MODERN ORTADOĞU TARİHİ Yazarlar Prof.Dr. Zekeriyya KURŞUN (Ünite 1, 2, 4, 5) Prof.Dr. Davut HUT (Ünite 7,  Dr. Ahmet Emin DAĞ (Ünite 3, 6) Editör Prof.Dr. Zekeriyya KURŞUN Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2017 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Modern Ortadoğu Tarihi E-ISBN 978-975-06-3239-6 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ocak 2019 3004-0-0-0-1902-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. viii Ortadoğu Tarihine Giriş ............................................................... 2 ORTADOĞU TARİHİNE GİRİŞ .............................................................................. 3 Coğrafya ve Jeopolitik ................................................................................................. 3 Tarihin Belirleyici Rolü ............................................................................................. 6 ORTADOĞU TARİHİNDE TÜRKLER VE OSMANLI BARIŞI ......................... 10 Selçuklular ve Memlükler .......................................................................................... 10 Osmanlı Barışı (Pax Ottomana) ................................................................................ 10 Manda Yönetimleri ..................................................................................................... 14 ETNİK-DİNÎ YAPI VE ÇATIŞMA ALANLARI .................................................... 16 Etnik Yapı ..................................................................................................................... 16 Dinî Çeşitlilik ............................................................................................................... 18 Diğer Sorunlar ve Çatışma Alanları .......................................................................... 22 Özet ............................................................................................................................... 24 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 26 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 27 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 27 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 27 Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün ........................... 28 ORTADOĞU TARİHİ’NDE HAŞİMÎLER .............................................................. 29 Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları ............................................................................ 29 TANIMLANAMAYAN ÜLKE: IRAK ...................................................................... 33 Coğrafya, Jeopolitik ve Etnik Yapı ............................................................................ 33 Tarih: Osmanlı Irak’ı ................................................................................................... 36 İngiliz Mandası ve Sonrası ......................................................................................... 39 Irak Haşimî Krallığı .................................................................................................... 41 Irak Cumhuriyeti ......................................................................................................... 44 Baas Partisi ve Saddam Hüseyin İdaresinde Irak .................................................... 45 AMERİKA’NIN KÖRFEZ POLİTİKALARI VE IRAK .......................................... 46 Irak-İran Savaşı ............................................................................................................ 47 Körfez Krizi ve ABD’nin Bölgeye Yerleşmesi .......................................................... 48 ÜRDÜN HAŞİMİ KRALLIĞI ................................................................................... 50 Coğrafya ve Etnik Yapı ............................................................................................... 50 Ürdün Haşimî Krallığı’nın Kurulması ...................................................................... 50 Özet ............................................................................................................................... 52 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 53 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 54 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 54 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 55 Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan ...................... 56 SURİYE ......................................................................................................................... 57 Suriye’de Tarihi Miras ................................................................................................. 57 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE 3. ÜNİTE İçindekiler iv Osmanlı İdaresinde Suriye ......................................................................................... 58 Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ............................................................................ 58 Fransız Manda Yönetimi ............................................................................................ 60 Hatay Sorunu ......................................................................................................... 60 Bağımsız Suriye ve Yeni Milliyetçi Politikalar ........................................................ 61 Soğuk Savaş Dönemi Politikaları ve Baas Diktatörlüğü ................................... 62 FİLİSTİN SORUNU VE İSRAİL’İN ORTAYA ÇIKIŞI ........................................... 63 Siyonizm Hareketi ....................................................................................................... 63 1967 Savaşında Suriye ve Azınlık İktidarı’nın Doğuşu .......................................... 66 Yom Kippur Savaşı ................................................................................................ 67 Suriye, Lübnan İç Savaşı’nda ................................................................................ 67 Suriye-İran Yakınlaşması .................................................................................... 68 Türkiye ile Su ve Güvenlik Sorunları ................................................................. 68 Barış Süreci ve Suriye ................................................................................................. 69 Beşşar Esed Dönemi ve Yeni Suriye Krizi ................................................................ 70 LÜBNAN ...................................................................................................................... 70 Tarihi Miras ve Osmanlı Asırları .............................................................................. 70 Fransız Manda Dönemi .............................................................................................. 73 Bağımsız Lübnan ve Etnik Siyaset’in Sonuçları ...................................................... 74 Ortadoğu’nun Sahte Cenneti .............................................................................. 75 Politikada Filistin Faktörü ................................................................................... 75 Lübnan İç Savaşı .................................................................................................... 76 Dış Aktörlerin Çekişme Sahası Olarak Lübnan ................................................ 77 Sabra ve Şatilla Katliamı ...................................................................................... 78 Kamplar Savaşı ...................................................................................................... 79 Taif Anlaşması ve Yeni Belirsiz Süreç ................................................................ 79 Özet ............................................................................................................................... 81 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 82 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 83 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 83 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 83 Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen .............................. 84 YİRMİNCİ YÜZYILDA BİR KRALLIK: SUUDİ ARABİSTAN ........................... 85 Coğrafya ve Jeopolitik ................................................................................................. 85 Etnik ve Dini Yapı ........................................................................................................ 85 Suudi Arabistan’ın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Süreç ............................................. 86 İhvan Teşkilatı ve Suudi Arabistan’ın Kuruluşu ...................................................... 91 Siyaset ve Uluslararası İlişkiler .................................................................................. 95 ARAP YARIMADASI’NIN GİZEMLİ ÜLKESİ: YEMEN ..................................... 98 Coğrafya ve Jeopolitik ................................................................................................. 98 Etnik ve Dinî Yapı ........................................................................................................ 98 Tarih İçinde Yemen ..................................................................................................... 99 Zeydiler ve Osmanlı Devleti ...................................................................................... 101 MODERN YEMEN ..................................................................................................... 104 Yemen İmamlığı (1918-1962) .................................................................................... 104 Yemen Cumhuriyeti .................................................................................................... 105 Özet ............................................................................................................................... 108 4. ÜNİTE İçindekiler v Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 110 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 111 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 111 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 112 Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı ................................................. 114 TARİH İÇİNDE BASRA KÖRFEZİ .......................................................................... 115 Basra Körfezi ve Jeopolitiği ........................................................................................ 115 KUVEYT ...................................................................................................................... 118 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 118 Bağımsız Kuveyt ve İşgal ............................................................................................ 123 KATAR .......................................................................................................................... 124 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 124 Katar’da İngilizler ........................................................................................................ 126 Bağımsız Katar Devleti ............................................................................................... 127 BAHREYN ................................................................................................................... 128 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 128 Modern Bahreyn Devleti’nin Ortaya Çıkışı ............................................................. 130 BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ .............................................................................. 133 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 133 Birleşik Devlete Doğru ............................................................................................... 134 UMMAN ...................................................................................................................... 135 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 135 Modern Umman: Sultan Kabûs Dönemi ................................................................. 137 Özet ............................................................................................................................... 139 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 141 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 142 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 142 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 143 Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri .................................................... 144 GİRİŞ ............................................................................................................................ 145 İslam Tarihi İçinde Kuzey Afrika .............................................................................. 145 MISIR ............................................................................................................................ 146 LİBYA ............................................................................................................................ 151 TUNUS ......................................................................................................................... 154 CEZAYİR ...................................................................................................................... 157 FAS ................................................................................................................................ 159 SUDAN ......................................................................................................................... 162 MAĞRİP BİRLİĞİ ....................................................................................................... 164 Özet ............................................................................................................................... 166 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 167 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 168 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 168 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 169 5. ÜNİTE 6. ÜNİTE vi İçindekiler İran ............................................................................................... 170 İRAN’IN ETNİK VE DİNİ YAPISI ......................................................................... 171 Coğrafya ...................................................................................................................... 171 Etnik ve Dini Yapı ........................................................................................................ 171 İran Kökenli (İrani) Topluluklar .............................................................................. 172 İran Türkleri ................................................................................................................. 174 Sami Kökenli Halklar .................................................................................................. 175 Hintli ve Hint-Avrupa Kökenli Halklar ................................................................... 175 İRAN’DA KURULAN DEVLET VE MEDENİYETLER ...................................... 176 İslam Öncesi Dönemdeki Devlet ve Medeniyetler ................................................ 176 İran’da İslam-Arap, Türk ve Moğol Egemenlikleri (7-15. Yüzyıllar) .................... 176 Safeviler Dönemi (1501-1722) ve Afşar Hanedanı ................................................ 176 KAÇARLAR DÖNEMİ (1796-1925) ....................................................................... 177 Nasıreddin Şah Dönemi (1848-1896): Yenileşme ve Avrupa Bağımlılığı ............ 178 İRAN’DA MEŞRUTİYET DENEYİMİ (1906-1911) .............................................. 180 Osmanlı ve İran Meşrutiyeti Arasındaki İlişkiler ................................................... 182 İran Meşrutiyeti’nin Sonu ......................................................................................... 183 PEHLEVİLER DÖNEMİNDE İRAN (1926-1979) ................................................ 183 Rıza Şah Dönemi (1926-1941) ................................................................................. 184 Muhammed Rıza Şah Dönemi (1944-1979) ............................................................ 185 Beyaz Devrime Karşı İslam Devrimi ....................................................................... 187 İRAN İSLAM CUMHURİYETİ (1979-2013) ........................................................ 189 Beni Sadr Dönemi (1980-1981) ................................................................................ 190 Ali Hamaney Dönemi (1981-1988) .......................................................................... 190 İran-Irak Savaşı ........................................................................................................... 191 Haşimi Rafsancani Dönemi (1989-1997) ................................................................. 192 Muhammed Hatemi Dönemi (1997-2005) .............................................................. 192 Mahmud Ahmedinejad Dönemi (2005-2013) ....................................................... 193 Özet ............................................................................................................................... 194 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 196 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 197 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 197 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 198 Ortadoğu ve Petrol ....................................................................... 200 PETROLÜN KISA TARİHİ ....................................................................................... 201 OSMANLI COĞRAFYASINDA PETROL ............................................................. 202 II. Abdülhamid ve Petrol ........................................................................................... 203 II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Petrolleri ........................................................ 204 ORTADOĞU’DA PETROL ....................................................................................... 206 Ortadoğu Petrolünün Stratejik, Ekonomik ve Siyasi Etkileri ............................... 208 Çokuluslu Petrol Şirketleri ve Ortadoğu Petrolü ................................................... 209 PETROLÜN SİYASETİ: OPEC’İN KURULMASI ................................................. 210 ABD ve Petrol ............................................................................................................. 212 Petrol Ülkelerinin Sosyo-Ekonomik Yapıları .......................................................... 212 Ortadoğu’da Petrol Taşımacılığı ve Tıkanma Noktaları ......................................... 213 ÜLKELERE GÖRE ORTADOĞU PETROLÜ ........................................................ 215 Irak Petrolü .................................................................................................................. 215 7. ÜNİTE 8. ÜNİTE vii İçindekiler İran Petrolü .................................................................................................................. 217 Suudi Arabistan Petrolü ............................................................................................. 219 Petrol Devi Küçük Bir Ülke: Kuveyt ........................................................................ 220 Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ............................................................................... 220 Katar Petrolü ve Doğal Gazı ...................................................................................... 221 Kuzey Afrika Ülkelerinde Petrol .............................................................................. 221 Özet ............................................................................................................................... 223 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 225 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 226 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 226 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 227 viii Önsöz Önsöz Kavram olarak birçok belirsizlikleri içinde barındıran Ortadoğu ve Kuzey Afrika, dünyanın en sıcak bölgelerini içine almaktadır. Etnik, dinî-mezhebî çeşitliliğine rağmen tarih boyunca belli bir düzen ve istikrar içinde yaşamış olan bu bölgeler, Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde sürekli çatışma alanlarına dönüştü. Sosyal yapısı itibarı ile tarih içinde de çekişmelere sahne olma potansiyeli taşısa bile, bütün coğrafya üzerinde etkin olan egemen güç/ler çeşitlilik arz etmediği için sorunlar daha kolay çözümlenebilmekteydi. Oysa günümüzde Ortadoğu ve Kuzey Afrika olarak tanımlanan bu bölgeler, jeopolitik önemi bakımından dünyanın en fazla ilgisini çeken ve herkesin söz sahibi olmak istediği yerlerdir. Hatta -kitabın içinde de tartışılacağı gibi- isimlendirmeler bile coğrafi olmaktan ziyade söz konusu dış ilgi ve siyasi amaçlara göre yapılmıştır. Çeşitli etnik kimlik, din ve mezheplerin bir arada yaşadığı bu coğrafya aynı zamanda üç semavi dinin (Musevilik, Hıristiyanlık ve İslam) de merkezlerini içinde barındırmaktadır. Dolayısıyla bu coğrafya bu yapısından ve sahip olduğu zengin kaynaklar bakımından dünyanın diğer bölgelerinin tartışmasız bir şekilde bağımlı olduğu ve gelecekte de bağımlılıklarının devam edeceği bir coğrafyadır. Bulunduğu stratejik mevkisi ve sahip olduğu kültürel-maddi değerlerin yarattığı jeopolitik değerinden dolayı dikkatleri daima üzerinde toplayan bu coğrafya, tarihin değişik dönemlerinde, bölgeye düzen veren anlayışların etkisiyle ya istikrar ya da çatışmalara sahne oldu. Çağımızda bölgede istikrardan çok çatışmalar hâkimdir. Bu çatışmaların bir bölümü Ortadoğu ve Kuzey Afrika’ya rengini veren yerel özelliklerden büyük bir bölümü ise bölge üzerindeki uluslararası rekabetlerden kaynaklanmaktadır. Bu rekabetlerden kaynaklanan iki dünya savaşı coğrafyaya tarihi yapılarının aksine yeni bir şekil vermiştir. Genelde her iki savaştaki galip kesimlerin kendi menfaatlerine göre şekillendirdiği bu coğrafya tabii hayat mecrasından uzaklaştırılmıştır. Özellikle Birici Dünya Savaşı’ndan sonra oluşturulan yapay sınırlar; batılı fikirlerin etkisinde meydana gelen ve bölge halklarının tam olarak algılayamadığı milliyetçi eğilimler ile coğrafyanın barındırdığı mezhep sorunları, çatışmalara sebep olmaktadır. Bölge tarihine sonradan iliştirilen “Filistin Sorunu” ve buna bağlı olarak meydana gelen mülteciler meselesi ise hem bölgesel ve hem de uluslararası bir çatışma alanı olup dünya barışını tehdit etmektedir. Hiç şüphesiz bölgeye duyulan dinî-kültürel ilginin yanı sıra aynı zamanda dünya petrol rezervlerinin en fazlasına sahip olmaları da uluslararası çatışmaların ana sebeplerindendir. Petrolün gelişmiş ülkelere güvenli bir şekilde ulaştırılması sorunu bölgede egemen güçlerin sürekli düzenleyici olarak kalma arzularını arttırmakta ve bu da uluslararası rekabetleri teşvik etmektedir. Bölge her iki dünya savaşından olumsuz etkilendiği gibi; iki büyük pakt arasında yaşanan Soğuk Savaş yıllarından da etkilenerek sorunlar yumağına dönüşmüştür. Soğuk Savaş’ın bittiği varsayılan günümüzde ise kendi kaderini tayin etmek isteyen bölgelere dış müdahaleler eksik olmamaktadır. Bir taraan bölgesel rekabet ve çekişmeler diğer taraan büyük güçlerin düzen verme ihtirasları Ortadoğu ve Kuzey Afrika’yı tarihte olmadığı kadar büyük bir kaosa sürüklemiştir. ABD’nin Irak’ı ix Önsöz işgal süreci ve ardından yaşanan şoklar atlatılamadan, kendi kaderini tayin etme arzusu ile harekete geçen halkların meydana getirdiği “Arap Baharı” ise yeni belirsizlikleri beraberinde getirmiştir. Bu kitap, yukarıda zikredilen gelişmeler de dikkate alınarak, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’ya tarihi bir perspektien bakmak ve günümüzde hiç gündemden düşmeyen olayları yorumlamaya imkân sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. İçerdiği konuları doğrudan uluslararası ilişkiler bağlamında değil, tamamıyla bu ilişkilerin tarihi alt yapısını anlamaya dönük olarak ele almaktadır. Bölgenin stratejik özelliklerini belirleyen coğrafyası, coğrafya ile birlikte jeopolitiğini belirleyen değerleri ve bunun üzerindeki tarihi gelişmelerin belirli biz dizi içinde vermeye çalışan bu kitap ile okuyucu hem bilgilendirilmek ve hem de yeni ufuklar kazandırılmak istenmektedir. Bölge tarihine ve gelişmelere genel olarak dışarıdan yapılan müdahaleler üzerinden bakmaya alışmış okuyucuya özellikle iç dinamikler tanıtılmak istenmiştir. Asırlarca bölgenin şekillenmesinde etkin olan büyük güçlerin yanı sıra, aynı sürelerde bölgede varlıklarını sürdüren yerel yapılar anlatılarak Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın bir nevi siyasi ve sosyal bünyesi ortaya konulmuştur. Kitapta ele alınan her başlık, ayrı kitap olarak yazılmayı hak etmekle birlikte, programın yapısı gereği sadece sekiz ünite ile sınırlı kalındığından, plan ve tasnif de coğrafyanın daha iyi anlaşılmasına uygun bir şekilde yapılmıştır. Coğrafyanın belirlediği zorunlu, tarihi ve kültürel bağlar ve ilişkiler ile meydana gelen yapı ve devletleri aynı ünite içinde inceleyerek okuyucuya bölge tarihine kolayca nüfuz etme imkânı sağlanmıştır. Bir taraan orijinal kaynaklar, diğer taraan da bu konuda üretilmiş en son bilgiler derlenerek kaleme alınan bu kitabın sadece öğrencilere değil, aynı zamanda daha geniş okuyucu kitlesine de faydalı olması düşünülerek, değişken bilgilerden ziyade her zaman kullanılabilecek kalıcı bilgilere yer verilmiştir. Böylece Açiköğretim Fakültesi Tarih bölümü öğrencilerine ders kitabı; soysal bilimler alanlarında okuma ya da araştırma yapmak isteyenlere de bir el kitabı sunulmuştur. Kitabın yazım ve basım aşamalarına pek çok kişinin katkısı olmuştur. Başta ünite yazarlarına, fikirleri ile katkı sunan meslektaşlarımıza, görüntü malzemesi sunanlara ve bu kitabın iki kapak arasında hayat bulmasını sağlayan Anadolu Üniversitesi çalışanlarına şahsım ve okuyucularımız adına teşekkürlerimi sunuyorum. Editör Prof.Dr. Zekeriyya KURŞUN 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ortadoğu kavramını açıklayabilecek, Ortadoğu’daki etnik yapıyı tanımlayabilecek, Ortadoğu’daki dinî kimlikleri irdeleyebilecek, Ortadoğu’daki çatışma alanlarını algılayabileceksiniz. bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Ortadoğu • Güney-Batı Asya • Kuzey Afrika • Jeopolitik • Türkler • Araplar • Farslar • Kürtler • Çerkezler • Berberiler • Sünnilik • Şiilik • Yahudilik • Hıristiyanlık İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Ortadoğu Tarihine Giriş • ORTADOĞU TARİHİNE GİRİŞ • ORTADOĞU TARİHİNDE TÜRKLER VE OSMANLI BARIŞI • ETNİK-DİNÎ YAPI VE ÇATIŞMA ALANLARI MODERN ORTADOĞU TARİHİ ORTADOĞU TARİHİNE GİRİŞ Coğrafya ve Jeopolitik Ortadoğu tanımı coğrafi bir terim değildir. Siyasi bir tanımdır. Bu yüzden anlamı konusunda farklı görüşler ortaya atılmıştır. Zira “doğu” herkes nazarında bir yönü ifade ederken “orta” kelimesi “neyin veya nerenin ortası” sorusunu da beraberinde getirmektedir. Yerkürenin hiçbir yeri başka bir yer için orta değildir. İlk defa 1850’lerde İngilizlerin Hindistan’daki Sömürge idaresi tarafından iç yazışmalarında kullanılmakla birlikte; gerçekte bir kavram olarak literatürde kullanılması Amerikan tarihçi Alfred Mahan (1840-1914) ile başlamıştır. Mahan, 1902 yılında kaleme aldığı bir makalesinde bu kavram ile doğu-batı ekseninde Basra Körfezi ve etrafını “orta” olarak tasvir ediyordu. Nitekim bu kavram 20. Yüzyılın başında literatüre bu anlamı ile girdi. A. Mahan’ın bu tanımını doğu üzerine yazılar yazan Valentino Chirol hararetle destekledi ve o, bu kavramı sınırlarını belirterek yeniden tanımladı. Ortadoğu Tarihine Giriş Resim 1.1 Sudan’ın Bölünmesinden Önceki Kuzey Afrika ve Ortadoğu Haritası Kaynak: Alain Gresh, Dominique Vidal, Ortadoğu, İstanbul, 1991. 4 Modern Ortadoğu Tarihi Fakat bu ilk kullanımı ile Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki kullanımı aynı anlamı taşımıyordu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında İngiltere’nin Mezopotamya’daki askeri faaliyet alanı “Ortadoğu”, Mısır’daki askeri faaliyet alanı da “Yakındoğu” olarak tanımlanıyordu. Bu kullanımın içinde daha çok Güneybatı Asya’da yer alan Arap Yarımadası, Mezopotamya, Basra Körfezi ve ayrıca İran yer almaktaydı. Savaştan sonra bu iki farklı kavram yeni bir jeopolitik yaklaşım ile Ortadoğu başlığı altında birleştirildi. Zira bölgedeki egemen güç olan Osmanlı Devleti yıkıldı, yerine Avrupalı güçlerin yeni manda idareleri ve nüfuz alanları kuruldu. Kavram artık İngiliz emperyalizminin doğuda uzandığı noktaların ortasını işaret ediyordu. Aslında bu kavram Avrupa güçleri arasındaki rekabeti de yansıttığından kolay benimsenmedi. İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar Ortadoğu’yu içine alan bölgeler hâlâ Yakındoğu (the Near East) kavramı ile tanımlanıyordu. Uzakdoğu’ya nispetle kullanılan bu kavram coğrafi bir yön olarak doğru olsa bile, stratejisyenlere göre Anadolu, Akdeniz’in doğusu ve Mısır ile birlikte Balkanları da içine aldığından siyasî anlatıma uygun değildi. Ortadoğu tarihi artık günümüzde bu ayrıntılar düşünülmeden yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bu durumda Dean Smith’in şu sorusunu tekrar etmek yerinde olacaktır. Neyin ortası ve nerenin doğusu veya bu kavram nereleri içine almaktadır? (Smith: 2006, . Yaygın kullanımına rağmen bu sorunun cevabı da oldukça değişkendir. Zira tanımı belirleyen coğrafya değil, kullanıldığı tarihlerdeki politik yaklaşımlardır. Bu yüzden Ortadoğu’ya siyasi gelişmelere paralel olarak daralan veya genişleyen bir anlam verilmektedir. Dar anlamı ile Ortadoğu, Güneybatı Asya devletlerini (Arap Yarımadası, Basra Körfezi, Irak ve Suriye’yi içine alan bölge) içermektedir. Daha geniş anlamıyla da Güneybatı Asya’dan Kuzey Afrika’nın en batısı olan Fas (Mağrıb) ile doğuda Afganistan ve Pakistan’ı da içine alan bölgeye verilen isimdir. Ancak siyasal bir terim olarak bir takım değişkenlere bağlı olması hasebiyle bu tanımların da yeterli olmadığı durumlar vardır. Örneğin Türkiye hangi bölgede yer alacaktır veya daha açık bir ifade ile Türkiye bir Ortadoğu ülkesi midir? Türkiye bu tasnife göre bir Ortadoğu ülkesidir. Oysa Türkiye’nin Avrupa kısmı coğrafi olarak bu tanımın dışında iken siyasî olarak, Türkiye bu tanımın içindedir. İşte bu basit yaklaşım bile kavramın siyasî bir anlatım olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Amerika, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bölge politikalarında etkin olmaya başlaması ile Ortadoğu’yu “Atina’dan Tahran’a, Ankara’dan Kahire’ye” diye yeniden tanımladı. Ancak bu gün yine Amerikan politikaları çerçevesinde gelişen siyasi olaylara bağlı olarak bu kavram “Büyük Ortadoğu” şeklinde daha da genişletildi. Buna göre Ortadoğu, Nil vadisinden (Sudan dahil) Orta Asya’nın Müslüman ülkelerine, Güneydoğu Avrupa’dan Türkiye ve Kıbrıs dahil olmak üzere Arap Denizi ve çevresine kadar uzanan geniş bölgeyi içine almaktadır. Başka bir yaklaşımla Avrupa-Asya ve Afrika’nın ortasında kalan bölgedir. Aslında daralan ve genişleyen Avrupa merkezli hareketli bu haritayı belirleyen başka önemli bir kıstas daha bulunmaktadır. Buna göre Ortadoğu kavramı din olarak yerküredeki Müslüman kuşağı, etnik olarak da çoğunlukla Arap, Fars ve Türk nüfusunun yaşadığı bölgeleri ifade etmektedir. Elbette bu etnik kimlikler arasında Berberî, Kürt, Çerkez vs. gibi guruplar da bulunmaktadır. Ama bu gurupların da diğerleri ile ortak özellikleri tamamının Müslüman olmalarıdır. Bu geniş coğrafyada bu kaideyi yani Müslüman olmayan kuşağı temsil eden yegâne ülke İsrail iken farklı etnik kökeni temsil eden ülke ise Pakistan’dır. Bu kitapta, her ne kadar Ortadoğu kimliği ile ilişkilendirilse de Orta Asya, Balkanlar ve Afganistan, Pakistan gibi mekânlar dışarıda tutularak, daha çok Güneybatı Asya ve Kuzey Afrika eksenindeki ülkeler ele alınacaktır. 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 5 Ortadoğu kavramının ortaya çıktığı yıllarda daha çok dar anlamını içeren bölgeler için kullanılıyordu. Bu bölgenin sahip olduğu mekânsal özellikler, nüfus çeşitliliği ve doğal kaynaklar da ona özel bir tanımın yapılmasında etkili oldu. Bu bölge insanlık tarihi açısından da ayrı bir öneme haizdir. Tarihte insanların ilk defa bir araya gelerek guruplar halinde yaşamaya başladıkları, şehirleşmenin yaklaşık dört bin yıl önce ilk defa ortaya çıktığı coğrafyadır. Üç büyük semavî din olan Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet’in de doğduğu yerdir. Bu dinlerin kutsal mekânlarının da buralarda yer alması insanlık nazarında ayrı bir cazibe oluşturmaktadır. Tarih boyunca ancak bu bölgelere hakim olabilen devletlerin büyük imparatorluklar kurabildiği de unutulmamalıdır. Coğrafyasının belirlediği jeopolitik önem bunlar ile de sınırlı değildir. Ortadoğu, Afrika-Avrasya kara kitlelerinin doğal kavşak noktasıdır. En önemli geçiş yollarının üstündedir. Bölgenin bir adı da “Yedi Deniz Ülkesi”dir. Ortadoğu Karadeniz, İstanbul Boğazı, Marmara Denizi, Çanakkale Boğazı ve Ege Denizi yoluyla Güneydoğu Ukrayna’dan Akdeniz’e uzanan suyoluna yaslanmaktadır. Tarih boyunca Nil Deltası ve Sina Yarımadası kullanılarak karadan Akdeniz ile Kızıldeniz birbirine bağlanırken bu gün aynı işlevi Süveyş kanalı yapmaktadır. Coğrafi güçlüklere rağmen Anadolu ile İran arasında tarih boyunca geçişin ve yolların sürekli mevcudiyeti bütün coğrafyanın birbiri ile ne denli irtibatlı olduğunu göstermektedir. (Goldschmidt, A.-Davidson L., 2007:29). Aslında günümüzde gelişen hava taşımacılığında kullanılan hava yolu koridorları için de durum aynıdır. Ortadoğu hava koridoru nerede ise bütün kıtaları birbirine bağlamaktadır. Bölgenin jeopolitiğini belirleyen en önemli faktörlerden bir tanesi de kuşkusuz dünyanın istisnasız bağımlı olduğu enerji kaynaklarıdır. Tek başına Arap dünyası, dünya enerji kaynaklarının % 60’tan fazlasına sahip iken bütün İslam dünyası ele alındığında bu rakam % 75’i geçmektedir. Bu özellikleri ile tarih boyunca olduğu gibi günümüzde de Ortadoğu dünyanın en önemli cazibe merkezi ve aynı zamanda en büyük çatışma alanıdır. Resim 1.2 Modern Ortadoğu ve Kuzey Afrika Kaynak: Google Maps Jeopolitik: Coğrafya ve tarihin belirlediği ilişkilerdir. Devletlerin dış politika davranışlarını, ülkelerin coğrafi konumu, fiziki çevresi, sahip olduğu kaynaklar, geçiş yolları vs. ile ilişkilendiren yaklaşımdır. Kısaca bir bölgenin coğrafyası ve orada gelişen tarih, o bölgenin jeopolitiğini (coğrafyadan kaynaklanan siyasi önemini) belirleyen dinamiklerdir. Bu kavram ilk defa İsveçli Kjellen (1864-1922) tarafından kullanıldı ve Halford MacKinder (1860-1947) tarafından geliştirildi. 6 Modern Ortadoğu Tarihi Tarihin Belirleyici Rolü Ortadoğu’yu anlayabilmek için iki önemli hususun algılanması gerekmektedir. Birincisi, tarih boyunca bu coğrafyayı şekillendiren kendi iç dinamikleri, ikincisi de uluslararası sistemin geliştirdiği dış dinamikleridir. İç Dinamikler: Konumuzu ilgilendiren ve iki kıtaya yayılmış olan Ortadoğu ve Kuzey Afrika tarihine genel bir bakış yapıldığında önemli bir detay daima gözden kaçmaktadır. Tarih içinde bu coğrafyanın geleneksel idari yapısı nasıldır ve uzun dönemli istikrar veya idare hangi yöntem(ler)le sağlanmıştır? İnsanlığın en eski tarihi, ayrıca birlikte yaşama veya çatışma kültürünün de kaynağı olan semavi dinlerin menşei bu bölgeler olduğu tespiti yukarıda yapılmıştı. Diğer taraan coğrafyanın genişliğine nispetle tarih boyunca oldukça sınırlı ve dağınık bir nüfus yapısına da ev sahipliği yapan bu coğrafya, birbiri ile uyumlu fakat öteki ile rekabet ve çekişme halinde olan “basit siyasal yapıları” da daima besledi. Bunda coğrafi yapının büyük rolünün olduğu kabul edilebilir. Nitekim özellikle Arap yarımadası ve kuzeyinde kalan Suriye çöllerinde (Beriyyetü’şŞam) bölgenin ahalisi, kuraklıktan dolayı hep zor ve marjinal bir hayata mecburdu ve coğrafya asırlarca insanları göçebe (bedevî) hayata mahkûm etti. Nispeten Uman, Orta ve Doğu Arabistan’da tarıma elverişli vahalar bulunuyordu ve yerleşik (hazarî) hayatın gelişmesine imkân tanıyordu. Diğer taraan Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Akdeniz sahillerine uzanan bölgelerde şehircilik ve ticaret gelişti. Ancak genel olarak coğrafi zorunluluklar tarih boyunca Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da karmaşık yapıyı gerektiren siyasi teşkilatlanmalara pek izin vermemekteydi. Burada sözü edilen basit siyasal yapı, en eski devirlerden günümüze kadar önemini yitirmeden varlığını hissettiren kabilevî toplum yapısıdır. Bu yapı geniş ve zorlu coğrafyada birlikte yaşayabilme, barınma ve savunma ihtiyaçlarını pratik bir şekilde karşılayabilmekteydi. Ayrıca bu yapı modern zamanların demokrasisinin savunduğu ilkelerden çok da uzakta değildi. Kabile toplumlarında mutlaka gücünü gelenekten alan bir kabile önderi şeyh/emir bulunmaktaydı. Kabilesinin fertlerine eşit mesafede olmak ve meclisinde (şeyh/emir meclisi) onların fikirlerini alarak idaresini yürütmek zorundaydı. Şeyhlik/emirlik, kayd-i hayat şartıyla üstlenilmekteydi. Fakat kabile veya toplumuna karşı idarî zaafının görülmesi ya da herhangi bir nedenden dolayı yükümlülüklerini yerine getirememesi durumunda şeyh/emir meşruluğunu kaybediyordu. Ancak ölüm dışında şeyhin değişimi çoğunlukla zorla veya şeyhin bir şekilde aynı asalete mensup kişi veya kişiler tarafından ortadan kaldırılması ile sağlanabiliyordu. Hangi isimle olursa olsun Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da, modern dönemlerde kurulan sistemlerde/rejimlerde bile -istisnalar olmakla birlikle- lider değişimi de hep böyle olageldi. Bu kapalı sistem, kabilenin -modern zamanlarda toplumun- birlikteliğini ve kendi içindeki homojen yapısını korurken, savunma saikı ile de kendi dışındakine yabancılaşmakta, hatta düşman olabilmektedir. İslam’dan önce Arap kabileleri arasındaki çatışmaların sembolü olan ve “Eyyamul Arap” diye bilinen tarihi çekişmeler bunun örnekleri ile doludur. Çeşitli dönemlerde federatif, konfederatif veya başka isimlerle gerçekleşen birliktelikler de oldukça zayıır. Herhangi bir problem karşısında herkes kendi kabuğuna çekilmekte ve fırsat bulunca karşı atağa geçebilmektedir. Bu da daima çatışmalara zemin hazırlamaktaydı. Hangi şartlarda yaşarsa yaşasın kabile toplumlarının kendilerine ait olduğunu kabul ettikleri bir mekânları (dira) bulunmaktaydı. Asırlar içinde geleneksel olarak kendisine ait olduğu kabul edilen topraklar (çölde diralar veya şehirler) üzerinde 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 7 pek çok bağımsız idari birlikler (bedevî veya hazarî) veya modern deyimle devletler hayata geçirilmiştir. Başka bir deyişle tarih içinde Ortadoğu ve Kuzey Afrika çoğunlukla istikrarsızlığı temsil eden irili-ufaklı siyasi birliklerin doğup büyüdüğü ve tabii olarak tarihe karıştığı bir saha olmuştur. Söz gelimi eskiçağlarda Güney Arabistan’da Himyeriler büyük bir medeniyet geliştirmelerine rağmen, toparlayıcı bir rol üstlenemediler. Himyeri Devleti, Habeşli kabilevî güçler elinde yıprandı. Sonra da Acemler tarafından ortadan kaldırıldı. Aynı şekilde Orta Arabistan’da kurulan Kende devleti de yine çevresindeki kabilevî güçlerin elinde tarih oldu. Kuzey Arabistan’da (Ürdün’de Petra’da) Nebatî devleti ile Palmira’daki (Suriye) krallık da uzun sürmedi ve Romalılar tarafından ortadan kaldırıldı. Dolayısıyla Ortadoğu’nun en önemli unsuru olan Araplar için modern anlamda devletsizliğin normal olduğu kanaati hakikatten uzak olmamakla birlikte; Arapların, kendilerini devletsiz de idare edebildikleri sonucunu çıkarmak mümkündür. Bundan dolayı milattan önce yaklaşık olarak 1000li yıllardan itibaren kendilerinden söz edilmesine ve zor şartlarda yaşayabilme becerilerine rağmen Araplar, İslam’ın doğuşuna kadar hiçbir zaman ne fetih ne de büyük çaplı siyasi organizasyonlar yapan milletler olamadılar. Tabii olarak onlar ile birlikte aynı coğrafyayı paylaşan diğer etnik unsurlar da aynı tarzı benimsediler. Dış Dinamikler: Bölge tarihinde normal devlet hayatını ve istikrarı sağlayan süreçler de eksik değildir. Ancak bu süreçlerde iç dinamiklerden ziyade dış dinamiklerin etkili olduğu müşahede edilmektedir. Merkezi gücünü etkin bir şekilde hissettirmeyen fakat parçalı siyasi yapılara şemsiye vazifesi görebilen, gerektiğinde de askeri güç kullanabilen hegemonik/başat güçler, imparatorluklar zaman zaman bölge tarihinde istikrarın kaynağı olmuşlardır. Bölgede modern dönemlere kadar defalarca tekrarlanacak olan bu durum, modern siyaset teorisindeki başat güç (dominant power) teorisi ile yakınlık arz etmekle birlikte bütünüyle aynı değildir. Nitekim İslam’dan önce Arap Yarımadası (Suriye dahil) ve Kuzey Afrika’ya baktığımızda bu coğrafyanın iki büyük başat gücün şemsiyesinde olduğu görülür: Roma (daha sonra Bizans) ve Sasani İmparatorlukları. Her ikisi de güçlü imparatorluklar olmakla birlikte, merkezleri bölgeden oldukça uzaktadır. Askeri güç gösterisi yeteBedevî: Çöllerde hayatlarını göçebe olarak geçiren guruplardır. En temel bağları kan (aile/akraba) bağıdır. Ailelerin oluşturduğu kabile en üst siyasi yapılarıdır. Basit bir hayat sürerler, fakat katı geleneksel kurallara sahiptirler. İhtiyaç duymadıkça meskün mahallere gelmezler. Yerleşik hayata ve ziraata karşıdırlar. Mümkün olduğunca, bağlı oldukları devletin kontrolünden uzak yaşamayı tercih ederler. Hazarî: Bedevilerin aksine çöllerdeki vahalarda yerleşik hayatı benimsemiş guruplardır. Kan bağı ve kabile bağları konusunda bedevîler gibi olmakla birlikte bunlar ziraat ve ticaret ile uğraşırlar. En büyük sorunları bedevîlerin yaptıkları yağmalardır. Bu yağmadan kurtulabilmek için bedevîlere “ihave” adıyla bir “kardeşlik vergisi” öderler. Resim 1.3 Bedeviler Kaynak: Zekeriya Kurşun Koleksiyonu 8 Modern Ortadoğu Tarihi neğine sahip olan bu imparatorluklar Arap coğrafyasında ve Kuzey Afrika’da itaati ve istikrarı sağlayabiliyordu. Ancak bu güçler bölgede geleceği şekillendirecek herhangi bir değişiklik yapma yeteneğinden uzakta idiler. Elbette imparatorluk kültürü ve hatta dini de bu bölgelerde yayılmaktaydı fakat bunlar da yerel bir kimliğe bürünmekteydi. Tarih içinde bundan sonra da dış dinamiklerin olumlu veya olumsuz etkisi müteaddit defalar ortaya çıkacaktır. İslam ve Siyasî Bütünleşme: Bilinen yazılı kaynaklara göre 1600 yıl boyunca varlıklarını yukarıda anlatılan tarzda sürdüren Araplarda en büyük değişim, hatta toplumsal devrim 610’lu yıllardan sonra İslam ile başlamıştır. Arapların ruhlarında ve hayatlarında meydana getirdiği değişim ile o miskin toplum birden fatih bir topluma dönüşmüştür. Bu dönüşüm, Arap dünyasındaki siyasi algıyı da kısa zamanda şekillendirmiştir. Özellikle ciddi dinî ve siyasi baskıların sonucunda 622 yılında Mekke’den Medine’ye gerçekleşen zorunlu hicretten sonra Hz. Muhammed’in terbiyesinde başkalarıyla yaşayabilme becerisi geliştiren bu anlayış, onlara aynı zamanda yeni bir devlet geleneği de sunacaktır. Hz. Muhammed İslamiyet ile birlikte Müslümanların diğerlerinden farklı ama kendi içinde bütünlüğü olan bir “ümmet” olduklarını benimsetirken; “Medine sözleşmesi” ile de “öteki” kabul edilen unsurlar ile aynı siyasal çatı altında yaşanabileceğini öğretti. Aslında bu başlangıç, tarihinde ilk defa Arap coğrafyası merkezli ve uzaklara hatta dünyaya hitap eden yeni bir siyasal yapının işaretlerini veriyordu. Nitekim bu uygulamanın ilk örneklerini bizzat Hz. Muhammed’in kendisi vefatına kadar verecektir. O, geleneklerin aksine yakın çevresi ile bir dizi anlaşmalar yaparken etraaki büyük güçlere de hem İslam’ı tebliğ etmenin ve hem de diplomatik ilişkiler tesis etmenin yollarını aramıştır. Hz. Muhammed’in hayatında iken yaptığı uygulamalar esasında peygamberlik görevi dışındaki yeni modelin de bir laboratuarı olmuştu. Gerçekten bütünüyle hayata geçirilişi kendisinden sonraki dört halife devrinde olacaktır. Bu yüzden de İslam tarihçileri, Hz. Muhammed’in devrine asr-i saadet (mutluluk çağı) dört halife devrine de hulefâ-yi raşidin (doğru yolun takipçileri halifeler) devri adını vermişlerdir. Bu devir bir anlamda birleşme (kabilelerin konsolidasyonu) ve çevreye yayılma devri olmuştur. Nitekim dört halife döneminde Müslümanların Medine merkezli devleti Arabistan, Suriye, Irak, Mısır ve Batı İran’ı da içine alacak büyüklüğe ulaşmıştı ki, tarihte ilk defa Hicaz (Medine) merkezli böyle bir devlet ortaya çıkacaktı. Bir dizi siyasal örneklere öncülük edecek çeşitliliğe sahne olan bu dönem fazla uzun sürmedi. Nitekim daha Hz. Osman zamanında başlayan iç karışıklıklar Hz. Ali döneminde devam ederek, yeni bir dönemin başlamasına sebep oldu. Tarihçiler her iki dönemi olumlayarak bu dönemlerin Hz. Ali ile bittiğine inanma eğilimindedirler. Ancak bu ilk tecrübeler “biat almak ve adaleti sağlamak” koşuluyla insan tabiatına ve dönemine uygun siyasal rejimlerin her zaman adapte edilebileceğinin örnekleri olduklarından bir sonraki devirlerin de ilham kaynağı oldular. Hz. Ali ile Muaviye arasındaki çekişmelerde hem eski kabilevî anlayışlara ve hem de o günkü dini algıya uygun en net davranışı sergileyenler Hariciler olmuştur. Hz. Ali’nin siyasi bir arayış olarak Muaviye ile anlaşma yolunu seçmesinin onlar tarafından reddedilmesi, eski Arap geleneğini hatırlatmaktadır. Onlara göre Halifelik Ali taraarlarının iddia ettiği gibi sadece peygamber soyuna hasredilemez, zira bu makam bütün Müslümanların hakkıdır. Ancak Muaviye’nin yaptığına da olumlu bakmadıklarından ona da karşıdırlar. Buna karşılık bu gurup marjinalleşmiş ve bütünden kopmuştur. Bu örnek göstermektedir ki; Hz. Ali’den sonra beHariciler: Hz. Ali ile Muaviye arasında çıkan ihtilafta, iki tarafın hakeme başvurmasını reddeden guruplara verilen isimdir. Zamanla bir inanç biçimine dönüştü. Hz. Peygamber soyuna (Seyyidlere) bağlılıkları olmakla birlikte Şiilikten farklı bir doktrin geliştirdiler. Özellikle Kuzey Afrika’da İslamin yayılmasında etkili oldular. Bu gün daha ziyade Uman ve kısmen Libya’da (Cebel Nefusa’da) varlıklarını İbadilik adı altında sürdürmektedirler. 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 9 nimsenen yani “biati ve anlaşmayı” esas alan metot genel kabul gördü. Yani ilk iki dönemin uygulamalarının bir devamı olarak algılandı. Hz. Ali taraarlığı ile ortaya çıkan ve İslam’ın, İmamı (devlet başkanını) “nas” ile tayin ettiğini iddia eden siyasi görüş (Şia) de birincisi gibi hep marjinal kalacak ve İslam Ümmeti’nin ötekisini oluşturacaktır. Daha sonrakiler tarafından milliyetçilikle ve halifelik yerine hanedanlığı tesis etmekle suçlanan Emeviler, oldukça rasyonel siyasi kararlar alabilmişlerdir. Muaviye’nin muhalefetinin çıkış yeri olması hasebi ile devletin merkezini Şam’a taşıyan Emeviler, aslında bu yeni merkez sayesinde de geniş fetihler yapabildiler. Sekizinci yüzyılın yarısına ulaşıldığında Suriye merkezli devletleri (tarihte ilk defa bu merkezli bir devlet olmuştur) yine tıpkı eskileri gibi “halifelik” adı altında Orta Asya’dan Kuzeydoğu Hindistan’a; oradan Mağrib’e (Kuzey Afrika’nın tamamı), güney ve merkezi İspanya’ya kadar hükmedecektir. Dine saygısız, milliyetçi ve hatta despotluk ile anılan Emeviler, bir taraan Müslümanları siyasi bir birlik altında tuttukları gibi, diğer taraan Müslüman olmayanlara da verdikleri garantiler ile (zimmî statüsü) bir dünya devleti kurabilmişlerdi. Müslüman Arapların bir dünya devleti ve gerçek bir imparatorluk kurma yolunda attıkları bu büyük adım aslında bir kere daha tekrarlanmayacaktır. Emeviler zamanında ulaşılan coğrafya bu günkü Ortadoğu tanımına giren coğrafyayı içine aldığı da göz ardı edilmemelidir. Bir asrı tamamlayamadan Emevileri ortadan kaldıran Abbasiler (daha heterojen bir kimliği temsil ederler) aynı yolda yürüyememişlerdir. Onların ortaya çıkışı, -tarihçiler tarafından haklı bulunan gerekçeleri de olsa- bir başkaldırı hareketi olup Arap fatihlerinin “kabuğa çekilme” sonucunu doğurdu. Ancak ne olursa olsun bu hareket, Müslüman dünyasında dinginliği de beraberinde getirerek; ilim ve kültür hayatının gelişmesine katkı sağlayacaktır. Yani Emeviler fetihler ile İslam coğrafyasını genişletirken, Abbasiler kültür ve medeniyet ile İslam dünyasını canlı tuttular. Devlet merkezini Şam’dan Bağdat’a taşıyan Abbasiler devrim sırasında karşı oldukları hanedan/hilafet sistemini de aynen tatbik ettiler. Ancak onlar askeri gücü kullanma becerisi yerine, “hükümet” ile “hikmet” arasındaki bağlantıyı yani siyaseti keşfederek; bu sayede daha uzun ömürlü olabildiler. Onların döneminde İslami bilimler (hadis, tefsir, fıkıh), dil, felsefe hatta tarih bir hayli gelişme gösterdiği gibi; aslında asırlarca Müslümanlar arasında tartışılacak ilk İslami siyaset teorileri de bu devirde gündeme geldi. Ancak bu teorilerin birçoğunda eski Sasani geleneğinin etkili olduğu görülmektedir. Bütün bu gelişmeler, hatta yeni inşa edilen hükümet merkezi Bağdat’a barış kelimesinin sıfat olması (Medinetü’s-Selam=Barış Şehri) bile yeni başkaldırıların çıkmasını önleyememiştir. 1000’li yıllara gelindiğinde artık dünyevileşen hilafet bölünmüş; Abbasî hilafeti gibi Endülüs Emevî hilafeti ve Kahire’de ümmetin ötekini temsil eden Şiî Fatımî hilafeti ortaya çıkmıştır. Bu yeni durum aslında İslam siyasetinin önerdiği “ittihat/birlik” fikrine aykırı fakat Araplarda mevcut kabilevî kültüre uygun düşmekteydi. Dolayısıyla din ile gelenek arasında sıkışan dönemin egemeni Müslüman Araplar bir çare üretmek yerine; dışarıdan gelecek bir “dinamiğe” muhtaç idiler. Zaten Sünnî Abbasi hilafeti askeri bir güç olarak kullandığı Şiî Büveyhiler üzerindeki etkisini de kaybederek, meşruluğu tartışılır olmuştu. Size göre Ortadoğu kavramını belirleyen temel etkenler nelerdir? 1 10 Modern Ortadoğu Tarihi ORTADOĞU TARİHİNDE TÜRKLER VE OSMANLI BARIŞI Selçuklular ve Memlükler Emevilerin son dönemlerinden itibaren varlıkları hissedilen hatta Abbasi ihtilalinde etkin olan Türk unsurlar da bugün Ortadoğu diye nitelenen coğrafyanın tarihinde etkin bir şekilde devreye girdi. Başka bir ifade ile bölge tarihine bir dış dinamik olarak dahil oldu. 1055’te Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Bağdat’ta bir kurtarıcı olarak karşılandı. Zira dönemin bölgeyi dönüştürebilecek hegemonik/başat gücü Selçuklulardı. Tuğrul Bey, Alparslan ve Melikşah dönemlerinde Abbasi hilafeti ayakta tutulabilmiş ama bu sefer de “bölünmüş bir iktidar tipi” ortaya çıkmıştır. Abbasiler hilafetin dinî yönünü temsil ederken; Selçuklular dünyevî iktidarı temsil ediyorlardı. Aslında bu durum geçici bir istikrarı sağlamakla birlikte, Abbasilerde sürekli dünyevî iktidarı tekrar ele geçirme hevesini de canlı tuttu. Nitekim Abbasi halifeleri zaman zaman Selçuklu sultanlarının zaafından istifade ederek maddi iktidarı da kullanmaya çalıştılar. Ancak haçlı seferleri hem Selçukluları ve hem de Arapları yordu ve nihayet başka bir güç devreye girdi. Moğollar 1258’de Bağdat’ı işgal ederek son halifeyi de öldürdüklerinde bu hanedanın sonunun geldiği kabul edilmişti. Ancak hanedanın kurtulan bir üyesi 1261’de Kahire’de bölgesel güç olmak isteyen Memluk Sultanı tarafından Abbasi halifesi olarak ilan edilince; hanedan Selçuklular zamanında olduğu gibi devam etme imkânı buldu. İslam coğrafyasında başat güç olma rolünü Türk ve Çerkez kökenli Memlükler üstlenince; İslam devletinin merkezi yeniden yer değiştirmiş oldu. Abbasi hilafetini himayelerine almakla; Memlükler, Haçlılar ve Moğollar karşısında İslam’ın yeni gücü olarak ortaya çıktılar. Coğrafi avantajlarından dolayı Anadolu üzerinden gelen haçlı tehlikesinden fazla etkilenmeyen Memlükler, Arap/Müslüman dünyasında 250 yılı aşkın bir sürede koruyucu şemsiye rolünü üstlendiler. Müslüman olmalarına rağmen Memlüklerin üstlendikleri rol, İslam’dan önce Arabistan ve Kuzey Afrika’da Roma’nın (Pax Romana) veya Sasanilerin rolünden fazla olmamıştır. Hiç şüphesiz Kahire dışında Şam gibi şehirlerde İslami kurumların gelişmesine katkı sağlamakla birlikte; genel olarak dış tehditlere karşı savundukları çevreye, merkezin sadece şeat gücünü göstermek ve iktisadi desteğini sağlamadan öteye geçememişlerdir. Geçmişe göre daha fazla teşkilatlanmış, devlet görünümündeki farklı farklı yapıdaki kabile emirlikleri ve Hicaz’daki Haşimî emirliği bu şemsiye altında bağımsızlıklarını son raddesine kadar kullanabiliyorlardı. Ancak buna rağmen -farklı bir ırk eliyle de olsa- içerden Müslüman dünyasında istikrarın sağlandığı uzun ömürlü bir yapı olmuştur. Osmanlı Barışı (Pax Ottomana) Osmanlıların sahneye çıkışı ve özellikle İstanbul’un fethi akabinde Müslüman dünyasında güç merkezinin neresi olacağı rekabetinin baş gösterdiği muhakkaktır. Bu konuda, Osmanlı Devleti Fatih Sultan Mehmet’ten itibaren Müslümanlar üzerinde daha ziyade manevi/psikolojik otorite kurmak ile yetindiler. Ancak özellikle 1500lerde Portekizlilerin Hindistan’a yerleşip, Hürmüz Boğazı üzerinden Babü’lMendeb’e kadar etkin olmaları ve onlar karşısında Memlüklerin aciz kalmaları Osmanlı Devletini harekete geçirecektir. Nitekim önce Çaldıran’da Safevilere karşı alınan zaferle doğuda kendini güven altına alan Yavuz Sultan Selim, 1516’da, önce Suriye’ye ertesi yıl da Mısır’a yaptığı sefer ile İslam dünyasının güç merkezini 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 11 İstanbul’a taşıyacaktır. Burada Osmanlı Devleti’nin “güç merkezi” mi “hegemonik güç” mü olduğu tartışması yapılabilir. Ancak her halükarda, bu değişimin bugünkü Ortadoğu ve Kuzey Afrika coğrafyasına en uzun süreli istikrarı ve barışı getirdiği muhakkaktır. Osmanlı Devleti’nin batıdaki doğal sınırlarına ulaşmasından sonra İslâm ülkelerine yönelmesi tesadüfî değildir. 16. yüzyılın başlarında büyük bir güce ulaşan ve “nizâm-ı âlem” tasavvuruna, yani dünyaya düzen verme iddiasına sahip olan Osmanlı Devleti, Batı’da olduğu kadar Doğu’da ve Güney’de de kendisini kanıtlamak zorundaydı. Üstelik Batı’da mücadele ettiği güçler, güneyde de İslâm dünyasını ve dolayısıyla da Osmanlı Devleti’ni tehdit etmekteydi. Esasında bu mücadele 16. yüzyıldan önce başlar. Osmanlıların İstanbul’u fethi ve batıda boy göstermeleri, güneydeki Müslümanlara karşı kutsal ittifakların doğması ile neticelenir. Nitekim, bu dönemde önemli bir deniz gücüne sahip olan Portekizliler, 1458 yılında V. Alfonso öncülüğünde Fas’taki Muvaridlere karşı savaş açmış; yıllarca sürdürülen bu akınlar sonucunda 1468’de Kazablanka’yı tahrip etmiş ve 1471’de de Fas’ın batı taraarını tamamen ellerine geçirmişlerdi. Başka bir ifade ile Avrupa tehdidi Osmanlı sınırlarına yaklaşmaktaydı. Basra Körfezi, Kızıldeniz ve Kuzey Afrika’da Arapların yaşadığı geniş coğrafyada ciddi bir Portekiz ve İspanyol tehdidi baş gösterdi. Sultan II. Mehmed’in İstanbul’u fethinden sonra “Fatih” unvanı alması gibi, 1495-1521 yılları arasında Hindistan’da kurduğu devleti merkez edinerek Arap sahillerine yönelen Portekiz Kral’ı I. Manuel’in de “Fetihlerin Efendisi” olarak anılmaya başlanması ilginçtir. Portekiz ve İspanyolların 16. yüzyılın başlarına kadar bu geniş coğrafyanın denize açık kısımlarında hâkimiyetlerini fiilen tesis ettikleri açıktır. Hürmüz’den Bahreyn’e kadar bütün İran ve Arap emirleri Portekizlere tabi olmuşlardı. Müslüman dünyasında uzun süre istikrarı sağlayan Memlûklerin idaresinde bulunan Mısır ve Suriye kısmen bunun dışında kalmakla birlikte yine de tehdit altındaydı. Memlûk idaresinin bu güçler tarafından yıkılması, Arap coğrafyasının tamamının esarete düşmesi ve güney sınırlarının tehdit altına girmesi anlamına geldiği için, Osmanlı Devleti’nin, Hint okyanusundan Basra körfezine, Anadolu sınırlarına ve Kuzey Afrika’ya kadar olan bölgelere hâkim olması stratejik bir zorunluluk olarak ortaya çıktı. Osmanlı Devleti, aynı bölgelerde istikrarı sarsan diğer bir rakip güç olan Safevileri bertaraf edip doğu sınırının güvenliğini sağladıktan sonra, Suriye, Mısır, Hicaz, Basra körfezi, Trablusgarp, Cezayir, Tunus ve Yemen’i hâkimiyeti altına aldı. 16. yüzyıl boyunca savaş, davet, ikna gibi değişik yöntemlerle bu bölgelerin Osmanlı egemenliğine girmesi ve her bölgenin özelliğine, âdet ve geleneklerine göre bir yönetim biçimi kurulması için gayret edildi. 1517-1571 yılları arasındaki elli yılı aşkın bir sürede Osmanlı devleti Yemen’den Fas’a kadar (Fas hariç) olan coğrafyaya bütün teşkilatıyla yerleşti. Osmanlı Devleti ile birlikte İslam dünyasında sağlanan istikrar sadece siyasi bir istikrar veya bölgenin dış tehditlerden himayesi değildi. Bir noktada, İslam’in ilk yıllarından itibaren gelişmeye başlayan, Abbasiler ile olgunlaşan, Selçuklular ile güçlenen İslam kültürünün son aldığı şekli ile tekrar geri dönerek Arap dünyasında bir restorasyon yapma hareketi idi. Bu restorasyon ilan edilmemiş olsa bile hem Müslüman dünyasında birlikteliği (ittihadı) sürdürmenin araçlarını keşfetme ve hem de dünya ile bütünleşmeyi amaçlıyordu. Bu yüzden söz konusu coğrafyada Osmanlı uygulamaları geçmişteki egemen güçlerden farklı olacaktır. Osmanlı Devleti, bütün Arap dünyasına hâkim oldu. Fiilen hâkimiyet altına alınmayan veya bir şekilde Osmanlı Devleti’nin ilgisi dışında kalan Uman (Maskat) ve Fas gibi böl- 12 Modern Ortadoğu Tarihi geler ise İslâm dünyasının en güçlü devletinin padişahı ve Müslümanların halifesi olması hasebiyle ya Osmanlı sultanlarına bağlılıklarını sunmuş ya da ileri düzeyde ilişkiler kurmuş olduklarından dolayı o bölgelerin de bir dereceye kadar Osmanlı nüfuz alanına girdiği düşünülebilir. Ayrıca Orta Asya Müslüman hanlıkları üzerindeki nüfuzu da dikkate alındığında Osmanlı Devleti’nin İslam dünyasındaki etkin ve yapıcı rolü daha iyi anlaşılacaktır. 17. Yüzyılın ikinci yarısında Arap coğrafyası Osmanlılar tarafından on dört merkezden (eyalet) idare ediliyordu. Şehirleşme artmış; göçebe unsurlar daha fazla istikrara kavuşmuştu. Zaman zaman değişmekle beraber, genel olarak 17. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Arap coğrafyası, Şam, Trablus-ı Şam, Halep, Musul, Bağdat, Basra, Lahsa (Ahsa), Yemen, Mısır, Habeş, Tunus, Trablusgarp, Cezayir-i Garp ve Mekke-i Mükerreme eyaletlerinden oluştu. Neticede, 17. ve 18. yüzyıllarda Arap coğrafyasında tam bir “Osmanlı Barışı” egemen oldu Genel olarak Osmanlı’nın bölgedeki varlığının sebebi olan Avrupa askerî tehdidinin ortadan kalkması ayrıca 18. yüzyıldan itibaren yerel gelirlerin bu idareyi aynen sürdürmeye yetmemesi, bir kısım değişikliklere gidilmesini ve eski mahalli güçlere idarede daha fazla yer verilmesi sonucunu doğurdu. Bu durum bir taraan değişik etkenler ile (Vehhabî hareketi gibi) merkezden kopuşları, daha bağımsız hareket etmeyi beraberinde getirirken, bir taraan da merkezin modernleşme gayretlerini arttırarak yeni bir toplumsal ve siyasî düzen arayışlarını hızlandırdı. Aynı süreç bölge halklarının (bugünkü “Ortadoğu halklarının”) Avrupaî düşünce ile tanışmasını da beraberinde getirdi. Özellikle batının ilham ettiği etnik ve dinî milliyetçilikler Osmanlı yönetimine karşı hoşnutsuzluğu doğurdu. Avrupa’dan gelen ayrılıkçı fikirler ve Protestan misyonerlerin faaliyetleri yönetime karşı tavır almayı öğretiyordu. Bu fikirleri besleyen gazete, dergi ve kitaplar elden ele dolaşmaktaydı. Buna rağmen 20. Yüzyıla ulaşıldığında Güneybatı Asya’da Araplar ile meskün alanların tamamı; Kuzey Afrika’nın büyük çoğunluğu Osmanlı egemenliğindedir. Resim 1.4 Osmanlı Dönemi Halep Hükümet Konağı ve Valinin Göreve Başlama Töreni Kaynak: Servet-i Fünûn 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 13 Osmanlı Devleti, idaresini bir taraan yerleşik nüfusa dayandırırken diğer taraftan da göçebe unsuru yerleşik hayata geçmeye teşvik ediyordu. Bu konuda nispi bir başarı da sağlayabildi. Göçebe unsurun tamamen yerleşik hayata geçirilmesi sağlanamadı. Bu durum, aslında bir ikilemi de beraberinde getirdi. Bir taraa yeni siyaset ve devlet algısına sahip yerleşik nüfus yer alırken; diğer taraa geleneksel algıyı sürdüren göçebe (bedevî) unsur yer alıyordu. Ondokuzuncu yüzyıla girerken Osmanlı Devleti’nin bu günkü Ortadoğu bölgesi ve Kuzey Afrika’da tesis ettiği barış Fransızların 1798’de Mısır’ı işgali ile birlikte bozuldu. Her ne kadar işgal kısa zamanda kaldırıldı ise de başlattığı süreç yüzyıl boyunca devam edecek ve gittikçe Avrupa Emperyalizmi’nin bölgede kök salmasına neden olacaktır. 19. Yüzyıl boyunca devam eden uluslararası rekabetin yanı sıra Almanya’nın Avrupa’da ön plana çıkarak diğer yayılmacı devletler gibi bir dünya politikası (weltpolitik) geliştirmesi, Birinci Dünya Savaşı’na giden yolu daha da kısalttı. Savaştan önce Avrupa devletleri arasında defalarca kurulup bozulan ittifaklar ve bloklaşmalar meydana gelirken, Osmanlı Devleti, daha çok iç işlerinde yoğunlaştı. Bu süreçte özellikle Almanya’nın Osmanlı topraklarında elde ettiği iktisadî imtiyazlar, daha önce bu topraklarda nüfuz alanları oluşturmuş olan İngiltere ve Fransa gibi diğer Avrupalı güçleri ciddi biçimde rahatsız etti ve bu coğrafyada sürdürdükleri rekabeti daha da hararetlendirdi. Öte yandan, yirminci yüzyılın başında özellikle Balkanlardan geri çekilmek zorunda kalan ve sınırları Meriç nehrine kadar gerileyen Osmanlı Devleti, bütün kayıp ve zaaarına rağmen fiziki alan itibariyle hâlâ dünyanın en büyük imparatorluklarından birisiydi. Jeopolitiği ve yeni keşfedilen petrol kaynaklarıyla da emperyalist güçlerin iştahını kabartıyordu. Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce ülkenin güney bölümünü oluşturan Arap coğrafyasının bir kısmı fiili olarak işgal altında olsa bile, büyük bir bölümü fiilen ve hukuken hâlâ Osmanlı egemenliğindeydi. Nitekim 1914’te, Hicaz, Yemen, Basra, Bağdat, Musul, Halep, Suriye, Beyrut, Trablusgarp (burası her ne kadar 1912 Oushy anlaşması ile İtalyanlara bırakılsa da, İtalyanların fiili idaresi sahil kesiminden içeri geçemedi), Mısır (1882’de İngilizler tarafından işgal edilir; ancak, bu, resmen tanınmadığı için fiilen işgal altında olsa bile hukukî bakımından Osmanlı’ya aitti), Tunus (1881’de Fransızlar tarafından işgal edilir; aynı şekilde bu fiili durum karşısında Osmanlı Devleti’nin hukuku saklıydı) eyaletleriyle Kudüs, Bingazi ve Cebel-i Lübnan Mümtaz Mutasarrııkları gibi çok geniş bir Arap coğrafyası kısmen fiilen kısmen de hukukî olarak Osmanlı hâkimiyetinde bulunuyordu. Bu coğrafya, günümüzdeki Suriye, Lübnan, Ürdün, Filistin, İsrail, Irak, Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt, Yemen ve Kuzey Afrika’da Mısır (Sudan ile birlikte), Libya ve Tunus devletlerini içine almaktaydı. Ortadoğu kavramını ve bugünkü Ortadoğu’yu (dar ve geniş anlamlarıyla) meydana getiren süreç Birinci Dünya Savaşı’dır. Savaş he ne kadar Avrupalı devletlerin kendi aralarındaki rekabetten dolayı Avrupa’da başlamış olsa da hemen tamamının hedefindeki coğrafya Osmanlı egemenliğinde ve onun hinterlandındaki alanlar idi. Osmanlı Devleti İngilizler ile savaştan sadece bir yıl önce (1913 Osmanlı-İngiliz Anlaşması) Basra Körfezi, bir kaç ay önce de (1914 Osmanlı-İngiliz Anlaşması) Güney Arabistan’da Osmanlı-İngiliz nüfuz alanlarının belirleyen bir anlaşma yaptı. Anlaşma Osmanlı aleyhinde birçok maddeyi içermesine rağmen, Osmanlıların kendi coğrafyalarındaki uluslararası rekabetin hızını kesmeyi amaçlıyorlardı. Ancak savaş belirtileri ortaya çıkınca bu anlaşmaları ilk ihlal eden İngiltere oldu. Bu süreçte Fransızlar ile yakınlaşma arayışları da boşa çıktı. Zira Almanya hariç büyük devletler kararlarını çoktan vermişlerdi. Osmanlı Devleti’nin savaşta Almanya’nın 14 Modern Ortadoğu Tarihi yanında yer alması beklenen hatta arzu edilen bir durumdu. Osmanlı idarecilerinin o sırada farklı bir davranış sergileyememesi de savaşı kısa zamanda Avrupa cephesinden bu coğrafyaya taşıdı. Aslında bu kaçınılmaz bir durumdu. Savaş başladığında Osmanlı Devleti iki önemli noktada İngiltere için tehdit oluşturuyordu. Birincisi İngilizlerin Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda’dan asker ve mühimmat getirdikleri Süveyş Kanalı idi. İkinci bölge ise savaş gemilerinin yakıt kaynağı olmaya başlayan petrolün bulunduğu Basra Körfezi idi. Bağdat ve Basra’da bulunan Osmanlı ordusu İngiliz petrol işletmelerinin bulunduğu İran sınırındaki Abadan’a oldukça yakındı. Diğer taraan cihad çağrısı Hindistan ve Afrika Müslümanlarını asker olarak kullanacak olan Fransa ve İngiltere için bir engel olarak görülmekteydi. Osmanlı Devleti’nin Çanakkale’deki güçlü istihkamatı ise İtilaf Devletleri’nin boğazları aşarak Karadeniz’e inip Rusya ile bütünleşmelerine engel idi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında cephe dışında bugünkü Ortadoğu’nun şekillenmesine etki eden iki önemli gelişme yaşandı. Birincisi 1916 yılında İngilizler ile Fransızlar arasında yapılan Sykes-Picot anlaşmasıdır. Özellikle Çanakkale cephesinde umduklarının bulamayan İngiliz ve Fransızlar, bu anlaşma ile adeta ittifaklarını yenileyerek Ortadoğu topraklarını aralarında paylaştılar. Bu anlaşma aslında Fransız ve İngilizlerin kendi aralarındaki rekabeti de gösteriyordu. Anlaşmaya göre Fransızlar Akka limanının kuzeyinde kalan Akdeniz sahillerine sahip olacaktı. İngiltere ise petrol kaynaklarının yoğunlaştığı Mezopotamya (sınırı belirlenmeyen) ve Hayfa çevresindeki alanlara yerleşiyordu. Diğer Arap toprakları ise iki tarafın himayesinde kalacaktı. Özellikle İngilizlere tahsis edilen alanların sınırının çok net olmaması onların bölgede daha rahat hareket etmelerine imkân tanıyacaktı. Diğer taraan, bu taksim ikinci gelişmenin de habercisi idi. İngiliz sınırlarının içinde yer alan “Filistin” bölgesinde yeni bir siyasi alan meydana getirildi. Kudüs bu coğrafyanın merkezindeydi. Oradaki kutsal mekânlar üzerinde Katoliklerin ve Protestanların da hak iddiaları dikkate alınarak Filistin’in uluslararası bir bölge olması kararlaştırıldı. İşte bu gelişmelerin ışığında İngilizlerin attığı adım ile ikinci gelişme de 1917 yılında yaşandı. İngiltere dışişleri bakanı Balfour’un Filistin’de bir “Yahudi Yurdu”nun kurulmasına imkan tanınabileceğini vaat eden deklarasyonu, adeta Ortadoğu’nun kaderini belirledi. Zira daha sonra yaşanacak gelişmeler bölgede İsrail Devleti’nin doğuşuna ve bugün de Filistin üzerinden devam eden Arap-İsrail sorununa ön ayak oldu. Aslında İngiltere’nin o günlerde Avrupa’da çokça dillendirilen siyonizme sempati ile baksa bile asıl amacı savaşta ortağı olan Fransızlar ile kendilerinin kontrol ettiği Hindistan yolu (o sırada Mısır İngiliz kontrolündedir) arasında bir tampon bölge oluşturmak ve Fransızları Süveyş kanalından uzak tutmaktı. Türkler Ortadoğu tarihinde siyasi olarak nasıl bir temel rol üstlenmiştir? Manda Yönetimleri Birinci dünya savaşı akabinde büyük güçler burada başat güç rolünü üstlenen Osmanlı devletini bertaraf edince dengeler yeniden şekillendi. Savaş sonunda 18 Ocak 1919’da Paris’te toplanan “Barış Konferansı” çözümden ziyade yeni problemler yarattı. Osmanlı Devleti’nden koparılan Arap halklarının kendi ayakları üstünde duruncaya kadar galip devletlerin mandası altına alınması benimsendi. Bu arada yerel halkların kendi mandalarını seçebilmesi de önerildi. Oldukça aşağılayıcı olan bu teklif İngiliz ve Fransızlar ile barışta düzenleyici rol oynamak isteyen Amerikalı temsilcileri karşı karşıya getirdi. Zira, özellikle Fransızlar Sykes-Picot 2 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 15 anlaşması ile elde ettikleri kazanımlarını ve savaştan önce işgal ettikleri Fas gibi bölgeler üzerindeki hakimiyet haklarını korumak arzusu gösterdi. Bu görüşmelerin bir tarafında Arap krallığı talebinde bulunan Şerif Hüsyin’in oğlu Faysal’ın, bir tarafında da Filistin’de devlet kurmak isteyen Siyonistlerin yer alması görüşmeleri daha da karmaşık hale getirdi. Ancak bu süreçte yapılan tartışmalar, oluşturulan komisyonların raporları bölgede manda sistemini resmileştiren San-Remo Konferansının (19-26 Nisan 1920) alt yapısını hazırladı. Buna göre Suriye ve Lübnan Fransız mandası, Irak ve Filistin’in (bugünkü Ürdün dahil) de İngiliz mandası altına alınması kararlaştırıldı. Her iki devletin savaş öncesi Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da işgal veya anlaşmalar yoluyla elde ettiği sonuçlar hiç tartışılmadı. Yani o bölgelerin geleceği de tıpkı manda altındakiler gibi Avrupalı emperyalist güçlerin eline bırakıldı. Türkiye’nin kaderi ise Sevr anlaşmasında çizilecekti. Anadolu’da başlayana Millî Mücadele bu anlaşmayı ortadan kaldırdı. Oysa San Remo’nun ağır şartları Ortadoğu’da uzun yıllar etkili olmaya devam etti. Dünya’da 19 ve 20. Yüzyılların modern devlet algısı İmparatorluklardan ulus devlete kaymıştı. Batı kendi şartları içinde bunda başarılı da olmuştu. Gerek savaştan önce ve gerekse sonrasında mandasına aldığı bölgelerde de bu tarz devletlerin ortaya çıkmasını menfaatlerine uygun buluyorlardı. Ama bu iş hiç de kolay değildi. Bunu için bütün etnik ve etno-dini guruplar iyice kristalize edilecek ve bu esas üzerine yeni devletler oluşturulacaktı. Ancak bunun pratikte asla imkânı yoktu. Bu sefer yapılacak şey çizilecek sınırlar içinde yeni uluslar yaratmaktı. Nitekim bu yöntemle tarihte hiç olmayan yeni devletler ortaya çıktı. Suriye, Irak, Ürdün, Lübnan vs.. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da manda sistemleri kurulurken; bu yeni devletler başlangıçta eski Osmanlı Devleti’nin bakiyesi olan yönetici sınıar ile oluşturuldu. Ancak bu geçici ve zorunlu bir uygulama idi. Bu sınıar kök salmamaları için ya sürekli değiştirildiler ya da ihtilallere ve suikastlara maruz kaldılar. Zira bu sınıarın sonsuza kadar yapay bir ulus kimliği ile varlıklarını sürdürmeleri beklenemezdi. İki dünya savaşı arasında mandacılar tarafından bir taraan bu durum muhafaza edilirken; bir kısım eski şehirliler de yavaş yavaş devre dışı bırakılmış ve yerine göçebe kökenli unsurların yer almasına imkân tanınmıştır. Bugünkü Arap devletlerine bakılacak olursa hemen hepsinde aslında hâlâ kabilevî kimliği taşıyan unsurların egemen olduğunu görmek mümkündür. Söz gelimi; Suriye yönetiminden eski yerleşik kültürü temsil edenler uzaklaştırılmıştır. Aynı şey Irak’ta geçerli olduğu gibi, farklı şartlarda ama İngilizlerin de desteğinde gelişen Suudi Arabistan için bile geçerlidir. Çeşitli vesileler veya devrimler ile iktidara gelenler de farklı değildir. Mısır devrimini sağlayan ve Arap Milliyetçiliği’ne öncülük eden Nasır’ın bir “fellah/çiçi” olması hep ön plana çıkarıldı. Uzun yıllar Libya’nın tarihinde rol oynayan Muammer Kaddafi’nin de bir çadırda doğduğu unutulmamalıdır. Bu durum ilk bakışta ihmal edilmiş veya geri kalmış bir sınıfın öne geçmesi olarak yorumlanabilir. Fakat hakikat bu değildir. Bu yeni tarz yönetimlerin, en eski devirlerdeki Arapların devletsiz kabilevî kimliklerini temsil ettikleri hatırlanmalıdır. Dolayısıyla yirminci yüzyılda İslam’ın doğuşundan itibaren devlet adına edinilen birikim ve tecrübe tamamen bu coğrafyada devre dışı kalmıştır. Bunda bir kastın olmadığı ve sosyolojik bir gelişim olduğu iddiası kabul edilemez. Zira birinci dünya savaşından önce batılıların eline geçmiş olan Müslüman topraklarında uygulanan baskıcı politikalar ortadadır. Örneğin Fransa 1830’da işgal ettiği Cezayir’de ne yerleşik ne de bedevi kültüre hayat hakkı tanımadığı gibi, tam aksine pek çok yerleşik unsur baskılardan korunmak için göçebe hayatı tercih etmiştir. Aynı örneği İtalyanlar Libya’da vermişlerdir. 16 Modern Ortadoğu Tarihi Tarihte ilk defa belki de 2010’dan sonra Arap toplumlarında nispeten “orta sınıf ”ı temsil eden muhalefet ortaya çıktı ve “Arap Baharı” diye tanımlanan, ancak geleceği şimdilik belirsiz görülen bir hareket doğdu. Bunun sonucunda manda yönetimleri sonrası oluşan ve “Soğuk Savaş”ın da desteklediği yapılar tek tek devrilmeye başladı. Sizce Arap dünyasında Osmanlı Devleti ile Avrupalıların yönetimlerindeki temel fark nedir? ETNİK-DİNÎ YAPI VE ÇATIŞMA ALANLARI Etnik Yapı Ortadoğu coğrafyası eskiden beri zengin bir etnik çeşitliliğe sahiptir. Bu çeşitlilik hem coğrafyanın yerli halklarından ve hem de tarih boyunca bölgede yaşanan göçlerden beslendi. Güçlü aile/kabile bağları olsa da bu geniş coğrafyada etnik yapıyı net bir şekilde belirleyen güçlü anlayışlar hiçbir zaman oluşmadı. Özellikle İslam’ın coğrafyadaki etkinliği ve bu dinin Arapça ile yayılmış olması Arapça konuşan Ortadoğu halkları arasında müşterek bir bağın kurulmasına imkân verdi. Başka bir ifade ile etnik kimliğin beslediği ve yarattığı “ulus” kavramı burada batılıların anladığı anlamı kazanmadı. Her zaman din ve onun oluşturduğu kültür “ulus” kavramının önünde durdu. İlginçtir ki; bu coğrafyada yaşayan gayr-i Müslimler bile Arapçanın etkisi ile kendilerini Müslümanların kültür dairesinde hissetti. Bir taraan bu görüntü geniş coğrafyada büyük etnik çekişmeleri önlemiş gibi görünse de aslında daha küçük bazda kabilevî ve bölgesel nitelikli çekişmelerin sürmesini önleyemedi. Bölgede en çok konuşulan dil farklı aksanlarla da olsa Arapçadır. Ondan sonra Türkçe gelmektedir. Türkçe Türkiye’den başka İran Azerbaycan’ı; Suriye-Lübnan, Irak gibi ülkelerde yaygın bir şekilde konuşulmaktadır. Farsça ise daha ziyade İran’da konuşulur. Ayrıca Basra Körfezi ve Güneybatı Arabistan taraarında sınırlı da olsa konuşulmaktadır. Başta Kürtçe olmak üzere civarındaki bazı dilleri de etkilemiştir. Yukarıda Arapça için anlatılan durum Farsça ve Türkçeyi ortak dil olarak kullanan bölgeler için de geçerlidir. Her iki dili kullananlar arasında kültürel hatta siyasî ortaklıklar meydana geldi ancak bu durum daha alt düzeydeki kimliklerin de varlıklarını sürdürmelerini engellemedi. Zira farklı etnik kimlikler arasındaki yakınlaşma daima bir üst kimlik olan din üzerinden sağlandı. Bu yüzden Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da azınlık tanımı da batılıların anladığı anlamda değildir. Örneğin Kürtler Türkiye’de; Çerkezler Ürdün ve Suriye’de azınlık olarak kabul edilmemektedirler. Buna mukabil örneğin Ortodoks Rumlar; hem Türkiye’de ve hem de Suriye’de azınlık statüsündedirler. Türkler: Bu coğrafyanın en önemli etnik gurubudur. Türkiye’nin dışında Ortadoğu’nun pek çok yerinde varlıklarını sürdürmektedirler. Türkler İran, Suriye, Irak’ta yoğun bir şekilde yaşarken, birçok yerde de dağınık bir biçimde hayat sürmektedirler. Türklerin Kuzey Afrika’dan Babu’l Mendeb’e kadar tarih içinde varlık göstermeleri yerli halklar ile kaynaşmalarına ve akrabalık tesis etmelerine de imkân tanıdı. Bu yüzden bu coğrafyada Türkçe konuşmasalar bile kan bağı yolu ile Türk asıllı olan büyük kitleler bulunmaktadır. Suriye’de (ağırlıklı olarak Halep ve civarı) ve Irak’ta yaşayan Türkler “Türkmen” olarak anılmaktadırlar. Hatta son Irak anayasasında “Türkmenler” Irak’ı oluşturan diğer halklar arasında sayılmıştır. Farklı ülkelerdeki Türk/Türkmenlerin nüfusu maalesef sağlam istatistiklere dayandırılamamaktadır. Ancak milyonlara ulaşan bu sayı yoğunluk olarak İran, Irak ve Suriye Türk/Türkmenleri sırasıyla verilebilir. Türkiye Türkleri’nin çoğu, Suriye Türkmenleri Sünnî iken; İran ve Irak Türklerinin de tamamına yakını Şiîdir. 3 Soğuk Savaş: Başını ABD’nin çektiği Batı Bloğu ile Sovyetler Birliği’nin çektiği Doğu Bloğu arasında, 1947 ile 1991 yılları arasında süren uluslar arası siyasi, ideolojik ve askeri gerilim dönemi. Azınlık: Bir ülkede çoğunluğun içinde yaşayan ve etnik kökeni, dili, kültürü ve dini bakımından büyük kesimden ayrılan daha küçük guruplara verilen isimdir. 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 17 Kürtler: Türkiye’nin Güney ve Doğu Anadolu taraarında Irak’ın kuzey kısımlarında, İran sınırlarında ve Suriye’de yaşamaktadırlar. İran’da Kürdistan bölgesi ile Horasan, Mazandaran, Farsistan, Azerbaycan, Gilan, Belucistan, Loristan bölgelerinde oturmaktadırlar. Tarih içinde göçebe ve kırsal kesimlerde; aşiret birliktelikleri halinde yaşayan Kürtler, 19. Yüzyıldan itibaren başlayan bir süreçte hızla yerleşik hayata geçtiler. Konuşulan Kürtçe dili çok sayıda lehçe, şive ve ağıza sahiptir. Bu yüzden ağırlıklı olarak Kurmanci, Sorani, Zazaki, Kirmanşahi gibi farklı lehçeler konuşan Kürt gurupları bazen birbirini de anlayamamaktadırlar. Kürtlerin çoğunluğu Sünni olmakla birlikte aralarında Şii/Alevî, Yezidî ayrıca kısmen Hıristiyan ve Yahudi olanları da vardır. Çerkezler: Kaas halklarından olan Çerkezler ağırlıklı olarak Osmanlı Devleti’nin Kaaslardan çekilip bölgede Rusların baskılarının başlaması ile yaşanan göçlerle Ortadoğu’ya doğru gelmişlerdir. Çoğunluğu Osmanlı Devletinin iskân ettiği yerlerde yaşamaktadırlar. Türkiye’de Anadolu’da, Ürdün, Suriye, hatta kısmen İsrail’de Çerkez bulunmaktadır. Bulundukları ülkeye asimile olmadan uyum gösterebilen ve farklı şiveleri olan Çerkezler kendi dillerini de koruyabilmişlerdir. Hemen tamamı Sünnî Müslümanlardır. Farslar: Tarihi Perslerden geldiği kabul edilen ve Farsça konuşan topluluklardır. Ağırlıklı olarak İran’da yaşamakla birlikte köken itibarı ile Kuzey Kaasya üzerinden gelerek bölgeye yerleştikleri kabul edilmektedir. Bugün İran’da çoğunluğu teşkil eden bir ırk olarak görülen Farslar esas itibari ile bir ırktan ziyade kökleri itibari ile çeşitli ırkların karışımından meydana gelmişlerdir. Tatlar, Talışlar, Gilekler, Mazandaranîler (Teberiler), Lekler Farslar’ın alt guruplarını oluşturmaktadırlar. İran’da Pehlevî Devleti’nin kuruluşuna kadar (1925) bu halklar birbirinden bağımsız gevşek bir federatif yapı ile yaşamışlardır. Bu anlamda Farslar ilk defa Pehlevî hanedanlığı ve İran İslam Cumhuriyeti zamanlarında merkezî bir otorite altına girmişlerdir. Çoğunluğu Şiî (İmamiye Şiası) ayrıca Alevî olmakla birlikte, Sünnî Farsiler de vardır. Az da olsa Hıristiyan ve Musevîleri olduğu gibi eski İran dini (Zerdüşt-Mecusî) mensupları da bulunmaktadır. Araplar: Sami ırkının bugün yaşayan gurubu Araplardır. Başka bir ifade ile anayurtları ağırlıklı olarak Arap Yarımadası olan halklardır. Arap kelimesine farklı anlamlar yüklenmekle birlikte kabul gören en yaygın anlamı “çöl veya çölde yaşayan kimse”dir ki, Arapların “göçebe” kimlikleri ile uyuşmaktadır. Ancak Araplar tanımlanırken de yaşadıkları yerlere, kökenlerine göre bazı sınıandırmalar yapılmaktadır. a) Arab-i bâide (Kaybolan Araplar): Bu guruptakiler, tarihin eski devirlerinde yaşamış olup daha sonra çeşitli sebeplerle yok olmuşlardır. Kur’an’da ve eski Arap şiirinde sözü edilen Âd, Semûd, Medyen, Tasm, Amâlika, Câsim, Abdi Dahm, Ubeyl, Hadûra, Cedîs ve Birinci Cürhüm kavimleri Arab-ı bâidedendir. Eski çağlarda bunlar Arabistan’da çeşitli devletler kurarak Suriye ve Mısır’a kadar yayılmışlardır. b) Arab-ı bakiye (Kalan Araplar): Bu gün varlıkları devam eden Araplara verilen isimdir. Bunlar da iki kısma ayrılmaktadırlar. 1) Arab-ı âribe: Arap kabilelerinin iki büyük kolundan biri olan Kahtanîlere mensup olan Araplardır. Anavatanları Yemen’dir. Kendi aralarında da guruplara ayrılmaktadırlar. Zaman içinde Yemen’den Orta Arabistan’a ve oradan Basra Körfezi’ne yayıldılar. 2) Arab-ı Müsta’ribe: Köken olarak Arap olmayıp, Araplar ile karışarak Araplaşanlara verilen isimdir. Bu gurup, Adnanîler, İsmaililer, Meaddîler ve Nizariler’den oluşmaktadır. Hz. İbrahim ve onun soyundan gelen Hz. Muhammed büyük Arap kabilelerinin ikinci kolu Adnanîlere mensuptur. Adnanîler zamanla anayurtları olan Mekke’den çeşitli yerlere dağıldılar. Kahtânîler’le Adnânîler arasında sosyal hayat, lehçe, din, ahlâk ve 18 Modern Ortadoğu Tarihi gelenek bakımından farklılıklar mevcuttu. Her iki ana gurup zaman içinde birbiri ile kaynaşmakla birlikte; her biri daima mensup oldukları kökleri ile iihar etmeyi hatta çeşitli vesileler ile birbirleri ile mücadele etmeyi de sürdürdü. Arab-i Müsta’ribeler İslami fatihler ile birikte Arap Yarımadası’nın dışında yaptıkları fetihler ile çok geniş bir sahaya yayılma imkânı buldular. Hatta gittikleri Suriye ve Kuzey Afrika’da Arap olmayan unsurları da İslam sayesinde Araplaştırdılar. Bunların başında Kuzey Afrika’da Araplar ile birlikte yaşayan Berberîler gelmektedir. Berberi kelimesi, genellikle antik Yunandan beri şehirlerin dışında yaşayan kabile toplulukları olarak tanımlanmaktadır. Bu yüzden dünyanın her tarafında benzer topluluklar olmakla birlikte, günümüzde özel olarak Kuzey Afrika’da yaşayan ve Berberice konuşan Müslüman topluluklarına verilen isimdir. Kendi aralarında da çeşitli kabilelere bölünen bu guruplar, Tunus, Cezayir ve Fas toplumunda öne çıkmaktadırlar. Bu berberilerin Alman kökenli olanları ile karıştırılmaması gerekmektedir. Bunlar çoğunlukla Araplar ile kaynaşarak melez bir kimlik kazananan topluluklardır ve pek çoğu kendi dilinden ziyade Arapça konuşmaktadırlar. Dinî Çeşitlilik Ortadoğu’nun en önemli özelliklerinden bir tanesi kuşkusuz dinî çeşitliliktir. Tarih içinde gerek semavî (vahye dayalı) ve gerekse semavî olmayan bütün din, inanç ve anlayışlar bu coğrafyada yeşerdi ve nerdeyse hepsinin -farklılaşarak da olsa- günümüze kadar ulaşan müntesipleri oldu. Ancak en sonuncusu olmasına rağmen günümüzde bu coğrafyaya asıl rengini veren ve çoğunluğun bağlı olduğu din İslam’dır. Ardından Hıristiyanlık ve Yahudilik gelmektedir. Ayrıca her üç dine mensup mezhepler ve çeşitli dinlerden hareketle yeni bir inanç şekli olarak ortaya çıkan heterodoks guruplar da tarihten günümüze daima var olagelmişlerdir. Örneğin Yezidilik bunlardan bir tanesidir. Bağlılarının sayıları az da olsa İran’ın eski dini olan Zerdüştlük/Zoroastrianizm ve Kur’an’da da ismi geçen Sabiilik de hâlâ varlıklarını sürdürebilmektedir. Din, semavi olsun veya olmasın Ortadoğu tarihinde daima belirleyici bir rol oynadı. İslam: M.S. 7. Yüzyılda Hz. Muhammed’e vahiy edilen bu din önce Mekke’de, ardından Medine ve Arap yarımadasında yayıldı. Hz. Muhammed’e 610 yılından itibaren gelen vahyin neticesinde nazil olan Kur’an’ın hükümlerini benimseyenlere mümin ve Müslüman denilmektedir. İslam ilk halifeler devrinde yapılan fetihler ile Arap Yarımadası’ndan Bizans sınırlarına ve Kuzey Afrika’ya kadar yayıldı. Emeviler zamanında daha da genişleyerek bir taraan Asya’da Çin’e, diğer taraan Avrupa’da İspanya’nın ortalarına kadar ulaştı. Ulaştığı her yerde taraar buldu ve bu dinin esasları çerçevesinde siyasî idareler ve devletler kuruldu. Hz. Muhammed’in vefatından sonra, gerek siyasi nedenler (özellikle devlet başkanının kim olacağı konusunda) ve gerekse Kur’an ve onu açıklayan Hadisler’in yorumunda ihtilafa düşüldüğünden pek çok siyasî ve amelî mezhepler ortaya çıktı. Bu mezheplerin bir bölümü Müslümanları kendi etrafında bütünleştirirken, diğer guruplardan ise farklılaştırarak uzaklaştırdı. Bu ihtilaar tarih boyunca Müslümanlar arasında çekişmelere neden oldu ve olmaya devam etmektedir. Siyasî anlayışlarına göre Müslümanlar dördüncü halife Hz. Ali’den itibaren genel olarak Şiî ve Sünnî olarak ikiye ayrıldılar. Her iki gurup da kendilerini Hz. Muhammed’in yolunun gerçek takipçileri olduklarını söylemektedirler. Siyasî olarak Sünnîler, Hz. Muhammed’den sonra devlet başkanlığını ve halifeliği Hz. Ebu Bekir’in üstlenmesinin hem peygamberin işareti ve hem de ümmetin seçimi ile gerçekleştiğini, dolayısıyla tartışma kabul etmeYezidilik: Kökü Emeviler zamanına kadar indirilen ve İslam ile putperest inançların karışımından meydana gelen bir dindir. Melek Taus diye isimlendirdikleri Şeytan’a tapmaları ile tanınmışlardır. Suriye’de ortaya çıkmasına rağmen Kuzeybatı Irak’ta Sincar dağlarında Kürtler arasında gelişmiştir. Bu gün ağırlıklı olarak Irak’ta yaşamakta olup yeni Irak anayasasında da kabul edilen etno-dinî bir guruptur. Zerdüştlük/ Zoroastrianizm: Monoteist bir inanç biçimi olup Zerdüşt’ün öğretilerini içermektedir. Sasaniler döneminde etkin olan bu inanç sistemi bu gün İran’da Yezd ve Kirman bölgesi ile Gabariler arasında yaşamaktadır. Pek çoğu Hindistan’a göç ederek orada Parsi topluluğunu oluşturdular. Kutsal kitapları Zend Avesta’dır. Sabiilik: Aydınlık ile karanlık arasındaki dualizme dayandırdıkları inanç sistemlerinde, maddî evrenin dolayısıyla bedenin de kötü olduğuna inanırlar. Ruhun beden hapishanesinde olduğunu kabul ederler. Genellikle İran’ın Ahvaz ve Hurremşehr bölgesi ile Irak’ta Ammara, Bağdat ve Basra gibi bölgelerde yaşamaktadırlar. Mandiler olarak da tanınırlar. 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 19 diğine inanırlar. İslam dünyasında büyük çoğunluğu oluşturan bu kitle kendi aralarında çeşitli görüş farklılıklarına da sahiptir. Mezhep olarak ifade edilen görüş ayrılıkları siyasî olmadığı için ciddi sonuçlar doğurmamaktadır. Daha ziyade dinî pratiği ve sosyal hayatı düzenlemektedirler. Ancak bunlar arasında siyasî sonuçlar doğuran iki önemli hareket bulunmaktadır. Birincisi, dinin uygulanmasını anlatan fıkhı mezheplerin (Hanefilik, Malikilik, Şafiilik, Hanbelilik, Caferilik) kurallarını benimsemekle birlikte dine daha mistik bir anlam yükleyen, hatta sezgileri ön plana çıkaran, bazen de Kur’an ayetlerine zahirî (görünen) kelime anlamları dışında batınî (içsel) anlamlar yükleyen tasavvuf (Sufîlik) hareketleridir. Bu hareketler İslamiyet’in Arabistan Yarımadası dışında yayılması konusunda büyük katkıları oldu. Bununla birlikte değişik devirlerde de ya bağlı oldukları otorite ile anlaşmazlıklara düştüler, ya da doğrudan devletler kurdular. Kendi aralarında da bir rekabet olduğundan kimi bölgelerde karşı karşıya geldiler. Tarih içinde pek çok isimle ortaya çıkan bu gurupların en tanınmışları Kadirilik, Nakşîlik, Rufailik ve Bektaşilik oldu. Farklı isimler ile ortaya çıkan pek çok başka guruplar (Mevlevilik, Halidîlik vs. gibi) ya bunlardan türedi ya da bir şekilde bunlar ile irtibatlandırıldılar. Ticanilik, Senüsilik ve Mehdilik gibi tasavvuf hareketleri özellikle Afrika’da halkı organize ederek sömürgecilere karşı başkaldırdılar ve devletler kurdular. Örneğin Ticanilerden El Hac Ömer Batı Afrika’da Fransızlara karşı mücadele başlatıp Senegal’de bir devlet kurmayı başardı. Ancak Kadiriler ile de ciddi anlaşmazlıklar yaşadı. Bu gün bu tasavvufi hareketin Batı ve Kuzey Afrika’da bağlıları bulunmaktadır. Aynı şekilde Senüsilik de Cezayir, Mısır gibi yerlerde etkili olmakla birlikte Libya’da İtalyanlara karşı mücadele eden siyasi bir harekete dönüştü. Hareketin son önderi Kral İdris 1951-1969 yılları arasında Libya’yı idare etti. Mehdilik ise İngilizlerin Sudan’daki varlığına karşı koyan önemli bir siyasi hareket idi ve bu günkü Sudan’daki bazı siyasi akımlara ilham kaynağı oldu. Sünnîlik içinde istisna teşkil eden ikinci hareket ise Vehhabiliktir. 18. Yüzyılda Osmanlı topraklarında, Orta Arabistan’da Hanbeli mezhebinin yeni bir yorumu olarak ortaya çıkan bu hareket, diğer mezheplerin bazı yaklaşımlarını, tasavvufî gurupların ise bütün fikirlerini reddetmektedirler. İslamı doğduğu ilk saf şekliyle yaşama ve yaşatma iddiasında olan bu hareket, önce Osmanlı Devleti’nin otoritesine karşı gelerek siyasallaştı. Ardından Arap Yarımadası ve Basra körfezinde de fikirlerini güçle yayarak etkin bir fıkhî/siyasî hareket oldu. Bu gün Suudi Arabistan’ın resmi İslam yorumunu temsil etmektedir. Bu devletin yasaları da bu yoruma dayandırılmaktadır. Yorum ve uygulama farklılıklarından dolayı diğer geleneksel İslamî anlayışlar ile çatışmaktadır. Şiilik, Sünniliğin karşısında yer alarak İslam tarihinde siyasi tavır gösteren ilk harekettir. Hz. Muhammed’in vefatından sonra Halifeliğin onun akrabası ve damadı olan Hz. Ali’nin hakkı olduğunu savunan guruptur. Özellikle Hz. Ali’nin 661 tarihinde öldürülmesinden sonra organize olmuşlar ve Müslümanların önderi olan Emirülmüminin (İmamet) vasfının Hz. Ali’den sonra onun soyundan (Ehl-i Beyt’den) gelenlerde olduğunu savunmuşlardır. Onlara göre bu sadece bir hak olmayıp aynı zamanda Kur’an’ın bir emridir. Bu yüzden temelde diğer İslamî anlayışlar ile büyük ayrılığa düştüler. Zira siyasî bir mesele olan devlet başkanlığının (İmametin) nas, yani Kur’an hükmü ile belirlendiğini kabul etmek bir inanç meselesi olarak görülmektedir. Sünnî çoğunluğun yanında azınlığı temsil etmelerine rağmen Müslümanların arasında ortaçağlardan günümüze ayrılığın ve zaman zaman çatışmaların kaynağı oldukları kabul edildi. Onlar da ya açıktan Sünnî otoriteye karşı çıktılar ya da inançlarını gizleme prensibini (takiyye) takip ederek, yine 20 Modern Ortadoğu Tarihi içsel olarak başkaldırıyı temsil ettiler. Ancak Kur’anı zahiri anlamdan ziyade batınî olarak yorumladıklarından kendi aralarında da ihtilafa düşerek önce üç ana sonra da bunlardan doğan pek çok guruplara ayrıldılar. İmametin Hz. Ali’den itibaren 12 imamda devam edip, on ikinci imamın kayıp imam (Mehdi el Muntazır/Beklenen Mehdi) olduğuna inanan İmamiye (İsnaaşeriye) Şiası en büyük gurubu temsil etmektedir. Irak, İran ve Basra Körfezinde etkin olan İmamiye, tarih boyunca Şeyhilik, Ahbarilik ve Bahailik gibi yorumlar ile değişik kollara ayrıldı. Anadolu’da, Balkanlar’da Suriye’de ve İran’da yaşayan Alevilik de İmamiye’den ayrıldı. Zamanla yaşadığı bölgelere göre şekillenen Alevilik felsefesinin temelinde de on iki imama ve Ehl-i Beyt’e bağlılık yatmaktadır. Şiilikten hayli uzaklaşan Alevilik, farklı uygulamaları ile Bektaşi kökenli Türk (Türk Aleviliği), Ehl-i Hak diye isimlendirilen İran (Kürt, Lek, Gorani vs.ler arasında) ve Nusayrilik diye bilinen Arap Aleviliği şeklinde birbirinden farklılaştı. Sayıları az da olsa Ürdün, Irak, Mısır, Yemen ve Pakistan’da Aleviler bulunmaktadır. Zeydilik Şiiliğin ikinci kolu olup Sünnîliğe en yakın anlayıştır. Onlar İmamiye’nin aksine Hz. Ali’nin soyundan gelen sadece ilk dört imamı benimsemekte ve dördüncü imamdan sonra İmamiye kolundan ayrılmaktadırlar. 9. yüzyılın sonlarında Kuzey Yemen taraarını kontrol ederek devletleştiler. Osmanlı Devleti’nin bölgeyi kontrolünden sonra mümkün mertebe devlet otoritesinin ulaşmadığı yerlerde varlıklarını sürdürdüler. Yemen toplumunda Sünnî-Zeydî ayrımı ise zaman zaman çatışmaların da kaynağı oldu. Şiiliğin üçüncü ana kolu İsmailiyedir. Bunlar da on iki imamın sadece ilk yedisini kabul etmektedirler. Azınlık da olsalar geniş coğrafyaya yayılan en etkin gurup olmuşlardır. Ortaçağ’da Kuzey Afrika ve Hindistan’da varlık gösterdiler. İslam tarihinin en radikal gurubu olarak tanınan Karmatiler ile hem fatih hem de bilim ve sanatta üretici olmuş olan Fatımiler bu koldan gelmektedirler. Karmatiler Basra Körfezi’nde etkin oldukları gibi; bir ara Kâbe’den Hacerulesved’i çalarak Hasa’da yeni bir Kâbe kurmaya teşebbüs ettiler. Bugün artık müntesipleri olmamakla birlikte, kimi radikal hareketlerin kaynağı oldukları yorumları yapılmaktadır. Fatımiler Kuzey Afrika’da etkin oldular. Özellikle Kahire’yi inşa ettiler ve Selçukluların ortaya çıkışına kadar Abbasi hilafetine tehdit ederek Kuzey Afrika’da alternatif bir hilafet kurdular. Türkler tarafından siyasi varlıklarına son verilen bu kolun bir tarafını radikal bir gurup olan Haşhaşiler devam ettirdiler. Haşhaşiler tarihte kaldı fakat onlardan türeyen ve tamamen barışçı bir felsefesi olan Ağa Haniler hâlâ varlıklarını Hindistan ve Pakistan başta olmak üzere dünyanın çeşitli yerlerinde sürdürmektedirler. Fatımilerden gelen başka bir anlayış da Muvahhidlerdir. Osmanlı Devleti zamanında genellikle devlet ile uyum içinde olan ve Dürzî olarak da tanınan bu gurup bugün Suriye, Lübnan ve İsrail sınırları içinde yaşamaktadırlar. Bunun dışında İsmailiyeden doğma başka guruplar (Behre, Süleymaniye.. gibi) da olmakla birlikte inananlarının sayıları oldukça sınırlıdır. Hırıstiyanlık: İslamdan sonra Ortadoğu’da en yaygın din Hıristiyanlıktır. Hıristiyanlığın doğduğu ve geliştiği coğrafya olması hasebi ile tabii olarak bu dinin bütün mezhepleri ve hatta birçoğunun dini merkezleri de bu coğrafyadır. İstanbul merkezli olduğu kabul edilen Ortodoksluk, Roma kaynaklı Katolikliliğin yanı sıra Antakya ve İskenderiye Hıristiyanlığını temsil eden kiliseler hep var olagelmişlerdir. Bu mezhepler inanç ihtilaarının dışında Kutsal mekânlar üzerindeki anlaşmazlıklarını da günümüze kadar taşıdılar. Kiliseler arasındaki itikadî ihtilaflar konumuz dışındadır. Ancak Ortodoksluk Doğu Kilisesini (İstanbul merkezli) temsil ederken, Katoliklik de Batı Kilisesini (Roma) temsil etmektedir. Oysa 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 21 daha çok doğu mistisizminden etkilenen Antakya (Yakubiler ve Süryaniler) ve İskenderiye kiliseleri (Kıptiler) ise doğu ve batıdan bağımsız olarak Hıristiyanlığın selefileri oldular. Ortadoğu’da bağımsız olarak gelişen kiliselerden biri de Ermeni (Gregoriyan) kilisesidir. Ayin dilini Ermenice yapan bu dinin mensupları zamanla kilise etrafında etno-dini bir cemaat oluşturdular. Türkiye dâhil Ortadoğu’nun çeşitli yerlerinde ve ağırlıklı olarak Ermenistan’da yaşamaktadırlar. Suriye, İran, Irak ve kısmen Anadolu’da yaşayan Nesturiler veya başka bir isimlendirme ile Keldaniler de 431 tarihinde yapılan Efes Konsili’nden itibaren bağımsız bir kilise olarak var olageldiler. Bugün ağırlıklı olarak varlıklarını Lübnan’da sürdüren Marunîler de 680 yılındaki III. İstanbul Konsili’nden itibaren bütünden dışlanan başka bir doğu kilisesidir. Her ne kadar temel inanç alanlarında birbirinden kopuk olsalar da zaman zaman siyasi alanlarda yakınlaşmalar gösterdiler. Özellikle batı kilisesinin (Roma Katolik) siyasi emelleri de bu yakınlaşmalarda etkili oldu. Hatta bağımsız kilise cemaatlerinden bazıları da katolikleşti. Örneğin Katolik Ermeni, Rum Katolik, Suriye Katolik, Kıpti Katolik, Katolik Keldani vs. gurupları bu şekilde meydana geldi. Suriye’deki Yakubiler ile Nesturiler de bir araya gelerek “Birleşik Kiliseyi” meydana getirdiler. Avrupa’da geç dönemlerde birer tepki hareketi olarak ortaya çıkan Protestanlık, Yehova Şahitleri, Mormonlar, Metodistler vs. gibi gurupların da etkilediği yerli Hıristiyanlar bulunmaktadır. Bugün Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da ya azınlık statüsünde ya da azınlık hukuku olmadan yaşayan bu gurupların gerek kendi aralarındaki çekişmeleri gerek dış dünya ve Müslümanlar ile olan ilişkileri Ortadoğu jeopolitiğinde önemli yer tutmaktadır. Her biri yaşadıkları bölgelerin siyasetinde etkili oldular ve olmaktadırlar. Bu yüzden geçmişte olduğu gibi bugün de bölge politikalarında önem arz etmektedirler. Musevilik/Yahudilik: Semavî dinlerin en eskisi olan Musevilik (Hz. Musa’ya mensup olma) Ortadoğu’da yaşayan dinlerden birisidir. Musevilik İsrail oğullarına gelen dindir. Ancak zaman içinde İsrail oğulları arasında meydana gelen ayrılıklar ve Babil’den yaşanan sürgünlerden (M.Ö.722) sonraki İsrail oğullarından kalanlar Yahudi olarak anıldılar. Nitekim Musevilik de M.Ö 8. Yüzyıldan itibaren “Yahudilik” olarak anılacak ve bir kavmin dini olacaktır. Sürgünden sonra Mezopotamya’ya dağılan Yahudiler pek çok yere yerleştiler. Ancak uzun yıllar sonra eski yurtlarına dönmelerine izin verildi. M.S. 70 li yıllarda Roma idaresine karşı isyan ettiklerinde tekrar sürüldüler ve bu sefer Avrupa ve Asya’nın çeşitli bölgelerine dağıldılar. Yahudiler genellikle kendi kültürlerini unutmadan yerleştikleri bölgelerin kültürünü de benimseyerek hayatlarını sürdürdüler. Örneğin Yemen’dekiler Yemen Yahudi’si, İran’dakiler İran Yahudi’si vs. oldu. Ancak zamanla herbirinin sinagogları (mabedleri) ve hahamları ayrı olan iki gurup altında tanındılar. İspanya kökenli Yahudilere Sefarad, diğer Avrupa Yahudilerine de Aşkenaz adı verildi. Yahudiler 1492’de İspanya’dan sürgüne tabi tutulduklarında Osmanlı Devleti onlara kapılarını açtı. Filistin dahil Osmanlı topraklarına göç başladı. Gerek yerli Yahudiler ve gerekse göçmen olarak gelen Yahudiler hiçbir zaman yerleştikleri yerde çoğunluğu sağlayamadı. Ancak 19. yüzyılda Rusya başta olmak üzere Yahudilere karşı Avrupa’da başlayan antisemitik (Yahudi karşıtlığı) davranışlar ve Yahudi fikir adamlarının geliştirdiği Siyonizm davası (Kudüs civarındaki Sion dağı etrafına dönüp devlet kurmak/vaat edilmiş kutsal topraklara dönmek) Yahudilerin Filistin’e göçünü hızlandırdı. Osmanlı Devleti’nin aldığı önlemlere rağmen 19. yüzyılın son çeyreğinde Filistin’e gelen Yahudi göçmenlerin sayısı geçmişe oranla belirgin bir şekilde arttı. Nitekim Birinci Dünya Savaşı’nın sonuçlarından istifade eden Ya- 22 Modern Ortadoğu Tarihi hudiler bölgede yerleşimlerini sürdürürken aslında bu güne taşınacak olan ArapYahudi (sonradan İsrail) çatışmalarına zemin hazırladı. Diğer Sorunlar ve Çatışma Alanları Jeopolitik önemini detayları ile verdiğimiz bu coğrafya tarihin değişik devirlerinde çatışmalara sahne oldu. Çağımızda bölgede istikrardan çok çatışma hakimdir. Bu çatışmaların bir bölümü yukarıda zikredilen yerel özelliklerinden bir bölümü de dış dünyanın bölge üzerindeki rekabetinden kaynaklanmaktadır. Dünya petrol rezervlerinin en fazlası bu bölgededir. Petrolün gelişmiş ülkelere uygun fiyatla ve güvenli bir şekilde ulaştırılması sorunu bölgede uluslararası çatışmaların ana nedenidir. Bu konu ilgili bölümde ele alınacağından burada daha çok bölgesel çatışma alanlarına yer verilmiştir. Sınırlar: Özellikle Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bölgede menfaati olan Avrupalıların denetiminde ortaya çıkan devletler ve sınırların nerede ise tamamı yapay özellikler taşımaktadırlar. Geçmişte net bir şekilde çizilmiş sınırları olmayan Araplar bu sınırlar ile adeta kıskaç altına alındılar. Sınır çizimlerinde egemen olan anlayış Avrupalı emperyalistlerin menfaatleri idi. Fakat bu devletler bağımsızlıklarına kavuştukça kendi menfaatleri doğrultusunda arayışlara girdiler ve yeni çatışma alanları çıktı. Örneğin bugün Yemen-Suudi Arabistan, Irak-Kuveyt, Irakİran, Kuzey-Güney Sudan, Birleşik Arap Emirlikleri-İran, Cezayir-Fas gibi ülkeler arasında çözüm bekleyen bir dizi sınır problemleri bulunmaktadır. Hatay meselesi hâlâ Suriye’nin gündeminde bulunmakta; Musul’un Irak’a bırakılmasının doğurduğu sorunlar da devam etmektedir. Milliyetçilik: Temel çatışma alanlarından bir tanesi Arap milliyetçiliğidir. Milliyetçiler Arapça konuşan ve kendini Arap kabul eden bütün toplulukların birleştirilmesi hususunda hem fikirdirler. Fakat muhtemel birlik fikri hangi rejimde ve nasıl uygulanacaktır? Bazıları devrimi desteklerken, bazıları ise karşılıklı anlaşma ve evrimden yana tavır almışlardır. Bazıları kısmî birlikteliklerin nihai birliğe doğru gitmesini önermektedir. Bir kısmı federasyon ya da konfederasyonu tercih ederken, diğer bir kısmı üniter rejim ve tam entegrasyonu istemektedirler. Bazıları bütün üyelerin eşit olduğu bir birlik, diğerleri liderlik pozisyonunu savunmaktadırlar. Bazıları da ilk adımda askeri ve ekonomik çerçeveli anlaşmalar ile yetinmektedirler. Bütün bu farklı yaklaşımlar ideolojik olarak bölgesel milliyetçiliği ve bununla çelişen panarabizmi (bütün Arapları bütünleştirme fikri) doğurdu. Kurumsal olarak da panarabizmi temsil eden Arap Birliği Teşkilatını, Bölgesel Birliği Temsil eden Mağrıb Birliği (içinde Arap olmayan üyeler de var) zengin Körfez Ülkelerini temsil eden Körfez İşbirliği Teşkilatı gibi kuruluşlar kuruldu. Bu kuruluşlar arasındaki farklı yaklaşımlar siyasal çatışmaları da beraberinde getirmektedir. Geçmişte daha alt düzeyde olan fakat bu gün yükselen mezhep çatışmaları da bir başka problemi temsil etmektedir. Mezhep çatışmaları bir taraan Araplar arasında (örneğin Irak ve Bahreyn’de), diğer taraan da Araplar ile İran arasında yeni çatışma alanları yarattı. Özellikle tırmandırılan Sünnî-Şiî çatışmasında taraar sadece Araplar ile İran değil, aynı zamanda diğer Müslüman ülkelerdir. Bu da gelecekte bölgesel barışı tehdit edecek en önemli sorun olarak görülmektedir. Filistin Sorunu ve Arap-İsrail Çatışması: Ortadoğu’nun en canlı sorunudur. Sadece bölgesel barışı değil dünya barışını etkilemektedir. Filistin’de Yahudi Devleti kurmayı amaçlayan Siyonizm fikri ile başlayan sorunun bir tarafında İsrail diğer tarafında da Filistinliler bulunmaktadır. Ancak zamanla problem hem bölgesel ve hem de uluslar arası bir soruna dönüşmüştür. Araplar İsrail’i Filistinlilerin toprakArap- İsrail Çatışmasının Kronolojisi 1882 Filistin’e düzenli yahudi göçlerinin başlaması. 1885 Siyonizm kavramının ortaya çıkışı. 1896 Theodor Herzl “Yahudi Devleti” kitabını yayımladı. 1897 Birinci Siyonizm Kongresi. 1917 İsrail Devleti’nin kuruluşunu hazırlayan Balfour Deklerasyonu. 1920 Filistin’de İngiliz mandasının kurulması. 1936-39 Siyonist göçlere ve İngiliz mandasına karşı Arap ayaklanmaları. 1937-38 İngiliz komisyonunun Filistin’i ikiye bölme önerilerinin ortaya çıkması. 1939-45 II. Dünya Savaşı ve Yahudiler’in Avrupa’da katliama uğramaları. 1946 Kudüs’te Yahudi militanların 91 kişinin ölümü ile sonuçlanan terör eylemi. 1947 Filistin meselesinin İngilizler tarafından BM’ye taşınması ve taksım planı. 1948 İsrail Devletinin ilan edilmesi. 1949 İsrail’in BM üyesi olması. 1964 Filistin Kurtuluş Örgütü’nün kuruluşu. 1967 Altı Gün Savaşları: İsrail’in Doğu Kudüs, Batı Şeria, Golan Tepeleri ve Gazze’yi işgal etmesi Kaynak: Smith, Dan, (2006). The State of the Mıddle East, An Atlas of the Con ict and Resolution, Berkeley-Los Angeles. 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 23 larında işgalci olarak nitelerken aynı zamanda Arap Birliği’nin gerçekleşmesinin önünde de fiziki bir engel olarak görmektedirler. Buna rağmen Arap devletleri arasında Filistin konusunda da bir fikir birliği yoktur, İsrail’e karşı olan mücadeleyi zaman zaman iç sorunlarına yansıtan Araplar, Filistin meselesini de aralarındaki rekabette kullanmaktadırlar. Çözüm bekleyen en önemli sorunlardan birisi de İsrail’in kuruluşundan sonra Filistin’den çıkarak farklı Arap devletlerinde ve dünyada mülteci durumuna düşen milyonlarca insanın geleceğidir. Dolayısıyla bu sorun Ortadoğu’da çatışmaların temel zeminini oluşturmaktadır. Aslında bölgedeki devletlerin bu konuda etkisiz kalmalarında Batı, özellikle de ABD politikaları etkili olmaktadır. Zira pek çok Arap ülkesi ile müttefik olan ABD aynı zamanda İsrail’e geniş destekler sağlamaktadır. Bu desteğin ardında bir çok gerekçeler yatmaktadır. Şüphesiz ABD’deki Yahudi lobisinin etkisi büyük olmakla birlikte, esasında siyasetçilerin hemen tamamı da doğrudan İsrail’i desteklemenin ABD’nin menfaatlerine uygun olduğu görüşündedirler. Zira, Sovetler Birliği zamanında Batı Bloğu’nun en sadık müttefiki İsrail olduğu kadar; Körfez petrollerinin hemen yanı başında olması hasebi ile muhtemel tıkanmalarda ilk destek alınabilecek ülke olarak da İsrail görünmektedir. İsrail’in varlığı, gerek İsrail’den ve gerekse diğer Ortadoğu ülkelerinden gelecek talepler ile silah endüstrisinin desteklenmesine da imkan sağlanmaktadır. Bundan dolayı BM 1967 yılından itibaren İsrail aleyhinde aldığı hiçbir kararı uygulatamamıştır. Tabii olarak bu çelişkiler çatışmayı daha da çözümsüz hale getirmektedir. Kaynakların Kullanımı: Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkeleri doğal kaynaklar bakımından eşit imkânlara sahip değildir. Bir taraa çoğunluğu yoksulluk düzeyinin altında yaşayan halklar diğer taraa petrolden zengin olmuş devletler bulunmaktadır. Bu çelişki bölge ülkeleri arasında ciddi gizli çekişmelere neden olmaktadır. Diğer taraan bölgenin gelir kaynaklarının büyük bir bölümü silahlanmaya harcanmaktadır ki; bu durum hem kaynakların verimsiz kullanımını ve hem de silahlanmayı haklı gösterecek yeni çatışma alanlarını meydana getirmektedir. Zengin ülkelere iş gücü transfer edilirken, fakir ülkeler bir taraan bu iş gücünden yoksun kalmakta diğer taraan da bu göçten reel olarak faydalanamamaktadır. Su kaynaklarının yetersizliği bölgedeki bir diğer sorundur. İsrail önemli nehir (Batı Şeria, Golan) ve yer altı su kaynaklarını kontrol ettiği için avantajlı konumdadır. Bu da çatışmaları sürekli kılmaktadır. Aynı şekilde Nil üzerindeki devletlerin de nehir suyunun paylaşımı konusunda sorunları bulunmaktadır. Diğer taraan Türkiye, Suriye ve Irak arasında Dicle ve Fırat sularının paylaşımı ile ilgili ihtilaar da hep gündemde tutulmaktadır. Arap Baharı: 2010 yılı itibari ile Tunus’ta başlayıp, Mısır, Libya, Yemen ve Suriye’yi de etkileyen halk hareketlerine verilen isimdir. Gittikçe diğer bölgelere de bir şekilde sirayet etmesi muhtemeldir. Daha ziyade ekonomik adaletsizliğin aşırı noktalara ulaşması, uzun süredir yönetimleri ellerinde bulunduran liderlerin halkın demokratik taleplerine kulak tıkaması ve en önemlisi de hızla meydana gelen demografik değişim bu yeni süreci hazırladı. Baskılara ve sosyal adaletsizliklere karşı müşterek hareket eden halk yığınları maalesef çözüm önerileri konusunda aynı fikirde olmamaları, bu süreci yaşamaya başlayan her ülkenin farklı şartları yeni çatışma alanları doğurdu. Ancak bu sürec toplumsal taleplere karşı direnmenin imkansızlığını ortaya koyması bakımından anlamlı ve ümit vericidir. Ortadoğu’daki yaşanan çatışmaları kaynakları bakımından nasıl isimlendirebilirsiniz? 4 24 Modern Ortadoğu Tarihi Özet Ortadoğu kavramını açıklayabilme Ortadoğu tanımı coğrafi bir terim dağildir. Siyasi bir tanımdır. Bu yüzden anlamı konusunda farklı görüşler ortaya atılmıştır. Zira “doğu” herkes nazarında bir yönü ifade ederken “orta” kelimesi “neyin veya nerenin ortası” sorusunu da beraberinde getirmektedir. İlk defa 1850lerde İngilizler tarafından Hindistan’daki Sömürge idaresi tarafından iç yazışmalarında kullanılmakla birlikte; gerçekte bir kavram olarak literatürde kullanılması Amerikan tarihçisi Alfred Mahan (1840- 1914) ile başlamıştır. A. Mahan’ın bu tanımını doğu üzerine yazılar yazan Valentino Chirol onu hararetle destekledi ve o bu kavramı sınırlarını belirterek yeniden tanımladı. Fakat bu ilk kullanımı ile Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki kullanımı aynı anlamı taşımıyordu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında İngiltere’nin Mezopotamya’daki askeri faaliyet alanı “Ortadoğu”, Mısır’daki askeri faaliyet alanı da “Yakındoğu” olarak tanımlanıyordu. Bu kullanımın içinde daha çok Güneybatı Asya’da yer alan Arap Yarımadası, Mezopotamya, Basra Körfezi ve ayrıca İran yer almaktaydı. Savaştan sonra bu iki farklı kavram yeni bir jeopolitik yaklaşım ile Ortadoğu başlığı altında birleştirildi. İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar Ortadoğu’yu içine alan bölgeler hâlâ Yakındoğu (Near East) kavramı ile tanımlanıyordu. Dar anlamı ile Ortadoğu, Güneybatı Asya devletlerini (Arap Yarımadası, Basra Körfezi, Irak ve Suriye’yi içine alan bölge) içermektedir. Daha geniş anlamıyla da Güneybatı Asya’dan Kuzey Afrika’nın en batısı olan Fas (Mağrıb) ile doğuda Afganistan ve Pakistan’ı da içine alan bölgeye verilen isimdir. Ortadoğu’nun tarihinde etkili olan pek çok siyasi yapılanmalar olmuştur. Ancak en uzun ve istikrarlı dönem Türklerin egemenlik dönemleridir. Zaten bir siyasi coğrafya olarak Ortadoğu, Osmanlı Devleti’nin tarihe karışması ile ortaya çıkmıştır. Ortadoğu’daki etnik yapıyı tanımlayabilme Ortadoğu coğrafyası eskiden beri zengin bir etnik çeşitliliğe sahiptir. Bu çeşitlilik hem coğrafyanın yerli halklarından ve hem de tarih boyunca bölgede yaşanan göçlerden beslendi. Güçlü aile/kabile bağları olsa da bu geniş coğrafyada etnik yapıyı net bir şekilde belirleyen güçlü anlayışlar hiçbir zaman oluşmadı. Özellikle İslam’ın coğrafyadaki etkinliği ve bu dinin Arapça ile yayılmış olması Arapça konuşan Ortadoğu halkları arasında müşterek bir bağın kurulmasına imkân verdi. Başka bir ifade ile etnik kimliğin beslediği ve yarattığı “ulus” kavramı burada batılıların anladığı anlamı kazanmadı. Buna rağmen yine de Ortadoğu’nun tanımı bir noktada bazı etnik yapıların yaşadığı yer olarak algılandı. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da nüfuz yoğunluğuna göre Araplar, Türkler ve Farslar yaşamaktadır. Kültürel olarak bu unsurlar ile bütünleşmiş, fakat farklı kimliklere sahip, Berberiler, Kürtler, Çerkezler de bu coğrafyanın temel etnik kimliklerindendir. Tamamını ortak yönü ise Müslüman olmalarıdır. Ortadoğu’da bu istisnai bozan gurup Yahudilerdir. Onlar da daha çok etno-dini özellikler taşımaktadır. Ortadoğu’daki dinî kimlikleri irdeleyebilme Ortadoğu’nun en önemli özelliklerinden bir tanesi kuşkusuz dinî çeşitliliktir. Tarih içinde gerek semavî (vahye dayalı) ve gerekse semavî olmayan bütün din, inanç ve anlayışlar bu coğrafyada yeşerdi ve nerdeyse hepsinin -farklılaşarak da olsa- günümüze kadar ulaşan müntesipleri oldu. Ancak en sonuncusu olmasına rağmen günümüzde bu coğrafyaya asıl rengini veren ve çoğunluğun bağlı olduğu din İslam’dır. Ardından Hıristiyanlık ve Yahudilik gelmektedir. Ayrıca her üç dine mensup mezhepler ve çeşitli dinlerden hareketle yeni bir inanç şekli olarak ortaya çıkan heterodoks guruplar da tarihten günümüze daima var olagelmişlerdir. Örneğin Yezidilik bunlardan bir tanesidir. Bağlılarının sayıları az da olsa İran’ın eski dini olan Zerdüştlük/Zoroastrianizm ve Kur’an’da da ismi geçen Sabiilik de hâlâ varlıklarını sürdürebilmektedir. Din, semavi olsun veya olmasın Ortadoğu tarihinde daima belirleyici bir rol oynadı. 1 2 3 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 25 Ortadoğu’daki çatışma alanlarını algılayabilme Jeopolitik önemini detayları ile verdiğimiz bu coğrafya tarihin değişik devirlerinde ya istik - rara ya da çatışmalara sahne oldu. Çağımızda bölgede istikrardan çok çatışmalar hakimdir. Bu çatışmaların bir bölümü Ortadoğu’ya rengini veren yerel özelliklerden kaynaklanırken bir bö - lümü de bölge üzerindeki uluslararası rekabet - lerden kaynaklanmaktadır. Günümüzde Dünya petrol rezervlerinin en fazlasına sahip olan bu bölge daima uluslar arası çatışmalara sahne ol - maktadır. Petrolun gelişmiş ülkelere güvenli bir şekilde ulaştırılması sorunu bölgede çatışmala - rın ana nedenidir. Ancak bunun dışında bölge - sel çatışmalar da bulunmaktadır. Birici Dünya Savaşı’ndan sonra oluşturulan yapay sınırlar, bölge halklarının tam olarak algılamadığı milli - yetçi eğilimler, mezhep sorunlar da çatışmalara vesile olmaktadır. Filistin sonunu ve buna bağlı olarak mülteciler meselesi hem bölgesel ve hem de uluslar arası bir çatışma alnıdır. Bölge kay - naklarının yetersizliği veya yanlış kullanımı da bir diğer problemdir. 4 26 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Ortadoğu ülkesi tanımının dışında kalır? a. Türkiye b. Suriye c. Irak d. İran e. Somali 2. Günümüzde Nil deltası ile Sina Yarımadasını bağlayan geçit aşağıdakilerden hangisidir? a. Basra Körfezi b. Cebel-i Tarık Boğazı c. Babu’l Mendeb Boğazı d. Süveyş Kanalı e. Aden Körfezi 3. Kabile toplumunun önderi aşağıdakilerden hangisidir? a. Şef b. Melik c. Kral d. Emir e. Sultan 4. Moğol istilasından sonra kurtulan son Abbasi halifesini kimler himaye etmiştir? a. Memlükler b. Selçuklular c. Osmanlılar d. Eyyubiler e. Zengiler 5. Filistin’in “uluslar arası bir bölge” haline dönüştürülme kararı hangi anlaşmada alınmıştır? a. San Remo Anlaşması b. Sykes-Picot Anlaşması c. Paris Barış Anlaşması d. Londra Anlaşması e. Nöyyi Anlaşması 6. Sünnîlikle Şiilik arasındaki en temel ihtilaf aşağıdakilerden hangisidir? a. Halifelik hakkının kime ait olduğu b. Hz. Ali ile Muaviye’nin anlaşmazlığı c. İmamların sayısı d. Mezheplerin sayısı e. Devlet merkezinin yeri 7. Aşağıdakilerden hangisi bir Hıristiyan gurubu değildir? a. Protestan b. Mormon c. Yakubi d. Aşkenaz e. Süryanî 8. Tarihte Yahudilerin ikinci büyük sürgünü kimler tarafından yapılmıştır? a. İspanyollar b. Asurlular c. Romalılar d. Osmanlılar e. Araplar 9. Aşağıdaki teşkilatlardan hangisi teorik olarak panarabizmi temsil etmektedir? a. Opec Teşkilatı b. Körfez Ülkeleri İşbirliği Teşkilatı c. Arap Birliği Teşkilatı d. Mağrib Birliği Teşkilatı e. İslam İşbirliği Teşkilatı 10. Filistin sorunuyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Sorunun taraarı Arapların tamamıdır b. Bu konuda Araplar Arasında fikir birliği yoktur c. Filistin sorununun en önemli yönlerinden birisi de mültecilerdir d. Arapların gözünde İsrail işgalci bir devlettir e. Filistin sorunu sadece bölgesel bir sorundur 1. Ünite - Ortadoğu Tarihine Giriş 27 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. e Yanıtınız yanlış ise “Coğrafya ve Jeopolitik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Coğrafya ve Jeopolitik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Tarihin Belirleyici Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Tarihin Belirleyici Rolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Barışı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Dinî Çeşitlilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Dinî Çeşitlilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Dinî Çeşitlilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Çatışma Alanları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Çatışma Alanları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Coğrafya, Tarih, sahip olduğu kaynaklar ve barındırdığı etnik-dini yapı. Sıra Sizde 2 Türkler dağılma sürecine girmiş Ortadoğu Arap halkları üzerinde himayeci ve bütünleştirici bir rol üstlenmiştir. Asırlarca sürecek istikrarı sağlamışlardır. Sıra Sizde 3 Osmanlı devleti farklılıkları koruyarak coğrafyayı bir bütün olarak idare ederken Avrupalılar farklılıkları öne çıkararak parçalamayı ve ayrıştırmayı tercih ettiler. Sıra Sizde 4 Yerel özelliklerden, iç dinamiklerden ve uluslararası menfaat guruplarının rekabetinden kaynaklanan çatışmalar olarak tanımlanabilir. Anderson, Ewan W., (2000). e Middle East Geography and Geopolitics, London-New York. Blaga, Rafael, (1997). İran Halkları El Kitabı, Baskı Yeri Yok. Choueiri, Youssef M. (2011). “Ortadoğu’da Milliyetçilik Akımları, Yeni Pan-Arabizm Olgusu”, Ortadoğu Tarihi (Hazırlayan: Youssef M. Choueiri), İstanbul. Cleveland, William L., (2008). Modern Ortadoğu Tarihi, (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Dan, Smith, (2006). e State of the Middle East, An Atlas of the Conict and Resolution, BerkeleyLos Angeles. Davison Roderic H., (1960). “Where is the Middle East?” Foreign Aairs, Vol. 38 Nu 4 (Julay 1960), p. 665-675. Fraser, T.G.-Mango, Andrew,- Mcnamara, Robert, (2011). Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, (Tercüme: Füsün Doruker), İstabul. Fromkin, David, (1994). Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı? 1914-1922, (çeviren: Mehmet Harmancı), İstanbul. Gleave, Robert, (2011). “Şiilik”, Ortadoğu Tarihi (Hazırlayan: Youssef M. Choueiri), İstanbul. Goldschmidt, Arthur - Davidson, Lawrence, (2008). Kısa Ortadoğu Tarihi, (Tercüme: Aydemir Güler) İstanbul. Kurşun, Zekeriya, (1998). Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Doğuşu, Ankara. Kürkçüoğlu, Ömer E., (1972). Türkiye’nin Ortadoğu Politikası (1945-1970), Ankara. Lewis, Bernard, (1996). Ortadoğu: Hristiyanlığın Doğuşundan Günümüze Ortadoğu’nun 2000 Yıllık Tarihi (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Lewis, Bernard, (2000). Ortadoğu’nun Çoklu Kimliği, (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Mansfıeld, Peter, (1991). A History of the Middle East, USA. Perry, Glenn, E., (1983). e Middle East Fourteen Islamic Centuries, New Jersey. Storm, Lise, (2011). “Ortadoğu’da Etnik-Ulusal Azınlıklar: Berberiler, Kürtler ve Filistinliler. Ortadoğu Tarihi (Hazırlayan: Youssef M. Choueiri), İstanbul. Tilley, Virginia, (2005). e One State Solution, USA. 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ortadoğu’da Haşimîlerin rolünü algılayabilecek, Irak’ın siyasi tarihini irdeleyebilecek, ABD’nin Körfez politikalarını çözümleyebilecek, Ürdün Haşimî Krallığının ortaya çıkarılmasını açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Haşimîler • Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları • Irak • Körfez Krizi • Ürdün Haşimî Krallığı İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün • ORTADOĞU TARİHİ’NDE HAŞİMÎLER • TANIMLANAMAYAN ÜLKE: IRAK • AMERİKA’NIN KÖRFEZ POLİTİKALARI VE IRAK • ÜRDÜN HAŞİMİ KRALLIĞI MODERN ORTADOĞU TARİHİ ORTADOĞU TARİHİ’NDE HAŞİMÎLER Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları Haşimîler X. yüzyıldan XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar (1924) Mekke’nin yönetimini elinde bulunduran emîrlerle, I. Dünya Savaşı’ndan sonra bir müddet Hicaz, Suriye, Irak ve halen Ürdün’de hüküm süren kralların mensup olduğu ailenin adıdır. Hz. Muhammed’in torunları olan Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’den gelen şerif ve seyyidler uzun zaman Mekke’nin idaresini ellerinde bulundurdular. Ancak onuncu asırdan itibaren sadece Hz. Hasan’ın soyundan gelen şerier bu idareyi yürüttüler ve günümüze kadar Hicaz ve Ortadoğu tarihinde önemli rol oynadılar. Osmanlı sultanları baştan itibaren İslam’ın kutsal kenti ve Müslümanların kıblesi olan Mekke ile ilgilenmekteydiler. Bu ilgi Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethinden sonra daha da arttı. Fatih Sultan Mehmet özellikle Mekke-Medine’ye ulaştıran Hac yollarına ilgi göstermiş ve bu da o sırada bölgeyi elerinde bulunduran Memlukler ile bir rekabetin oluşmasına sebep olmuştu. Yavuz Sultan Selim’in Mısır’ı Osmanlı topraklarına katması üzerine (1517) Mekke emiri olan Şerîf Berekât b. Muhammed, bir elçilik heyetiyle birlikte on iki yaşındaki oğlu Ebû Nümeyy’i Mısır’a gönderip padişaha saygılarını ve Osmanlı hâkimiyetini benimsediğini bildirdi. Bunun bir nişanesi olarak da Mekke’nin anahtarlarını sundu. Yavuz Sultan Selim de pek çok hediye ile birlikte Şerîf Berekât’a Mekke emirliğini bıraktığını bildirdi. Ayrıca kendisine Mısır hazinesinden maaş bağlattı. Haremeyn ahalisine de 200.000 altın ile külliyetli miktarda erzak gönderdi. Bu tarihten itibaren Mekke ve Medine’de hutbe Osmanlı padişahlarının adına okunmaya başlandı ki; bu da oradaki Osmanlı egemenliği anlamına geliyordu. Osmanlı Sultanı en güçlü Müslüman lider olması hasebi ile halifelik görevini de üstlenmiş oluyordu. Bu üstlenme resmi bir yöntemle değil, genel bir kabul ile oldu. Abbasi hanedanından gelen son halife ölünce de bu durum adeta resmiyet kazandı. Yavuz Sultan Selim’den itibaren Osmanlı Sultanları kutsal bölgelere duydukları saygıdan ötürü Hâdimu’l-Haremeyn (İki kutsal mekânın hizmetçileri) unvanını kullanıyorlardı. Bu unvan onlara Müslümanlar nezdinde daha fazla saygınlık kazandırıyordu. Bugün Suudi Arabistan kralları da bu unvanı kullanmaktadırlar. Osmanlı Devleti’nin bölgeyi kendi topraklarına katması sırasında devlete bağlılıklarını sunarak konumlarını koruyan Haşimîler Osmanlı idaresi boyunca da daOrtadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 30 Modern Ortadoğu Tarihi ima saygı görmüştür. Osmanlılar, Hz. Peygamber’in torunları olmaları sebebiyle genelde bütün seyyid ve şeriere büyük değer vermiş, onlara maaş ve çeşitli tahsisatla birlikte Cidde gümrüğü gelirlerinin önemli bir bölümünü de tahsis etmiştir. Hilafeti bünyesinde bulunduran Osmanlı Devleti Hicaz bölgesinin kendi kontrolünde kalmasına büyük özen gösterirken Mekke emirlerine karşı da oldukça müsamahakâr davranıyordu. Tarih boyunca ağırlıklı olarak Hicaz, kısmen Yemen ve Orta Arabistan’da nüfuz kuran Mekke Emirleri, Osmanlılar zamanında da -daha sınırlı bir alanda da olsa- nüfuzlarını devam ettirdiler. Zira Osmanlı Devleti bir taraan Peygamber soyundan geldikleri için onlara saygı göstererek bölge üzerinde daha etkili olabiliyor, diğer taraan da onların, özellikle bedevî toplumlar üzerindeki, geleneksel gücünden istifade ediyordu. Görünüşte ve protokolde sadrazam ile eş değerde olan Mekke Emirleri aslında devlet tarafından da dolaylı olarak kontrol altında tutulmakta idiler. Geleneklere ait ve bedeviler ile ilgili konularda, hac işlerinde onlardan yararlanırken, Cidde Eyaleti de merkez üzerinden teşkilatlandırılıp onların daha fazla bağımsız davranmalarının önüne geçildi. Yazılı olmamakla birlikte, teamül olarak belirlenen sınırlarını aştıklarında ya görevden alınmakta ya da cezalandırılabilmekteydiler. Aile arasında ortaya çıkan ihtilaara taraf olmak yerine onların geleneklerine uygun çözümlere göz yummaktaydı. Bu yüzden şerif II. Ebû Nümeyy’in ölümüyle birlikte (1584) aynı soydan gelen üç aile Mekke emirliği için birbiriyle mücadele etmeye başladı. Bunlardan biri Zevî Zeyd (Şürefâ-i Zeydiyye), diğeri 1672’den sonra çok defa iktidarı onlarla paylaşan Zevî Berekât (Âl-i Berekât). Üçüncüsü de Abâdile diye bilinen Zevî Abdullah (veya dedelerine nisbetle Zevî Avn) ailesidir. 1830’Iardan itibaren emirlerin Zevî Zeyd ve Zevî Avn ailelerinden seçilmesi âdet haline geldi. Osmanlı sultanları şerif ailelerinden herhangi birine emirliği verebiliyordu. Ancak adı geçen son iki ailenin XIX. yüzyılda daha güçlü ve bedevîler üzerinde daha etkili olması sebebiyle emirler daima bunların birinden tercih edildi. 1851 -1856 ve 1880-1882 yılları arasında Zevî Zeyd ailesinden olan Abdülmuttalib Efendi’nin emirliği hariç tutulursa son dönem emirlerinin hepsi Zevî Avn ailesinden seçildi. II. Meşrutiyetin ilânından sonra da durum değişmedi ve Avn ailesine mensup ve o sırada İstanbul’da bulunan Şerîf Abdullah Paşa b. Muhammed emirliğe tayin edildi. Ancak onun Mekke’ye hareket hazırlığı içinde iken ansızın Resim 2.1 Osmanlı Hicaz Vilayeti ve Hicaz Demiryolu Hattı 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 31 ölümü üzerine yerine aynı aileye mensup olan ve 1893’ten beri İstanbul’da zorunlu ikamete tabi tutulan Şûrâ-yı Devlet âzası Şerif Hüseyin b. Ali gönderildi (1908). Oldukça zeki ve dünya siyasetine vakıf olan Şerif Hüseyin aynı zamanda ihtiraslı bir kişiliğe sahipti. Hatta II. Abdülhamid tarafından İstanbul’da zorunlu ikamete tutulmasının muhtemel nedeni de onun bu kişiliğiydi. Şerif Hüseyin göreve başladığından itibaren merkezi idare ile ters düştü. Zira ittihatçılar, geçmişe ait her türlü imtiyazları kaldırıp, her yerde anayasayı ve dolayısıyla merkezin gücünü hissettirmek istiyorlardı. Oysa Şerif Hüseyin en azından kendisinden öncekiler gibi eski imtiyazları sonuna kadar kullanmak arzusunda idi. Bu yüzden devletin merkezden yaptığı düzenlemelere karşı geliyor, hatta bölgedeki devlet memurları ile anlaşamıyordu. İttihatçılar asırlardır Cidde üzerinden kontrol edilen Mekke’yi vilayet merkezi yapma teşebbüsünde bulunarak bu çekişmeyi daha da arttırdılar. Medine’ye kadar ulaşan demiryolunu da Mekke’ye ulaştırmak istediler. Şerif Hüseyin ise merkezin gittikçe artan nüfuzundan rahatsız oluyordu. Bu rahatsızlığını da ittihatçıların uygulamalarına karşı gelerek gösteriyordu. Özellikle Vehip Bey’in Nisan 1914’te Hicaz valisi olarak tayin edilmesinden sonra bu sürtüşmeler daha da arttı. Vehip Bey davranışlarında neredeyse Şerif Hüseyin’i yok sayıyordu. Bu durum yabancı konsolosların raporlarına kadar yansıdı. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ni paylaşmak üzere aralarında gizli anlaşmalar yapan İtilâf devletleri Hicaz bölgesi (Cidde-Mekke-Medine ve civarı) üzerinde de birtakım hesaplar içindeydiler. İngilizler, daha savaşın başlarında İttihatçılar ile çekişmesini de göz önünde tutarak Şerif Hüseyin’in hareketlerini takibe almışlardı. Sonunda bekledikleri oldu. Şerif Hüseyin’in Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nda Hicaz temsilcisi sıfatıyla bulunan oğlu Abdullah, babası adına Mısır’daki İngiliz yetkilileriyle görüşmeler yaparak muhtemel bir isyan girişiminde kendilerini desteklemelerini istedi. Bunun üzerine İngilizler, pek çok vaatle Şerîf Hüseyin’i Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmesi için teşvike başladılar. Vaatlerin başında, hilâfetin Osmanlı Devleti’nden alınarak Haşimî ailesine verilmesi ve büyük bir Arap devletinin kurulması gelmekteydi. Şerif Hüseyin, Haşim’i ailesi ve kendilerine bağlı aşiretleri Osmanlıdan bağımsız bir Arap imparatorluğu kurma hayalini İngilizlerle işbirliği yaparak gerçekleştireceklerini düşünüyordu. Şerif Hüseyin ile İngiltere’nin Mısır fevkalâde komiseri Sir Henry McMahon arasında 1915 yılı boyunca mektuplar ile süren pazarlıklar nihayet 27 Haziran 1916’da Osmanlı hükümetine karşı başlayan isyan ile sonuçlandı. İngiltere, Osmanlı’ya karşı yeni bir cephe açmaları karşılığında Haşimilere savaş sonrasında kendi devletlerini kurmada yardım edecekti. 1916 yılında başlayan Arap Ayaklanması, T. Edward Lawrence gibi İngiliz ajan ve danışmalar kontrolünde Şerif ’in adamlarının vurkaç taktiği ile Osmanlı ordusuna ve lojistik merkezlerine ciddi kayıplar verdirdi. Hicaz Demiryolu da bu sabotaj eylemleri ile işlevsiz hale gelince Osmanlı’nın bölge savunması ciddi bir darbe yedi. Osmanlı Devleti isyanın hemen ardından bir tedbir olarak Temmuz ayı başında Mekke Emirliği’ne Zevî Zeyd ailesine mensup Meclis-i A’yân reis vekili Şerîf Ali Haydar’ı tayin etti. Böylece isyanın etkisini kırmak istiyordu. İstanbul’dan hareketle aynı ayın sonlarında Medine’ye ulaşan Şerîf Ali Haydar, isyan sebebiyle Mekke’ye gidemedi ve emirlik görevini oradan yürütmeye çalıştı. Ancak isyan genişleyerek Medine kapılarına kadar dayandı. Bu arada Şerîf Hüseyin İngilizlere güvenerek kendisini “Arap ülkelerinin kralı” olarak ilân etti. Uzun süre Fahrettin (Türkkan) Paşa’nın savunduğu Medine’nin Osmanlı askerlerinden boşaltılması üzerine Hicaz’da kontrol tamamen Şerîf Hüseyin’in eline geçti. 32 Modern Ortadoğu Tarihi Öte yandan kendisini, gerçekte tanımı olmayan, Arap ülkeleri kralı ilân eden Şerîf Hüseyin’i İtilâf devletleri ise Hicaz kralı olarak tanımışlardı. Savaştan sonraki barış görüşmelerinde de durum değişmeyince büyük bir hayal kırıklığına uğradı ve Hicaz Hâşimî Krallığı ile yetinmek zorunda kaldı. 1924 yılında Türkiye’de hilâfetin ilgasının ardından Şerîf Hüseyin kendisini halife ilân etti. Ancak bu çıkışı da kabul görmediği gibi kendisiyle çekişme içinde bulunduğu muhalifi ve o sırada Necid Emiri olan Abdülazîz b. Suud’un aşırı tepkisine yol açtı. Nitekim Necid’den harekete geçen Abdülazîz b. Suud’un kuvvetleri aynı yılın ekim ayında Mekke’yi ele geçirdi. Bunun üzerine Şerîf Hüseyin, yerine oğlu Emir Ali’yi Hicaz kralı olarak bırakıp önce Akabe’ye çekildi, oradan da 1925’te Kıbrıs’a iltica etmek zorunda kaldı. Emir Ali de Abdülazîz b. Suud’un Hicaz’ı tamamıyla ele geçirmesinden sonra babasının arkasından gitti. Böylece tarihte ilk defa ortaya çıkmış olan Hicaz Haşimî Krallığı (1916-1925) da kısa zamanda tarihe karışmış oldu. Gerek dönemin şartları ve gerekse Arap topraklarında kurulan manda sistemlerinin etkisi ile Şerif Hüseyin’in isyanı abartılı bir biçimde “Büyük Arap Devrimi” olarak nitelendirildi. Oysa bu bütün Araplara mal edilecek genel bir hareket olmadığı gibi, o tarihte pek çok Arap tarafından da reddedildi. Dolayısıyla bu hareketi “Arap Devrimi veya İsyanı” olarak değerlendirip genelleştirmek yerine “Şerif Hüseyin’in İsyanı” olarak değerlendirmek gerekir. Şerîf Hüseyin’in Faysal, Abdullah, Ali ve Zeyd adlarında dört oğlu vardı. Bunlardan, I. Dünya Savaşı başladığı sıralarda Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında Hicaz temsilcisi olarak bulunan Abdullah ve Faysal, isyanın hazırlanmasında ve sonrasında önemli çalışmalar yaptılar. Bu, onlara İtilâf devletleri nezdinde itibar kazandırdı. İsyan sırasında Emir Faysal, babasından aldığı emirler üzerine bedevîlerden oluşturduğu kuvvetlerin başında önce Akabe’yi ele geçirdi, Osmanlı kuvvetlerine karşı Ölü Deniz’in güney ve güneydoğu taraarında bir dizi askerî faaliyette bulundu. Daha sonra babasının tasvibiyle İtilâf kuvvetlerine bağlı Kuzey Arap Ordusu’na kumandan olarak tayin edilen Faysal, İtilâf kuvvetleri kumandanı Allenby’nin emriyle birtakım İngiliz subay ve askerlerinin eşliğinde Ağustos 1918’de Suriye’ye doğru harekete geçti. Bütün planlarda ve askeri taktiklerin geliştirilmesinde İngiliz casusu olan T.E. Lawrence’ın (Arap Lawrence diye tanınacaktır) büyük katkısı oldu. Eylül sonunda Şam’ı kuşatan Faysal’ın kuvvetleriyle İngiliz birlikleri Osmanlı askerinin bir gün önce tahliye ettiği şehire 1 Ekim 1918’de girdiler. Şerif Hüseyin’e ve oğlu Emir Faysal’a göre Şam bölgesinin ele geçirilmesi, kurulacak Haşimî devleti için atılacak son adımlardan biriydi. Zira böylece Hicaz dışında da kendilerini kabul ettirme imkânı doğacak ve büyük Arap devleti gerçekleşmiş olacaktı. Emir Faysal ile görüşen Allenby, Şam ve civarının düşmanın işgal edilmiş bölgeleri hükmünde sayıldığı için orada sivil bir idarenin kurulmasının mümkün olmadığını belirterek ilk hayal kırıklığını yaşattı. Bundan kısa bir süre sonra 30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Devleti gücünü kaybetti; böylece Emir Faysal’a karşı bölgede İtilâf devletlerinden başka muhatap kalmadı. Faysal, Fransa’nın muhalefetine rağmen Ocak 1919’da toplanan Paris Barış Konferansı’na İngiltere’nin özellikle de T.E. Lawrence’ın desteğiyle katıldı. Kendisi Araplar adına toplantıya katıldığını belirterek onların bir bütün halinde istiklâlini savunduysa da sadece Hicaz temsilcisi olarak kabul edildi. Faysal ilk defa burada kendilerinin İngilizler tarafından kandırıldıklarını anladı. Hatta bu tarihten sonra Mustafa Kemal ile ilişkiye geçerek işgalcilere karşı birlikte hareket etmeyi önerdi. Ancak o günkü şartlarda bu mümkün olamadı. Mustafa Kemal, her işgal bölgesindeki halkın kendi 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 33 milli mücadelesini tamamlaması gerektiğini, ardından gerekirse işbirliğinin yapılabileceğini kendisine bildirdi. İlginçtir ki, T.E. Lawrence bile İngilizlerin tutumundan dolayı hayal kırıklığına uğradı. Zira efendileri onu Arapları bağımsızlığına kavuşturacağına inandırmıştı. Paris Barış Konferansı’ndan Suriye’nin geleceği hakkında sağlıklı bir karar çıkmadığı gibi İngiltere ile Fransa da karşı karşıya geldi. Konferansta İki devletin yaptığı çetin müzakereler neticesinde Suriye Fransa’ya bırakıldı. Emir Faysal Ocak 1920 ortalarında Suriye’ye döndü ve aynı yılın Mart ayında toplanan Eşraf Kongresi’nde Filistin ve Lübnan’ı da içine almak suretiyle “Büyük Suriye Kralı” ilân edildi. Ancak bu durum, 1920 Nisanı’nda toplanan San-Remo Konferansı’nda reddedilerek daha önce yapılan gizli anlaşmalar gereği Suriye ve Lübnan Fransız mandasına bırakıldı. İki taraf arasında 24 Temmuz’da cereyan eden Meyselûn Savaşı’nın ardından Fransızlar Şam’ı işgal edip Suriye’deki Haşimî krallığına son verdiler. Böylece ikinci Haşimî krallığı da tarihe karıştı. Ancak İngilizlerin desteğiyle Faysal 23 Ağustos 1921’de kral ilân edildiğinde Irak’ta; kardeşi Abdullah’ın Krallığında da Ürdün’de başka Haşimî krallıkları kurulacaktır. Hicaz ve Suriye Krallıklarının kurulmasını hazırlayan sebepler nelerdir? TANIMLANAMAYAN ÜLKE: IRAK Coğrafya, Jeopolitik ve Etnik Yapı Irak, Arap yarımadasının kuzeydoğusunda yer alır. Kuzeyden Türkiye, doğudan İran, güneydoğudan Basra Körfezi ve Kuveyt, güneyden Suudi Arabistan ve batıdan Ürdün ve Suriye ile çevrilidir. Modern Irak coğrafyası toplam 438.317km. dır. Denize olan kıyı sınırı 60 km kadar iken kara sınırı 3500 km. civarındadır ve bunun 350 km’si Türkiye sınırıdır. T. E. Lawrence (1888-1935) Kaynak: AP Resim 2.2 Resim 2.3 Şerif Hüseyin (1854-1931) Kaynak: balfourproject.org 1 34 Modern Ortadoğu Tarihi Irak, coğrafi bakımdan, birbirinden farklı üç yüzey şekillerine sahiptir. Birincisi, Kuzeydoğu Yükseltilerinde, kuzey ve kuzey doğusunda Alp kıvrım kuşağı içerisinde bulunan ve Güneydoğu Toros dağları ile Zagros dağlarının uzantısı olan yüksek dağlar yer alır. İkincisi ülke topraklarının yaklaşık yarısını kaplayan ve kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan ve farklı özellikler gösteren Dicle-Fırat Havzası’dır. Yukarı havzada iki nehir giderek birbirine yaklaşan vadilerde akarak Basra yakınlarındaki Kurna’da birleşir. Birleştiği yere Şattularap adı verilir. Burada birleşen nehirler yaklaşık 160 km boyunca akarak Basra Körfezi’ne dökülür. Üçüncü kısım ise çöllerdir. Ülkenin batı ve güneybatısında, Arabistan yarımadasının büyük kesimlerini kaplayan çöllerin uzantısı olarak Ürdün-Suudi Arabistan sınırlarında Fırat vadisine kadar devam eden, sürekli bitki örtüsünden yoksun geniş çöller bulunmaktadır ki bunlar Irak topraklarının yaklaşık % 40’ına denk düşmektedir. Irak’ın, Akdeniz bölgesini Basra Körfezi aracılığı ile Pakistan, Hindistan ve Uzakdoğu’ya bağlayan kısa bir yol geçidi üzerinde bulunması ona coğrafi konumu bakımından bir irtibat ülkesi olma imtiyazını da vermektedir. Çevresindeki ülkelere nazaran daha geniş tarım alanlarına ve özellikle zengin petrol yataklarına da sahip olması Irak’ın jeopolitik önemini arttırmaktadır. Irak topraklarının Güneybatı Asya’nın en önemli su kaynakları olan Fırat ve Dicle nehirleriyle sulanması ona tarih boyunca önemli bir tarım potansiyeli kazandırdı. Fakat Irak için hayati önem taşıyan Fırat nehrinin Irak sınırları dışından gelmesi onu tamamen Türkiye ve Suriye’den gelecek su akışına bağımlı yapmaktadır. Fırat’ın Türkiye topraklarındaki uzunluğu 1.170 km’dır. Fırat’ın yaklaşık %90’ı Türkiye topraklarında, kalan %10’u ise Suriye’de bulunmaktadır. Bunun yanında Dicle nehrinin %60’ını oluşturan dört önemli akarsu Kuzey Irak bölgesinin dağlarından ya da direkt İran sınırından gelmektedir. Diğer taraan 1992’den itibaren Irak’ta özerk Kürt bölgesinin kurulması ile Irak sınırları içindeki nehir kaynakları da bir nevi Irak’ın kontrolünden çıkmış durumdadır. Kürt bölgesinin lehindeki bu durum henüz istikrara kavuşmamış Irak’ta su kaynakları bakımından sorunlu stratejik bölgeler yaratmaktadır. Irak, Suudi Arabistan’dan sonra dünyanın ikinci büyük petrol rezervlerine sahiptir. Bu yüzden dünyanın en önemli sıvı yakıtı olan petrole ihtiyaç duyuldukça ve alternatif enerji kaynakları gelişmedikçe Irak’ın önemi daha da artacaktır. Zira dünyadaki rezervler hızla tükenmektedir. Irak’ın jeopolitik konumu kadar jeostratejik konumu da çok önemlidir. Zira deniz aşırı askeri harekat amaçları güdebilecek güçlerin öncelikle Irak’a hakim olup Basra Körfezi üzerinden açık denize inmesi gerekmektedir. Irak diğer Ortadoğu ülkelerinin etnik ve dini bakımdan gösterdiği özellikleri sergiler. Arap, Kürt ve Türk etnik unsurunun dışında daha ziyade dini farklılıkları ifade eden Keldani, Süryani, Ermeni, Musevi, Sabii (Mandei) ve Yezidiler bulunmaktadır. Bu gurupların etnik kimlikleri ağırlıklı olarak Arap ve Kürtler ile bu bölgeye göç etmiş Farslardır. Müslüman guruplar Şii ve Sünni olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Sağlıklı nüfus sayımları olmamakla birlikte, Şii nüfus Sünni nüfustan fazladır. Tarih boyunca Irak, farklı dini ve etnik grupları bünyesinde barındırmış heterojen yapıda bir ülkedir. Irak’ta nüfus dağılımının tahmini rakamları şöyledir: Genel olarak nüfusun %75’ini Araplar, %18’ini Kürtler ve geri kalan %7’sini de Türkmenler, Asurîler, Ermeniler ve diğer gruplar oluşturmaktadırlar. Ancak bu rakamlar tartışmalı olup, özellikle küçük gruplar kendilerini daha fazla gösterme eğilimindedir. Mesela Türkmenlerin % 10 olduklarına dair iddialar vardır. 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 35 Arapların büyük bir bölümü ülkenin orta ve güney bölgelerinde yaşarlar. Kendi aralarında Sünni ve Şii olmak üzere ikiye bölünmüşlerdir. Mezhepsel bölünmeye rağmen tarih boyunca Iraklı Sünniler, her zaman Şiileri Müslüman toplumun bölünmez bir parçası olarak görmüşlerdir. Ancak Şiiler daha kapalı bir toplum olmayı yeğlemişlerdir. Necef kentindeki Hz. Ali’nin türbesi ile Kerbela’daki Hz. Hüseyin ve Hz. Abbas’ın türbeleri Şiîlerin mukaddes yerleri olduğu gibi aynı zamanda Şiî teolojisinin öğretildiği bölgelerdir. Her yıl burada Hicri Muharrem ayında başlayan dini merasimler (matem törenleri) Şiîlerin adeta gövde gösterisine dönüşmektedir. Büyük kısmı Sünnî olan Kürtler, ülkenin kuzey ve kuzeydoğusunda yaşamaktadırlar. 20. Yüzyıl başlarında bile genelde yarı göçebe iken zaman içinde sınır geçişlerine konan engeller ve diğer ekonomik faktörler sebebiyle yerleşik hayata geçtiler. 2003 yılından itibaren Irak’ta federal yapı sadece Kürt bölgelerine uygulandığı için diğer bölgelere göre gelişme gösterdikleri gibi; Irak’ın geneli üzerindeki talepleri de artmıştır. Sünnî Araplar bir taraan Kürtlerin konumuna karşı tepki geliştirirken, diğer taraan da onları Şiilere karşı müttefikleri olarak görmektedirler. Bu çelişki Irak’ta yaşanan siyasal yapıya istikrarsızlık olarak yansımaktadır. Türkmenler (Türkler) Irak’ın orta, kuzey ve kuzeybatı bölgelerinde yaşamaktadırlar. Osmanlı dönemine kadar sürekli Türk göçleri ile beslenen Irak Türkleri, Kürtlerden sonra ikinci büyük gurubu oluştururlar. Buna rağmen Irak’taki son gelişmeler akabinde Kürtler kadar kazanımlar elde edemedikleri gibi; kimi kazanımlarını da kaybettiler. Türkmenler Zaho’dan Bedre’ye kadar uzanan çizgide değişik yerlerde yaşamakla birlikte, Kerkük şehri tamamen Türklerden oluşmaktaydı. Ancak Saddam Hüseyin zamanında uygulanan iskân politikaları ile bölge önce Araplaştırıldı; Irak işgalinden sonra da daha çok Kürtleştirilme çalışmalarına sahne oldu. Genel olarak Ortadoğu’da özel olarak Irak’ta yaşayan Türk/Türkmenler pek çok baskı ve problemler ile karşı karşıyadır. Resim 2.4 Hz. Ali’nin Necef’teki Kabrini her yıl yüzbinlerce Şii ziyaret etmektedir. 36 Modern Ortadoğu Tarihi Hıristiyan guruplar, Keldaniler, Asurîler, Süryani Ortodokslar, Süryani Katolikler, Ermeni Ortodokslar, Ermeni Katoliklerle birlikte az sayıda Protestanlardan oluşmaktadır. Hıristiyanlar, Irak’ın değişik yerlerinde dağınık halde yaşamaktadırlar. Başkent Bağdat Hıristiyanların yoğun oldukları başlıca merkezdir. Hıristiyanların yoğun olduğu diğer bir yer de Musul ve çevresidir. Aynı şekilde Erbil’de, Kerkük’te, Duhok ve Basra’da da Hıristiyan nüfus vardır. Keldani kilisesi, Irak’taki Hıristiyan azınlık arasında çoğunluğu oluşturmaktadır. Iraklı Keldanilerin çoğunluğu Bağdat, Zaho, Musul, Akra, Duhok, Alkuş ve Erbil’de bulunmaktadır. Keldani patrikliği tarihi seyir içerisinde Rabban Hormizd manastırı uzun yıllar Musul’da bulunduktan sonra günümüzde Bağdat’a taşınmıştır. Irak’ta patriklik dışında dokuz adet piskoposluk ve başpiskoposluk mevcut olup, dünyada toplam sayıları bir milyon olarak tahmin edilen Keldanilerin ekseriyeti Irak’ta yaşamaktadır. Irak’ta yaşayan başka bir azınlık da Yahudilerdir. Yahudiler Irak’ın en eski yerleşimcilerinden idi. Ancak zamanla buradan başka yerlere göç etmişlerdir. İsrail Devleti kurulmadan önce Irak’taki Yahudiler genelde, Bağdat, Basra ve Musul civarlarına yaşıyorlardı. Osmanlı Devleti döneminde Irak’ta rahat yaşayan Yahudiler birçok bölgede toprak ve hatta gümrük işletmeciliği ve muhassıllık yapıyorlardı. Irak’ın İngilizler tarafından işgal edilmesi (1914-1922) ve sonrasında kurulan manda yönetimi (1922-1932) zamanında ise Irak devlet yönetiminde de yüksek görevler edindiler. Örneğin Bir Yahudi olan Sason Heskel Maliye bakanlığına, David Sarma ise Adalet Bakanlığı’na getirildi. Irak’ın bağımsızlığını kazanması sonrasında Yahudiler eşzamanlı olarak Nazi propagandası, Arap milliyetçiliği ve Filistin sorunu ile karşı karşıya geldiler. Yahudiler üzerindeki baskılar, artmaya başladı. İsrail Devleti’nin kurulmasının ardından buradaki Yahudiler İsrail’e göç etmeye başlamışlardır. Buradan göç eden Yahudilerin bu gün İsrail’deki nüfusu iki yüz bin olarak tahmin edilmektedir. Ancak halen Irak’ta Yahudi bulunmaktadır. Hatta İsrail’e göç eden bir kısım Yahudilerin 2003’ten sonra tekrar Irak’a geri dönerek toprak edindikleri bilinmektedir. Irak’ta yaşayan diğer bir etno-dini gurup Yezidilerdir. Yezidiler, etnik kimlikleri tartışmalı bir topluluktur. Kutsal yerleri Irak’ta Musul yakınlarında Laleş bölgesindedir. Bunların dışında heterodoks bir gurup olarak Sabiiler de bulunmaktadır. Ayrıca Irak’ta Şebek’ler gibi değişik isimler altında başka guruplar da mevcuttur. Tarih: Osmanlı Irak’ı Gerçekte tarihi Irak bugünkü Irak’ın güney kesimidir. Ancak Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra yapılan düzenlemelerde Irak ismi, Osmanlı Devleti’nin Musul, Bağdat ve Basra vilayetlerinden oluşan bölgeye verildi. Birinci Dünya Savaşı sonunda İngiltere tarafından işgal edilmeden önce bu üç vilayetteki şartlar birbirinden oldukça farklıydı. Harbin başlarında üç vilayetin nüfusu göçebeler hariç yaklaşık 2,5 milyon civarındaydı. Sayım imkânı olmamakla birlikte göçebe nüfus ise yerleşik nüfustan çok az değildi. Bu yüzden üç vilayetin toplam nüfusu 4-4,5 milyon olarak tahmin edilmekteydi. Nüfusun büyük bir çoğunluğunu Araplar teşkil etmekle beraber, bunların yanı sıra başta Kürtler, Türkler ve aslen İran kökenli aşiretler de önemli bir yekûn teşkil etmekteydiler. Osmanlı kaynakları bölgeden bahsederken etnik açıdan Arap, Türk ve Kürt kimliğinden daima söz etmesinin yanı sıra, bölgedeki din ve inanç çeşitliliğine de sürekli vurgu yapmaktadırlar. 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 37 Osmanlı Döneminde de Irak coğrafyasının güneyinde yaşayanların çoğunluğu, kabile reisleri ile Kerbela ve Necef ’deki müçtehidlerin liderliğindeki Şiiler ve yarı göçebe çiçilerden oluşmaktaydı. Kuzey bölgesinde daha ziyade Kürtler ve Türkler yaşamaktaydı. Batı ve Kuzeybatı taraarı da göçebe Sünnî Arap yığınlarından ibaret idi. Oldukça farklı yapı ve anlayışta olan bu halkı birbirine bağlayan yegâne bağ, büyük bir çoğunluğunun konuştuğu Arapça ile Osmanlı Devleti’nin bu unsurlara karşı takip ettiği denge politikalarıydı. Hangi guruba mensup olursa olsun yerli ahalinin özelikle de idare merkezlerinin dışında kalmış olan kabile ve aşiretlerin tanıdığı mutlak otorite, devletten ziyade kabile veya aşiret reisleri idi. Bunu çok iyi bilen Osmanlı Devleti, aşiret reislerine mevki ve nüfuzuna göre makam ve rütbeler vererek devlete olan bağlılıklarını sağlamaktaydı. Tarihçiler, Osmanlı Devleti’nin Irak’taki varlığını üç devreye ayırırlar. Birinci devresi, doğrudan idarenin sürdüğü 1534-1704 dönemi; akabinde 1704-1831 Kölemen valileri dönemi ve 1831-1923 yılları arasında da doğrudan Osmanlı idaresinin ikinci dönemidir. Bütün bu süre zarfında Osmanlı idaresi, Irak üzerinde Osmanlı-İran çekişmeleri yüzünden iki kere de kesintiye uğramıştır. 1587-1629 ve 1736-1747 yıllarında İran’ın bölge üzerinde nüfuz kurma çabaları ve işgalleri doğrudan Osmanlı idaresini engellemiştir. Irak, eski ve orta çağlardan beri masallara konu olacak ölçüde, uygarlık ve medeniyete ulaşmış bir bölge olmakla beraber, genelde yerleşik hayatın düşmanı olan bedevî anlayışın yağması ile karşı karşıya kalmış ve eski gelişmişlik ve medeniyetini kaybetmişti. Bu durumun farkında olan özellikle ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı yöneticileri, bedevileri yerleşik hayata geçirmek için büyük ıslahat projeleri hazırlamış ve bir kısmını da hayata geçirmişti. 1831 yılında Bağdat’taki kölemen valilerin işine son verilerek, merkezden, doğrudan valiler atanmasının akabinde Irak coğrafyasında geniş imar faaliyetlerine başlanmıştır. Bir taraan Tanzimat ruhunun getirdiği hareketlilik, diğer taraan Basra körfezinde uluslararası rekabetin artması Osmanlı Devleti’nin dikkatlerini bu bölgede toplamasıResim 2.5 Osmanlı Döneminde Bağdat’ta Dicle üzerinde yapılan köprünün açılışı. Kaynak: Servet-i Fünûn 38 Modern Ortadoğu Tarihi na neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin idareyi merkezileştirme politikalarına uygun olarak seçip bölgeye gönderdiği valiler, gerçekten modern Irak’ın vücut bulmasında önemli katkılarda bulunmuşlardır. Örneğin Gözlüklü Reşid Paşa, Namık Paşa, Takiyuddin Paşa gibi güçlü valiler Irak’ta -özellikle Bağdat ve Basra cihetlerinde- önemli toprak düzenlemeleri yapmışlardır. Göçebe Irak aşiretlerini iskân etme çalışmalarında önemli ölçüde başarılar elde edildi. Özellikle, bugün de Irak’ta etkin olan Şammar el Cerba, Aneze’nin bazı kolları, Kaş’am ve Cubur gibi bir takım aşiretler devlet tarafından desteklenerek yerleşik hayata geçirildi ve bu konuda hizmeti geçen kabile ve aşiret reislerine maaşlar hatta rütbeler tahsis edildi. 1864 vilayetler nizamnamesinden sonra buralarda da modern yapılanmaya gidildi. Buna göre Musul, merkez sancak ile birlikte Kerkük ve Süleymaniye sancaklarına; Bağdat, Hille, Divaniye, Semave, Şamiye, Kerbela sancaklarına bölündü. Basra da Ammare, Müntefik ve Necid sancakları ile bunlara bağlı kazalardan meydana gelmekteydi. Kuveyt’deki yerel yöneticilere kaymakamlık verilerek önce Bağdat sonra Basra’ya bağlandı. Bölgeye en büyük hareketliliği ise 1869 yılında Bağdat’a vali olarak atanmış olan Midhat Paşa getirdi. Tuna vilayetindeki başarılı deneyimiyle Bağdat’a gelen Midhat Paşa, bölgede ulaşım, eğitim, sağlık ve benzeri alt yapı faaliyetlerinin yanı sıra, kabileler arasındaki çekişmelerin doğurduğu güvenlik buhranını da çözmeye çalıştı. Bununla yetinmeyerek, Osmanlı Devleti’nin uzun zamandan beri Basra körfezinde kaybetmeye başladığı nüfuzunu yeniden tesis etmeyi başardı. Bütün bu faaliyetler ve özellikle Irak coğrafyasında eğitimin yaygınlaşması, Irak kökenli pek çok subay ve bürokraside memurun yetişmesine imkân tanıdı. Hatta bu yetişen Irak kökenli asker ve memurlar aynı zamanda, diğer Osmanlı Arap vilayetlerinin idaresinde de görevler aldı. Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu şartlardan istifade eden İngiltere, 19. yüzyıl boyunca Basra körfezinde ve iç taraflarda yoğun faaliyetler içindeydi. Bir taraftan Basra Körfezi’ndeki ticaretini korumaya çalışan İngiltere, Körfez’deki irili ufaklı bir takım şeyhlikler -daha sonra birer devlet olarak ortaya çıkacaklardır- ile gizli anlaşmalar yaparak onları kendisine bağlarken, diğer taraftan da mümkün olduğu ölçüde Osmanlı Devleti’nin tepkisini çekmeden iç taraflarda ve hatta Kuzey Irak’taki ahalinin içinde de faaliyet gösteriyordu. İngilizler bu sırada yaptırdığı gizli ve açık araştırmalar neticesinde Kuzey Irak’ta yoğun petrol olduğunu keşfetti. Bu yeni keşif İngiltere’nin ve birçok Avrupalı sermayedarın İştahını kabarttı. II. Abdülhamid’in sürdürdüğü denge politikaları ve özellikle 1890lardan sonra Almanya ile kurulan yakın İlişkiler ve Bağdat demiryolu projesi ile bölgenin uluslararası rekabete açılması, İngiltere’yi geçici de olsa durdurulabildi. Ayrıca Musul civarındaki petrol ve kömür madeni işletme hakkının Hazine-i Hassa uhdesine alınarak, en azından Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar İngilizlerin peşinde olduğu imtiyazların önüne geçildi. 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 39 Bu konuda İttihatçılar da aynı politikayı takip ettiler. II. Abdülhamid döneminde Irak’ta başlatılmış alt yapı projeleri sürdürüldüğü gibi, İngilizlerin bölgeden uzak tutulması için de bazı politik çarelere başvuruldu. II. Meşrutiyet yıllarında oluşturulan bir takım komisyonlarda Irak bölgesinin imar ve ıslahı uzun uzun tartışıldı ve bununla yetinilmeyerek fiilen teşebbüslere de geçildi. Siyasi olarak Basra Körfezi’nde üstünlüğü ele geçirmiş olan İngilizler ile sürdürülen uzun görüşmelerden sonra 1913 Osmanlı-İngiliz Anlaşması imzalanmak suretiyle, İngilizlerin muhtemel bir oldubitti ile Irak coğrafyasını işgal girişimleri önlenmeye çalışıldı. Birinci Dünya Savaşı’na kadar İngilizler, buralarda mevcut eski imtiyazları dışında yeni imtiyazlar elde edemediler. Gerçi bu durum görünürde istikrarı sağlamış ise de İngilizlerin emel ve arzularını yok etmedi, bilakis daha da kışkırttı. Hatta Birinci Dünya Savaşı’nın en önemli sebeplerinden bir tanesi de İngilizler başta olmak üzere Avrupalı devletlerin bu bölgeler üzerindeki rekabetleri olduğu bugün daha iyi anlaşılmaktadır. Tarihte Irak hangi bölgeleri içermekte idi ve yeni Irak’ın yaratılmasında neler etkili olmuştur? İngiliz Mandası ve Sonrası Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması akabinde Londra’daki en önemli tartışma konularından bir tanesi Irak’ın geleceği idi. Nitekim Osmanlı Devleti henüz savaşa iştirak etmeden önce, İngilizler kuvvetlerini, Ekim 1914’te Hindistan’dan Bahreyn Adası önlerine getirip fırsat kollamaya başlamışlardı. Osmanlı Devleti, Kasım 1914’de savaşa girdiğini ilan edince, beklediği fırsatı yakalayan İngiltere, kuvvetlerini Fave Boğazı’ndan Basra’ya doğru sevk ederek fiilen Irak’ın işgaline girişti. 1914 Osmanlı Dönemi Bağdat Vilayeti Resim 2.6 Resim 2.7 Basra Vilayeti 2 40 Modern Ortadoğu Tarihi yılının sonlarında Basra’ya doğru ilerleyen İngilizlerin sloganı “Irak halkının özgürleştirilmesi” idi. Nitekim bu sloganın cazibesine kapılan bir kısım Iraklı entelektüel, bürokrat v.s., Bağdat’tan Basra’ya geçerek İngilizlerin hizmetine girdi. Altıncı Ordu kumandanı Halil Paşa’nın (Kut) savunduğu Kutulammare’de gördüğü zorlu mukavemete ve verdiği büyük kayıplarına rağmen bölgede tutunmaya çalışan İngiltere, 1916 ortalarından itibaren Bağdat’a doğru harekete geçti ve ancak Mart 1917’de Bağdat’ı işgal edebildi. Bu arada İngiltere müttefiklerini, 1916 yılında da müttefikleri ile yaptığı gizli anlaşmalarda, savaş sonunda, stratejik önemi olan ve ayrıca zengin petrol kaynaklarına sahip Irak’ta (aslında İngilizlerin dışındaki müttefikler Irak’ı Bağdat ve Basra olarak kabul ediyorlardı. Musul dışarıda tutuluyordu. Zira Fransa’nın da Musul üzerinde gözü vardı) manda idaresi kurmaya ikna etti. Savaşın sonunda da Musul’u, Mondros mütarekesi hükümlerine aykırı olarak Kasım 1918 başında kuşatan İngiltere, işgali kolaylaştırmak için, bazı Arap aşiretlerini teşvik ve tahrik ederek Musul yakınlarındaki köyleri yağmalattı. Böylece Kürtlerin İngilizlere temayül etmeleri sağlandı. Irak’ın tümü üzerinde İngiltere’nin fiili İşgali 1917 yılında başlamış olmakla birlikte, bölgede İngiliz mandası resmen 1920 San-Remo konferansından sonra gerçekleşti. Ancak bu arada kurulacak mandanın şekli ve Irak’ın idari taksimatı üzerinde İngiltere ile müttefikleri arasında yoğun tartışmalar yaşandı. Nitekim birçok projenin yanı sıra İngiltere’nin en çok üzerinde durduğu idare şekli Irak’ın bölünmesiydi. Buna göre: Kuzey Irak’ta başkenti Musul olacak olan bir emirlik kurulacaktı. Bu düşünce büyük ölçüde Lord Curzon’a aitti ve muhtemelen bu düşüncenin sebebi, haksız bir şekilde işgal edilmiş olan Musul’un bir şekilde yeniden Türkiye’ye geçme ihtimali idi. Ayrıca, aynı sıralarda Ankara’da BMM’nin açılması ve sık sık Musul meselesinin de gündeme alınması İngilizleri ve müttefiklerini telaşlandırıyordu. Başkenti Bağdat olan Güney Irak’ta ise Şerif Hüseyin’in oğlu Abdullah’ın idaresinde başka bir emirlik tesis edilecekti. Bu durumu o günkü menfaatlerine uygun bulmayan Fransa ve Amerika kabullenmek istemediler. Yapılan tartışmalarda, Irak halkının muhtelif unsurlarının temsil edilmesi sürekli gündeme getirilmesine rağmen, Irak’taki Türkler gündeme alınmadı ve adeta yok kabul edildi. Aynı sıralarda, İngilizlerin Musul’a atadığı siyasi memurların halka uyguladığı baskı ve zulüm üzerine bölge ahalisi Diyarbakır valiliği aracılığı ile İstanbul’a müracaat ederek müdahale edilmesini istedi. Ancak Osmanlı Devleti kendisini zor durumda bırakması muhtemel bu talep karşısında bir tedbir alamadı. Özellikle Musul ve Kerkük taraarından, gerek İstanbul hükümetine ve gerekse Ankara’da oluşan BMM’ne Türk devletinin bir parçası olarak kalmayı arzu ettiklerini bildiren yoğun müracaatların yapılması, diğer devletlerin de tavırlarını değiştirdi ve İngilizlere serbest hareket etme imkanı tanıdı. Irak ahalisinin önemli bir bölümü ve ileri gelenleri, genel olarak geleceklerini Osmanlı Devleti’nin geleceğine bağladıklarından işgal karşısında büyük şaşkınlık yaşadılar. Buna rağmen San-Remo konferansı akabinde gelişen olaylar bölgenin idaresinin kolay olmayacağını İngilizlere göstermiştir. Şiî bölgelerini teskin etmek için önce bölgeden biri olan Atiyye Ebu Kîl’ı, akabinde yine bir Şii olan Ağa Han’ın amcasının oğlu Hamid Han’ı tayin etmelerine rağmen olaylar bir türlü durdurulamadı. Şiî müçtehidlerin ve bir kısım aşiretlerin öncülük ettiği Kerbela ve Necef ’te başlayıp iki ay kadar süren bir halk ayaklanması meydana geldi. Irak’ta nasıl bir idare kurulacağı tartışılırken, Kerbela’da daha önce kurulmuş olan Cemiyye al Nahda al Islamiye’nin faaliyetleri ve özellikle Şiî müçtehid Ayetullah Şirazî’nin, “Müslüman olmayan bir hükümete bağlılığı isteyenlerin kafir olacağına” dair fet- 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 41 vası, ayaklanmanın çıkmasına neden oldu. Tabii ki ayaklanmanın sebebi sadece bu değildi. İngilizlerin Irak idarecisi A. Wilson’un uygulamaları, yerli ahali yerine işlerde pek çok Hintli’nin istihdam edilmesi, ayrıca Osmanlı döneminde uygulanan vergilerin iki hatta üç katına çıkarılması da isyanın oluşmasına katkıda bulundu. Başlangıçta Şia’nın etkisini kavrayamayan İngilizler, bu ayaklanmanın eski Türk subayları ve bazı Bolşevikler tarafından organize edilmiş olabileceği üzerinde durdular. Bu yüzden sert tedbirlere başvurdular. Aşiretlerin de iştirak ettiği ayaklanma 6000’den fazla sivilin 500 kadar da İngiliz askerinin hayatına mal oldu. İsyanın maliyeti ve sonuçları İngilizleri hayli telaşlandırdı ve manda idaresini tam oluşturamadan karşılaştığı bu direnç karşısında, daha temkinli hareket etmeye başladı. Irak Haşimî Krallığı İngiltere, daha önce atadığı ve Irak’ın doğrudan İngiltere tarafından idaresini savunan A. Wilson’u geri çekerek, yerine yine bölge işlerinde tecrübe sahibi olan Percy Cox’u tayin etmek zorunda kalmıştır. Percy Cox 1920 sonbaharında Irak’a gelerek programını açıkladı. Buna göre, İngiliz mandası sürdürülecekti, ancak doğrudan idare yerine dolaylı idare oluşturulacaktı. Kurulacak hükümetin başbakanı Iraklı olacak ve onun atayacağı bakanlar da toplumsal tabakaları ve aşiretleri temsil edeceklerdi. Bakanların ve büyük bürokratların yanı sıra, bakanlıklarda İngilizler de müsteşar olarak görevlendirilecekti. Sıra böyle bir görevi kabullenecek bir başbakan bulmaya gelmişti. Nihayet Irak halkının da nispeten güven duyduğu eski Bağdad Nakîbu’l-eşrafı Şeyh Abdurrahman el Geylani başbakanlık için ikna edildi ve Kasım 1920’de manda altındaki ilk Irak hükümeti kuruldu. Hükümet, Musul, Bağdat ve Basra’yi temsil eden 21 bakandan oluşturuldu. Bakanların çoğunluğu Sünni, birkaçı Şiî, geri kalanı da Hiristiyan ve bir Yahudi’den meydana gelmekteydi. Şiîlerin nüfus oranlarına göre temsil edilmemesinin muhtemel sebebi ayaklanmayı başlatmış olmalarıydı. Kısa zamanda Irak’ta eski Osmanlı idarî teşkilatı yeniden organize edilerek hükümet ve belediyeler hizmete başladı. Bu arada İngilizler, kendi memurlarını da stratejik mevkilere yerleştirmeyi ihmal etmediler. Böylece tıpkı Mısır’da olduğu gibi perde arkasından fiilen Irak’ı yönetmeye başladılar. Suriye’de “Suriye Kongresi” tarafından Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’ın kral ilan edilmesi, kardeşi Abdullah’ın da Irak’ta kral ilan edilmesini gündeme getirdi. Ancak, İngiliz Müstemlekeler Bakanlığı’nın koordinatörlüğündeki Orta Doğu Bölümü, çeşitli mülahazalar ile bu görüşü benimsemedi. Bir süre sonra ABD başkanı Wilson’un önerisi üzerine, Fransızlar tarafından Suriye’den çıkarılmış olan Faysal’ın krallığı gündeme getirildi. Gerçi aynı sıralarda, Irak krallığı için çeşitli isimler konuşuluyordu. Başbakan olan Abdurrahman el-Geylani, Abdülhadi el- Ömeri, eski Osmanlı Basra mebusu Seyyid Talib el-Nakib, Muhammara hakimi Haz’al Han, hatta Sultan Vahdettin’in oğlu Burhaneddin Efendi’nin ismi geçmekteydi. Bütün bu tartışmalar arasında, Mart 1921’de İngiltere Müstemlekeler Bakanı W. Churchill’in iştiraki ve Percy Cox ile O’nun doğu İşleri sekreteri Gertrude Bell’in de hazır bulundukları Kahire toplantısında en uygun adayın Şerif Faysal olabileceğine kanaat getirildi. Bu haberi Londra’da alan Faysal, kendisinden önce kardeşinin adının geçmesinden dolayı bir takım tereddütler geçirdiyse de babasının isyanı sırasında kendilerini yönlendiren İngiliz casusu T. E. Lawrence’ın da gayretleri ile ikna edildi. Ayrıca İngilizler bu tertiplerinde başarılı olabilmek İçin bir takım tedbirlere de başvurdular. Kral olmak isteyen ve muhalefet oluşturması muhtemel olan eski siyasetçi Seyyid Talib’i Irak’tan sürdüler. Daha önce isyana teşebbüs edenler için de af ilan ettiler. Ayrıca yapılan bir referandumla -doğruluk derecesi şüpheli olmakla 42 Modern Ortadoğu Tarihi birlikte- halkın büyük çoğunluğunun da Şerif Faysal’ın krallığını istediğini ortaya koydular. Böylece Şerif Faysal’ın, İngilizlerin desteği ile 23 Ağustos 1921’de Irak kralı ilan edilmesiyle, Irak Haşimî Krallığı kuruldu. İngilizler bu şekilde bir taşla iki kuş vurdular. Bir taraan Peygamber torunu birini kral yaparak Şiîlerin önünü; diğer taraan, Suriye’de bulunan Fransızların önünü kesmiş oldular. Zira, Faysal Sünnî olmakla birlikte, hem ehl-i beytten olması ve hem de babası Şerif Hüseyin’in nüfuzundan ötürü Şiilerin itiraz edemeyeceği bir kimse idi. Diğer taraan O, kendisini Suriye’den çıkaran Fransızlara da karşı idi. Böylece, Fransızların Musul taraarına el uzatmalarına da karşı koyabilecek bir kişiydi. Tabiî ki Faysal’dan beklenen bir diğer hizmet de Irak’ı bölgede nüfuz arayışında olan Bolşevizm’in etkisinden korumaktı. Oldukça zeki bir şahsiyet olan Kral Faysal, heterojen bir yapıya sahip olan krallığının bütünlüğü için gayretler sarf etti ve manda yönetimi ile de iyi ilişkiler kurma yolunu tuttu. Şüphesiz yeni kurulan krallığın en önemli meselelerinden bir tanesi ülkenin sınırlarının belirlenmesi ve bu sınırlar içerisinde birlik ve bütünlüğün sağlanması idi. Ancak bunun önünde de pek çok engeller bulunmaktaydı. Her şeyden önce krallık O’na verilmişti, ancak otorite O’na ait değildi. Ayrıca İngilizlerin değişken politikaları ve Irak’ı muhtelif parçalar halinde idare etme arzularıyla Faysal’ın kral ilan edilmesi sırasındaki davranışları çelişkiler arz etmekteydi. Diğer taraan, Mondros Mütarekesi şartlarına göre, Musul işgal altındaki bir bölge olmaması hasebiyle hâlâ Osmanlı toprağı sayılmaktaydı. Musul’da Arapların azınlıkta olması ve buranın Bağdat ve Basra’dan ziyade Anadolu’nun doğal uzantısı olması da işin bir başka cephesini oluşturmaktaydı. Bu sıralarda İngilizlerin Irak’taki varlığına karşı olan guruplar yeniden toparlanmaya ve Bağdat sokakları gösterilere sahne olmaya başladı. Hükümet bu durum karşısında aciz kaldı ve Mart 1922’de beş bakan birden istifa etti. İngilizlerin oluşturduğu bir komisyon da Ekim 1922’de, gelecek yirmi beş yılık sürede Irak’ın İngiliz mandasında kalması için Haşimî Krallığı ile bir anlaşma yaptı. Bu anlaşma İngilizlerin Irak’ta daha serbest hareket etmelerine imkan tanıdı. Bütün idarî, askerî ve malî işleri kontrol etmeye başladıkları gibi, Musul meselesi başta olmak üzere, Irak’ın geleceği üzerinde planlar yapmaya başladılar. Zaten kuzeyde Süleymaniye merkezli olmak üzere İngilizlere karşı şiddetli muhalefet rüzgarları esmeye başladı. İngiliz mandasını reddeden Musul’daki Kürtler ve Türkler ya bağımsızlık yada Türkiye ile bütünleşmek istiyorlardı. Aslında bu talep Musul ile sınırlı değildi. Genel olarak Irak’ta İngilizleri telaşlandıracak boyutta bir Türkiye hayranlığı başlamıştı. Nitekim, İngilizlerin ilk girişimleri Musul sorununa kendi lehlerinde bir çözüm arayışı olmuştur. Soruna haksız bir işgal olarak bakan Türkiye ise eninde sonunda meselenin kendi lehinde çözüleceğine inanıyordu. Aslında İngilizler de bunun farkındaydı ve bu yüzden Lozan’da üstün gayret sarf ederek Musul meselesinin çözümünü engelleyerek sorunu ileri bir tarihe ertelediler. Aslında Musul’un Irak’ın bir parçası haline getirilmesi için tarihi ve hukuki hiçbir gerekçe bulunmamaktaydı. Bunun farkında olan Milletler Cemiyeti, daha önce oluşturulan Araştırma Komisyonu raporundaki tavsiyelere uygun olarak, tartışmaya açık bir karar aldı. Buna göre, Musul’un bazı şartlar ile Irak idaresine terk edilmesinin mümkün olabileceğini kabul etti. Bu şartlar da; Irak’ın İngiliz mandasında 25 yıl kalması ve Kürtlere idari ve kültürel bazı imtiyazların verilmesi gibi, İngilizlerin siyasetine hizmet eden hususlardı. 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 43 Musul sorunu hakkında daha geniş bilgi edinmek için şu makaleyi okuyunuz: Mustafa Budak, (2003), “Milli Bir Ukde: Musul Vilayeti Meselesi”, Irak Dosyası I, İstanbul, s.361-414. Türkiye’nin yoğun protestolarına ve uluslararası girişimlerine sebep olan Musul meselesi, bilindiği gibi, Musul-Kerkük petrollerinden 25 yıl süreyle Türkiye’ye %10luk bir hissenin ayrılması şartıyla 1926’da İngilizlerin istediği biçimde halledildi. Böylece gelecekte, gerek Türkiye ile Irak arasındaki problemlerin ve gerekse Irak’ın iç problemlerinin oluşmasında İngilizlerin bu tutumları büyük rol oynadı. Musul meselesinin hallinden sonra İngiltere bölgedeki petrolün hangi şartlarda ve kimler tarafından işletileceği üzerinde yoğunlaşmaya başladı. Yapılan düzenlemeler ile iş büyük ölçüde Anglo-Sakson şirketlere havale edilerek, 1927’den itibaren yoğun bir şekilde işletmeye açılan Musul-Kerkük petrolleri batı endüstrisini beslemeye başladı. İngiltere, Musul ve Kerkük konusunda Türkiye’nin artık bir tehlike olmaktan çıktığını görmesi üzerine, kendisine hayli pahalıya mal olan doğrudan işgali sürdürmesinin bir anlamı olmayacağını düşünerek, yirmi beş yıllık şarttan vazgeçip mandayı kaldırmayı kararlaştırdı. Mandanın kaldırılmasında Kral Faysal’ın da İngilizler ile uyum içinde çalışmasının rolü vardı. Fakat başka bir hususun da burada altının çizilmesi gerekir. Bilindiği gibi, İngilizler Şerif Hüseyin’e önce Büyük Arap Krallığı kurdurma sözü vererek Osmanlı’ya karşı gelmesini sağladılar. Ancak savaş sonunda bu sözlerinden vazgeçerek O’nu sadece Hicaz Kralı olarak tanımışlardı. Buna rağmen doğudan gelen Vehhabî tehlikesine karşı da O’nu hiç bir şekilde korumayarak İbn Suud’un Hicaz’a hakim olmasını adeta sessizlikle karşıladılar. Bu yeni durum karşısında gerek kendi itibarlarını korumak ve gerekse İbn Suud’a karşı Şerif Hüseyin’in ailesini kullanarak bölgesel dengeleri sürdürmek isteyen İngilizler; onların idaresindeki Irak’ı, görünüşte bağımsız ancak her türlü iç işlerine müdahale edebilecekleri bir tarzda muhafaza etmeyi menfaatlerine uygun bulmuşlardı. Kral I. Faysal Resim 2.8 Resim 2.9 Kral II. Faysal Kaynak: users.wowway.com Kaynak: almanachdegotha.org 44 Modern Ortadoğu Tarihi Kral Faysal bu şartlar altında, Irak’ın bağımsızlığını hazırlayan, ve 1922 manda anlaşmasını değiştiren 1930 İngiliz-Irak anlaşmasını yaptı. Bundan sonra, 3 Ekim 1932’de ülkesinin bağımsız bir devlet olarak milletler cemiyetine de girmesini sağladı. Ayrıca Irak’ın bağımsızlığının gerçekleşmesine paralel olarak uzun süre bir Irak-Suriye birliği kurmak istedi. Fakat, Suriye’deki siyasî çevrelerin muhalefetiyle karşılaşınca başarısız oldu. 8 Eylül 1933 tarihinde ölünce yerine oğlu Gazi, Irak Kralı oldu. Gerek Kral Faysal ve gerekse oğlu Gazi zamanında Türkiye-Irak ilişkileri önemli ölçüde gelişti. Irak Cumhuriyeti Faysal’ın ölümü ile birlikte Irak’ta iktidar çekişmeleri başladı. Genç kral Gazi’nin iktidar dönemi (8 Eylül 1933 - 4 Nisan 1939) bir dizi kabile ayaklanmalarına, askerî ihtilallere, hızlı kabine değişikliklerine ve İngilizlerin bölgedeki imtiyazlarına karşı meydana getirilen millî direnişlere sahne oldu. Türkiye’nin de içinde bulunduğu 1937 Sadabat Paktı’nın oluşmasında çaba sarf eden Gazi’nin bir kazada ölmesi üzerine, yerine küçük yaştaki oğlu II. Faysal kral oldu. Yeni kralın yaşının küçük olması hasebiyle idare onun adına kral vekili olan Abdulillah tarafından sürdürüldü (4 Nisan 1939 - 2 Mayıs 1953). Kral vekili İngilizler ile işbirliği halinde, Irak liderliğinde bir Arap Birliği oluşturma hareketine girişti. II. Dünya Savaşı’nda Irak, İngiltere ile müttefik olmasına rağmen, hükümet üyelerinin bir kısmının Alman taraarı görünmesini bahane eden İngilizlerin, Mayıs 1941’de Reşid Ali el-Geylanî hükümetini askeri darbe ile değiştirmesi üzerine, Arap Birliği hareketi yara aldı. Bundan sonra da yeni Başbakan Nuri Said’in yayımladığı “Yeşil Kitap”taki fikirlere uygun olarak Irak hükümeti 1942-43 yıllarını “Irak-Suriye-Filistin-Ürdün” federasyonu kurma konuşmalarıyla geçirdi. Bundan bir sonuç alınmamakla birlikte Irak’ta başlayan bu hareket, daha sonra Mısır’ın liderliğinde kurulacak olan Arap Birliği Teşkilatı’na ilham kaynağı olacaktır. 1945’ten sonra Irak tamamen İngiltere’nin ve Batılı güçlerin ellerine teslim oldu. İkinci Dünya Savaş’ından sonra Irak yeni ideolojiler ve fikirlerden etkilendi. Liberallerin yanı sıra solcu ve hatta komünist guruplar toplumsal ve siyasal hayatı etkilemeye başladı. Bu arada özellikle 1952’den sonra Cemal Abdunnasır’ın liderliğindeki Mısır, Irak’ın en güçlü muhalifi oldu. Sovyet nüfuzunun bölgede egemen olmaya başlamasından endişelenen Amerika, İngiltere’yi teşvik ederek bir takım bölgesel paktların oluşturulmasını istedi. Bunun bir sonucu olarak Irak 1955 yılında Türkiye, İran, Pakistan ve İngiltere ile Bağdat Paktı’nı imzaladığı zaman, Suriye ve Mısır memnuniyetsizliklerini açıkça ortaya koydular. Bir taraan 1949 yılından beri Filistin ve Suriye’de meydana gelen gelişmeler, diğer taraan Nasır’ın milliyetçi fikirleri, Iraklı subayları da etkisi altına almıştı. Gerçi bu subaylar arasında fikir ayrılıkları bulunmaktaydı. Ancak krallık karşıtlığı, onları birlikte hareket etmeye yöneltti. Iraklı siyasetçiler oldukça dar görüşlü ve gereğinden fazla kararsız idiler. Araya devletler oyunu da girince Irak’ta anayasal monarşinin devam ettiği 1921- 1958 yılları arasında 58 kabine iş başına geldi. Sonuçta, Nasırcı düşüncelerden ziyade, Suriye’deki Baasçı düşüncelerden etkilenen Hür Subayların lideri Abdülkerim Kasım bir darbe yaptı. Darbe sırasında Kral naibi Abdulillah ve Kral II. Faysal ve Başbakan Nuri Said 14 Temmuz 1958’de öldürüldü. Böylece İngiliz desteğiyle ayakta duran Irak Haşimî Krallığı tarihe karıştı ve yerine Irak Cumhuriyeti kuruldu. Irak’ta 1960’lı yıllar, bütün Arap topraklarında olduğu gibi, içi boş Arap milliyetçiliği tartışmaları ile geçti. Aynı yıllarda İngilizlerin Kuveyt’teki manda yönetimlerini kaldırmaya niyetlenmesi, Irak’ı harekete geçirdi. Irak hükümeti eski Irak 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 45 toprağı olduğu iddiasıyla Kuveyt’in ilhakını istedi. İlginç bir biçimde bu taleplere paralel olarak Kuzey’de Kürtler de ayaklanmaya teşebbüs etti. Abdülkerim Kasım’ın Kuveyt’in ilhakını istemesi Irak’ı zor durumda bıraktı ve Arap dünyasından kopmasına neden oldu. O tarihte bütün Arapları etkisine almış olan Nasırcı yaklaşımlardan uzak durmaya çalışan Abdülkerim Kasım, özellikle 1961 yılında Suriye ve Mısır’ın oluşturduğu Birleşik Arap Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra içeride de popülaritesini yitirmeye başladı. Nasırcı rüzgardan korunmak için toplumun dikkatlerini başka noktalarda yoğunlaştırmaya çalıştı. Toprak reformu, millileştirme ve sosyalizm gibi kavramlar artık Irak siyasetini ve askeri gücünü motive eden kavramlar olmuştu. Ancak bu tartışmaların topluma yansıyan sonuçları çoğunlukla askeri darbeler oldu. Bu yüzden bir kısım Nasırcı ve Baas Partili subaylar Abdülkerim Kasım’ı 9 Şubat 1963’te bir suikast neticesinde öldürerek yönetimi ele geçirdiler. Bu darbe sonucunda koyu bir Nasır taraarı olan ve suikastta parmağı bulunan Abdüsselam Arif devlet başkanlığına getirildi. O da Baasçı Ahmed Hasan el Bakr’ı başbakanlığa getirmek suretiyle Baasçıları iktidarla tanıştırdı. Yeni iktidar, sert kişiliği ile bilinen başbakan yardımcısı Ali Salih Sadi kontrolünde millî muhafız birliğini kurarak, toplum üzerinde terör estirmeye başladı. Birkaç ay devam eden bu durum iktidar içinde de rahatsızlıklar meydana getirdi. Özellikle iktidarın Abdüsselam Arif’e bağlı Nasırcı gurubu bu durumdan rahatsız olunca, Baasçıları tasfiye etme yoluna gittiler. Bunun üzerine Ali Salih görevden alınarak sürgüne gönderildi. Bu sonuç Arif’in pozisyonunu güçlendirdi ve ülkeyi Nasırcı subaylar aracılığı ile yönetmeye başladı. Bir öncekinin aksine Nasırcı etkilerle devam eden bu dönemde de bir takım darbe girişimleri oldu ise de bunlar 1966’ya kadar başarılı olamadı. Abdüsselam Arif, Nisan 1966’da bir helikopter kazasıyla öldürülünce taraarları yerine kardeşi Abdurrahman Arif’i devlet başkanlığına getirdiler. 1967 Arap-İsrail Savaşı sırasında Irak, birliklerini ve uçaklarını Ürdün-İsrail sınırına kaydırıp İsrail’e savaş ilan etti. Ayrıca İsrail’i destekledikleri gerekçesi ile Batı devletlerine petrol satışını durdurdu. Aynı zamanda ABD ile olan diplomatik ilişkiler de bozuldu. Esasında bu tavır daha sonraki bütün ilişkilerini belirledi ve ABD ile Batı’nın daima Irak’a kuşku ile bakmalarına neden oldu. Başka bir ifade ile Arap-İsrail Savaşı, manda idaresinden itibaren o güne kadar Batı ile ilişkilerini normalleştirmeye çalışan Irak’ı Batı’dan kopardı. Bu durum Sovyetler Birliği’ne yaradı ve bundan sonraki yıllarda, Irak, Sovyetler ile yakın ilişkiler geliştirmeye başladı. Baas Partisi ve Saddam Hüseyin İdaresinde Irak Eski başbakan Hasan al Bakr, Tikriti ve Saddam Hüseyin’in liderliğindeki Baascılar, 1968’de tekrar sahneye çıktılar. O sırada devrim yapmak için yeterli sayıda üst düzey subayları olmamakla birlikte, devlet başkanı Abdurrahman Arif ’in çevresinde olan bazı kimseleri yüksek mevkiler vaadiyle kandırarak 17 Temmuz 1968’de devrim yaptılar. Devlet başkanı Abdurrahman Arif sürgüne gönderildi, bir dizi subay ve bürokrat, hapsedildi veya öldürüldü. Hatta eski başbakan ve Irak siyasî lider ve ideologlarından Abdurrahman al Bezzaz, İsrail casusluğu ile suçlanarak hapse atıldı. Baas partisi ve rejimi, sistematik bir biçimde Irak’ta her şeyi kontrol altına almaya başladı. Sovyet yönteminin desteği ile kurumlarda ve okullarda örgütlenirken; diğer taraan da baskı, terör ve hatta toplu katliamlar bir kontrol aracı olarak kullanılmaya başlandı. Öte yandan 1972 ile 1975 yılları arasında Irak, sürdürdüğü politikaları ile bütün yabancı şirketleri millileştirdi ve Amerika başta olmak üzere uluslararası şirketlerin kara listesine girdi. Uluslararası şirketlerin karları azalırken 1973 petrol krizinde Irak büyük gelirler eldi etti. 1973 Arap-İsrail Savaşı’nda 46 Modern Ortadoğu Tarihi Suriye’ye askeri birlik ve malzeme ile yardım ederek, İsrail’e karşı savaşın sürdürülmesini istedi. Bu yüzden de Irak yönetimi 1974 ve 1975 yıllarında Suriye ve Mısır’ın İsrail ile yaptığı görüşmelere sert muhalefette bulundu. 1977’den itibaren Şiilere uygulanan baskılar yüzünden Necef ve Kerbela’da ayaklanmalar çıktı ve şiddetli bir şekilde bastırıldı. Dikkatler Arap-İsrail sorununa yoğunlaştırılarak iç siyasi sorunlar engellenmeye çalışıldı. Nitekim 1978 yılında İsrail ile Mısır arasında gerçekleşen Camp David anlaşması üzerine Mısır’ın Arap Birliği Teşkilatı’ndan çıkarılmasında Irak büyük rol oynadı. Politik hayatına 1959 yılında başlayan Saddam Hüseyin ise Baas Partisi’nin iktidarından istifade ile popülarite kazandı, özellikle, 1973’de Baas liderlerine ve kendisine karşı düzenlenen başarısız bir suikast girişiminden sonra şöhreti daha da arttı. 1979 yılında parlak bir şahsiyet olarak artık O, Parti’nin en önemli kişisiydi. Aynı yılın ortalarında Devlet başkanı Hasan el Bakr’in şüpheli ölümü ardından 16 Temmuz 1979’da Irak Devlet Başkanlığı’na seçildi. Saddam’ın devlet başkanı olması ile birlikte bölgesel dengeleri sarsacak İran-Irak Savaşı’nın başlaması aşağıda bahsedeceğimiz olaylar ve menfaatler ile paralellikler arz etmesi, Saddam’ın kimliği hakkında bugün bile giderilemeyen kuşkular uyandırmaktadır. 1979 yılında Necef ve Kerbela’da başlayan Şii ayaklanmaları sert bir şekilde bastırıldığı gibi, Muhammed Bakır el Sadr ve kız kardeşinin 1980 yılında idam edilmeleri İran-Irak ilişkilerini iyice gerdi. Böylece Irak, 22 Eylül 1980’de İran topraklarında işgale girişerek yeni bir savaşı başlattı. AMERİKA’NIN KÖRFEZ POLİTİKALARI VE IRAK Amerikan petrol şirketleri oldukça erken bir dönemde, -1900’lü yıllarda- Basra Körfezi’ne gelerek, İngiliz ve Alman şirketleri ile rekabete başladılar. Ancak Amerika, İngiltere ve Almanya’nın aksine, uzun zaman bölgedeki şirketlerine arka çıkma gereği duymamıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan güvenlik endişeleri ve daha sonraki dönemlerde petrolün dağılımı ve pazar sorunu Amerika’nın politikalarını etkiledi. Amerika özellikle körfez ülkeleri ile 1947’den itibaren bir takım anlaşmalar yapma ve bölge politikalarını yeniden gözden geçirme ihtiyacı duydu. Söz gelimi 1947 ve 1949’da Suudi Arabistan ve Bahreyn ile yaptığı gizli anlaşmalar ile buralarda Amerikan savaş uçakları ve gemi bulundurma imtiyazını elde etti. Aynı şekilde İran ile 1883’ten beri var olan ilişkilerini daha da geliştirdi. 1947’den sonra güvenlik ve silah satışını da öngören da bir dizi anlaşmalar yaptı. Şüphesiz aynı yıllarda Sovyetler Birliği’nin yayılma stratejileri ve özellikle Kuzey Atlantik Paktı’nın oluşturulması akabinde Amerika’nın İran başta olmak üzere bölgedeki prestiji hayli arttı. 1950 yılı başlarından itibaren artık İngiltere’nin Orta-Doğu’daki yerini almaya başlayan Amerika, bölge politikalarında yeni düzenlemeler yapma ihtiyacı duydu. Amerika’nın Orta-Doğu politikalarında etkin aktör olması, daha ziyade 1957’te Eisenhower doktrinlerinin açıklanmasından sonradır. Uluslararası komünizmin açık saldırısına karşı Orta-Doğu ülkelerini korumayı taahhüt eden bu doktrin esasında İngiltere’nin bıraktığı boşluğu doldurmak ve batı endüstrisi için son derece önemli olan petrol kaynaklarını kontrol etmeyi amaçlamaktaydı. Ancak bu doktrinden beklenen sonucun alındığını söylemek zordur. Nitekim, daha önce tıpkı Bağdat Paktı ile ikiye bölünen Arap ülkeleri, bu doktrinden sonra daha da belirgin bir biçimde bölünerek, Amerika veya Sovyet yanlısı olarak ortaya çıkmışlardır. 1967 ve 1973’te Arap-İsrail Savaşları sırasında, petrolü bir silah olarak kullanmaya kalkan, Körfez’de istikrarı tehdit edebilecek en önemli “karşı” güç, Irak ol- 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 47 duğu değerlendirmesi yapıldı. Aslında Irak’ın böyle bir güce sahip olmadığı biliniyordu. Ancak devletler oyunu için oldukça müsait bir ülke idi. Amerika’nın temel politikası, Orta-Doğu’da “bölgesel bir gücün” ortaya çıkmasını engellemekti. Bu siyasetin bir ülke üzerinde denenmesi gerekiyordu. Bunun için çoğu kere seçilen ülkeler içindeki azınlıklar veya yönetimle anlaşmazlığı olan guruplar kullanılıyordu. Buna en güzel örnek 1970’lerde Kürtler’in Irak hükümetine karşı kullanılmaları olmuştur. ABD Başkanı Richard Nixon ve Dışişleri Bakam Henry Kissinger’in Mayıs 1972’deki İran ziyaretleri sırasında Irak’ı istikrarsız ve zayıf bir devlet haline getirmeyi hedeeyen projeler geliştirdiler. O sıralarda Amerika’nın müttefiki olarak İran, Kürtlere gerilla faaliyetleri için üs imkânı verirken; Amerika, İngiltere ve İsrail de bu guruplara silahla ve danışmanlar ile destek sağladılar. Nitekim bu politikaların bir sonucu olarak ve İran Şahı’nın da dolaylı desteği ile peşmergeler Musul ve Kerkük civarındaki petrol boru hatlarına sabotajlar düzenlediler. Bununla yetinmeyen İran’ın, Hasan el Bakr’a başarısız bir suikast bile yaptırttığı ortaya çıktı. Amerika’yı arkasına alan İran ile Irak arasındaki ilişkiler oldukça gergin bir şekil almış ve bu durum 1975’teki Cezayir anlaşmasına kadar sürmüştür. İşin ilginç yanı Irak ile İran arasındaki gerginliğin yavaş yavaş normalleşmeye başlaması ile birlikte bu sefer de İran’daki iç siyasî gelişmeler yüzünden İran-Amerikan ilişkileri tehlikeye girecektir. Şah rejimine karşı birleşen muhalefetin nasıl sonuçlanacağını Amerika kestiremedi ve müttefikine gereken desteği zamanında sağlayamadı. İran’da, “Kara Cuma” diye anılan 8 Ekim 1978 günü Amerika dostu Şah’ın sıkıyönetim ilanına karşı düzenlenen gösterilerin kanlı bir biçimde bastırılması bardağı taşıran son damla oldu. Böylece adeta kendi sonunu da hazırlayan Şah, olayların kontrolden çıkması üzerine 16 Ocak 1979’da İran’dan kaçtı. Şiilerin sürgündeki lideri Ayetullah Humeyni ise 1 Şubat’ta Tahran’a geri döndü. Diğer taraan nerede ise eş zamanlı olarak Temmuz 1979’da Saddam Hüseyin Irak’ta tam yetkiler ile bütün iktidarı kontrol etmeye başladı. Soğuk savaş döneminde İran’ın güçlü bir müttefiki olan Amerika, özellikle Humeyni’nin İran’a dönmesinden sonra tavır değiştirerek karşı saakilere yakınlık göstermeye başlaması bölgesel dengeleri bir kere daha alt üst etti. Zira İran, genel olarak Amerikan modelinde bir silahlanma sürdürmüşken, Irak da ordusunu daha ziyade Sovyetler Birliği’nden aldığı silahlar ile donattı. Bu durumda, Amerika’nın aniden İran’a tavır alması, İran’ın ana silah kaynaklarını kaybetmesi anlamına geliyordu. Ancak bu durum bir engel teşkil etmedi ve İran yapacağı savaşta yaklaşık kırk ülkeden silah temin edebildi. Irak-İran Savaşı Bu uluslararası politik gelişmeler ve yukarıda zikredilen iç sorunlar İran ve Irak’ı savaşın eşiğine getirdi. İran’da rejim değişikliği yaşanırken Amerika tereddütler geçirmekteydi. Ancak Tahran’daki rehine olayından ve özellikle başarısız kurtarma operasyonundan sonra, tereddütlerinden sıyrılan Amerika, Irak’ı İran’a karşı destekledi. Şiî devrimine sıcak bakmayan başta Suudi Arabistan ve Kuveyt olmak üzere bölge ülkeleri de Amerika’nın bu tavrından cesaret alarak, Irak’a destek vermeye başladılar. Diğer taraan iki ülkenin kendilerine göre savaş için bir dizi sebepleri bulunmaktaydı. Uzun zamandan beri Irak, Osmanlı DevletiEnden devraldığı Şattularap meselesi yüzünden İran ile çekişme içindeydi. Irak, Şattularap’ta, Huzistan (İran’ın eline geçmeden önce ismi Arabistan) bölgesinde bulunan Araplara özerklik verilmesini istemesine karşılık; İran’ın hükümet karşıtı Kürtleri des- 48 Modern Ortadoğu Tarihi teklemesi, her iki ülkenin kamuoyunu karşı karşıya getirmişti. Bütün sorunların yanı sıra, Saddam’ın iktidarı ile alevlenen ve Baas Partisi’nin kendi meşruiyetini sağlamak uğruna teşvik ettiği Arap milliyetçiliği ile Humeyni’nin İran’da kurmak istediği Şiî rejimin meşruiyetini devrim ihracında görmesi, iki ülkenin kapışmasına neden olacaktır. Başka bir ifade ile bu tarihten sonra Körfez’de yaşanacak gelişmeler, bir taraan Saddam’ın güçlenmesine, diğer taraan da İran’da yeni rejimin yerleşmesine yarayacaktır. Amerika, Irak-İran savaşının başlamasıyla, gerek bölgedeki ekonomik kaynakların kontrolünün yeni İran yönetimine geçmesi ve gerekse o günkü Sovyetler Birliği’nin savaştan istifade ederek Hürmüz Boğazı’na yerleşme ihtimalinin doğurduğu endişeyle, Irak’ın savaştan galip ayrılması veya en azından tamamen mağlûp edilmemesi için büyük gayretler sarf etti. Irak’a istihbarat temininin yanı sıra, silah satışı ve hatta Irak’ın terörü destekleyen ülkeler listesinden silinerek, kolay kredi ve silah alması gibi imkanlar sağlandı. Böylece, kimyasal malzemeler dahil, silah malzemesi ve teknoloji transferi elde eden Irak, silah programları geliştirecek kabiliyete ulaştı. Hatta ürettiği kimyasal silahları savaşta İran ordusuna karşı kullandı. Körfez Krizi ve ABD’nin Bölgeye Yerleşmesi 1984 yılına kadar Irak, Amerika tarafından dolaylı desteklenirken, İran desteğindeki Hizbullah’ın Beyrut bombardımanı ve pek çok Amerikalı denizcinin ölümü ardından bu destek aleni bir hal aldı. Bu destek diğer batılı devletlerce de açıktan sürdürüldü. Irak’a silah programlarını geliştirmesi için malzeme ve teknoloji desteği sağlandı. Bu destekler ile Irak dünyanın en borçlu ülkeleri listesine girdi. Sadece Batılı ülkelere 80 milyar dolar borçlandı. Körfez ülkelerinden yaptığı borçlanma ile birlikte bu borç iki katına çıkmıştı. Bütün bu destekler Irak halkını savaşın içine, yokluğa ve bir dizi felaketlere iterken, Saddam Hüseyin’in statüsünü kuvvetlendirmeye yaradı.1988 yılı Mart ayında Saddam geliştirdiği kimyasal silahları Halepçe’de Kürtleri katletmek için kullandı. O tarihte sessiz kalan müttefikleri; ertesi sene doğrudan İran ile barış görüşmelerine başlayınca huzursuz oldular. 1990 yılına doğru Saddam artık kontrol edilemez bir güç olarak görülüyordu. Amerika ve Batılı ülkeler, -adeta geçmişteki günahlarını çıkartmak için-, onun bir hata yapmasını beklemeye başladılar. Hatta muhtemelen bir takım teşviklerle hata yapmasını sağladılar. Nitekim 2 Ağustos 1990’da Irak kuvvetlerinin Kuveyt’i işgale girişmesi beklenen hatayı yani körfez krizini yarattı. Daha önce Saddam Hüseyin İran’a karşı sinir gazını kullandığında Batı sessiz kalmıştı. Ancak bu olaydan hemen iki gün sonra Amerika, Irak’a silah satışını yasakladı. Fakat ilginç bir şekilde, Irak’ın Kuveyt’ten çıkarılması için altı ay beklendiği gibi düzenlenen askeri harekât da yarım bırakıldı. Bu harekâtın en belirgin sonuçlarından biri de kuzeyde uçuşa yasak bir bölgenin oluşturulup, Kürtlere özel bir statünün kazandırılmış olmasıydı. ABD’nin önderliğinde gerçekleştirilen askeri harekatla Kuveyt’in Irak işgalinden kurtarılmasından sonra, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi de toplanarak, Irak’ın benzeri bir davranışı sergilememesi için çareler tartışmaya başladı. Ayrıca, Irak’ın nükleer ve kimyasal silah programlarının denetlenmesi ve kitle imha silahlarından arındırılması için bir teiş heyeti oluşturuldu. Böylece Mayıs 1991’de ilk defa Birleşmiş Milletler Teiş ve Silahsızlandırma Heyeti (UNSCOM: United Nations Special Comission on Disarmament) -ironik bir şekilde- Irak’ta kimyasal ve nükleer silahlar aramaya başladı. Uzun yıllar çalışmalarını sürdüren bu heyet, Irak’ta pek çok yer denetlemiş, hatta Saddam’ın saraylarındaki en mahrem mekânlara kadar girebilmiştir. Aslında bu geçen süre zannedilenin aksine Irak’ın lehinde 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 49 işlememiş, bilakis Amerika’nın Körfez’e daha kolay ve tam anlamıyla yerleşmesini sağlamıştır. Bütün denetimlere rağmen, 1998 yılına gelindiğinde hâlâ Irak’ın kitle imha silahları programına sahip olduğuna inanılmaktaydı. Irak ise çeşitli vesilelerle BM silah denetimcileriyle işbirliğine yanaşmamaktaydı. Birçok görüşmeden ve uluslararası baskılardan sonra BM Irak ile yeni bir anlaşma yaptı. Buna göre Irak, o güne kadar alınan kararlara uymayı ve Saddam’ın sarayları dahil, BM silah denetimcilerinin görmek istedikleri yerleri göstermeyi taahhüt etti. Buna rağmen, UNSCOM’un başkanı Richard Butler’in ülkede casusluk yaptığı gerekçesi ile işbirliğini reddeden Irak, bir kere daha Amerika’nın boy hedefi haline geldi. 1997 ve 1998 yılı içinde bir kaç kere Amerika tarafından bombalanan Irak’a, 16 Ekim 1998’de Amerikan ve İngiliz savaş uçakları dört gün sürecek bir dizi saldırı daha başlattı. Bu harekat, Birleşmiş Milletler’de farklı farklı seslerin çıkmasına neden oldu. BM Güvenlik Konseyi üyesi üç ülke Rusya, Fransa ve Çin harekâtı protesto ettiler. Arap devletlerin de protestosuna neden olan bu harekat, sonuçta Irak’ın teiş heyeti ile işbirliği yapmasına zorlanması ile sona erdi. Amerikan ve İngiliz uçaklarının 650 sorti yaptığı bu harekatta, 100 kadar askeri ve endüstri bölgesi vuruldu. Amerika ve İngiltere’nin insan kaybı olmamasına karşın, Irak’ta binlerce kişinin öldüğü ileri sürüldü. ABD Devlet başkanı Clinton, askeri harekatın ardından kararlılığını bir kere daha ilan ederek, Irak’ın kitle imha silahları imal etmeye devam ettiği sürece kendilerinin de askeri harekat yapacaklarını söyledi. Ancak en önemlisi ilk defa Saddam Hüseyin’in devlet başkanlığından düşürülmesinden söz ederek, Birleşmiş Milletlerin arkalarında durmalarını istedi. Buna rağmen Clinton yönetimi işi zamana yaydı. 1999 yılı boyunca sürdürülen girişimler ve Irak’ın UNSCOM ile silah denetimini götüremeyeceğinin anlaşılması ile ABD ve İngiltere, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ni yeniden harekete geçirdi. 17 Aralık 1999’da BM’de yapılan yeni bir oylama ile alınan 1284 sayılı karar üzerine, UNMOVIC (United Nations Monitoring, Verification and Inspection Commmission) adı altında bir denetim heyeti görevlendirildi. Aslında bu yeni komisyon da sıkıntılı bir şekilde doğmuştu. Zira Güvenlik Konseyi’nin onbeş üyesinden dördü Rusya, Çin, Fransa ve Malezya çekimser kalmıştı. Irak ise bu yeni kararı reddederek geri çekilmesi çağrısında bulundu. Aslında bu yeni denetim programı Irak için sınırlı da olsa bazı konularda ambargonun kaldırılmasını da içermekteydi. Yani bir anlamda “promosyonlu bir denetim” programı idi. Buna rağmen işler umulduğu gibi gitmedi ve özellikle Amerikan Şahinlerinin bakısı ile BM yeni bir karar aldı. Esasında Irak’a savaştan önce “son fırsat” anlamını taşıyan 1441 sayılı tartışmalı karar bir anlamda savaşı veya Amerika’nın Irak’a yerleşmesini de beraberinde getirdi. Yeni karar Irak’ın, UNMOVIC ve IAEA (Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu) ile işbirliği yaparak, otuz gün içinde, biyolojik, nükleer silahlar ve balistik füze sistemi programlarını eksiksiz bildirmesini öngörüyordu. Aslında bir anlamda Irak’a karşı güç kullanımını da ihtiva eden bu karar, Irak’ı işbirliğine zorladı ve kapılarını denetime açtı. ABD ve İngiltere hariç BM üyelerinin hemen tamamı programın uygulanmasından memnun görünmekteydiler. Ancak savaş kararını çoktan vermiş olan o sıradaki ABD Başkanı Bush’un yönetimi, -muhtemelen denetim sonunda istenilen sonuca ulaşılamayacağı endişesi ile- biran önce askeri harekata başlamak istiyordu. Bu yüzden ABD ve İngiltere müştereken Ocak 2003’de BM’ye yeni bir karar tasarısı sundular. BM Güvenlik konseyini karıştıran bu yeni karar tasarısı oylanmadan geri çekildi ve akabinde bütün dünyanın şahid olduğu gelişmeler yaşandı. Nitekim 20 Mart 2003’te başlayan Amerikan-Irak Savaşı kafalarda bir çok soru 50 Modern Ortadoğu Tarihi bırakarak 9 Nisan’da sona erdi. Ancak ülkede olaylar dinmedi, iç karışıklıklar ortaya çıktı. Şii lider Abdülmecid el Huyi Necef’te öldürüldü. Sürgünde olan muhalier ülkeye döndü. Bu arada Amerika Paul Bremer’i Irak’a sivil idareci olarak atadı. 2003’te başlayan Amerika’nın Irak’ı işgali milyonlarca insan kaybına neden oldu ve ancak resmen 2012 yılında kaldırıldı. Zaten oldukça karmaşık bir yapısı olan Irak toplumu kristalize edildi. Saddam’dan kurtulmak için işbirliği yapan Iraklılar geleceklerini kurmak için aynı kararlılığı gösteremediler. Bu yüzden hâlâ Irak siyasetinde belirleyici rolü yine ABD oynamaktadır. Sizce ABD’nin körfez politikası neyi hedeemektedir? ÜRDÜN HAŞİMİ KRALLIĞI Coğrafya ve Etnik Yapı Ürdün, Arap yarımadasının kuzeyinde olup kuzeyden Suriye, doğudan Irak, güneyden Suudi Arabistan ve Akabe körfezi batıdan ise Filistin toprakları ve İsrail ile çevrili küçük bir coğrafyadır. Ürdün nehrine nispetle bu ismi aldı. Tarih içinde bu bölgede küçük emirlikler kurulmuş olsa da hep başka devletlerin bir parçası olan bu coğrafya Osmanlıların eline geçtiği zaman kısmen göçebe ve birkaç kasabadan ibaret idi. Buralarda 19. Yüzyıla kadar Aclun, Havran ve Kerek Sancakları kurularak idare edildi. Hac yolu güzergâhında olduğu için daima bir nüfus hareketliliğine sahip idi. 1908’de Hicaz Demiryolu açıldıktan sonra da demiryolu güzergâhı daha fazla iskân almaya ve şehirleşmeye başladı. Hatta Amman’da bir vilayet teşkil edilmesi de bir Osmanlı projesi idi. Göçebe hayattan yerleşik hayata geçen nüfusun çoğunluğu Müslüman Araplardan oluşmaktadır. Tamamına yakını Sünnî olmakla birlikte az da olsa Şiî/Alevi de vardır. Ayrıca toplum ile entegrasyonunu sağlamış, devlet nezdinde nüfuzu olan Müslüman Çerkezler ile ticari hayatı elinde bulunduran %5 oranında Hiristiyan nüfus bulunmaktadır Varlıklarını hâlâ muhafaza eden kabileler Ürdün toplumumunda ve siyasetinde önemli rol oynamaktadır. Ürdün Haşimî Krallığı’nın Kurulması I. Dünya Savaşı sonrasında Şark-ı Ürdün, Allenby’nin “düşmanın işgal edilmiş doğu bölgesi” taksimatı içinde kalmıştı. Faysal b. Hüseyin’in Suriye Krallığı’nı tesisi üzerine Kerek ve Amman buraya bağlanmış, Maan ve Akabe de Hicaz Kralı Hüseyin’e itaatini bildirmişti. Fakat Suriye’nin Fransız mandasına terk edilmesi ve Faysalın Şam’dan çıkarılması ile bu bölge başsız kaldı ve anarşiye sürüklendi. Bu arada Mekke’de bulunan Şerif Hüseyin’in diğer oğlu Abdullah, kardeşini Fransızlara karşı desteklemek maksadıyla Kasım 1920 ortalarında Maan’a geldi. Burada birtakım kabile reisleri ve mahallî liderler tarafından karşılanan Abdullah, Suriye halkına bir beyanname neşrederek onları Fransızlara karşı savaşa çağırdı. Fransızlara göre Abdullah el altından İngilizler tarafından destekleniyordu; bu durum iki müttefiki karşı karşıya getirdi. Bunun üzerine İngilizler, eskiden beri kendileriyle dost olan ve savaş boyunca babası ile aralarındaki ilişkileri düzenleyen Abdullah’ı, her türlü yardım ve desteği vererek kendi himayelerinde Ürdün emiri ilân ettiler (1 Nisan 1921). 1923 yılında da Abdullah’ın başkanlığında müstakil bir Ürdün hükümetinin kurulmasına karar verildi. Bu arada ona yardımcı olmak üzere yanına İngiliz subay ve müşavirleri gönderildi ve gerekli malî yardımlar sağlandı. Giden İngilizlerin başında Irak’ta da görev yapmış olan ünlü İngiliz subay ve Ürdün’ün gerçek kurucusu sayılan J. Bagot Glubb/Glub Paşa (1897-1986) vardı. Burada oluşturulan 3 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 51 idare bir noktada bedevî unsurların İngiliz menfaatlerine zarar vermemeleri üzerine kuruldu. Emir Abdullah’ın bedeviler nezdindeki saygınlığı onların taşkınlık yapmalarını engellediği gibi, II. Dünya Savaşı’ndan önce Filistin’de başlayan ArapYahudi çekişmelerinde de önemli roller oynadı. Emir Abdullah, II. Dünya Savaşı başlar başlamaz hamisi İngilizlere savaşta yanlarında yer alabileceğini bildirdi. Başlangıçta savaş Avrupa’da seyrettiği için İngiltere buna gerek duymadı. Fakat çarpışmalar 1941 ‘de Ortadoğu’ya sıçrayınca Emir Abdullah’ın İngilizlerin yardımıyla 1921’den itibaren kurulmuş olan Glubb Paşa kumandasındaki ordusu (Arap Lejyonu), Irak’ta Alman subayların yardımıyla iktidarı ele geçiren Râşid Ali’ye karşı kullanıldı ve böylece Ürdün savaşa iştirak ettirildi. Arkasından da bu ordu İngiliz kuvvetlerinin Suriye’ye girmesinde büyük rol oynadı ve bu hizmetleri karşılığında Emir Abdullah’a bağımsızlık sözü verildi. Savaşın bitmesinden sonra verilen söz yerine getirilerek Ürdün’ün bağımsızlığı ve Abdullah’ın krallığı ilân edildi (22 Mart 1946); böylece halen sürmekte olan Ürdün Haşimî Krallığı tarih sahnesine çıkmış oldu. Ürdün konumu ve etrafında oluşan siyasal yapılar itibarı ile jeostratejisi yüksek bir yerdir. Bu yüzden İngiltere bölgeden çekilirken kendisine aslında tarihte olmayan bir devlet kurdurarak bir müttefik yarattı. Kral Abdullah 1950 yılında, Filistin’de Arap Birliği askerlerinin işgali altındaki toprakları Ürdün Haşimî Krallığı’na ilhak etti. Bunun üzerine Mısır Ürdün’ün Arap Birliği’nden çıkarılması için girişimlerde bulundu. Ürdün bağımsızlığına kavuşmuş olmasına rağmen ordusu hâlâ İngiliz kumandasındaydı ve bu durum yeni filizlenen Arap milliyetçilerini rahatsız ediyordu. Onların bu muhalefeti Kral Abdullah’a yönelmişti ve bu ortam içinde Kral Abdullah 20 Temmuz 1951 günü Kudüs’te öldürüldü. Ürdün meclisi, Abdullah’ın yerine o sırada hastalığından dolayı İsviçre’de tedavi görmekte olan Tallâl’i kral ilân etti; ancak onun rahatsızlığı sebebiyle ülkeyi daha çok vekili ve küçük kardeşi Naîf yönetti. 11 Ağustos 1952 tarihinde Ürdün Parlamentosu Tallâl’i görevden alarak yerine İngiltere’de eğitim alan oğlu Hüseyin’i getirdi. O Arap-İsrail çatışmalarının en yoğun olduğu 1967 savaşlarını yaşadı. Savaş sırasında ve sonrasında pek çok Filistinli Ürdün’e iltica etti ve o da onlara vatandaşlık verdi. Ancak 1970 yılında dış baskılar artınca Ürdün’deki Filistin Fedaileri Gurubu’na karşı savaş açtı, onlar da Lübnan’a kaçtı. 1973 yılında Mısır ve Suriye İsrail’e savaş açtığında savaş dışında kaldığı gibi, Batı Şeria’nın elinden çıkması korkusu ile Savaşın çıkacağını İsrail’e bildirdi. Bu tarihten sonra İsrail ile başlattığı gizli barış görüşmeleri onu Arap İsrail sorununda etkisiz kıldı ve itibarını sarstı. Kral Hüseyin b. Tellâl’ın ölümünden (1999) sonra yerine oğlu şimdiki Kral Abdullah geçti. Ülke Arap coğrafyasının ortasında batılı bir anayasal monarşi görüntüsündedir. Siyasal partiler ve seçim mevcut olmakla birlikte siyasi istikrardan yoksundur. Kaynaklarının yetersizliği, işinde barındırdığı Filistinli mülteciler gibi sorunlar ile boğuşmaktadır. İsrail ile en uzun sınırlara sahip olması ona ayrı bir stratesik önem kazandırmaktadır. Bölgesle çekişmeler ve savaşlarda bir ticaret koridoru ya da Batı ile diplomatik ilişkilerin aracısı rolüyle varlığını sürdürmektedir. Okuma yazma oranı en yüksek ülkelerden birisi ve eğitim düzeyi bir hayli iyi olan ülkede işsizlik yüzde otuzlarda seyretmektedir. Ürdün Haşimî Krallığını hangi şartlar doğurmuştur? 4 52 Modern Ortadoğu Tarihi Özet Ortadoğu’da Haşimîlerin rolünü algılayabilme Hz. Muhammed’in soyundan gelen Haşimîler, tarih boyunca özelikle Hicaz tarihinde önemli rol oynamışlardır. Mekke Emirliğini asırlarca sürdüren bu aile Osmanlı asırlarında da özerkliklerini belli oranda koruyabilmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı şartları içerisinde Mekke Emiri Şerif Hüseyin’in Osmanlı hükümetine isyan edip İtilaf devletlerinin (özellikle İngilizlerin) yanında yer alması, savaş sonrasında oluşan yapılar içinde Haşimîler Hicaz dışında da etkili olmaya başladılar. Irak’ın siyasi tarihini irdeleyebilme Tarih boyunca önemli ve stratejik bir mevkisi olan Irak toprakları, Birinci Dünya Savaşı ile birlikte bir dizi gelişmelere sahne olmuştur. Aslında geçmişte Bağdat ve Basra’dan ibaret olan (güney) Irak, İngilizlerin haksız bir şekilde işgal ederek ilave ettiği Musul ile büyütüldü ve burada 1920 yılından itibaren İngiliz Mandası kuruldu. Ancak bölgeden gelebilecek tepkileri yumuşatmak için Haşimî ailesinden Faysalı burada kral ilan ederek mandasını 1932 yılına kadar sürdürdü. Mezkür tarihte manda kalkmış olmakla birlikte İngilizlerin yönetim üzerindeki etkisi devam etti. İkinci dünya savaşının doğurduğu şartlar ve Arap dünyasında meydana gelen gelişmeler de Irak’ın siyasetinde etkili oldu ve krallığa karşı muhalefet gelişti. Bir darbe ile 1958 yılında Irak Cumhuriyeti kuruldu. Ancak bölgede istikrar sağlanamadı. Yönetim Nasırcılar ve Baascılar arasında kaldı. Nihayet Baascılar etkin oldu ve 1979’da Saddam Hüseyin devlet başkanı oldu. Özellikle dış dünya ve ABD ile yaşadığı sorunlar 2003 yılında Saddam Hüseyin Dönemini bitirecek ve Irak bu günkü sürece girecektir. ABD’nin Körfez politikalarını çözümleyebilme ABD 19. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren iktisadi olarak Körfez bölgesi ile ilgilenmeye başladı. Ancak bütün imkânları ile siyasi güç oluşturmaya başladığı dönem II. Dünya Savaşı sonrasıdır. Bu dönem iki olayla eş zamanlıdır. Birincisi Sovyetler Birliği’nin bölgede nüfuz arayışları, diğeri de İsrail’in kuruluşudur. Ancak ABD’nin bölge politikalarında etkin olmasını sağlayan diğer önemli husus da hemen hemen aynı dönemlerde dünyanın Körfez Petrolüne duyduğu ihtiyaçtır. Buradan çıkarılan petrol güvenli bir şekilde ve uygun fiyatla başta ABD olmak üzere dünya sanayisini beslemesini sağlamak için politikalar geliştiren ABD dönem dönem menfaatlerini koruyacak müttefikler bulmuştur. Örneğin 1979 yılına kadar İran ile müttefik olan ABD bu tarihten sonra Irak’a yönelmiştir. Saddam Hüseyin ile menfaat çatışmaları başlayınca onu gözden çıkarmış ve Irak’ı işgal etmiştir. Ürdün Haşimî Krallığının ortaya çıkarılmasını açıklayabilme Tarihte böyle bir krallık yoktur. Ancak Birinci Dünya Savaşının sonunda İngiltere ile Fransa arasında paylaşılan Arap topraklarında bu bölge işgal dışında kaldı. Bir taraa Fransız mandası olan Suriye, diğer taraa Filistin ve bir tarafında İngiliz mandası olan Irak bulunmaktaydı. İngiltere Irak’taki geleceğini tehdit eden bu bölgede yeni bir idare kurmak suretiyle hem nüfuz alanını genişletti hem de yeni bir müttefik kazandı. Böylece bölgede daha fazla manevra yapma imkânı bularak Fransa’nın da önünü kesmiş oldu. Kasabalarda yaşayan kabileler ve bedevi aşiretler üzerine Haşimîlerden Abdullah’ı emir tayin ederek istikrarı sağlayan İngiltere, oraya gönderdiği J.B. Glubb aracılığı ile de İngiliz nüfuzunu yerleştirdi. İngiliz nüfuzu yerleştikten sonra da emirliği krallığa dönüştürdü. 1 2 3 4 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 53 Kendimizi Sınayalım 1. Onuncu asırdan itibaren günümüze kadar Ortadoğu tarihinde etkin olan aile aşağıdakilerden hangisidir? a. Osmanlılar b. Memlükler c. Suudiler d. Haşimîler e. Yezidiler 2. II. Ebû Nümeyy’in ölümüyle birlikte (1584) aynı soydan olup Mekke emirliği için birbiriyle mücadele eden aile sayısı kaçtır? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6 3. İsyan eden Şerif Hüseyin’in yerine tayin edilen Şerif Ali Haydar görevini nereden yürütmüştür? a. İstanbul’dan b. Mekke’den c. Cidde’den d. Akabe’den e. Medine’den 4. Suriye ve Lübnan hangi anlaşmayla Fransız mandasına bırakılmıştır? a. San-Remo Anlaşması b. Paris Barış Anlaşması c. İstanbul Anlaşması d. Londra Anlaşması e. Mondros Antlaşması 5. Irak’ı sulayan Fırat’ın yüzde kaçı Türkiye topraklarında akar? a. % 70 b. % 80 c. % 85 d. % 90 e. % 95 6. 1920’lerde Irak’ın bölünerek idare edilmesini savunan İngiltere’ye karşı kimler itiraz etmiştir? a. Amerika-Türkiye b. Türkiye-Fransa c. Fransa-Amerika d. Fransa-İtalya e. Fransa-Almanya 7. 1913’de imzalanan Osmanlı-İngiliz anlaşmasının amacı aşağıdakilerden hangisidir? a. Irak topraklarının bir oldubittiye getirilmemesi b. Irak topraklarının paylaşılması c. Musul sorununun çözümü d. Haşimî krallıklarının kabul ettirilmesi e. Suudi Arabistan’ın kuruluşu 8. Irak-Suriye-Filistin-Ürdün federasyonunu savunan Iraklı siyasetçi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kral Faysal b. Reşid Ali el-Geylanî c. Nuri Said d. Cemal Abdunnasır e. Kral Gazı 9. Aşağıdakilerden hangisi 1955 yılında Türkiye’nin de taraf olduğu Bağdat Paktı’nın üyelerinden biri değildir? a. Türkiye b. İran c. Pakistan d. İngiltere e. Amerika 10. Ürdün Haşimî Krallığı hangi tarihte kurulmuştur? a. 1920 b. 1932 c. 1946 d. 1948 e. 1950 54 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Coğrafya, Jeopolitik ve Etnik Yapı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “İngiliz Mandası ve Sonrası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Tarih: Osmanlı Irak’ı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Irak Haşimî Krallığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Irak Haşimî Krallığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Ürdün Haşimî Krallığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Öncelikli sebep Osmanlı Devleti’nin ortadan kaldırılmasıdır. Zaten bu maksatla önce Şerif Hüseyin’i Osmanlı Devleti’ne karşı isyan ettiren İngilizler bu hizmete karşılık Hicaz Haşimî krallığını kurdurdular. Aynı şekilde Fransızlar ile paylaşım sorunu yaşayan İngiltere Suriye’de de Faysala bir krallık kurdurarak bölgede daha etkin olmayı amaçlamıştır. Sıra Sizde 2 Bu günkü Irak’ın güneyi Irak olarak adlandırılmaktaydı. Ancak İngilizler Musul üzerindeki menfaatlerini sürdürmek ve oradaki petrol kaynaklarından istifade edebilmek için Musul’un da Irak’ın parçası olmasında ısrarcı olmuştur. Sıra Sizde 3 Siyasi olarak geçmişte Sovyet nüfuzunun yayılmasını engellemeyi amaçladılar. Ancak Dünyanın en zengin petrol rezervlerine sahip olan Körfez bölgesinden Petrolun güvenli bir şekilde ve uygun fiyatla başta ABD olmak üzere dünya endüstrisini beslemesini hedeemektedir. Sıra Sizde 4 Birinci Dünya Savaşı sonrasında Fransızlar ile İngilizler arasında paylaşılan toprakların dışında kalan Ürdün civarında İngilizler, önce emirlik ardından krallık kurdurarak bölgede daha fazla etkin olmak istediler. 2. Ünite - Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün 55 Yararlanılan Kaynaklar Anderson, Ewan W., (2000). e Middle East Geography and Geopolitics, London-New York. Cleveland, William L., (2008). Modern Ortadoğu Tarihi, (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Çetinsaya, Gökhan, (2006). Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908, USA-Canada Dan, Smith, (2006). e State of the Middle East, An Atlas of the Conict and Resolution, BerkeleyLos Angeles. Davison, Roderic H, (1960). “Where is the Middle East?” Foreign Aairs, Vol. 38 Nu 4 (Julay 1960), p. 665-675. Fraser, T.G. - Mango, Andrew,- Mcnamara, Robert, (2011). Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, (Tercüme: Füsün Doruker), İstanbul. Ghareeb, Edmund A, (2004). Historical Dictionary of Iraq, Oxford. Goldschmidt, Arthur - Davidson, Lawrence, (2008). Kısa Ortadoğu Tarihi, (Tercüme: Aydemir Güler) İstanbul. Kurşun, Zekeriya, (1996). “Glubb Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara. Kurşun, Zekeriya, (1997). “Haşimiler”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara. Kurşun, Zekeriya, (2002). Basra Körfezinde Osmanlıİngiliz Çekişmeleri: Katar’da Osmanlılar, Ankara. Kurşun, Zekeriya, (2003). “Osmanlı’dan Amerika’ya Tanımlanamayan Ülke Irak”, Irak Dosyası I, İstanbul, s.1-36. Lewis, Bernard, (2000). Ortadoğu’nun Çoklu Kimliği, (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Mansfield, Peter, (1991). A History of the Middle East, USA. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Suriye ve Lübnan tarihinin önemli dönüm noktalarını saptayabilecek, Merkezi Ortadoğu tarihinin siyasi değişim dinamiklerini tanımlayabilecek, Türk tarihi içinde Suriye ve Lübnan’ın yerini ayırt edebilecek, Ortadoğu Barış Süreci içinde bu iki ülkenin rolünü açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Suriye • Arap Milliyetçiliği • Manda Yönetimleri • Baas Partisi • Hafız Esed • Hama Katliamı • Filistin • Beyrut Kuşatması • İsrail • Marunîlik • Lübnan İç Savaşı • Ortadoğu Barış Süreci İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan • SURİYE • FİLİSTİN SORUNU VE İSRAİL’İN ORTAYA ÇIKIŞI • LÜBNAN MODERN ORTADOĞU TARİHİ SURİYE Suriye’de Tarihi Miras Anadolu’yu Ortadoğu’ya, Akdeniz’i iç bölgelere bağlayan stratejik bir coğrafyadaki Suriye ülkesi, tarih boyunca siyasi güçlerin dikkatini çekmiştir. Bu konumu, Suriye’de siyasi kültürün ve yaşam biçiminin oluşumunda olumlu/olumsuz çok çeşitli etkiler yapmıştır. Bölge, eski imparatorlukların hareket sahasında köprü rolü oynadığı için, yüzyıllarca “Suriye merkezli” bir devlete sahip olamadı ve büyük devletlerin bir eyaleti olarak kaldı. Batısının tamamen deniz olması ve kıyıdan itibaren yaklaşık 100 mil uzunluğundaki verimli araziden sonra başlayan doğu kesimlerin çöl olması, arada kalan dar bölgeyi tarih boyunca hem insan yerleşimi hem de ekonomik anlamda Ortadoğu’nun önemli cazibe merkezlerinden biri yapmıştır. Eski çağlarda Mısır, Mezopotamya ve Anadolu uygarlıkları arasında çekişme sahası olan Suriye, M.Ö 60 yılından itibaren Roma imparatorluğunun hakimiyetine girdi. Uzun süren Roma hâkimiyeti sırasında bu medeniyetin pek çok eseri oluşturulmuştur. 634 yılında ilk kez İslam devletlerinin kontrolüne giren bölge sonraki 9 asır boyunca değişik devletlerin kısa dönemli hâkimiyetleri altında yaşadı. İslami dönem Suriye’ye iki yenilik getirdi. Bunlardan ilki yeni bir dini/sosyal anlayış ve ikincisi siyasal bir merkez olma özelliği. 661 yılında Emevi Devleti’nin kurulmasıyla tarihinde ilk defa siyasi bir merkez olan Suriye, miras olarak aldığı Yunan ve Roma kültürü ile Arap geleneğini mükemmel bir şekilde birleştirmiş ve dönemin en güçlü kültürel ve siyasi yapısını oluşturmuştur. Politik ve kültürel dirilişiyle bir asra yakın bir müddet imparatorluk merkezi olan Suriye, iç ve dış faktörlerin etkisiyle bu konumunu devam ettiremedi. Emevi devletinin ardından, Abbasiler, Suriye’de Arap hâkimiyetini sürdürmüş ancak IX. yüzyıldan, itibaren önce Mısır merkezli Tolunoğulları, sonra kısmi İhşit egemenliği ile bölgede Türk devletleri dönemi başlamıştır. XI. yüzyıldan itibaren Selçuklu egemenliği, burada Türk-İslam medeniyetini pekiştirmiştir. Bölgesel İslam imparatorlukları arasında sık sık el değiştiren Suriye tarihi için 12. yüzyılda Eyyubî ve Zengî devletleri ile XIII. yüzyıldan itibaren sahneye çıkan Memluk yönetimleri önemli dönemlerdir. Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 58 Modern Ortadoğu Tarihi Osmanlı İdaresinde Suriye Yavuz Sultan Selim’in 1516 yılındaki seferi ile birlikte Osmanlı idaresine giren bölge, XX. yüzyılın başlarına kadar (1923) 400 yıl Osmanlı yönetiminde kaldı. Tarihsel bir karşılaştırma yapıldığında, Roma İmparatorluğu’ndan sonra bölge üzerindeki en uzun süreli hâkimiyeti Osmanlılar kurmuştur. Suriye toprakları (Bilad-i Şam), Osmanlı dönemi boyunca (1516-1918); buralardan sağlanan vergi gelirleri, Halep’in uluslararası ticaret sistemi içindeki yeri ve Şam’ın seferlerde geçiş yolları üzerinde bulunması gibi faktörlerle doğrudan denetim altında tutulmuştur. Bunlara ilaveten, Bilad-i Şam’ın Kudüs kentinden dolayı kutsal kabul edilmesi, siyasi zorunluluklara manevi bir boyut ekliyordu. Osmanlılar Suriye’yi idari olarak önceleri Halep ve Şam eyaletleri olarak iki, daha sonra Trablus’un ayrı bir eyalet hâline getirilmesiyle üç ayaklı bir yapıyla yönetti. Büyük şehirler, imparatorluğun önemli siyasi ve ekonomik merkezleri haline gelirken coğrafi koşullar nedeniyle kırsal bölgelerde merkezi otoritenin etkisi sınırlı kaldı. Böylece eyalet başkentleri dışındaki kimi bölgelerde, özellikle de ulaşımın zor olduğu dağlarda ve büyük bir ordu sokmaya imkân vermeyen çöllerin uzak kısımlarında bir takım özerk güç odakları, sınırlı da olsa, varlıklarını sürdürdü. Ancak Osmanlı açısından Suriye’de asıl sorunlar XIX. yüzyılın ikinci yarısında başladı. Özellikle belirgin biçimde hissedilen Avrupa nüfuzu bölgede yeni bir dönemi başlattı. Osmanlı’nın bölgeye hükmettiği 400 yıl boyunca, büyük ölçüde barışık ve istikrarlı bir dönem yaşayan Suriye, 19. yüzyılda bazı olumsuz siyasi, ekonomik ve kültürel değişikliklere sahne oldu. 1830-1860 yılları arasında özellikle Avrupalılarla ticaretin yol açtığı ekonomik ve politik gelişmeler, Müslüman olmayanların ekonomik statüsünün yükselmesine yardım etmiştir. İlaveten Osmanlı’daki reform hareketlerinin, gayrimüslim kesimleri politik ve sosyal olarak kayırdığının düşünülmesi Müslüman çoğunluk arasındaki huzursuzluğu arttırdı. Gerilimin temeli 1832 yılında Mısır valisi M. Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın bölgeyi işgali sırasında atıldı. İbrahim Paşa, kendi müttefiki olan Lübnanlı Hıristiyanlara gözle görülür bir ayrıcalık vererek, eyaletin tımar yönetimini onlar eliyle yürütmüş ve alkol satımı dahil Hıristiyanlara birçok serbestlik sağlamıştı. 1840 yılında Osmanlı merkezî yönetimi bölgeyi yeniden kontrolü altına aldığında Müslümanların beklentilerinin tam tersi bir uygulama içine girdi. 1839’da ilan edilmiş olan Gülhane Hattı Hümayunu ile Osmanlı sultanının din farkı gözetmeksizin bütün Osmanlı tebaasına yasal eşitlik tanıyacağı fakat Mısır yönetiminin Hıristiyanlara tanıdıkları ayrıcalıkların da aynen süreceği ilan ediliyordu. Çok geçmeden 1856 Tanzimat Fermanı, tüm kesimler arasında hukuki olarak eşitlik getirdiğinde sıkıntılar baş gösterdi. Sosyal hoşnutsuzluk, önce 1838-1845 arası Maruni-Dürzi, 1860’dan itibaren Müslüman-Dürzi ve Müslüman-Hıristiyan çatışmalarına dönüştü. Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu Bu dönemde Batılı güçlerin bölgedeki Hıristiyanlarla girdiği ilişkiler sadece ekonomik alana özgü değildi. Siyasi nüfuz, Osmanlı politikaları üzerindeki etkilerini gösterirken, alınan imtiyazlar sayesinde kurulan yabancı okullar da birçok yeni fikrin doğmasına zemin hazırlıyordu. 1839’dan itibaren bölgede kurulan yabancı okullar ve özellikle 1866’da kurulan Suriye Protestan Koleji (bugün Beyrut Amerikan Üniversitesi) yeni bir aydın sınıfının doğuşunu beraberinde getirdi. Nazif Yazıcı, Butros Bustani ve Abdurrahman el-Kevakibi gibi aydınlar, sadece batının tesiriyle değil kendi edebî geleneklerini de ihya etmek maksadıyla Arap Rönesansı’nın temelini attılar. 1847 yılında Amerikan misyonerlerinin himayesinde Suriye ve Beyrut’ta Arap Edebiyatçılar Derneği’nin (Cem’iyyet El-Fünûn ve’l-Ulûm) kurulması ile başlayan 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 59 Arap entelektüel milliyetçiliği hareketi, daha çok Hıristiyan Araplar tarafından büyük rağbet gördü. Yerli gayrimüslim tüccarların ve misyonerlerin finanse ettiği kolejlerde, bütünleştirici Arap-İslam kültüründen çok, Suriye ve Lübnan’ın İslam öncesi tarihleri vurgulandı. Yine milli ve ayırt edici bir özellik olarak dil ve kültürün üzerinde sürekli durulması, milliyetçi duyguların kabarmasında etkili oldu. Bu dönemde kurulan birçok edebiyat derneğinin yanı sıra, siyasi alanda faaliyet gösteren resmi ve gayrı resmi onlarca dernek, Arap milliyetçiliği temasını işlemiştir. Arap milliyetçiliği fikirleri, başlangıçta Müslüman olmayan dini azınlıklar arasında dini bir formda gelişmiş ve özellikle Hıristiyan Araplar tarafından benimsenmiştir. 20. yüzyılın başında Fransızların Katolik, Amerikalıların Protestan Araplar arasında başlattıkları faaliyetler giderek yoğunlaşmıştı. İngiliz, Rus ve Almanların kendi aralarında yaşadıkları çekişmede Osmanlı topraklarını rekabet sahası olarak görmeleri Birinci Dünya Savaşı öncesinde Suriye’nin içine sürüklendiği kargaşanın dış etmenlerini oluşturmuştu. Bu dönemde Arapça dilini diriltme ve Emevi merkeziyetçiliğini yeniden kurma amacı güden entelektüel Arap milliyetçi talepleri, Suriye’de en güçlü akımı oluşturuyordu. Birinci Dünya Savaşı, Suriye toplumunda üçlü bir bölünme meydana getirdi. Müslümanların büyük bölümü, kendi inançlarının garantörü olarak gördükleri Osmanlı Devleti’ni desteklerken, Hıristiyan ve Yahudi azınlık toplumları bağımsızlık fırsatı olarak gördükleri bu savaşta Avrupalı güçlerin tarafında durmuş, üçüncü grubu oluşturan ve genellikle bedevilerden oluşan bir kısım Arap isyancıları ise İngilizlerin desteklediği Şerif Hüseyin öncülüğünde Osmanlı’ya karşı ayaklanmışlardı. I. Dünya Savaşı koşulları, bölgede İngiliz yönetiminin oldu bittilerini kolaylaştırmıştı. Londra yönetimi, ittifak kurabileceği herkese sözler veriyor ve gizli anlaşmalar yapıyordu. Savaş gayretlerini teşvik etmek için Fransa ve Rusya ile 1916’da Sykes-Picot anlaşması imzalayan İngilizler, Yahudi sermayesinin desteğini garanti altına almak için de 1917 Balfour Deklarasyonu ile Siyonist lobilere Filistin’i vaat etti. İngilizler Şerif’e söz verdikleri Suriye’yi fiiliyatta Fransızlara bırakmış, Filistin bölgesinde de bir Yahudi milli devletinin kurulması için hazırlıklara daha savaş sırasında başlamıştı. Resim 3.1 Saykes-Picot Anlaşması 1916 Kaynak: William R. Polk, e Arab World, 1986, USA 60 Modern Ortadoğu Tarihi Bu anlaşmaların gerçek mahiyetini göremeyen Şerif ’in oğlu Faysal, savaş bittiğinde kendini fiili olarak Suriye kralı ilan ettiyse de, 1920 yılında toplanan San Remo Konferansı’nda İngiltere ve Fransa, Arap dünyasını Sykes-Picot Anlaşması’na göre bölme sürecini hayata geçirdiler. Müttefikler, söz konusu bölgede dört ayrı devlet kurdular. Bunlardan Suriye ve Lübnan Fransa’nın kontrolüne verilirken, Irak ve Filistin ise İngiltere’ye kaldı. Fransızların, Faysal’ı Şam’dan kovması üzerine Britanya, Şerif ’e vefa borcunu (!) yerine getirmek için Filistin’i ikiye bölerek Ürdün isimli bir devlet oluşturdu. Ürdün’ün başına Şerif ’in oğullarından Abdullah’ı getiren Britanya, Abdullah’tan boşalan Irak Krallığı’na da 1921 yılında Faysal’ı geçirdi. Sykes-Picot Anlaşması, modern Ortadoğu’nun tarihsel ve sosyal gereklerini gözardı ederek yapay bir şekilde sınırlarını çizen anlaşmadır. Osmanlı hâkimiyetinden sonra sadece Suriye değil, tüm Ortadoğu bölgesi Britanya ve Fransa’nın çıkarlarına göre çizilen sınırlarla bölündü. Yeni işgal yönetimleri sosyal gerçeklikten ve tarihsel alt yapıdan çok uzak bir politik zeminde çizdikleri sınırlarda yeni ülkeleri bağımsızlığa hazırlama misyonu ile işe koyuldular. Fransız Manda Yönetimi Suriye, 1920 yılında Fransız işgaline girdi. 1945 yılına kadar süren Manda yönetimi kendi gücünü kurmak için böl-yönet prensibini acımasızca uygulandı. Bağımsızlık yanlısı milliyetçi hareketin Sünni ağırlık taşıması, Fransızları, azınlıklarla işbirliğine yönlendirdi. Sosyal bölünmeyi ve güvensizliği besleyen bu durum ileriki yıllarda Suriye toplumunda kapanması zor bölünmeler oluşturacaktır. Fransızların attığı ikinci adım Suriye’yi siyasi olarak bölmek oldu. Buna göre işgal yönetimi 1920’de Halep, Şam, Alevi ve Dürzi bölgelerinden oluşan Suriye Devletler Birliği’ni meydana getirdi. Böylece Suriye coğrafyasından 5 ayrı küçük devletçik meydana getirildi. Bu düzen, kısmen milliyetçilerin baskısı sebebiyle 1936’dan sonra zayıayarak bozuldu. Değişik tarihlerde Fransızlara karşı yapılan halk ayaklanmalarında binlerce kişi hayatını kaybetti. Sınıfsal ve ekonomik koşullara dayalı hoşnutsuzluğun her geçen gün daha da arttığı manda yönetimi döneminde, milliyetçilerin başını çektiği hareketler direniş bilincini kamçılayarak, Fransızlara karşı yaygın bir muhalefet oluşturmayı başardılar. 1928 yılında Fransız yönetimi, birçok milliyetçi grubu bünyesinde barındıran Ulusal Grup (Tecemmu’l-Vatanî) oluşumunu tanımak zorunda kaldı. 1930 yılına gelindiğinde Fransa bir geri adım daha atarak, mevcut anayasaya Suriyelilerin kendi hükümetlerini kurarak yönetilmelerinin önünü açan bazı maddeler koydu. 1936 yılında Suriye’nin Fransa dış ticaretindeki yeri ve stratejik önemi tartışılmaya başlanmıştı. Fransa’da Leon Blum’un Sosyalist hükümeti yaklaşan II. Dünya Savaşı öncesi ilgisini Avrupa’ya yoğunlaştırmak zorunda kalmıştı. Bu, Suriyelilere yıllardır bekledikleri fırsatı verdi ve 1936 yılında imzalanan bir anlaşma ile Haşim Atassi’nin başkanlığında ulusal bir hükümet kurulması kabul edildi. Hatay Sorunu Manda idaresinin diğer bir çıkmazı İskenderun Sancağının Türkiye’ye bağlanma talepleri ile ilgiliydi. İskenderun bölgesi 1921 tarihli Türk-Fransız Anlaşması’na göre özerk bir bölge olarak Suriye manda idaresine geçmişti. Bu özerk yapısını 1923’de yitiren bölge, Halep eyaletine bağlanmıştı. Bu, nüfusun büyük bölümünü oluşturan Türkler arasındaki huzursuzluğu daha da arttırdı. Hatay’ın çözümlenmemiş siyasi statüsü sebebiyle Türkiye’nin dış politika gündeminde sürekli yer işgal eden konu, Manda idaresi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Milletler Cemiyeti tarafından Avrupalı bazı ülkelere başka ülke topraklarını idare etme yetkisi veren yasal statüdür. Diğer ülkeler üzerinde sömürge kurmanın yasal maskesi olarak da tanımlanmaktadır. 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 61 yaklaşan İkinci Dünya Savaşı sebebiyle bölgedeki hâkimiyeti zayıayan Fransa ile Türkiye’yi yeniden karşı karşıya getirdi. Suriye içindeki milliyetçilerle Türkiye’nin baskıları arasında sıkışan Fransa çözümü 1937 yılında bölgeye otonomi tanımakta gördü. Bu çerçevede uluslararası gözetimde 1938 yılında yapılan nüfus sayımına göre oluşan Sancak Parlamentosu, Eylül 1938’de bağımsız Hatay devletini ilan etti. Bir yıl süren bu bağımsızlık sonrası 1939 yılında yapılan halk oylamasında halkın Türkiye’ye bağlanma yönündeki kararı ile anavatana iltihak gerçekleşti. Bağımsız Suriye ve Yeni Milliyetçi Politikalar II. Dünya Savaşı’nın başlamasının ardından Suriye’nin bağımsızlık süreci de hızlandı. Lübnan’ın ayrı bir devlet yapılması, Alevi azınlığın yaşadığı Lazkiye ilinin bağımsız bir idari bölge haline getirilmesi ve 1939 yılında Türklerin çoğunluk olduğu Hatay bölgesinin Türkiye’ye geçmesi gibi aşamalarla bugünkü modern Suriye’nin sınırları çizildi. Suriyeli yerli elit, parlamenter bir yapı oluşturarak ülkenin yönetimini Fransızlardan geri almaya çalışırken, çoğunluğunu azınlık mensuplarının oluşturduğu askeri elitler ise Baas Partisi çevresinde odaklanmaya başladı. 1943 yılı Temmuz ayında yapılan genel seçimlerde Fransız karşıtı Milliyetçi Cephe hükümeti oluşturularak ilk devlet başkanı olarak Şükrü el-Kuvvetli seçildi. Fransızlar, bölgede artık kendileri için sonun yaklaştığını anlamışlardı ve bunun önüne geçmek için son şanslarını kullanarak tutuklamaları ve şiddet kullanımını arttırdılar. Ocak 1945 tarihinde Suriye hükümeti, ulusal ordu kurduğunu bildirerek Fransızlara savaş ilan etti. Fransızlar, ülkedeki siyasi, ekonomik ve stratejik çıkarlarını garanti altına alacak bir anlaşma imzalamadan çekilmemekte diretince, Mayıs 1945 tarihinde Şam, Halep, Humus ve Hama’da yoğun çatışmalar yaşandı. Fransız lider Charles de Gaulle, ateşkes ilan ederek, Şubat 1946 tarihinde ilan edilen BM çözüm önerisini kabul etti. 15 Nisan 1946 yılında Fransız askerlerinin Suriye topraklarını terk etmesiyle 25 yıllık manda yönetimi sona erdi. Fransızların çekilmesi ile Suriye tarihinde yeni bir dönem başladı. Ancak bağımsızlık dönemi, Fransız işgali sırasında ertelenen tüm ayrılıkları gün yüzüne çıkarmakla kalmamış, ülkeyi değişik siyasi ve ekonomik çıkar grupları arasındaki bir savaşın içine sürüklemiştir. Bu siyasi çıkar gruplarının başında dini ve mezhebi azınlıklar geliyordu. Soğuk Savaş yıllarının doğal ayrışması olan Doğu ve Batı Bloğu yanlıları birbiriyle mücadeleye girişirken, milliyetçi grupların değişik tonları arasındaki çekişme de siyaseti belirledi. Şükrü el-Kuvvetli başkanlığındaki bağımsız Suriye’nin ilk ciddi problemi ise, Mayıs 1948 yılında kurulmuş olan İsrail’e karşı yürütülen savaşa Suriye ordusunun katılması ile yaşandı. Yeni bağımsız Arap ülkelerinin hiç biri düzenli bir orduya ve donanıma sahip değildi. Savaşa avantajlı ve güçlü giren İsrail karşısında büyük bir yenilgi yaşayan Arap cephesi, bunun bedelini ülke içi siyasetlerindeki çalkantılarla fazlasıyla ödedi. Genç Suriye yönetimi de bundan nasibini aldı. Yenilgiden hükümetin yanlış politikalarını sorumlu tutan ordu, sivilleri suçlarken, siviller de askerlere yükleniyordu. Yaşanan gerginlik ve tartışmalar ardından gelen Mart 1949 tarihindeki General Hüsni Zaim darbesi, ülkede askeri darbeler dönemini de başlatmış oldu. Ordu, siyaseti belirleyen en önemli aktör konumuna yükselirken, siyasi aktörlerin manevra alanı giderek küçüldü. Modern Suriye devletinin sivil ve asker yönetici sınıfının temellerini atan Fransız manda idaresi olmuştur. Örgütlü azınlık grupları, yeni Suriye’de bürokrasinin nüvesini oluştururken, Sünni çoğunluk dezavantajlı duruma düşmüştür. Bununla eş zamanlı olarak Suriye’nin 62 Modern Ortadoğu Tarihi Soğuk Savaş yıllarındaki tercihini belirlemede büyük etkisi olan Batılı işgalcilere ve işgalci olarak nitelenen İsrail’in kurulmasını destekleyenlere duyulan öe, Suriye iç siyasetinde 1955 yılından itibaren Sovyetler Birliği yanlısı sol eğilimli aktörlere güç kazandırdı. Soğuk Savaş Dönemi Politikaları ve Baas Diktatörlüğü 1950’li yıllar Suriye devlet kurumlarının oluşma yıllarıdır. Bu yıllara rengini veren en önemli ideoloji ise Arap milliyetçiliğidir. Başını yeni askeri elitlerin çektiği bu milliyetçi akımın sözcüsü ise Mısır’da 1952 yılında iktidarı ele geçiren Cemal Abdunnasır idi. Suriye gibi kuruluş felsefesini bu ideolojiye dayandırmış olan bir ülkede Nasır’ın etkisi en önemli siyasi güçlerden biri olacaktır. Nitekim Suriye, birçok bölgesel ve uluslararası konuda Nasır ile beraber hareket edecektir. 1955 yılında, Türkiye, Irak, İran, Pakistan ve İngiltere arasında imzalanan Bağdat Paktı, bölgedeki en önemli gerilim alanlarından birini oluşturuyordu. Nasır’ın karşı çıktığı bu pakt, Suriye yöneticilerinde de büyük bir hoşnutsuzluk oluşturmuştu. Suriye ile Türkiye’yi savaşın eşiğine getiren gerilim süper güçlerin devreye girmesiyle çatışmaya dönüşmedi. 1956 Süveyş buhranı, savaştan yenilgiyle çıkmasına rağmen, Nasır’a büyük bir karizma sağlamıştı. Nasır’ın Süveyş krizindeki tutumu, Arap kamuoyunda özledikleri bir zafer gibiydi. Suriye’deki şöhreti zaten yüksek olan Nasır, bu hamlesinden sonra bu ülkede adeta bir ulusal kahraman oldu. Bu gelişme, Arap birliğinin hararetli savunucusu Suriye’deki yöneticileri oldukça iddialı bir hamleye cesaretlendirdi: Mısır’la birleşme projesi. 1 Şubat 1958 tarihinde güçlü bir Arap cephesi oluşturmak için ilan edilen Birleşik Arap Cumhuriyeti (United Arab Republic, UAR), Mısır ile Suriye’yi birleştirmekle kalmayacak, özlenen Arap birliğinin de ilk nüvesini oluşturacaktı. Ancak Suriyelilerin hesapları istedikleri gibi gelişmedi. Birlik, Nasır’ın dikta eğilimleri ve Mısır’ın siyasi üstünlüğü sebebiyle her alanda Suriye’nin aleyhine gelişti. Bir anlamda Suriye artık yok olmaktaydı. Üç yıl sonra, 1961 yılında, Suriye bu birlikten çekildi ve birlik projesi de sona erdi. 1960’lı yıllara girerken Suriye iç politikasında en büyük aktörler; Nasırcı gruplar, Müslüman Kardeşler ve Baas Partisi idi. Bu siyasi bölünme içinde Baas Partisi örgütlenme tekniği, söylemleri ve az bilinirliği ile diğerlerinden daha avantajlı görünüyordu. Ordu içindeki Baasçı subayların Mısır’la birliğe son veren darbelerinin ardından kendi içlerindeki bölünme geçici bir zaaf oluştursa da, uzun vadede Baas’ın iktidarını güçlendirdi. Baas rakiplerini etkisizleştirip iktidarını sağlamlaştırırken, kendi içindeki güç mücadelesiyle de uğraştı. Suriye’de gelecekteki tüm politik yaşamı yakından ilgilendiren Baas bölünmesi 1963 yılında yaşandı. Rakip gruplardan geleneksel ve tutucu (Old Guard) kesime parti kurucuları Mişel Eak (Hıristiyan), Salahaddin el-Bitar (Nusayri) ve General Emin el-Hafız (Sünni) öncülük ediyordu. Bunların karşısında Suriye’de sosyalist politikaların acilen uygulanmasına ve Sovyetler Birliği ile yakın işbirliği gibi değişimci politikalara öncelik veren Bölgeselci Kamp (Regionalist Camp) bulunuyordu. Salah Cedid, Muhammed Umran ve Hafız Esad gibi Nusayri azınlığa mensup subaylar bu grupta yoğunlaşmıştı. Üç yıllık iç çekişme 1966’da yeni bir darbeyi ve ikinci grubun tüm siyasî ve askerî kurumlarda hâkimiyetini getirdi. Ülke, parti içi çekişmelerle meşgul iken, siyasi alt yapı ve ekonomik kalkınma büyük yara almıştır. Üstelik yıllarca süren iç gerilim Suriye’de baskıcı bir yönetim ortaya çıkarmıştır. Sadece rakip baasçıların değil tüm muhalif grupların ezildiği ülkede tam bir polis devleti kurulmuştur. İçerideki bu gerilimi bir şekilde dağıtmak isteyen Baasçı kadrolar İsrail düşmanlığını manipüle ederek dikkatleri dış düşmana yoğunlaştırmayı başarmıştır. Baas Partisi: Yeniden diriliş anlamına gelen “Baas”, Arap milliyetçisi, sosyalist ve antiemperyalist ideolojiyi temsil eden siyasi partidir. 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 63 FİLİSTİN SORUNU VE İSRAİL’İN ORTAYA ÇIKIŞI Bilad-i Şam yani Suriye’nin güneyindeki coğrafi bölgeye Filistin adı verilmektedir. Ancak tarih boyunca bu coğrafyada Filistin diye bir devlet olmadığı için siyasi sınırları da olmamıştır. Osmanlı döneminde Kudüs, Akka ve Nablus idari bölgelerinden meydana gelen bu coğrafyanın bu günkü isimlendirme ile sınırları İngiliz mandası (1922-1948) döneminde çizilmiştir. Kuzeyde Suriye ve Lübnan, batıda Akdeniz, güneyde Mısır ve Sina çölü ile Akabe körfezi ve doğuda Ürdün ile çevrili olan bölge Filistin toprakları olarak kabul edilmektedir. İslam’ın erken devrinden itibaren Müslümanların idaresine geçen bu topraklar, ortaçağda yaklaşık yüz yıllık bir haçlı idaresinin dışında hep Müslümanların elinde olmuştur. 1516’dan sonra Osmanlılar tarafından idare edilen bölge, Birinci Dünya Savaşı sonunda önce özerk statülü bir bölge ardından İngiliz Mandası idaresine verilmiştir. Etnik olarak Filistin halkının tamamı Arap’tır. Dini olarak da çoğunluğu Müslümanlar olmak üzere Hristiyan ve daha az sayıda Yahudilerden oluşmaktaydı. Asırlarca belli bir dengede devam eden bu demografik gelişme, 19. yüzyılın sonlarına doğru özellikle Rusya’da katliama uğradıktan sonra bölgeye başlayan Yahudi göçleri ile değişim göstermiştir. Avrupa, Asya hatta Afrika’dan gelen göçmen Yahudiler ile bölgede etnik kimlikler de değişmeye başlamıştır. Rusya’da başlayan Yahudi aleyhtarlığı 1881 yılında bir katliama dönüşünce bütün dünyada dağınık bir şekilde yaşayan Yahudilerin bir yerde toplanmaları fikri gündeme gelmiştir. Bu konuda pek çok alternatif olmasına rağmen akla gelen en önemli yer Yahudilerin dünyaya dağıldıkları Filistin olmuştur. Bu süreçte Avrupa’da başlatılan Siyonizm hareketi ile Filistin’e göç teşvik edilmeye başlamıştır. Siyonizm Hareketi Tarih içinde Avrupa’da genellikle hüsn-ü kabul görmemiş olan Yahudiler yurt arama fikrini daima canlı tutmuşlardı. Zihinlerinde mevcut olan “vaat edilmiş topraklar” fikri ise, onları Filistin’e yönlendiriyordu. 18. yüzyılın sonlarında Musevileri kutsal topraklara yerleştirme düşüncelerini dile getiren Napolyon, Yahudilerin bu yöndeki umutlarını yeşertti. Öte yandan 1818’de Amerika’da Mordehay Manual Noah ve 1830’da da Fransız tarihçi Joseph Salvador Siyonizm’den bahsederek Yahudilere hedef gösterdi; hatta, Salvador bunun için bir kongre toplanmasını önerdi. İngiltere’de Hollingsworth ve Almanya’da Sosyalist Moses Hess ile Hahambaşı Hirsch Kalisher de Siyonizm fikirlerine katkıda bulundular. Bu konudaki ilk adım 1870’de Alliance İsraélite tarafından Yafa yakınlarında bir ziraat mektebi açılması ve orada “Siyon Sevdalıları” adıyla bir cemiyetin kurulmasıyla atıldı. Osmanlı Sultanı II. Abdülhamid bölgeye yapılan göçleri engellemeye çalışsa da istenen sonuçlar alınamamıştır. Özellikle İsviçre’nin Basel kentinde toplanan ilk Siyonist kongresinden sonra Yahudilerin Filistin’de yurt edinme/devlet kurma faaliyetleri hızını arttırmış ve bu talep resmen Osmanlı Devleti’ne siyonizmin öncülerinden olan eodor Herzl tarafından 1896’dan itibaren müteaddit defalar iletilmiştir. Ancak her defasında reddedilmiştir. eodor Herzl, Yahudi Devleti adıyla 1896’da bir kitap neşrederek Yahudilerin devlet kurma fikirlerini ve planlarını ortaya koyar; bu tarihten sonra Avrupa’nın çeşitli kentlerinde toplanan kongrelerde bu düşünce daha da geliştirilir. Birkaç kere İstanbul’a gelen ve II. Abdülhamid’den Filistin’de bir yer talep eden eodor Herzl, başarılı olamadığı gibi, Filistin’e Yahudi göçünü engelleyen kararların çıkmasına sebep oldu. 1904’teki ölümüne kadar dünya liderleriyle görüşerek yer bulmaya çalışan Herzl, bu konuda başarılı olama- 64 Modern Ortadoğu Tarihi dı. Filistin dışında gündeme gelen Sina ve Doğu Afrika gibi bazı seçenekler ise, Yahudiler tarafından benimsenmedi. Bu arada Osmanlı vatandaşı olan Filistin Yahudileri desteklendi ve kurulan şirketler aracılığıyla daha fazla toprak sahibi olmaları sağlandı; ayrıca kaçak göçmenlerle yavaş yavaş Filistin topraklarında Yahudi kolonileri oluşturuldu. Ancak Siyonistler asıl fırsatı Birinci Dünya Savaşı yıllarında elde ettiler. İktisadî nüfuzları ve ellerindeki basın aracılığı ile Avrupa kamuoyunu etkilemeyi başaran Yahudiler, 1917 yılında kendilerine Filistin’de bir Yurt ve Devlet imkânını sağlayacak olan Balfour Deklarasyonunu ilan ettirmeyi sağladılar. İngiltere Dışişleri Bakanı Bolfour tarafından Lord Rothschild’e 18 Temmuz 1917’de verilen ve daha sonra Balfour Deklarasyonu diye adlandırılan bir taslak karar akabinde Filistin’de bir Yahudi Devleti kurulması fikri tartışılmaya başladı. Yahudilerin kararlılığı ile taslak metin İngiliz kabinesi tarafından da benimsenerek 2 Kasım 1917’de açıklandı. Balfour’un mektubu esasında Yahudilere net bir vaat içermemektedir; fakat, bunu bir vaat olarak algılayan İngiltere’deki Siyonistler Londra’da elli bin kişilik büyük bir miting düzenleyerek Filistin konusundaki niyet ve arzularını bütün dünyaya ilan ettiler. Büyük bir yankı yapan bu toplantı Avrupa kamuoyunda da geniş yer buldu. Savaştan bir hayli önce sadece bir hayal olarak ortaya çıkan Siyonizm, yani Filistin’de bir Yahudi devleti kurma fikri, Avrupalı Yahudi sermayedarların işin içine girmesiyle birlikte hayata geçme imkânı buldu. Aslında, Yahudi siyasetçiler, savaş öncesinde uluslararası rekabetten çekindikleri için devlet kurma fikirlerini düşük perdeden seslendirirseler de, savaşın çıkmasıyla birlikte önlerine çıkan bu altın fırsatı değerlendirmek amacıyla her çareye başvurdular. Böylece İngiltere, Fransa ve Rusya’dan oluşan İtilâf Devletleri’nin Osmanlı Devleti’nin taksimini ön gören planlarının içine kendi fikirlerini de yerleştirdiler. Museviler, kısa zamanda o sıralarda tarafsız olan Cenevre, Bern ve Lahey de birer istihbarat şubesi kurup, başta Avrupa olmak üzere fikirlerini bütün dünyaya yayarak Filistin’de Yahudi devleti kurma yolunda önemli adımlar attılar. İngilizler’in 1917 yılının Aralık ayında Allenby komutasında Kudüs şehrini ele geçirmeleri, Filistin bölgesini Osmanlı hâkimiyetinden çıkararak 1920 yılına kadar sürecek olan İngiliz askeri idaresine soktu. Bu süre içinde İngiltere muhtemel çatışmaları dikkate alarak Arapları yanlarındaki bir Yahudi yurduna alıştırmaya çalıştı. Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal ile Siyonistlerin lideri Weizmann İngilizlerin aracılığıyla müteaddit defalar görüştüler. Fikirleri her ne kadar birbirine yakınlaşsa da Faysal bir Yahudi devletine razı gelmedi. Fakat 1920 San Remo Konferansında Filistin bölgesinin İngiliz mandasına verilmesi her şeyi değiştirdi. Zira burada idare sivilleştirildi ve bir Yahudi hatta ateşli bir Siyonist olan olan Sir Herbert Samuel İngilizler adına sivil yüksek komiser olarak atandı. Bu durum Yahudilerin beklentilerini arttırırken çoğunluğu oluşturan Arapları (%85’i) endişelendirdi. İngiliz komiser kendisini siyonizmi hayata geçirmek ile görevli görüyordu. Bu gücünü Balfour Deklarasyonundan almaktaydı. Orada vaat edilen yurdu o da Weizmann gibi devlet olarak anlıyordu. Oysa İngilizler tam olarak bunu kastetmediklerini düşünüyorlardı. İngilizlerin bu çelişkisi çoğunluğun haklarının gaspına neden olduğu gibi, İsrail’in kuruluşunu da kolaylaştırdı. Bu süreçte Arap ve Yahudilerin birlikte geleceğini hazırlayacak bir yapı oluşturulamadı tam aksine manda yönetimi çatışmaya sebep olacak bir dizi düzenlemeler yaptı. Müslüman ve Hristiyan Araplar 1919 sonunda Kudüs’te birinci Filistin Kongresini düzenlemişlerdi ve bunu her yıl tekrar etmeye başlamışlardı. İkinci kongrede Kudüs eski belediye başkanlarından Musa Kazım el Hüseyni başkanlığında bir Arap İcra Kurulu oluşturuldu. Her ne kadar hem halkın tam desteğini sağlayamamış hem de manda idaresi ile 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 65 uzlaşamamış olsa da bu kurul 1934 yılına kadar Arapların en etkin kurulu olarak varlığını sürdürmüştü. Aynı süreçte siyonizme karşı fikirleri ile bilinen fakat şiddet yanlısı olmayan Hacı Emin el Hüseyni (Osmanlı ordusunda görev yapan eski bir subay) Kudüs müüsü olacak ve Müslümanlar arasında prestij kazanacaktır. Daha sonra da özellikle Arap İcra Kurulunun sona ermesi ile neredeyse Filistin’in tek lideri olacaktır. Aynı şekilde Yahudiler de teşkilatlanıyorlardı. 1920’de Dünya Siyonist örgütü şemsiyesi altında Filistin Siyonist İcra Kurulu faaliyete geçirildi. 1929 yılında bu kurul Yahudi Ajansına dönüştü. Filistin’e Yahudi göçlerini örgütlediği gibi Yahudilerin de idaresini yürüttü. Kontrolsüz Yahudi göçlerinin oluşması, demografik yapının gittikçe Arapların aleyhinde gelişmesi bir dizi anlaşmazlıkları da beraberinde getirdi. Şiddeti ve terörü ön plana alan ve bu yolla Arapların göç etmesini arzu eden siyasi guruplar, sendikalar kuruldu. Bu guruplardan birisinin (Histardut) yöneticisi ve 1948’de kurulacak İsrail devletinin ilk başbakanı Ben-Gurion 1935 yılında Yahudi Ajansının başkanlığına seçildi. Birinci Dünya Savaşı yıllarında mahfillerde ve basında başlayan Siyonizm ile ilgili tartışmalar, sadece Kudüs’teki kutsal mekânlarla sınırlı değildi; Müslümanların kutsal mekânları da gündeme getirilerek bir noktada Osmanlı Devleti ile Hilâfetinin geleceği de tartışılıyordu. Arap coğrafyasının savaş sonrasında şekillendirilmesi sorunu ortaya çıkmıştı. Daha başından beri Modern Ortadoğu’nun Filistin meselesi üzerinden şekillendiği ve bu sorun çözümlenmeden burada barışı sağlamanın mümkün olmadığı açıktı. Filistin’i Bölme Planı, 1936 Resim 3.2 Resim 3.3 BM’nin Filistin’i Bölme Kararı, 1947 Kaynak: William R. Polk, (1986). Kaynak: William R. Polk, (1986). 66 Modern Ortadoğu Tarihi 1967 Savaşında Suriye ve Azınlık İktidarı’nın Doğuşu İsrail’in yayılmacı politikalarına karşı en büyük tepki Filistinli direnişçilerden geliyordu. Bu grupların İsrail’e yönelik saldırılarında Arap ülkelerinin topraklarını kullanmaları, 1960’ların sonunda gerilimi oldukça arttırmıştı. İsrail’in amacı kendisine sınır oluşturan tüm Arap ülkelerinde birer tampon bölge oluşturacak şekilde toprak işgallerini genişletmekti. Bunu da, hiç beklenmedik bir anda şok saldırıyla gerçekleştirmek istiyordu. 5 Haziran 1967 tarihinde İsrail güçleri önceden savaş ilanı olmaksızın ani bir hamleyle Mısır, Ürdün ve Suriye’ye karşı hava saldırılarına başladı. Kısa süre içinde Mısır ve Ürdün’ün tüm hava savunma birimleri yok edildi. Suriye, ani saldırılar karşısında neredeyse hareket bile edememişti. Hava savunması çöken Suriye, kara birliklerini harekete geçiremeden İsrail, stratejik Golan Tepelerinin işgalini tamamlamıştı bile. İsrail’in topraklarını ikiye katladığı savaş sonunda Mısır Sina yarımadasını (Gazze dahil), Ürdün Batı Şaria’yı (Kudüs dahil), Suriye ise Golan’ı kaybetmişti. İsrail’in kimyasal silah kullandığı bu savaşta 20 binden fazla insan hayatını kaybetmiş, on binlerce insan sakat kalmış ve yüzbinlerce insan yerinden edilerek mülteci kamplarında yaşamaya başlamıştır. Savaş sonunda Nasır liderliğindeki Arap milliyetçiliği yerini, Filistin merkezli yeni bir milliyetçi anlayışa bırakırken, kabul edilen 242 sayılı BM kararı ile toprak karşılığı barış prensibi ilk defa gündeme gelmiş ve ateşkes ilan edilmiştir. Savaş her ne kadar bölge insanları için felaket getirmiş olsa da Suriye’deki siyasi ve askeri elitler için farklı sonuçlar doğurdu. Savaşa hazırlıksız yakalanan Suriye’nin iç ve dış politikası ciddi bir sarsıntı geçirdi. Stratejik Golan Tepeleri’nin kaybedilmesi, Suriye ve Mısır’daki radikal sosyalist rejimlere duyulan güveni tamamen yok etti. Suriye’de, muhalif ılımlı sosyalist ve sağcı gruplar, başarısız hükümete karşı harekete geçerken, yenilginin sorumlularından biri olan Genelkurmay Başkanı Hafız Esed’in planları farklıydı. Yenilgiden sonra siyasileri ve özellikle rakibi Salah Cedid’i sistemli biçimde yıpratma kampanyası başlatan Esed, Baas Partisi’nin ordu ve sivil örgütlerinde kendisine muhalefet edebilecek tüm önemli kişileri tasfiye etti. Kendine sadık kişileri ve özellikle yakın çevresini stratejik pozisyonlara atayan Esed, 1970 yılında, yönetime doğrudan el koydu. Hafız Esed, “Hareketü’t Tashih” (Düzeltme Hareketi) olarak isimlendirdiği darbe sonrasında güven oluşturacak adımlar attı. Siyasi tutuklulardan bazıları serbest bırakılarak, reform vaatleri eşliğinde kimi baskılar hafietildi. Ancak muhalefetin yeniden güçlenmeye başlaması üzerine yenilikçi adımların arkası gelmediği gibi, sonraki yıllarda muhalefet karşısındaki tutumu sonucu, Suriye yönetimi yine tek adam yönetimine kaydı. Esed’in 1970 yılındaki iktidarı, gerek Batılı ülkeler ve gerekse de Sovyetler Birliği tarafından olumlu karşılanmış ve çabucak onay almıştı. Söz konusu ülkeler, sert görüntüsüne rağmen kendisiyle anlaşmanın kolay olacağını düşünüyorlardı. Çünkü Esed, rakibi Cedid ile olan çekişmesinde, başından beri dış politika konusunda yumuşak mesajlar vermişti. Bu fark ilk olarak Arap ülkeleri ile ilişkilerde hissedildi. Uzun yıllar bozuk olan ilişkilerin tamiri için yeni bir dış politik açılım gerçekleştirildi. Dışarıda radikal devrimci söylem terk edildi. Tarihsel düşmanlar, Suudi Arabistan ve Ürdün’e dahi zeytin dalı uzatıldı. Esed’in temel stratejisi Suriye’nin Arap dünyası içinde yaşadığı izolasyonu kaldırmak ve bir ileri adımda Arap birliğinin çatısını oluşturmaktı. Arap ülkeleri ile ilişkilerin onarılmasında uzun vadeli stratejik amaçların yanı sıra, yakın vadede girişilecek olan yeni bir Arap-İsrail savaşının rolü de büyüktü. Bu arayış, 1970’li yıllar boyunca Suriye’nin siyasi konumunu önemli ölçüde güçlendirmiştir. Toprak Karşılığı Barış Prensibi: İlk defa BM Güvenlik Konseyi’nin 242 sayılı kararı ile gündeme gelen ve Arap-İsrail barışının özünü oluşturan ilkedir. Bu ifade, Arap ülkelerinin savaş tehdidinden vazgeçmeleri karşılığında İsrail’in işgal ettiği topraklardan çekilmesini öngörmektedir. 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 67 Bu politikanın bir yansıması olarak, İsrail’e karşı 1973 savaşında hemen tüm Arap ülkeleri Suriye’nin savaş gayretlerine destek vermiştir. Yine, 1975 Lübnan iç savaşında olduğu gibi Suriye’nin tüm Arap ülkeleri adına hareket etmesine göz yumulmuştur. Hafız Esed yönetimindeki Suriye’de dış politikada değişikliğin diğer boyutu Batı ve Doğu Blokları arasındaki rekabette Suriye’nin konumunu dengeye oturtmayla ilgiliydi. Kendisinden önceki Baas politikalarının aksine Esed, tamamen Sovyetler Birliği’ne bağımlı kalmak istemiyordu. Pragmatik dış politikaya inanan Esed, işgal altındaki Suriye topraklarını geri almada İsrail’i ikna edebilecek tek gücün ABD olduğunu bildiğinden, ilişkilerde dengeyi savunmuştu. Yom Kippur Savaşı 1967 savaşında Golan tepelerinin kaybedilmesi Suriye’deki her bireyin hayatında derin yaralar açmıştı. Bu stratejik kaybın ötesinde İsrail’in yakın bir tehdit haline gelmesi Şam yönetimini yeni bir hamle yapmaya mecbur bırakıyordu. Kendi topraklarını geri almak üzere hazırlıklara koyulan Suriye, Doğu Bloku ülkelerine silah siparişleriyle işe başladı. Ayrıca Mısır ile gizli bir anlaşma yapılarak ortak savaş planları hazırlandı. Bu çerçevede Filistin direniş gruplarına destek arttırılarak İsrail’i yıpratma çabaları hızlandı. Arap ülkeleri ilk defa tam hazırlıklı olarak bir savaşa giriyordu. Mısır ve Suriye, ezeli düşmanları İsrail’in kısıtlı insan kaynağı nedeniyle çok insan kaybı olan bir savaşa dayanamayacağını düşünüyordu. Bu nedenle birçok cephede aynı anda açılacak yoğun bir savaş, İsrail ordusunun gücünü böleceği için direncini kıracaktı. İsrail’in ekonomik potansiyeli uzun sürecek bir savaşı kaldıramazdı. 6 Ekim 1973 tarihinde Mısır ve Suriye birlikleri aynı anda İsrail’e karşı iki farklı cepheden ortak saldırısı başlattı. Sürpriz saldırı ile başlayan savaşın ilk günleri Arap cephesinin lehine gelişti. İki günde İsrail’in 500’den fazla tankı ve 49 uçağı yok edilmişti. Ancak, müttefikinin yenildiğini gören Amerika’nın yardımları ile kendini toparlayan İsrail karşı saldırıya geçtiğinde Suriye cephesinde büyük bir zaaf belirdi. Irak, Cezayir, Fas ve Suudi Arabistan’ın gönderdiği askeri desteğe ve petrol ambargosuna rağmen Şam yönetimi savaşı aynı avantajlı konumda götüremedi. ABD ve Sovyetlerin kendi müttefikleri lehine olaya müdahil olmaları savaşın çapını genişlettiğinde, Ortadoğu’daki savaş uluslararası bir nükleer krize dönüşmeye başladı. BM Güvenlik Konseyi’nin aldığı 338 sayılı kararla ateşkes ilan edilerek mevcut statükonun kötüleşmesi önlendi. Savaş, askeri anlamda İsrail’i geriletse de bu başarı Suriye ve diğer Arap ülkelerine topraklarını geri getirmeye yetmedi. Suriye, Lübnan İç Savaşı’nda Ortadoğu siyasetinde Suriye’nin en hayati girişimlerinden biri Lübnan savaşıdır. Lübnan’da iç politikadaki etnik gerilim 1970 yılından itibaren tırmanışa geçti. Özellikle artan sayıda Filistinli mültecinin ülkeye gelişi Lübnan’daki Müslüman Sünni nüfusu arttırdığı için, Hıristiyan ve Şii kesimlerde derin bir hoşnutsuzluk başlamıştı. Birkaç yıl süren sinir harbi nihayetinde 1975 yılında Filistin gerillaları ile Lübnan’daki Hıristiyanlar arasında patlak veren çatışma 14 yıl sürecek iç savaşı başlattı. Haziran 1976’da dönemin Lübnan Devlet Başkanı Süleyman Farance’nin resmi talebi üzerine müdahale eden Suriye birlikleri, burada Filistinlilere ve sol güçlerin aşırı güçlenmesini önlemek için Maruni Hıristiyanlara arka çıktı. Aynı yılın sonlarına doğru çatışan taraar arasında ateşkesi sağlayan ve istikrarsız bir güç dengesi kuran Şam yönetimi, Lübnan’da o tarihten 1980’lerin sonuna kadar sürecek olan 68 Modern Ortadoğu Tarihi çarpık diplomatik yapının temelini attı. Lübnan siyasi yapısında da bir takım değişiklikler yapan Suriye, Mayıs 1976’dan itibaren Lübnan seçimlerinde kendi adaylarını seçtirerek iç politikaya hakim oldu. Tüm siyasi gerekçeler bir yana, Suriye’nin Lübnan’daki varlığının en temel nedenlerinden biri güvenlik kaygılarıdır. Suriye’nin stratejik açıdan en önemli bölgelerinin başında kuzeydeki sanayi kentleri Hama, Halep ve Hums gelmektedir. Bu kentlerin ekonomik konumlarının yanı sıra, aynı zamanda ülke savunmasında kritik rolü olan askeri üslere de ev sahipliği yapmaları, korunmaları konusunda önceliklerini ikiye katlamaktadır. Suriye, 1950’li yıllardan beri İsrail güçlerinin, ulaşım açısından oldukça müsait olan, güneybatı-kuzeydoğu yönünde uzanan Beka Vadisini kullanarak Suriye’nin sanayi bölgelerinin bulunduğu bu kuzey bölgelerine kolayca ulaşmasından endişe duymuştur. 1987 yılındaki Lübnan ateşkesi ile birlikte ülkedeki iç savaşın sonra ermesi bu ülkede bulunan otuz bini aşkın Suriye askerinin konumunu ciddi anlamda işlevsiz hale getirdi. 1990’lı yıllar boyunca yapılan uluslararası baskılara direnmeyi başaran Şam yönetimi, 2005 yılında Lübnan Başbakanı Refik Hariri’ye yönelik suikasttan sonra tüm askerlerini Lübnan’dan çekti. Ancak Lübnan’ın da içinde olduğu “Büyük Suriye” kurma hayalinin de bu ilişkilerdeki etkisi azımsanamaz. Suriye-İran Yakınlaşması Arap ülkeleriyle yaşanan yakınlaşma ve İsrail karşısındaki birliğin istenilen seviyeye gelmemesi Şam yönetiminde hayal kırıklıkları ile birlikte farklı eğilimleri gerektirdi. Özellikle Mısır’ın 1979 yılında Camp David anlaşmasının ardından İsrail’le barışması, Suriye’yi sadece savunmasız bir konumda bırakmadı, güçlü bir müttefik arayışına da itti. Şam’ın imdadına 1979 yılında devrim yaşanan İran yetişti. Şiddetli İsrail karşıtı politik söylem Suriye’nin en fazla ihtiyaç duyduğu yaklaşımdı. Bu yakınlaşmanın bedeli ağır oldu ve bu politika Suriye’yi Arap ülkelerinden uzaklaştırmaya başladı. Özellikle 1980’de patlak veren İran-Irak savaşında, diğer Arap ülkelerinin aksine İran yanında yer alan Suriye, geçmiş yıllarda inşa ettiği tüm Arap ittifaklarını yitirdi. Suriye Arap politikalarından dışlandı. Suriye’nin tutumu, hem petrol üreten Arap ülkelerinden sağladığı gelirin hem de yurt dışındaki Suriyeli işçilerin gönderdikleri dövizin azalmasına yol açtı. Suriye’nin Arap dünyasından uzaklaşmasında sadece İran faktörü değil, içerideki baskılar da rol oynadı. Suriye’de Müslüman Kardeşler hareketinin başını çektiği muhalefetin sesini yükselterek, Esed yönetimini devirme girişimi, önce baskıları ardından şiddet sarmalını ve katliamları beraberinde getirdi. Büyük kentlerde başlayan askeri operasyonlar 1982 yılında Hama kentinin yerle bir edilmesi ile zirveye ulaştı. Binlerce sivilin hayatını kaybettiği olaylar muhalefetle birlikte Suriye’nin tüm saygınlığını bitirdi. 1980’li yıllar boyunca süren bu çıkmaz, Suriye’yi daha agresif bir diktatörlüğe dönüştürdü. 1980’li yıllarda Suriye’nin Ortadoğu’daki Arap politikalarından dışlanmasının sebepleri ne olabilir? Türkiye ile Su ve Güvenlik Sorunları Soğuk Savaş yıllarında farklı siyasal kutupların müttefiki olan iki ülke Ortadoğu bölgesinde adeta ABD ve Sovyetlerin temsilcisi gibiydi. Ancak bu sistemik çekişmelerde katalizör rolü oynayan sorunların başında su ve güvenlik krizleri geliyordu. Sorun ilk defa 1950’li yıllarda gerek Suriye ve gerekse Türkiye’nin Fırat nehri üzerinde büyük çaplı projeler geliştirmeye başladıkları bir dönemde kendini gös1 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 69 terdi. Projelerin çapı su dengesini fazla etkilemediği için 1980’lere kadar su paylaşımından dolayı ciddi bir gerilim olmadı. Ancak, 1970’lerin ortasından itibaren Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) çerçevesinde devasa yatırımlar yapmaya başlayan Türkiye’nin Fırat ve Dicle nehirlerine ilişkin planları komşularla ilişkilerini olumsuz etkiledi. Sorunu çözmek üzere 1983’te Türkiye, Irak ve Suriye arasında Ortak Teknik Komite kuruldu. Uzun ve çetin pazarlıklar ardından, 1986 yılında Suriye 1987 yılında Türkiye başbakanlarının karşılıklı ziyaretleri sırasında imzalanan anlaşmalarla su paylaşımı adil ve hukuki ölçütlere bağlandı. Bu döneme damgasını vuran diğer ikili sorun ise Türkiye’de faaliyet gösteren terör örgütlerine Suriye’nin verdiği destektir. 1980’lerde iki ülke adeta “teröre karşı su” pazarlığına girişmişlerdi. 1983 yılına kadar Ermeni Asala Örgütü’nü destekleyen Suriye, 1978 yılında Türkiye’den kaçan Abdullah Öcalan’ın Şam’a yerleşmesinden sonra da PKK’ya ev sahipliği yaptı. Suriye’den sağlanan lojistik ile Türkiye’de terör eylemleri yapılmasından duyulan rahatsızlık, Ekim 1998 tarihinde iki ülkeyi savaşın eşiğine getirdi. Öcalan’ın teslim ya da Suriye’den sınır dışı edilmesini isteyen Türkiye, sınıra asker yığınağı yapınca gerilim zirveye çıktı. Muhtemel savaşı durdurmak için Mısır ve İran’ın arabuluculuğunda yumuşayan ortam 1998 yılında iki ülkenin güvenlik anlaşması imzalaması ardından yerini kısmen iyileşen ikili ilişkilere bıraktı. Barış Süreci ve Suriye 1990’li yılların başında, Doğu Bloğu’nun çöküşü ile birlikte, Suriye sadece siyasi destekçisini değil aynı zamanda ekonomik hâmisini de yitirmişti. Böylesi karamsar bir tablo içinde Suriye yönetiminin seçenekleri daralmıştı ve Batılı ülkelerden gelecek dayatmalara karşı daha dirençsiz görünüyordu. Ancak, 1991 yılındaki körfez krizi Şam yönetimine ciddi bir ekonomik kazanç getirdi. 1991 yılında Irak’ın Kuveyt’i işgali ile patlak veren savaşta, Suriye batılı koalisyon lehine oynadığı olumlu rol nedeniyle milyarlarca dolarlık yardım aldı. Suriye’nin içinde bulunduğu koşullar, onu Körfez savaşının hemen ardından toplanan Madrid Barış Konferansı’nda İsrail ile aynı masaya oturmaya mecbur etmişti. Hemen tüm Arap ülkelerinin katıldığı konferans, barış sürecinin de başlangıcını oluşturdu. Madrid sonrası başlayan Suriye-İsrail ikili barış görüşmeleri ve pazarlıkları kesintili dönemlerle Aksa İntifadası’nın başladığı 2000 yılına kadar, 10 yıl sürdü. Onlarca farklı oturum halinde yapılan pazarlıklar sırasında Suriye, Golan tepelerinin ön koşulsuz boşaltılmasında ısrar ederken İsrail tarafı Şam yönetiminin, Filistinli gruplara desteğini kesmesini öngören güvenlik garantilerinde ısrarcı oldu. Bir süre sonra sağırlar diyaloguna dönen süreç tamamen bitti. Arap ülkeleri arasında Suriye’nin politik tercihlerini farklı kılan, İsrail’e coğrafi yakınlığıdır. Yakınlık, bir yandan Suriye’deki idarecileri düşmana karşı uyanık kılma gibi bir fonksiyon görürken diğer taraan bunun yol açtığı uyanıklık ülke politikasını sürekli “seferberlik” havasına büründürmüştür. Golan ve Güney Lübnan gibi Suriye için oldukça stratejik önemi olan bölgelerin İsrail işgali/nüfuzu altında bulunması, bu seferberlik politikasının haklılığını sürdürmektedir. Öte yandan ülke nüfusunun yüzde 5’ini bile oluşturmayan bir azınlık grubunun, ülkenin önemli mevkilerini elinde bulundurması, bu azınlığı Sünni çoğunluğun nezdinde kendisini meşrulaştırıcı çabalara itmiştir. Azınlık iktidarı, gerek ülke içindeki İslami muhalefetten gerekse de Arap ülkelerinden, kendisine yöneltilen suçlamaları İsrail karşısında tavizsiz bir tutum takınarak desteğe çevirmeye çalışmaktadır. Bu siyasi anlayış, Suriye’deki hükümetlerin “ülke varlığına yönelmiş dış düşman” söylemini güçlendirdiği gibi onların halk nezdindeki popülerliğini, İsrail’e karşı takındıkları tutumlara endekslemiştir. 70 Modern Ortadoğu Tarihi Beşşar Esed Dönemi ve Yeni Suriye Krizi Hafız Esed’in (10 Haziran 2000) ölmesi ardından yapılan halk oylamasında oyların % 97’sini alan Beşşar Esed, babasının 30 yıllık iktidarı akabinde yeni devlet başkanı oldu. Ortadoğu’da iktidarlarını babadan devralan genç liderler kuşağının temsilcilerinden Beşşar, göreve gelmesinden itibaren yeni bir imaj ve beklenti dalgası oluşturdu. Oğul Esed, ilk haalarda gayet özgürlükçü, serbest piyasa taraısı ve demokratik bir imaj çizdi. Çok sayıda siyasal suçlu aedildi, devlet kontrolü dışında ilk serbest gazetenin yayınlanmasına izin verildi. Devlet kontrolünde olsa da Şam’da ilk defa iki internetcafe açıldı, demokratik toplantı ve gösterilere koşullu olarak izin verildi. Beşşar, iktidarının daha ilk yılı içinde dış politikada fazlasıyla ihtiyaç duyacağı bir siyasal meşruiyet sağlamayı başardı. Yeni Suriye yönetiminin ilk dış politika imtihanı 11 Eylül 2001 saldırıları sonrasında terörle uluslararası mücadele adıyla ABD’nin uygulamaya başladığı saldırgan politikalar oldu. Suriye yönetimi Amerika’nın “haydut ülkeler” olarak nitelediği düşman kategorisinde yer alıyordu. Bu sebeple 2003 yılındaki Irak işgali akabinde kendini ciddi bir tehdit altında hissetti. Irak’taki silahlı gruplara destek vermekle suçlanan Suriye, kendi topraklarına yönelik sınırlı ABD ve İsrail saldırılarına kınamak dışında bir tepki veremedi. Diğer taraan Ortadoğu barış sürecinin tıkanması Suriye’yi, düşmanı İsrail karşısında farklı stratejik argüman arayışına itti. Filistinli ve Lübnanlı gruplara desteği özellikle bu dönemde sadece bu iki ülkedeki çekişmelerin değil, Suriye’nin ulusal güvenliğinin en geçerli yolu olarak görünüyordu. Suriye, 2005 yılında uluslararası baskılar sebebiyle Lübnan’daki askerlerini çektiğinde çok ciddi bir darbe yemiştir. Bununla beraber, hemen sonrası barış sürecinin yeniden canlandırılmasına yönelik Türkiye arabuluculuğunda pazarlıklar yeniden başladığında bu güvenlik zaafı kısmen giderilmişti. Ancak, yürütülen pazarlıklar 2008 yılında İsrail’in Gazze saldırısı sebebiyle tamamen bitti. İç politikada, reform baskısı altındaki yönetim, zamanından önce bir takım adımlar atmasının, azınlık iktidarının etkinliğini bitireceğini düşünmektedir. Beşşar’ın kontrollü bir reform programı uygulaması babasının döneminden miras kalan tüm sosyal problemleri gün yüzüne çıkardı. Arap Baharı olarak bilinen Ortadoğu’daki sivil talepler 2011 yılı Mart ayından itibaren Suriye’ye de sıçradı. Reform talep eden barışçıl gösterilerin, güvenlik güçlerinin sert müdahalesi ile bastırıldığı ülkede, giderek daha fazla sayıda insanın hayatını kaybettiği bir iç savaş yaşanmaya başladı. 2,5 yıl içinde binlerce insanın hayatını kaybettiği milyonlarca insanın da komşu ülkelere iltica ettiği bu çatışmalar, dış güçlerin gittikçe daha fazla müdahil olmasıyla uluslararası bir krize dönüştü. Esed güçlerinin kullandığı iddia edilen kimyasal silahlarla binlerce insanın hayatını kaybetmesi, Suriye sorununa yeni bir boyut kazandırdı. ABD, Türkiye ve diğer bazı devletler muhalefeti desteklerken, Rusya ve İran sağladıkları uluslararası destekle Beşşar Esed’in yanında yer almaktadır. Bu durum BM Güvenlik Konseyi’ni de işlevsiz hale dönüştürmüştür. LÜBNAN Tarihi Miras ve Osmanlı Asırları Akdeniz çevresinde ticaret kolonileri kuran ve modern alfabeyi geliştiren denizci ve tüccar kavim Fenikeliler, Lübnan’ın bilinen ilk yerleşimcileridir. Fenikelilerin yanı sıra Milattan önce Amurrular ve Mısırlılarla devam eden kısa dönemli yönetimleri ardından Lübnan toprakları sırasıyla, Babil, Pers, İskender, Seleiler, Roma ve 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 71 Bizans hâkimiyetinde kalmıştır. Tüm bu tarihsel miras, geride çok renkli bir yapı bırakmış ve bugünkü Lübnan’ın farklı etnik ve dini yapısının temel taşı olmuştur. Lübnan, 636’da Müslümanların hâkimiyetine geçmiştir. Emeviler döneminde (660-750) başkentin Şam’a taşınmasından sonra Akdeniz’in doğu limanları ile birlikte Lübnan’ın stratejik önemi artmıştır. Bizans’tan gelebilecek tehlikeler karşısında savunma hattını güçlendirmek üzere özellikle sahil kesiminin imarına ve iskânına hız verilmiştir. Sayda ve Sur şehirleri, hem ticari hem de başkent Şam’ı koruyan askerî ve stratejik önemli rolleriyle ön plana çıkmış; Sur şehri Emeviler’in deniz üssü haline gelmiştir. Emeviler döneminde tatbik eden sahil kesimlerine Arap kabilelerin yerleştirilmesi uygulaması, Bizans saldırılarını ve iç kesimdeki isyanları önleme amacıyla Abbasiler tarafından da sürdürülmüştür. Abbasi hakimiyeti (750-977) sırasında başkentin Bağdat’a kaymasıyla eski siyasi değerini kaybeden Lübnan toprakları, önemli bir ticaret merkezi ve savunma hattı olmayı sürdürmüştür. Bu dönemde yönetim merkezinden uzak ve yarı müstakil konumuyla Lübnan toprakları, başta İsmaililik ve Nusayrilik olmak üzere çeşitli mezhepler için uygun bir yaşam alanı olmuştur. Sadece Müslüman değil, Katolik grupların da Ortodoks Bizans yönetiminden kaçıp sığındıkları yer Lübnan olmuştur. Merkezi denetimden uzak konumu nedeniyle Lübnan dağları, hem Ortodoks Bizans’ın baskılarından kaçan Katoliklere hem de Sünni İslami otoritenin denetimine karşı çıkan İsmaili ve Nusayrilere sığınma yeri olmuştur. Lübnan’da Türk siyasi hakimiyeti erken dönemde başlamıştır. 10. yüzyılın başlarına kadar Tolunoğulları’nın hâkimiyetinde kalan Lübnan, İhşitlerin ardından 969’da Fatımilerin idaresi altına girmiştir. 1075’te Filistin Selçuklu Devleti’nin kısa dönemli hâkimiyetini izleyen tarihlerde bölgedeki karışıklıklara paralel olarak müstakil hanedanlıklar kurulmuştur (Sur’da Ukayliler, Trablus’ta Ammaroğulları). 1124’te bütün sahil şehirlerini ele geçiren Haçlılar 12. ile 13. yüzyıllarda bölgeye egemen olduğunda, Lübnan toprakları üçe bölünmüştür: İç kesimler Müslümanların hâkimiyetinde kalırken, Beyrut’un kuzeyi ile Trablus arasında Trablus Kontluğu (1099-1291) kurulmuş, Beyrut, Sayda ve Sur gibi güney kentleri ise Kudüs Krallığı’na (1109-1289) bağlanmıştır. Selahaddin-i Eyyubi’nin 1189’da Haçlı egemenliğine son veren başarısı bölgede sınırlı kalmışsa da, bölge bir asır sonra 1291’de Memlukler’in idaresi altına girmiştir. Yavuz Sultan Selim’in 1516 tarihli seferiyle bölgede 400 yıl sürecek Osmanlı hâkimiyeti başlamıştır. Cebel-i Lübnan bölgesi olarak organize edilen ve idari olarak Şam’a bağlanan Lübnan toprakları, Katolik/Maruni nüfusun görece fazla olmasına rağmen yerel Dürzi ve Sünni aileler aracılığı ile yönetilmiştir. Osmanlı açısından Lübnan, vergilerin düzenli toplanması ve Şam’dan geçen hac kervanlarının güvenliği açısından önem taşıyordu. 16 ve 17. yüzyıllardaki kısa süreli siyasi kargaşalar dışında bölge Osmanlı idaresinde nispeten sakin bir dönem yaşamıştır. Ancak Osmanlı’daki tüm etnik unsurların olumsuz etkilendiği 19. yüzyıldaki gelişmeler, Lübnan’ı da sardı. Avrupa ile ticari ve dinî ilişkilerinin belirgin bir şekilde geliştiği bu dönemde bölgedeki Hıristiyanların nüfuzu sürekli arttı. Ortadoğu’nun diğer bölgelerinde rastlanan Batılı rekabet Lübnan’da farklı grupların desteklenmesi ile kendini gösterdi. Fransızlar Marunîlere arka çıkarken, Ruslar Ortodoksları, İngilizler de Protestan ve Dürzî grupları desteklediler. 72 Modern Ortadoğu Tarihi Etnik gruplar arasındaki gerilim 1841, 1845 ve 1860’ta büyük can ve mal kayıplarının yaşandığı mezhep çatışmalarına neden olmuştur. Etnik gerilim Osmanlı üzerindeki Batı baskısını arttırırken, çözüm olarak 1861 Cebel-i Lübnan Nizamnamesi’yle kurulan Mutasarrıığın başına, Katolik bir Osmanlı vatandaşı getirilmiş ve bu mutasarrıfa yardım etmek üzere altı büyük mezhebin temsil edildiği 12 kişilik bir yönetim konseyi kurulmuştur. Başına Hıristiyan bir idarecinin getirilmesi ve yönetim konseyinin mezhep dengeleri gözetilerek oluşturulması bakımından mutasarrıık sistemi, ileride kurulacak Lübnan devletinin de yönetim modeline ilham verecektir.Bu dönemde iç savaştan kaçarak Batılı ülkelere göç eden Marunîlerin elde ettikleri ekonomik ve uluslararası deneyim kendi ülkeleriyle sürdürdükleri irtibat nedeniyle siyasi ve ekonomik statülerini daha da yükseltmiştir. Buna paralel olarak Müslüman ve Dürzîlerin yurt dışına göçü tersi bir etki yapmıştır. Müslümanların azalan gücüne paralel olarak Sayda ve Trablus’un ekonomik önemi de düşerken, Hıristiyanların yaşadığı Beyrut’un Batılı ekonomilerle entegrasyonu artmıştır. Cebel-i Lübnan Mutasarrıığı’nın Beyrut vilayetinin nüfusu 19. yüzyılın başında 6 bin iken, bu yüzyılın sonunda 120 bine ulaşmıştır. Aynı süreçte Batılı ülkelere ait misyoner okullarının ve basın-yayın organlarının etkisiyle yeni ideolojiler hızla yayılmıştır. Bu yabancı okullar arasında Suriye Protestan Koleji (bugün Beyrut Amerikan Üniversitesi) sadece Lübnan’da değil tüm Büyük Suriye bölgesinde Arap milliyetçi kadrolarını yetiştiren bir kurum olmuştur. Yine, Batılıların himayesinde kurulan Beyrut Arap Edebiyatçılar Derneği (Cem’iyet el-Fünun ve’l-Ulum) Arap milliyetçisi ideolojiyi Hıristiyan Araplar arasında yaydı. Bölgede bunlar yaşanırken Müslüman entellektüeller, Arap milliyetçiliğinden kısmen etkilenmiş olmakla birlikte, büyük oranda Osmanlı’ya bağlılıklarını sürdürerek İstanbul’a sadakatlerini son ana kadar korumuşlardır. Birinci Dünya Savaşı Hıristiyan gruplara ve milliyetçi önderlere istedikleri fırsatı sundu. Hıristiyan gruplar bağımsız devletlerini kurmak üzere Savaş sırasında Fransız ve İngilizlerle işbirliği yapmıştır. Ancak yeni dönemde sınırlar milliyetçiResim 3.4 Beyrut’ta Osmanlı kışlası ve askerleri Kaynak: ServetFünûn 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 73 lerin beklentilerine göre değil, savaş sırasında imzalanan 1916 tarihli Sykes-Picot anlaşmasına göre çizilmiş ve Osmanlı’nın mağlubiyeti ardından Lübnan toprakları Fransız manda idaresine bırakılmıştır. Fransız Manda Dönemi Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı sonunda parçalanmasını müteakip Nisan 1920’de Lübnan’ı içine alan Bilâd-i Şam bölgesinde Fransız mandası resmen başlamıştır. Lübnan, Batı müttefiki küçük bir Hıristiyan devlet olarak tasarlanmıştı. İçerisine bazı Müslüman kentlerin de katılmasıyla Fransa mandası altında 1 Eylül 1920’de Büyük Lübnan Devleti kuruldu. Esasında tarihsel olarak Büyük Suriye (Bilad-i Şam) bölgesinin bir parçası olan Lübnan böl-yönet siyaseti sonucunda ait olduğu coğrafi bütünlükten koparılmış ve ayrı bir siyasi varlık haline getirilmiştir. Ancak, Marunî ve Dürzî ağırlıklı yeni ülkeye az miktarda Müslüman, Rum ve diğer bazı Hıristiyan grupların eklenmesiyle küçük bir toprak parçasında nüfus yapısı iyice karmaşıklaşmıştır. Kendini Suriye’dekinden daha rahat hisseden ve muhalefet kaygısı taşımayan Fransa, Lübnan’da istediği gibi bir düzen kurmuştur. 1926’da kabul edilen yeni anayasaya göre Fransız Yüksek Komiseri, kanunları veto etme, meclisi feshetme ve anayasayı askıya alma yetkilerine sahip olmuştur. Öte yandan Fransızların işgaline damgasını vuran en belirgin siyaset, kışkırtıcı bir mezhepçilik olmuştur. 1926 Anayasası, “bütün mezheplerin devlet idaresinde adil bir şekilde temsilini” öngördüğü Osmanlı Dönemi Beyrut Vilayeti Resim 3.5 Resim 3.6 Osmanlı Kudüs Mutasarrıığı Kaynak: William R. Polk, (1986) Kaynak: William R. Polk, (1986). 74 Modern Ortadoğu Tarihi halde, bu durum sistematik biçimde Marunilerin lehinde kullanılmıştır. Bundan rahatsızlık duyan Sünniler arasında çözüm olarak, yüzyıllardır siyasi, ekonomik ve ailevi olarak kaynaşmış bulundukları Suriye’ye bağlanma fikri ağır basmıştır. Bu ayrışma, 1927 ve 1936 yıllarında iç çatışmaları beraberinde getirmiştir. İç huzursuzlukların damga vurduğu manda dönemi, 1939’da Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde gerilemeye başladı. Özellikle Fransa’nın Alman işgaline girmesi sonrasında Lübnan’daki nüfuzu iyice silindi. Bununla birlikte Hıristiyan grupların Fransa’ya sadakati, manda yönetiminin ömrünü uzatmış olsa da, savaş sonunda Fransa bu ülkedeki siyasi otoritesini kaybetmiştir. Bağımsız Lübnan ve Etnik Siyaset’in Sonuçları Suni biçimde oluşturulmuş diğer ülkeler gibi 1946 yılındaki bağımsızlık ilanı, Lübnan’da tarihsel tüm hesaplaşmaları ve sorunları gün yüzüne çıkardı. “Lübnanlılık” kimliği ve milliyetçiliği bağımsız etnik bir temele dayanmak yerine kan bağı, cemaat ve mezhep bağlarına dayalı olarak yükselmiştir. Bu yerel gerçeklik üzerine, 19. yüzyıldan itibaren dış güçlerin kendi çıkarları doğrultusunda Lübnan içindeki farklı aileleri ve cemaatleri birbirlerine karşı kullanmaları eklenince ülkede gruplar arasında büyük bir güvensizlik duvarı yükselmiştir. İç huzursuzluklara yol açan siyasi temsil meselesi, bağımsızlığın ilanından evvel 1943’te Maruni Cumhurbaşkanı Bişâre el-Huri ile Sünni Başbakan Riyad esSulh arasında sözlü bir uzlaşmaya dayanan Milli Misak ile çözülmüştü. Fransız işgaline karşı ortak bir paydada buluşan taraarın bu uzlaşmasına göre, siyasi alanın dini mezhepler temelinde şekillenmesi (confessionalism), bu bağlamda geniş yetkilerle donatılmış cumhurbaşkanın Maruni, başbakanın Sünni ve meclis başkanının Şii olması kararlaştırılmıştır. Mecliste ve kamuda temsilin 1932 yılı nüfus sayımı esas alınarak, Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında temsil hakkının 6/5 oranında Hıristiyanlar lehine olması üzerinde uzlaşılmıştır. Yine Milli Misak uyarınca Hıristiyanlar, Fransız himayesi arayışında olmayacaklar ve Lübnan’ın Arap kimliğini kabul edecekler; Müslümanlar ise, Lübnan’ın bağımsızlığını ve meşruiyetini tanıyacaklar ve Suriye ile birleşme hayalinden vazgeçeceklerdir. Bağımsızlığın ilk yıllarında sorunsuz biçimde uygulanmış görünen bu ilkeler, çok geçmeden etkisini kaybedecek ve dini gruplar arasındaki gerilim yeniden yükselecektir. Bağımsız Lübnan’ın sonraki dönemde iç ve dış politikasını sürekli etkileyecek olan ilk siyasi gelişme, kendisinin de katıldığı 1948’deki ilk Arap-İsrail Savaşı’dır. Savaş, Arap ülkelerinin yenilgisiyle sonuçlandığında ülkeye binlerce Filistinli mülteci göç etmişti. Mülteciler başlangıçta çok iyi bir şekilde karşılanmış olsa da, zamanla durum değişmiştir. Zaten hassas bir nüfus dengesi üzerine oturan Lübnan’da Filistinlilerin varlığı, cemaatler arasındaki temel ihtilaf mevzularından birisi haline geldi. Yine savaştaki yenilgi iç istikrarsızlıkla birlikte askeri darbe teşebbüslerine sebep olsa da bunlar sert bir şekilde bastırılmıştır. Tüm Arap dünyasına yeni bir milliyetçi uyanış getiren Mısır Lideri Cemal Abdunnasır, Lübnan politikaları üzerinde de etkisini hissettirmiştir. Özellikle 1956 Süveyş Krizi, Lübnan iç siyasetini sarstı. Müslümanların, Fransa ve İngiltere ile diplomatik ilişkilerin kesilmesi talebini Batı yanlısı politikalarıyla öne çıkan Cumhurbaşkanı Kemîl Şem’un’un (Camille Chamoun) reddetmesi büyük tepki çekti. Bir yandan Müslümanlarla Hıristiyanlar arasındaki dinî mücadele diğer yandan Arap milliyetçiliği ile Lübnan yerel milliyetçiliği arasındaki ideolojik mücadele, Lübnan Sünnilerinin Mısır ile Suriye arasında 1958 Şubat’ında kurulan Birleşik Arap Cumhuriyeti’ne katılma talebiyle iyice kızıştı. Böylesine gergin bir ortamda, görev Confessionalism: Özellikle çok sayıda dini grubun bir arada yaşamak zorunda olduğu durumlarda, siyasi ve kurumsal iktidarı bu gruplar arasında belirli bir oranda paylaştırarak kurulan yönetim. 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 75 süresi dolacak olan Şem’un’un, anayasa değişikliğiyle bu makama yeniden seçilme girişimi karşısında Müslümanlar ayaklandı. Arap birliği savunucusu bir gazetecinin öldürülmesini, genel grev çağrıları ve silahlı ayaklanmanın ülkenin dört bir yanına yayılması izlemiştir. Dürzîlerin de destek verdiği olaylarda; Sayda, Sur, Trablus, Bekaa ve Akkar’ın yanı sıra Beyrut’un Sünnilerin yoğunlukta olduğu bölümü muhalefetin kontrolüne geçmiştir. Ordunun olaylara müdahale etmemesinden rahatsız olan ve tam da bu dönemde (14 Temmuz 1958) Irak’ta Batı yanlısı Haşimi Krallığı’na karşı yapılan darbenin bir benzerine muhatap olmaktan endişelenen Şem’un, Washington’dan askerî müdahale talebinde bulundu. Onun iddiası, Lübnan Müslümanlarının Sovyetler Birliği’nden silah aldıkları ve Suriye tarafından desteklendikleri yönündeydi. ABD, komünist tehdide karşı Ortadoğu ülkelerinden yardım talebi geldiği takdirde askerî güç kullanmayı vaat ettiği Eisenhower Doktrini’nin ilk uygulaması Lübnan krizinde kendini gösterdi. Amerikan yönetimi, 15 Temmuz 1958’de 15 bin askerden müteşekkil Altıncı Filosu ile Lübnan’a müdahale etti. Yaşanan çatışmalar sırasında takındığı tarafsız tutumu nedeniyle Müslümanların desteğini kazanan Ordu Komutanı Fuad Şihab 1958 yılında cumhurbaşkanı seçildiğinde, MüslümanHıristiyan çatışmasına, bir de Şem’un ile Şihab taraarları arasındaki gerilim eklendi. Bu olaylar sırasında, her mezhepten bazı Lübnan vatandaşları kaçırılmış ve öldürülmüştür. Bu iç savaş bir şekilde Şihab yanlılarının hükümete de dahil edilmesi ile sona ererken, Amerikan askerlerinin ülkeyi terk etmesi de nispeten ortamı yumuşattı. Ortadoğu’nun Sahte Cenneti İç savaş, genç Lübnan yönetimine çok önemli bir ders öğretmişti: Yüzyıllardır siyasi alanda etkili feodal liderlere ve ailelere bağlılık yerine yeni bir Lübnanlı kimliği inşa edilmeliydi. Bu arayış, eski bağlılıkları devam ettirme çabasındaki Şem’unistler ile yeni bir ulus oluşturmayı önceleyen Şihabistler arasında kutuplaşmayı arttırdı. Cumhurbaşkanları Fuad Şihab (1958-64) ile Charles Hilu (1964- 70) dönemlerinde etkili olan Şihabizm akımı, iktisadi gelişimi, fizikî altyapının yenilenmesini ve siyasi alanda reformu amaçlıyordu. Zira her ne kadar yabancı sermayenin akışı ve Arap dünyası ile Batı arasındaki ticarette aracı rolüyle Lübnan büyük bir servet elde etse de, bu, Beyrut’taki belirli büyük ailelerin ellerinde birikmişti. Halkın çoğu fakirdi; hatta pek çok bölge yol, elektrik, içme suyu, okul, hastane gibi temel hizmetlerden mahrumdu. Bu iktisadi ve toplumsal uçurum karşısında Cumhurbaşkanı Şihab öncülüğünde kamu yatırımları hızlandı. Şihabizm’in Lübnan’a önemli katkıları olsa da, siyasi ve iktisadi güce ilişkin temel meselelerde nihai bir çözüm üretememiş; şehir ile dağlık kesim, aşırı zenginler ile orta ve alt sınıf arasındaki çatışmayı çözememiş; oluşturulmaya çalışılan yeni Lübnanlılık kimliği, mezhep ve aile temelli kimlikler karşısında tutunamamıştır. Öte yandan bu reform sürecinin, Şihab’ın ordu komutanlığı esnasında kurduğu istihbarat biriminin yardımıyla siyasi hayatın ve muhalefetin tamamen kontrol altına alınarak gerçekleştirildiğini de belirtmek gerekir. Tüm bunlar yaşanırken, Lübnan’ın Hıristiyanlar eliyle Batılı ekonomilere eklemlenmesi bu ülkenin yabancılar için cazibe merkezi olmasını sağladı. Yukarıda da belirtildiği gibi Beyrut’un küçük bir bölümünde sınırlı kalan bu “sahte cennet” uzun yıllar Lübnan’ın imajını yanlış biçimde yansıtmıştır. Politikada Filistin Faktörü Lübnan 1960’lı yıllarda sadece kendi iç istikrarı ve ekonomik kalkınmasıyla ilgili değildi. 1967 savaşına doğrudan katılmamış olduğu halde, savaşın sonuçları bu ül- 76 Modern Ortadoğu Tarihi keyi doğrudan etkilemiştir. 1960’lı yıllarda genel olarak Filistin ulusal direniş hareketi ve özellikle de Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) giderek güçleniyordu. FKÖ’nün Lübnan topraklarını da kullanarak sürdürdüğü mücadelesine karşı İsrail’in doğrudan Lübnan’ı hedef alan saldırıları iç siyasi kutuplaşmayı keskin hale getirdi. İsrail hava kuvvetlerinin Aralık 1968’de Beyrut havalimanını bombalayarak buradaki on üç uçağı kullanılamaz hale getirmesi, hem başbakanı istifa etmek zorunda bırakmış hem de Lübnan ordusuyla Filistinliler arasında çatışmalara yol açmıştır. Özellikle 1969 yazı boyunca çatışmalar devam etmiştir. Sonunda 3 Kasım 1969’da Mısır’ın arabuluculuğunda Lübnan Ordu Komutanı Emil Bustani ile FKÖ lideri Yaser Arafat arasında, Lübnan’daki Filistinli mevcudiyetini açıkça tanıyan ve İsrail’e karşı gerilla mücadelesini meşrulaştıran Kahire Anlaşması imzalanarak geçici bir uzlaşmaya varıldı. Ancak Lübnan-Filistin ilişkilerini şekillendirecek asıl gelişme farklı bir coğrafyada yaşandı. Filistin direniş güçleri değişik Arap ülkelerine dağılmış bir vaziyette bulunuyordu. Fakat göçmen Filistinli nüfusun ağırlıklı olarak Ürdün’de yaşamasının verdiği lojistik imkanlar ve Ürdün’ün İsrail’e yakınlığı sebebiyle içeriye sızmaların kolay olması Ürdün’ü Filistinli gruplar için cazip kılmıştı. 1967 savaşında Ürdün denetimindeki Filistin topraklarının tümüyle İsrail işgaline girmesi dengeleri kökten değiştirdi. Ayrıca Filistin direnişinin merkezini mültecilerin yaşadığı diğer ülkelere kaydırdı. Özellikle 1970’teki Kara Eylül olaylarından sonra Filistinlilerin kitleler halinde Ürdün’den çıkarılması sebebiyle Lübnan, Filistinli grupların ilk sığınağı ve dolayısıyla İsrail’e karşı direnişin merkezi olmaya başladı. Bundan sonraki süreçte Lübnan’daki iç siyasi kutuplaşma, Filistin meselesiyle doğrudan bağlantılı hale gelmiştir. Filistin karşıtlığının başını Marunîler çekerken geleneksel Şii liderliği ise onlara destek veriyordu. Filistin yanlısı kampın başını, Dürzi lider İlerici Sosyalist Parti Başkanı Kemal Cumbolat çekmiştir. Böylece 1943 tarihli Milli Misak ile Lübnan siyasi sisteminde geri plana düşen Dürzi liderliği, Filistin davasını sahiplenerek özellikle Müslüman toplulukların ve aynı zamanda Soğuk Savaş kutuplaşmasında sola yakın duran tüm kesimlerin desteğini kazanmıştır. 1973 savaşında alınan yenilgi Lübnan’ın politikalarında yeni bir değişim getirdi. Lübnan ordusu ile Filistinli gerillalar arasında yeniden patlak veren çatışmaları durdurmak üzere imzalanan Milkart Protokolü ile İsrail’in istediği yönde Filistinlilerin hareketlerine sınırlamalar getirilmiştir. Bu durum yine de, Marunî Falanjistleri tatmin etmemiş, anlaşmanın iptali yönünde yaptıkları çağrılardan sonuç alamayınca silahlanmaya başlamışlardır. 1973 yenilgisinin bir sonucu da, Lübnan’ı bölgede daha etkin olmak ve Filistin direnişini kontrol etmek isteyen Arap yönetimlerinin rekabet alanı haline getirmiş olmasıdır. Her bir Arap ülkesinin farklı grupları kullanarak yaptığı nüfuz savaşı, ülkede zaten mevcut olan istikrarsızlıklara yeni bir boyut daha eklemiştir. Lübnan İç Savaşı Lübnan siyasetinde temel dayanak 1932 nüfus sayımıdır. Bununla beraber, Müslümanların doğum oranlarının Hıristiyanlara göre yüksek olması ve Hıristiyanların dünyanın çeşitli bölgelerine kitleler halinde göç etmeleri sebebiyle zaman içinde nüfus dengesi değişmiştir. Siyasi ve iktisadi hayatta hak ettikleri kadar temsil edilmediklerine inanan Müslümanlar sürekli olarak seçim kanununun değiştirilmesi, parlamentoda eşit temsil, kamusal alana ve askerliğe daha fazla katılım hususlarında ısrarcı olmuşlardır. Ülkede biriken büyük zenginliğe rağmen Osmanlı’nın son dönemlerinden beri gelirlerin özellikle Hıristiyanlar lehine adaletsiz dağılımı, mezKara Eylül: 1970 yılı Eylül ayında Filistinli silahlı grupların İsrail karşısında pasif kalan Ürdün Kralı Hüseyin’e yönelik başarısız darbe girişiminin ardından başlayan ve 1971 yılı Temmuz ayına kadar süren iç savaş ve katliam. İsrail’in destek verdiği operasyonlarda Ürdün yönetimi binlerce Filistinliyi katletmiş ve ülke dışına sürmüştür. 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 77 hepler arasındaki nefreti körükleyen diğer bir problemdi. 1950’li ve 60’lı yıllarda Lübnan ekonomisi, yabancı yatırımlarla ve bankacılık, ticaret ve turizm sektörlerindeki atılımlarla hızlı bir büyüme kaydetse de, bu hızlı büyüme adaletsiz sosyal ve bölgesel gelişimi beraberinde getirmişti. Taleplerine siyasi yollardan ulaşamayan taraar, aralarındaki ihtilaarı silahla çözme noktasına kaymış ve 1970’lerden itibaren hızla silahlanmaya başlamışlardır. Muhtemel çatışmaları engellemesi beklenen hükümetler bunu yapabilecek durumda değildi. Zira ömürleri oldukça kısa olan hükümetlerin bizzat kendileri birer istikrarsızlık unsuruydu. 1926’dan itibaren 53 yılda 68 ayrı hükümet kurulmuştur. Diğer yanda ordu, kuruluşunda Fransızlar tarafından bir nevi polis teşkilatı gibi, oldukça küçük ve teçhizat bakımından yetersiz bir kurum olarak tasarlanmıştı. Kimlik siyasetinin bir neticesi olarak bağımsızlık sonrası da ordunun küçük ve zayıf tutulması tercih edilmişti. Her grubun kendi milis gücünü kurduğu bir ortamda, ordunun iç savaşı önleyebilmesi mümkün değildi. Zira Lübnan ordusu yaklaşık 20 bin kişiyken, ülkede 40 farklı milis gücüne bağlı 100 bini aşkın savaşçı bulunuyordu. Bütün bu unsurların yanı sıra, Lübnan’daki Filistinli mültecilerin askerî etkinliklerini giderek artırmaları ve İsrail’e karşı direnişi buradan idare etmeleri kıvılcımı ateşleyen gerekçe oldu. Sünniler ve Dürzîler, Filistinlilerin varlığını ve mücadelesini desteklerken, Maruniler ve Şii gruplar nüfus dengesini Sünni Araplar lehine değiştiren ve Arap ülkelerinin Lübnan siyasetine müdahale etmelerine yol açan Filistinlilerin varlığına karşıydı. Hıristiyanlar ile Filistinliler arasında başlayan çatışmalar, Soğuk Savaş kutuplaşmasının da bir yansıması olarak, solcu-milliyetçi Müslüman güçler ile (Lübnan Ulusal Hareketi-1969) sağcı radikal Hıristiyan güçlerin (Lübnan Cephesi-1976) mücadelesi şeklinde devam etmiştir. Özellikle Beyrut’ta şiddetlenen çatışmalarda, (1976-1978 birinci Lübnan iç savaşı) ticaret merkezleri yakılmış ve yağmalanmış, oteller milislerin çatışmaları yürüttüğü mekânlar haline gelmiştir. Kısa süreli ateşkeslere rağmen giderek şiddetlenen çatışmalar sonucunda başkent, Müslüman Batı Beyrut ile Hıristiyan Doğu Beyrut olarak ikiye ayrılmıştır. Bundan sonra doğu taraa kalan Müslümanlar, Marunilerin “temizlik” harekatıyla ya öldürülmüş ya da kovulmuştur. Savaşın ilk birkaç yılında 40 binden fazla insan hayatını kaybetmiştir. Dış Aktörlerin Çekişme Sahası Olarak Lübnan 1976 yılında Suriye’nin barışı sağlama gerekçesiyle gelen askerî müdahalesi, başta Fransa, İsrail, ABD, Mısır ve Ürdün olmak üzere bölgesel ve uluslararası güçlerce desteklenmiştir. 30 bin kişilik Arap Caydırıcı Gücü olarak konuşlandırılan Suriye askeri varlığı, Hıristiyan güçlere yaramış ve bu ülkedeki Sünni, Dürzi ve Filistinli güçler ciddi kayba uğramıştır. İç savaşın ilerleyen yıllarında, 1980’den itibaren her cemaatin kıyasıya birbiriyle, hatta kendi içinde mücadele ettiği bu karmaşa yeni aktörleri Lübnan siyasetine taşıdı. Suriye’nin yanı sıra İsrail ve müttefiki Batılı ülkeler doğrudan, Mısır, İran ve Irak dolaylı olarak savaşa müdahil oldu. 1980’ler Lübnan’da, çok sayıda Batılı elçi, gazeteci ve sivilin kaçırılmasıyla da aslında uluslararası bir soruna dönüşmüştü. 1980’lerin ortalarına gelindiğinde Lübnan’da 30 binden fazla İsrail, 40 bin Suriye, 5 bini aşkın Batılı asker ve binlerce Filistinli savaşçı bulunuyordu. Böylesine karışık bir güç dengesi içinde Lübnan iç savaşı aslında herkesin herkese karşı savaştığı bir kargaşaydı. Lübnan’daki iç savaş, dış güçler içinde en fazla İsrail’e uygun fırsatlar sunmuştu. 1978’de savaş uçakları eşliğinde 25 bin askeriyle Lübnan’ı işgal eden (Litani Operasyonu) İsrail, Sur şehrindeki Filistin mülteci kamplarını yerle bir etmiş ve 78 Modern Ortadoğu Tarihi 1168 kişiyi öldürmüştür. 2500 evin yerle bir edildiği saldırı sonrasında 285 bin Güney Lübnanlı Beyrut’un kenar mahallelerine göç etmek zorunda kalmıştır. BM Güvenlik Konseyi İsrail’in saldırılarını derhal durdurması ve Lübnan topraklarından çekilmesini öngören 425 sayılı kararı kabul etmiş ve bu karar uyarınca Güney Lübnan’da on ülkenin askerlerinden müteşekkil 7.000 kişilik BM barış gücü (UNIFIL) kurulmuştur. İsrail birlikleri, Londra büyükelçisine yönelik suikast girişimini bahane ederek Amerikan yönetiminin desteğiyle, “uluslararası terörizmin yuvasını temizlemek” bahanesiyle 1982’de Lübnan’ı işgal etti. 60 bin askerle yürütülen “Galile Operasyonu”nda İsrail’in asıl amacı, Filistin direnişini yok etmenin yanı sıra, Suriye’nin bu ülkedeki varlığını zayıatmak ve Beyrut’ta kendisine yakın bir yönetim kurmaktı. Falanjistlerin sınırsız desteğiyle Batı Beyrut’u kuşatan, havadan ve denizden şehri sürekli bombalayan İsrail’e karşı cılız bir yerel destek dışında FKÖ tek başına mücadele verdi. Lübnan içindeki silahlı grupların çoğu gibi Suriye güçleri de çatışmaların dışında kalmayı yeğlemiş, Arap dünyası bu işgale sessiz kalmış, Lübnan hükümeti ise işgali kınamakla yetinmişti. Yiyecek, su ve ilaç gibi temel ihtiyaç malzemelerinin girişinin engellendiği, Yaser Arafat’ın sığınaktan sığınağa geçmek suretiyle direndiği ve iki ay süren Beyrut kuşatmasının ardından 18 Ağustos’ta ateşkes imzalandı. Buna göre, İsrail’in işgali bitirmesi karşılığında; Amerikan, Fransız ve İtalyan askerinden oluşan 2000 kişilik Çok Uluslu Güç gözetiminde ülkedeki FKÖ milisleri tahliye edilecek ve Lübnan’da Filistinlilerin siyasi ve askerî varlığı sona erecekti. İşgalin insani faturası siyasi olandan çok daha ağırdı. İsrail işgali, 19 binden fazla insanın ölümüne 30 binden fazla kişinin yaralanmasına neden oldu. Bu süreçte İsrail’den oldukça uzak coğrafyalara sürülmeleri Filistin direnişine çok büyük zarar vermişti. Ancak İsrail her ne kadar 1982 işgaliyle FKÖ’yü Lübnan topraklarından çıkarma hedefine ulaşsa da bu, Güney Lübnan’da yeni bir örgütün, İran etkisinde Şii Hizbullah’ın doğmasına sebep olmuştur. 1982 yılındaki İsrail işgali ve Beyrut kuşatması, Filistin direnişinin kalbi durumundaki Lübnan’da siyasi ve askeri süreci tamamen değiştirdi. Filistinli savaşçıların ülke dışına sürülmesi ile direniş misyonu Lübnanlı yerel milislerin kontrolüne geçti. Sabra ve Şatilla Katliamı FKÖ lideri Arafat’ın daha fazla sivilin hayatını kaybetmemesi için kabul etmek zorunda kaldığı ateşkesin şartlarından biri de, geride kalan Filistinli sivillerin can güvenliğinin sağlanmasıydı. ABD ve İsrail’in verdiği teminatlara rağmen Beyrut’taki Filistinli mültecileri çok zor günler beklemekteydi. İsrail’in doğrudan desteklediği Falanjist Lübnan Güçleri’nin komutanı Beşir Cümeyyil’in bombalı saldırıda hayatını kaybetmesi üzerine Hıristiyanlar harekete geçti. 200 kişilik falanjist grubu, İsrail birlikleriyle işbirliği içerisinde Beyrut’taki Sabra ve Şatilla isimli iki Filistin mülteci kampına girerek 2.000’e yakın sivil Filistinliyi katletti. Bu katliam ardından gerilimin tırmanması üzerine Hristiyanların hayati tehlikesini dikkate alan cumhurbaşkanı Emin Cümeyyil’in çağrısıyla Amerikan, İngiliz, Fransız ve İtalyan askerlerinden müteşekkil 5.800 kişilik Çok Uluslu Güç 1983’te Lübnan’da konuşlandı. Katliamı soruşturmak üzere İsrail’de kurulan Kahan Komisyonu Şubat 1983’te yayımladığı raporunda, Falanjist milislerin lideri Eli Hubeyka’yı doğrudan, işgalin mimarı Ariel Şaron’u ise bireysel olarak katliamdan sorumlu tutmuş ve Şaron savunma bakanlığından istifa etmek zorunda kalmıştır. 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 79 Kamplar Savaşı İsrail ve Suriye’nin birbirlerine karşı desteklediği Lübnanlı gruplar arasındaki çatışmalar tırmanırken FKÖ’yü yok etmek amacıyla Şii Emel milisleri, Güney Lübnan ve Beyrut’taki Filistin mülteci kamplarını muhasara altına aldı. 1985-1987 döneminde Emel Örgütü ile Filistinliler arasında Kamplar Savaşı yaşanmıştır. Savaş sırasında kamplardan kaçabilenler kaçmış, geri kalanlar çok kötü koşullar altında hayatta kalmaya çalışmıştır. 2.500 Filistinlinin hayatını kaybettiği Kamplar Savaşı sırasında binaların çoğu ve Beyrut’taki kampların tüm altyapısı yerle bir edilmiştir. 1988’de çatışmalar; Güney Lübnan’da Şii Emel grubu ile Filistinliler, Trablus’ta Sünniler ile Şiiler, Arafat taraarları ile Şam destekli Ebu Musa taraftarı Filistinli gruplar, Şii gruplar Emel ile Hizbullah, Hıristiyan gruplar Lübnan Güçleri ile Falanjistler, Lübnan Güçleri ile Lübnan ordusu, Sünni el-Hoss ordusu ile Maruni Avn ordusu ve nihayet 1990’da Avn ordusu ile Suriye ordusu arasında cereyan eden çatışmayla birlikte içinden çıkılmaz bir hal almıştır. Taif Anlaşması ve Yeni Belirsiz Süreç İç savaşın 15 yıllık faturası ağır oldu. 144 bini aşkın insan hayatını kaybederken, yüz binlercesi yaralanmış, 17 bin kişi kaybolmuş ve bir milyona yakın insan ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. Ülke alt yapısı tamamen yok olmuş, ekonomi çökmüştür. İç savaş boyunca farklı taraarca yapılan tüm uzlaşma girişimleri başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Ancak 1989’a gelindiğinde, uluslararası ve bölgesel dengelerdeki köklü değişimler Lübnan’daki iç gerilimi de etkiledi. En son 1972’de yapılabilen seçimlerden geriye kalan 62 milletvekili değişik grupları temsilen, Arap Birliği’nin öncülüğünde ve ABD’nin desteğinde Suudi Arabistan’ın Taif şehrinde bir araya geldi. Uzun müzakerelerin ardından Milli Uzlaşma Belgesi yani Taif Anlaşması, 22 Ekim 1989’da kabul edildi. Anlaşma, mezhebi dengeye dayalı Lübnan iç siyasetini revize ederken İsrail’e karşı mücadele veren Hizbullah hariç tüm milis güçlerin dağıtılması, göçmenlerin yeniden yurtlarına dönmesi gibi sosyal barışı doğrudan etkileyen hususları karara bağladı. Anlaşma Soğuk Savaş’ın sona erdiği belirsiz bir dönemde bölgesel aktörlerin uzlaşmasını yansıtıyordu. Taif Anlaşması ile siyasi gücün dinî cemaatler arasındaki dağılımı yeniden düzenlenmiş; 128 sandalyeli parlamento Hıristiyanlar ve Müslümanlar arasında eşit paylaşılmıştır. Teoride hiçbir lider, grup veya mezhebin bir diğeri üzerinde tahakküm kuramayacağı bu sistemin işleyebilmesi için farklı mezhepler arasında siyasi diyalog kanallarının açık olması ve geniş tabanlı bir uzlaşma şarttır. Ne var ki toplumsal barışın teminatı olarak görülen bu sistem, pratikte başarısızlığa uğramıştır. Gerek belirli grupların sistem tarafından kayırılması gerek gruplar arasındaki derin görüş ve çıkar farklılıkları gerekse bu grupların yaslandıkları dış güçler arasındaki rekabet, neredeyse her kritik seçim veya önemli karar arifesinde sistemin çıkmaza girmesine ve hatta çatışmalara neden olmuştur. İşte bu sebeple Taif Anlaşması’nda kamuda, hükümette ve mecliste mezhep temelli sistemin zamanla ilga edilmesi öngörülmüşse de bu henüz gerçekleşememiştir. 1990’lı ve 2000’li yıllar boyunca iç siyaset hep gerginliğini korudu. Taif Anlaşmasının başarılı olması için 1990’lı yıllar Suriye’nin askeri vesayeti altında Körfez bölgesindeki Arap ülkelerinden ve Batı’dan gelen sermaye ile Lübnan’ın kalkınmasını getirdi. Bu hassas istikrar döneminde küçük çaplı iç çekişmeler dışında köklü bir sorun olmasa da, 2000’de İsrail’in güney Lübnan’dan çekilmesi ülke içindeki dengeleri değiştirmeye başladı. 80 Modern Ortadoğu Tarihi Taif Anlaşması, Lübnan’da mezhebi dengeye dayanan siyasi yapıyı nasıl etkilemiştir? Lübnan ordusu dışında silah kullanma ayrıcalığı bulunan tek grup durumundaki Hizbullah’ın İsrail’in geri çekilmesi sonrasında iç politikadaki konumu avantajlı hale dönüştü. Diğer grupların şiddetle karşı çıktığı bu durum, Hizbullah’ın ardındaki Suriye ve İran desteği ile birleşince içeride ciddi bir meşruiyet sorunu yarattı. Hizbullah’ın gücünü dışarıdan aldığını bilen iç politik aktörler en azından Suriye ve İran nüfuzunu kırmak için uluslararası güçleri harekete geçirdi. ABD ve Fransa öncülüğünde 2004’te BM Güvenlik Konseyi’nde alınan 1559 sayılı karar, tüm yabancı güçlerin (yani Suriye birliklerinin) Lübnan’dan çekilmesini, tüm örgütlerin (yani Hizbullah’ın ve Lübnan mülteci kamplarında yaşayan Filistinlilerin) silahsızlandırılmasını, Lübnan hükümetinin ve silahlı kuvvetlerinin tüm ülkede kontrolü sağlamasını ve cumhurbaşkanlığı seçiminde serbest ve adil bir sürecin işlemesini öngörüyordu. Suriye’nin baskılarına direnmeye çalışan Başbakan Refik Hariri’nin 14 Şubat 2005’te suikasta kurban gitmesi bu süreci hızlandırdı. Suikasttan Suriye’yi sorumlu tutan uluslararası ve bölgesel güçlerin baskısıyla tüm Suriye askerleri Lübnan’dan çekildi. Hariri ile başlayan siyasi suikastlar zincirine ardı ardına yeni halkaların eklenmesiyle güvenlik ve istikrarı iyice yok olan Lübnan, uluslararası ve bölgesel güçlerin hesaplaşmalarına sahne olmaktadır. Ülkenin içinde bulunduğu kaos ortamından yararlanmak ve Hizbullah güçlerine nihai darbe vurmak isteyen İsrail’in Temmuz 2006 tarihinde giriştiği saldırı büyük bir yıkım getirdi. 1500’den fazla sivilin hayatını kaybettiği saldırılarda ülkenin güney bölgeleri ve Beyrut’un güneyi yerle bir oldu. Bölgeye uluslararası barış gücü askerlerinin (UNIFIL) yerleştirilmesi ile yeniden istikrarsız bir barış tesis edildi. Ateşkesten kısa bir süre sonra Lübnan siyaseti çıkmaza girdi. Zira Hizbullah, savaş sırasında elde ettiği askerî başarıyı siyasi alanda da pekiştirmekte kararlıydı. Mayıs 2008’de Hizbullah ile hükümet taraarları arasında çatışmalar oldu. Hizbullah ve müttefiklerinin, iktidar gruplarına bağlı güçleri kısa sürede hezimete uğratarak Batı Beyrut’u tamamen kontrolü altına alması karşısında hükümet geri adım attı. Ancak Hizbullah artık sadece İsrail’e karşı savaşan bir grup değildi. İçerideki güç çekişmesinde silah kullanmaktan çekinmemişti. Bu nedenle meşruiyeti daha da sorgulanır hale geldi. 2011’den sonra Suriye’deki iç savaşa müdahil olan Hizbullah’ın Esed güçlerine destek vermesi Sünni dünya nezdindeki olumlu imajını tamamen yok etti. 2 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 81 Özet Suriye ve Lübnan tarihinin önemli dönüm noktaları Suriye ve Lübnan, M.Ö 60 yılına kadar, Anadolu, Mısır ve Mezopotamya’da kurulmuş eski uygarlıkların hesaplaşma sahası ve taşra eyaleti durumundaydı. Bu tarihten itibaren altı asra yakın Roma imparatorluğunun eyaleti olan bölge, 634 yılında İslam’ın bölgeye gelişiyle birlikte ilk defa merkezi bir yönetime ev sahipliği yapmıştır. 661 Emevi devleti ile birlikte başlayan bu dönem kısa sürmüş, çok geçmeden, Abbasilerden itibaren bölge yeniden taşra eyaleti konumuna gerilemiştir. Sonraki yüzyıllarda gelen İslam imparatorlukları arasında sık sık el değiştiren bölge, nihayetinde 1516 yılında Osmanlı idaresine geçmiştir. 400 yılı aşan Osmanlı yönetimi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra yerini Fransız mandasına bırakmıştır. 1946 yılında gelen bağımsızlık her iki ülkeyi de bugünlere taşımıştır. Bu iki ülkenin tarihi ve siyasi değişim dinamikleri Bulundukları coğrafi konum itibariyle Suriye ve Lübnan, Ortadoğu’nun çok önemli bir geçiş noktasında bulunmaktadır. Tarih boyunca bölgesel güçlü imparatorlukların geçiş yolu ve taşra eyaleti olarak gördükleri bu coğrafi konum, bu iki bölgede güçlü merkezi iktidarlar kurulmasını önlemiştir. Bu nedenle devlet geleneği anlamında tarihi tecrübe ve arka planın yokluğu, 20. yüzyılda ulus inşa sürecinde olumsuz etkiler yapmıştır. Bugüne yansıyan etkileri itibariyle bu faktör, birçok gerilimi besleyen ve toplumsal kesimler arasında istikrarı önleyen bir gerçektir. Yine; Musevilik, Hıristiyanlık ve İslam’ın kutsal mekânlarına yakınlık, tarih boyunca Suriye ve Lübnan’daki siyasi çekişmelerde önemli rol oynamıştır. Özellikle iki ülkenin dağlık kesimleri, kendi dönemleri itibariyle marjinal görülen birçok Hıristiyan ve İslam mezhebine korunaklı sığınak olmuştur. Bu ise, her iki ülkede bugün var olan dini çeşitliliği ve dolayısıyla rekabeti hazırlamıştır. Türk tarihi içinde Suriye ve Lübnan’ın yeri Türklerin Ortadoğu’ya ilk göçlerinden itibaren yerleştikleri yerlerden biri Suriye olmuştur. Bu nedenle 9. yüzyıldan itibaren siyasal bir güç olmaya başladıklarında bölgedeki Türk devletleri Suriye ve Lübnan’ı da içine alan geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bunlar içinde Abbasi halifeliğinin vassalı durumundaki Tolunoğulları ile başlayan Türk egemenliği, İhşit, Selçuklu, Eyyubi ve Memluklu devletlerinin kısa süreli yönetimleri ile sürmüştür. Bölgedeki Türk egemenliğinin temel misyonu halife adına bu toprakları yönetmek olmuştur. 16. yüzyılın başlarında başlayan Osmanlı egemenliği ise asıl Türk damgasını vurmuştur. 400 yıllık Osmanlı yönetimi boyunca barış içinde yaşayan bölge, siyasi ve ekonomik kalkınmaya ilave olarak kültürel alanda da kalıcı eserlere kavuşmuştur. Ortadoğu Barış Süreci içinde bu iki ülkenin rolü Suriye ve Lübnan, 1991 yılından itibaren başlayan Ortadoğu Barış Süreci’nin vazgeçilmez taraarıdır. Öncelikle, topraklarında barındırdıkları binlerce Filistinli mülteci sebebiyle her iki ülkede İsrail ile yürütülen pazarlıklarla yakından ilgilidir. Sayıları toplamda bir milyonu bulan bu mültecilerin geri dönüş hakları her iki ülkeyi sadece siyasi olarak değil, ekonomik ve sosyal olarak da etkilemektedir. Bununla birlikte Suriye ve Lübnan’ın, İsrail karşısındaki militan gruplara verdiği yoğun destek, bu iki ülkenin Ortadoğu barış sürecinde önemini arttırmaktadır. Suriye’ye ait Golan tepelerinin halen İsrail işgali altında bulunması, Şam yönetimini barış sürecinde doğrudan ilgili kılmaktadır. Yine Lübnan’ın, İsrail’den gelecek askeri saldırılara karşı korunaksız durumu hem bu ülkedeki güvenliği hem de, dolaylı yoldan Suriye’nin güvenliğini ilgilendirmektedir. 1 3 2 4 82 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Suriye ilk defa hangi devlet zamanında siyasi merkez olmuştur? a. Abbasiler b. Osmanlılar c. Fransız Manda d. Emeviler e. Bizans 2. Aşağıdakilerden hangisi, Osmanlı’nın Suriye ve Lübnan politikasındaki temel hedeerinden biri değildir? a. Vergi gelirleri b. Kutsal yerlerin korunması c. Avrupa’ya açılım d. Etnik dengenin muhafazası e. Hac yollarının güvenliği 3. Fransız Manda idaresi hangi belgeye dayalı olarak planlanmıştı? a. Sykes-Picot Anlaşması b. Balfour Deklarasyonu c. Şerif-McMahon Mektuplaşmaları d. Milli Misak e. 242 Sayısı BM Kararı 4. Bağımsız Suriye, Arap Birliği’ni kurmak üzere 1958 yılında hangi ülkeyle birleşmiştir? a. Irak b. Cezayir c. Ürdün d. Lübnan e. Mısır 5. Bağımsız Lübnan’da Milli Misak hangi sorunu çözmek üzere kabul edilmiştir? a. Dini ve mezhebi gerilimi b. Ekonomik sorunları c. İsrail saldırganlığını d. Suriye ile birleşmeyi e. Sınır sorunlarını 6. Türkiye ve Suriye arasında problem yaşanmasına neden olan ilimiz aşağıdakilerden hangisidir? a. Diyarbakır b. Hatay c. Gaziantep d. Hakkari e. Urfa 7. Suriye’de Azınlık iktidarı ve diktatörlüğü hangi yılda başlamıştır? a. 1949 b. 1954 c. 1963 d. 1966 e. 1970 8. 1967 İsrail-Suriye savaşında Suriye’nin kaybettiği bölge aşağıdakilerden hangisidir? a. Bekaa b. Şam c. Humus d. Halep e. Golan 9. Lübnan iç savaşına son veren gelişme aşağıdakilerden hangisidir? a. Beyrut Kuşatması b. Bağdat Paktı c. Taif Anlaşması d. Yom Kippur Savaşı e. Litani operasyonu 10. Aşağıdakilerin hangisi 1975 Lübnan iç savaşında mücadele eden dini gruplardan biri değildir? a. Maruniler b. Sünniler c. Dürziler d. Selefiler e. Şiiler 3. Ünite - Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan 83 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. d Yanıtınız yanlış ise “Tarihi Miras ve Osmanlı Asırları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Tarihi Miras ve Osmanlı Asırları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Fransız Manda Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Dönemi Politikaları ve Baas Diktatörlüğü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız ise “Bağımsız Lübnan ve Etnik Siyaset’in Sonuçları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Fransız Manda Yönetimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Azınlık İktidarı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “1967 Savaşında Suriye ve Azınlık İktidarı’nın Doğuşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Taif Anlaşması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Lübnan İç Savaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Suriye’nin diğer Arap ülkelerinin beklentilerinin aksine İran-Irak savaşı sırasında İran’ı desteklemesi, Arap dünyasından dışlanmasında en önemli sebeplerden biriydi. Bununla birlikte öteden beri Suriye’deki devrimci Sosyalist yönetimin diğer Arap rejimlerine yönelik eleştirileri bir diğer faktördü. Tamamen olmamakla birlikte, 1980’li yıllar boyunca Suriye’nin kendi halkına yönelik katliamları da dışlanmasında kısmen rol oynadı. Sıra Sizde 2 Taif Anlaşması, Lübnan’da mezhepler arasında nüfus oranına göre var olan konsensüsü kabul etmiş, Milli Misak’tan sonra ilk defa güncel bir formunu oluşturmuştur. Bu anlaşmaya göre, eskiden 6/5 oranında Hıristiyanlar lehine olan parlamento kontenjanı, yeni haliyle Müslümanlar lehine eşitliği sağlamıştır. Acar, İrfan. (1989). Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Antoun, Richard T. (1991). Syria (Society, Culture and Polity), New York. Armaoğlu, Fahir. (1994). Filistin Meselesi ve Arap-İsrail Savaşları (1948-1988), Ankara. Cobban, Helena. (1985). e Making of Modern Lebanon, Londra. Collelo, omas. (1988). Syria a Country Study, Washington D.C. Commins, David Dean. (1990). Osmanlı Suriyesinde Islahat Hareketleri, (Çev. Selahattin Ayaz), İstanbul. Dağ, Ahmet Emin, (2013) Suriye Bilad-i Şam’ın Hazin Öyküsü, İstanbul. Dam, Nicolas Van (2000), Suriye’de İktidar Mücadelesi, çev. Semih İdiz, İstanbul. Debs, Mitran Yusuf. (1994). Tarih-i Suriye, Beyrut. Deeb, Marius. (1980). e Lebanese Civil War. New York. Garfinkle, Adam M. (1986). “e Forces Behind Syrian Politics” (Ed. Michael Curtis), New Jersey. Gönlübol, Mehmet. (1993). Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara. Hopwood, Derek. (1989). Syria 1945-1986 Politics and Society, London. Issawi, Charles. (1992). “e Historical Background of Lebanese Emigration, 1800-1914”, e Lebanese in the World, A Century of Emigration. Albert Hourani ve Nadim Shehadi (ed.). Londra: e Centre for Lebanese Studies. Khoury, Philip. (1987). Syria and e French Mandate (e Politics of Arab Nationalism) 1920-1945, London. Longrigg, Stephen H. (1958). Syria and Lebanon Under French Mandate, London. Nakhleh, Issa. (1991). “Israeli War Crimes Committed in Lebanon in 1978 and 1982”, Encyclopedia of the Palestinian Problem. New York. Olson, Robert W. (1982). e Ba’th and Syria 1947- 1982 From e French Mandate to e Era of Hafız al-Asad, e U.S.A. Pipes, Daniel. (1990). Greater Syria e History of an Ambition, New York. Polk, William R., (1986). e Arab World, USA Seale, Patric. (1986). e Struggle For Syria, A Study of Post-War Arab Politics 1945-1958, London. Ülman, Haluk. (1966). 1860-1961 Suriye Buhranı, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dış Münasebetler Enstitüsü Yayınları, Ankara. 4 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Suudi Arabistan’ın ortaya çıkış sürecini tanımlayabilecek, Suudi Arabistan’ın iç dinamiklerini ve uluslararası ilişkilerini irdeleyebilecek, Yemen’in tarihteki yerini açıklayabilecek, Yemen Cumhuriyeti’ne giden süreci kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Arap Yarımadası • Suudi Arabistan • Vehhabilik • Reşidiler • İhvan • Yemen • İdrisiler • Zeydîler • Yemen İmamlığı • Demokratik Yemen Halk Cumhuriyeti İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen • YİRMİNCİ YÜZYILDA BİR KRALLIK: SUUDİ ARABİSTAN • ARAP YARIMADASI’NIN GİZEMLİ ÜLKESİ: YEMENMODERN YEMEN MODERN ORTADOĞU TARİHİ YİRMİNCİ YÜZYILDA BİR KRALLIK: SUUDİ ARABİSTAN Coğrafya ve Jeopolitik Suudi Arabistan 2. 149.690 km. kare toprağı ile Arap Yarımadası’nda yer almaktadır. Doğu sahilleri Basra Körfezi’ne batı sahilleri de Kızıldeniz’e uzanmaktadır. Arap yarımadası diye isimlendirilen coğrafyanın merkezinde olması hasebi ile pek çok Arap devleti ile sınırı vardır. Güneyinde Yemen, doğusunda Uman, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Kuveyt ve Irak yer almaktadır. Ayrıca Bahreyn adası ile arasında 1986 yılında tamamlanan 25 kilometrelik bir köprü bağlantısı bulunmaktadır. Kuzeyde Ürdün ve Suriye ile sınırı varken İsrail ve Mısır ile de komşudur. Irak ile aralarında tampon bölge bulunurken; Yemen ile sınır sorunları vardır. Önemli geçiş yolları olan Basra Körfezi ve Kızıldeniz ile çevrili olması ona büyük bir stratejik önem kazandırmaktadır. Ayrıca özellikle Basra Körfezi kıyılarındaki petrol rezervleri de Suudi Arabistan’ın Jeopolitiğini belirleyen en önemli unsurdur. Dünya petrol rezervlerinin % 16 sına sahip olması bu ülkeyi dünya endüstrisi için vazgeçilmez kılmaktadır. Ayrıca sahip olduğu doğalgaz, demir-bakır ve altın rezervleri de bu ülkenin önemini arttırmaktadır. Körfezin ve petrolun güvenliği adeta bu ülkeye bağlıdır. Bu yüzden ABD için de vazgeçilmez bir müttefiktir. Müslümanların kıblesi olan Mekke’nin ve Hz. Muhammed’in kabrinin bulunduğu Medine’nin yani İslam’ın iki kutsal şehrinin (Haremeyn) de bu ülkede olması Suudi Arabistan’a ayrı bir önem kazandırmaktadır. Nitekim her yıl milyonlarca Müslüman hac ya da umre ibadeti için bu ülkeye gitmektedir. Etnik ve Dini Yapı Ülke nüfüsunun büyük bir bölümü Orta Arabistan’a (Necid) mensup köklü Arap kabilelerinden meydana gelmektedir. Hatta, Körfez ülkeleri başta olmak üzere, civar ülkelerde yaşan kabileler de bu bölgeden göç ettiklerinden, diğer ülkeler ile olan kabile bağları da güçlüdür. Tarih boyunca bu kabileler bazen birbirinden bağımsız emirlikler bazen de konfederasyonlar şeklinde varlıklarını sürdüregelmişlerdi. Ancak Suudi Arabistan’ın kurulması akabinde birlikte yaşamaya başlamakla birlikte, geleneksel yapı ve etkilerini hâlâ muhafaza etmektedirler. Suudi Arabistan’ın tamamı Müslümandır. Ancak şu şekilde bir tasnif yapmak Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 86 Modern Ortadoğu Tarihi mümkündür: Başkentin bulunduğu Riyad ve çevresi Sünnî/Vehhabi; Doğu tarafında yer alan Katıf, Ahsa bölgeleri genelde Şiî; Hicaz bölgesi ise farklı Sünnî mezheplerden meydana gelmekle birlikte; Medine’de az da olsa köklü bir Şiî gurubu (Nahavile) da bulunmaktadır. Ayrıca Necran bölgesinde de İsmaililer yaşamaktadır. Özellikle Hicaz bölgesine gerek Osmanlılar ve gerekse Suudiler zamanında göç ederek yerleşen değişik etnik kimliğe mensup (Türkistanlılar, Türkler, Afganistanlılar, Endonezyalılar, Afrikalılar, vs.) Müslüman guruplar bulunmakla birlikte; bunlar da kuruluş yıllarında vatandaşlık alarak Suudi toplumu ile kaynaşmışlardır. Bunun dışında uzun yıllardan beri burada yaşayıp vatandaşlık alamayan çeşitli ülkelerden Araplar, Türkler, Pakistanlılar ve Hindliler’in yanı sıra, çeşitli milletlere mensup ve işçi olarak çalışan sayısı bilinmeyen Hıristiyanlar da bulunmaktadır. Ancak vatandaş olamayan veya işçi statüsünde çalışan gurupların herhangi bir hakları bulunmamaktadır. 2012 yılı itibari ile nüfusu 26.5 milyon civarında olup, bunun 5.5 milyonu yabancı statüsündedir. Suudi Arabistan’ın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Süreç Müslümanların kutsal mekanları olan Mekke ve Medine’nin de içinde olduğu Suudi Arabistan, 20. yüzyıl başında ortaya çıkmış bir devlettir. Suudi Arabistan, coğrafi tanımdan ziyade Arap yarımadasında Suudilerin egemen oldukları bölge anlamına gelen siyasi bir tanımdır. Devletin resmi adı el Memleke el Arabiyye es-Suudiyye’dir. Devletin kurucuları olan Suudi ailesinin (Suudiler) Orta Arabistan’daki varlıkları 15. yüzyıl ortalarından itibaren bilinmektedir. Aslen Suudi Arabistan’ın doğu sahillerinden (Katıf ve civarı) olan bu aile, on beşinci yüzyıl ortalarından itibaren bugünkü başkentleri olan Riyad yakınlarındaki Dir’iyye’ye taşınıp, zamanla burada küçük bir emirlik kurmuşlardı. 1744 yılına kadar kimsenin dikkatlerini çekmeden bölgede egemen olan emirlik/şeyhlik geleneği ile varlıklarını sürResim 4.1 20. yüzyılın başlarında Kâbe Kaynak: Zekeriya Kurşun Koleksiyonu 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 87 dürdüler. Ancak 1774’ten sonra, bir süre önce farklı dini yorumları ile ortaya çıkan Muhammed b. Abdilvehhab ile yaptıkları ittifakla dini ve siyasi bir güç olarak sahneye çıktılar. Muhammed b. Abdilvehhab Orta Arabistan’da Necid bölgesinde yaşayan ve Hanbeli mezhebine bağlı bir ulema ailesine mensuptu. Eğitimini ailesinin yanında tamamladıktan sonra Hanbeli mezhebini, 13 Yüzyıl’da yaşamış olan Harranlı İbn Teymiyye’nin (1263-1328) görüşleri doğrultusunda yorumlayıp yeni bir dinî anlayış geliştirdi. Muhammed b. Abdilvehhab’in ismine nispetle Vehhabilik diye isimlendirilen bu yeni yoruma göre; asırlardır Müslümanlar sapkınlık içindedirler, uzun zamandan beri İslamiyet, Kur’an’da ve Hz. Muhammed’in hadislerindeki şeklinden hayli uzaklaşmıştır, bu yüzden yeniden eski şekline döndürülmelidir, Müslümanların dini hayatı bid’atler (sonradan ortaya çıkan uygulamalar) ile doldu, bunun için bu bid’atler ile savaşarak dini aslına döndürmek gerekmektedir. Muhammed bin Abdilvehhap düşüncelerini yaymak ve diğer İslam bilginlerine kabul ettirmek için çeşitli yolculuklar yaptı. Fakat alışılmadık bu fikirleri ile bir yerde barınamayan ve kabul görmeyen Muhammed bin Abdilvehhab tekrar Necid’e döndü. Birkaç yerden uzaklaştırıldıktan sonra en son iltica edip öğretilerinin eğitimini vermeye başladığı Uyeyne’den de çıkarıldı. Bunun üzerine bazı öğrencilerinin bulunduğu Suudilerin idaresindeki Dir’iyye’ye gitti. Burada Suudi ailesinin reisi Muhammed b. Suud ile irtibata geçti. Yaptıkları görüşmeler neticesinde iki taraf arasında bir ittifak meydana geldi. Buna göre Muhammed b. Suud oluşturacakları yapıda eskiden olduğu gibi gelenekten gelen gücünü kullanabilecek, kendisi de dinî işlerden sorumlu olacaktı. Böylece gelenek ve dinî bir yapıdan oluşan ve zamanla devletleşecek olan bir ittifak kuruldu. Bu yeni dinî yorum Vehhabilere, doğru yola getirmek için diğer Müslümanlar ile savaşmayı meşru kılıyordu. Ayrıca bu anlayış Arap kabileleri arasında mevcut geleneksel gazve yani birbirlerini yağmalama kültürünü de destekleyince kolay kabul gördü. Bu tarihten itibaren vehhabî öğretisini yaymak adına çevrelerindeki kabileler ve kasabalar üzerine giderek savaşan Suudi ailesi, sürekli nüfuz alanlarını geliştirdi. Genel olarak kabileler arasındaki çekişmeler şeklinde değerlendirilen bu faaliyetler başlangıçta Osmanlı Devleti tarafından takip edilemedi. Ancak aynı sıralarda Osmanlı Devleti pek çok iç ve dış gaileler ile de boğuşmaktaydı. Bu yüzden vehhabileri ancak Irak ve Suriye vilayetleri sınırlarında faaliyet göstermeye başladıklarında ciddiye aldı. Fakat geç kalınmıştı ve onlar nüfuzlarını 19. yüzyılın başında kısa süreli de olsa Hicaz’a (Mekke-Medine) kadar uzattılar. Mekke ve Medine’yi işgal ederek öğretilerini orada uygulamaya soktular. Bu durum Osmanlı Devleti’nin aşırı tepkisine neden oldu. Suudilerin, başka bir deyişle vehhabilerin Hicaz bölgesine el atmaları Osmanlı Devleti’nin Müslümanlar üzerindeki hilafet prestijini sarstı. Bu yüzden onları Hicaz’dan çıkartmak için önce Bağdat ve Şam valileri, ardından da Mısır valiliği aracılığı ile askeri harekâtlar yaptırdı. Uzun süre uğraşılan bu problem ancak Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın 1818 yılında Necid içlerine yaptığı askeri sefer neticesinde bertaraf edilebildi. Vehhabilerin merkezi Dir’iyye tahrip edildi ve o sıradaki emirleri Abdullah b. Suud önce Kahire’ye ardından da İstanbul’a gönderilerek idam edildi. Sizce Suudi Arabstan’ın jeopolitiğini belirleyen temel unsurlar nelerdir? 1 88 Modern Ortadoğu Tarihi Vehhabilik ve Osmanlı Devleti hakkında daha fazla bilgi için verilen kitabın ilgili bölümlerini okuyunuz: Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti, Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Doğuşu, Ankara 1998, s. 17-65. Bu askeri harekât ile Suudi-Vehhabi ittifakının Arap yarımadasında geniş bir alanda nüfuz kurması geçici olarak önlenmişti. Fakat dağılan ailenin geri kalan bireyleri 1824 yılından itibaren yeniden toparlanarak, bu sefer Riyad’ı merkez edinip tekrar eski güçlerini tesis etmeye çalıştılar. Özellikle 1840lardan sonra Faysal b. Türki’nin faaliyetleri ve aynı zamanda Osmanlı Devleti ile olan akıllıca ilişkileri tekrar güç bulmalarına imkan tanıdı. Uyguladığı siyaset ile Cidde vilayetine yıllık vergi ödemesi ve Necid camilerinde Osmanlı padişahı adına hutbe okutması karşılığında Necid kaymakamlığı unvanını da alan Faysal b. Türki oldukça rahat hareket ederek hem vehhabî öğretisini kabileler arasında yaymayı başardı ve hem de nüfuz alanlarını Basra körfezine kadar uzatabildi. Bu durum ayrıca iktisadi açıdan da güç kazanmalarına imkan tanıdı. Zira etkisi altına aldığı her kabile veya bölgeye öncelikle dini bir görev olan zekatı toplamak için görevli yerleştirdi. Faysal b. Türki’nin 1865 yılında ölümüyle oğulları arasında emirlik konusunda ihtilaar çıktı. Bunu fırsat bilen ve o sıralarda Basra Körfezi’ne yerleşmeye çalışan İngilizler, kardeşlerden Suud b. Faysal’ı destekleyince, Osmanlı Devleti de onun kardeşi Abdullah’ın yanında yer alıp gelişmelere müdahil oldu. Nitekim Bağdat Valisi Midhat Paşa’nın 1871 yılında gerçekleştirdiği Ahsa askeri seferi ile hem İngiliz müdahalesi önlendi ve hem de Arap yarımadasının doğu kısmında - Osmanlı Devleti’nin eski Lahsa/Ahsa Beylerbeyliğinin olduğu yerde - doğrudan merkezi bir idare tesis edildi. Ancak bu askeri seferin Orta Arabistan’a yani Riyad taraarına da yapılması gerekirken tamamlanmamış olması, Suud ailesinin varlığının bölgede sürdürmesine imkan verdi. Zaten o sıralarda fiilen böyle bir askeri hareketin yapılması zordu. Midhat Paşa’nın Ahsa askeri harekâtından sonra Bağdat valiliğinden alınması da Resim 4.2 Vehhabilerin ilk merkezleri Dir’iyye harabeleri Kaynak: Zekeriya Kurşun Muhammed b. Abdilvehhab (1703- 1792): Merkezi Arabistan’da Uyeyne’de doğdu. Hayatı ve ailesi yaygın kanaatlere göre, Arapların köklü kabilelerinden Benî Temim’e mensuptur. Babası Necid ve Hicaz bölgesinde tanınmış bir alim olan Abdülvehhab b. Süleyman’dır. Uyeyne’de kadılık yapmakta ve öğrenci yetiştirmektedir. Muhammed b. Abdilvehhab da ilk eğitimini babasından aldıktan sonra başta Mekke olmak üzere bir dizi Müslüman şehirlerine seyahatler yaparak oradaki ilim meclislerine katılmıştır. Osmanlı Devleti’nin oldukça sorunlar yaşadığı bir devirde, Osmanlı şehirlerinde gördükleri ile kendi dinî yorumu arasındaki çelişkiler onu diğer bilginler ile karşı karşıya getirmiştir. Ağırıklı olarak Ahmed b. Teymiyye (İbn Teymiyye)nin fikirlerinden hareketle Hanbeli mezhebini yeniden yorumladı ve bu yoruma da vehhebilik adı verildi. 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 89 bu hareketi imkansız kılmıştı. Diğer taraan bölgede uzun yıllardan beri nüfuz kurmuş ve bu durumu dini gerekçeler ile meşrulaştırmış bir gücün bölgeden çıkarılması da hayli zor görünmekteydi. Bu yüzden Osmanlı Devleti, kardeşler arasındaki ihtilaa tarafını tutuğu Abdullah b. Faysal’ın uhdesine babasının görevi olan Necid kaymakamlığını vererek, bölge istikrarını sağlamakla yetindi. Böylece hem ailenin itaati sağlandı ve hem de nüfuz alanları daraltıldı. Ancak bu süreç bölgede başka ailelerin palazlanmasına da yaradı. II. Abdülhamid’ın saltanat yıllarının başında Osmanlı Devleti’nin aldığı Rus yenilgisi ve Berlin Anlaşmasının sonuçları onu siyasette temkinli davranmaya ve her oluşuma karşı şüphe ile yaklaşmasına sebep olmuştu. İngilizlerin Basra körfezindeki faaliyetleri ise kuşkularını arttırıyordu. Suud ailesi ve vehhabiler her ne kadar devlet kontrolündeyseler de İngilizlerin kışkırtmalarına açık görülüyorlardı. Bu yüzden II. Abdülhamid, Suud ailesinin Necid’te ezeli rakipleri olan ve vehhabiliğe mesafeli duran Reşidileri zımnen destekleme yoluna gitti. Hatta İngilizlerden nefret eden Reşidilerin emiri Muhammed b. Reşid’i de Cebel-i Şammar fahri kaymakamı olarak tayin ederek onurlandırdı. Bu süreç iki aile arasında zaten var olan rekabeti arttırdı ve iki taraf arasında çarpışmalar başladı. Suudiler 1891 yılında Riyad taraarındaki egemenliklerini Reşidilere kaptırdılar. Orta Arabistan’da (Necid) bütün güçlerini kaybeden aile Osmanlı Devleti’nin izni ve verdiği tahsisat ile Kuveyt’e yerleşmek zorunda kaldı. Bu durum bölgeye geçici olarak bir istikrar sağladı ama Suudiler’in daha güçlü bir şekilde geri dönmelerini engelleyemedi. 1876 yılında Riyad’ta doğan ancak ailesi ile birlikte küçük yaşta Kuveyt’e iltica etmek zorunda kalan Abdulaziz b. Abdurrahman (İbn Suud, 1876-1953) sürekli eski yurduna dönme arzusu taşımasına rağmen bunu yapabilecek iktidarı ve gücü yoktu. Ancak ailesini himaye eden Kuveyt emiri Mubarek el Sabah’tan siyaset öğrendi. Aynı sıralarda Suudilerin rakipleri Reşidiler ile Kuveyt emiri arasında da sürtüşmeler yaşanmaktaydı. Aslında mesele bir iç rekabetten çıkmış uluslararası bir soruna dönüşmüştü. İngilizler, Kuveyt şeyhi ile gizli bir himaye anlaşması yaptıklarından Reşidiler’in muhtemel taarruzlarını haber alarak durumu Osmanlı Devleti nezdinde protesto ettiler. Hatta Kuveyt limanına savaş gemisi ve siyasi memurlar gönderdiler. Bu durum Abdülaziz b. Abdurrahman (İbn Suud)’ın İngilizler ile de temasını sağladı ve onların bölge politikalarını öğrenme fırsatı buldu. Oldukça zeki ve muhteris bir kişiliği olan Abdülaziz, İbn Reşid-Mubarek el Sabah rekabetinden istifade etti. Mubarek’ın destek ve teşvikini alarak eski yurtları olan Riyad’a geri dönmeyi kafasına koydu. Bu vesile ile 1901 yılı boyunca Reşidilere karşı gazve yapan Kuveyt güçlerine katıldı ve bölgedeki durumu kavradı. Bu durum Abdülaziz’in ailesine bağlı çeşitli kabilelerden güvendiği silahlı bir gurup hazırlamasına da imkan verdi. Nitekim hazırlıklarını tamamlayıp gizlice Riyad’a doğru harekete geçti. 15 Ocak 1902 tarihinde gece yarısı Reşidilerin kontrolündeki Riyad kalesini bir mukavemet görmeden ele geçirdi. Böylece bölgede tekrar Suudi ailesinin dönemi başladı. Nitekim bu tarih Suudi Arabistan’ın kuruluş tarihi olarak kabul edilmektedir. Ancak gerçekten Suud Devleti’nin kurulması için Suudiler I. Dünya Savaşının sonunu beklemek durumunda kalacaklardır. 1902 yılında itibaren bölgede Suudilerin yeniden ortaya çıkmaları bir dizi istikrarsızlıkları da beraberinde getirdi. Bir taraan Osmanlı topraklarında merkezi idareye karşı isyan eden güçler diğer taraa da bölgedeki menfaatlerini ve Körfez şeyhleri ile yaptığı anlaşmaları bahane ederek müdahil olmak isteyen İngilizler bulunmaktaydı. Bu hususu dikkate alan II. Abdülhamid, problemin daha da büyümeReşidiler: Merkezi Arabistan’da Cebel-i Şammar’da bir ailedir. Suud ailesinin müttefiki iken daha sonra en büyük rakibi olmuşlardır. Hatta 1891’de Suudilerin kontrolündeki Riyad’ı ele geçirerek onları sürmüşlerdir. Bölgede Osmanlı Devletine en sadık ailelerden biri olarak bilinen aile emirleri Muhammed b. Reşid’den itibaren Cebel-i Şammar kaymakamı olarak tayin edilmişlerdi. Abdülaziz b. Abdurrahman: Modern Suudi Arabistan’ın kurucusu olarak kabul edilir. Literatürde ailesine nispeten kendisi İbn Suud, Necid Emiri, Suudi Arabistan Kralı gibi isimler ile de anılır. Kuruluşundan bugüne kadar geçen süredeki bütün Suud kralları onun oğullarıdır. 90 Modern Ortadoğu Tarihi mesi için Reşidiler’in Kuveyt’e girmesine izin vermedi. Bu arada Riyad’ın ellerinden çıkması Reşidileri telaşlandırdı ve sağa sola saldırmalarına sebep oldu. Bağdat ve Basra vilayetlerinin krizi kontrol edememesi ve Mekke emirlerinin kışkırtıcı tavırları yeni bir Suudi-Reşidi çekişmesini doğurdu. Atalarının yurdunda kalmaya azimli olan Abdülaziz ise eski müttefiklerini tekrar organize ederek İbn Reşid’ın bölgedeki etkinliğine son vermek niyetinde idi. Bu yüzden babası Abdurrahman b. Faysal’ı Kuveyt’ten çağırarak savaş hazırlıklarına başladı. Aynı sıralarda İngilizler ile de görüşen Abdülaziz onlardan para ve silah yardımı istedi. Fakat o sırada Osmanlı Devleti’nin tepkisinden çekinen İngilizler bu isteği geri çevirdi. Bu durumu II. Abdülhamid’e rapor eden bölgedeki Osmanlı görevlileri İbn Reşid’in para ve silah ile desteklenmesini önermişlerdi. Nitekim bu öneri doğrultusunda İbn Reşid’e iki dağ topu gönderildiği gibi kendisinin satın alacağı silahların Basra gümrüğünden rahatça ve gümrüksüz bir şekilde geçirmesine de izin çıkartıldı. Bölgeye bir askerî harekat düzenleme zarureti doğmuştu. Ancak düzenli ordunun çöl şartlarında hareket etmesi çok zordu. Fakat çöl şartlarına hakim Reşidiler’in lojistik desteğine güvenilerek, Bağdat vilayetinden bir çöl askeri harekatı başlatıldı. Beklenen destek eksik de olsa sağlanmakla birlikte yetersiz kaldı ve bu harekât başarısızlıkla sonuçlandı. Böylece Suudilerin bölgede etkinlikleri arttı. Suudiler ile Reşidiler arasında yapılan bir savaşta Reşidilerin liderleri öldürülünce onlar bölge politikalarında etkisiz kaldı. Bu gelişmeden sonra askeri harekâtı sürdüren Ahmet Feyzi Paşa da bölgede istikrarın sağlanması için Suudiler ile anlaşma yolunu seçti. Abdülaziz’ın babası olan Abdurrahman ile anlaşarak onun itaatini sağladı. Ona merkezi Riyad olmak üzere Arîz, Veşm ve Sudeyr ile civarlarının kaymakamlığı verildi. Bu durum aslında İbn Reşid’in devre dışı bırakılarak, Suudilerin lideri Abdülaziz’ın meydana getirdiği fiili durumun kabullenildiğini göstermektedir. Abdülaziz’in de kabul etmiş göründüğü bu çözüm bir müddet daha bölgede istikrarı sağlamıştır. Ancak Suudiler gün geçtikçe daha da güç kazanmışlardır. Nitekim bu tarihlerde Osmanlı resmi evrakları üzerinde Abdurrahman (Abdülaziz’in babası) Osmanlı kaymakamı olarak görünüyorken, Abdülaziz Necid Emiri ve Aşiretleri Reisi unvanını kullanıyordu. Bu gelişmeye rağmen, Osmanlı Devleti’nin görevlendirdiği Sıtkı Paşa ve ardından Sami Paşa aracılığı ile Riyad’a karşı, Kasîm bölgesinde merkezî idare tesisine çalışılmış ise de başarılı olunamamıştır. Abdülaziz b. Abdurrahman’ın devlet ile iyi geçinmesi de bunda etkili olmuş ve Kasîm taraarındaki bütün Osmanlı askeri güçleri geri çekilmiştir. Bu arada Abdülaziz’in Padişah tarafından bir hil’at ile taltıf edilmesine karar verilmiştir. O’da hem bağlılığını bildirmiş ve hem de Ahsa mutasarrıığı nezdine bir temsilci göndererek en azından görünüşte devlet ile irtibatını sürekli kılmıştır. II. Meşrutiyetin ilanı da bölge üzerinde tesirlerini hissettirmiştir. Siyaseti iyi bilen Abdülaziz, geçiş döneminin doğuracağı boşluklardan istifade yoluna gitmiştir. İlk mebus seçimleri sırasında Ahsa mutasarrıığı nezdinde bulunan temsilcisini hemen Riyad’a geri çekerek yeni durum karşısındaki tavrını ortaya koyarak merkezi otorite dışında kalmak istediğini göstermiştir. Onun bu tavrı bölgedeki Osmanlı idari merkezi olan Ahsa bölgesine karşı bir istila niyeti olarak değerlendirilmiş ise de bir tedbir alınmamıştır. 1911 Osmanlı-İtalyan Savaşı ve diğer gelişmeler devletin merkezinden hayli uzakta ve kontrolün zor olduğu Necid, Asir ve Yemen gibi bölgelerde olumsuz tesirler icra etti. Bütün gayretlerine rağmen İttihadçılar bölgede etkin olan unsurların güvenini kazanama- 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 91 dı. Hatta çekişmelere girdi. Mesela, -muhtemelen bir taktik olarak- daha önce istemediği halde 1912 seçimlerinde bir mebus göndermeyi isteyen Abdülaziz’in talebi mevcut seçim kanunu bahane edilerek geri çevrildi. Bu süreç kopmanın hızlanmasına neden oldu. İhvan Teşkilatı ve Suudi Arabistan’ın Kuruluşu Abdülaziz, bütün gücüne ve siyasi dehasına rağmen kendisine bağlı göçebe unsurları yerleşik hayata geçirmeden ve onları eğitmeden kalıcı bir devlet kuramayacağının farkındaydı. Bunun için 1912 yılında Riyad’ın kuzeyinde suyu olan Artaviye’den başlayarak çölde yüz elliden fazla bölgede el-Hecer veya Hicra denilen yerleşme alanları kurdu. Kabile kabile yerleştirdiği bedevileri bir taraan ziraate ve yerleşik hayata alıştırırken diğer taraan da vehhabi akidesini öğrenip uygulamalarını sağladı. İhvan diye isimlendirilen bu yerleşimciler aynı zamanda Abdülaziz’in daha sonra kullanacağı askeri gücünü oluşturacaktı. Her kabileye ait yerleşme yerine bir emir, şer’î hakim, beytülmal memuru, iki katip ve bir posta memuru tayin etmekteydi. Böylece çöllerde devlet geleneğinden uzakta yaşayan bedevileri devlet yapısına ve itaate alıştırmaktaydı. Muhalefet edenler şiddetle cezalandırıldığı için kısa zamanda başarı sağlayan bu proje Suudi Arabistan’ın kuruluşuna giden yolda en önemli adım olmuştur. Ancak güçlü bir devlet için doğrudan denize ve dış dünyaya açılması gerekiyordu. Tek çıkış kapısı ise Osmanlı Devleti’nin mutasarrıık merkezi olan Ahsa’dan geçmekteydi. Nitekim Balkan savaşları sırasında bölgedeki Osmanlı askerlerinin cepheye kaydırılması ve Ahsa’da güvenliği sağlayan sınırlı bir gücün bırakılması Abdülaziz’e aradığı fırsatı verdi. Aslında 1904 yılından beri defalarca İngilizler ile görüşerek destek sağlamaya çalışmış, fakat istediği desteği resmen elde edememişti. Zira İngilizler sahildeki Arap emirleri ile açık veya gizli anlaşmalar yapmışlardı ama sahil ile bir ilişkisinin olmaması Abdülaziz’ın bundan istifade etmesine engel olmuş idi. İngilizler, çöl içindeki bir emir yüzünden Osmanlı Devleti ile bozuşmak istemiyorlardı. Hatta 1913 Osmanlı-İngiliz anlaşmasında Kuveyt, Katar ve Bahreyn’in aksine Abdülaziz’in nüfuz alanları anlaşmaya konu edilmemişti. İngilizler’in bu resmi politikalarına rağmen Kuveyt’teki siyasi memurları Captain William Shakespear ise farklı düşünmekte ve Abdülaziz’i cesaretlendirmekteydi. Nitekim Balkan Harbi ile ilgili gelişmeleri de Abdülaziz’e bildiren oydu. Ahsa’da bir mukavemet ile karşılaşmayacağını öğrenen Abdülaziz, Nisan 1913 tarihinde başında bulunduğu kuvvetler ile Ahsa’ya yöneldi. Gerçekten de bir mukavemet ile karşılaşmadı ve 4 Mayıs’ta şehre girerek az sayıdaki askerler ile Osmanlı Devleti memurlarını Ahsa’dan çıkarıp hedefine bir adım daha yaklaştı. Ardından aynı yılın Mayıs ayı sonuna kadar kendini denize ulaştıran Uceyr ve Katıf bölgelerinin kontrolünü eline geçirdi. Bu yeni durum Osmanlı hükümetinde şok etkisi yarattı. Önce askeri bir müdahale gündeme gelmiş ise de bunun imkansızlığı dikkate alınarak, Basra valisi Süleyman Şefik, Basra Nakibu’l Eşrafı ve eski Necid mutasarrıfı Talib el Nakip ve Kuveyt Şeyhi Mubarek el Sabah aracılığı ile Mayıs 1914’te Abdülaziz ile bir anlaşmaya varıldı; kendisine Paşalık ünvanı ve Necid valiliği verildi. Böylece Abdülaziz’in durumu resmileştirilerek öncelikle İngiliz himayesine girmesi engellenmiş oldu. Aynı zamanda Abdülaziz’ın büyük bir devlet kurmasının da önü açıldı. Çok geçmeden I. Dünya Savaşı başlamış ve Osmanlı Devleti de savaşta yer almıştı. İlan edilen cihad fetvası devletin valisi sıfatı ile Abdülaziz’e de bildirildi ise de o, kendisine düşmanlık besleyen İbn Reşid’ı bahane ederek cihad çağrısına katılmayı reddetti. Gerçekte ise Basra körfezinde etkin olan İngilizler ile karşı karşıya gelmek istemiyordu. Aslında bu siyasetinin olumlu so- 92 Modern Ortadoğu Tarihi nuçlarını alarak, 1915 yılında savaşta tarafsız kalması karşılığında İngilizler’in desteğini sağlayan gizli bir anlaşma da yaptı. O sıralarda İngilizler, Mekke emiri Şerif Hüseyin’i Osmanlı devletine karşı isyana hazırladıkları için Abdülaziz’in tarafsızlığı önemli idi. Bundan fazlasına ihtiyaçları yoktu. Abdülaziz bir taraftan İngilizleri tatmin etmişken diğer taraan da kendine bağlı kabileleri teşvik ederek Cebel-i Şamar ve Hicaz taraarına akınlar yapmalarını sağladı. Bir yandan da Suriye’de Cemal Paşa ve Medine’deki Fahreddin Paşa’ya heyetler gönderip onların muhtemel tepkilerini de ölçmekteydi. Nitekim savaşın sonuna kadar faaliyetlerini merkezi Arabistan’ın dışına çıkarmayan Abdülaziz, 1918’de Mondros Mütarekesi ile Osmanlı Ordularının bölgeden çekilmesi üzerine İdrisî’nin idaresinde Yemen’in bir parçası olan Asir’e yöneldi ve 1919-1921 yılları arasıda sürdürdüğü mücadele ile Asir’i topraklarına kattı. Fakat bu ilhak resmen 1932 yılında gerçekleşebildi. 1921 yılında Hail’de kalan son Reşidileri de oğlu Faysal komutasında gönderdiği kuvvetler ile yenerek hükümranlık sahasını genişletti. Aynı yıl muhtemelen Şerif Hüseyin’in İngilizlerin desteği ile sağladığı Hicaz Kralı unvanına karşılık Necid Sultanı unvanını kullanmaya başlayan Abdülaziz, ertesi yıl bu unvanı değiştirerek Necid ve Civarının Sultanı’nı kullanmaya başladı. Bu arada İngilizlerin gözetiminde 1922 yılında yaptığı Muhammara anlaşması ile Irak sınırını belirlerken, bir süre sonra da Doğu Ürdün ve Kuveyt sınırlarını belirleyen anlaşmaları tamamladı. İngilizlerin himayesinde kurulmuş olan Hicaz Haşimi Krallığı topraklarına 1924 yılında yönelen Abdülaziz (İbn Suud), 1925 yılına kadar sürdürdüğü savaşlar ile Resim 4.3 Suudi Arabistan’ın kurucusu Abdülaziz bin Abdurrahman (1876-1953) Kaynak: Daretu’l Melik Abdülaziz Arşivi, Riyad İdrisîler: Mağrıpli Ahmed b. İdrisi soyundan gelen Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed El İdrisî yırmınci yüzyılın başında Yemen’ın bir sancağı olan Asir’e gelerek dinî söylemleri ile kabileleri başına toplayıp, 1909 yılında Asîr’de bir devlet kurmaya teşebbüs etmiştir. Osmanlı Devleti’nin İtalya Savaşı’nı fırsat bularak nüfuz alanlarını genişletmiştir. Hatta İtalyanların desteğini sağlamıştır. İki taraf arasında yaşanan savaşlarda Osmanlı askerleri büyük kayıplar vermiştir. Aynı zamanda Zeydilere karşı olması hasebi ile Türkler ile Zeydî İmam Yahya’nın ona karşı birleşmelerine imkan vermiştir. 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 93 Hicaz bölgesini de tamamen hakimiyetine kattı ve ertesi yıl kendisini Hicaz Kralı ve Necid ve Civarının Sultanı olarak ilan etti (1926). Aynı yıl -henüz dünya tanımamış iken- Türkiye Cumhuriyeti bu yeni siyasi yapıyı resmen tanıdı. 1927 yılında unvanından Sultan kelimesini çıkararak kendini Hicaz ve Necid Kralı ilan eden Abdülaziz, topraklarına Cazan bölgesini katmak için faaliyetlere başladı. Aslında İbn Suud devletini kurarken en azından rakibi olan Haşimiler gibi doğrudan yabancı desteğini almadığından dolayı bölgede meşruiyeti kolayca yayıldı. Ancak İngilizler ile ilişkileri ve dolaylı da olsa onlardan destek alması kendisine karşı bir muhalefetin de oluşmasına neden oldu. Kral Abdülaziz, topraklarını genişletip devletini kurma yolunda ilerlerken en büyük muhalefeti yine kendi kurduğu ihvan gurubundan ve bir devletin himayeResim 4.4 Suudi Arabistan’ı ilk tanıyan ülkelerden biri Türkiye Cunhuriyeti olmuştur. İki ülke arasında 1929 yılında dostluk anlaşması imzalanmıştır. Bunun üzerine Kral Abdülaziz’in oğlu Emir Faysal Türkiye’yi Ziyaret etmiştir. Cumhuriyet, 18 Hazıran 1932 94 Modern Ortadoğu Tarihi sinde olmayı reddeden kabilelerden görmüştür. Diğer taraan Hicaz’ı da topraklarına katması ile vehhabiliği benimsemiş Necid’li kimi kabileler, yeni anlayışlar ve teknoloji ile karşılaştılar. Bu da vehhabiliğin temelini teşkil eden “bid’at” tartışmalarını beraberinde getirmiş ve Kral Abdülaziz’i hayli zor durumda bırakmıştır. Bu yüzden güç kullanan Kral Abdülaziz geçmişte yararlandığı en güçlü İhvan liderlerinin üzerine gitmiştir. Kuveyt’e kaçan pek çok ihvan mensubu İngilizlerin yardımı ile geri döndürülmüş ve hapse atılmışlardır. Bu olaylardan sonra eğitime yönelen Kral, bu sayede vatandaşlık bilincini geliştirmeyi umuyordu. Ayrıca zekice bir yaklaşım ile çeşitli kabilelerden evlilikler yaparak, bedevilerin önem verdikleri akrabalıklar tesis edip bağlılıklarını sağlamaya çalışmıştır. Nitekim Kral Abdülaziz öldüğünde ardında 34 erkek (bir rivayete göre de 53) ve sayısı bilinmeyen pek çok kız çocuk bırakmıştır. 1932 yılından itibaren önce maliye akabinde de hariciye işlerini sürdürecek kurumları hayata geçiren Kral Abdülaziz, dini liderlerin itirazlarına rağmen 1933 yılında petrol arama imtiyazını bir Amerikan şirketine (Standart Oil of California) vermesi ile dünya gündeminde yer almaya başlamıştır. Petrol 1938’de bulundu ise de Suudi Arabistan ancak II. Dünya Savaşından sonra petrolden istifade edecektir. Elde edilen petrol gelirleri ile yollar, limanlar, hastaneler, sulama kanalları ve yeni şehirler kurulmuştur. Suudi Arabistan 1960 yılında OPEC’in kurucu üyesi olmuştur. Suudi Arabistan 1972 yılında ülkede petrol imtiyazını elinde bulunduran ARAMCO’nun (Arabian American Oil Company) %20 hisselerini aldı, 1976 yılında ise şirketi tamamen millileştirdi. Kral Abdülaziz, ölümü olan 1953 yılına kadar; akabinde oğulları Suud 1964; Faysal 1974; Halid 1982; Fahd 2005 yılına kadar Suudi Arabistan’ı idare etmişlerdir. Kral Suud zamanında petrol işçilerinin yoğun sorunları ülkede bir dizi problemler yarattı. Kral Faysal zamanında da birçok yenilikler yapılarak Suudi Arabistan’ın modern bir devlete dönüşmesi sağlandı. Özellikle adli sistem ve kamu sektörleri alanlarında gelişmeler oldu. Ülkede yabancı işçi sayısı hızla arttı. Şu anda (2013) Kral Abdullah (Kral Abdülaziz’in oğlu), hem kral ve hem de hükümet başkanı olarak ülkeyi idare etmektedir. Veliahd ise kardeşi Emir Selman’dır. Krallığın seçim şekli ile ilgili herhangi bir kural yoktur. Bu yüzden şu ana kadar seçilen kralların hepsi Abdülaziz’in oğulları arasından seçildi. Henüz kraliyet üçüncü nesle intikal etmedi. Ancak bunun doğurduğu sorunları gidermek üzere 2006 yılında yine otuz beş aile üyesinden oluşan bir konsey (Hey’et’ul-Bey’a/Biat Heyeti) kuruldu ve artık veliahd bu heyet tarafından atanmaktadır. Dört yıl için atanan Suud hükümetinin önemli bakanlıkları da aileden gelen isimlerden seçilmektedir. Ülkede 1980 yılında kurulmasına rağmen ancak 1993 yılında hayata geçirilen ve 150 üyeden oluşan bir Meclis-i Şura bulunmaktadır. Fakat etkin bir meclis değildir. Ülke, başkent Riyad ve Mekke ve Medine ile birlikte on üç idari bölgeye ayrılmıştır; her bölge kraliyet ailesine mensup bir emirin idaresi altındadır. Son yıllarda belediye teşkilatlarının da kurulup, başkanlarının seçimle belirlenmesi Kral Abdullah’ın açılım ve değişim politikası olarak değerlendirilmektedir. Hemen her kral döneminde eğitime önemli yatırımlar yapılmış ise de, hâlâ ülke kendi ihtiyacını karşılayacak düzeyde eğitilmiş insana sahip değildir. Ülke ekonomisinin nerede ise tamamı petrol gelirlerine dayalıdır. Ayrıca hac gelirleri ve son yıllarda çeşitli alanlarda yapılan yatırımlar da önemli ekonomik kaynakları arasındadır. Ülkede okuma yazma oranı erkeklerde % 85, kadınlarda %79 dur. Kapalı bir toplum olması ve ayrıca vehhabi mezhebinin sanata yaklaşımı yüzünden kültür ve sanat faaliyetleri yok denecek kadar azdır, ancak geleneksel Arap edebiyatı ve şiir bir hayli gelişmiştir. 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 95 Siyaset ve Uluslararası İlişkiler Siyasi Yapılanmalar: Suudi Arabistan’da siyaset yasaktır. Mutlak monarşi egemendir. Kralın yetkilerini şer’î hükümlerin dışında hiçbir şey kısıtlamamaktadır. Bu yüzden kralı denetleyen mekanizma sadece Muhammed b. Abdilvehhab’ın soyundan gelen (Âl-i Şeyh) ulema sınıfıdır. Her iki taraf arasında akrabalıklar da tesis edildiğinden yetkiler adeta yazılı olmayan kurallar ile aralarında bölünmüştür. Buna rağmen Suudi toplumu dünyada ve bölgesindeki gelişmelerden uzak tutulamamıştır. Pek çok gizli ve açık siyasi guruplar ortaya çıkmıştır. Ülkenin yasama kaynağı olan Hanbeli mezhebinin vehhabi yorumunu dahi tenkit eden Yeni Vehhabî Hareketi (Selefîler) bunlardan bir tanesidir. Resmi dini görüşü eleştirerek her türlü seküler gelişmelere karşı çıkmaktadırlar. Londra merkezli olarak teşkilatlanan bu gurup, zaman zaman Suudi Arabistan’da da gösteriler yapmışlardır. Muhtemelen Suudi yönetimi bu gurubu içerden uzak tutmak için ülke dışındaki faaliyetlerinde destek olmaktadır. Nitekim Afrika başta olmak üzere dünyanın pek çok yerinde taraar bulmaktadırlar. Ülkedeki en önemli siyasi bir gurup da Şii İslamî guruptur. Uzun süre baskı altında kalan Suudi Şiileri 1979 İran devriminden sonra seslerini yükseltmeye başlamışlardır. Kendi aralarında birlik olmasa bile Suudi Arabistan’ın en büyük siyasi gurubudurlar. Ülkenin doğusundaki nüfusu temsil etmektedirler. Yaşadıkları yerler aynı zamanda petrol bölgesi olduğundan Suudi Arabistan için hayati önem taşımaktadır. Bu yüzden zaman zaman yönetim Şii önderler ile diyalog geliştirme ihtiyacı duysa da bugüne kadar yapılanlardan hiçbir sonuç alınamamıştır. Suudi Arabistan-İran ilişkilerinin sürekli bozuk olmasında İran’ın Suudi Arabistan ile çatışan bölge politikaları ve bu gurubu desteklemesi gelmektedir. Aslında ABD’nin bölge politikalarıyla uzun süre statükoyu koruyan iki taraf, 1979 Humeyni devriminden sonra ilişkileri husumete dönüştürmüştür. Zira bölgedeki Şiilerin önemli bir bölümü İran’daki müçtehidleri taklid ettikleri gibi Şiilerin her yıl ödedikleri ve toplamda çok büyük yekünü oluşturan Hums’un önemli bir bölümü İran’daki müçtehidlere gitmektedir. Bu durum ise Suudi Arabistan için bir tehdit olarak algılanmakta ve Şii nüfusa karşı daima güvensizlik duyulmaktadır. 1960 yılında entelektüeller ve üniversiteliler arasında başlayan bir başka siyasidinî hareket de Reformcu Şavî’lerdir. Mısır kökenli İhvan-i Müslimin’in etkisinde olan bu gurup aynı zamanda muhalefette Şiiler ve Liberaller ile de ortaklık yapabilmektedirler. Bir kısım teknokrat, serbest meslek sahibi ve iş adamlarının desteklediği diğer bir siyasi gurup ise Liberal Reformculardır. Gerçekte bir fikir birliğine sahip değillerdir. Kimi vehhabiliği yeniden yorumlamak isteyen muhafazakar çizgide, kimisi de Liberal veya Şavîler ile ayni çizgide bulunmaktadır. Ancak etkin bir gurup değildir. Suudi Arabistan’ı sarsan en ciddi siyasi guruplar, Kasım 1979’da Kabe Baskınını liderleri Cuheyman bin Muhammed bin Seyf el Uteybî önderliğinde gerçekleştiren Radikal Redciler ile ABD’nin Afganistan’da savaşmak üzere organize ettiği savaşçıların sonradan oluşturdukları El Kaide’dir. Kabe’yi silahla basarak iki hafta ellerinde tutan Cuheyman ve adamları ancak Fransızlardan alınan yardım ile Kâbe’den çıkarılabildi. Bir kısmı çatışmalarda öldürüldü bir kısmı da sonradan idam edildi. Aynı günlerde ülkenin doğusunda Katıf bölgesindeki Şiiler’in de Cuheyman ve adamlarını desteklemek için gösterilere kalkışması Suudi yönetimini hayli sarsmıştır. Bu olayların arkasında İran’da aynı sıralarda yaşanan gelişmelerin (Humeyni Devrimi) olduğunu düşünen Suudiler, ABD ile ilişkilerini geliştirdikleri gibi, silahlanmaya da daha fazla yatırım yapmaya başladılar. (Smith, 2006: 105) Taklid: Şii itikadına göre, her şii, dini uygulamalarında, yaşayan bir müçtehidi (dini konularda fikir üretebilen) taklid etmek zorundadır. Taklid edene Mukallid, taklid edilene de Müçtehid veya Merce’u’t-taklid adı verilir. Şii toplumunda en önemli yeri işgal eden müçtehidlerin etkisi de büyüktür. Ayrıca topladıkları Hums ile tükenmez mali kaynakları bulunmaktadır. Hums: 1/5 anlamındadır. Şiilik inancına göre her şii kazancının 1/5ini taklid ettiği müçtehid veya onun belirlediği yere vermekle yükümlüdür. Buna Hums adı verilir. Müçtehid bu gelirleri, üçe taksim eder. Bir bölümü fakirlere, bir bölümünü de Şiilerin dini ve dünyevî işlerini düzenlemeye (Şii kutsal mekanlarının bakımına, medreselere ve orada uzun yıllar okuyan talebelere) kalan kısmını da şahsı tasarrufu ile kendisine ve etrafındakilere harcar. Günümüzde Şii dinî liderlerin sahip olduğu gücün büyük bir kısmı kontrolü olmayan ve tükenmeyen bu kaynağa dayanmaktadır. 96 Modern Ortadoğu Tarihi Tanınmış ve zengin bir aileye mensup olan Usame b. Ladin 1984 yılında, ABD’nin desteğinde Pakistan ve oradan Afganistan’a giderek Sovyetler Birliğine karşı savaştı ve El Kaide’yi bu süreçte kurdu. 1989’da tekrar Suudi Arabistan’a döndü ve bu sefer Irak başta olmak üzere ABD’nin bölge politikaları ile ters düştü. 1991 yılında yeniden Taliban yönetimindeki Afganistan’a giderek El Kaide aracılığı ile bütün dünyadaki ABD’nin menfaatlerini tehdit etmeye başladı. Ayrıca, Afganistan başta olmak üzere birçok İslam ülkesinde teşkilatlanarak terör faaliyetlerine başladı. Bu çerçevede hedef aldıkları sistemlerin başında ABD ile müttefik olan Suudi yönetimi oldu. Nitekim taraarları Suudi Arabistan’da birçok eylemde bulundu. El Kaide, 11 Eylül 2001’de New York Dünya Ticaret Merkezi’ne ve Pentagon’a düzenlediği saldırılardan sonra, bütün dünyada olduğu gibi Suudi Arabistan’da da takibata uğradı ve tamamen yer altına çekildi. İdeoloji olarak Selefiliği benimsemiş bir guruptur. Bu yüzden bir çok Selefi gurubu da teröre yakınlaştırmış hatta bulaştırmıştır. Uluslararası Siyaset: İçeride istikrarı sağlamak, isyancı kabileleri bastırmak ile uğraşırken 1920li yıllardan itibaren diplomatik ilişkilere de başlayan Abdülaziz (İbn Suud), dış dünyanın da bir hayli ilgisini topladı. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti de bu gelişmelere ilgisiz kalmadı. Aslında o tarihlerde bağımsız kalabilen yegane iki Müslüman devlet vardı. Birisi milli mücadele ile ülkedeki işgalleri kaldıran Türkiye; diğeri de mevcut durumdan yararlanarak Arap yarımadasında birliği sağlayan Suudi Arabistan idi. Bu yüzden iki ülke liderleri arasında başlangıçta dolaylı sonra da doğrudan iletişim kurulmuştur. Mustafa Kemal, 1926 yılında İbn Suud’un girişimi ile Mekke’de toplanan Hilafet kongresine Edip Servet Bey’i delege olarak gönderdiği gibi aynı yıl Cidde’de de Türkiye Cumhuriyeti Maslahatgüzarlığı açılmıştır. Türkiye daha da ileri giderek 1927 yılında Kral Abdülaziz ve Yemen İmamı Yahya arasındaki ihtilaarda aracılık girişiminde bulunmuştur. 1929 yılında ise Türkiye Cumhuriyeti ile Hicaz ve Necid Krallığı arasında dostluk anlaşması imzalanmıştır. 1932 yılında İngiltere’nin de Suudi Arabistan’ı resmen tanıması üzerine Abdülaziz unvanını Suudi Arabistan Kralı (Meliku’l-Memleketi’lArabiyyeti’s-Suudiyye) şekline dönüştürmüştür. Aynı yıl Abdülaziz’in oğlu Emir Faysal Türkiye’yi ziyaret ederek Mustafa Kemal’e kralın mektubunu getirmiştir. Oldukça sıcak karşılanan ve İstanbul ve Ankara’da temaslarda bulunan Faysal, Türkiye’den etkilenerek ülkesine gitmiştir. Bu tarihten sonra özellikle ikinci dünya savaşına kadar karşılıklı işbirlikleri aranmış ve o günkü şartlarda kısmen de olsa hayata geçirilmiştir. 1947 yılından sonra resmi hac organizasyonunun başlamasıyla, Türkiye bir kere daha Suudi Arabistan ile ilişkilerini geliştirme ihtiyacı duymuştur. Fakat bu ilişkiler hac konusu dışına taşmamış özellikle Türkiye’nin Nato’ya girmesi ile de adeta durma noktasına gelmiştir. Aslında iç politikalarında büyük farklılıklar olsa bile dış politikalarında büyük benzerlikleri bulunan (Örneğin: Suudi Arabistan da Türkiye gibi II. Dünya Savaşında tarafsız kalmış ve son anda 1945 yılında Almanya’ya savaş ilan etmiştir.) Türkiye ve Suudi Arabistan uzun süre birbirleri ile üçüncü taraf üzerinden ilişki kurabilmişledir. Ancak 1980li yıllardan itibaren önce Türkiye’deki iktisadî zorunluluklar ile bölgeye giden işgücü, müteahhitlik hizmetleri ve ticaret yoluyla başlayan ilişkiler daha da gelişerek bu günkü seviyeye ulaşmıştır. Bütün gelişmelere rağmen geçmişteki tarihi ilişkilerden dolayı Türkiye ile mesafeli durmayı amaçlayan ve özellikle Suudi Arabistan’ın Osmanlı geçmişini unutturmaya çalışan guruplar hâlâ mevcuttur. Kuruluş yıllarında Suudi Arabistan’in komşuları ile ilişkilerine yukarıda değinilmişti. Ancak genel olarak tarih içinde kendisinden daha küçük olan Körfez ül- 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 97 keleri üzerinde etkin olduğu bilinmektedir. Gerçi, Birinci Dünya Savaşı’ndan 1970li yıllara kadar birçok Körfez ülkesi hâlâ İngilizlerin kontrolünde olduğu için ilişkileri belirleyen taraf o küçük emirliklerden ziyade İngiltere idi. Bu yüzden ilişkileri çoğu kere iki taraı irade ile şekillendiğini söylemek mümkün değildir. Suudi Arabistan, coğrafi olarak uzantısı gibi gördüğü; ayrıca eskiden beri vehhabiliği de benimsemesi yüzünden (2003’den sonra değişim başlamıştır) Katar üzerinde daima etkin olabilmiştir. Katar’ın sınırları büyük ölçüde Birinci Dünya Savaşı’ndan önce yapılan 1913 Osmanlı-İngiliz anlaşmasıyla belirlenmişti, bu yüzden arada paylaşım sorunları da bulunmamaktadır. Kuveyt ve Bahreyn ile ilişkileri ise sınır sorunları yüzünden uzun süre değişken olmakla birlikte zaman içinde normalleşmiştir. Hatta sahip olduğu savunma potansiyeli ile Suudi Arabistan bu gün iki devletin hamisi görünümündedir. Diğer Körfez emirlikleri ve Uman ile de uzun süre sürtüşmeler yaşanmıştır. Bunun temel nedeni hareket halindeki bedevi kabilelerin tabiiyeti ve sınır sorunlarıydı. Ancak Birleşik Arap Emirlikleri’nin kurulması ve İngilizlerin araya girmesiyle kısmen sınır düzenlemeleri yapıldı ve sorunlar anlaşmalar ile çözümlendi. Bugün bölgede en önemli organizasyon 1981 yılında kurulan Körfez İşbirliği Teşkilatı’dır (GCC) ve Suudi Arabistan bu teşkilatın lokomotifi durumundadır. Gerçekte ekonomik işbirliğini öngören bu teşkilat, Arap Dünyası’ndaki son gelişmelerden itibaren de siyasi bir blok oluşturmuştur. Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri ve Uman’dan oluşan birlik; Körfez ülkelerinden olmamasına karşılık Ürdün ve Fas’ı da gözlemci olarak birliğe katmışlardır. Bu durum aslında bölgede bir “monarşi birliğini ve dayanışmasını” sağlama olarak da değerlendirilmektedir. Zira, gözlemciler dahil üyelerin tamamında monarşi egemendir. Diğer taraan Yemen, coğrafi olarak yakınlığını ileri sürerek yıllardan beri kuruluşa gözlemci olarak katılmak istemesine rağmen kabul edilmemesi, bir önceki fikri destelemektedir. Körfez İşbirliği Teşkilatı, Arap Dünyası’nda kurulan işbirliği organizasyonlarının en başarılısı olduğu kabul edilebilir. Birlik, ülkeler arasında pasaportsuz geçişler, ekonomik işbirlikleri, gümrük mevzuatlarında birliktelik sağlayarak vatandaşlarına önemli avantajlar sunmuşlardır. Suudi Arabistan kuruluşundan beri Arap Birliği Teşkilatı’nın üyesi olmakla birlikte, Birliğe karşı zaman zaman mesafeli duruşu ile onu etkisiz kılmıştır. Arap Dünya’sının en önemli ülkelerinden biri olan Mısır ile daima iyi ilişkiler geliştirmeye özen gösteren Suudi Arabistan, özellikle Cemal Abdunnasır’ın PanArabizm fikrine karşı da soğuk durmuştur. Hatta buna karşılık İslam Birliği fikrini desteklemiş ve ön plana çıkarmıştır. Buna rağmen Filistin meselesinde ve İsrail karşıtlığında Mısır’ın yanında yer almış, hatta maddi destekler sunmuştur. Ancak Nasır döneminde yaşanan Yemen meselesinde ise Mısır’ın politikalarına karşı sert tavır almıştır. Diğer taraan 1945’lerden itibaren yaşanan Arap Birliği-İslam Birliği tartışmaları, 1969 yılında İslam Konferansı Örgütü’nün (İKÖ,) (şimdiki ismi İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) kuruluşunu da sağlamıştır. İsrail’e desteğinden dolayı ABD ve bazı Avrupa ülkelerine OPEC’in 1973 yılında başlattığı petrol ambargosunun başını Suudi Arabistan çekmiştir. Bir taraan ABD ile ilişkilerini geliştirirken paradoksal bir şekilde ABD’nin baskısı ile 1979’da Camp David’de Mısır ile İsrail arasında yapılan anlaşmaya da karşı çıkmış; hatta bu yüzden Mısır’a uygulanan Arap ambargosunun da başını çekmiştir. Aynı süreçte 1981 yılında Reagan yönetimine ABD kongresinin getirdiği kısıtlamaları devre dışı bırakmak için gizlice 32 milyar dolar para yardımı yaparak, Nikaragua sorununun halledilmesini sağlamıştır. Bütün bu örnekler Suudi Arabistan’ın dış 98 Modern Ortadoğu Tarihi politikada oldukça pragmatist hatta bir ölçüde makyevelist bir yaklaşım sergilediğini göstermektedir. Önce İngilizlerin ardından ABD’nin bölgedeki en önemli müttefiki olmasına rağmen Suudi Arabistan eski Sovyetler Birliği ile de daima iyi ilişkiler geliştirmiştir. Bunda kuruluş aşamasında kendilerini ilk tanıyan ülkelerden birinin Sovyetlerin olmasının da etkisi olmuştur. Bölge politikalarında farklı düşüncede olsalar bile geçmişte Sovyetler Birliği ile kurulan ilişkiler bu gün Rusya ile de sürdürülmektedir. Bir başka ifade ile Suudi Arabistan ABD ile mevcut sıkı ittifakını bir ölçüde Rusya ile olan dostluğuyla dengelemeye çalışmaktadır. Sizce Suudi Arabistan’ın istikrarını sürekli kılmasına engel olan iç ve dış temel faktörler nelerdir? ARAP YARIMADASI’NIN GİZEMLİ ÜLKESİ: YEMEN Coğrafya ve Jeopolitik Arap Denizi, Aden Körfezi ve Kızıldeniz ile çevrili olan Yemen, Suudi Arabistan ile Uman arasında 527. 968 kilometre karelik orta büyüklükte olan ve Arap Yarımadası’nın güneybatısında yer alan bir ülkedir. Arap Yarımadası’nda en eski uygarlıkların yeşerdiği verimli bir coğrafya olduğu için tarihte bu bölgeye “Mutlu Yemen” ismi verilmiştir. Resmi adı “Yemen Cumhuriyeti”dir. Tarihte ve bugün kullanılan deniz yollarının güzergahında olması ülkenin jeopolitiğini belirleyen en önemli unsurdur. Özellikle bugün dünyanın en önemli deniz geçiş yolu olan Kızıldeniz ile Aden Körfezi’ni birbirine bağlayan Babu’l-Mebdeb boğazının varlığı ülkeye stratejik bir konum kazandırmaktadır. Ayrıca Haniş, Kamaran ve Perim adaları gibi 200 ada ve adacığa sahiptir. En büyük ada, ana karadan 354 km. uzaklıkta Arap Denizi’nde olan Sukatra adasıdır. Bu da Yemen’in jeopolitiğini arttırmaktadır. Ülke -bugün kullanamıyor olsa da- zengin maden rezervlerine sahiptir. Batı’daki verimli arazisinin yanında petrol, kaya tuzu, kömür, kurşun, nikel, altın gibi rezervleri ve kahve üretimi vardır. Yemen’in iç tüketimine hitap eden ve bir çeşit uyuşturucu bitki olan Gat önemli bir gelir kaynağı olduğundan genel olarak hem ziraat hem de toplumu olumsuz yönde etkilemektedir. Günümüzde Yemen idari taksimat olarak 20 vilayet ve bir büyük şehir belediyesinden (Başkent Sana) meydana gelmektedir. Etnik ve Dinî Yapı En eski Arap toplumunu temsil eden Yemen bir kabile toplumudur. Özellikle ülkenin kuzey taraarı (Yukarı Yemen) kabilelerin etkin olduğu yerlerdir. Güney’de kabilevi toplum yapısı daha zayıf olmakla birlikte, burada yaşayanların çoğunun da bir şekilde Kuzey’dekiler ile akrabalık bağları bulunmaktadır. Genelde devlet önünde kendi nüfuz ve mevkilerini muhafaza etme arzusu duyan kabilelerin zaman zaman birbirleri ile menfaatleri çatışmaktadır. Ancak Zeydî mezhebine mensup kabileler tarih boyunca bütünlük arzederek Yemen içinde 1962 yılına kadar özel statülerini muhafaza edebilmişlerdir. Ülkede Afrika Arapları, Güney Asya kökenliler ile az da olsa Avrupalılar da bulunmaktadır. Ayrıca Osmanlı döneminden kalma Türk kökenli aileler de mevcuttur. Yerli halka karışan ve şehir toplumunda oldukça prestijli bir yeri olan Türk asıllıların (bir gurup oluşturmamışlardır) sayısı hakkında net bilgi bulunmamaktadır. Yemen’de başta Somali ve Irak kökenli olmak üzere 150 bin civarında (2010 itibari ile) da mülteci yaşamaktadır. Gat ve Gat Meclisi: Afrika kökenli bir bitki türü olan Gat (Catha edulis) ağızda uzun süre tutulduğunda uyarıcı/ uyuşturucu etkisi olmaktadır. Yemen toplumunun gündelik hayatında önemli yer tutmaktadır. Hemen herkes hergün öğleden sonra bu bitkiden edinerek kullanmaktadır. Bu vesile ile belli saatlerde evlerde ‘gat meclisi’ diye ifade edilen toplantılar yapılmaktadır. Ev sahibi misafirlerine gat ikram etmekte veya misafirler getirdikleri kendi gatlarını ağızlarının bir tarafına depolayarak saatlerce sohbet etmektedirler. Bu bitki evlerin bahçelerinde yetiştirildiği gibi büyük oranda ticari tarlalarda da yetiştirilmektedir. Bu alışkanlık Yemenliler’in kazançlarının büyük bir bölümünü almakta ve hem de çalışma hayatını engellemektedir. 2 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 99 Yemen toplumu dini bakımından genel olarak Sünnî/Şafi’î (sınırlı sayıda Maliki ve Hanbeli) ve Zeydî mezhebine mensup Müslümanlardan oluşmaktadır. Ayrıca başta İsmailiye olmak üzere muhtelif Şiî kollarına mensup guruplar da bulunmaktadır. Avrupalı Hıristiyanların dışında yerli Yahudiler de mevcuttur. İsrail Devleti’nin kuruluşuna kadar önemli bir yekün tutan Yahudiler, meşhur “Sihirli Halı Operasyonu” ile İsrail’e göç ettirilince buradaki Yahudi cemaatı oldukça sınırlı bir sayıya inmiştir. Ayrıca az da olsa bölgede ticaret yapıp kalan Hindular vardır. 2012 yılı tahmini nüfusu 24.771.809 olan ülkede doğum oranı hayli yüksektir. Yemen’in gelecekte Ortadoğu’da nüfus bakımından en büyük ülkelerden birisi olacağı tahmin edilmektedir. Nüfusunun yüzde elliye yakını yoksulluk sınırında yaşayan Yemen, dünyanın en fakir ülkelerinden birisidir. Özellikle kabileler ve mezhepler arasında devam eden çatışmalar yüzünden ülkede bakıma muhtaç milyonlarca yetim çocuk bulunmaktadır. Tarih İçinde Yemen Tarihi geçiş yolları üzerinde olması ve en azından bir kısım topraklarının verimli olması Yemen’in çok erken devirlerde yerleşim yeri olmasını sağlamıştır. Yapılan kazılar taş devrinde bile burada yerleşimin olduğunu göstermektedir. Arap yarımadasında petrol arama imtiyazı almasının akabinde bölgede kazı çalışmalarını da destekleyen Aramco Şirketi 1937’de Yemen’de de kazılar başlatarak Yemen’in milattan önceki devirlerini aydınlatan çalışmalar yaptırmıştır. Özellikle F. Homme ve E. Glase’nin araştırmaları M.Ö. 2000li yılara ait ve destanlara konu olan Sebe Krallığı’nın kalıntılarını ortaya çıkarmıştır. Arkeolojik açıdan zengin bir alan olan Yemen’de pek çok batılı arkeolog kazılar yapmış ve birçok eski yerleşim yeri keşfetmişlerdir. Ancak dünya tarihinin önemli bir parçasını teşkil eden bu keşier her nedense modern tarih yazımına yeterince yansıtılmamıştır. İslam tarihçilerine göre Yemen, Arapların atası sayılan Hûd peygamberin oğlu Kahtan dönemine kadar inmektedir. Bu yüzden Yemen Arapları ve oradan Arap Resim 4.5 Yemen’in Başkenti San’a’dan bir görüntü Foto: Zekeriya Kurşun 100 Modern Ortadoğu Tarihi Yarımadası’na göçenler Kahtanîler olarak bilinmektedir. Nitekim eski çağlarda bu coğrafyada Ma’in, Sebe ve Himyeri devletleri kuruldu. Son iki devlet Kur’an’da da zikredildiği gibi bugün onlara ait pek çok maddi kalıntılar da bulunmaktadır. Bu devletler Habeşistan ve Eritre’ye kadar uzanarak büyük imparatorluklar oluşturduktan sonra tarihe karıştılar. Ardından bölgede Katban, Evsan ve Hadramut gibi küçük devletçikler kurulmuştur. Yemen M.Ö 25 yıllarında Roma’nın istilasına uğradı ise de onlar burada kalıcı olamamıştır. Romalılar’dan sonra Yemen, Habeşliler ile Persler (Sasaniler) arasında kalmıştır. Sasaniler 575 yılında burada kısa ömürlü bir devlet kurdular. Tarihi boyunca uzun süren mücadelelerde Yemen’in eski gelişmişliği tahrip olmuş ve tamamen bedevî hayata dönülmüştür. Bu yüzden tarihi yerleşim yerleri değişmiş ve zamanla Aden, Sana, Zebid ve Ta’iz gibi yeni şehirler oluşmuştur. Ayrıca pek çok Yemenli kabile de Arap Yarımadası’nın başka bölgelerine göç etmiştir. Örneğin İslam tarihinde adları sıkça geçen Medine (Yesrib)’deki meşhur Evs ve Hacrec kabileleri (Ensar) Yemen kökenlidir. İslam, Yemen’de erken dönemde, Hz. Muhammed’in zamanında yayılmış ve ardından M.S. 630 yılında Sasanilerin devri biterek bölge tamamen Müslümanların eline geçmiştir. Bu tarihten itibaren önce dört halifenin ve daha sonra da Emevi ve Abbasilerin idaresinde kalan Yemen’de bazı mahalli vassal hanedanıklar ortaya çıkmıştır. Sonuncuları Memlüklere bağlı olan Resuliler (1229-1454) ve Tahiriler (1454-1517) olmuştur. Resûliler’in kökeni Türk kabul edildiği için Yemen’de ilk Türklerin varlığı onlara dayandırılabilir. Ancak gerçekte Türkler Osmanlı Devleti ile birlikte Yemen’de etkin olmaya başlamışlardır. Osmanlı Devleti 1517 yılında Mısır’ı kendi topraklarına katması ile birlikte tabii olarak Yemen’e de ilgi duydu. Zira hem Hind Okyanusu’na açılan bir kapı olması ve hem de Mısır’ın alınma gerekçesinin aynen Yemen için de geçerli olması bu ilgiyi doğuran sebeplerden idi. Mısır bir taraan Harameyn’in (iki kutsal kent: Mekke ve Medine) kapısı iken, diğer taraan da Yemen güneyden aynı işlevi görüyordu. Hint Okyanusu ve Aden Körfezi üzerinden (Yemen tarafından) gelecek tehdit Haremeyn’i doğrudan etkilemekteydi. Bu yüzden Haremeyn’in dış tehditlere karşı korunması (o zaman Portekizliler) ancak buraların kontrol edilmesine bağlı idi. Hürmüz Boğazına yerleşen Portekizliler ayrıca Hindistan’a ulaşan baharat ve tekstil yolunu da keserek ticareti engellemekteydiler. Aynı dönemde Yemen bu tehdide karşı durabilecek siyasi istikrardan mahrumdu. Uzun zamandan beri Yemen’i kontrol eden Tahiriler’in nüfuzu azalmış ve Aden ile sınırlı kalmıştı. Bölgede daha çok Mısır’daki Memlüklere bağlı Çerkez kumandanlar etkindi. Bu kumandanlar ve Tahiriler Mısır’a bağlı olduklarından Mısır’daki değişiklikten tabii olarak etkilenmekteydiler. Mısır’ın yeni Osmanlı valisi Hayri Bey, o sırada Mısır adına Yemen’de hükmeden Emir İskender’i Osmanlı kanunlarını uygulaması şartı ile yerinde bıraktı. O da kısa zamanda hutbeyi Osmanlı Padişahı adına okutmaya başladı. Ancak Yavuz Sultan Selim’in ölmesi üzerine (1520) İskender tekrar bağımsız davranışlar sergiledi. Cidde’den gönderilen kuvvetler ile İskender Bey bertaraf edildi ve hutbe yeniden Kanuni adına okunmaya başlandı. Ancak Yemen’de Osmanlı hakimiyetinin tam olarak kurulması için bir süre daha beklenecekti. Yemen’in Osmanlı idaresine alınmasından beklenen temel faydalar; Portekiz tehdidinin bölgeden uzaklaştırılması, Haremeyn’in muhafazası, Hindistan ticaret yolunun (baha- 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 101 rat yolu) güvenliğinin sağlanması ve Yemen’de uzun zamandan beri sürmekte olan istikrarsızlığın düzene kavuşturulması idi. Modern Yemen tarihçileri de birçok diğer Arap ülkeleri tarihçilerinin aksine bu hususları sıklıkla dile getirerek Osmanlı Devleti’nin Yemen’deki varlığını gerekli bulmaktadırlar ve bu duruma olumlu bakmaktadırlar. Mısır Beylerbeyi Hadım Süleyman Paşa’ya Hind Seferi emri verildiğinde o da hazırlıklarını tamamlayarak önce Kızıldeniz’in girişindeki stratejik bir mevki olan Aden’i ele geçirdi ve burayı Hint seferi için bir üs yaptı (1538). Bu tarihten sonra Osmanlı hakimiyeti sahilden başlayarak Yemen’e yayıldı ve 1540 yılında Yemen Beylerbeyliği kuruldu. 1540-1571 yılları arasında onbir beylerbeyinin (Mustafa Bey, Mustafa Neşşar Paşa, Üveys Paşa, Ferhad Paşa, Özdemir Paşa, Mustafa Neşşar Paşa (ikinci defa), Karaşahin Mustafa Paşa, Mahmud Paşa, Rıdvan Paşa, Murad Paşa ve Hasan Paşa) tayin edildiği Yemen’de özellikle Zeydî imamların isyanı nedeniyle istikrar sağlanamamıştır. Buna rağmen bu dönemde hem Yemen’in siyasi bütünlüğü sağlanmış ve hem de çağın devlet mekanizması yerleştirilmeye çalışılmıştır. Mahmud Paşa’nın (1560-1565) zamanında başlayan ve Hasan Paşa zamanında da devam eden (1567-1570) Zeydî isyanları Yemen’i istikrarsızlaştırdı. Bu isyanlar karşısında beylerbeyleri tedbir alamadığı gibi uygulamaları ile isyanın genişlemesine sebep oldular. Hatta Zebid ve Tihame bölgesi hariç nerede ise Yemen’in tamamı Osmanlıların elinden çıktı. Bunun üzerine Osmanlı hükümeti bölgede daha ciddi tedbirlere başvurmaya ihtiyaç duydu. O sırada Şam Beylerbeyi olan Lala Mustafa Paşa Serdar, Habeş Beylerbeyi olan Özdemiroğlu Osman Paşa Sana Beylerbeyi tayin edildiği gibi Mısır Beylerbeyi olan Sinan Paşa da bu iki Paşa ile müşterek hareket etmek üzere görevlendirildi. Ancak gerek Lala Mustafa Paşa’nın bu göreve gitmekte direnmesi ve gerekse kendisi ile Sinan Paşa arasında mevcut bazı husumetlerin ikisinin işbirliğini zorlaştırması Yemen seferini zora soktu. Bu gelişmeler üzerine Lala Mustafa Paşa görevinden azledilerek Sinan Paşa Yemen Serdarı olarak atandı (1568). Sinan Paşa’ya gerekli para ve asker imkanları sağlandı. O da sefer hazırlıklarını beş ayda tamamlayarak Ocak 1569’da ordusu ile karadan Yemen’e hareket etti. Kendisi henüz bölgeye ulaşmadan daha önce Sana beylerbeyi tayin edilen Özdemiroğlu Osman Paşa bir kısım askeri harekâtlar ile bazı bölgelerde Osmanlı idaresini kurdu. Bu da Sinan Paşa’nın harekâtlarını kolaylaştırmış ve ordugâhını Ta’iz bölgesinde kurarak 1570 yılı sonuna kadar sürdürdüğü askeri faaliyetleri ile Yemen’in kuzey (merkezi Sana) ve güney (merkezi Aden) kısımlarını tamamen hakimiyet altına aldı. Bu yüzden Sinan Paşa Yemen’in gerçek fatihi olarak tarihe geçti. Sinan Paşa, Mart 1571’de Yemen’den ayrılırken, Behram Paşa Beylerbeyilik görevini üstleniyordu. Kabileler arasında ittifaklar sağlandı. Ülke yönetiminde onlara da danışıldı. Ayrıca hızlı bir imar faaliyeti başlatıldı. Behram Paşa’dan sonra Kuyucu Murad Paşa beylerbeyi oldu. O da aynı siyaseti takip etti. Yemen’de en büyük Osmanlı kalkınması 23 yıl beylerbeylik yaptığından Yemenli Hasan Paşa diye tanınan beylerbeyi zamanında oldu (1581-1604). Zeydiler ve Osmanlı Devleti Hakimiyet ve hilafet algıları farklı olduğu için Osmanlı idaresine uzun yıllar direnç gösteren Zeydiler, daha ziyade ulaşılmaz dağlık kesimlere çekilerek varlıklarını sürdürdüler. Zeydîlik Şii mezhebinin üç kolundan birisidir. Şiiler Hz. Ali’den sonra gelen imamların sayısında ihtilafa düşmüşlerdir. Bunlardan on iki imamı benimseyenlere İmamiye (İsna aşeriye), yedi imamı benimseyenlere ise İsmailiye denilmektedir. 102 Modern Ortadoğu Tarihi Zeydiler dördüncü imamdan sonra (Ali, Hasan, Hüseyin ve Ali) imametin Zeyd’e geçtiğini iddia ederek, diğer Şii guruplardan farklılaşmışlardır. Zeydîlik de birçok mezhep gibi Irak (Kufe)’ta ortaya çıkmıştır fakat Yemen bu mezhebin yayılması için uygun bir coğrafya olmuştur. Nitekim 911 yılında İmam Hadî Yahya b. Hüseyin Yemen taraarına giderek, kabileler arasında Zeydîliği yaymıştır. Özellikle Yukarı Yemen olarak tabir edilen bölgedeki kabileler arasında ilgi gören Zeydilik aynı zamanda onlara siyasi bir birliktelik de sağladı. Bu yüzden Zeydiliği benimsemelerinin ardından Yemen’de hükmeden hemen her idareye karşı direnç gösterdikleri gibi çatışmalara da girerek, bütün Yemen’i idare etmeye niyetlenmişlerdir. Gerek idarelerin ve gerekse halkın büyük çoğunluğunun Sünnî olması onları engellediği gibi aslında çekişmelerin de sürekliliğine neden olmuştur. Bu yüzden Yemen’de idare sık sık el değiştirmiştir. Osmanlı Devleti’nin Yemen hakimiyetinden sonra da Zeydi İmamlar isyanlarını sürdürmüşler ve Osmanlı hakimiyetini benimsemek istememişlerdir. Zira onlara göre “İmamet” dolayısıyla da “Halifelik” Hz. Ali’nin soyundan birine ait olmalıydı. Bu yorum onların diğer Sünni Müslüman idarecilere karşı gelmelerinin ana nedeniydi. Buna rağmen Osmanlı Devleti’nin daha önce adı geçen beylerbeyileri Zeydileri de kontrol etmeyi başararak en azından şehirlere uzanan idarelerine son vermişlerdir. Gerçi onlar da sistemden uzak kalmak için erişilmez dağlık alanları mekan tutmuşlardı. Ancak zaman zaman Osmanlı idare merkezlerine karşı savaş açmaktaydılar. 1635 yılında Kuzey Yemen’deki Zeydîlerin kısmen diğer Yemenliler ile yaptıkları ittifaklar ile Osmanlı kuvvetlerine karşı galibiyetler elde etmesi Zeydi İmamlığı’nı yeniden ihya etti. Bu süreçte bölgede idareyi doğrudan yürütmenin mümkün olmadığını gören Osmanlı Devleti de geri çekilerek, vassal bir yönetim tarzını benimsedi. Zeydiler ise egemenliklerini bütün Yemen’e (San’a, Aden, Lahic, Hadramut, Yafi’.. gibi bölgelere) yaymakla birlikte, merkezi idareden ziyade adem-i merkezi bir idare tesis edebildiler. Bu durum, zamanla farklı idari bölgelerin bağımsızlıklarını ilan etmesi veya dış müdahalelere açık hale gelmesine neden olmuştur. Osmanlı Devleti her ne kadar bölgeyi tahliye etmiş ise de Yemen’in kendisine ait olduğunu düşünerek bölgedeki her gelişme ile mümkün olduğunca yakından ilgilenmiştir. Bu ilginin bir diğer nedeni ise buradaki istikrarsızlığın Haremeyn’i de tehdit etmesiydi. Nitekim ondokuzuncu yüzyılın başında vehhabi meselesinin bölgeyi etkilemesi üzerine Osmanlı Devleti de dikkatini bir kere daha Yemen üzerinde yoğunlaştırdı. Hicaz bölgesini Vehhabiler’den kurtaran Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın (Valiliği: 1805-1848) Yemen’de de nüfuz kurmasına göz yumuldu. Aslında bu süreç bir taraan Osmanlı idaresinin restorasyonunu sağlamaya kapı araladı ama bölge yeniden uluslararası çekişmelere sahne olmaya başladı. Nitekim İngiltere’nin aynı yıllarda bölgede etkin olmaya çalışması iki devleti karşı karşıya getirecektir. Hindistan’a yerleşen İngiltere, tıpkı Portekizliler gibi önemini kavradığı Aden’le ilgilenir. Bu tür bölgelerde uyguladığı genel siyasetlerine uygun olarak 19. yüzyılın başlarında San’a Şeyhi ile ihtilâf halinde olan Lahic Sultanı’yla ticari bir anlaşma yapar. Diğer taraan San’a Şeyhi ile de irtibata geçerek onu da kazanmak için bir takım hediyeler gönderir ve bölgeye yerleşmek için uygun bir fırsat bekler. 1837’de Aden yakınlarında kaza yapan İngiliz bandıralı bir geminin mürettebatıyla yolcularının yerlilerin saldırısına uğraması, İngiltere’ye aradığı fırsatı sunar. İngiltere’nin hesap sorup baskı yaptığı Lahic Sultanı, tazminat olarak şehri ve limanı İngilizlere satmaya rıza gösterir. İngilizler, Lahic Sultanı’nın oğlunun bu duruma itiraz etmesi üzerine, 1839’da Aden’i işgal edip idari olarak Bombay’a bağlar. Bu fiili durum kar- 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 103 şısında Osmanlı Devleti bir şey yapamaz. Zira o sıralarda yaşanmakta olan Mısır meselesinde İngiltere’nin desteğine muhtaç idi. 1840 Londra protokolü gereği Mehmed Ali Paşa Arap Yarımadası’ndan çıkarılınca Osmanlı Devleti merkezi yönetimi Yemen’de yeniden aktif olma ihtiyacı duyar. Bu amaçla önce yerel ailelerin idaresinde kalmış olan Asîr bölgesinde askeri operasyonlar düzenleyerek Babıâlî’nin nüfuzunu sağlar. Fakat San’a bölgesi hâlâ Zeydi imamı Muhammed b. Yahya’nın elindedir. 1849 yılında Sultan Abdülmecid’in emri ile Mekke Şerifi muavini ve Hicaz kumandanı Tevfik Paşa Yemen’e bir askeri sefer düzenler. Beklenenin aksine Zeydi imamı direnmek yerine onunla anlaşarak, Osmanlı askerlerinin San’a’ya yerleşmesini sağlar. Ancak İmamın bu davranışı bazı Zeydi kabileler arasında hoş karşılanmaz. Hasmı olan Ali b. El Mehdi’ye biat eden kabileler her taraan San’a’ya saldırırlar. Hedef hem Osmanlı idaresi ve hem de onlar ile anlaşan Muhammed b. Yahya’dır. Çıkan çatışmalarda Muhammed b. Yahya öldürülür. Bu durum karşısında zaten sınırlı olan Osmanlı askerleri direnemez ve bir anlaşma ile San’a’yı isyancılara terk ederek Yemen’in önemli limanlarından biri olan Hudeyde’ye çekilir. Buna rağmen Osmanlı Devleti Yemen’e vali atamaya devam eder. Giden valiler Yemen’i çevreden idare etmeye çalışırlar. Kısmen de başarılı olurlar. Ümit Burnu’nun keşfedilmesiyle hayatiyetini kaybeden Aden ticareti, Kızıldeniz-Hindistan yolunun açılmasının ardından tekrar canlandı. 1869 yılında Süveyş kanalının açılmasından sonra gemilerin kömür ikmal deposu olması hasebiyle önemi daha da arttı. Doğu Telgraf Şirketi’nin Hindistan, Uzakdoğu, Avustralya ve Zengibar’a giden denizaltı kablolarının buradan geçmesi, bölgeye ayrı bir jeopolitik önem kazandırdı. İngilizler bu yüzden Aden’le yetinmeyip civardaki stratejik yerleri de işgale yöneldiler. Bu girişim bölgede istikrarı tekrar bozdu ve Osmanlı Devleti’ne daha kalıcı tedbirler alma ihtiyacı gerektirdi. San’a’yı 1849 yılında ele geçiren Ali b. Mehdi bölgede istikrarı sağlamak yerine daha da bozdu. Dış müdahalelere açık hale getirdi. Mahalli güçler tekrar birbirleri ile mücadeleye girişti. Hatta Osmanlıların bulunduğu bölgelerde isyanlar baş gösterdi. Özellikle Asîr emiri Muhammed b. Aid’in isyan teşebbüsü gibi gelişmeler, Yemen’in bir bölümünde (Hudeyde, Asîr, Mihlaf El Suleymanî gibi..) merkezi idareyi tesis etmiş olan Osmanlı Devleti’ne bütün Yemen’e tekrar egemen olmak için bir fırsat yarattı. Resim 4.6 Yemen’de Osmanlı Kışlası Foto: Kamil Çatak 104 Modern Ortadoğu Tarihi Osmanlı Devleti, 1871 yılında Mehmed Redif Paşa kumandasında bir dizi askeri, siyasi ve idari tedbirler alarak Yemen’deki idaresini düzenleme ihtiyacı duydu. Mehmed Redif Paşa’nın Asîr başta olmak üzere birçok bölgede kısa zamanda aldığı sert tedbirler etkili oldu. Ancak Sultan Abdülaziz bu sert tedbirlerden hoşlanmadığı için onu azlederek yerine Ahmet Muhtar Paşa’yı tayin etti. Nitekim o, aldığı emirler gereği askeri hazırlıklarını tamamlayarak Hudeyde’den hareket ederek, 26 Nisan 1872’de San’a’ya girdi. Böylece Osmanlılar -Aden hariç- bütün Yemen’de merkezi idareyi yeniden tesis etmişlerdir. Zeydiler ise burada tutunamayarak tekrar kuzeye ve dağlara geri dönmüşlerdir. Yemen’de hızlı bir imar ve kalkınma faaliyeti başlatılmış ve San’a adeta yeniden imar edilmiştir. Eski camiler ve medreseler onarılıp; kışlalar, okullar ve hastaneler yapılarak toplum ile kaynaşma sağlanmıştır. Yemen’de gerçek bir modernleşme hareketi başlatılmıştır. Ziraat ve ticaretin gelişmesini sağlayacak tedbirler alındı. Bu yüzden -daha sonra yaşanan sorunlara ve isyanlara (1891 ve 1904 isyanları gibi) rağmen- Türkler ile Yemenliler arasındaki ilişkiler daima bu olumlu hatıralar üzerine bina edilmiştir. II. Abdülhamid’in uyguladığı ve bölgenin ayan, eşraf ve ulemasını merkez ile irtibatlandıran İslam Birliği politikaları da bunda oldukça etkili olmuştur. 20. Yüzyılın başında da Osmanlı merkezini en çok meşgul eden meselelerden birisi Yemen’in ıslahı olmuştu ve bu konuda pek çok girişimlerde bulunulmuştu. Hatta II. Abdülhamid’in hal’ edildiği günlerde bu maksatla İstanbul’da Yemen’den gelmiş olan bir heyet bulunmaktaydı. Onların geri dönüşü ve verdikleri haberler, orada infiallere sebep olacaktır. Merkezi kontrolü daha güçlü hissettirmek isteyen ittihatçıların uygulamaları da bölgede yeniden karmaşaya sebep olunca; Zeydiler tekrar San’a’yı ele geçirmek için İmam Yahya’nın liderliğinde harekete geçtiler. Aslında birkaç kere daha isyan teşebbüsünde bulunmuşlar ve özellikle 1904 yılında San’a’yı muhasara altına almışlardı. İttihatçıların merkeziyetçiliği uygulamadaki ısrarları bu süreci yeniden tetiklemiştir. Bu sırada bir taraa Osmanlı-İtalya Savaşı diğer taraa da İdrisi’nin Asir bölgesindeki isyanı ile uğraşılmaktaydı. Bu yüzden askeri tedbirlerden ziyade siyasi kararlara ihtiyaç vardı. Nitekim bu amaçla başvurulan siyasi tedbirler netice vermiş ve 1911 yılında İmam Yahya ile bir anlaşma sağlanmıştır. Osmanlı yönetimi yanında İmam Yahya’nın da meşruluğunu sağlayan bu anlaşma bölgeye istikrar kazandırmıştır. İmam Yahya da bu anlaşmaya sadık kalmış hatta Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlılar ile Yemen için omuz omuza çarpışmıştır. İngilizler karşısında Yemen’de önemli başarılar elde edilmiştir. Ancak Türkler, mağlup sayıldıkları Mondros ateşkesi akabinde Yemen’i İngilizlerden ziyade İmam Yahya’ya teslim edeceklerdir. Osmanlı Devleti’nin Yemen’de istikrarı sağlayıp hakimiyeti kurmasının uzun süre alması neden kaynaklanmıştır? MODERN YEMEN Yemen İmamlığı (1918-1962) Osmanlılar bölgeyi tahliye ettikten sonra, Yemen’de bir taraa İngilizler (daha ziyade güneyde) diğer taraa da Zeydilerin idaresi başladı. İmam Yahya, savaşın sonunda Yemen’de kalan Osmanlı memurlarını bırakmayarak idarenin onların elinde gelişmesini sağladı. Her ne kadar uyguladığı yasalar Zeydi mezhebinin prensipleri olsa da idari mekanizma daha ziyade Türklerin tesis estiği tarzda yürüdü. Yemen, Lozan anlaşmasının imzalandığı 1923 yılına kadar hâlâ bir Osmanlı toprağı olarak 3 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 105 kalmaya devam etti. Hatta 1920 seçimlerinde orada da TBMM için milletvekilleri seçildi ama Ankara’ya gelme imkanları olmadı. İmam Yahya son Osmanlı valisi olan Mahmud Nedim Bey’i kendisine danışman seçerek devletin sürekliliğini sağlayabildi. Mahmud Nedim de 1926 yılına kadar Yemen’de kalarak Modern Yemen İmamlığı’nın devlet teşkilatını tesis etti. Bu dönemde İmam Yahya Asir taraarında Suudi Arabistan ile bir dizi sınır ihtilaarı yaşadı ve hatta savaştı. Bu süreçte Türkiye’den bir elçi gönderilerek iki tarafın arasının bulunmasına çalışıldı. İmam Yahya Ankara ile ilişkileri iyi tutuyor hatta bir ara silah talebinde bile bulunuyordu. Bedevî kabile kültürünü temsil eden İmam Yahya Yemen’e Osmanlıların yaptıklarından başka bir şey ilave edemediği gibi, Sünnî-Zeydî çekişmelerini de tırmandırdı. İdarenin şahsi kararlarına bağlı olması memnuniyetsizlikleri arttırdı. Pek çok kuzey Yemenli Aden, Suudi Arabistan hatta Endonezya’ya göç etti. Nitekim 1948 yılında kendisine yapılan bir suikastla seksen yaşındaki İmam Yahya öldürüldü. Oğlu Ahmed kısa sürede kontrolü sağladı ve baskıcı bir rejim uygulamaya başladı. Ancak Arap dünyasında yaşanan milliyetçi hareketler Yemen’i de etkiliyordu. Dönemin Arap milliyetçiliğinin sözcüsü Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnasır’ın etkisi O’nun ordusundaki subayları da harekete geçirmişti. Bu yüzden olayları kontrol etmekte zorlanınca 1958 yılında Mısır ve Suriye’nin birlikte kurdukları Birleşik Arap Cumhuriyeti’ne katıldı. Ancak 1961 yılında bu birlik dağılınca, dışarıda yaşayan Yemenliler ve sosyalist Araplar tekrar eleştiri oklarını İmam Ahmed’e ve idaresine yönelttiler. Hatta muhalieri çeşitli yerlerde isyanlar çıkardılar ve O’na da suikast düzenlediler. Her ne kadar suikasttan kurtuldu ise de Eylül 1961’deki ölümüne kadar geleneksel olarak aileden aldığı idareyi bir daha sağlayamadı. Ölünce yerine oğlu İmam Bedr geçti ancak o da başarılı olmadı. Daha ilk günlerde bazı liberal dönüşümler sağladı ise de Tuğgeneral Abdullah Salal’in organize ettiği bir isyan ile karşılaştı. Ama onların elinden kaçarak kendi kabilelerine sığındı ve buradan isyancılara karşı bayrak açınca Yemen’de bir iç savaş başladı. Yemen Cumhuriyeti Tuğgeneral Sallal, İmam Bedr’i devirmesi akabinde 26 Eylül 1962’de “Yemen Cumhuriyeti”’ni ilan etti. ABD başta olmak üzere İngiltere hariç BM’ye bağlı elli ülke yeni cumhuriyeti hemen tanıdı. Fakat Tuğgeneral Sallal isyancıları ve muhalierini durduramadı. Bu yüzden Cemal Abdünnasır’dan yardım istemek zorunda kaldı. O da Yemen’e 50 bin kişilik bir askeri kuvvet gönderdi. Ancak bu gelen kuvvetler Yemen’in ağır coğrafi şartlarında bir başarı göstermedi. Ayrıca İmam Bedr ve taraarları Suudi Arabistan’dan destek almaktaydılar. Bu yüzden iç savaş uzun sürdü. Savaş yüzünden zaten ekonomisi zayıf olan Yemen tamamen çöktü. Ziraat ve hayvancılık adeta yok oldu. Devlet kurumları ias etti ve binlerce insan hayatını kaybetti. Cemal Abdünnasır ve Suudi Karlı Faysal bir anlaşma yaparak Cumhuriyetçiler ile Kralcılar arasında Kasım 1965’te bir referandum yapmaya niyetlendiler. Kısmen taraarı razı etmekle birlikte bu girişim de başarısızlıkla sonuçlanınca tekrar iç savaş başladı. 1967 yılında Arapİsrail Savaşı (altı gün savaşları) olunca Cemal Abdünnasır kuvvetlerini geri çekme kararı aldı. Aynı zamanda Mısır ile Suudi Arabistan anlaşarak birlikte her iki tarafa da desteklerini kestiler. Bunun üzerine Yemen Ordusu bir inkılap yaparak Abdullah Sallal’i görevden uzaklaştırıp yönetimi Abdurrahman El İryanî başkanlığındaki bir konseye devretti (5 Kasım 1967). Bu gelişme Suudi Arabistan’ı tekrar harekete geçirdi ve yeni yönetimi tanıdığı gibi bazı yardımlarda da bulundu. Böylece iç savaş ancak 1970’te sona erdi ve (Kuzey) Yemen Cumhuriyeti gerçek bir devlet olarak tarih sahnesine çıkabildi. Ancak uzun 106 Modern Ortadoğu Tarihi süren savaş ve kuraklık aynı yıl büyük boyutta bir kıtlığa neden olunca ülke dışarıdan gelecek gıda yardımlarına muhtaç oldu. Ertesi yıl yağan yağmurlar kısmen ülkenin nefes almasını sağladı. Diğer taraan Yemen’in güneyi Aden 1839 yılından beri İngilizlerin işgalinde idi. İngilizler burada büyük bir liman kenti meydana getirdiler. Ancak gelirlerinden halk istifade etmemekteydi. Halkın çoğunluğu yine ziraat ile geçiniyordu. Aden doğu ve batı olmak üzere iki kısma ayrılmakta ve buralar İngiliz himayesi altındaki şeyhler tarafından idare edilmekteydi. 1959 yılında Batı Aden’deki şeyhlikler arasında İngiltere’nin himayesinde yeni bir birlik oluşturuldu. Bunun karşılığında İngiltere onlara mali yardımda bulunacak, savunma gereçleri sunacaktı. 1963 yılında Doğu Aden’den iki şeyhlik daha bu birliğe katıldı. Ardından aynı yıl İngiliz sömürgesi altında kalmak şartıyla 17 sultanlık/şeyhlikten meydana gelen Güney Arabistan Birliği kuruldu. Bir süre sonra bazı milliyetçi siyasi oluşumlar hayata geçerek, ülkeyi İngiliz sömürgesinden kurtarmak için faaliyete başladılar. İngilizler, Aden’i terk ederek 1968 yılında bölgeye tam bağımsızlık vereceğini ilan edince daha önce bağımsızlık için çalışan bu grupların her biri bu sefer Aden’e hükmetmek için birbirleri ile savaşmaya başladı. Bu guruplar dışarıdan da bazı destekler alınca “yetmiş gün savaşları” diye bilinen iç savaş başladı. Bu süre içinde İngilizler de Aden’i tahliye etmeye başladılar. Son İngiliz askeri Aden’i terk edince Güney Yemen’de Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti kuruldu (30 Kasım 1967). İdeoloji itibari ile sosyalizmi benimseyen bu devlet esasında ilk Marksist Arap Devleti olma özelliğini de taşımaktadır. Stratejik mevkii ve ideolojisi Çin’in ve Sovyetler Birliği’nin desteğini almasını sağladı. Petrol şirketleri üzerinden de ABD ile iyi ilişkiler tesis etti, ancak bir süre sonra ABD’nin kendi vatandaşlarına aynı zamanda İsrail vatandaşlığı hakkını tanınması iki tarafın arasını bozmuştur. Zira artık ABD’li pilotlar İsrail ordusunda Araplara karşı savaşabileceklerdi. Bu da Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti’nin Arap milliyetçiliği fikri ile çelişiyordu. Ancak gerçek sebebi ideolojide ve Sovyetler Birliği’nin bölgedeki etkinliğinde aramak gerekir. Sahillere ve adalara hükmetmesi ayrıca geçiş yolları üzerinde olması Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti’nin Kuzey’deki Yemen Cumhuriyeti’nden daha fazla gelişmesine imkan verdi. Ancak benimsediği rejim itibarı ile ülke Doğu blokunun müttefiki olarak kalmaya mahkum oldu. Bu yüzden çevresindeki Batı müttefiki devletler ile ilişkileri sınırlı kaldı. Soğuk Savaş’ın sonuna gelindiği 22 Mayıs 1990’da Güney Yemen Kuzey ile birleşerek bugünkü Yemen Cumhuriyeti’ni meydana getirmişlerdir. 1994 yılında güneyde bir iç savaş yaşandı ise de kısa sürede bastırıldı. 2000 yılında Suudi Arabistan ile sınır sorunlarını büyük ölçüde çözen Yemen bu sefer de kabilelerin ve el-Hursî radikal Şii gurupların yarattığı sorunlar ile boğuşmaya başladı. Hursîler aslında Zeydi iken daha çok İmamiye mezhebinin tesirinde kalan radikal ve silahlı bir gurup olarak halen varlıklarını sürdürmektedirler. Bir taraan ideolojik olarak İran’ın desteğini sağlarken diğer taraan da bölgesel menfaatleri gereği Suudi Arabistan tarafından da desteklenmektedirler. Bu istikrarsız ortam ülkede ekonomik sıkıntılar, yolsuzluk ve büyük boyutlarda işsizliğe sebep oldu. Tunus’ta başlayan ve batılıların “Arap Baharı” diye isimlendirdikleri halk hareketleri 2011 başında Yemen’e de sıçradı ve halk sokaklara döküldü. Halk devlet başkanı Abdullah Salih’in görevi bırakmasını istiyordu. Altı ay boyunca bir netice çıkmadığı gibi taraar arasında silahlı çatışmalar başladı. Gerek BM’nin ve gerekse Körfez İşbirliği Teşkilatı’nın girişimi ile devlet başkanı Abdullah Salih yetkilerini Abdurrabuh Mansur Hadi’ye devretti. Şubat 2012 seçimlerinde Hadi devlet başkanı olarak seçildi ve ülkeye 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 107 kısmen istikrar geldi. Devlet başkanının atadığı 111 sandalyeli Şura Meclisi ile 301 sandalyeli Parlamentosu bulunan Yemen’de İslam hukuku, Fransız ve İngiliz hukukundan oluşan karma bir hukuk sistemi bulunmaktadır. BM, İslam İşbirliği Teşkilatı, Arap Birliği gibi Uluslararası kuruluşların büyük bir kısmının üyesi olan Yemen, Körfez İşbirliği Teşkilatı’nın da gözlemci üyesidir. Çok partili bir sistem olmasına rağmen, bu sistemin doğru ve adil bir şekilde yürütülmesi için zamana ihtiyaç vardır. Zira var olan baskı gurupları dengeli bir yapıya sahip değillerdir. Bir bölümü ideolojik, kimi mondernist kimi de muhafazakar kabilevi özellikler göstermektedir. İki Yemen’in birleşmesinin sizce en temel sebebi nedir? Genç nüfusa sahip olan ülkede nüfus artışı da oldukça yüksektir. Kaynakların yetersizliği ve doğru kontrol edilememesi hızla artan nüfusu tatmin edemeyecek olması ülkeyi tehdit etmektedir. Sürekli dışa bağımlı bir ekonomiye sahip olması önemli bir sorun teşkil etmektedir. Ülkenin ziraata elverişli alanları olmasına rağmen ekonominin ancak % 8,5’ı buna dayanmaktadır. Buna karşılık hükümetin petrol harcamaları ve hizmet sektörü harcamaları yüksektir. Bu da istihdamı olumsuz yönde etkilemekte, çalışanların gelirlerinin düşük kalmasına sebep olmaktadır. Diğer taraan stratejik mevkii yüzünden ülkede kontrol edilemeyen pek çok illegal oluşumun meydana gelmesine neden olmaktadır. Ayrıca kabilelerin henüz ülkeye bir bütün olarak bakamaması ve önceliği kabile feodalizmine dayandırması da ülkenin en önemli çıkmazlarından bir tanesidir. Yemen’in Türkiye açısından yadsınamaz bir önemi vardır. Gerek geçmişteki tarihi bağlar ve gerekse hâlâ orada Yemen vatandaşı sıfatı ile yaşayan eski Türk aileler iki ülkenin ilişkilerinin geleceğini belirlemede etkin unsurlardır. Türkiye’ye karşı hem devlet ve hem de halkının olumsuz önyargılarının bulunmaması TürkYemen ilişkilerinin kolay geliştirilmesine imkan vermektedir. Halen ve gelecekte büyük bir pazar olan Yemen aynı zamanda Türk ticareti için de önemli fırsatlar yaratmaktadır. Ayrıca Yemen Türkiye’nin dış yatırımları için en uygun ülkelerden bir tanesidir. 4 108 Modern Ortadoğu Tarihi Özet Suudi Arabistan’ın ortaya çıkış sürecini tanımlayabilme Basra Körfezi ve Kızıldeniz’e kıyısı olan Suudi Arabistan yirminci yüzyılda ortaya çıkan devletlerdendir. Bugün, gerek sahip olduğu kaynakları ve gerek Müslümanların iki kutsal şehrinin de içinde yer alması hasebiyle jeopolitiği yüksek olan ülkelerden bir tanesidir. Esasında ülkenin adı Merkezi Arabistan’da varlığını sürdüren ve yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde ülke topraklarının tamamını egemenliğine almış olan Suud ailesinden gelmektedir. Suud ailesi bu günkü başkentleri olan Riyad yakınlarında Dir’iyye’de Osmanlı devletine bağlı bir emirlik halinde yaşar iken 1744 yılında kendilerine iltica eden din bilgini Muhammed Abdilvehhab’ın fikirleri ile yeni bir motivasyon kazanarak devletleşme sürecini başlatacaktır. Başlangıçta Osmanlı Devleti’nin tepkisini çekmemekle birlikte civardaki Bağdat, Şam ve Hicaz eyaletleri aleyhinde genişleme göstermeleri üzerine devletin takibatına uğramışlardır. 1818 yılında Mısır’dan gelen kuvvetler ile Dir’iyye’deki emirliklerine son verilmiş, ama aile zamanla tekrar Riyad’ta toparlanarak yeniden bir idare tesis etmişlerdir. Bu sefer Osmanlı Devleti ile uyumlu hareket etmeleri hatta kaymakamlık görevlerini üstlenmeleri onlara bölgede kolayca nüfuz kurma imkanı vermiştir. Ancak aynı süreçte bölgede güç kazanan başka bir aile Reşidiler ile rekabete girişince, olaylar ikincinin lehinde gelişmiştir. Suudilerin Riyad’taki emirliğine son veren Reşidiler, Suud ailesi üyelerinin Kuveyt’e iltica etmelerine sebep olmuşlardır. 1902 yılına kadar burada mülteci durumunda kalan Suudiler, bu tarihte Abdülaziz b. Suud liderliğinde geri dönerek atalarına ait Riyad kalesini Reşidilerden geri almışlardır. Bu gelişme Suudi Arabistan’ın kuruluşuna giden süreç olacaktır. Suudi Arabistan’ın iç dinamiklerini ve uluslararası ilişkilerini irdeleyebilme Suudi Arabistan genel olarak kökenleri Necid bölgesinden olan kabile toplulukları ile daha ziyade Hicaz bölgesine göç etmiş olan değişik Müslüman etnik kimliklerden oluşan bir devlettir. Ancak devletleşme süreci Hanbeli mezhebinin bir yorumu olan Vehhabilik esasları üzerine bina edilmiştir. Krallık Suud ailesinin elinde iken, yasama kaynağı olan dini liderlik Muhammed b. Abdilvehhab’ın soyundan gelen din bilginlerine aittir. Aralarında akrabalık da tesis elden bu iki aile Suudi Arabistan’ının mutlak yöneticileridir. Krallığın meşruluğunu aldığı diğer unsur da kendilerine bağlılık arz eden kabilelerdir. Petrol’ün keşfi ve çıkarılmaya başlanması ile birlikte 1950li yıllardan itibaren ülkede çeşitli alanlarda modernleşme başlamış olsa da sosyal hayatı dinî kurallar ve geleneklere göre sürdürme eğilimindedirler. Okullaşma oranının ve dış dünya ile iletişimin artması; ayrıca farklı mezheplere mensup kitleler ve siyasi gurupların eğilimleri Suud toplumunda hareketlenmeler meydana getirse de halen gelenekçi yapı güçlü bir şekilde sürdürülmektedir. İç işlerindeki bu gelenekçi yapıya rağmen uluslar arası ilişkilerde Batı dünyası özellikle de ABD ile uyumlu bir dış politika geliştirmiştir. Suudi Arabistan petrol kaynaklarının kendisine sağladığı avantajları da kullanarak İslam dünyası üzerinde de nüfuz kurma arayışındadır. Suudi Arabistan OPEC gibi uluslar arası ve Körfez İşbirliği Teşkilatı gibi bölgesel kuruluşların da kurucu üyesidir. İİTnın etkin üyesi (2014 itibarı ile genel sekreterlik Suudi Arabistan’da olacaktır) olduğu gibi Arap Birliği Teşkilatı içinde de etkindir. ABD’nin Körfez’de yaptığı askeri operasyonlara destek veren Suudi Arabistan’ın bu siyaseti uluslar arası ilgiyi görmesine rağmen paradoksal bir biçimde illegal iç muhalefetin gelişmesine ve İslam ülkeleri nezdindeki nüfuzunun tartışılmasına sebep olmuştur. Yemen’in tarihteki yerini açıklayabilme Arap Denizi, Aden Körfezi ve Kızıldeniz ile çevrili olan Yemen Arap Yarımadası’nın güneybatısında yer alan bir ülkedir. Tarihi geçiş yolları üzerinde olması ve topraklarının verimli olması Yemen’in çok erken devirlerde yerleşim yeri olmasını sağlamıştır. Arap Yarımadası’nda en eski uygarlıkların yeşerdiği verimli bir coğrafya olduğu için tarihte bu bölgeye “Mutlu Yemen” ismi verilmiştir. Erken dönemde İslamlaşan Yemen birçok İslam devletinin hakimiyetinde kalmıştır. 1 2 3 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 109 Arap yarımadasındaki diğer bölgelerde egemen olan kabilevi toplum tarih boyunca burada da etkin olmuştur. Buna ilave olarak da İslam dünyasında ilk siyasi ayrışma olan Sünnî-Şiî ayrışmasında yemen kabilelerinin birçoğu Şiiliğin bir kolu olan Zeydiliği benimsemişlerdir. Bu yüzden de buralara egemen olmak isteyen Sünni idareler ile Zeydî imamlıklar arasında daima çekişmeler yaşanmıştır. Osmanlı Devleti de bölgeye egemen olduğu 16. Asırdan itibaren de kendini bu çekişmelerin içinde bulacaktır. 1520’den itibaren Yemen sahillerinde etkin olmaya başlayan Osmanlılar 1570’te bölgede merkezî idarelerini tesis etmişlerdir. Bu idare 1635 yılına kadar sürecek ve bu tarihte Yemen’in idaresi yeniden Zeydi İmamların eline geçecektir. Osmanlı Devleti 1871 yılında tekrar bölge üzerinde merkezi idaresini kurarak, bu tarihten sonra burada tam bir imar faaliyetleri başlatacaktır. Zeydi İmam Yahya ile de sağlanan anlaşma neticesinde Yemen’de istikrar sağlanacak fakat I. Dünya Savaşı ile birlikte tekrar sıkıntılar baş gösterecektir. Türkler ve Yemenliler birlikte karşı koymalarına rağmen savaşta mağlup sayılan Osmanlılar Mondros mütarekesi ile Yemen’i terk etmek zorunda kalacaklardır. Yemen Cumhuriyeti’ne giden süreci kavrayabilme Yemen Birici Dünya Savaşı sonunda parçalı bir şekil aldı. Kuzey’de Zeydî İmam Yahya’nın idaresinde Yemen İmamlığı, güneyde de İngilizlerin bölge menfaatlerini sürdüren Aden’deki mandaları. İmam Yahya, San’a’da kalan son Osmanlı memurlarını sistemin içine çekerek yeni bir devlet oluşturma yoluna gitti. Fakat zamanla daha çok içine kapanan müstebit bir idare kurdu. Buna karşılık Aden İngilizlerin idaresinde ve mevkisinin avantajları ile dünyaya açık ve kısmen gelişen bir bölge oldu. İmam Yahya 1948 yılında bir suikast ile öldürülünce idare oğlu Ahmed’in eline geçti. O da kısa sürede kontrolü sağladı ve baskıcı bir rejim uygulamaya başladı. Fakat aynı sıralarda Arap dünyasında yaşanan milliyetçi hareketler Yemen’i de etkiliyordu. Arap milliyetçiliğinin önderi Cemal Abdünnasır’ın etkisi Yemen ordusundaki subayları da harekete geçirmişti. Bu yüzden olayları kontrol etmekte zorlanan Yemen İmamlığı, 1958 yılında Mısır ve Suriye tarafından kurulan Birleşik Arap Cumhuriyeti’ne katıldı. 1961 yılında bu birlik dağılınca, dışarıda yaşayan Yemenliler ve sosyalist Araplar tekrar eleştiri oklarını İmam Ahmed’e ve idaresine yönelttiler. Hatta muhalieri çeşitli yerlerde isyanlar çıkardılar ve O’na da suikast düzenlediler. Her ne kadar suikasttan kurtuldu ise de Eylül 1961’deki ölümüne kadar aileden aldığı geleneksel idareyi bir daha sağlayamadı. Ölünce yerine oğlu İmam Bedr geçti. Daha ilk günlerde bazı liberal dönüşümler sağladı ise de başarılı olmadı. Tuğgeneral Abdullah Salal’in organize ettiği bir isyan ile karşılaştı. İsyancıların elinden kaçarak kendi kabilelerine sığındı ve buradan onlara karşı bayrak açınca Yemen’de bir iç savaş başladı. Her ne kadar Tuğgeneral Sallal, 26 Eylül 1962’de “Yemen Cumhuriyeti”’ni ilan etti ise de iç savaş uzun sürdü ve Kuzey Yemen Cumhuriyeti ancak 1970 yılında bir devlet olarak tarih sahnesine çıkabildi. Bu süreç Aden bölgesini de etkiliyordu. Bir taraa kabileler arası savaşlar, diğer taraa ise İngiliz bürokrasisi içine girmiş fakat sosyalist fikirlerin etkisinde olan genç Yemenliler hareketlenmeye başlamışlardı. İngiltere bölgede varlığını daha fazla sürdüremeyeceğini anlayıp 1967 yılında Aden’den çekilmesi ile Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti de kuruldu. 1990 yılında dünyadaki gelişmeler iki tarafı birbirine yakınlaştırınca birleşerek Yemen Cumhuriyeti’nin kurulmasına giden süreç meydana geldi. 4 110 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakiler’den hangisi Suudi Arabistan’ın komşularından biri değildir? a. Mısır b. Ürdün c. İsrail d. İran e. Kuveyt 2. “Haremeyn” adı verilen aşağıdaki şehirlerden hangisi Suudi Arabistan’ın sınırları içindedir? a. Mekke-Kudüs b. Mekke-Medine c. Mekke-Riyad d. Medine-Kudüs e. Küdüs-Riyad 3. Suudi Emirliği’nin kurulduğu ilk yer aşağıdakilerden hangisidir? a. Katıf b. Dir’iyye c. Riyad d. Mekke e. Medine 4. 1818 yılında Suudi Emirliği’ini kim sonlandırmıştır? a. Mehmed Ali Paşa b. Süleyman Paşa c. İbrahim Paşa d. Osman Paşa e. Abdullah Paşa 5. Aşağıdakilerden hangisi 1891 yılında Suud ailesini Riyad’tan çıkartmıştır? a. Reşidiler b. Osmanlılar c. Haşimiler d. Suudiler e. Zeydiler 6. Aşağıdakilerden hangisi eski kaynaklarda Yemen için kullanılan ifadelerden biridir? a. Mutlu Yemen b. Verimli Yemen c. Mutsuz Yemen d. Çorak Yemen e. Bahtsız Yemen 7. Aşağıdakilerden hangisi Yemen’deki ilk Türk hanedanlığıdır? a. Osmanlılar b. Memlükler c. Tahiriler d. İsmaililer e. Resuliler 8. Yemen’de yaygın olan Şiiliğin kolu aşağıdakilerden hangisidir? a. Nahavile b. İbadi c. İsmailiye d. Zeydiye e. Fatımı 9. Aşağıdakilerden hangisi Yemen’de görev yapan son Osmanlı valisidir? a. Ahmet Feyzi b. Ahmet Nedim c. Mahmud Nedim d. Hüseyin Hilmi e. İmam Yahya 10. İngilizler mandalarını Yemen’in hangi bölgesinde kurmuşlardır? a. Hudeye b. Zebid c. San’a d. Asir e. Aden 4. Ünite - Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen 111 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Coğrafya ve Jeopolitik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Coğrafya ve Jeopolitik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Suudi Arabistan’ın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Suudi Arabistan’ın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Suudi Arabistan’ın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Süreç” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise Yemen’ın “Coğrafya ve Jeopolitik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Tarih İçinde Yemen” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Zeydiler ve Osmanlı Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Yemen İmamlığı (1918- 1962)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Zeydiler ve Osmanlı Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Basra Körfezi, Kızıldeniz gibi önemli geçiş yolları üstünde olmasının yanı sıra Müslümanların kutsal mekanlarını içinde bulundurması ve dünya endüstrisini besleyen geniş petrol rezervlerine sahip olması Suudi Arabistan’ın jeopolitiğini belirleyen temel faktörlerdir. Ayrıca pek çok Arap ülkesi ile de komşu olması bu faktörleri daha da önemli kılmaktadır. Sıra Sizde 2 Ülkenin jeopolitiği, özellikle sahip olduğu petrol rezervleri Suudi Arabistan’ın sürekli dünya gündeminde kalmasını sağlamaktadır. Bölgeden petrolün güvenli bir şekilde gelişmiş ülkelere dağıtılmasını sağlamak isteyen güçler Suudi Arabistan’ın bağımsız politika geliştirmesine imkan vermemektedirler. Kendisini çeverleyen ülkeler ile olan olumlu/olumsuz ilişkileri ve ülkenin sosyo-demografik yapısı da muhalefeti canlı kılmaktadır. İç istkrarı baskıcı bir yönetim ile sağlamaya çalışan Suudi Arabistan, paradoksal bir biçimde rejime karşı muhalierin çoğalmasına sebep olmaktadır. Sıra Sizde 3 Yemen Mısır’da hakimiyet tesisiyle birlikte Osmanlı Devleti’nin gündemine girmiştir. Kutasal toprakların kapısı durumunda olan Yemen o devirlerde Portekizlilerin tehdidi altındaydı. Osmanlı Devleti bu tehdidi kaldırmak ve Yemen’de iç idare tesis etmek üzere Mısır üzerinden bölgeye müdahale etmiştir. Ancak gerek coğrafi şartlar ve uzaklık gerekse bölgede yaygın olan Zeydi mezhebinin, Sünni hilafetine bakışının doğurduğu etkin muhalefet, merkezî idarenin ve istikrarın ancak uzun bir süreçte sağlanmasına imkan vermiştir. Sıra Sizde 4 Birinci Dünya Savaşından itibaren Yemen’de parçalı bir yapı kuruldu. Kuzyede kurulan idarenin içe kapanık olması ve kabileler arası iç savaşlar nedeniyle gelişmediği gibi, İngilizler’in idaresindeki Güney Yemen de bir gelişme gösterememiştir. Üstelik Güney Yemen kuruluşundan itibaren benimsediği ideolojik yapı ile doğu blokunun mahkümü olmuştu. 1990lara doğru doğu blokundaki çatırdamalar ve dünyada liberal eğilimlerin artması iki Yemen üzerinde de etkili oldu. İki taraf birlikte Soğuk Savaşın etkilerinden sıyrılarak yeniden Yemen Cumhuriyetini kurmuşlardır. 112 Modern Ortadoğu Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Abaza, Faruk Osman, (1986). El Hükmü’l Osmanî fî’lYemen, Kahire. Anderson, Ewan W., (2000). e Middle East Geography and Geopolitics, London-New York. Cleveland, William L., (2008). Modern Ortadoğu Tarihi, (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Dresch, Paul, (1990). “Imams and Tribes: e Writing and Acting of History in Upper Yemen”, Tribe and State Formation in the Middle East, (Edited by: Philip S. Khoury, Joseph Kostiner), Berkeley, Los Angeles, Oxford. Fraser, T.G. - Mango, Andrew,- Mcnamara, Robert, (2011). Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, (Tercüme: Füsün Doruker), İstabul. Kostiner, Joseph, (1990). “Transforming Dualities: Tribe and State Formation in Saudi Arabia”, Tribe and State Formation in the Middle East, (Edited by: Philip S. Khoury, Joseph Kostiner), Berkeley, Los Angeles, Oxford. Kurşun, Zekeriya, (1998). Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı, Ankara. Kürkçüoğlu, Ömer E., (1972). Türkiye’nin Ortadoğu Politikası (1945-1970), Ankara. Lewis, Bernard, (1996). Ortadoğu Hristiyanlığın Doğuşundan Günümüze Ortadoğu’nun 2000 Yıllık Tarihi (Tercüme: Mehmet Harmancı), İstanbul. Mansfield, Peter, (1991). A History of the Middle East, USA. Mu’min, Mustafa, (1974). Kasamat’ul-Alemi’l İslamî el Muasır, Beyrut. Smith, Dan, (2006). e State of the Mıddle East, An Atlas of the Conict and Resolution, BerkeleyLos Angeles. e Royal Institute of International Aairs, (1950). e Mıddle East, London-New York. Ulrichsen, Kristian Coates, (2011). “Saudi Arabia”, Power and Politics in the Persian Gulf Monarchies (Editor: Davidson, Christopher) Yavuz, Hulusi, (1984). Kabe ve Haremeyn İçin Yemen’de Osmanlı Hakimiyeti (1517-1571). İstanbul. 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Basra Körfezi’nin Jeopolitiğini kavrayabilecek, Körfez’deki Kuveyt, Katar, Bahreyn gibi küçük devletlerin ortaya çıkışını irdeleyebilecek, Birleşik Arap Emirlikleri’nin ortaya çıkışı açıklayabilecek, Umman Sultanlığı’nı tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Utûb Kabileleri • Kuveyt • El Sabah Ailesi • Katar • El Sânî Ailesi • Bahreyn • El Halife Ailesi • Beni Yas • En-Nahayan • Umman • İbadîlik • İmamlık İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı • TARİH İÇİNDE BASRA KÖRFEZİ • KUVEYT • KATAR • BAHREYN • BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ • UMMAN MODERN ORTADOĞU TARİHİ TARİH İÇİNDE BASRA KÖRFEZİ Basra Körfezi ve Jeopolitiği Literatürde Fars/İran Körfezi (Persian Gulf), Basra Körfezi ya da Arap Körfezi diye geçmektedir. Arap Yarımadası ile İran’ın güneybatısında yer alan ve Arap Denizi ile Hürmüz boğazını bağlayan 600 mil/965 km. uzunluğundaki suyoludur. Antik çağlardan itibaren Doğu ile Mezopotamya, buradan da Avrupa’ya uzanan “baharat ve ipek yolu” üzerindeki en önemli ve ünlü ticaret yollarından bir tanesidir. Farklı isimler ile anılmasının sebebi tarih boyunca farklı egemenliklerde kalmasından kaynaklanmaktadır. En eski kaynaklarda Fars; Osmanlı asırlarını tanımlayan harita, doküman ve eserlerde Basra; yirminci yüzyılda ise Araplar tarafından Arap Körfezi diye isimlendiren bölge üzerinde yapılan araştırmalar, M.Ö 4000 yıllarından itibaren iskân aldığını göstermektedir. Körfezin her iki yakasında ziraata elverişli alanlar olmadığı için en eski yerleşimcilerin balıkçılıkla geçindikleri bilinmektedir. Bölgeyi geçmişte dünya gündemine taşıyan bir başka yönü de geniş inci yataklarıdır. Dünyanın en iyi incileri de buralardan çıkınca balıkçılar inci avcılığına da başlayacaklar ve zamanla nüfus inci avı yatakları etrafında artacaktır. Ortaçağda özellikle Abbasilerin merkezi Bağdat’ta zenginlik ve refahın artması, Basra’nın dolayısıyla Körfez’in de önemini arttırmıştır. Abbasi Devleti’nin Hindistan ve Çin ile olan ticari bağlantısı bu bölge üzerinden yapılıyordu. Basra ve Bağdat’a ulaşan uzak doğu malları da buradan dünyaya dağılmaktaydı. Ortaçağlarda Radikal bir mezhep olarak ortaya çıkan Karmatiler, Bahreyn adalarını merkez edinince ticaret bir süreliğine Körfez’in batısında sekteye uğramışsa da, doğu yakasında devam etmiştir. Ancak aynı süreçte Merkezi Arabistan’dan sahillere gelip yerleşen bazı güçlü Arap kabileleri de Körfez’de hanedanlıklar tesis ederek yerel idareler kurmuşlardı. Ondördüncü asra kadar Körfez’de en gelişmiş ticari liman Hint Okyanusu’nun ağzındaki Hürmüz idi. Fars kökenli şahlar tarafından idare edilmekteydi. Batı Hindistan’dan çıkan ticari mallar Hürmüz üzerinden Osmanlı topraklarına ve Avrupa’ya ulaşmaktaydı. Salih Özbaran’ın deyimi ile Hürmüz, Basra Körfezi’nden giriş-çıkışı kontrol edebilen dünyanın en zengin antrepolarından biriydi (Özbaran 2004: 110). Vasco de Gama’nın 1468’de Ümit Burnu’nu keşfetmesi Avrupalılara burayı tanıtmıştır. Nitekim dönemin gelişmiş deniz gücüne sahip olan Portekizliler Hürmüz’e gözünü diken ilk emperyal güç olmuştur. Portekizlilerin Hürmüz’ü Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 116 Modern Ortadoğu Tarihi ele geçirerek Körfez’e yerleştikleri yıllarda (1515) Osmanlılar da Kızıldeniz’e yerleşmeye çalışıyorlardı (1521). Bu iki gücün karşı karşıya gelmesi kaçınılmazdı. Portekizliler, Hürmüz’e yerleşip oradan Körfez ve Doğu Akdeniz üzerinden ticaretlerini Karadeniz’e ulaştırmayı hedeiyorlardı. Osmanlı Devleti ise karada sağlamlaştırdığı egemenliğini önce Suriye, Mısır ve Hicaz bölgesinde pekiştirmiş, ardından Musul, Bağdat ve nihayet Basra üzerinden Körfez’e ulaştırmaya niyetlenmişti. Hürmüz’e yerleşen Portekizlilerin Basra yakınlarına kadar sokulmaları, Kızıldeniz ve Hicaz’ı tehdit altına almaları Osmanlı Devleti’ni daha bilinçli ve hızlı hareket etmeye sevketti. Aslında Osmanlı Devleti’nin Basra’ya yakın olması bölgedeki bazı Müslüman yerel hakimleri de cesaretlendirerek, Portekizlilere ödedikleri haracı vermemeye sevketti. Tabii olarak Portekizliler bu duruma sessiz kalmayarak, Körfez’in en stratejik noktası olan Bahreyn, Katıf ve el Hasa (Lahsa) taraarına askeri seferler düzenlediler. Diğer taraan İran’ın da karadan ve Basra Körfezi’nden Osmanlı Devleti’ni tehdit etmesi, bölgeye yerleşmesini daha da hızlandıracaktır. İranlılara bağlı Bağdat valisinin Osmanlılara yöneldiği 1529 yılında ilginç bir şekilde Portekizliler de ilk defa olarak İranlılara vergi ödeyen Basra’ya ulaştılar. Osmanlı Devleti Kanunî’nin Irakeyn seferi ile 1534 yılında Bağdat’a yerleşmesine kadar Portekizliler de Körfez’de özgür hareket etme ve oradaki bazı Arap kabilelerinden taraar edinme imkânı buldular. Osmanlılar Bağdat’taki varlıklarının Basra’yı da kontrol etmeye bağlı olduğunun farkındaydılar. Ayrıca Osmanlı Devleti için hayati önem taşıyan Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştikleri stratejik mevkiinin (Şattularap) kontrollerinde olması gerektiğini düşündükleri de muhakkaktı. Nitekim bu stratejik düşünce 1546 yılında Basra’yı ele geçirerek, orada da bir beylerbeylik teşkil etmeleri ile sonuçlandı. Ardından Körfez’in diğer stratejik noktalarından biri Bahreyn’in karşısında olan ve Portekizlilerin tahkim ettikleri Katıf ve el Ahsa’yi kontrol edip burada da kurdukları Beylerbeyilikle (Lahsa Beylerbeyliği: 1550) Körfez büyük ölçüde Osmanlı egemenliğine girdi. Bu tarihten sonra Hürmüz’e çekilen Portekizliler ile mücadeleler devam edecektir. Osmanlılar’ın bir taraan Kızıldeniz ve Aden Körfezi’ni takviye girişimleri diğer taraan kullandıkları deniz araçlarının okyanus sularına uygun olmaması bu mücadeleyi yarıda bırakmalarına neden olacaktır. Ancak Osmanlı Devleti, Körfez’in yaklaşık 500 millik bir parçası üzerinde fiilen egemenlik kurarken diğer kısmı üzerinde de kısmen nüfuz sahibi oldu ve böylece Körfez’e de “Basra Körfezi” adı verilmeye başlandı. Bölgenin jeopolitiğinden dolayı bu tarihi süreç günümüze kadar taşınacak büyük uluslararası çatışmayı da beraberinde getirdi. Basra Körfezi’nin ticari önemini ve jeopolitiğini kavrayan ikinci büyük Avrupalı deniz gücü Hollandalılar olmuştur. Onlar da aynı maksatlar ile ticaretlerini bu güzergâh üzerinden Anadolu ve Karadeniz’e taşımak niyetindeydiler. Hürmüz’de varlıklarını sürdürmeye çalışan Portekizliler bir taraan Maskat Araplarının muhalefeti, diğer taraan Hindistan’da Malabar’ı ellerinden alan Hollandalılar ile yüzleşmek zorunda kalınca, zaman içerisinde Körfez’den uzaklaşacak ve yerini İngilizlerin de desteğini alan Hollandalılara bırakacaktır. Onyedinci yüzyılın hemen başında bu yarışa İngilizler katılınca Körfez bu iki Avrupalı ülkenin rekabet sahası olacaktır. Fakat bu rekabet deniz ticaretinin ötesine geçemeyecek ve İran’ın sürekli tehditlerine rağmen Osmanlı, Körfez’deki varlığını sürdürmeye devam edecektir. Hollanda ve İngilizlerin ilgisi zamanlama bakımından aynı dönemlere rastlamaktadır. Her ikisi de 17. Yüzyılda Körfez’in önemini kavramışlardı. Daha çok uzakdoğu baharat ticaretinde söz sahibi olmak için kurulan İngiliz Doğu Hindistan Şirketi (EIC: 1600) ile Hollanda Doğu Hindistan Şirketi (V.O.C: 1602) zaman içinde Körfez’i 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 117 de faaliyet alanlarına alarak Portekizlilerin yerine geçtiler. Körfezi ticari ilgilerine ilk alanlar Hollandalılar olsa da 18. yüzyılın son çeyreğinde geri çekilmeye başlayınca, İngilizler rakipsiz kaldılar. Her ne kadar bunlar dışında Venedikliler ve Fransızlar da bu coğrafyada bazı faaliyetlere girişmişler ise de ilk iki devlet kadar etkili olamadılar. Körfez’de Avrupalılar sadece ticaret ile uğraşmayıp, yerel idarelere müdahale, şekil verme, birbirlerine karşı kullanma, karada gümrükler ve karakollar kurma hatta misyonerlik faaliyetleri yapmışlardır. Tabii olarak bu durum yerel direnişlere ve Körfez’de zaman zaman ticaretin kesilmesine neden olacak korsanlık faaliyetlerine sebep olmuştur. İngiltere, Hindistan sömürgesini elinde bulundurmanın avantajlarıyla askeri deniz gücü kullanarak bölgeye kolayca yerleşmiş, 19. yüzyıl boyunca da buradaki nüfuzlu aileler ile kurduğu ilişkiler ve elde ettiği imtiyazlar ile Körfez ülkelerinin geleceğinde büyük rol oynamıştır. Bölgede bir deniz gücü olarak büyüyen Ummu’l-Kavasim bölgesi denizcileri, 19. yüzyılın başlarında Vehhabilikten de esinlenerek geliştirdiği cihat fikri ile İngiliz gemilerine savaş açmışlardı. Kendilerine karşı korsanlık olarak niteledikleri bu faaliyetleri İngilizler Hindistan’dan sevkettikleri kuvvetler ile sert bir şekilde bastırdılar. 1809 yılında Kavasım’ın başkenti Re’su’l Hayme kuşatıldı ve donanmaları tamamen tahrip edildi. İngilizlerin bu tavrı civardaki emirlikleri de korkuttu. Aynı akıbete uğramak istemeyen Körfez emirlikleri (Ummu’l Kavain, Ajman, Abu Dabi, Dubai geç tarihte ise Bahreyn) 1820 yılından itibaren İngilizler ile anlaşma yolunu tercih etti. Portekizliler döneminde Basra Körfezi Resim 5.1 Resim 5.2 19. Yüzyılda Osmanlı Basra Körfezi Kaynak: Floor, Willem - Hakimzadeh, Kaynak: Osmanlı Haritası, BOA, Harita 455. Farhad, (2007). 118 Modern Ortadoğu Tarihi Böylece Körfez’de İngilizlerin “Trucial System/Mütareke Sistemi” dedikleri süreç başladı. Ancak her bir emirlikle yapılan anlaşma eşitlik ilkesinden uzaktı ve İngilizleri bölgede daha fazla etkin kılmaktaydı. Nitekim Birinci Dünya Savaşı bu sistemin İngilizlere sağladığı avantajlarla başladı ve bölge hızla İngilizlerin himayesine girdi. Balık ve inciden sonra petrolün keşfiyle Körfez tekrar dünyanın gündemine girdi. 1970li yıllardan itibaren İngilizlerin bölgeden çekilmesi ile de buralarda yüz ölçümü ve nüfus bakımından “micro state/küçük devlet” denilen ama kaynakları ve bulundukları coğrafya açısından jeopolitiği yüksek devletler ortaya çıktı. Suudi Arabistan hariç bu devletlerin birçoğu her ne kadar batılıların dizayni ile meydana gelmiş ise de zaman içinde kendi siyasetlerini de belirleme yoluna gitmişlerdir. Bu maksatla çoğu konuda müşterek hareket etme becerisi gösteren bu devletlerin en önemli birleştirici kurumları 1981 yılında kurulan Körfez İşbirliği Teşkilatı’dır (e Gulf Cooperation Council). Küçük devletlerin bağımsızlıklarını kazanması akabinde Suudi Arabistan’ın önerisi ile hayata geçirilen teşkilat, üyeleri arasında özellikle ekonomik entegrasyonu sağlama yolunda büyük adımlar atmıştır. Sizce Basra Körfezi’nin önemi nereden kaynaklanmaktadır ve bu durum bölgenin jeopolitiğine nasıl yansımaktadır? KUVEYT Coğrafya ve Tarih Basra Körfezi’nin kuzeybatısında yer alan ülkenin resmi adı “Devletü’l-Kuveyt”tir. Arap Yarımadası’nın kuzeydoğusunda, Suudi Arabistan ile Irak arasında yüzölçümü 17.818 km2 olan küçük bir ülkedir. Ülke, Şattülarap deltasının güneyinde, büResim 5.3 Kaynak: Alain Gresh-Dominique Vidal, Ortadoğu, Mezopotamya’dan Körfez Savaşına, İstanbul 1991. Basra Körfezi’ne Kıyısı Olan Ülkeler 1 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 119 yük gemilerin girmesine elverişli derin bir körfezin çevresinde yer alır. Kuveyt Körfezi denilen ve doğu-batı doğrultusunda uzunluğu 80, kuzey-güney doğrultusunda genişliği 20 kilometreyi bulan büyük bir girintiden oluşmaktadır. Kuveyt Körfezi’nin hemen karşısında oldukça stratejik bir mevkisi olan Feyleke ve Mesken adında iki adası bulunmaktadır. Bu doğal liman yapısı ile büyük tonajlı gemilerin girebildiği bir yer olması 17. yüzyıldan itibaren ilgi odağı olmasını sağlamıştır. Özellikle Basra’ya ulaşan ticari mallar buradan Osmanlı bandırası taşıyan Kuveyt gemileri aracılığı ile bu limana taşınmakta ve buradan dağılmaktaydı. Petrolün keşfine kadar gerek bu özelliği ve gerekse inci yatakları ile önem arzederken; petrolün çıkarılmasından sonra da jeopolitiği gittikçe yükselen bir ülke oldu. Başkenti Kuveyt şehridir. Resmî dili Arapça olmakla birlikte İngilizce de yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. 2013 verilerine göre nüfusu 2.695.316 olarak tespit edilmiştir. Ancak bu nüfusun yarısına yakını Kuveytli iken yaklaşık % 35’i diğer Arap ülkelerinden, geri kalanları ise özellikle Hindistan ve diğer Asya ülkelerinden çalışmak amacıyla burada bulunanlardan oluşmaktadır. Yerli ahali ise Necid ve İran taraarından gelip buraya yerleşen kabilelerden oluşmaktadır. Müslüman nüfus Sünni ve Şii olmak üzere iki ana gruptan meydana gelmektedir. Oranlar çoğu kere karşılıklı olarak abartılı verilmekle birlikte, % 60-70 Sünni; % 30-40 Şii’dir. Göçmen nüfusun içinde Hıristiyan, Hindu ve Parsi’ler bulunmaktadır. Nüfusun çoğu Kuveyt şehri etrafında gelişen ve onunla bitişen şehirlerde yaşamaktadır. Ülke, El-Asıme, Ahmedî, Fervâniye, Cehrâ, Havallî ve Mubarek el Kebir isimleriyle altı valilik bölgesine ayrılmıştır. Asırlardır ülkenin geleneksel idarecisi el Sabah ailesidir. I. Dünya Savaşı’na kadar hukuken Osmanlı Devleti’nin bir kaymakamlığı olarak kabul edilen Kuveyt, savaş ile birlikte fiilen İngiliz himayesinde bir emirliğe dönüştü; 19 Haziran 1961 tarihinde İngiliz Parlamentosu’nun aldığı karar ile de bağımsız bir devlet oldu. Kuveyt’in, Körfez’in genelinde olduğu gibi sınırlı da olsa eski çağlardan beri iskân aldığı bilinmektedir. Fakat bu konuda yeterli araştırmalar henüz ortaya konulmamıştır. İslam Tarihi kayıtlarında Halid b. Velid’in kuvvetlerinin Sasanileri buralarda mağlup ettiğine dair bilgiler bulunmaktadır. Ancak her halükarda Kuveyt’in Necid kabileleri tarafından uzun zamandır bilindiği ve burasının değişik mevsimlerde balıkçılık ya da inci avcılığı için kullanıldığında kuşku yoktur. Kuveyt’e göç eden ahaliye dair bilinen en eski Osmanlı belgesi, 1701 tarihli bir Mühimme kaydı olup¸ Bahreyn’de yaşayıp İran baskısından bıkan Utûb kabilelerinin Basra etrafına yerleşmek için Osmanlı Devleti’nden izin istemeleri ile ilgilidir. Bu belge, her ne kadar doğrudan Kuveyt’ten bahsetmeyip, en eski tarihine ışık tutmasa da bugünkü ahalisini ve siyasi tarihini açıklama bakımından oldukça önemlidir. Nitekim buna göre burada bir yerleşim bölgesi vardır ve Osmanlı Devleti’ne bağlıdır. Söz konusu kabileler de buraya yerleşmek arzusundadır. Bunun böyle olması da tabii görünmektedir. Zira Osmanlı Devleti bu tarihten yaklaşık 150 yıl önce Basra Körfezi’ne yerleşmişti. Basra Beylerbeyliği’ne çok yakın olan bu noktanın bu egemenliğin dışında kalması düşünülemezdi. Utûb kabilelerinin bu izin talebinden sonra hızla buraya yerleştiği anlaşılmaktadır. Bir Osmanlı seyyahı olan Şamlı Murtaza b. Ulvan 1709’da uğradığı Kuveyt’ten bir liman kenti olarak bahsetmektedir. Bu süreçte Körfez’de Ahsa’daki Beni Halid Kabilesi Osmanlı Devletini temsil etmektedir ve Kuveyt’e yerleşen bu kabileler de ona bağlıdırlar. Hollanda Doğu Hindistan Şirketi’nin 1750 tarihinde Basra’da temsilcilik açmasından sonra Avrupalıların kaynaklarında da Kuveyt zikredilmeye başlanmıştır. Balıkçılık ve inci avı Kuveyt’i hızla geliştirerek onsekizinci yüzyılın yarısında on bin 120 Modern Ortadoğu Tarihi nüfuslu ve 800 gemiye sahip bir liman olmasını sağlamıştır. Nitekim ondokuzuncu yüzyılda Basra Körfezi limanları arasında en çok ticareti Kuveyt bandıralı gemilerin yaptığı belgelerde açıkça görülmektedir. Kabilevi toplumlarda gücünü daha ziyade geleneklerinden alan şeyh/ler idareci olmaktaydı. Bazen şeyhlik bir aileden başka bir aileye güç kullanılarak transfer edilmekteydi. Bu anlamda bugüne kadar devam eden el-Sabah ailesinin idareyi nasıl ve ne zaman elde ettiğine dair bilgiler yoktur ya da zayıf rivayetlerden ibarettir. Ancak geç tarihli bir Osmanlı belgesinde Osmanlı Sultanı’nın Kuveyt’i elSabah ailesine verdiği ve sahibinin (hakiminin) bu aile olduğunun (ilk emir: Şeyh Sabah b. Cabir b. Azbi’dir) zikredilmesi, buranın en eski yöneticilerinin de bu aile olabileceğini göstermektedir. 1776-1779 yılları arasında Basra’nın kısa süre İran işgaline girmesi Osmanlı Devletinin bölge ile ilişkisini kesintiye uğrattığı gibi Kuveyt’te yeni bir aktörün daha ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Basra’nın İran işgali altına girmesi Hint ticaretini de buradan Kuveyt’e kaydırdı. Bu sayede liman oldukça hareketlendi ve şehir daha da büyüdü. Anadolu, Halep ve Akdeniz limanlarından Körfez’e ulaşan güzergâhta önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Artık bölge Hollandalıların olduğu kadar İngilizlerin de ilgi alanına girmişti. İngilizler de Basra’da İngiliz Doğu Hindistan Şirketi için bir temsilcilik açmışlardı. 1793 yılında Osmanlı yönetimi ile çıkan bir anlaşmazlık üzerine temsilciliklerini Kuveyt’e taşıdılar. Her ne kadar 1795 yılında temsilcilik Basra’ya geri döndü ise de İngilizler ilgilerini sürdürerek, her vesile ile orada da varlık göstermek istediler. Mesela 1820 yılında merkezi Arabistan’daki Suudî ayaklanmasına karşı Kuveyt’i koruma bahanesiyle Basra’daki siyasî memurunu buraya nakletti. Kuveyt halkı bu memuru kabul etmeyince İngiltere ertesi yıl onu Kuveyt Limanı girişindeki Feyleke adasına yerleştirerek bölgeyi yakından takibe başladı. Kuveyt ahalisinin, Osmanlı coğrafyasından buraya göç etmesi ve burasının Osmanlı toprağının bir uzantısı olması, onların Osmanlı tebaası sayılmaları için yeterli idi. Devlet için vergi ve asker kaynağı olmayan bu bölgede sürmekte olan geleneksel idarenin gemilerine Osmanlı bayrağı çekmesi ve hutbelerde Osmanlı Sultanının adını zikretmesi yeterli bulunuyordu. Fakat 1820’lerden itibaren İngilizlerin Basra Körfezi’ndeki şeyhliklerle ilgilenmesi ve bazılarıyla gizli anlaşmalar yapması, Osmanlı Devleti’nin gözünden kaçmadı. Bağdat valileri Takıyüddin Paşa ile Midhat Paşa, Katıf, Ahsa, hatta Basra’nın muhafazasının Kuveyt’le olan ilişkilere bağlı olduğu kanaatindeydi. Midhat Paşa’ya göre, Kuveyt’te Bahreyn benzeri bir ecnebi himayesi kurulması durumunda Irak ve Arap yarımadası tamamen tehdit altına girerdi. Bu yüzden Bağdat valileri Kuveyt şeyhini uyararak bu tehditten uzak tutmaya çalışmışlardır. Özellikle Midhat Paşa Bağdat valisi olunca ilk iş olarak Âl-i Sabah’ın o sıradaki şeyhi olan Abdullah b. Sabah’la daha önce kurulan ilişkileri geliştirdi. O’nun ile yapılan görüşmelerde, Kuveyt’ten vergi alınmayacağı ve eski idareye hiçbir şekilde müdahale edilmeyeceği teminatı verildi. Çünkü devletin amacı vergi almak değil, yabancı müdahalelere engel olacak düzenlemeleri yapmaktı. Abdullah b. Sabah’ın önünde, diğer bazı Körfez şeyhleri gibi İngilizlerle anlaşmak veya hilafeti temsil eden Osmanlı Devleti’nin taleplerine uymak şeklinde iki seçenek vardı. Midhat Paşa’nın telkinleriyle ikincisini tercih ederek 1869’da Kuveyt kaymakamı olarak atanmayı kabul etti. Bunun üzerine Abdullah b. Sabah’a kaymakamlık beratı gönderildi ve uzun yıllar bu görevi sürdürdü; aynı beratla Şer’i Naib olarak da Şeyh Muhammed b. Abdullah el-Sâni atandı. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 121 Kuveyt şeyhleri Osmanlı merkezi gücünün Ahsa ve Katıf taraarında da güçlenmesine katkı verir. İki taraf arasındaki bu mutabakat 1889 yılına kadar İngilizleri Kuveyt’te etkisiz kılar. Ancak bu tarihten sonraki gelişmeler ve 1896 yılında kardeşini öldürerek şeyhliği ele geçiren Mübarek el-Sabah’ın izlediği politikalar yavaş yavaş Kuveyt’i Osmanlı’dan uzaklaştırır. Bu tarihten sonra aile içi çekişmeler baş gösterdiği için Osmanlı Devleti başlangıçta Şeyh Mübarek’in kaymakamlığını onaylamadı. Ancak meseleye İngilizlerin de müdahil olmaları üzerine bir tedbir olarak devlet, O’nu da eskileri gibi kaymakamlığa atadı. Oldukça zeki olan ve şeyhlik iddiasındaki akrabaları ve civardaki şeyhliklere karşı kendisini güvende hissetmeyen Şeyh Mübarek bu tarihten itibaren ikili oynamaya başladı. Bir taraan Kuveyt kaymakamı olarak Osmanlı Devleti ile ilişkilerini en üst düzeyde tutarken, diğer taraan da İngilizlerin himayesini sağlamaya çalışıyordu. Aynı sıralarda gerek Kuveyt’e kadar uzanması muhtemel Bağdat Demiryolu projesinin Osmanlı Devleti ile Almanya arasında konuşulmaya başlanması; gerekse Rusların Körfez’de faaliyet göstermeleri İngilizleri harekete geçirdi. 1899 yılında şeyh ve vârislerinin İngiltere’nin izni olmadan başka bir devletin temsilcisini kabul etmeyeceklerini şart koşan gizli bir anlaşma yaptılar. Buna karşılık İngilizler, Şeyh Mübarek’e 1000 sterlinlik bir tahsisat bağladı. Şeyh Mübarek siyasi davranarak İngilizlere istedikleri yazılı garantiyi vermedi ise de topraklarının bir kısmını kiraladığına dair bir belgeyi imzaladı. Aslında bu belge de İngilizlere gerektiğinde müdahale hakkı veriyordu. Gelişmelerden şüphelenen Osmanlı Devleti, Basra liman memurunu Kuveyt’e gönderdi. Memurun şeyh tarafından kabul edilmemesi şüpheleri arttırdı. Ardından meseleyi tetkik etmek için bölgeye yeni bir heyet gönderildi ise de Mübarek anlaşmayı inkâr etti. Hatta Mübarek, II. Abdülhamid’e, devlete olan bağlılığını bildiren bir mektubu yazdı. Artık iki taraf da siyasi davranıyordu. II. Abdülhamid bir dış müdahaleden endişe ederek Mübarek’i, O da devleti idare ediyordu. Nitekim Şeyh Mübarek’e ikinci dereceden Mecîdî nişanı verildi ve mîr-i mîrânlik rütbesiyle paşa yapıldı (20 Mayıs 1900). O da bu ilgiye karşılıksız kalmadı ve Kuveyt’te kendi parasıyla tamir ettirdiği camiye Padişah’ın adını verdi. Basra vilâyetini ziyaret eden Mübarek (17-24 Kasım 1900) Kuveyt’e Resim 5.4 Kuveyt Şeyhi Mübarek’in Evi ve Osmanlı/Türk Bayrağı Kaynak: B.J. Slot, (2003). 122 Modern Ortadoğu Tarihi hiçbir yabancı devleti sokmayacağına ve Osmanlı Devleti’ne bağlı kalacağına dair Vali Muhsin Paşa’ya söz vermesine rağmen İngiltere ile imzaladığı gizli antlaşmaya da sadık kaldı. Padişahın izniyle Kuveyt’e giden Bağdat Demiryolu Şirketi’nden bir heyeti kabul etmeyerek bunu gösterdi. Bunun ile yetinmeyen Mübarek Şammar kaymakamı İbn Reşid ile savaşa tutuşarak müdahale kapısını araladı. İngilizlerin Kuveyt’te bir himaye sistemi oluşturma çabalan Rusya. Fransa ve Almanya’nın da tepkisine yol açtı. İngiltere ise bu devletlere statükoyu korumayı amaçladığını iddia ediyordu. Fakat 4000 asker ve mühimmat yüklü Zuhaf adlı Osmanlı korvetinin Kuveyt Limanı’na girdiği sırada limandaki İngiliz gemisi kaptanının, Türk kaptana, Kuveyt’in İngiltere’nin himayesinde olduğunu söyleyerek, tehditlerde bulunması (24 Ağustos 1901) tartışmaları alevlendirdi. Osmanlı Devleti’nin sorması üzerine İngiltere’nin İstanbul’daki elçisi, İngiliz çıkarlarının korunması için Kuveyt kaymakamıyla gizli bir antlaşma yaptıklarını açıkladı. Türk hükümetinin bunun devletler hukukuna aykırı olduğunu belirtmesi üzerine diğer devletlere söylendiği gibi amaçlarının statükoyu korumak olduğu söyledi. Nihayet karşılıklı verilen notalarla iki devlet arasında Kuveyt’te statükonun korunması konusunda bir antlaşma sağlandı (1 Eylül 1901). Buna göre İngiltere Kuveyt’i işgal etmeyecek veya himayesine almayacaktı. Buna rağmen iki devlet müteaddit defalar karşı karşıya geldiler ama her seferinde statükoyu koruma adına serinkanlı davranmayı sürdürdüler. Bu durum aslında Şeyh Mübarek’i güçlendirdi. İngilizlerden aldığı destekler ile silahlandı ve çevresindeki emirliklere karşı güç kazandı. Daha da ileri giderek İngilizlerin siyasi memuru kabul edilerek ona tahsis edilen eve İngiliz bayrağı çekildi. Bölgede çalışan İngilizleri koordine eden bu memur Kuveyt’in idarî işlerine de müdahale ediyordu. İngilizler, zengin petrol yataklarının bulunduğu yerleri işaretleyerek Kuveyt’in sınırlarını tespit etmeye başladılar. Kuveyt’in iki devlet arasındaki nihai statüsü ise 1913 yılında yapılan Osmanlı İngiliz anlaşmasında belirginleşti. Buna göre Osmanlı Devleti Bahreyn üzerindeki iddialarını terk edip bağımsızlığını tanıyor buna karşılık İngiltere de Kuveyt’in Osmanlı’ya bağlı muhtar bir kaymakamlık olduğunu tasdik ediyordu. I. Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine bu antlaşma hayata geçemediyse de gelecekte Kuveyt’in statüsü hakkında bir fikir oluşturdu. Şartlar oluştuğunda da bağımsız bir Kuveyt’in yolunu açtı. Resim 5.3 Modern Kuveyt’in kurucusu Şeyh Mübarek (?-1915) Kaynak: Slot, B. J., (2003). 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 123 İngiltere Kasım 1914’te Basra’yı ele geçirince Kuveyt’in kendi himayesinde olduğunu ilân etti. Fakat bundan hoşlanmayan Şeyh Mübarek ile Kuveyt ileri gelenleri Kuveyt’i ziyaret eden İngiliz Generali Harding’i karşılamayıp hoşnutsuzluklarını dile getirdiler (Ocak 1915). Modern Kuveyt’in kurucusu kabul edilen Mübarek el Sabah’ın vefatında (28 Kasım 1915) halk, İngiliz müdahalesi olmadan büyük oğlu Cabir’in şeyhliğinde birleşti (Aralık 1915). O’nun şeyhliği 1917 yılına kadar sürdü, ölünce Salim şeyh oldu. Yeni şeyh İngilizlerle daha önce yapılan antlaşmaları tanımadığını açıklayarak Osmanlı Devleti ile ilişkilerini düzeltmeye özen gösterdi ise de İngiltere’nin ticari ambargosu ile karşılaştı. Salim’in ölümünün (27 Şubat 1921) ardından şeyhliğe aileden Ahmed b. Câbir geldi. O’nun dönemi, İngiltere ile ilişkilerini düzelttiği gibi uzun sürecek emirlik dönemine istişareye önem vermesinden dolayı “meclis yılları” olarak anıldı. Irak ve Suudi Arabistan ile olan sınır sorunlarını çözdü. İngiliz ve Amerikan sermayesiyle kurulan Kuwait Oil Company adlı şirket 1938’den itibaren petrol çıkarmaya başladı. Şeyh Ahmed’in vefatından (1950) sonra şeyh olan Abdullah petrol gelirlerini doğru kullanarak ülkenin hızla kalkınmasını sağladı. Bağımsız Kuveyt ve İşgal 1961 yılında bağımsızlığına kavuşan Kuveyt hemen Arap Birliği üyeliğine de alındı. Fakat bu bağımsızlığı Irak, toprakların aslında kendi parçası olduğu gerekçesiyle tanımadı ve Arap Birliği’ne de karşı çıktı. Kuveyt, komşusundan gelen bu açık saldırı karşısında yeni kurtulduğu İngiltere’den yardım istedi. İngilizler ve Arap Birliği de Kuveyt’in bağımsızlığını korumak için kuvvet gönderdiler (Eylül 1961). Kuveyt’in Birleşmiş Milletler’e üye olmasından (Mayıs 1963) sonra Irak da Kuveyt’in bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü tanımak zorunda kaldı (Ekim 1963). Arap Birliği askerleri aynı yıl Kuveyt’i terk ettiği halde İngiliz askerleri 1971’e kadar Kuveyt’te kaldı. Bu süre içinde Kuveyt’te yirmi kişilik bir kurucu meclisin hazırladığı anayasaya göre seçilen meclis çalışmalarına başladı (Ocak 1963). Şeyh Abdullah’ın ölümünün (24 Kasım 1965) ardından Şeyh Sabah Emir, daha sonra veliaht da ilan edilecek olan Cabir ise başbakan oldu (Mayıs 1966). İran’daki gelişmeler ve özellikle Humeyni devrimi Şii nüfusa da sahip Kuveyt’i etkiledi. Bu yüzden Kuveyt, lrak-İran savaşı (1980-1988) sırasında Irak tarafını tuttuğu gibi Irak petrollerinin Kuveyt limanlarından dünyaya satılmasını sağladı. Irak yanlısı politika izlemesi İranlı grupların tepkisine yol açtığından pek çok İranlı ve yabancılar Kuveyt’ten çıkarıldı (1985-1986). Oysa bu siyasete paradoksal bir biçimde dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin’i teşvik eden ABD politikaları Saddam’ı Kuveyt’i işgale sürükledi. İran savaşı sırasında, petrol gelirlerinin bir kısmının çalındığı iddiasıyla Kuveyt’i yüzbin kişilik bir kuvvet ile işgale girişen Saddam Hüseyin (2 Ağustos 1990), Kuveyt’i Irak’ın on dokuzuncu vilâyeti olarak ilan etti. Kuveyt Emiri yöneticileriyle komşu ülkelere sığındı. ABD, BM’den aldığı 678 numaralı karar ile Çöl Kalkanı askeri harekâtını başlattı. Yüz saatlık bir harekâttan sonra 100 bin ile 250 bin arasında insan öldü ama Irak Kuveyt’ten çıkarıldı. Sürgündeki Kuveyt hükümeti ve Emir ülkelerine döndü. Kuveyt savaşta büyük tahribata uğradı. Hastaneler, okullar, hükümet binaları ve petrol kuyuları tamamen yerle bir edildi. Ülkenin yeniden imarı için Ekim 1992’de Amerika ile on yıllık bir savunma antlaşması imzalandı. Benzer antlaşmalar İngiltere ve Fransa ile de yapıldı. Aslında bu anlaşmalar beraberinde ABD’nin Körfez’e daha fazla yerleşmesini getirdi. Gerektiğinde kullanmak üzere ülke topraklarının %50 si ABD kuvvetlerine tahsis edildi. Kuveyt artık eski emirlik olmaktan çıktı. 2000li yıllardan sonra müteaddit defalar oluşan parlamento bir dizi planlama yapmakla 124 Modern Ortadoğu Tarihi birlikte, halk arasında Sünni-Şii ayrışmasına bir çare bulamadı. Uluslararası pek çok anlaşmaya taraf ve uluslararası kuruluşlara üye olan Kuveyt, Körfez İşbirliği ülkelerinin de en aktif üyesidir. Eğitim düzeyi yüksek ve bireysel girişimcilik de hayli gelişmiştir. Bu yüzden Kuveyt sermayesi ve işadamları dünyanın çeşitli yerlerinde yatırım yapmakta veya finansman sağlamaktadır. KATAR Coğrafya ve Tarih Arap yarımadasının kuzeydoğu sahilinde, Basra Körfezi’nin güneybatısındaki Bahreyn ve Bahrülbenât körfezleri arasında kuzeye doğru uzanan yarımada üzerinde yer alan küçük bir ülkedir. Başşehri Devha/Doha ‘dır. Yüzölçümü 11.586 km2 olup yabancılar ile birlikte nüfusu iki milyon civarındadır. Resmi dili Arapça olmakla birlikte İngilizce de yaygın bir şekilde kullanılır. Güneyden Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin çevirdiği; genelde çöl ve alçak kumlu tepelerden ibaret olan arazisi tarıma uygun değildir; iklimi sıcak ve kuraktır. Çok büyük petrol ve doğalgaz yataklarına sahip olan Katar son yıllarda ayrıca sanayileşmeye de önem vermiştir. XX. yüzyılın ilk yarısına kadar halkını Necid’in içlerinden gelen ve hayvancılıkla geçinen bedevilerle, balıkçılık, inci avcılığı ve ticaret yapan yarı yerleşik kabileler oluşturmaktaydı. Ancak bugün nüfusun çoğunluğu yerli halktan çok petrol sektöründe çalışan İran ve Pakistan kökenli göçmenlerle, başka yerlerden gelen işçilerden meydana gelmektedir. Denizciliğe ve inci avına uygun sahilleriyle ilkçağlardan beri iskân alan Katar yarımadasının, onaltıncı yüzyılının başlarında Basra Körfezi’nde OsmanlıPortekiz çekişmelerinin başlamasına kadarki tarihi hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak son yıllarda yapılan ve neticelenmeyen arkeolojik kazılar ile Katar tarihinin eski çağları aydınlatılmaya çalışılmaktadır. Her halükarda yerli ahalisi Necid içlerinde buraya gelerek yerleşen Arap kabileleridir. Bugün Katar’da Benî Hacir, el Menâsır, el Ka’bât, Rayhât, Naîm ve el Kebese gibi kökü merkezi Arabistan’a dayanan kabileler yaşamaktadır. Coğrafyanın küçük olması, günümüzde bir paylaşım problemlerinin olmaması ve refah düzeyinin yüksekliği sayesinde kabileler arasında uyum olmasına rağmen “Katarlı” olmak bir kimlik anlamına gelmemektedir. Yine hemen herkes kendisini diğer Körfez Arapları gibi mensup oldukları aile ve kabileleri ile tanımlamaktadırlar. Osmanlı belgeleri arasında Katar tarihi ile ilgili en eski belge 1555 yılına aittir ve bölgenin ticari önemine işaret etmektedir. Söz konusu belgede Şeyh Muhammed b. Sultan b. Müsellem’in idaresindeki Katar ahalisinin 1000 civarında gemiye sahip olduğu ve ticaretle uğraştığı belirtilmektedir. Buna göre Katar, Kuveyt’ten çok önce oluşmuş bir ticaret limanıdır. Daha önce de belirtildiği gibi, Basra Körfezi’nde Portekizlilere karşı üstünlük sağlayan Osmanlı Devleti kurduğu Lahsa Beylerbeyiliği’ne Katar sancağını kurarak buraya idareci tayin etti. Ancak atanan bu sancak beyinin Katar’a giderken Lahsa Beylerbeyi Bıyıklizâde Mustafa Paşa’nın Bahreyn seferine katılması ve seferde ölen Mustafa Paşa’nın yerine ordunun başına geçmek zorunda kalması, esas görev yeri olan Katar’a ulaşmasını engelledi. Böylece burada doğrudan Osmanlı idaresinin tesisi girişimi yarım kalmış oldu; ancak Benî Müsellem’e mensup mahallî idarecilerin Lahsa ile ilişkileri sebebiyle burası da tartışmasız biçimde Osmanlı hakimiyetindeki topraklar içinde yer alıyordu. Zira sözkonusu mahalli idarecilerin Lahsa Beylerbeyliği sınırlarında toprakları vardı ve vatandaş muamelesi görüp, yerlilere uygulanan vergiye tabi tutuluyorlardı. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 125 1776’da Kuveyt’ten gelen Utûb kabilesine mensup Âl-i Halîfe’nin Katar Yarımadası’nın batı sahillerindeki Zübâre’yi işgal etmesi ve burayı kısa zamanda bölgenin diğer ticari limanlarına rakip bir ticaret merkezi haline getirmesi, Katar’ı yöneten Benî Müsellem’in ve bundan etkilenen İran’ın rahatsızlık duymasına yol açtı. Benî Müsellem, Âl-i Halîfe’den vergi talebinde bulunurken, İran’ın Bûşehr hâkimi de Zübâre’ye bir saldırı düzenledi (1783). Bunun üzerine Âl-i Halîfe kendisine bağlı kabilelerle birlikte Zübâre’nin karşısında yer alan ve o sıralarda İran’ın nüfuzu altında bulunan Bahreyn adasını ele geçirip burayı yurt edindi. Aynı ticarî faaliyetleri Bahreyn’de de sürdüren Âl-i Halîfe’nin bu tarihten sonra daima Katar üzerinde ve özellikle Zübâre bölgesinde söz sahibi olmak ve orada bir nâib bulundurmak istemesi Katar aşiretleriyle Bahreyn arasında sürekli bir çekişme doğurdu. Nitekim Bahreyn şeyhleri Katar üzerinde zaman zaman nüfuz kurmayı başardılar. O yıllarda Necid bölgesinde önemli bir güç olarak varlığını sürdüren Âl-i Suûd nüfuzunu Körfez’e, dolayısıyla Bahreyn ve Zübâre’ye kadar yaymıştı. 1843-1849 yılları arasında Bahreyn’de meydana gelen iç karışıklıklar ve Âl-i Halîfe içindeki çekişmeler sırasında Katar kabileleri Muhammed el-Halîfe’nin yanında yer aldılar. Bu durum Bahreyn şeyhi ile Osmanlılar’ın Necid kaymakamı Emir Faysal b. Türkî arasında Katar’a karşı bir ittifakın doğmasına sebep oldu. Bu yeni gelişmeler, 18. yüzyılın sonlarında Orta Arabistan’dan Katar’a göç ederek buranın ticarî hayatında ön plana çıkan Benî Temîm’in bir koluna mensup Âl-i Sânî’nin güç kazanmasına imkân verdi. Nasıl olduğu tam bilinmemekle birlikte Benî Müsellem’in siyaset sahnesinden çekilmesinden sonra zaman zaman Bahreyn Şeyhliği ile Suud Emirliği’nin bölgedeki vergi tahsildarlığını sürdüren Âl-i Sânî 1860’lı yıllardan itibaren de bölge politikalarında etkili olmaya başladı. Nitekim bu ailenin tarihi aynı zamanda modern Katar’ın da tarihi demektir. 1820’Ii yıllardan itibaren körfezdeki şeyhliklerle münasebet kuran İngiltere, Bahreyn ile olan ilişkilerini yeterli gördüğünden Katar’la herhangi bir antlaşma yapmamıştı. Ancak 1860’lardan sonra hem Necid’deki Suud ailesi hem de Bahreyn’deki Halîfe ailesi içinde yaşanan ihtilâar Katar’ı İngilizler için ön plana çıkardı. Ayrıca Katar’ın Necidli muhaliere lojistik destek sağlayacak yolun üzerinde bulunması ve Bahreyn’den kaçan muhalierin kolayca burada üstlenmesi de bunda etkili oldu. Bu sebeple İngilizler, bölgenin Bahreyn’in nüfuzu altında kalmasını menfaatlerine uygun bulmaktaydılar. 1868 sonbaharında Katar’a bir gemi göndererek o sıradaki Katar şeyhi Muhammed b. Sânî’yi Bahreyn emirlerine vergi vermeye mecbur bıraktılar. Bu durum, İngilizlerin özellikle Bahreyn üzerinde kurdukları nüfuzu tehlikeli bulan ve mutlaka yayılmalarının durdurulması gerektiğine inanan Bağdat Valisi Midhat Paşa’yı harekete geçirdi. Midhat Paşa öncelikle Kuveyt şeyhlerinin itaatlerini sağladıktan sonra asayişsizliği bertaraf etmek ve merkezî hükümetin gücünü hissettirmek için 1871 baharında Ahsa taraarına Nafiz Paşa kumandasındaki birliklerle askeri bir sefer düzenledi. İngilizlerin tepkisine rağmen Osmanlılar Ahsa sahillerinde kontrolü ele geçirdiler. Bunu fırsat bilen Katar şeyhinin oğlu Câsim b. Sânî, İngilizlerin tehdidinden kurtulmak için Osmanlı askerlerini ülkesine davet etti. Katar, esasen bu seferin planları içinde yer alıyordu, böyle bir davetin gelmesi işi daha da kolaylaştırdı. Böylece 1871 sonbaharında Katar’da da Osmanlı kontrolü sağlandı ve burası Necid sancağına bağlı bir kaza olarak teşkilâtlandırılıp Muhammed b. Sani, O ölünce de Câsim b. Sânî fahrî kaymakam tayin edildiler. Baştan beri bu askeri sefere karşı çıkan İngilizler, fiilî durum karşısında çaresiz kaldılar; fakat Osmanlı hâkimiyetini kabullenen Sânî ailesi üzerinde dolaylı yollarla baskı uygulamayı sürdürdüler. Diğer taraan düzenli bir hükümete alışkın olmayan bedeviler yeni durumu benimsemekte zorlandılar. 126 Modern Ortadoğu Tarihi Osmanlıları davet etmesine rağmen Câsim b. Sânî de kendi geleneksel nüfuzunun zedeleneceği endişesine kapıldı ve yapılmak istenen bazı idarî düzenlemelere karşı çıktığı gibi zaman zaman Necid ve Basra’daki yöneticilerle anlaşmazlığa düşüp kaymakamlık görevinden istifa etme girişimlerinde bile bulundu. 1888 yılında bazı rütbe ve payelerle Câsim’in devlete bağlılığı arttırılmaya çalışıldıysa da gerek İngilizlerin çeşitli vesilelerle uyguladıkları baskılarda gerekse Abu Dabî şeyhiyle Udeyd bölgesi üzerinde çıkan ihtilâarda Osmanlı Devleti’ni kendi istekleri doğrultusunda yönlendiremeyen Câsim, bölgede başına buyruk hareket etmeye başladı. Çeşitli teşebbüslerden bir sonuç alınamaması üzerine Basra Valisi Hafız Mehmed Paşa, padişahın muvafakatini almadan 1893 başlarında 200 kişilik bir tabur İle Devha’ya girdi. Bunun üzerine Câsim kendisine bağlı kabilelerle Vecebe Kalesi’ne çekildi. İki taraf arasında çıkan çatışmada Hafız Mehmed Paşa büyük bir hezimete uğradı. Durumdan haberdar olan Padişah meseleyi gönderdiği bir heyete inceletti ve bir daha böyle bir olayın tekrarlanmaması şartıyla Câsim’i aederek görevinde bıraktı. Bu tarihten sonra Osmanlı Devleti bölgede varlığını daha fazla hissettirmek için bir dizi tedbire başvurduysa da buradaki Osmanlı varlığını Bahreyn’deki nüfuzuna bir tehdit olarak gören İngilizler daima karşı geldi. Mesela 1895 sonbaharında İngilizler, Katar’a tâbi Zübâre’yi önce bazı kabilelere işgal ettirip ardından topa tuttu. Babıâli, 1897’den itibaren Osmanlı-İngiliz münasebetlerinde Kuveyt’in birinci plana çıkmasından istifade ile Katar bölgesinde birtakım yeni idarî düzenlemeler yapmak istedi, fakat İngilizlerin direnci yüzünden pek başarılı olamadı. II. Meşrutiyet yıllarında dış politikada içine düşülen yalnızlıktan kurtulmak için 1910’da İngilizlerle başlatılan görüşmelerde Katar’ın statüsü yeniden gündeme geldi. 29 Temmuz 1913’te Londra’da imzalanan antlaşmada, Osmanlı Devleti Katar yarımadası üzerindeki bütün taleplerinden feragat ederek buranın Şeyh Câsim b. Sânî ve haleeri tarafından yönetilmesi konusunda mutabakata varıldı. Ancak Şeyh Câsim’in Temmuz 1913 yılında ölmesi üzerine yerine oğlu Abdullah’ın tayin edilmesi yine Osmanlı Devleti’nin muvafakatiyle oldu. Katar’da İngilizler Birinci Dünya Savaşı ile birlikte bölgedeki Osmanlı varlığı tamamen sona erdi. Savaş sırasında Basra Körfezi’nde büyük etkinlik gösteren İngilizler, 3 Kasım 1916’da Katar Emiri Abdullah ile diğer Körfez şeyhleriyle yaptıklarına benzer bir himaye antlaşması imzaladılar. Her ne kadar geleneksel bir şekilde Abdullah, Katar Emiri olmuş ise de, aynı zamanda Katar kaymakamlığını üstleneceği için bu durum Osmanlı Devleti’nin onayına sunularak gereken onay da alınmıştı. Aslında 1913 Osmanlı-İngiliz anlaşmasının sunduğu bütün Katar üzerindeki egemenlik Şeyh Abdullah’a nasip olmuştu fakat Birinci Dünya Savaşı dengeleri alt üst etti. Katar İngiliz işgaline uğradı ve 1916 yılında Katar Emiri’ni de diğer Körfez Şeyhlikleri’nin sistemi (Trucial System) içine almak için onunla da bir anlaşma yaptılar. Anlaşma, İngiltere’den habersiz Şeyh Abdullah’ın başka devletler ile ilişkiye girmesini engellemekteydi. Buna karşılık, İngiliz himayesi tesis ediliyor ve “denizden gelebilecek tehditlere karşı koruma” garantisi veriyordu. Oysa Katar, İngilizlerin tahrik ettiği Bahreyn dışında denizden ciddi bir tehdit almıyordu. Savaş sonrası bölgede etkin bir İngiliz kontrolü kurulduğu gibi, Amerikalıların Suudi Arabistan’da başlattıkları petrol faaliyetlerine paralel olarak İngilizler de 1935 yılında Katar ile petrol imtiyazı analaşması imzaladılar ve 1938 yılında da ilk petrol kuyusunu kazmaya başladılar fakat II. Dünya Savaşı’nın başlaması nedeni ile petrol faaliyetleri durduruldu. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 127 Bölgede petrolün bulunmasına kadar milletlerarası politikada gündeme gelmeyen Katar, komşuları Bahreyn ve Suudi Arabistan ile arasında çıkan bazı küçük anlaşmazlıkların dışında önemli bir olayla karşılaşmadı. Bu sıralarda daha önce Katar tarihinde olmayan bir gelişme oldu. Kabilevi toplumlarda veliaht ilan edilmez, zira veliahtı gelenekler belirler. Oysa İngilizlerin etkisi ile Şeyh Abdullah’ın ikinci oğlu Şeyh Hamed veliaht ilan edildi. Muhtemelen bu da petrol imtiyazı ile ilgilidir. Zira bu tür kaygan zeminlerde elde edilen imtiyazların korunması zordur. Bu yüzden sistem içinde kendilerine medyun birinin olması önemliydi. Ancak veliaht babasından kısa bir süre önce 25 Nisan 1948’de öldü. Şeyh Abdullah da yerine diğer oğlu Şeyh Ali’yi Katar’ın yeni veliahdı ilan etti (27 Mayıs 1948). Aynı yılın Ağustos ayında ise oğlu lehine idareden feragat ederek Katar’ın yeni emiri Şeyh Ali oldu. Bu durum Katar tarihinde oğul lehine yapılan ikinci feragat idi. Şeyh Ali, petrol üretiminin başlaması ile Katar’da etkili bir idare kurmaya gayret etti. Ayrıca İngilizler ile petrol imtiyazını yeniledi. Kendisi de Ekim 1960 yılında oğlu Şeyh Ahmed lehine idareden çekilerek feragat geleneğini uygulayan üçüncü kişi olacaktır. Şeyh Ahmed’in dönemi Katar’ın modern devlet dönemine girişini temsil eder. İlk bakanlıklar O’nun zamanında oluşmaya başladı. İngiltere’nin bölgeden çekilme kararı sırasında Birleşik Arap Emirlikleri’ni oluşturma faaliyetlerinin dışında kalan Katar 1971 yılında bağımsızlığını ilan etti. Bağımsız Katar Devleti İngilizlerin bölgeyi terk etmesinden sonra bağımsızlığına kavuşan Katar (3 Eylül 1971) hemen arkasından Arap Birliği’ne ve Birleşmiş Milletler’e üye oldu.1972 yılında yeğeni Şeyh Halife bin Hamed idareyi ele geçirince ailede yönetimin soy ağacı da değişmiş oldu. Şeyh Halife geçmişte amcasının Maliye, Dışişleri bakanlıkları gibi önemli görevlerinde bulunmuş ve Katar’ın bağımsızlık döneminde İngilizler başta olmak üzere diğer devletler ile ilişkiler tesis etmesinden dolayı idareyi ele geçirmesi ve kabul görmesi de oldukça kolay olmuştu. Emirliğin yanı sıra başbakanlık görev ve yetkilerini de elinde toplayan Şeyh Halîfe, öncelikle bütün üyelerini kendi seçtiği bir danışma meclisi kurarak bir anlamda parlamenter rejime doğru bir adım attı. 1974’te ülkedeki petrol şirketlerinin tamamını denetimi altına aldı. 1991 yılındaki petrol aramaları sırasında bir tek alanda bulunan dünyanın en zengin gaz rezervleri Katar’da keşfedildi. Tabii olarak imtiyaz avcıları yine aktif idi. Bahreyn’le ilişkileri yanıbaşındaki Havar adaları üzerindeki anlaşmazlıkları sebebiyle iyi gitmeyen Katar, 1991 Körfez Savaşı’nda Amerika Birleşik Devletleri’nin tarafını tuttu. Suudi Arabistan’la olan bazı sınır anlaşmazlıkları ise 20 Aralık 1992’de dostane bir çözüme kavuşturuldu. Katar mutlak monarşi ile yönetilmekle birlikte Körfez ülkeleri arasında birtakım anayasal düzenlemelere giden ilk emirlik oldu. Petrolden bağımsız bir yapılanma kuran Emir’in oğlu Şeyh Hamed 1995 yılında babasına karşı bir devrim yaparak idareyi ele geçirdi. Aslında O, 1977 yılında veliaht olarak ilan edilmişti ve uzun yıllar Savunma Bakanlığı görevini yürüterek babasının kendi lehine idareden çekilmesini beklemişti. Şeyh Hamed, İngiltere’de Sandhurt Askeri Akademisi’nden mezun olmuştu ve batıyı çok iyi tanıyordu. 1992 yılından itibaren de ülkesinin idaresinde oldukça etkili idi. Ülkesinin sahip olduğu imkânların önemini biliyor ve bunlar üzerinden dünyada nüfuz kazanma peşinde koşuyordu. Ülkesinde geleneksel sistem ile Suudi Arabistan’ı takip ederken; bir taraan da Anglo-Amerikan sisteminin de yerleştirilmesine imkân hazırlıyordu. Sportmen bir kişiliği olan Şeyh Hamed ülkesine daha 128 Modern Ortadoğu Tarihi ziyade dünyada seçkin zümrelerin yaptığı sporların (yat, tenis, golf vs) şampiyonluk yarışmalarını taşıyarak Amerika, Avrupa sosyetesi içinde yer almaya ve uluslararası kulüplerin desteğini sağlamaya çalıştı. Bütün bunlara rağmen Şeyh Hamed 2000li yılların başında büyük bir hayal kırıklığına uğradı. Uluslararası Adalet Divanı, Bahreyn ile 1995 yılından beri aralarında sürmekte olan Havar adaları meselesinde aleyhinde karar vererek, altı petrol ve gaz dolu adaları Bahreyn’e terk etti. Bu tarihten sonra siyasi ilişkilerini İngilizlerden ziyade Amerikalılar ile geliştirmeye önem verdi. İkinci Körfez Savaşı da O’na istediği fırsatı verdi. Ülkesini ABD üslerine açarak Irak’ın işgaline taraar oldu. Aslında böylece siyasetini ABD’ye dayandırırken, bir taraan da önce Irak, ardından İran’dan tehdit aldıklarını düşünen Körfez ülkelerinin de adeta hamisi oldu. Kısa zamanda Katar küçük bir Amerika’ya döndü. Devasa gökdelenler inşa edildi. Bankacılık sistemi geliştirildi ve bölge dünya meselelerinin tartışıldığı onlarca platforma ev sahipliği yapmaya başladı. Tanıtım konusunda hiçbir fedakârlıktan kaçmayan Şeyh Hamed bu uğurda milyarlarca dolar harcadı. Hatta 2022 FIFA dünya kupası maçlarını da ülkesine çekmeyi başardı. Bu arada İngiltere’yi küstürmedi. Katar havayolları ve al Jazeera televizyonları gibi büyük ortaklıklar tesis etti. Kurduğu Katar Vakfı (Qatar Foundation) dünyada pek çok projeye destek vermeye başladı. Şeyh Hamed, 2010’da başlayan Arap baharı sürecinde bölge liderleri arsında en aktif rol oynayan lider oldu. Sokak hareketlerini doğrudan destekledi. Ardından Tunus ve Mısır’da iktidarların yeniden şekillenmesinde rol oynadı, finans kaynağı sağladı. Bu durumda tabii olarak Katar’ın ve emirinin popülaritesi arttı ve hem sevenleri hem de nefret edenleri çoğaldı. Filistin ve Suriye meselesinde de aktif rol üstlendi. Hem Hamas ve hem de Suriye muhalierine kapılarını açarak her türlü desteği sağladı. Gazze ile ilişkileri ve bölgeyi ziyareti İsrail tarafından bile sessizlikle geçiştirildi. Suriye meselesinde Türkiye ve Suudi Arabistan’ı ikna ederek aynı safa çekerken; bu siyaseti yüzünden Birleşik Arap Emirlikleri ve Cezayir gibi ülkelerin husumetini kazandı. Nihayet 25 Mayıs 2013’te Şeyh Hamed, oğlu Temim b. Hamed lehine idareden çekilerek tarih oldu. BAHREYN Coğrafya ve Tarih Basra Körfezi’nde Suudi Arabistan’ın Doğu sahilleri ile Katar’ın batısında yer alan iki büyük ve otuzdan fazla küçük adacıktan oluşan küçük bir ada devletidir. Adaların toplamı 760 km2 meydana gelmektedir. Bahreyn, Mename (başkent) ve Muharrak adıyla birbirine deniz doldurularak bağlanan iki ana adadan oluşurken etrafında daha birçok küçük ada ve adacıklar (Sidre, Nebi Salih, Cidde, Ummu Nassan, Ummu Suban gibi.) bulunmaktadır. Denizciler için uygun olması hasebiyle Körfez’de deniz faaliyetlerinin başlamasından itibaren iskân aldığı kabul edilmektedir. M.Ö 2500lerden itibaren Telmûn (Dilmun) medeniyetine ev sahipliği yapmıştır. Tarih içinde hurma ziraatı, balıkçılık ve inci ticareti ile şöhret bulmuştur. 2013 tahminlerine göre nüfusu 1.281,332’dir. Ancak bu nüfusun %46si yerli %54’ü ise yabancılardan oluşmaktadır. Tarih boyunca çeşitli yerlerden göç alan Bahreyn halkı heterojen bir yapı göstermektedir. Yerli halk merkezi Arabistan ve İran’dan gelen Arap ve Fars kökenli kabilelerden oluşmaktadır. Ülkenin %81’i Müslüman, geri kalanı ise çoğunluğu Hıristiyan olmak üzere diğer dinlere mensup göçmenlerdir. Müslüman nüfusun yarısı Sünni diğer yarısı da Şii’dir (bazı kaynaklara göre ise Şiiler daha fazladır). Ancak bu konuda elde sağlıklı istatistikler bulunmamaktadır. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 129 Sünni ve Şii toplum arasında ciddi bir ayrışma olup, Sünniler “Bahreynî” (Bahreynli); Şiiler de aynı anlama gelen “Bahranî” şeklinde kendilerini ifade etmektedirler. Sünni kabileler Necid (merkezi Arabistan) veya Havale (İran tarafından gelen Araplar) gurubuna mensupturlar. Ayrıca, el Rumeyhi, el Musallem, Devasir ve Sudan isimli kabileler de bulunmaktadır. Basra Körfezi’ndeki stratejik mevkisi ve Körfez petrolünü açık denizlere ulaştıran bir noktada olması Bahreyn’e özel bir jeopolitik önem kazandırmaktadır. 1986 yılında, Bahreyn ile Suudi Arabistan’ın Dammam kenti arasında yaklaşık 25 kilometrelik bir köprü yapılarak iki ülke fiziki olarak birbirine bağlanmıştır. Stratejik mevkii tarih boyunca dış güçlerin ilgisini çekmesini sağlamıştır. Bu yüzden Bahreyn yeniçağlarda Portekizliler ve İranlılar arasında bir rekabet alanı olmuştur. Aynı süreçte 1550lerden sonra da Osmanlıların gündemine girmiştir. Ahsa Beylerbeyi Mustafa Paşa merkezden izin almadan 1559’da Bahreyn’e bir sefer düzenlemiş ancak Portekizliler’den yardım alan Bahreyn hakimi Murad Şah Mustafa Paşa’yı mağlup etmiştir. Daha sonra Osmanlı Devlet merkezi ile Murad Şah arasında yaşanan yazışmalara göre burası bir sancak statüsüne konularak Murad Şah’ın idaresine bırakılmıştır. Bundan sonra İran-Osmanlı rekabetine sahne olan Bahreyn, 19. yüzyıldan itibaren de İngilizlerin katılımıyla üçlü rekabet sahasına dönüşmüştür. Utûb kabileleri onsekizinci yüzyılın sonlarında bölge siyasetinde öne çıkmıştır. Bu kabilelere mensup olan Sünnî el Halife ailesi, Katar’ın Zubâra bölgesinden Bahreyn’e geçerek buradaki İranlıları çıkarmışlardır (1783). O tarihten itibaren Bahreyn’in hakimi bu aile olmuştur. Ancak İran, özellikle Pehleviler zamanında Bahreyn’in kendilerine ait olduğu iddiasını 1970li yıllara kadar sürdürmüştür. İngilizlerin baskısı ile bu iddiadan vazgeçmişler ise de 1979’dan sonra kurulan yeni İran rejimi benzeri iddiaları yenilemiştir. 1783’te Osmanlıların rakibi olan İranlıların buradan çıkarılması, Bahreyn idarecilerini Osmanlı Devleti’ne yakınlaştırmıştır. Ancak bu ilişki el Halife ailesinin bağlılık bildirmesi şeklinde olduğundan Osmanlı Devleti buraya asker sevketmeden ve idari bir birim tesis etmeden eski statüsünü korumuştur. Bu süreçte çevredeki yerel güçler tarafından kontrol edilmek istenmekle birlikte statüsü pek değişmemiştir. Mehmet Ali Paşa’nın oğlu Vehhabilere karşı yapılan Dir’iyye seferinden sonra 1818’de buraya da el atmak istemiş ise de kabul görmemiştir. Belki de bu girişim, 1820 yılında el Halife ailesinin Doğu Hindistan Şirketi ile anlaşma yapmasına sebep olmuştur. Bu anlaşmaya rağmen İngilizler burada egemenlik iddiasında bulunmadıkları gibi, Bahreyn’in Osmanlı’ya nominal bağlılığı devam etmiştir. Bu bağlılık 1830lı yıllarda biraz daha ileri taşınmıştır. Riyad’ta yeniden toparlanan Suud ailesi emirleri Osmanlı idaresince Necid kaymakamı tayin edilmekteydi. Faysal b. Türkî zamanında Suud ailesi Vehhabilik adına nüfuzunu Körfez’de yaygınlaştırınca Bahreyn’den de vergi alarak burayı Necid ile irtibatlandırmıştır. Bu durum Osmanlı Devleti tarafından da eski statüsü korunmak kaydıyla tasvip edilerek resmiyet kazanmıştır. Ancak anlaşmalarına rağmen o tarihe kadar iç işlerine karışmayan İngilizler, Bahreyn işlerine doğrudan müdahale etmek için fırsat kollamışlardır. Bu fırsatı aile içinde çıkan anlaşmazlıkla da yakalamışlardır. Nitekim 1869 yılında aile içi çekişmelere müdahil olup, İsa b. Halife’yi şeyhliğe/emirliğe getirerek, eski emiri Hindistan’a sürmüşlerdir. Bu hızlı müdahalenin Osmanlı Devleti’nin Süveyş kanalından istifadeyle bölgede etkinliğini arttırma ihtimali ile yapıldığı değerlendirilebilir. 130 Modern Ortadoğu Tarihi Aynı yıl Bağdat’a tayin olan Midhat Paşa, bölgede yaptırdığı araştırmalar ile bu durumu öğrenerek İngilizlerin Körfez’deki faaliyetlerinin durdurulması ve merkezi idarenin tesisini amaçladığı Ahsa askeri seferini planlamıştır. Haber kısa zamanda İngilizlere ulaşınca, seferin engellenmesi veya sınırlarının kendi nüfuz alanlarına ulaşmaması için Osmanlı Devleti’ne baskı yapılmaya başlanmıştır. Nitekim seferi önleyememişler fakat sınırlarının belirlenmesi konusunda başarılı olmuşlardır. Midhat Paşa’ya hükümet tarafından gönderilen talimatta askeri harekâtını Ahsa ve Katar ile sınırlı tutup, Bahreyn’e müdahale etmemesi istenmiştir. Osmanlı Devleti, o tarihlerde içinde bulunduğu şartları dikkate alarak, Bahreyn üzerinden İngilizler ile karşı karşıya gelmek istememekle birlikte, bu tarihten sonra her fırsatta diplomatik yollar ile Bahreyn’in kendisine bağlı olduğunu dile getirmeye başlamıştır. Bu yüzden Bahreyn üzerindeki egemenlik hukuku tartışmaları Osmanlı-İngiliz diplomasisinde uzun yıllar boyunca önemli bir yer tutmuştur. Diğer taraan Osmanlı Devleti, Basra taraarına gelen Bahreynlilere vatandaş muamelesi yapmakta, onları gümrükten muaf tutmaktaydı. Hatta egemenlik iddiasının bir göstergesi olarak onları askere almaya bile teşebbüs etmiş ise de İngilizlerin sert protestolarıyla karşılaşmıştır. 1913 Osmanlı-İngiliz Antlaşması’nın en önemli konularından birini de Bahreyn konusu teşkil etmiştir. Osmanlı Devleti Katar ve Kuveyt üzerinde nüfuzunu sürdürebilmek uğruna bu anlaşmanın beş numaralı sözleşmesinin üçüncü kısmı İngilizlerin iddia ve taleplerine uygun olarak düzenlenerek Bahreyn’in bağımsızlığı benimsenmiştir. Burada dönemin Osmanlı hükümetinin aldığı kararın da etkili olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı hükümeti, İngiltere’nin anlaşma çerçevesinde görüşülen diğer konularda uyumlu davrandığı gerekçesi ve iki taraf arasında o sırada mevcut ihtilaı konuların çözülebilmesi amacıyla Bahreyn adaları üzerindeki iddialarından vazgeçmiştir. Bu durum genel olarak geleneksel Osmanlı diplomasisi ile uyumlu olmasa da her iki tarafın da menfaatlerine uygun olduğu düşünülmüştür. Zira Osmanlı Devleti’nin Bahreyn üzerindeki iddialarından vazgeçmesi; anlaşmadan önce İngiltere’nin bağımsızlığını savunduğu Kuveyt’tin muhtar kaymakamlık statüsünü benimsemesi ile eş değer tutulmuştur. Ayrıca İngiltere’nin adayı ilhak etmeyeceğini beyan etmesi de bir kazanç olarak görülmüştü. Kurşun, Zekeriya, (2000). “Controversies Over Bahrain Between Britain and the Ottomans in the 19th Century”, Turkish Review of the Middle East, 10, İstanbul. Modern Bahreyn Devleti’nin Ortaya Çıkışı Bölge tarihinin tamamında olduğu gibi I. Dünya Savaşı ve sonrasındaki gelişmeler Bahreyn’in de tarihinde etkili olmuştur. Nitekim İngilizler savaş yıllarında Basra Körfezi’ne yerleşince burada da filli himaye sistemini hayata geçirmişlerdir. Savaş yıllarında bir savaş idaresi kurulmuş; 1921-1926 yıllarında Major Clive Daly İngiliz siyasi memuru olarak burada görev yapmıştır. 1926 yılında Sir Charles Belgrave Bahreyn Şeyhi’nin danışmanı sıfatı ile bölgeye yerleştirmiş ve bu görevi 1957 yılına kadar sürmüştür. Bu iki kişinin Modern Bahreyn Devleti’nin kurumlarının oluşmasında önemli katkıları bulunmaktadır. Özellikle 1923 yılında Şeyh İsa el Halife İngiliz subaylarınca emirlikten alınarak oğlu Şeyh Hamed b. İsa’nın göreve getirilmesi ile başlayan uzun süreç İngiliz nüfuzunun iyice bölgeye yerleşmesine imkân tanımıştır. Bu süreçte Bahreyn halkı gerek İngiliz tarzı kurumlar ve gerekse belediye ve seçimleri ile tanışmışlardır. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 131 Bölgede hala en etkili araç inci ticareti idi fakat bölge sınırlarının çizilmeye başlaması ve inci avcılarının serbest dolaşım alanlarının daralması bütün Körfez’se olduğu gibi Bahreyn’e de büyük ekonomik darbe indirmiştir. Aynı şekilde Japonya’nın incide kültür üretimine geçmesi de Bahreyn’i olumsuz yönde etkilemiştir. Fakat aynı yıllarda 1932 yılında petrolün keşfi ile Bahreyn’in sosyal hayatı yeniden değişecektir. Amerikan Standard Oil’in bir yan kuruluşu olan Bahreyn Petrol Şirketi’nin burada petrol üretimine geçmesiyle tek başına dayanabilecekleri bir gelir kaynağına kavuşan Bahreyn Şeyhleri de daha güçlü hale gelmiştir. Buna karşılık dışarıdan gelen çalışanlar ile Bahreyn artık geleneksel toplumdan uzaklaşmaya ve yeni yapılar ile tanışmaya başlamıştır. İşçi hareketleri ve kısmen Arap millileyetçi fikirleri ile tanışan Bahreyn’de yeni arayışlar ortaya çıkmıştır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Filistin meselesinin genel olarak diğer Arap toplumlarındaki yankısı burada da etkili olmuş ve özellikle İsrail’in kurulmasının akabinde Bahreyn’de de muhalefet hareketleri güçlenmiştir. Gerek Mısırlı lider Cemal Abdunnasır’ın fikirleri ve gerekse bazı sol hareketlerden beslenen guruplar İngilizler’in idaresini sorgulamaya başlamışlardır. Bu süreçte muhtemelen muhalefetin birleşmesini engellemek için Sünni-Şii çatışmaları teşvik edilmiş ve Şiiler İngilizlere müracaat ederek koruma talep etmişlerdir. Gidişattan memnun olmayan dört Sünni ve dört Şii 1954 yılında bir araya gelerek Yüksek İdare Hey’eti’ni kurmuşlardır. Hedeeri yabancı iş gücünü millileştirmek, İngiliz idaresine son vererek daha temsili bir yönetim kurmaktı. Heyetin geleneksel idareciler ile ilgili herhangi bir talebi veya muhalefeti bulunmamaktaydı. Bu heyet hedeerinde önemli adımlar atarken özellikle Sünni-Şii çatışmalarını önlemekte ve vatandaşlık bilincini az da olsa benimsetmekte başarılı olmuşlardır. Komite varlığını uzun yıllar sürdüremediyse de 1957 yılında İngiliz danışmanın bir kere daha dönmemek üzere ülkeden ayrılmasına giden yolu açmıştır. Heyet, Emir ile de yaptığı bir dizi görüşmelerde parlemento taleplerinden vazgeçerek Heyetin Ulusal Birlik Komitesi’ne dönüşmesi sağlandı. Komite derhal İngilizlerin danışma ofisini kapatarak yerine hükümet sekreterliğini kurmuştur. Bu gelişmede 1956 Süveyş krizi neticesinde İngiliz, Fransız ve İsrail’in Mısır topraklarını işgalinin etkisi büyük olmuştur. Ancak komite petrol şirketinde çalışan işçi hareketlerine, sokak gösterilerine ve asayişsizliğe hakim olamayınca olağanüstü tedbirlere ve baskılara başvurmuştur. Sınırlı olan basına sansür uygulanmaya ve polis gücüne dayalı uygulamalara gidildi. Bu da yeni sosyal huzursuzluklara neden oldu. 1968 yılında İngiltere’nin Süveyş’in doğusundaki bölgeleri boşaltacağını ilan etmesi ile Bahreyn Tarihi’nde yeni bir süreç başlamıştır. İngilizlerin çekilmesinden önce İran’ın Bahreyn üzerindeki iddialarının teskin edilmesi gerekiyordu. Sınırların tespiti ve idarenin nasıl süreceğinin de belirlenmesi gerekiyordu. Zira İngiltere hala kaynakları kontrol ediyordu. Birleşmiş milletler 1970 yılında bir temsilci heyet göndererek, self-determinasyon prensibine göre Bahreyn’de bir plebisit uyguladı. Halkın eğilimi yoklanarak, geleceklerini İran ile mi bütünleşerek yoksa geleneksel yöneticileri ile mi sürdüreceklerini öğrenmeye çalıştı. Çıkan sonuç şaşırtıcı değildi. Geleneksel idarecilerinin yönetimini istiyorlardı. Bunun üzerine Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve İran ile yapılan görüşmeler sonunda özellikle İran iddialarından vazgeçti. 15 Ağustos 1971 yılında Bahreyn bağımsızlığını ilan etti ve el Halife ailesinden Şeyh İsa Emir unvanı ile yeni devletin de başı oldu. İngilizler, bölgeyi tahliye ederken Şeyh İsa ile bir dostluk anlaşması yaparak eski imtiyazlarını garanti altına aldı ve üslerini de ABD’ye devretti. Böylece burada da ABD eksenli politikalar başladı. Bahreyn önce Arap Birliği üyesi oldu, 132 Modern Ortadoğu Tarihi ardından da BM üyeliğine kabul edildi. 1972 yılında anayasa meclisi için bir seçim yapıldı ve bu meclis bir anayasa taslağı hazırladı. Bu taslak 6 Aralık 1973’te yasallaştı. Buna göre erkeklerin katıldığı seçimle seçilen otuz ve Emir’in atadığı ondört hükümet üyesinden meydana gelen 44 kişilik bir parlamento oluşturuldu. 1974- 1975 yıllarında oluşan yeni sorunlar ve hükümet üyeleri ile seçilen meclis üyeleri arasındaki anlaşmazlıklar, hükümetin istifasına neden oldu. Batı ile sıkı ilişkileri olan Bahreyn, Körfez’in dünyaya açılan kapısı oldu. Petrolun sunduğu imkânlar ile okullaşmanın sağlandığı ülkede üniversite eğimi alanların sayısı hayli yüksektir. Ülkede muhalafet unsurları da gelişmiştir. Muhalefet hem Sünni hem de Şii gurupları arasında varlık gösterebilmektedir. İnsan hakları ihlallerinin sık sık yaşandığı bölgede, İngiltere ve ABD menfaatlerinden dolayı daima Emir’in yanında yer almaktadırlar. Buna dayanan Emir, 1975 yılında parlamentoyu feshederek, idareyi 2002 yılına kadar geleneksel bir tarzda yürüttü. Anayasayı da askıya alarak eski kabilevi toplumun meclis idaresine döndü. Buna göre sorunu olan herkes doğrudan Emir’e ulaşabilmekte veya dilekçesini sunmaktadır. Parlamento 2002 yılında yeniden hayata geçirildi ise de monarşik idarenin yetkilerini sınırlayabilecek bir güce erişememiştir. 1979 yılında İran’da meydana gelen Humeyni devrimi burayı da etkisi altına aldı. İran, buradaki Şiileri etkilemekle kalmayıp, yeniden Bahreyn’in kendilerine ait olduğu iddialarını dile getirdi. Bu durum Bahreyn Şiileri arasında yankı buldu ve kısmi gösteriler başladı. Hükümet 1981 yılında pek çok göstericiyi tutuklattı. Aslında bugün de güncelliğini koruyan Şii nüfusun talepleri hep İran korkusu ile ertelendi. İran’ın iddiaları ABD üslerinin bölgede varlığını sürdürmesine imkân verdi. İran-Irak Savaşı ve Birinci Körfez Savaşı ABD’nin varlığını daha da kalıcı kıldı. Aslında bu durum Emir’in gücünü arttırırken paradoksal olarak muhalefeti de organize bir biçimde muhalefet yapmaya ve teşkilatlanmaya itti. 2002 yılında yeniden hayata geçirilen parlamento gerçek işlevi görememektedir. Bu yüzden her geçen gün Bahreyn sokaklarında muhalefet artmakta ve hükümetin şiddet içeren karşı tedbirleri de hayata geçirilmektedir. Bölgesel istikrarı ve petrol güvenliğini esas alan ABD ise yönetimin sarsıntı geçirmesini istememektedir. Bahreyn’de statü değişikliği kendisini de etkileyeceği düşüncesi ile Suudi Arabistan da Bahreyn’deki statükonun en önemli muhafızıdır. Körfez İşbirliği Teşkilatı’nın önemli bir üyesi olan Bahreyn uluslararası ilişkiler bakımından birçok dengeyi bir arada götürmek zorundadır. İran’ın iddiaları ve Şii nüfus üzerindeki etkisi ile ABD’ye yaklaşırken, ABD’nin İsrail politikalarına da karşı çıkmaktadır. Sünni Körfez idarecilerinin desteğine muhtaç iken, adadaki Şii toplumunu da tatmin etmek durumundadır. Diğer taraan Katar ile sınır problemleri bulunmaktadır. İki ülke arasında Havar adaları üzerindeki anlaşmazlık uluslararası adalet divanınca Bahreyn lehinde karara bağlanmış ve bu durum Katar tarafından da benimsenmiş ise de Zubâra gibi başka bölgelerde karşılıklı iddiaları bulunmaktadır. Uluslararası ilişkileri güvenlik endişelerine bağlı olması hasebi ile uluslararası şirketlere de geniş imtiyazlar tanımak zorunda kalmıştır. Bu yüzden pek çok batılı şirket ve banka Ortadoğu ve kısmen Asya operasyonlarını buradan yürütmektedir. Fakat bu anlamda son yıllarda Birleşik Arap Emirlikleri’nin Dubai Emirliği’ndeki gelişmelerin orayı cazip hale getirmesiyle, Bahreyn uluslararası şirketler cenneti olmaktan uzaklaşmaya başlamıştır. Basra Körfezi Tarihinde sıkça söylenen “Trucial System” ne demektir ve oluşturulma amacı nedir? 2 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 133 BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ Coğrafya ve Tarih Birleşik Arap Emirlikleri (Resmi adı: El-İmâratü’l-Arabiyyetü’l-Muttehide) Körfez’in ortasında yer alır. Kuzey ve kuzeybatıdan Körfez’in suları, batıda Katar ve Suudi Arabistan güneyde ise Umman ve ayrıca Suudi Arabistan toprakları ile çevrilidir. Katar’dan Re’s Musandam’a kadar doğu batı istikametinde Körfez’de 644 km uzunluğunda sahili bulunmakta ve ülkeyi meydana getiren yedi emirliğin altısı (Abu Dabi, Debi (Dubai), Şarıka, Acman, Ummu’l-Kayveyn, Re’su’l-Hayme) bu sahilde yer alırken; yedinci emirlik olan Fucayre ise Umman tarafında 90 km boyunca uzanan sahil kesiminde yer almaktadır. Ülkenin yüz ölçümü 83.600 kilometrekaredir. Bu büyüklüğü ile Körfez İşbirliği Ülkeleri arasında Suudi Arabistan ve Umman’dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. Ülke topraklarının çoğunluğu sahralardan oluşmaktadır. Ancak bu sahralarda ziraat ve hurma yetiştiriciliğine uygun önemli birkaç vaha yer almaktadır. Su kaynakları olan, Ayn, Eâc ve Liva isimli bu vahalar bölgenin de ilk iskân alanları olarak bilinmektedir. Yapılan kazılar BAE topraklarında M.Ö 2500lerden itibaren meskûn alanların olduğunu ortaya koymuştur. Zira bu bölge Ortadoğu ile Hindistan ticaret yolu üzerinde yer alan en eski güzergâhta yer almaktadır. Hürmüz Boğazı’na açılan stratejik mevkisi geçmişte ticaret gemilerinin bugün ise petrol tankerlerinin geçiş yolu üzerinde olması bölgenin jeopolitiğini oluşturmaktadır. Geçmişte balık ve inci avcılığı ve ticaret için makul bir göç alan BAE, petrolün keşfinden sonra hızla yabancı göçüne açılmıştır. 2013 ortalamalarına göre ülkede 5.472. 977 kişi yaşamaktadır. Resmi dili Arapça olmakla birlikte Farsça, İngilizce, Hintçe ve Urduca da yaygın şekilde konuşulmaktadır. Sadece toplam nüfusun %19’u (İmâratî) yerli iken geri kalanı yabancılardan oluşmaktadır. Bu demografik yapı Körfez ülkeleri arasında BAE’ni özellikli kılmaktadır. Ülkede diğer Arap ülkeleri ve İran kökenliler, güney ve doğu Asyalı ve hatta batılılar yaşamaktadır. Ülkenin yerli nüfusunun %20sinden azının yerli/İmâratî olması gelecek için ciddi kaygılar yaratmaktadır. Bu dağılıma rağmen ülkede yaşayanların büyük çoğunluğu (%96) Müslüman olup bunlardan % 16 kadarı Şii’dir. Nüfusun geri kalanı Hıristiyan ve Hindular’dan oluşmaktadır. BAE’nin başkenti Abu Dabi şehridir ve burası ülkenin kurucusu sayılan el-Bu Falah ailesinin de merkezi olup ülke yüzölçümünün de büyük bir kısmını oluşturmaktadır. BAE esasında Mütareke Şeyhlikleri (Trucial States) olarak bilinen yedi ailenin oluşturduğu bir konfederasyondur. Arap asıllı bu ailelerin kimi asırlardır bu coğrafyada yaşarken kimileri de 18. yüzyıl gibi daha geç bir tarihte bölgeye yerleşmiş olan kabilelerdir. Bunlar arasında öne çıkan ve en geniş alanı kapsayan el Bu Falah ailesi, muhtemelen 16. yüzyılın başında bugünkü Suudi Arabistan’ın doğusundan Umman taraarına ve oradan da 1760larda Abu Dabi etrafına gelmişlerdir. Bugün Körfez’in en gözde yerlerinden olan bu bölge, Beni Yas olarak bilinen kabile konfederasyonundan el Bu Falah ailesinin en-Nahayan kolunun elinde Abu Dabi emirliğine dönüştü. Aynı konfederasyonun bir parçası olan el Bu Falase gurubu ise Dubai emirliğini oluşturmuştur. Bugün BAE’nin devlet başkanlığı en-Nehayan ailesinde, devlet başkanlığı vekilliği ve başbakanlık ise el Bu Falase kabilesinden el Maktum ailesindedir. Ayrıca yedi bölgenin emirlerinin üyesi olduğu bir de Yüksek Konsey bulunmaktadır. Aslında bu coğrafyada yaşayan halkı tarih boyunca birbirine bağlayan bir takım karakteristik özellikler bulunmaktadır ki bunlar onları bir arada tutmaktadır. Birincisi müşterek kabilevi toplum özelliği, ikincisi yaşam 134 Modern Ortadoğu Tarihi tarzlarını belirleyen müşterek ekonomik yapıları ile İslami geleneklerdir. Ancak 20. asırda bu müşterekliklerin yanında modern hayatın gerekleri de yer almaya başlamış ve tabii olarak modern devlete doğru bir geçiş sağlanmıştır. Daha çok karada gelişip büyüyen Abu Dabi esas olarak Şeyh Zayed b.Halife’nin (1855- 1909) elinde bir kara gücü olarak gelişmiştir. Şeyh Zayed sınırlarını Katar aleyhinde de geliştirmek istemiştir. Bölgenin önemli inci avı yerlerinden biri olan Udeyd taraarını işgal etmiş ve Katar emirliği ile karşı karşıya gelmiştir. Bir Osmanlı kaymakamı olan Katar Emiri II. Abdülhamid’ten yardım isteyerek Şeyh Zayed’e karşı savaşmak istemiştir. Ancak Osmanlı Devleti meselenin barışçıl yollar ile çözümlenmesi taraarı olduğu için Katar kaymakamının bu isteğine olumlu bakmamıştır. Aslında Osmanlı Devleti’nin bu yaklaşımı onların da Osmanlı Devleti’ne sempati ile bakmalarına katkı sunmuştur. Bölgedeki İngiliz varlığını ve yaptığı anlaşmaları tanımayan Osmanlı Devleti bölge şeyhlikleri tarafından bir otorite ve Hilafet devleti olarak tanınmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin burada fiili askeri varlığı ya da bir idari birimi yoktu fakat oradaki her gelişme ile de yakından ilgilenmekteydi. 20. yüzyılda ise Dubai (Debi) Osmanlı Salnameleri’nde bir kaza olarak gösterilmektedir. Muhtemelen bunun ile İngilizlerin daha da ileri gidip Katar’ı da nüfuzları altına alma girişimleri engellenmek istenmiştir. Birleşik Devlete Doğru Bir veraset kanun ve kuralı olmadığı için Şeyh Zayed’in ölümünden sonra oğulları ve yeğenleri arasında rekabetler yaşanmış ve sık sık şeyhler değişmiştir. 1928 yılında Şeyh Şahbut b. Sultan idareyi ele geçirerek 1966 yılına kadar sürecek bir istikrar başlamıştır. Abu Dabi ve çevresinde güvenliği sağlamış, pek çok kabile üzerinde egemen olduğu gibi Suudi Arabistan’ın iddia ve tepkilerine rağmen Büreymi bölgesini de idaresine katmıştır. Şeyh Şahbut da İngilizlerin sürdürdüğü mütareke sistemi içinde kalmakla birlikte, zaman zaman İngilizler ile çatışmayı göze alabilen ve onların her dediğini yapmayan bir kişilikti. Nitekim taraar arasındaki bu çatışma ortamı petrol imtiyazı anlaşmalarında ortaya çıkacaktır. Belki de bu durumun ilerde kendilerini tehdit edeceğini ve petrol üzerindeki çıkarlarını zedeleyeceğini düşünen İngilizler bölgede Umman Sahil Güçleri (Trucial Uman Scouts) adıyla bir askeri güç oluşturdu. Ayrıca 1952 yılında da Mütareke Emirlikleri Konseyi’ni kurdurarak menfaatlerini garanti altına almak istedi. Abu Dabi’de, İngilizlerin kontrolündeki petrol kuyuları 1958 yılında üretime geçince Şahbut bir kere daha hem İngilizlerin ve onların destekledikleri kimi muhalif kesimlerin hedef tahtası olmuştur. O, hızlı büyüme ve beklenmedik zenginliğin kurduğu birliği bozacağından endişe ederek, petrol gelirlerini harcamama taraarı idi. Oysa petrolü çıkartanlar bu geliri de harcatmak istiyorlardı. Nitekim 1966 yılında İngilizlerin desteklediği yeğeni Şeyh Zayed b. Sultan amcasına karşı bir ihtilal yaparak yönetimi ele geçirecektir. Şeyh Zayed popüler kişiliği ve yetenekleri sayesinde hızlı gelişmeler sağlamış ve hatta BAE’nin kuruluşunu sağlayacak adımları atmıştır. İngilizlerin bölgeden çekilecekleri haberleri yayılınca, Şeyh Zayed, zaten akrabası sayılan Dubai emirliği ile bir konfederasyona gideceğini açıklayarak diğer Mütareke Emirliklerini de buna davet etmiştir (1968). Hatta Katar ve Bahreyn’in de katılımını istemiştir. Başlangıçta dokuz emirliğin iştiraki ile kurulması düşünülen bu birlik, Katar ve Bahreyn’in tereddütleri ve bağımsız birer devlet olma arzuları yüzünden tamamlanamadı. Ancak Re’sul Hayme hariç altı emirlik yapılan bir sözleşme ve anayasa ile 1971 yılında BAE’ni kurmuşlardır. 1972 yılında yedinci emirlik de konfederasyona gireceğini açıkladı ve bugünkü BAE meydana geldi. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 135 Bu emirlikler arasında en güçlü ve hemen hemen Abu Dabi Emirliği ile aynı dönemlerde ortaya çıkan Re’su’l-Hayme’deki el Kavasım’dir. El- Kavasim şeyhleri 17. yüzyılın ortalarında körfezin İran sahillerinde önemli bir ekonomik merkez olan el Kişm’i kurarak Körfez ticaretinde söz sahibi olmuşlardır. Ayrıca denizcilikte gelişmiş ve hatta İngilizlerin deniz ticaretine engel olmaya başlamışlardı. Nitekim onların bu faaliyetleri İngilizleri rahatsız etmiş ve neticede Mütareke sistemine giden yol açılmıştır. Onların bu tarihi arka planına ve hatta Abu Dabi’nin aksine bir deniz gücü olmalarına rağmen, BAE’nin kuruluşunda Abu Dabi Şeyhi’nin öncülük etmesi hem onun siyasi yeteneklerinden ve hem de dış ilişkilerinin olumlu olmasından kaynaklandığı varsayılmalıdır. 1981 yılında Körfez İşbirliği Teşkilatı’nın aktif üyesi olan BAE Körfez’de refah düzeyi en yüksek ülkelerden birisi oldu. İran ile yaşanan sınır sorunları hariç çevre ülkeleri ile sorunlarını büyük ölçüde çözmüş ve batı ile ilişkileri yüksek olan bir devlet olmuştur. Yabancılara sağladığı geniş imtiyazlar ile Dubai başta olmak üzere büyük ticari aktivitelere sahne olan BAE, ayrıca bazı şirketler ile kurduğu ortaklıklar üzerinden teknoloji transferleri yapmaktadır. Gemi yapımı ve havacılık alanında üretime geçme faaliyetleri her gün gelişmektedir. İran ile olan anlaşmazlıkları yüzünden kendini güvende hissetmeyen BAE, hava kuvvetleri başta olmak üzere yüksek miktarda askeri harcamalar yapmaktadır. Dolayısıyla büyük silah üretim firmalarının da rekabet alanındadır. Bugün bir refah toplumunu oluşturan BAE’ni gelecekte bekleyen ciddi sorunlar bulunmaktadır. Her şeyden önce bu büyüme ile hiçbir zaman iş gücünü yerlilerden karşılayamayacak olan BAE, gelecekte yabancıları tatmin etmekte zorlanacaktır. Her ne kadar gelişmeyi kısmen petrol gelirleri dışından sağlamaya çalışsa da ülke ekonomisi tamamen dış faktörlere bağımlıdır. Dünyada meydana gelecek değişimlerden anında etkilenmeye açıktır. Bugün Suudi Arabistan, Bahreyn ve BAE arasında Körfez’de statükonun sürdürülmesinde bir ittifak vardır. Fakat bu ittifakın ne zamana kadar devam edeceği de belirsizliğini korumaktadır. ABD ile müttefik olan bu üç devlet, ABD’nin İsrail politikalarına karşı durdukları gibi, zaman zaman İran tehdidi karşısında yalnız bırakıldıklarını da düşünmektedirler. Körfez ülkelerinde mevcut İran tehdidi algısı ise demokratikleşmeyi geciktirmektedir. Davidson, Christopher M., “e United Arab Emirates”, Power and Politics in the Persian Gulf Monarchies, Davidson, Christopher M. (ed.) London. UMMAN Coğrafya ve Tarih Basra Körfezi’nin sonunda Arap Denizi, Umman Körfezi Suudi Arabistan ve Yemen ile çevrili ve resmi adı Saltanatu Umman/Umman Sultanlığı’dır. Başkenti Maskat şehri olup, resmi dili Arapça’dır. Ancak İngilizce, Belucî, Urduca ve Hindistan dilleri de yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Sadece Re’s Musandam tarafı Körfez’e bakan ülkenin büyük bir bölümü Umman Körfezi’ndedir. Yüzölçümü 309.500 kilometrekare olan ülkenin 2013 yılı itibari ile nüfusu 3.154.134’tür. Halkı Arap, Beluci, Pakistanlı, Hint, Bengladeş, Sri Lanka ve Doğu Afrikalılar’dan oluşmaktadır. Ancak Doğu Afrikalılar’ın birçoğu 1960li yıllarda buraya göç etmiş olup Umman vatandaşı olmuşlardır. Yerli halkın % 75’i İbadî mezhebine mensup Müslümanlar’dır. Geri kalanları ise Sünni, Şii Müslüman ile Hindulardan oluşmaktadır. Ülke’de bir anayasa mevcut olmayıp, İslamî kurallar ve kısmen Anglosakson kanunları ile idare edilmektedir. BAE’ni oluşturan Emirlikler: 1) Abu Dabı 2) Dubai 3) Şarıka 4) Acman 5) Ummu’l-Kayveyn 6) Fuceyra 7) Re’su’l-Hayme (1972’de birliğe katıldı) 136 Modern Ortadoğu Tarihi Umman erken dönemlerde iskân almış bir coğrafyadır. Özellikle pek çok Arap kabilelerinin, Güney Arabistan ve Merkezi Arabistan’dan buraya göç ettikleri bilinmektedir. Bugün dahi kabilevî toplum özelliği taşıyan Umman kabileleri Adnani kökenden gelen Gifarî ve Kahtani kökenli Hinavî isimleri altında guruplanmışlardır. Geçmişte bu iki kabile federsayonları arasında ciddi sürtüşme hatta savaşlar yaşandı. Umman toplumunda günümüzde aynı taassup yoksa da bir rekabet ve asalet yarışmasının hala varlığı hissedilmektedir. Arap kaynaklarına göre bugün kalmamış olan Arabu’l Bâide’den Tasm, Cudeys ve Amalika Araplarının vatanı da Umman’dı. İslam Tarihinde Halife Ömer buraya Osman b. Ebi As’ı gönderince burada İslamlaşma başlamıştır. Coğrafi avantajları ve halkının savaşçı kimlikleri yüzünden tarih boyunca pek istila almamıştır. Komşuları Farsiler; Abbasiler hatta Karmatiler tarafından müteaddit defalar istilaya uğramışsa da uzun süreli olamamışlardır. Sahil kesiminin dış güçlere açık olması yüzünden Portekizliler 1508 yılında Umman sahillerini işgal ederek 1650 yılına kadar sürecek olan en uzun istila başlamıştır. Bu süre zarfında Umman’da pek çok hanedan idareyi ele geçirmiştir. Son hanedanlık olan Ya’rûbî Sultanı Murşid b. Nasır ve ardından Sultan b. Seyf Portekizlileri Umman sahillerinden çıkarmışlardır. Hatta Ya’rûbiler Portekizlilerin Hint sahilleri ve Doğu Afrika’daki varlıklarını da tehdit etmişlerdir. Bu süreçte Umman, büyük bir deniz gücü haline geldi. 1750 yılında Ya’rûbîlerden Al Busaid hanedanı kurulmuştur. Hanedanın kurucusu eski Sohar valisi olan Ahmed al Busaid önce sahildeki İranlıları kovmuş ardından kendisini İmam olarak ilan ederek 1783 yılına kadar idareyi elinde tutmuştur. Deniz gücü olmalarına rağmen başkentleri Umman içlerindeki Nizva olmaya devam etmiştir. Bu yüzden hâlâ İmamlığın ruhani merkezi olarak burası kabul edilmektedir. Torunu ve bugünkü hanedanın ataları olan Said b. Sultan (1806-1856) zamanında Doğu Afrika’da Zengibar alınarak başkent yapılmıştır. Ayrıca Sind Sahilleri (bugünkü Pakistan) Mozambik ve Belucistan’a kadar uzanarak ülkeyi gerçek bir imparatorluğa dönüştürerek Afrika-Hindistan ticaret yolunun hakimi olmuştur. Umman tüccarları Marsilya hatta Kuzey Amerika’ya kadar gidip ticaret yapabiliyorlardı. Said b. Sultan Umman halkının Zengibar taraarına göç etmelerini teşvik ederek bölgeye pek çok Arap’ın yerleşmesini sağladı. Ancak Said’in ölümü akabinde oğulları büyük imparatorluğu bir arada tutmakta başarılı olamadılar. Ayrıca denizlerde buharlı gemilerin kullanılmaya başlanmasıyla denizdeki üstünlüklerini kaybettiler. Ülkenin ticaretine darbeyi vuran ikinci gelişme de Süveyş kanalının açılması olmuştur. İç problemler ile boğuşan Umman Sultanlığı, Hindistan İngiliz hükümetinin önerisi ile Maskat İmamlığı ve Zengibar Sultanlığı olarak ikiye bölündü (1861) ve böylece dış etkilere de açık hale geldi. Her iki sultanlık da Osmanlı Devleti ile iyi ilişkiler geliştirmiştir. Özellikle Maskat İmamlığı ile Bağdat ve Basra arasında hem siyasi hem de ticari ilişkiler oldukça ileri düzeye ulaşmıştı. Ayrıca Vehhabı akınlarına karşı müşterek savunmalar yapmışlardır. Sürekli Avrupa tehdidi altında olmalarından dolayı, -İbadî olmalarına rağmen-İmamlar, Osmanlı Devleti’ni ihtiyaç halinde himayesine başvurulacak bir güç olarak görmekteydi. Osmanlı Sultanları ile Maskat İmamları arsında zaman zaman mektuplar teati edilmekteydi. Napolyon 1798 yılında Mısır’ı işgal edince, İngilizler Hindistan’a ulaştıran güzergâha daha fazla önem vermeye başladılar ve aynı yıl Umman ile bir anlaşma yaptılar. Aslında İngilizler 1792 yılından beri böyle bir anlaşma için çaba gösteriyorlardı fakat Umman Sultanı’nın tereddütleri bu anlaşmayı 1798 yılına kadar ertelemiştir. Bu tarihten sonra da İngilizler Umman ve Körfez işlerinde daha aktif olmaya başladılar. Anlaşmaya göre Umman Sultanlığı hiçbir şeklide Fransız ve Holİbadilik: İslam Tarihinde ortaya çıkan ilk muhalif hareket olan Hariciliğin ılımlı bir kolu olup, Umman ve kısmen bazı Kuzey Afrika ülkelerinde yayılmıştır. Umman’da kabileler arası yakınlaşmayı ve bir nevi sosyal bütünlüğü sağlayan inanç sistemidir. 9. Asırdan itibaren Umman’da idare kuran İbadilere göre hem dini ve hem de siyasi lider İmam’dır. İmam ilimde ehil kimselerden seçilir ve işleri şura ile görür. Bu anlayış hanedanlıkların oluşmasını engellemesine rağmen çoğu kere Umman imamları elit ailelerden gelmişler ve bugün olduğu gibi ülke hanedanlıklar ile idare edilmiştir. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 137 landalıların ülkesinde faaliyet göstermelerine izin vermeyecekti. Bu anlaşma esasında Umman’ı sıkıntıya sokacak ve zamanla ilişkilerini sadece İngilizler ile sınırlı hale getirecektir. 1891 yılında Sultan Faysal b. Türkî, İngilizler ile ülkenin herhangi bir parçasını başka bir devlete kiralamama veya yer vermemeyi taahhüt ettiği bir anlaşma yapmak zorunda kaldı. Böylece Umman Sultanlığı da Körfez’deki Mütareke Şeyhlikleri seviyesine indi. Zira Sultan babasının ölümünden sonra İngilizlerin yardımı ile tahta geçmişti. Bir süre sonra anlaşmaya rağmen Fransız ve Ruslar ile ilişki kurmaya çalışınca, İngilizlerin şiddetli baskısı ve tehditleri ile karşı karşıya kaldı. 1913 yılında oğlu Teymur Sultan oldu ve o da aslında İngilizlerin etkisinde 1932 yılına kadar ancak ismen sultan kaldı. Gerçekte idare İngilizlerin elindeydi. Bu sürede Suudiler Umman sınırındaki Bureymi’de Amerikalılara petrol imtiyazı verince Umman Sultanlığı ile Suudi Arabistan karşı karşıya geldiler. Suudileri destekleyen ABD de meselede taraf oldu. Umman Saltanatı ile Maskat İmamlığı birlikte Suudilere karşı savaşmaya niyetlendikleri sırada Maskat İmamı ölünce bu plan da suya düştü. Yeni İmam Suudilere yakın durmaktaydı. Bu durum bir kere daha İngilizlerin Umman işlerinde aktif olmalarına imkân verdi. İngilizler bir çözüm olarak Umman’ın (Nizva ve Maskat) yeniden birleştirilmesine karar vererek 1955 yılında Umman Sahil Birlikleri adıyla Şarıka’ya askeri bir birlik yerleştirdi. İngilizlerin hedefi Maskat imamlığını çökerterek, bütün bölgelerde Umman Sultanlığı altında birleştirmekti. Başlangıçta başarı sağlandı ise de ilginç bir şekilde 1957 yılında Maskat İmamlığı tekrar güç kazanmaya başladı. 1959 yılına kadar süren çatışmalarda İngilizler hava kuvvetlerini kullanarak İmam ve taraarlarının Suud sınırına doğru kaçmalarına neden oldular. Maskat’tan çıkan İmam Arap Birliği’nin desteğiyle sürgünde bir devlet ilan ederek Kahire ve Bağdat’ta temsilcilikler açtı. Bu çekişmeler yüzünden adı geçen her iki Sultan zamanında ülkede kayda değer bir gelişme olmadı. Nitekim Teymur yine tahtını İngilizlerin zorlaması ile oğluna bırakmış ve ölüm tarihi olan 1965 yılına kadar değişik ülkelerde yaşamak zorunda kalmıştır. Yerine geçen Said b. Teymur daha önceki idari tecrübeleri ile bazı yenilikler yapmak istedi ise de saltanatı sadece beş yıl sürecektir. Zaten 1964 yılında petrolün keşfi ile birlikte ülkelerin jeopolitik değeri artacak ve uluslararası güçlerin daha fazla dikkatlerini çekecektir. Bu yüzden sürgündeki Maskat İmamlığı meselesi BM’nin de gündemine girecek, ama İngilizlerin baskısı ile neticesiz kalacaktır. Ancak Umman içinde içlerinde Yemen’de kurulan Marksist-Leninist gurup dahil pek çok gurup ortaya çıkarak farklı bölgelerde bağımsızlık iddialarında bulunacaktır. Modern Umman: Sultan Kabûs Dönemi Uzun yıllar süren iktidar döneminde Sultan Said b. Teymur, adeta bilinçli bir şekilde ülkesinde hiçbir gelişmenin olmasını istemedi. Halkın eğitilmesi halinde tehlike yaratacağını düşünüyordu. Ülkedeki tek hastane Amerikalı misyonerler tarafından kurulmuştu. Yapılan tek yol Maskat ile Mitra arasındaydı. Üstelik petrol ile birlikte ülkenin gelirleri artmıştı ama o bunları kamu yararına harcamayı reddediyordu. Tabii olarak petrol imtiyazlarını ellerinde bulunduran İngilizler de bu durumdan etkilenmekte idiler. Sultanın danışmanları onlar idi ve bir şekilde tepkiler onlara da yönelebilirdi. Nitekim siyasi faaliyet gösteren guruplar İngilizleri de hedef almışlardı. Aslında Kabûs da babasının idaresinden memnun değildi ve muhalefet ile işbirliğine girmişti. Bu şartlar altında Sultan Said, oğlu lehine tahtından feragat etmeye zorlandı ve 23 Temmuz 1970 yılında oğlu Kabûs Umman Sultanı oldu. Bu değişiklik muhalefetin yapması muhtemel diğer devrimlere tercih edildiği için Körfez şeyhlikleri ve İran tarafından da kabul gördü. Hatta bazı yazarlar, Said b. 138 Modern Ortadoğu Tarihi Teymur’un saltanat yıllarına Umman tarihinin “Karanlık Çağı”, buna mukabil oğlunun dönemine de “Rönesans” (Nahda) adı verecektir. İngilizlerin ve çevredeki diğer güçlerin onayını alarak tahta geçen Sultan Kabûs 1940 yılında doğmuştu. Aldığı askeri eğitimden sonra Avrupa’ya giderek orada da staj yapmıştı. Aslında babasının sonradan Zofar bölgesinde yaptığı evlilikten doğduğu için halkın nazarında pek fazla tanınmıyordu. Babasının korktuğu eğitimli kişilerden biriydi ve neticede muhalefet, Körfez’deki diğer güçler ve tabiî ki İngilizlerin desteğini alarak Sultan oldu. Ülkede hızlı bir reform başlatan Sultan Kabûs kısa zamanda halkın kabulünü de sağladı. Petrol gelirlerini imar faaliyetleri ve eğitime aktarmış, ayrıca içerdeki iç savaşın taraarlarını da birleştirmeyi başarmıştır. 1975 yılında yayımladığı bir emir ile aslında geleneksel güçlü Umman Sultanları’nın/İmamları’nın yolunda olduğunu göstererek, kanunların kaynağının Sultan olduğunu ilan etti. Nitekim bu tarihten sonra bütün kanun ve kararlar bir sultan iradesi olarak yayımlanarak uygulanmaya konuldu. Sultan Kabûs 1996 yılında devletin temel yasası olarak bir irade daha yayımladı. Buna göre Umman bir Arap ve İslam devletidir. İslam, devletin resmi dini, Arapça ise resmi dilidir. Yasamanın kaynağı şeriattır. Hükümet şekli verasete dayalı saltanattır, adalet, şura ve eşitliği esas alır. Sultan Kabûs devletin her şeyini ellinde tutmakla birlikte bazı yetkilerini atadığı bakanları aracılığı ile kullanmaktadır. Yaptığı kalkınma hamleleri ve eğitim yatırımları ile kendisini halkına kabul ettirmiş, hatta ülkenin milli bayramı olarak O’nun doğum günü (18 Kasım) seçilmiştir. Kabûs bu haliyle gücünü kabilelerden ve geleneksel aile gücünden alan diğer Körfez idarecilerinden farklılaşarak bölgede modern gerçek bir kral olmuştur. Özellikle çevresindekilerin, hatta bakanların ticaret yapmalarına izin vererek kendisini destekleyecek güçlü yeni bir sınıf yaratmıştır. Dış ilişkilerini büyük bir denge içinde yürüten Sultan Kabûs’un en önemli müttefiki yine İngiltere’dir. Ancak 1980 yılından beri ABD ile yaptığı askeri anlaşmalar ile deniz ve hava kuvvetlerini güçlendirmiştir. Aldığı bu destek karşılığında da Umman ABD ve İngiltere’nin bölgede yaptığı operasyonların üssü olmuştur. Ülkedeki petrol üretimi halkın refah seviyesini yükseltirken Umman’ın da gerek OPEC ve gerekse Körfez İşbirliği Teşkilatı içindeki yerini sağlamlaştırmıştır. Ancak ülke ekonomisi hâlâ sadece petrol ve gaz üretimine bağlıdır ve bu durum gelecek kaygılarını arttırmaktadır. Micro State ne anlama gelmektedir ve hangi ülkeleri içermektedir. Bu ülkeleri gelecekte bekleyen en önemli sorunları nelerdir? Daha detaylı bilgi için okuyunuz: Valery, Mark, (2011). “Oman”, Power and Politics in the Persian Gulf Monarchies, Davidson, Christopher M. (ed.) London. 3 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 139 Özet Basra Körfezi’nin Jeopolitiğini kavrayabilme Tarih boyunca dünyanın en cazıb noktalarından biri olan Basra Körfezi, daima büyük güçlerin ilgi alanında olmuştur. Eskiçağlardan beri meskün olan bu bölge gerek coğrafi mevkisi ve gerekse her dönemde sahip olduğu kaynakları ile cazibe merkezi omuştur. Özellikle 16. yüzyılın başından itibaren batılıların dikkatlerini çeken bu bölgeye sırasıyla, Portekizliler, Hollandalılar, İngiliz ve Farnsızlar ile Vededikliler gelmişlerdir. Portekizliler karşısında yerli Arapları ve Osmanlıları bulunca kısa zamanda Hürmüz Boğazı’na çekilmişlerdir. Bu Süreçte iki yerli güç Osmanlı Devleti ve İran bölge üzerinde rekabet etmeye başlamışlardır. İran hemcivar olması ayrıca geçmişte bölgede nüfuz kurmasını gerekçe göstererek Körfez üzerinde hak iddia ederken; taze bir güç olarak Osmanlı Devleti, Sünni İslam dünyasını ve özellikle Haremeyni dış tehditlere korumak gerekçesi ile bölgedeki varlığını zornlu görmekteydi. Zaman zaman bu rekabet Bağdat ve Basra’nın el değiştirmesi gibi önemli sonuçlar doğursa da sonuçta adeta tabii bir anlaşmaya varılmıştır. Osmanlı Devleti Körfez’in Batı yakasında etkin olurken; İran Doğu yakasında etkili olmaya devam etti. Ancak aynı tarihlerde İngilizlerin Doğu Hindistan Şirketi ile Hollandalılar’ın Doğu Hindistan Şirketi’nin bölgede ticari faaliyetler göstermeye başlaması, beraberinde siyasi ve daha sonra da askeri sonuçları getirmiştir. Özellikle Hindistan’ı ellerine geçiren İngilizler, taze bir güç olarak Körfez’de aktif olmaya başladı. Bu dönem Osmanlı Devleti’nin hatta İran’ın güçsüz dönemlerine rastladığı için sadece diploması ile karşı konulmaya çalışıldı fakat gelişmeler sınırlı alanların dışında İngilizler’in lehinde gelişmiştir. Körfezdeki Kuveyt, Katar, Bahreyn gibi küçük devletlerin ortaya çıkışını irdeleyebilme Her üç devlet de Körfez’in en önemli küçük devletlerinden olup, bir devlet olarak ortaya çıkmalarından önce Osmanlı Devleti’nin nüfuz ve etki sahası içinde idiler. Her üç bölge de eskiçağlardan beri iskân almış olmakla birlikte, bu günkü demografik yapıları ve egemen ailelerinin tarihi daha geç dönemlere rastlamaktadır. Bahreyn ve Katar’da siyasi ve idari yapılar Osmanlı öncesi döneme kadar indirilebilir. Fakat Kuveyt on sekizinci yüzyılda bir idari birlik olarak ortaya çıkmıştır. Hemen üçünün de ortak özelliği, Arap Yarımadasının içlerinden göç eden kabileler ile meskûn olması ve burada Şeyhlik/Emirlik adıyla geleneksel aile idarelerinin var olmasıdır. Osmanlı Devleti geleneksel yapıya müdahale etmek yerine onu kendi sistemine entegre etmeye çalışmıştır. Bölge uluslararası çekişmelerden uzak kaldığı sürece de bu yapı işe yaramıştır. Fakat bölgede dış güçler varlık göstermeye başlayınca ve buradaki idareler ile ilişkiler tesis edince klasik uygulama sarsıntı geçirmiştir. Bu şekilde her biri birer çekişme alanı olan Kuveyt, Katar ve Bahreyn özellikle Osmanlı-İngiliz çekişmelerine sahne olmuştur. İngilizler bölgede gösterebildikleri askeri güçleri ve ticaretleri sayesinde bu emirlikleri elde etmeye çalışırken; Osmanlı Devleti de hilafet hukukunu kullanarak buralardaki varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Bu çekişme 1913 yılına kadar sürmüş ve bu tarihte her üç emirliğin statüsünü belirleyen Osmanlıİngiliz anlaşması yapılmıştır. Bu anlaşma hakkıyla uygulama zemini bulmadan I. Dünya Savaşı başlamış ve bölge fiili olarak İngiliz işgaline uğramıştır. Bu işgal 1970li yıllara kadar sürecek ve bu emirlikler ancak bu tarihten sonra bağımsızlaşarak devletleşmeye başlayacaklardır. 1 2 140 Modern Ortadoğu Tarihi Birleşik Arap Emirliklerinin ortaya çıkışı açıklayabilme Takriben Basra Körfezi’nin ortasında altısı Körfez tarafında yedincisi Uman Körfezi’nde olan Emirliklerin bir araya gelmesi ile oluşturulan küçük devletlerdendir. Umman ile Katar arsında bulunan bu coğrafya daha çok Merkezi Arabistan ve Umman taraarından gelen kabileler ile sahilde eskiden beri yaşayan kabilelerden oluşmaktaydı. Geleneksel şeyhlik idaresi altında varlıklarını sürdüren bu kabile federasyonlarında el Kavasım, 19. Yüzyılın başlarında önemli bir deniz gücü idi ve İngilizlerin bölgede ticaret yapmalarına engel teşkil ediyordu. Aynı yıllarda daha iç taraarda Liva bölgesinde başka bir kabile konfederasyonu Beni Yas al bu Falah ailesinin kontrolünde başka bir güç olarak ortaya çıkmıştı. Bu gelişmeleri kendi geleceği için tehdit olarak gören İngilizler el Kavasım’ın başkentleri Re’su’l-Hayme’yi topa tutarak bölgede en ciddi ilk askeri harekatını yaparak yerli şeyhliklerin gönlüne korkuyu salmışlardır. Bunun ardından 1820 yılından itibaren çeşitli şeyhlikler ile yaptıkları anlaşmalar sayesinde bir mütareke dönemi sağlamışlardır. Bu anlaşmaya dahil olan şeyhliklere Trucial Emirates adını vermişlerdi. Bunlardan biri de Şeyh Zayed’ın kontrolündeki Abu Dabi Şeyhliği idi. Zamanla bölge emirleri üzerinde de etkin bir şahsiyet olan Şeyh Zayed önce şeyhlikler arasında yakınlaşmayı sağlamış, İngilizlerin bölgeyi terk edeceği sıralarda da bütün şeyhlikleri toplayarak bir Birleşik Arap Devletini tartışmışlardır. Toplanan dokuz şeyhlikten önce altısı sonra da biri bu fikri onaylayarak, İngilizlerin bölgeyi terk etmesi ile BAE’ni kurmuşlardır. Umman Sultanlığını tanımlayabilme Esasında tam bir Körfez ülkesi olmayan Umman Hint Okyanusuna açılan mevkisi ile oldukça cazip bir yerde bulunmaktadır. Uzun sahillerinin yanı sıra savunmaya elverişli dağ ve çölleri olan Umman tarih boyunca en az istila gören ülkelerden bir tanesidir. Bu yüzden daime gizemini korumuştur. Portekizliler Hürmüz boğazından geçerek önce Körfez’de tutunmak istemişlerdir. Karşılarında Osmanlıları bulunca da Hürmüz boğazına geri dönerek burada tutunmaya çalışmışlardır. Bu durum Umman tarihini de etkileyecek ve 1650 yılına kadar yaklaşık yüzeli yıl sürecek bir işgal dönemi yaşatır. Ancak Onsekizinci yüzyılda Ya’rûbi hanedanı elinde hızla gelişen Umman büyük bir deniz ve ticaret imparatorluğuna dönecektir. Kısa zamanda sınırları Doğu Afrika’ya kadar ulaşacak ve hatta başkentini bile Zengibara nakledecektir. Fakat oturmuş bir siyasi sistemi olmadığı için hanedanlık içindeki kavgalar ülkeyi iki siyasi bölgeye ayıracaktır. Umman’ın hızlı düşüşünde hiç şüphesiz buharlı gemilerin icat edilmesinin de rolü olmuştur. Geleneksel yelkenliler ile artık batı gemileriyle rekabet edemez duruma gelmiştir. Ayrıca Süveyş kanalının açılması ile kendi ticaret güzergâhı da kısmen önemini yitirmesi Umman’ı etkilemiştir. Diğer taraan Fransızların Mısır’ı alma teşebbüsleri karşısında İngiltere Hindistan yolunu güvene almak için Umman ile anlaşma yolunu arıyordu. Ülkenin içinde bulunduğu sıkıntılı durumdan istifade ederek 1798 yılında Umman ile yaptığı anlaşmadan sonra İngilizler her şeye müdahale etmeye başlamışlardır. Bu müdahale günlük siyasette olduğu kadar Sultanların/İmamların değişiminde de kendini göstermiştir. Bu durum zamanla güçsüzleşen ve İmamları İngilizlerin elinde oyuncak olan bir ülke yaratmıştır. 1970 yılında Sultan Kabûs idareyi ele geçirdikten sonra Ülkede yeniden kalkınma hamlesi başlatılarak bugünkü Umman meydana getirilmiştir. 3 4 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 141 Kendimizi Sınayalım 1. Basra Körfezi’ndeki en eski yerleşim yerlerinin hangi tarihlerden itibaren iskân aldığı kabul edilir? a. M.Ö 4000 b. M.Ö 2500 c. M.Ö 1500 d. M.S 2500 e. M.S 4000 2. Ortaçağda radikal bir mezhep olan Karmatilerin Körfez’de ticareti engellemek için merkez edindikleri bölge aşağıdakilerden hangisidir? a. Kuveyt b. Katar c. Bahreyn d. Umman e. Lahsa 3. Portekizlilerden sonra Basra körfezinin önemini kavrayan ikinci Avrupalı güç aşağıdakilerden hangisidir? a. Farnsa b. İngiltere c. Venedik d. Hollanda e. İspanya 4. Trucial System/Mütareke Sistemine en son katılan emirlik aşağıdakilerden hangisidir? a. Acman b. Şarıka c. Re’su’Hayme d. Bahreyn e. Ummu’l-kavain 5. Kuveyt şeyhi Mübarek’e II. Abdülhamid’in verdiği rütbe aşağıdakilerden hangisidir? a. Kapıcıbaşılık b. Serkatiplik c. Beylerbeyilik d. Mirmîranlık e. Serçavuşluk 6. Katar’ın bilinen bir ülke haline gelmesini sağlayan çekişme aşağıdakilerden hangisidir? a. Osmanlı-İngiliz b. Osmanlı-İran c. Osmanlı-Portekiz d. İngiliz-Fransız e. İngiliz-İran 7. Bahreyn’i meydana getiren iki ana ada aşağıdakilerden hangisidir? a. Manama-Muharrak b. Muharrak-Cidde c. Sidre-Nebi Salih, Cidde, d. Cidde-Manama e. Ummu Nassan-Ummu Suban 8. Aşağıdakilerden hangisi Veraset sisteminin olduğu BAE’de devlet başkanlığını elinde bulunduran ailedir? a. En-Nahayan b. El-Sabah c. El-Sanî d. El-Halife e. Al bu Falah 9. Aşağıda verilen Körfez ülkelerinin hangisinde yerli halk nüfusun %20 sinin altındadır? a. Bahreyn b. Katar c. Kuveyt d. BAE e. Umman 10. Portekizliler’in Umman’dan çıkarılma tarihi aşağıdakilerden hangisidir? a. 1508 b. 1550 c. 1650 d. 1750 e. 1809 142 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlış ise “Basra Körfezi ve Jeopolitiği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Basra Körfezi ve Jeopolitiği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Basra Körfezi ve Jeopolitiği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Basra Körfezi ve Jeopolitiği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Kuveyt” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Katar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Bahreyn” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Birleşik Arap Emirlikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Birleşik Arap Emirlikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Umman” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Basra Körfezi’nin jeopolitiğini belirleyen en önemli faktör, coğrafi mevkisi ve sahip olduğu petrol ve doğal gaz kaynaklarıdır. Dünyanın en önemli geçit yollarından biri olan Basra Körfezi geçmişte doğu-batı ekseninde bir ticaret rotası iken bugün de dünya endüstrisini besleyen petrol ve doğal gazın hem üretildiği ve hem de nakledildiği güzergâh olması hasebi ile dünya nazarında vazgeçilmez bir bölgedir. Sıra Sizde 2 İngiltere’nin 1820lerden itibaren Körfez’deki bazı şeyhlikler ile yaptığı anlaşmaların meydana getirdiği yapıya denmektedir. İngiltere Körfez şeyhlikleri ile yaptığı anlaşmalarda kendi ticaret trafiğinin kesilmesini engellemeyi amaçladığı gibi zaman içinde bölgede himaye sistemini geliştirmeyi de hedeemiştir. Nitekim bu himaye sistemi 1970li yıllara kadar devem edecektir. Sıra Sizde 3 Micro State/Küçük Devlet, Körfez’de yüzölçümleri ve nüfusları bakımından küçük ama kaynakları bakımından zengin ülkeler anlamına gelmektedir. Bu devletler Kuveyt, Katar, Bahreyn, BAE, Umman’dan oluşmaktadır. Bu ülkeleri gelecekte bekleyen en önemli sorunlar, demografilerinin değişmesi, nüfus sorunları, ekonomilerinin sadece petrol ve doğalgaz ihracına dayalı olmasının doğuracağı sorunlar ile siyasi ve mezhebî çekişmelerdir. 5. Ünite - Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı 143 Yararlanılan Kaynaklar Abu Hakima, Ahmed Mustafa, (1972). “ e Development of the Gulf States”, e Arabian Peninsula Society and Politics (ed. D. Hopwood), London. Anscombe, F. F., (1997). e Ottoman Gulf and the Creation of Kuıvait, Sa’udi Arabia and Qatar, New York. Bilge, Mustafa L., “Birleşik Arap Emirlikleri”, Türkiye Diyanet Ansiklopedisi (TDVİA), VI, 200203. Choueiri, Youssef M. (editör), (2011). Ortadoğu Tarihi, (Türkçesi: Fethi Aytuna) İstanbul. Davidson, Christopher M., “e United Arab Emirates”, Power and Politics in the Persian Gulf Monarchies, Davidson, Christopher M. (ed.) London (Bu Ünitenin BAE kısmında bu makaleden geniş bir şekilde istifade edilmiştir) Dickson, H. R. P., (1949). e Arab of the Desert, London. El Mansûr, Abdülazîz Muhammed, (1980). et Tetavuürü’s Ssyâsî li Katar fi’l-fetreti mâ beyne 1869-1916, Kuveyt. Er Reşîd, Abdülazîz, (1344). Tarîhu’l Kuveyt, Bağdad. Floor, Willem, Hakimzadeh, Farhad, (2007). e Hispano Portuguse Empire.., Acta İranica, Iran Heritage Foundation. HeardBey, Frauke, (1996). From Trucial States to United Arab Emirates: A Society in Transition, London. Institute du Monde Arabe, (1999). Bahrein, La civilisation des deux mers, Paris. Kelly, J.B., (1968), Britain and the Persian Gulf, London. Kurşun, Zekeriya, (2004). Basra Körfezi’nde Osmalı İngiliz Çekişmeleri: Katar’da Osmanlılar, Ankara. Kurşun, Zekeriya, (1998). Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti, Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı, Ankara. Kurşun, Zekeriya, (2000). “Controversies Over Bahrain Between Britain and the Ottomans in the 19th Century”, Turkish Review of Middle East, 10, İstanbul. Küçük, Cevdet – Bilge, Mustafa L., “Kuveyt”, Türkiye Diyanet Ansiklopedisi (TDVİA). İstanbul. Perry, Glenn E., (1983). e Middle East, Fourteen Islamic Centuries, New Jersey. Peterson, J.E., (1978). Oman in the Twentieth Century: Political Faundations of an Emerging State, London. Rush, Alan, (1987). Al Sabah: History Genealogy of Kuwait’s Ruling Family: 17521987, London. Slot, B.J., (2003). Mubarak Al Sabah, Founder of Modern Kuwait 18961915, Leidschendam Slot, B.J., (1993). e Arabs of the Gulf 16021784, Leidschendam. Süleyman Nutki, (1317). Basra Körfezi Rehberi, İstanbul. Valery, Mark, (2011). “Oman”, Power and Politics in the Persian Gulf Monarchies, Davidson, Christopher M. (ed.), London (Bu Ünitenin Umman kısmında bu makaleden geniş bir şekilde istifade edilmiştir) Wilkinson, J.C., (1964). “A Sketch of the Historical Geography of the Trucial Oman down to the Beginning of the Sixteenth Century”, e Geographical Journal, Vol. 130, No. 3 (Sep., 1964) Zahran, Said Rosemarie, (2002). e Making of the Modern Gulf States, UK (Bu Ünitenin Bahreyn, BAE ve Umman kısmında bu eserden geniş bir şekilde istifade edilmiştir) 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kuzey Afrika ülkelerinin modern dönem siyasi tarihini ve stratejik önemini anlayabilecek Mağrip Birliği’ni ve mevcut durumunu kavrayacak Bölge jeopolitiğini çözümleyebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Mısır • Libya • Tunus • Cezayir • Fas • Sudan • Mağrip Birliği İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri • GİRİŞ • MISIR • LİBYA • TUNUS • CEZAYİR • FAS • SUDAN • MAĞRİP BİRLİĞİ MODERN ORTADOĞU TARİHİ GİRİŞ Coğrafi olarak Afrika kıtasında yer alsa da, kültürel ve siyasi olarak Ortadoğu’nun bir parçası olarak görülen kuzey Afrika ülkeleri, zengin bir tarihi geçmişe sahiptir. Antik dönemlerden itibaren özellikle kıyı şeridi farklı güçlerin denetiminde olduğundan neredeyse Akdeniz uygarlıklarının tümü ile bir şekilde yolları kesişmiştir. Kuzey Afrika, sadece kültürel özellikleri ile değil, coğrafi özellikleri ile de kıtanın geri kalanından ayrılmaktadır. Sık ormanlar ve dağlık alanlarla kaplı olan sahra altı ülkelerine karşılık, Sahra çölü ve düzlüklerle kaplı olan kuzey bölgeleri kıtanın yaşama en az elverişli yerlerini barındırmaktadır. Bunun bir istisnası olarak Akdeniz boyunca uzanan kıya şehirleri ve Nil nehrinin havzası kuzey Afrika ülkelerinin en kalabalık yerleşim yerleridir. Berberiler Kuzey Afrika’nın ilk yerlileri olarak nitelendirilir ve M.Ö. 146 yılında başlayan Roma imparatorluğu dönemine kadar, bölge bu kavimlere ait farklı yerel güçlerin denetiminde bulunurdu. Latince konuşmayan bölge halklarını tanımlamak için kullanılan bu tabirin hangi toplulukları içerdiği halen tartışma konusu olmakla birlikte, değişik Akdeniz uygarlıklarının (Fenike, Yunan vb) kurdukları yönetimler genellikle bölgede var olan bu toplulukları kontrol altına alma biçiminde gerçekleşmişti. Kuzey Afrika’daki Roma ve sonrasında Bizans hakimiyeti VII. Yüzyılda İslam’ın bölgeye gelmesine kadar sürmüştür. Halife Ömer döneminde Mısır ve Libya İslam’a katılırken, Osman bin Afvan döneminde de Cezayir ve Fas’ın fethi tamamlanmıştı. XII. Yüzyıla kadar tüm kuzey Afrika’nın Müslümanlaşması gibi, yerel halkların Araplaşma süreçleri de tamamlanmıştır. İslam Tarihi İçinde Kuzey Afrika Kuzey Afrika’nın İslamlaşma süreci 640 yılında bugünkü Kahire yakınlarındaki bir Bizans kalesinin aşılması ve hemen ardından Fustat ismiyle yeni bir garnizon kurmaları ardından hızlandı. Birkaç yıl sonra bugünkü Libya’nın doğu kesimlerine ulaşan Müslüman Arap orduları çok geçmeden Tunus sınırına kadar yayıldı. Kıyı şeridindeki Berberilerle uzun dönemli mücadele ardından VIII. Yüzyılın başlarında tüm kuzey Afrika’nın askeri anlamda fethi tamamlanmıştır. Emevi ve Abbasi dönemlerinde merkezi otoritenin bu kadar uzak bölgelere ulaşması imkansız olduğu için, yeni dönemde genellikle yerel Berberi hanedanlıklar halife adına bölgeyi yüzyıllarca yönetti. Bunlar içinde İdrisiler (790), Ağlebiler (800), Fatimiler (909) bölge tarihinin önemli hanedanlıklarıydı. Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 146 Ortadoğu Tarihi Yerel Berberi hanedanlıklarca 1062 yılından itibaren kurulan Murabıtlar devleti, özellikle kuzey batı Afrika merkezli olarak uzun yıllar bölgeye hükmetti. 1147 yılında Murabıtlara karşı mücadelede başarılı olan başka bir Berberi hanedanlık devleti olan Muvahhitler devleti batıda Fas, doğuda ise Bingazi kentine kadar uzanan geniş coğrafyaya hüküm sürdü. Bölgenin en parlak dönemlerine şahitlik eden Muvahhitler dönemi, 1220’li yıllardan itibaren kademeli olarak merkezi otoriteyi yitirip yerini küçük hanedan devletçiklerine bıraktı. Birkaç asır devam eden yerel hanedanlıkların bu istikrarsız görüntüsü XVI. Yüzyılın başlarından itibaren bir yanda İspanyol diğer yanda Osmanlı imparatorluklarının hakimiyet mücadelesinde cesaretlendirici rol oynamıştı. Bölgedeki çekişmede Osmanlının ihtida etmiş yerel denizciler ile anlaşması, kuzey Afrika’nın fethini kolaylaştırdı. 1512’de Cezayir, 1551’de Libya, 1574’te Tunus, istikrarlı bir yayılma siyaseti sayesinde Osmanlıya bağlandı. Aynı tarihlerde Fas’taki yerel yöneticilerle de bir çeşit bağımlılık anlaşmaları imzalandı. Akdeniz sahilleri boyunca serbestçe hareket eden Osmanlı donanması, birkaç asır boyunca ciddi bir tehditle karşılaşmasa da, XIX. yüzyıldan itibaren Avrupa yayılmacılığı ile mücadele etmek zorunda kaldı. Ancak bu güçlerden Fransa, 1830’de Cezayir’i, 1881’de Tunus’u, 1912’de Fas’ı, İtalya ise 1912’de Libya’yı ve İngiltere 1882 yılında Mısır’ı işgal etti. Bu koloni dönemi her bir ülke için farklı sürelerde olsa da, coğrafya modern döneme işgal altında adım atmış ve tüm Kuzey Afrika ülkeleri II. Dünya Savaşından sonra bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Her bir ülkenin modern dönem tarihini ve bu tarihi hazırlayan tarihsel koşulları, kendi ülke başlığı altında incelemek konunun anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Kuzey Afrika’da yerel hanedanlıkların ortaya çıkışını kolaylaştıran temel unsur nedir? MISIR Kuzeydoğu Afrika’da yer alan ve Sina Yarımadası ile Asya’ya bağlanan Mısır’ın kuzeydoğusunda İsrail, doğusunda Kızıldeniz ve Suudi Arabistan, güneyinde Sudan, batısında Libya ve Akdeniz bulunur. Kuzeyi ve doğusu deniz, güneyi ve batısını çöller kaplar. Stratejik konum itibariyle Asya, Avrupa ve Afrika arasında kilit bir noktadadır. Afrika’nın ve Mısır’ın can damarı Nil nehri ülkeyi dört bölgeye ayırır: Nil Nehri havzası, Sina Yarımadası, Doğu(Arap) Çölü, batı ve güney çöller bölgeleri. En önemli yeraltı kaynağı petrol ve doğalgazdır. Özellikle son yıllarda doğu Akdeniz’de yeni bulunan doğalgaz yatakları Mısır’ın hali hazırdaki rezervlerine olumlu katkıda bulunmuştur. Ülkenin petrol kaynakları ise genellikle, batı ve doğu çölleri ile Süveyş Körfezi ve Sina Yarımadasında bulunmaktadır. 2017 rakamları ile yaklaşık 90 milyona nüfusa sahip olan Mısır Nijerya’dan sonra Afrika’nın en kalabalık ülkesidir. Mısır’ın %90’ı Müslüman’dır. Ülkede yaklaşık %10’luk bir Hıristiyan azınlık (Kıptiler) yaşamaktadır. Tarihi açıdan Mısır dünyanın en zengin maziye sahip ülkelerinden biridir. Arkeolojik kazılardan elde edilen bulgulara göre, Mısır’ın bilinen ilk tarihi M.Ö 5000 yıllarında kurulmuş olan, Aşağı ve Yukarı Mısır krallıklarıyla başlar. Mısır ülkesi, Firavun hanedanlarının denetiminde kaldığı uzun asırlar boyunca, kültür ve medeniyet oluşumunda önemli katkı yapmış, edebiyat, mimari, heykelcilik, resim, kimya, astronomi ve geometri gibi birçok dalda dönemsel şaheserler üretmiştir. Bunlardan günümüze kalanların başında piramitler gelir. 1 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 147 M.Ö. 525 yılında Pers hakimiyetine giren bölge, M.Ö. 332’de İskender imparatorluğuna dahil olsa da bir süre sonra, Roma imparatorluğunun bir eyaleti haline gelmiştir. Mısır ülkesi, 395 yılında Roma’nın da bölünmesiyle Doğu Roma hakimiyetine girmiş ve İslam’ın gelişine kadar bu sürmüştür. Hz. Ömer döneminde Amr bin As komutasındaki ordular tarafından 639-40 yılında fethedilen Mısır’da yeni bir yerleşim yeri olarak Fustat kenti kurulmuştu. Bu tarihten itibaren bütün Mısır halkı peyderpey İslam’a girerken, Emevi Emiri Muaviye zamanında Arapça, halkın dili haline geldi. Din ve dil beraberliği sağlanmış olan Mısır, Abbasiler döneminde refah ve huzur bakımından altın devrini yaşadı. Çok uzun sürmeyen bu dönem ardından 868 yılında ülkenin yönetimi Türk asıllı Tolunoğullarına geçse de 905 yılında yeniden Abbasi kontrolü sağlanmıştır. Kısa bir süre sonra bu kez 934 yılında İhşidiler ikinci defa bir Türk devleti kurmuş ama bu devletin ömrü de ancak 969 yılında başlayan Fatımilerin hakimiyetine kadar sürmüştür. Tunus merkezli devletlerini doğuya doğru genişleten Fatımilerin kendileri için yeni bir merkez haline getirdikleri Mısır ülkesi, 1171 tarihinde Selahattin Eyyubi’nin fethi ile Eyyubi devletinin kontrolüne geçti. Şiiliğin İsmaili koluna mensup olan Fatımiler Mısır’da başta el-Ezher üniversitesi olmak üzere birçok kurumsal ve mimarı yapı ile ihtişamlı bir yönetim kurmuştu. Fatımilerin güçlü bir askeri aktör olarak bölgedeki varlığı Sünni dünya ile rekabeti kışkırtmış ve bölgedeki Müslüman devletler arasında kaotik bir dönem yaşanmıştır. Bölgesel ve iç hesaplaşmaların galibi Memlukler olunca, Mısır 1250 yılında başka bir Türk devleti sayılan Memluk imparatorluğuna geçti. İslam medeniyetine katkı ve askeri başarılara ilave olarak Mısır bu dönemde Çin-Avrupa arasındaki ticareti kontrol ederek ekonomik bir güç haline gelmiştir. Mısır, Yavuz Sultan Selim tarafından 1517 yılında Osmanlı topraklarına katıldı. Bu fetih, sadece Memluk ülkesini tarih sahnesinden silmekle kalmamış, aynı zamanda kutsal emanetlerle somutlaşan hilafet makamının da Türklere geçmesini sağlamıştır. Bu dönemde Mısır’a özel bir önem veren Osmanlı yönetimi, bölgeye “Beylerbeyi” olarak daima vezir payesinde görevliler tayin etmiştir. Kahire bu dönemde başkent İstanbul’dan sonra ülkenin en büyük ikinci şehri haline gelmiştir. Önceki asırlarda sahip olduğu fikri ve kültürel bir merkez olma özelliğini Osmanlı döneminde artırarak korumuştur. Napolyon Bonoparte’ın, İngiltere’nin Hindistan’daki sömürgelerine giden yolunu kapatmak maksadıyla Fransızlar adına 1798’de Mısır’ı işgal etmesi üzerine, bölgeye gönderilen kuvvetler arasında Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın olması Mısır tarihinin akışını değiştirmiştir. Fransızların Mısır’ı işgallerinin kaldırılması ardından Kavalalı, önce oradaki Osmanlı valisine ardından merkezi yönetime değişik bahanelerle başkaldırıp Mısır’da yarı bağımsız bir yönetim kurmuştur. Nitekim bu yönetimini 1840 Londra protokolü ile tescil ederek, Kavalalı hanedanını tesis etmiştir. XIX. yüzyılda Kuzey Afrika’daki Batı siyaseti ve Kavalalı meselesi için bkz: Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi,(Prof. Dr. Zekeriya Kurşun ve Prof. Dr. Ali Akyıldız, İstanbul, 2015), s. 5-15. Kavalalılar dönemi Mısır’ın modern dönem tarihi bakımından son derece önemli izler bırakmıştır. Batılı ülkelerden getirilen uzmanların danışmanlığında teknik yenilikler yapılmış ilave olarak bölgede birçok yeni okul açılmış, tarımın gelişmesi için yeni kanallar açılarak ülke ekonomisi büyük bir sıçrama yapmıştır. Ancak 148 Ortadoğu Tarihi Mehmet Ali Paşa’dan sonra aynı performansı gösteremeyen hanedan yöneticileri, aşırı borçlanma yoluna gitti ve dış müdahalelere maruz kaldı. Askeri ve ekonomik anlamda gerilemeyi durduramadılar. 1869 yılında açılan ve bölgeye yeni bir stratejik önem kazandıran, ekonomisini değiştiren Süveyş kanalının idaresini ve hisselerini elden çıkarmak zorunda kaldılar. Ortaya çıkan karmaşa ve Urabi Paşa isyanı denilen iç ihtilalleri bahane eden İngiltere zaten ekonomik olarak ele geçirdiği Mısır’ı 1882 yılında işgal etti. İngiltere’nin asıl amacı Hindistan yolu üzerindeki bu stratejik geçiş koridorunu doğrudan kendi denetimine almaktı. İngiliz kontrolüne geçen Mısır, görünüşte Osmanlı’ya bağlıydı ama gerçekte İngiltere ile iyi geçinen hıdivler aracılığı ile yönetiliyordu. Osmanlı Devleti İngiliz işgalini kaldırmak için uzun diplomasi mücadelesi vermesine rağmen başarılı olamadı. Sadece ayni düzeyde Osmanlı ve İngiliz Fevkalade Komiserliklerinin kurulmasını sağlayabildi. Fakat uygulamada Osmanlı Komiserliği gözlemci olmaktan öteye geçemedi. İşgal sırasında Hıdiv Tevfik Paşa bulunuyordu. Ardından Abbas Hilmi Paşa gelmiştir. Birinci Dünya Savaşı yıllarında İngilizler burada himaye ilan ederek Hüseyin Kamil Paşa’yı 1914 yılında kral unvanı ile tahta geçirerek Mısır krallığı dönemini başlatmışlardır. 1914 yılında Osmanlının İngiltere aleyhine savaşa girmesiyle İngiltere Mısır’daki işgalini himayeye dönüştürmüştü. Savaş sonrası pazarlıklarda ülkenin kaderi artık İstanbul’dan daha ziyade milliyetçi liderlerin kararlı direnişine kaldı. Bunlar içinde Saad Zağlul ve Vefd hareketi işgalci İngiltere’ye karşı sistemli bir muhalefet başlatırken, 1922’de Mısır’ın bağımsızlığı görünüşte de olsa tanındı. 1923 yılında parlamenter hükümet göreve başlarken, başbakan seçilen Zağlul’un temel hedefi İngilizler tarafından bölünmüş olan Mısır ve Sudan’ı yeniden birleştirmekti. Kendi otoritesinin sarsılması riski bulunduğundan İngiltere’yi bu süreçte çok da rahatsız etmek istemeyen Kral Fuad ile milliyetçi hükümet arasında büyük ayrışma başladı. 1936 yılında Fuad’ın ölümü ile yerine geçen oğlu Kral Faruk zamanında Mısır ile İngiltere arasında imzalanan anlaşma ile, ülkedeki İngiliz askerlerinin sayısının kademeli olarak azaltılması konusunda mutabakata varıldı. Ancak İngiltere başta Süveyş Kanalı olmak üzere, kendisi için stratejik önemi bulunan bölgelerde 1955 yılına kadar bir şekilde kalmayı sürdürdü. İngilizler, yönetiminde kaldığı sürece ülke ekonomisi ile sadece kendi çıkarları gerektirdiği kadar ilgilendiğinden halkın yaşam koşulları giderek kötüleşmiş ve toplumsal hoşnutsuzluk had saaya çıkmıştır. Bu dönemde Mısır milliyetçi hareketine ilave olarak 1928 yılından itibaren Hasan el-Benna’nın başını çektiği Müslüman Kardeşler (İhvan-ı Müslimin) hareketi dışarıda İngiltere’ye karşı, içeride ise krallık rejimine karşı güçlü bir muhalefete girişti. Sadece Modern dönem Mısır tarihine değil, tüm Ortadoğu tarihine damga vuran İhvan hareketi, kısa bir süre sonra ülke içinde büyük bir siyasal ve toplumsal güç haline gelmiştir. O sırada işgal altında bulunan birçok Arap ülkesinde siyasal parti, hayır kurumu veya dernek olarak örgütlenen yapı, bir süre sonra yasadışı ilan edildiği için sonraki dönemde ortaya çıkacak birçok militan hareketin doğuşuna neden olmuştur. 1936 yılında İngiltere ile imzalanan anlaşma İngiliz idaresinin sürmesi karşılığında iç işlerinde bağımsızlık elde etmişse de, İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması ülke ekonomisini tamamen çökertti. Savaş sırasında pamuk fiyatları düşerken, geçimini bundan sağlayan milyonlarca Mısırlı fakirleşmiş, hayat standardının gerilemesiyle grevler artıp taşradan şehirlere göçler hız kazanmıştı. 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 149 Mısır, savaşın sonlarında, 1945’te, Japonya ve Almanya’ya karşı harp ilan ederek, aynı yıl tam bağımsızlığını elde edip BM’ye üye olmuştu. Diğer Arap ülkelerine göre daha güçlü olduğu için, Arap milliyetçiliğinde başı çeken Mısır 1945 yılında Arap Birliği Örgütü’nün (Arab League) kuruluşuna da ön ayak olmuştur. Ancak savaş sonrası koşullar Mısır için istikrar getirmedi. Siyasi gerilimler nedeniyle 1948 yılında başbakan Nukraşi Paşa’nın suikastla öldürülmesi, aynı yıl İsrail ile yaşanan savaşta alınan yenilgi ve İngilizlere yönelik saldırıların artması kral Faruk yönetiminin kontrol edemediği bir istikrarsızlık ortamı doğurdu. Ekonomik hoşnutsuzluğun da beslediği bu kaos sırasında ülkenin farklı kentlerinde meydana gelen gösteri ve ayaklanmalarda onlarca kişi hayatını kaybetti. Nihayetinde, ülkenin içinde bulunduğu bu siyasi bunalım, Soğuk Savaş dengelerinin bölgede oluşturduğu Amerika-Sovyet rekabeti ile birleşince sosyalist subayların başını çektiği 1952 yılında Hür Subaylar darbesi gerçekleşti. General Muhammet Necip liderliğindeki Hür Subaylar, sosyalist ve ulusalcı söylemleri ile 1953 yılında krallığa son verip cumhuriyet ilan ettiğinde kral Faruk yurt dışına kaçmak zorunda kaldı. General Necip cumhurbaşkanı olsa da, cunta yönetiminin kendi içindeki çekişmeler nedeniyle darbeciler içinde genç bir subay olan Cemal Abdunnasır, bir süre sonra yeni bir darbe ile Necib’ i göz hapsine alarak Mısır’da idareyi ele geçirdi. Böylece sadece Mısır’da değil, 1970 yılına kadar tüm bölgede dengeleri değiştirecek olan “Nasır dönemi” başlamış oldu. Nasır, 1956 yılında Süveyş kanalını millileştirip İngilizleri sınır dışı edince İngiltere, Fransa ve İsrail’den oluşan ittifak, Mısır’a saldırdı. Dönemin süper güçleri ABD ve Sovyetler Birliği, kendi kontrolleri dışında müttefiklerince başlatılan ve küresel bir çekişmeye dönüşme ihtimali bulunan krize müdahale edince, Süveyş Savaşı kısa sürmüş ve hiçbir tarafa askeri galibiyet getirmemişti. Ancak Nasır’ın bu hamlesi kendisinin tüm Arap dünyasında bir kahraman olarak görülmesine yetmiştir. Soğuk Savaş dengeleri içinde tercihini Bağlantısızlar Hareketi’nden yana yapsa da, Nasır’ın, Sovyet askeri ve teknik yardımlarına muhtaç olması, ister istemez bölgesel ilişkilerinde de etkili olmuştur. İsrail yenilgisi ardından 1949 yılında Mısır, Batıdan silah almak için yaptığı başvurulara olumsuz yanıt almış, böylesi zor zamanda, Sovyetlerin onayı ile Çekoslovakya silah vermişti. Batı ittifakı ve o dönem onların Ortadoğu’daki müttefikleri durumunda olan Türkiye, İran, Suudi Arabistan ve Ürdün gibi ülkelerle ideolojik ve askeri rekabet bu açıdan hiç hız kesmedi. 1955 Bağdat Paktı, 1957 Türkiye-Suriye krizi, 1960 U-2 krizi gibi birçok sorunda Nasır, NATO’yu ve onun bölgedeki üyesi Türkiye’yi hedef alan gerilim siyaseti uyguladı. 1956 yılında İngiliz nüfuzu altındaki Sudan, Mısır’dan tamamen koparılırken, 1958 yılında Sovyet nüfuzundaki Suriye ile Mısır birleşerek Birleşik Arap Cumhuriyeti’ni kurdu. 1962 yılında patlak veren Yemen iç savaşına binlerce asker gönderen Nasır, Amerikan müttefiki Suudi Arabistan desteğindeki Kuzey Yemen’e karşı Sosyalist Güney Yemen devletine destek verdi. Ancak bu desteklere rağmen Yemen’de ne istikrar ne de barış gerçekleşti. Dışarıda en önemli hedefi İsrail’i ortadan kaldırmak olduğundan Filistinli gruplara destek veren Nasır, 1967 yılındaki 6 Gün Savaşı’nı büyük bir hezimetle noktaladı. Aslında bir savaştan daha çok, İsrail’in gece vakti ansızın Mısır uçaklarını havalanmasına imkan vermeden imha etmesinden ibaretti. Bu baskın Mısır’ın savaş kabiliyetini yok etmekle kalmamış, Sina yarımadasının işgal edilmesine ve Nasır’ın karizmasının yerle bir olmasına neden olmuştur. Bu arada ülke içinde demir yumruk siyaseti uygulayan Nasır, tüm muhalefet gruplarını ezmekten kaçınmamıştır. Çok sayıda siyasi suçlu idam edilirken, baskı 150 Ortadoğu Tarihi siyasetine tepki olarak İhvan hareketinden kopan onlarca yeni şiddet hareketi bu dönemde ortaya çıkmış ve ülkede şiddet eylemleri 1970’li yıllar boyunca giderek artmıştır. 1970’te Nasır ölünce yerine Enver Sedat geçti. Sedat’ın öncelikli hedefi 1967 savaşında kaybedilmiş olan Sina yarımadasını geri almaktı. Bu hedefe ulaşmada en önemli stratejisi ise öncelikle içeride baskıcı yapı, dışarıda ise sosyalist ve devrimci söylem nedeniyle Mısır’dan uzaklaşmış bulunan Arap dünyasını yeniden kazanmaktı. Bu nedenle iktidarının ilk günlerinden itibaren açılım siyaseti (infitah) uygulayarak Arap ülkeleriyle ve Batılı ülkelerle yakınlaşmaya çabaladı. Sedat, İsrail işgalindeki toprakları almanın yolunu baskın bir savaşta görüyordu. Suriye ile gizli görüşmeler yürüterek iyi bir planlama ardından, 6 Ekim 1973’de İsrail birliklerine karşı eş zamanlı saldırılar başlattı. Üç haa süren Yom Kippur Savaşı sonunda istenilen sonuç alınamamış olsa da, petrol üreten Arap ülkelerinin uyguladığı ambargo nedeniyle petrol fiyatlarının birkaç kat yükselmesi, İsrail’e destek veren Batılı ülkeler üzerinde caydırıcı bir etki oluşturdu. BM’nin araya girmesiyle ateşkes ilan edilerek 338 sayılı karar alındı. İsrail’in işgal ettiği Mısır topraklarından çekilmesini öngören bu karar uygulanmamış olsa da, Amerika’nın arabuluculuğunda İsrail-Mısır mekik diplomasisi başladı. Bu görüşmeler sonrasında 1979 yılında iki taraf arasında imzalanan Camp David Anlaşması ile İsrail Sina’dan çekilirken Mısır, Süveyş Kanalını İsrail gemilerine açmayı ve Filistinli silahlı gruplara destekten vazgeçmeyi kabul etti. Bu adımla Batının müttefiki haline gelen Mısır, İsrail anlaşmasından sonra Arap dünyasındaki liderliğini kaybettiği gibi, Arap Birliği Örgütü’nden çıkarılmış ve Kahire’deki örgüt merkezi Tunus’a taşınmıştır. Sedat 6 Ocak 1981’de bir suikast neticesinde ölünce, yerine eski Hava Kuvvetleri Komutanı Hüsnü Mübarek geçti. Dış politikada Batı ile olan yakınlaşma devam ederken, Mübarek’in cumhurbaşkanı sıfatıyla ilk hamlesi, Arap ülkeleriyle ilişkilerin düzeltilmesi yönünde adımlar atmak oldu. İran-Irak savaşı sırasında Irak’a askeri yardımda bulunan Mübarek yönetimi, 1982 yılında Lübnan’ı işgal eden İsrail’e mesafeli bir siyaset uygulayınca yeniden Arap ülkeleriyle yakınlaşmaya başladı. 1989 yılında yeniden Arap Birliği’ne alındı ve merkezi de Kahire’ye taşındı. Ocak 1991 Körfez harekâtında ABD’nin öncülüğündeki müttefik kuvvetler yanında yer alan Mübarek yönetimi, İsrail-Filistin uzlaşmasını öngören 1993 Oslo Anlaşmasına tam destek verdi. Dışarıda oldukça popüler bir konuma yükselen Mübarek yönetiminin ülke içinde olağanüstü hal uygulamaları ise ciddi bir gerilime işaret ediyordu. Ülkede temel hak ve özgürlükler konusunda ciddi sorunlar yaşanırken, Sedat suikastıyla ilgisi olmayan İhvan grubu bu baskılardan en fazla etkilenen kesim oldu. 1990’lı yıllar boyunca farklı gruplardan kaynaklı şiddet olayları tırmanırken, Mübarek’in 1995 yılında Etiyopya’ya resmi ziyareti sırasında bir suikast girişiminden kurtulması çatışmanın boyutlarını ortaya çıkardı. Bu nedenle 11 Eylül 2001 yılında Amerika’ya yönelik saldırılar ardından tüm bölgede başlatılan “terörle mücadele” sürecinde Amerika’nın en hararetli destekçilerinden biri Mısır oldu. Mısır, bölgesel sorunlarda ve özellikle Filistin sorunu konusunda söz sahibi ülkelerden biri olarak 2000 yılından itibaren birçok görüşmeye ev sahipliği yapmıştır. Hemen sınır komşusu olan kuşatma altındaki Gazze’deki duruma kayıtsız kalmakla suçlanan Mısır, Filistin içindeki gerilimlerde İhvan’ın Filistin kolu durumundaki Hamas karşıtı politikası ile müdahil olmuştur. Mısır, 2003 yılında Irak’ın işgal edilmesine çekimser kalsa da, işgalin durdurulması konusunda ciddi bir adım atmamıştır. 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 151 Nasır’dan bu yana ülkedeki tüm liderlerin asker kökenli olması ülke siyaseti üzerinde orduya belirgin bir üstünlük ve ülke ekonomisinde imtiyaz sağlamıştır. Ordu ülke ekonomisinin büyük bir bölümünü kontrol eder duruma geldi. İsrail’den sonra dünyada en fazla Amerikan askeri yardımı alan Mısır, sivil siyaset taleplerini içeren 2011 Arap Baharı sürecinde kısa süre içinde kaosa teslim oldu. Ülkede halk ayaklanması ile anayasa değiştirilip seçimlere gidilse de, 2012 yılında seçimle işbaşına gelen Muhammet Mursi bir yıl sonra yeni bir askeri darbe ile devrilerek ülke yeni bir sürece girdi. Modern dönem Mısır tarihine damgasını vuran isimlerden biri olarak Cemal Abdünnasır’ın yükselişi hangi olaydan sonra hız kazandı? LİBYA Kuzey Afrika’nın ikinci en geniş ülkesi olan Libya’nın doğusunda Mısır, güneyinde Çad ve Nijer, batısında Cezayir, kuzeybatısında ise Tunus bulunmaktadır. Büyük bölümü çöllerden oluşan Libya topraklarında şehirler çoğunlukla kıyı bölgelerde bulunur. Buna karşın ülkenin en önemli yer altı zenginliğini oluşturan petrol yatakları ise iç bölgelerdeki çöl arazilerde bulunmaktadır. Ülke gelirlerinin %94’lük bölümü petrol ihracatından elde edilen gelirlere dayanmaktadır. Son yıllarda yapılan çalışmalar ülkede büyük doğalgaz rezervlerinin olduğunu da göstermiştir. Libya’nın ilk yerleşimcilerinin Berberiler olduğu bilinmektedir. M.Ö. 1000’li yıllarda bölgenin batısına yerleşen Fenikeliler, Trablus kentini kurarken, doğu bölgelerine yerleşen Yunanlılar da bugünkü Barka kenti ve çevresindeki bölgeleri kurmuştu. Çok geçmeden bölge Roma imparatorluğunun hakimiyetine girmiş ve iki parça tek bir devletin hakimiyeti altında birleşmiştir. Ancak Roma’nın ikiye bölünüşü sürecinde özellikle IV. Yüzyıldan itibaren Libya topraklarının batısı Batı Roma, doğu kesimleri de Doğu Roma’nın hakimiyetine girince coğrafya yeniden ikiye bölünmüştür. Aynı dönemde iç kesimlerdeki vahaların çevresindeki yarı çöl alanlarda, yüz yıllardır yaşam biçimi pek az değişmiş göçebe ve yarı göçebe kabileler yaşamaktaydı. Fenikelilerle başlayan sonrasında Kartaca, Yunan ve Roma egemenlikleri ile devam eden tarihsel süreçte kolonileşmiş kıyı şeritteki kentlerde altın, fildişi, değerli diğer taşlar vb. oluşan ticaret malları ile arpa, buğday ve zeytin gibi gıda maddelerinin ticareti yaygındı. M.S. ilk iki yüzyıl boyunca Trablusgarp bölgesi parlak bir dönem yaşadı ve kıyı kentleri İtalya’dan getirilen mermerlerle inşa edilmiş görkemli kamu binalarıyla süslendi. Tarım iyi bir düzeye ulaşsa da, bölgede Roma etkisinin çökmesiyle birlikte yerel aşiretler, yeniden ülkede söz sahibi olmuştu. Coğrafyanın dokusuna uygun biçimde ülke genelinde göçebe çobanlık başlıca gelir kaynağı haline geldi. 642 yılından itibaren İslam fetihleri başladığında bölgeye hakim olan bu sosyoloji bir süre sonra değişmeye başladı. Arap fatihlerin bölgeyi ele geçirmeye başlamasıyla yerli kabileler de İslam dinini benimsemeye başladılar. Araplar ile Berberilerin karışması, Beni Hilal ve Beni Süleym kabilelerinin ülke topraklarını ele geçirmesiyle gerçekleşti. Arabistan kökenli bu kabileler önceleri yukarı Mısır kesiminde yerleşmiş iken, XI. Yüzyıldan itibaren kalabalık bir topluluk olarak sürüleriyle birlikte Nil vadisinden Cezayir’e kadar gelip yerleşti. Libya, Ortaçağ boyunca sürüp giden birçok karışıklığa karşın zenci Afrika ile Asya ve Avrupa arasında bir ticaret merkezi olarak kalmayı başardı. Denizci devletler Trablusgarp’ta sürekli ileri karakollar bulundurdular. Ama ülke aynı zaman2 152 Ortadoğu Tarihi da Araplar tarafından güney İtalya’ya ve Sicilya’ya çıkarma üssü olarak kullanılıyordu. Orta Afrika’da kumaş, işlenmiş maden ve tuz isteyen kabilelerin para yerine tutsak vermeleriyle Trablusgarp Batı için köle ticareti konusunda da bir pazar haline geldi. Libya toprakları Hz. Osman döneminde fethedildikten sonra İfrikiyye eyaletine bağlanmıştı. Bir buçuk asır hilafet merkezine bağlı olarak idare edilen bölge, yaklaşık 800 yılında batısı Ağlebiler, doğusu da Mısır eyaletine bağlı olacak şekilde bölündü. Bir süre sonra Trablusgarp kentini de içine alan batı bölgeleri yerel devletler Ziriler, Murabıtlar, Muvahhitler, Fahsiler ve daha sonra Fatımilerin hakimiyetinde kaldı. Ülkenin batısı bu şekilde farklı hanedan devletlerin yönetiminde kalırken, aynı süre boyunca ülkenin doğu bölgeleri önceleri Mısır eyaleti, ardından Eyyubiler ardından da Fatımilere ve nihayetinde Memluklülerin idaresine girdi. 16. Yüzyılın başlarından itibaren Libya coğrafyasında Osmanlı dönemi başladı. Osmanlının bölge hakimiyeti bir seferde gerçekleşmedi. Bingazi bölgesi Osmanlı idaresinde iken, Trablusgarp’ı içine alan batı toprakları ise 1551 yılına kadar Malta Şövalyeleri ile İspanyolların elinde kaldı. 16. Yüzyıl boyunca bölgede Osmanlı ile İspanyollar arasında bu hakimiyet mücadelesi sürdü. 1551 yılında Osmanlı komutanı Turgut Reis, Trablus’u da imparatorluk topraklarına katarak tüm coğrafyayı kontrolü altına aldı. Osmanlı Libya’ya Garp ocakları adıyla bir eyalet statüsü (Trablusgarp Ocağı) vermiş olsa da, uzun asırlar boyunca bu gevşek bir ilişki olarak sürdü. Nitekim bölgedeki Osmanlı valilerinden Ahmet Karamanlı’nın çocukları 1711 yılından (Karamanlılar dönemi) itibaren ülkenin batı coğrafyasını yönetirken, doğu bölgeleri ise Senusi tarikatına bağlı emirlerce idare edildi. Bununla beraber bölgedeki Türk idaresi, yerel bir başkaldırı ya da hoşnutsuzluktan değil, İtalyan 1911 yılında başlayan işgali nedeniyle sona erecekti. Ancak İtalyanların bölgeye yerleşmesi kolay olmadı. Önce Enver Paşa ve Mustafa Kemal’in iştirak edeceği çetin savaşlar (Trablusgarp Savaşı) yaşandı. Ayrıca Osmanlı desteği ile ayaklanan yerel halk, bir yıl boyunca işgale karşı kararlı bir direniş sergiledi. Bununla beraber Osmanlı yönetimi, 1912 yılında yapılan Uşi (Oushy) anlaşması ile bölgenin yönetimini İtalyanlara bırakmak zorunda kaldı. İtalyanların işgali kuzeydeki kıyı şeridi boyunca başlamış olsa da, kısa bir süre sonra güneye ilerleyerek bugünkü Libya’nın sınırlarını oluşturacak şekilde çöl arazileri de içine alarak genişledi. 1911-1943 yılları arasındaki İtalyan işgali boyunca özellikle göçebe kabileler tarafından büyük bir tepki oluştu. Görece olarak kısa sayılabilecek bu İtalyan işgali sırasında ülkenin iç kesimlerinde Şeyh Muhammet İdris liderliğindeki Senusi tarikatının belirgin bir üstünlüğü bulunuyordu. 1920’de İdris, kendisine bölgenin Emiri statüsü verilmesi karşılığında İtalyanlara ülkenin doğu kıyılarında sınırlı bir tutunma noktası verileceği konusunda razı olmuş görünüyordu. Ancak İtalya, hızlı bir işgale girişirken İdris 1923 yılında Mısır’a sığınmak zorunda kalmış ve ülkede kanlı bir sindirme başlamıştır. Bu dönemde Senusi şeyhlerinden Ömer Muhtar’ın direnişi, ülke tarihinde unutulmaz izler bırakmıştır. İtalya 1930’lu yıllarda sert önlemlerle bir süre kontrolü sağlamışsa da, II. Dünya Savaşı sırasında Trablus’tan doğuda Mısır sınırına kadar devam eden kıyı şeridi İngilizlerin; Fizan’ı da içine alan daha güney bölgeler ise Fransızların eline geçti. Ancak savaştan sonra 1951 yılında Libya bağımsızlığını ilan etti. Senusi ailesinden İdris, ülkenin yeni kralı oldu. 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 153 Bağımsız Libya’nın ilk yılları başarısız siyasi yönetim ve yetersiz ekonomik imkanlar nedeniyle kötü bir durumdaydı ve dış yardımlarla ayakta durabiliyordu. Gelirlerin bir bölümü de o dönem Soğuk Savaş dengeleri içinde Batı bloğu ülkelerine sağlanan askeri üslerin kira gelirlerinden oluşmaktaydı. Ancak ülkede 1959 yılında petrolün bulunması ile birlikte, 1960’lı yılların başından itibaren sadece ekonomik durum değil, siyasal yaşam ve toplum kökten değişmeye başladı. Bağımsızlığın ilk yıllarında Kral İdris’in başında bulunduğu az sayıda aile tarafından bir çeşit kabile koalisyonu ile yönetilen ülke hızlı bir modernleşme sürecine girdi. Halkın dörtte birinin göçebe olduğu ülkede, hayvancılığın yanı sıra, günlük gereksinimi ancak karşılayacak bir tarım vardı. Petrolün bulunması ile birlikte tarımın önemi azalırken, kentleşme hızlandı. Yönetici, memur ve güvenlikçi sınıarı önem kazanmaya başlarken, 1963 yılındaki beş yıllık plan uyarınca yeni kamu hizmetleri, ulaşım yolları ve ulusal eğitim kurumlarının inşası hız kazandı. 1950’li yıllarda halkın büyük bir bölümü okuma yazma dahi bilmezken, eğitim yatırımları hızlandı. Toplumdaki ve ülke bürokrasisindeki değişimi iyi okuyamayan kral İdris’in dış politika tercihleri, dönemin popüler milliyetçilik ve Nasırizm söylemine inanan genç elitler tarafından benimsenmiyordu. Bu genç askeri elitlerden oluşan bir grup subay, kralın Türkiye’ye ziyareti sırasında darbe yaparak 1969 yılında yönetime el koydu. Darbenin mimarı 27 yaşındaki Albay Muammer Kaddafi başlarda, ülke sosyolojisinin zorunlu bir sonucu olarak kabile koalisyonu ile iyi geçinmeyi düşünse de, kısa süre sonra baskıcı bir rejim inşa etti. Kaddafi, yaklaşık 1500 yerel komitenin söz sahibi olduğu “Cemahiriye” sistemi kurarken, böylece aşiret, ideolojik bağlılık veya kimi yerde coğrafi temelde oluşan bu yerel komitelere yerelde özgürlük verdi. İslam, sosyalizm ve Arap milliyetçiliğinin karışımından oluşan yeni bir felsefe geliştirip, ilk cildini 1976 yılında, ikincisini de 1980’de bastığı “Yeşil Kitap” adıyla yayınladı. Kaddafi, içeride özellikle kendi iktidarına yönelik iki önemli risk odağı görüyordu: Kral İdris ailesi ve Müslüman Kardeşler hareketinin siyasal ve toplumsal mobilizasyon kabiliyeti. Bu nedenle söz konusu iki kesim de tamamen tasfiye edildi. Kaddafi, dış politikada da benzer bir sertlik sergiledi. Arap milliyetçiliği konusunda Cemal Abdünnasır hayranı olan Kaddafi, ülkenin petrol zenginliğinden elde edilmiş olan paraların bir bölümünü, başta Afrika olmak üzere dünyanın farklı bölgelerindeki bağımsızlık yanlısı silahlı hareketleri desteklemek için kullandı. Batı karşıtlığı ilk günden itibaren Kaddafi’nin en göze çarpan siyasi pratiği oldu. Bu karşıtlığın sonucu olarak, 1986 yılında İngiltere’den kalkan ABD uçakları ülkenin bazı kesimlerin bombaladı. Olayda, Kaddafi ailesinden ve sivillerden çok sayıda insan hayatını kaybetti. 1988 yılında bir Amerikan yolcu uçağının İskoçya üzerindeyken düşürülmesi (Lockerbei olayı) ve 259 kişinin ölümünden Libya sorumlu tutuldu. Libya yönetimi suçlamaları reddedip soruşturma konusunda işbirliğini kabul etmeyince 1993 yılından itibaren ekonomik ambargo başladı. Bu nedenle ülke, 1990’lı yıllar boyunca bir yandan ağır yaptırımlar öte yandan siyasal izolasyonla baş etmek zorunda kaldı. Libya siyasetini daha iyi anlayabilmek için bkz: Libya’da Amezigler ve Siyaset, (Dr. Hayri Ömer) http://ordaf.org/libyada-amazigler-ve-siyaset 154 Ortadoğu Tarihi Ancak 2001 yılında hakkında suçlama bulunan Libyalı iki zanlının İngiltere’ye teslim edilmeleri ile aradaki buzlar erimeye başladı. Libya yönetimi yolculara yüz milyonlarca dolar tutarında tazminat ödemeyi kabul ettiği gibi, özellikle İngiltere ile 400 milyon sterlin tutarında bir silah anlaşması imzalaması normalleşmeyi hızlandırdı. Bir süre sonra Kaddafi yönetimi ile diğer Avrupa ülkeleri arasındaki ilişkiler de hızla normalleşme sürecine girdi. Kaddafi iktidarının ilk yıllarından itibaren Afrika ile ilişkileri hep öncelik taşımıştır. Bu ülkelerin bağımsızlıkları sonrasında özellikle Batıya karşı desteklenmesi, farklı Afrika ülkelerinin birbirleri ile yaşadıkları sorunları çözmek için arabuluculuk yapılması, Afrika’nın kalkınması konusunda ekonomik yardımlar yapılması gibi adımlar olumlu bir Libya ve Kaddafi imajı oluşturmuştu. Libya’nın Arap ülkeleri ile ilişkileri de hep inişli çıkışlı olmuştur. Başından itibaren Batı yanlısı Arap ülkelerine ağır eleştiriler yapan Kaddafi, Nasır’ın söylemini devam ettirmiştir. Filistin meselesinden dolayı hararetli bir İsrail karşıtı olan Kaddafi, bunu Filistinli değişik gruplara maddi ve lojistik desteği ile göstermiştir. Türkiye’nin Libya’nın bağımsızlığını kabul etmesi ardından başlayan ikili ilişkiler, özellikle petrolün bulunması sonrasında ekonomik alana kaydı. Ancak iki ülke ilişkilerinde en anlamlı yakınlaşma, Kıbrıs meselesinden dolayı yaşandı. Türkiye, yapmış olduğu 1974 yılındaki barış operasyonu ardından Batılı ülkelerin ambargosuna maruz bırakılmış ve ekonomik anlamda cezalandırılmıştı. Böylesi bir dönemde Libya, hem Kıbrıs hem de Türkiye’ye yardım yapmakla kalmamış, petrol fiyatlarının arttığı bir dönemde Türkiye’ye ucuz petrol vermiştir. Batı ile ilişkilerin iyileşmeye başladığı 2000’li yılların başından itibaren ekonomik toparlanmasını gerçekleştiren Libya, bir süre sonra tüm Arap coğrafyasını etkileyen Arap Baharı ile kaosa sürüklendi. Kaddafi yönetimi, olayların Libya’ya sıçraması üzerinde sert önlemlere başvururken, Batılı ülkelerin hava operasyonları ile destek verdiği muhalif silahlı gruplar kısa sürede rejimi devirerek Kaddafi dönemini kapattılar. Türkiye ile Libya arasındaki ilişkilerin tarihinde öne çıkan unsurlar hangileridir? TUNUS Batısında Cezayir, güneydoğusunda Libya ile komşu olan Tunus, kuzeyde ve doğuda uzunluğu 1300 kilometreyi bulan Akdeniz kıyıları, güneyde ise Sahra çölüyle çevrilidir. Kuzey Afrika’nın bu en küçük ülkesinde, Nüfusun %63’ü şehirlerde, %37’si kırsal kesimde yaşamaktadır. Kuzeyindeki sahil boyu, dağlık alanların ve çölün yer aldığı güney bölgesine göre gerek nüfus gerekse de sosyoekonomik açıdan farklılık arz etmektedir. Nüfusunun %98’ini Sünni Müslüman Arapların oluşturduğu ülkede Berberî, Yahudi, Fransız ve İtalyan azınlık grupları da bulunmaktadır. M.Ö. 9. yüzyılda bugün başkent Tunus içerisinde yer alan bir yerde Kartaca’yı kurmuş olan Fenikeliler, bölgeyi önemli bir siyasi, ekonomik ve askeri merkez haline getirmişti. Kartaca’nın M.Ö. 146’da Romalılar tarafından işgal edilmesiyle hem yönetim el değiştirmiş hem de bölge Hıristiyanlaşmıştır. 8 asır süren Roma ve Bizans egemenliği ardından Tunus, Hz. Osman zamanında İslam’la tanışmıştır. Ukbe bin Nafi komutasında fethedildiyse de, Berberi ayaklanmaları nedeniyle tam olarak kontrol edilmesi, Halife Abdülmelik b. Mervan zamanında gerçekleşti. Bölge halkı arasında İslam’ın benimsemesiyle birlikte Arap kültürü de yaygınlaşmış ve çoğunluğu putperest Berberîlerin oluşturduğu etnik yapı fetihten sonra değişerek bölge Araplaşmıştır. 3 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 155 Ne var ki devam eden Berberi ve Harici isyanları ancak 801 yılında büyük oranda kontrol altına alınabilmiş ve Abbasi halifesi Harun Reşid zamanında Kayravan valiliğine tayin edilen İbrahim b. Ağleb’den neşet eden Ağlebiler Devleti kurulmuştur. İçişlerinde özerk dışişlerinde halifeye bağlı Ağlebiler’in varlığı 909 yılında Fatımilerin hakimiyetiyle sona ermiştir. Fatımiler, öncelikle Kayravan ve Mahdiya şehirlerini merkez olarak kullanmışlar, 972 yılında Mısır’ı ele geçirip başkenti Kahire’ye taşıdıklarında Tunus’a Berberi olan Zirilerden bir vali atamışlardır. Böylece yerel farklı otoritelerin denetimindeki Tunus’ta daha sonra bir süre Horasaniler ve ardından Muvahhitler hüküm sürmüştür. Fas merkezli Muvahhitler Devleti’ndeki bölünme ve ardından ortaya çıkan karışıklıklar sırasında vali Ebû Zekeriyyâ el-Hafsî, 1228 yılında Tunus’ta bağımsız Hafsi Hanedanlığını kurmuştur. Uzun yıllar Hafsilerin kontrolünde kalan ülke 1574 yılında tam olarak Osmanlı Devleti sınırlarına katıldı. Osmanlı’nın “beylerbeyi” olarak atadığı grevliler tarafından yönetilen bölge, bu dönemde Türk gemilerinin Akdeniz’deki limanı haline gelmiştir. Osmanlı, başlarda Tunus’un içyapısına köklü müdahalelerde bulunmadığından, bölgede iktidar askerlik işlerinden sorumlu “dayılar” ile diğer taraa vergi toplanması ve güvenliğin sağlanmasından sorumlu “beyler” arasında paylaşılmıştı. 17. yüzyılda Murad isminde bir ‘bey’in yönetiminde Murâdîler dönemi yaşanırken, 1705 yılında Hüseyin b. Ali’nin iktidarıyla Hüseyniler dönemi başlamıştır. Murâdî ve Hüseynî aileleri eyalet yönetiminde yetki sahibi olunca Osmanlı merkezi “beylerbeyi” tayininde, aile fertlerinden birinin görevlerini onaylanmasıyla yetinmiştir. XVIII. yüzyılın sonlarında bir yandan kıtlık ve veba salgınları diğer yandan Avrupa yayılmacılığı nedeniyle Tunus ekonomisi çöküşe sürüklendi. Vergilerin arttırılması üzerine patlak veren 1864’teki büyük bir ayaklanma bastırılmış olsa da, artık Tunus, Avrupalıların işgaline karşı dirençsiz hale gelmiştir. Bu dönem kendi inisiyatifi ile Fransa ile anlaşmalar dahi imzalayan yerel yöneticiler, adeta yarı bağımsız davranmaya başlamıştır. Fransızların Cezayir’i 1830 yılında işgali ardından gittikçe bölgede güçlenen varlığı, 50 yıl sonra Tunus işgalini getirmiştir. Bedevi kabilelerin Cezayir sınırını ihlal etmesini gerekçe gösteren Fransızlar, 1881 yılında Tunus’u işgal etmiştir. O sırada yönetimde bulunan Hüseyni Hanedanı’nın egemenliğinin kâğıt üzerinde sürmesine rağmen, Fransızların Tunus Beyi ile imzaladıkları 1881 tarihli anlaşmalarla, 1956’ya kadar sürecek olan sömürge dönemini başlattı. Bölgenin tüm ülkelerinde olduğu gibi, sömürge dönemi ile birlikte, Tunus’ta hızlı bir modernleşme süreci başlatıldı. Tarım reformu, ile bölgeye yeni teknolojinin yanı sıra binlerce Fransız çiçi getirildi. Ülkedeki sömürgeci nüfus öylesine arttı ki işlenebilir toprakların yaklaşık beşte biri Fransızların eline geçmiştir. Diğer yandan ülkede Fransız eğitim sistemi uygulanmaya başlanmış, Fransızlar dini eğitime dahi müdahalede bulunmuşlardır. Bir yandan dil olarak Fransızcanın nüfuzu artarken diğer yandan binlerce Tunuslu ülkelerinin entegrasyonunu hızlandırmak üzere Paris’te eğitim almaya gönderilmiştir. Fransa daha önce Cezayir örneğinde olduğunun tersine burada halkı Fransızca öğrenmeye zorlamamış ya da Arapçayı yasaklamamıştır. Ancak Avrupalı yerleşimciler için kurulan ve Fransızca eğitim veren yeni okullar aynı zamanda Tunus aristokrasisini oluşturacak yerli seçkinleri de yaratmıştır. Böylece kısa zamanda seçkinliğin sembolü haline gelen Fransızca çok fazla direnişle karşılaşmadan yayılabilmiştir. 1950’li yılların ortalarına gelindiğinde Tunus’ta sadece Zeytuna ve Kayrevan üniversitelerinde iyi seviyede klasik Arapça eğitimi bulunmaktaydı. Hem Fransızca hem Arapça bilen bu yeni elitler Tunus’un geleceğinde etkin bir rol oynamıştır. 156 Ortadoğu Tarihi Fransız işgalinin ilk yıllarında ulusçu fikirler barındıran ilk hareket 1907 sıralarında ortaya çıkan Fransız eğitimi görmüş az sayıda kişiden oluşan Jön Tunuslular’dı. Hareketin çıkardığı Fransızca gazete Le Tunisien başlarda eğitim meselesi üzerine odaklanmış, Tunusluların Fransızlarla eşit muameleye tabi tutulması gerektiğini savunmuş ancak bağımsızlık vurgusu yapmamıştı. Ancak, 1920’lerde ortaya çıkan Düstur Partisi büyük bir uyanışı sağladı. Parti fikri ihtilaarla sonradan ikiye ayrılmış ve Fransız kültürüyle yetişmiş yeni kuşağın temsilcisi Habib Burgiba tarafından Yeni Düstur Partisi (YDP) kurulmuştur. Burgiba işgal karşıtlığı nedeniyle 1940 yılında Fransızlar tarafından hapse atılmış, II. Dünya Savaşı sırasında 1942 yılında Almanlar tarafından serbest bırakıldığında kahraman haline gelmiştir. Burgiba yöntem olarak silahlı mücadeleyi değil bağımsızlık için Fransızlarla işbirliği yapmayı tercih eden bir siyasetçiydi. Bu bağlamda 1954 yılında Fransa tarafından önerilen yarı bağımsızlık teklifini dahi kabul ettiyse de gerek parti içi muhalefet gerekse de Arap milliyetçilerin tam bağımsızlık talepleri nedeniyle geri adım atmıştır. Nihayetinde 1956’da taraar arasında gerçekleştirilen bir protokol ile bağımsızlık gelmiştir. Bağımsızlık mücadelesini destekleyen Hüseyni ailesinden Emin Bey, bağımsızlığın kazanılmasıyla birlikte kral olduysa da, 1957’de Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle saltanat da sona ermiştir. Habib Burgiba Tunus’un ilk devlet başkanı olarak bütün yetkileri eline aldığında, yabancılar ülkeyi terk etmeye başlamıştı. 1956-63 arasında sömürgeci yerleşimcilerin nüfusu beşte bire düşmüştür. Avrupalı sömürgecilerin ve Tunuslu Yahudilerin ayrılmasıyla ülke yönetici sınıfının büyük bir bölümünü kaybetmiştir. Böylece ilk 3-4 yıllık süreçte üretim neredeyse tamamen durmuş, yatırımlar büyük bir düşüş göstermiş, sermaye kaçışı kontrol edilemez hale gelmiştir. Düstur hükümeti önceleri liberal ekonomiyi benimsemeleri nedeniyle kötüye giden duruma seyirci kalmışsa da 1960’da ilk kalkınma planının oluşturulmasıyla birlikte önce müdahaleci, zamanla da sosyalist bir çizgiye evirilmiştir. Avrupalıların göçünün etkilerini yumuşatmak için ticareti geliştirme ajansları, ulusal ithalat-ihracat şirketleri kurulmuştur. Böylece dağıtım sektörünün büyük bir kısmı devlet kontrolü altına girmiştir. Tunus’ta Bahar Yorgunluğu (Prof. Dr. Zekeriya Kurşun) http://ordaf.org/tunustabahar-yorgunlugu/ Burgiba, bağımsızlık sonrası dış politikada gerek çevre ülkeler gerekse de batılı ülkelerle ilişkilere önem vermiştir. Fransa ile ilişkileri kesmeyen Burgiba batılı ülkelerle ilişkilerinde de genel olarak olumlu bir politika gütmüştür. Arap ülkeleriyle ilk yıllarda güçlenen ilişkiler, 1965 yılında Burgiba’nın Filistin-İsrail meselesinde İsrail yanlısı bir tutum almasıyla bozulmuştur. İçeride ve dışarıda çokça eleştirilen bu tutum Mısır, Irak ve Suriye’nin Tunus’tan temsilcilerini çekmesiyle sonuçlanmıştır. Ne var ki, 1967’deki Arap-İsrail savaşından sonra ilişkilerin onarılmasına çalışılmış, temsilcilikler karşılıklı olarak yeniden açılmıştır. İç politikada ise Burgiba, önceliği modern bir toplum yaratma amacıyla sosyal değişime vermiştir. Ne var ki, Tunus halkının büyük bir kısmı yönetici elitten farklı olarak dini ve geleneksel değerlere bağlı olduğundan, ciddi bir siyasi ve sosyal direnç yaşandı. 1960 yılında Kayravan’daki protestolarda çok sayıda kişi hayatını kaybetmiştir. Uygulanan ekonomi programı enasyonun yükselmesine ve halkın alım gücünün düşmesine neden olunca bu kez, 1968’te ülke genelinde protesto gösterileri patlak verdi. 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 157 Burgiba, sürdürdüğü politikalar nedeniyle halktan gördüğü muhalefet üzerine 1975’te anayasa değişikliği ile kendisini ömür boyu cumhurbaşkanı ilan etti. Tek parti sisteminin ağır yönetim biçimini uygulayarak otuz bir yıl iktidarda kalan Burgiba, bu süreç içerisinde gördüğü her türlü muhalefeti en sert şekilde bastırarak iktidarını korumaya çalışmıştır. Ülke geneline yayılan ekonomik sorunlardan kaynaklı 1984’te yeni bir isyan hareketi ortaya çıkmıştı. Krizi fırsata dönüştüren Zeynel Abidin Bin Ali, 1987 yılında Burgiba’nın hastalığını bahane ederek yumuşak bir darbe ile yönetimi ele geçirmiştir. Fransa’da askeri eğitim gören Bin Ali liberal politikaların uygulanacağına söz verip 1988’de birçok siyasi mahkumu serbest bıraksa da, büyük oranda selefinin devlet anlayışını sürdürmüştür. Örneğin 1988 yılında çok partili sisteme geçişle birlikte Raşit Gannuşi’nin kurduğu El-Nahda partisi, yüzde 19,6 oy aldığı halde, bir iç tehdit olarak algındı. Muhalefete yönelik girişimde çok sayıda kişi tutuklanırken, Gannuşi dahil yüzlerce muhalif ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. 1990 yılından itibaren baskı politikaları hoşnutsuz bir kitle yaratırken, uygulanan yanlış ekonomi politikaları da devasa bir genç işsizler ordusu ortaya çıkardı. 2009 yılından itibaren yöneticiler hakkında çıkan yolsuzluk haberleri bardağı taşıran damla oldu. Öeli halk, 2010 yılı sonunda sokaklara döküldü. 2011’de Bin Ali ülkeyi terk etmek zorunda kalırken, 6 ay sonra gıyabında yargılandığı mahkeme tarafından yolsuzluk ve kamu kaynaklarını kötüye kullanmak suçlarından 35 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. Bağımsızlık sonrasında Tunus’ta modernleşme süreci nasıl bir toplumsal tepki ile karşılaşmıştır? CEZAYİR Afrika’nın en geniş topraklara sahip ülkesi olan Cezayir, kuzeyinde Akdeniz, doğuda Tunus ve Libya, güneydoğuda Nijer, güneybatıda Mali ve Moritanya, batıdan ise Fas ile çevrilidir. Büyük bölümü çöl arazilerinden oluşan ülkenin %20’si tarıma elverişlidir. Zengin yer altı kaynaklarına sahip ülkenin %78’i Arap, %20’si Berberi ve kalanı da Fransız ve diğer azınlıklardan oluşmaktadır. Günümüzde Cezayir toprakları tarihöncesi çağlardan kalma değerli yapıtlar bakımından oldukça zengindir. İlk çağlardan itibaren yerel Berberi devletleri bulunsa da, Cezayir tarihi, özellikle M.Ö. II. Yüzyıl sonlarında Fenikelilerin gelmesinden ve kıyılarda ticaret kentleri ve limanlar kurmalarından sonra önem kazanmaya başlamıştır. Fenikelerinden sonra Kartacalılar da yerel Berberi halkları ve özellikle Nümidya krallığı ile ilişki kurarak iç kesimlere inmeyi başarırken, antik tarih bakımından Cezayir’de Roma uygarlığının etkileri daha köklü olmuştur. M.Ö. 46 yıllarında Roma denetimine giren bölge, uygulanan sulama sistemleri ve tarım faaliyetleri sayesinde büyük bir ekonomik ve sosyal gelişme kaydetmiştir. 7 asırlık Roma hakimiyeti sırasında yerel valilerce yönetilen Cezayir toprakları, VII. Yüzyılın ortalarında İslam dönemi ile tanıştı. İslam orduları tarafında fethedilen Cezayir, önceleri Emevilerin daha sonraki tarihlerde İdrisi ve Ağlebiler gibi yerel hanedanlıkların hakimiyetinde kaldı. Bu süreç boyunca bölgenin Araplaşması ve İslamlaşması devam ederken, bölgede egemenliğini pekiştiren Arap orduları, yerel Berberi kabilelerin direnişini kırmak için ciddi savaşlar da verdi. Merkezi Arap coğrafyasındaki mezhebi ve siyasi çekişmelerin etkisini ağır biçimde hisseden Cezayir bölgesi, ancak XII. Yüzyıldan itibaren Muvahhitler devleti döneminde bütünlüklü bir yapıya kavuşabildi. 4 158 Ortadoğu Tarihi Kıyı kentleri her seferinde bağımsız birer emirlik haline gelirken, iç bölgelerde ise yerel emirlikler özgürce hareket ediyordu. Bu parçalı yapı uzun asırlar boyu devam etse de XVI. Yüzyıl başlarında İspanyolların Cezayir kıyılarına sokulmalarıyla birlikte ciddi bir tehlike baş gösterince Cezayirliler Türklerden yardım istedi. Bunun üzerine Barbaros Hayrettin Paşa komutasındaki donanma, 1512’den itibaren bölgeyi Osmanlı topraklarına kattı. Böylece günümüzdekine çok yakın boyutlarıyla ilk siyasal bütünlük gerçekleşmiş oldu. Osmanlı sarayı Cezayir’in işlerine doğrudan doğruya karışmadığından Barbaros kardeşler uzun bir süre ülkeyi oldukça bağımsız biçimde yönettiler. Birkaç yüzyıl öncesinde İspanyol tehdidi atlatılmış ancak, Osmanlı devletinin bir çok gaileler ile uğraştığı bir sırada 1830 yılından Fransa’nın bölgeyi işgali, Avrupa’nın etki alanını genişletmekle kalmadı günümüze kadar sürecek olan yeniden siyasal yapılanma dönemini başlattı. XIX. yüzyıl boyunca bölgeyi işgali altında tutan Fransa, ülkeyi merkezden atanan ve Cezayir’de oturan bir genel vali aracılığıyla yönetiyordu. Cezayir’deki tarlaların sömürgecilerle birlikte güneydoğu Fransa’dan getirilen on binlerce köylüye dağıtılması, yerli halk açısından hayatı sürdürülemez hale getirdi. Bölgedeki kolonizasyon o derece büyük boyutlara ulaşmıştı ki, 1896 yılına gelindiğinde, sömürgede doğup büyüyenlerin sayısı yerli halktan bağımsız yeni bir toplum ortaya çıkarmıştı. Bu yeni topluluk, Fransız çoğunluğun yanı sıra, uyruk değiştirmiş Avrupalılardan ve Yahudilerden oluşuyordu. En verimli toprakların yanı sıra, ticaret, denizcilik, taşımacılık, bankalar ve fabrikalar sömürgecilerin eline geçmiş, yerli halk kalkınma atılımlarının dışında bırakılmıştı. Bir süre sonra Fransız işgal yönetiminin amaçlarının sadece siyasi ve ekonomik sömürü olmadığı anlaşıldı. Fransızlar, bölgeyi kendi imparatorluklarının bir parçası haline getirmek istedikleri için halkın Hıristiyanlaştırılması ve Fransız kültürünün benimsenmesi konusuna özellikle önem vermişlerdi. Bu amaçla 1830 yılında Avrupa’nın en büyük misyonerlik merkezi olarak nitelenen Beyaz Papazlar Cemiyeti’ni Cezayir’de kurmuşlardır. Bu cemiyet bölge halkının 50 yıllık bir süre içinde tamamen Fransızlar gibi olmasını hedeiyordu. Fransız işgaline karşı tepkiler de gecikmedi. Daha işgalin ikinci yılında itibaren Emir Abdülkadir isimli yerel dini lider, 1847 yılında tutuklanmasına kadar 14 yıl süren bir mücadele başlattı. Sonrasında devam eden farklı ayaklanmalar da şiddetli bir şekilde bastırılmış ve olaylarda yüz binlerce Cezayirli hayatını kaybetmiştir. Birinci Dünya Savaşı koşulları Cezayir açısından yıkıcı olmuştur. Topraklarının sömürülmesine ilave olarak Cezayir Paris yönetiminin savaş gayretlerine destek vermek zorunda olduğundan, ülkenin yer altı zenginlikleri yerel halka ulaşmadan Fransız ordusu için harcandı. Fransız işgaline karşı ikinci büyük bağımsızlık savaşı ve ulusal uyanış İkinci Dünya Savaşından sonra 1954 yılında başladı. Gerilla savaşını kitlesel halk eylemine dönüştüren Cezayir Milli Kurtuluş Cephesi’nin öncülük ettiği ayaklanmalarda yüz binlerce Cezayirli hayatını kaybetti. Cephe, kararlı mücadelesi ardından 1958’de geçici bir hükümet kurarak 1962 yılında da bağımsızlık ilan etmiştir. 1963 yılında yürürlüğe giren anayasaya göre aynı yılın eylül ayında Ahmet bin Bella ülkenin ilk cumhurbaşkanı seçildi. Ama bu zaferin arkasından ulusal hareket büyük bir sarsıntı geçirdi. Ulusal Kurtuluş Cephesi’nin saygınlık kazanmış önderlerinden Bin Bella, 1965 yılında askeri bir darbeyle iktidardan uzaklaştırılıp yerine Albay Huvari Bumedyen başkanlığında bir Devrim Konseyi göreve başladı. Ana- 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 159 yasa askıya alınırken, 1971’de yeni bir anayasa hazırlandı. Bumedyen devlet ve hükümet başkanlığı görevlerinin yanı sıra yasal tek siyasal güç olan Ulusal Kurtuluş Partisi’nin de başkanlığı üstlenmişti. Ülkede tam bir sosyalist dikta yönetimi kurulurken, ülkede çok ciddi siyasal ve ekonomik sorunlar ortaya çıktı. Hızlı sanayileşme adımlarına rağmen kırsal bölgelerden kentlere büyük bir kitlesel hareket yaşanırken, işsizlik büyük boyutlara ulaştı. Yaşanan sorunların toplumsal ayaklanmalara dönüşmesi ardından ülkede büyük olaylar başladı. Bunlar içinde en büyüklerden biri olan 1982 yılındaki ayaklanmada sayısı yüz binlere ulaşan halk sokaklara döküldü. Rejimin zor kullanarak bastırdığı bu olayların etkisi henüz unutulmaya başlarken 1988 yılında bir haa sürecek büyük bir ayaklanma daha patla verdi. Onlarca kişinin hayatını kaybettiği bu toplumsal olayları bastırmakta zorlanan hükümet sonunda çok partili hayata geçileceği sözünü vererek, muhalif kesimlerin temsiline kapı araladı. Bunun üzerine yeni bir anayasa hazırlanarak 1989 yılında halkoyuna sunuldu. Yeni anayasa ülkenin sosyalist niteliğine son vererek çok partili yaşama geçilmesini ve siyasi amaçla faaliyet gösteren dernekler kurulmasını sağlıyordu. Yeni dönemle birlikte çok sayıda siyasi parti kurulurken, ilk demokratik seçimler 1990 yılında yapıldı. Yerel seçimleri o dönem farklı grupları bünyesinde barındıran ve İslamcı görüşleri ile öne plana çıkan İslami Kurtuluş Cephesi (FIS) kazandı. Ancak Aralık 1991 tarihinde yapılan parlamento seçimlerini de aynı partinin kazanması üzerine yönetime el koyan ordu seçimlerin ikinci turunu ve tüm demokratik süreci askıya aldı. Başta Parti Başkanı Abbas Medeni olmak üzere tüm FIS liderleri tutuklanırken, ülke kanlı bir iç savaşa sürüklendi. 1992 yılından itibaren başlayan iç savaşta binlerce insan hayatını kaybetti. İç barışın getirilmesi için yürütülen görüşmelerin başarısız kalması, ülkede istikrarsız bir denge durumu ortaya çıkardı. Bu dengenin bir yanında merkezi otorite olarak tüm gücü elinde toplayan askeri elitler, öbür yanında ise siyasal taleplerini cılız biçimde duyurmaya çalışan sivil elitler. Buna rağmen sonunda ülkede terör büyük ölçüde sonlandırıldı ve siyasi istikrar sağlandı. Arap Baharı öncesi bu tecrübeyi yaşayan ülke Arap Baharı sürecinden pek fazla etkilenmedi. Cezayir’de on binlerce sivilin ölümüyle sonuçlanan iç savaş hangisidir? FAS Kuzey Afrika’nın en batısında bulunan Fas, kuzeyden Akdeniz, doğudan Cezayir, güneyden Moritanya ve batısında Atlas Okyanusu ile çevrilidir. Ülke nüfusunun %55’ini Araplar kalanların büyük bölümünü farklı Berberi topluluklar oluşturmaktadır. Etnik olarak iki büyük gruptan oluşmakla birlikte, nüfusun tamamına yakını Müslümandır. Ülke topraklarının %20’si tarıma elverişli olmakla birlikte Akdeniz ve okyanus sayesinde yeşil bitki örtüsü yaygındır. Çok eski çağlarda nereden geldikleri halen bilinmeyen Berberi toplulukların yerleştikleri Fas toprakları, önce Fenikelilerin, daha sonra Romalıların sömürgesi oldu. Eski dönem tarihine ilişkin çok veri bulunmaktadır. VII. Yüzyıl sonlarında bölgeye Arap fatihlerin gelmesiyle birlikte bölge tarihi daha detaylı bilinir olmuştur. İslam’ın bölgeye gelişi ile Arap dili ve kültürünün etkisi altında kalan yerel topluluklar hızla İslamlaşmaya ve Araplaşmaya başladı. Fas’ın tümünün alınması bir defada olmamıştır. Önce 686 yılında Ukbe bin Nafi komutasında bir bölümü fethedilen Fas toprakları İfrikiyye eyaleti olarak Emevi5 160 Ortadoğu Tarihi lerin merkezi hükümetine bağlanmış ancak tam fetih tamamlanmamıştır. 688’de Hasan bin Numan ve 710’dan sonra gelen Musa bin Nusayr isimli Arap yöneticiler tarafından fetih tamamlanabilmiştir. Ancak Fas coğrafyasını tarihsel anlamda önemli kılan asıl unsur İspanya’nın fethindeki rolü ile ilgilidir. Musa bin Nusayr’ın komutanlarından biri olan Tarık bin Ziyad, 711 yılında Cebelitarık boğazını geçerek bugünkü İspanya topraklarına girmiş ve Endülüs İslam medeniyetinin ilk temellerini atmıştır. Yukarıda ismi geçen başarılı vali ve komutanların varlığına rağmen halifeler Fas’ta hiçbir dönem kesin bir egemenlik kuramadılar. Berberilerin kabile olarak yaşama biçimine siyasal düzenine ve coğrafi etnik kapalılıklarına bağlı toplumsal yapıları değişmeden sürüp gitti. Buna, Müslüman olmalarından sonra Berberiler arasında ortaya çıkan mezhep ayrılıklarının (önceleri haricilik, ardından Şiilik) yayılması eklenince ülkenin siyasal bütünlüğü hep parçalanmaya müsait bir durum gösterdi. Yüzyıl boyunca birçok kabile devleti birbirleriyle sürekli savaşıp dururken, karışıklıklar ve ayaklanmalar hiçbir zaman eksik olmadı. Bu nedenle mağrip toprakları 770’lere kadar hilafete bağlı kalsalar da bu tarihten itibaren birçok yerel küçük devletler ortaya çıktı. Önceleri Rüstemiler (776-908), Midrariler (772-977), İdrisiler (789-974) ve Ziriler (972-1148) farklı aile hanedanlıkları olarak bölgede hüküm sürdüler. Ancak bölgenin siyasal ve dini bütünlüğünü sağlayan en önemli İslam devleti Murabıtlar olmuştur. 1056 yılından itibaren bölgede hüküm sürmeye başlayan Murabıtlar, kuzey Afrika’nın büyük bölümü ile İspanyanın bir bölümünü içeren 6 milyon kilometre karelik bir alanda hakimiyet kurdular. Murabıtların merkezinin bugünkü Fas sınırları içinde bulunan Merakeş kenti olması, bu kente ve içinde bulunduğu bölgeye özel bir önem kazandırmıştır. 1147 yılına kadar Murabıtların kontrolündeki bölge, bu tarihten itibaren başka bir yerel devlet olan Muvahhitlerin kontrolüne girdi. Fas toprakları en parlak günlerini bu dönemde yaşamıştır. Güçlü bir deniz filosu, büyük bir sanatsal ve kültürel üretkenlik, dini motivasyona dayalı yayılmacı anlayış ve zengin ticaret bu parlak günlerin en dikkat çeken unsurlarıydı. 1269 yılından sonra dağılan Muvahhitlerin yerine çok sayıda yerel küçük devlet ortaya çıktı. Bir bölümü kendini şerif ailesi olarak ilan eden bu yerel hanedanlıkların yerel çekişmeleri Portekiz ve İspanyol yönetimlerine cesaret vermiş ve bölgeye yönelik Avrupalı akınları da bu dönemden itibaren hızlanmıştır. Böylece bu altın çağı uzun bir gerileme dönemi izledi. Fas topraklarında yerel emirler kendi coğrafyalarına çekilip küçük bir bölge ile yetinmek zorunda kaldılar. Ülkenin tarihi süreç içinde geçirdiği sarsıntılara XV. yüzyıl başlarında Hıristiyanlığın yayılması da eklenmiş ve önce Portekizliler ardından İspanyollar kuzey Afrika’da ciddi toprak kazanımları sağlamıştır. Aynı dönemde Osmanlı yönetimi, bir yandan Endülüs öbür yandan Fas bölgesindeki krallardan gelen yardım taleplerine uygun olarak nüfuz kazanmaktaydı. 1492 yılından sonra Osmanlıdan yardım isteyen Fas yöneticileri, doğrudan bağlanma şekilde değil ama yıllık belirli bir vergi verme karşılığında Osmanlıya tabi bir özerk yönetim haline geldi. 1576 yılında kral Mütevekkil Alellah, bu bağımlılık ilişkisine isyan etse de, Osmanlının bölgeyi kontrol edebildi. XVI. Yüzyılın başlarında Cezayir’i kendi topraklarına katan Osmanlı Fas ile yakından ilgilense de, doğrudan kontrol etmek yerine bölgede birbiriyle mücadele veren aileler arasındaki çekişmeye taraf olup inisiyatif almıştır. Bu iktidar mücadelesinde Osmanlının tercihi Sa’diyye Şerieri sülalesi olmuştur. Osmanlı Devleti burayı bir tampon böl- 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 161 ge olarak görmüş ve doğrudan hakimiyet kurmayı tercih etmeyerek sürekli ilişki içinde olduğu ve yabancılara karşı himaye görüntüsü verdiği bir yönetimi benimsemiştir. Öte yandan bölgedeki hakimiyet için bir taraa Sa’diyye Şerieri sülalesi öbür yanında ise Hasani Şerieri sülalesi (Filaliler) ana aktör olarak, dört asır boyunca mücadele yürütmüş ve sonunda, bugünkü kraliyet ailesinin de bağlı olduğu Filaliler galip gelmiştir. 1660 yılından beri bölgede aynı ailenin yöneticiliği devam etmektedir. Filaliler iktidarlarının başlarında Osmanlı’ya mesafeli dururken, sonraki yıllarda yakınlaşmak için yaptıkları hamleler, başta Osmanlı-Rus savaşı olmak üzere Osmanlının diğer siyasi krizlerle mücadele ettiği bir döneme denk gelmesi nedeniyle yeterince gelişmedi. Bir diğer unsur ise, Fas ile ilişkilerin hep Cezayir’in öncelik taşıdığı bir düzlemde yürütülmesi idi. Bu da Cezayir’deki yönetimden memnun olmayan Faslıları ikinci plana itmekteydi. Bu arada Avrupa’nın sanayileşme sürecinin başlamasından kısa süre sonra, XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren Fas sultanlığı Avrupa ile iyi ilişkiler kurmaya yönelmişti. Avrupa ile çeşitli ticaret anlaşmaları yapılırken, bugünkü Suvayra ticaret kenti kuruldu. Ne var ki Avrupalılara tanınan ayrıcalıklar ülkeyi büyük bir ekonomik bunalıma sürüklemekte gecikmedi. Fransa ile 1844 ve İspanya ile 1859 yıllarında yapılan savaşların durumu daha da kötüleştirmesi ile sultanların vergileri ağırlaştırmaları birçok yerel ayaklanmaya neden oldu. Bu hoşnutsuzluklar Avrupalıların sınır dışı edilmeleriyle sonuçlanan bir dizi toplumsal tepkiyi de tetiklemişti. Yaşanan kargaşa ortamı, Avrupalıların Fas üzerinde hak iddia etmelerini kolaylaştırdı. 1830 yılında komşu Cezayir’i işgal eden Fransızlar, ilave olarak Fas topraklarına göz dikmiş olsalar da, bir yanda İspanya öbür yanda Almanya baskılarıyla bunu fiiliyata geçiremediler. Neredeyse bir asır boyunca Avrupalı güçler arasındaki çekişmelere konu olan ve her defasında küçük parçalar halinde birçok defa işgal edilen Fas toprakları sonunda 1912 yılında Fransa’ya bırakıldı. Ancak aynı sırada İspanya da Fas üzerinde hak iddia edince, aynı yıl ülkenin kuzeyince Akdeniz kıyısındaki kesimi onlara bırakıldı. Böylece Fas’ı himayesi altına alan Fransa bir süre sonra katı bir merkezi yönetim kurdu. O sırada Fas’ın başında Filali sülalesinden krallar bulunuyordu. Paris hükümetince atanan sultana yalnızca dinsel konularda yetki tanındı. Fransızlar bir milyon hektar toprağı Avrupalı sömürgecilere dağıttılar. Böylece büyük sermayelerin Fas’a akmasına ve ekonomiyi değiştirecek büyük atılımlara yol açmaya hedeediler. Alt yapı yatırımlarını da yapan Fransızlar, ülkenin kültüründe de köklü bir dönüşüm gerçekleştirdi. Buna bağlı olarak kentlere göç hızlanırken, yeni toplumsal sınıar ortaya çıkmaya başladı. Birinci Dünya Savaşı’nın hemen ardından Fransa ile her hangi bir çekişme içine girmeyen kraliyet ailesinin içinde farklı isimler gelip giderken, ülkedeki modernleşme süreci hızlanıyor, bununla birlikte ülke siyasetinde milliyetçi fikirlerle yeni bir Fas elit sınıfı oluşmaya başlıyordu. 1930’lu yılların zorlu ekonomik koşullarının da etkisiyle, milliyetçi aydınların tepkisi yükselirken, Fransızlar, bir blok halinde önünde duramayacağı Fas halkından Arapları ve Berberileri çatıştırarak sonuç almaya çalıştı. Bir yandan Berberilerin İslam öncesi tarihini yüceltip onların aslında zorla Araplaştırıldığı tezini kullanan sömürge yönetimi, iki büyük etnik grubu birbirine karşı kullanırken, öbür taraa bazı Berberi kabileleri Araplardan ayırarak onlara kısmi özerklik verdiler. 162 Ortadoğu Tarihi 1940’lardan sonra Fas’ta bağımsızlık hareketi yine de güç kazandı. Bağımsızlık yanlısı İstiklal Partisi, 1944 yılında işgalcilerin ülkeyi terk etmeleri konusunda ültimatom mahiyetinde talepleri dillendirip kitlesel bir başkaldırının işareti verildi. Fransızlar İstiklal Partisi ileri gelenlerini tutuklayıp, kontrolü sağlamaya çalışsa da Kral IV. Muhammed’in de Fransızlara karşı tavır alması işleri çıkmaza sürükledi. Fransızlar çözümü, kralı da sürgüne göndermekte bulduysa da, yeni atanan kralın halk tarafından kabul edilmemesi ve olayların büyümesi üzerine 1956 yılında Fas’ın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. İspanyollar da kuzeyde işgal altında tutukları bölgelerin bir bölümünden çekilince ülke bugünkü sınırlarında bağımsız hale gelmiş oldu. IV. Muhammed’in sultanlık yetkilerinden vazgeçerek 1958 yılında sınırlı monarşiyi kabul etmesi üzerine yeni anayasal hazırlıklar yapıldı ve 1962 yılında bugün de sürmekte olan parlamenter sisteme geçildi. Bağımsızlığa rağmen bölgedeki çıkarları nedeniyle Fransa’nın Fas üzerindeki etkisinden vazgeçmemesi ve sömürge döneminde kalma bir dizi siyasi krizin sürmesi ülke iç ve dış politikasındaki önemli sorunların kaynağı olmayı sürdürmektedir. Fas bağımsızlık sonrasında, bugün dahi etkileri devam eden önemli inisiyatifler geliştirebilmiştir. Bunlar içinde Fas Kralı II. Hasan’ın, 1969 yılında Mescid-i Aksa’ya yönelik kundaklama olayından sonra derhal harekete geçip İslam dünyası liderlerini Rabat kentinde toplaması ve ardından İslam Konferansı Örgütü adıyla bir uluslar arası örgütün doğuşuna ön ayak olması en önemli katkılardan biridir. Bugün Sebte ve Melilla şehirlerinin halen İspanya işgali altında bulunması, sömürgeci güçlerin bölüp çözümlemeden bıraktığı Batı Sahra meselesi ve Avrupa’ya yönelik kaçak göçmen meselesi önemli dış politika tartışmaları olarak uzun yıllardır ülkenin başını ağrıtan problem alanlarıdır. Buna karşı iç politikada ise özellikle Berberi ve Araplar arasındaki bölünme konusu ülkenin en önemli gündem maddelerinden biridir. Yine benzer şekilde, 2000’li yıllarla birlikte giderek gücünü artıran İslami siyasal partiler ve onların talepleri ülkede seküler-dindar ayrımına doğru bir seyir izlemektedir. Fas’ın bağımsızlık sürecindeki dönüm noktaları nelerdir? SUDAN Sudan, coğrafi olarak bir doğu Afrika’da olmakla birlikte tarihi boyunca siyasi ve kültürel olarak hep kuzeyindeki Mısır’ın etkisinde kalmıştır. Ülkenin kuzeydoğusunda Kızıldeniz, doğusunda Eritre ve Etiyopya, güneyde Kenya, Uganda ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti, güneybatıda Orta Afrika Cumhuriyeti, batıda Çad ve kuzeybatıda ise Libya ile çevrilidir. Coğrafi olarak Afrika’nın en geniş ülkelerinden biri olan Sudan’da topraklarının yarıdan daha azı tarıma elverişlidir. Ülke nüfusunun yarısını Araplar oluştururken, kalan yarısını Hausa, Fulani, Masali, Dinka, Beja ve Nübye halkları olarak isimlendirilen yerel Afrika toplulukları oluşturmaktadır. Ülke nüfusunun %80’i Müslüman, %10’u Hıristiyan ve %10’u da yerel din mensuplarıdır. Ülkenin eski çağlara ilişkin tarihi konusunda çok az bilgi mevcut olduğundan genellikle Firavunlar dönemi Mısır’ın bir taşra vilayeti olarak anılır. Nitekim daha M.Ö. 3100 gibi çok erken bir dönemden itibaren Mısır yönetimi yüzyıllar içinde güneye doğru hakimiyetini yayarken, Nil nehrinin üst kısımlarına kadar ilerlemişlerdi. Sonraki tarihlerde Latince Nübye ismiyle anılan Sudan toprakları, Mısır merkezli imparatorlukların yanı sıra, yerel bazı hanedanlarca yönetiliyordu. 6 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 163 VII. yüzyıldan itibaren Mısır’a İslam’ın gelişiyle birlikte özellikle Müslüman tüccarların güneye doğru ilerlemesi sayesinde bugünkü Sudan topraklarında İslamlaşma başladı. Ancak yine de Memluklüler dönemine kadar bölgeye önem verildiği söylenemez. 1517 yılında Mısır’ın ardından Sudan’ın kuzey bölgeleri de Osmanlı idaresine geçmiş, Müslüman Nubyeler ile ittifak yapılarak, bölgede varlığını sürdüren Funj imparatorluğu daha güneye sürülmüştür. Sudan modern döneme Mısır valisi Mehmet Ali Paşa döneminde adım atmıştır. M. Ali Paşa, 1821 yılında Sudan’a her biri kendi çocukları tarafından komuta edilen iki ordu gönderdi. Mavi ve Beyaz Nil’in birleştiği noktada askeri üsler ve bugünkü Hartum kenti kurulurken, şehir kısa süre sonra idari bir merkez haline geldi. Kızıldeniz kıyısındaki limanlar nedeniyle büyük önemi bulunan bölge, bir yanda Kavalalı’nın oğlu İsmail’in Batılılaşmacı reformları ile öbür yanda bizzat Batılıların işgali arasında sıkışıp kalmış bir görüntü sergiliyordu. 1873 yılında, Gordon Paşa olarak bilinen İngiliz General Charles Gordon, Mısır Hidivi tarafından Ekvatorya genel valisi olarak atanmış ve yerel isyanları bastırmakla görevlendirilmişti. Ancak onun görevini tamamladığı düşünülen bir sırada, Muhammed Ahmed el-Mehdi isimli dini lider 1881 yılında ayaklanarak Mısır ve İngiliz ordusunu yenilgiye uğrattı. Etrafında topladığı kuvvetlere Ensar Hareketi adını veren Mehdi, Başkent Hartum’u kuşatarak, 1885 yılında kenti ele geçirip bölgeye hakim olmuştur. Bu zaferden kısa süre hayatını kaybeden Mehdi’nin yerine halife sıfatıyla Abdullahi İbni Muhammed isimli bir dini lider gelmiş ve onun zamanında başkenti Omdurman olan katı bir yönetim kurulmuştur. Ancak kuzeydeki İngiliz-Mısır ittifakı, kısa süre sonra yeniden karşı saldırıya geçip 1889 yılında Sudan’ı kendi kontrolleri altına almayı başardı. Böylece görünüşte yeniden Mısır Hidivine bağlanan Sudan, gerçekte İngiltere tarafından yönetilmeye başladı. Birinci Dünya Savaşı başlayınca Mısır’daki milliyetçiler Sudan’ın kendilerine bağlanmasını isteyince Londra hükümeti bunu reddetti. Olayların büyümesi ve İngiltere’nin Sudan valisinin suikastla öldürülmesi üzerine İngiltere 1924’te Mısır güçlerini Sudan’dan tamamen çıkardı. 1951 yılında İngiltere’nin Sudan’a ayrı bir bağımsızlık vereceği anlaşılınca, Mısır Kralı Faruk son bir hamle ile kendini Mısır ve Sudan’ın birleşik kralı ilan ettiyse de, durumda değişiklik olmamış ve Sudan 1956 yılında Mısır’dan ayrı bir devlet olarak bağımsız olmuştur. Bağımsızlık ilanından az önce ülkenin güney bölgelerinde başlayan isyan ve şiddet dalgası, bağımsızlıkla birlikte bölgesel bir iç savaşa dönüştü. Daha bağımsızlığın coşkusunu yaşayamayan ülke savaşın ağır yükü altına girdi. Bu iç savaş 2011 yılında ülkenin bölünmesine kadar sürecektir. Bağımsızlık sonrasında milliyetçi grupların yanı sıra, Mehdi hareketi en önemli siyasal güç olarak siyasette söz sahibi oldu. Bu durum bir yanda Arap milliyetçiliğine dayalı akımlar ile öbür yanda İslamcı muhafazakar partilerin mücadelesini başlattı. Üçüncü bir siyasal güç olarak Afrika kökenli gruplar mücadele veriyordu. Bu uzun vadeli bir iç çekişme ve istikrarsızlık sürecini besledi. İstikrarsız hükümetler dönemi boyunca, siyasal partiler Soğuk Savaş koşullarını ideolojik unsurlarını da kullanmıştı. Nihayetinde 1969 yılında sosyalist fikirleri ile Muhammed Nimeyri darbe ile iktidara gelerek tek parti yönetimi kurdu
.Bir yanda ülkenin güneyindeki isyan sürerken, öbür yanda muhafazakar bir toplumda sosyalist politikaların oluşturduğu tepkisellik 1980’li yıllardan itibaren Müslüman Kardeşler hareketinin gücünü artırmasını ve nihayetinde 1989 yılında 164 Ortadoğu Tarihi askeri darbeyi getirdi. General Ömer el-Beşir liderliğindeki askerler, Müslüman Kardeşler hareketinin siyasi temsilcisi durumundaki Ulusal İslami Cephe ile işbirliği yaparak ülkede kapsamlı bir dönüşüm programı başlattı. Darbe ardından tüm siyasi partiler kapatıldı. Ülkeyi ekonomik ve siyasi anlamda Batı etkisinden kurtarma adına yeni bir program yürürlüğe konulsa da, işler çok da yolunda gitmedi. Sudan’a yönelik uluslar arası yaptırımlar ve şiddetini giderek artıran güneydeki iç savaş nedeniyle ülkede istenen istikrar gelmedi. Bölünme sonrası Sudan’daki gelişmeler için bkz: Güney Sudan Kriz Raporu (Serhat Orakçı), http://insamer.com/rsm/files/Guney-Sudan-Kriz-Raporu.pdf. 1990’lı yıllar güney Sudan ile barış konusunda bir takım adımlara sahne olduysa da, her hangi bir sonuç alınamadı ve ülke hızla bölünmeye doğru sürüklendi. Bunu tetikleyen bir gelişme de 2003 yılından itibaren ülkenin batısında Darfur krizinin patlak vermesiydi. Bölgedeki sosyoekonomik sorunlardan kaynaklı huzursuzluğa Afrikalı ve Arap aşiretlerden kaynaklı etnik boyut eklenince büyük bir iç çatışma patlak verdi. Dış müdahaleler nedeniyle çok boyutla hale gelen kriz çözümlenemeden, Güney Sudan 2011 yılında bağımsız bir devlet haline geldi. MAĞRİP BİRLİĞİ Asıl adı Arap Mağrip Birliği (Arab Maghreb Union) olan siyasal yapı, 17 Şubat 1989 yılında kurulmuştur. Merkezi Fas’ta bulunan Birliğin üyeleri Cezayir, Moritanya, Fas, Tunus ve Libya’dır. Soğuk Savaş’ın bitmeye başladığı bir dönemde kuzey Afrika’daki jeopolitik yakınlaşmanın bir sonucu olarak kurulan örgüt, kendi üyeleri arasında ekonomik işbirliğini önceleyip üçüncü aktörlere karşı tıpkı Avrupa Birliği’nde olduğu gibi ortak politikalar belirlemeyi hedeemektedir. 1990 yılında imzalanan anlaşma ile, üye ülkeler arasında ekonomik, sosyal ve kültürel konuları kapsayan 30 farklı alanda işbirliği yapılması kararlaştırılmıştır. Birlik, üye ülkeler arasında serbest ticaret bölgelerinin kurulması, ortak bir gümrük tarifesine geçilmesi ve tüm malların serbestçe dolaştığı bir serbest Pazar kurulması gibi teknik adımları gerçekleştirmek için uğraşmaktadır. Ekonomi odaklı başlamış olsa da sonraki yıllarda örgütün ilgi alanı genişlemiş ve ikili siyasi sorunların tartışıldığı bir platform haline gelmiştir. Üye 5 ülkenin devlet başkanlarından oluşan bir konsey tarafından yönetilen birlik, her iki yılda bir toplanmakta ve başkanlık dönüşümlü biçimde sırayla yürütülmektedir. Birlik üye ülkelerin dışişleri bakanlarından oluşan bir konsey aracılığı ile teknik görüşmelerini yürütürken, yine üye ülkelerin ilgili bakanlarından oluşan çalışma komiteleri bulunmaktadır. Mağrip Birliği, 1990’lı yıllar boyunca Cezayir ile Fas arasındaki sınır anlaşmazlıkları ve Batı Sahra sorunundaki görüş ayrılıkları, Libya ile Moritanya arasındaki güvenlik sorunları ve daha birçok ikili kriz nedeniyle fazla bir etkinlik gösteremedi. Buna birde Libya’ya Batılı ülkelerce uygulanan ambargo konusunda ortak bir tutum belirlenememesi eklenince birlik sadece kağıt üzerinde kalan bir kuruma dönüştü. En üst karar organı devlet başkanlarından oluşan konsey olduğu göz önüne alındığında, üye ülke devlet başkanlarının birbirleriyle bir araya gelmekten kaçınması nedeniyle birçok karar alınamadı. Dolayısıyla ilk on yılında bu birliğin ciddi hiçbir etkin politikası oluşmadı. Ancak 2000’li yıllarla birlikte, gerek uluslar arası ve gerekse bölgesel konjonktürde yaşanan dönüşüm, bölgesel bir platform olarak 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 165 birliği işler hale getirdi. Bunda, yukarıda bahsi geçen ikili siyasi ihtilaarın çözümlenmesinin rolü olduğu kadar, küresel siyasette önemi giderek artan bölgesel bloklaşma ihtiyacının ve teröre karşı işbirliğinin de rolü bulunmaktadır. Mağrip Yatırım Bankası, Balıkçılık Çalışma Grubu ve Göçmenlik Örgütü gibi üye ülkeleri doğrudan ilgilendiren birçok konuyla ilgili yan organların oluşturulması, birliğin işlerliğini artırmaktadır. Mağrip Birliği’nin kuruluşunu teşvik eden koşullar nelerdir? 7 166 Ortadoğu Tarihi Özet Kuzey Afrika ülkelerinin modern dönem siyasi tarihini ve stratejik önemini anlayabilme XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı yönetimi altında bulunan Kuzey Afrika coğrafyasının XIX. yüzyıldan itibaren maruz kaldığı Avrupa etkisi ve sömürgecilik bölgenin modern dönem siyasi tarihine damgasını vurmuştur. Bu tarihte İngiltere; Mısır ve Sudan’ı kontrolü altına alırken, Fransızlar ise Tunus, Cezayir ve Fas’ı işgal etmiştir. İtalya ise sonradan bu sürece dahil olarak XX. Yüzyılın başında Libya’yı işgal etti. Bölgenin Avrupa kontrolüne geçmesi, siyasal, ekonomik ve toplumsal anlamda köklü dönüşümleri getirdi. Geleneksel toplum yapıları modernizmin etkisiyle çözülürken, ekonomik kaynaklar sömürüldüğünden günümüze kadar süren yapısal sorunlar ortaya çıkmıştır. Ancak bu işgaller, söz konusu coğrafyada farklı dinamiklerle şekillenen ulusal bağımsızlık mücadelelerinin doğuşuna neden olmuş ve günümüzdeki ulus devletler ortaya çıkmıştır. Bağımsızlık sonrası hızla kalkınmaya çalışan bölge ülkeleri, stratejik anlamda kendi ayakları üzerine dikilme mücadelesine devam etmektedir. Mağrip Birliği ve mevcut durumu Mısır, Libya, Tunus, Cezayir, Fas ve Moritanya tarafından 1989 yılında kurulmuş olan birlik, başlangıçta kendisine oldukça iddialı hedeer koymuştu. Bunlar içinde tıpkı Avrupa entegrasyonunda olduğu gibi, parasal birlikten askeri bloklaşmaya kadar çok sayıda işbirliği alanı belirlendi. Ancak gerek ikili ilişkilerdeki sorunlar ve gerekse küresel siyasette yaşanan dalgalanmalar nedeniyle amaçladığı hedeere ulaşma konusunda fazla bir yol alamamıştır. Günümüzde daha çok ekonomik ilişkiler ve bazı güvenlik konularında işbirliği ekseninde çalışmalarını sürdürmektedir. Bölge jeopolitiği Kuzey Afrika coğrafyası, sahip olduğu yer altı zenginliklerine ilave olarak Avrupa ile Afrika katıları arasında adeta tampon bir bölge ve stratejik geçiş hattıdır. Bu konumu itibarıyla hem Avrupa etkisi ve hem de Afrika beklentilerinin buluştuğu bir kuşaktır. Bu konumu kuzey Afrika coğrafyasının kuzey-güney hattında gerek insan hareketliliği ve gerekse ticari ilişkilerde hayati bir rol oynamasını sağlamaktadır. Öte yandan doğu batı hattında Akdeniz kıyıları boyunca sahip olduğu limanlar bölgenin ticari hareketliliğini ve siyasal ilişkileri önemli hale getirmektedir. Afrika kıtasının kalanıyla karşılaştırılınca, Avrupa’ya yakınlık ve Akdeniz’deki güvenlik tartışmaları küresel siyasette etkili olmasına yardımcı olmaktadır. 1 3 2 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 167 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Kuzey Afrika’da kurulan hanedanlıklardan biri değildir? a. İdrisiler b. Ağlebiler c. Fatimiler d. Kaçarlar e. Ziriler 2. Mısır’da modern dönem siyasi sorunları göz önünde bulundurulunca aşağıdakilerden hangisi doğru ikilemedir? a. Nukraşi Paşa-Müslüman Kardeşler b. Kral Fuat-Baas Partisi c. Cemal Abdünnasır-Ve Partisi d. Hüsnü Mübarek-Kıptiler e. Enver Sedat-Filistinliler 3. “Cemahiriye” sistemi kuzey Afrika’da hangi ülkede uygulanmıştır? a. Libya b. Tunus c. Mısır d. Fas e. Cezayir 4. Osmanlı döneminde Tunus hangi yönü ile önem kazanmıştır? a. Yer altı kaynakları b. Stratejik liman c. Tarımsal katkı d. Geniş topraklar e. Zengin asker gücü 5. Aşağıdakilerden hangisi Fransa’nın kuzey Afrika politikası hakkında söylenemez? a. Yerel kültürü yok etmeye çalışmıştır b. Bölgenin kalkınmasını sağlamıştır c. İşgal yönetimleri altında yüz binlerce kişi hayatını kaybetmiştir d. Bağımsızlığını kolayca kabul etmiştir e. 1830’de Cezayir’i işgal etmiştir 6. İslam İşbirliği Teşkilatı hangi kuzey Afrika ülkesinde kurulmuştur? a. Mısır b. Sudan c. Fas d. Cezayir e. Libya 7. Sudan ülkesi hangi tarihte Güney Sudan adı ile ayrılarak iki parçaya bölünmüştür? a. 1981 b. 2011 c. 1990 d. 1989 e. 2013 8. Hangisi Mağrip Birliği’nin amaçlarından değildir? a. Bölgesel entegrasyon b. Ekonomik birliktelik c. İkili sorunların çözümü d. Ortak askeri pakt e. Kültürel konularda işbirliği 9. Hangisi en yaygın Kuzey Afrika halkıdır? a. Kıptiler b. Nubalar c. Fulaniler d. Hausalar e. Berberiler 10. 2011 yılındaki Arap Baharı hangi kuzey Afrika ülkesinde başlamıştır? a. Mısır b. Libya c. Tunus d. Cezayir e. Fas 168 Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “İslam Tarihi İçinde Kuzey Afrika” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Mısır” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Libya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Tunus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Tunus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Fas” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Sudan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Mağrip Birliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Tunus” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Kuzey Afrika coğrafyasının Emevi ve Abbasiler başta olmak üzere eski dönemlerde bölgede hüküm sürmüş olan imparatorlukların merkezi yönetiminden uzak bir konumda bulunması, kontrolünü güçleştirmekte ve yerel hanedanların kolaylıkla bağımsız veya yarı bağımsız yönetimler kurmasına yardımcı olmaktaydı. Sıra Sizde 2 1952 yılında darbeyle Mısır’da yönetimi ele geçiren Hür Subaylar içinde Cemal Abdünnasır, başlangıçta ikincil bir rolde bulunsa da, cunta içindeki anlaşmazlıkları fırsata dönüştürüp 1953’te kendi iktidarını kurmuştu. Bu dönemden itibaren başta İngiltere ve ABD olmak üzere Batılı sömürgeci güçlere karşı devrimci bir söylemi seslendirmeye başladı. 1956 yılına gelindiğinde Süveyş Kanalı’nı millileştirip İngiliz askerlerini bölgeden uzaklaştırınca İngiltere, Fransa ve İsrail’in ortak giriştiği saldırıya maruz kaldı. Adeta ikinci bir bağımsızlık savaşı haline dönüşen Süveyş Savaşı, Abdünnasır’ın kahramanlaşmasını sağladı. Sıra Sizde 3 Türkiye’nin Libya’nın bağımsızlığını kabul etmesi ardından başlayan ikili ilişkiler, özellikle petrolün bulunması sonrasında ekonomik anlamda büyük bir ivme kazandı. Ancak iki ülke ilişkilerinde en dikkat çeken unsur, Kıbrıs konusundaki yakınlaşmadır. Türkiye, yapmış olduğu 1974 yılındaki barış operasyonu ardından Batılı ülkelerin ambargosuna maruz bırakılmış ve ekonomik anlamda cezalandırılmıştı. Böylesi bir dönemde Libya, hem Kıbrıs hem de Türkiye’ye yardım yapmakla kalmamış, petrol fiyatlarının arttığı bir dönemde Türkiye’ye ucuz petrol vermiştir. Bu tarihten itibaren siyasi ilişkilerde inişli çıkışlı dönemler olmakla birlikte ekonomik ilişkilerde Türk inşaat firmalarının aldığı büyük ihaleler iki ülke ilişkilerinde temel unsur olarak öne çıktı. Sıra Sizde 4 Bağımsızlık sonrasında ilk Devlet Başkanı olan Habib Burgiba, ülkenin modernleşmesi adı altında yürüttüğü Batılılaşmacı siyaseti baskıcı yöntemlerle uygulamaya kalkışınca, toplumsal tepkiyle karşılaştı. Büyük bir kısmı yönetici elitten farklı olarak dini ve geleneksel değerlere bağlı olan Tunus’ta, ciddi bir siyasi ve sosyal direnç yaşandı. 1960 yılında Kayravan’daki protestolar şiddetle bastırılınca, kısa süre sonra bu kez 1968’te ülke genelinde protesto gösterileri patlak verdi. Tek parti sisteminin ağır yönetim biçimini uygulayarak otuz bir yıl iktidarda kalan Burgiba, bu süreç içerisinde gördüğü her türlü muhalefeti en sert şekilde bastırarak iktidarını korumaya çalışmıştır. Ülke geneline yayılan ekonomik sorunlardan kaynaklı 1984’te yeni bir isyan hareketi ortaya çıkmıştı. Sıra Sizde 5 Cezayir’de Soğuk Savaş’ın bitişi ile birlikte çok partili yaşama geçildi. İlk demokratik seçimler 1990 yılında yapılırken, halkın önceki dönemde ülkeyi yönetmiş sosyalist ve seküler partilere duyduğu tepki, İslamcı görüşleri ile öne plana çıkan İslami Kurtuluş Cephesi’nin (FIS) çoğunluk belediyeleri kazanması ile sonuçlandı. Aralık 1991 tarihinde yapılan parlamento seçimlerini de aynı partinin kazanması üzerine ordu seçimleri iptal ederek yönetime el koydu. Başta Parti Başkanı Abbas Medeni olmak üzere tüm FIS liderleri tutuklanırken, ülke kanlı bir iç savaşa sürüklendi. 1992 yılından itibaren başlayan iç savaşta binlerce insan hayatını kaybetti. Sıra Sizde 6 İkinci Dünya Savaşı’na kadar Fransa’nın işgalinde bulunan Fas, 1940’lardan sonra Paris yönetiminin gücü- 6. Ünite - Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri 169 Yararlanılan Kaynaklar nü kaybetmesiyle birlikte bağımsızlık sürecini hızlandırdı. Bağımsızlık yanlısı İstiklal Partisi, 1944 yılında işgalcilerin ülkeyi terk etmeleri konusunda ültimatom mahiyetinde talepleri dillendirip kitlesel bir başkaldırının işareti verildi. Fransızlar İstiklal Partisi ileri gelenlerini tutuklayıp, kontrolü sağlamaya çalışsa da Kral IV. Muhammed’in de Fransızlara karşı tavır alması işleri çıkmaza sürükledi. Fransızlar çözümü, kralı da sürgüne göndermekte bulduysa da, yeni atanan kralın halk tarafından kabul edilmemesi ve olayların büyümesi üzerine 1956 yılında Fas’ın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. İspanyollar da kuzeyde işgal altında tutukları bölgelerin bir bölümünden çekilince ülke bugünkü sınırlarında bağımsız hale gelmiş oldu. IV. Muhammed’in sultanlık yetkilerinden vazgeçerek 1958 yılında sınırlı monarşiyi kabul etmesi üzerine yeni anayasal hazırlıklar yapıldı ve 1962 yılında bugün de sürmekte olan parlamenter sisteme geçildi. Sıra Sizde 7 1990 yılında Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve Sosyalist bloğun çökmesi ile birlikte Kuzey Afrika ülkeleri, kendi aralarında yakınlaşma ihtiyacı hissetmişti. Küresel sistemde yaşanan bölgesel bloklaşma eğilimi, dünyanın bu bölgesindeki ülkelerin de kendi aralarında daha fazla dayanışma ihtiyacını tetiklemişti. Böylesi bir dönemde kuzey Afrika’daki jeopolitik yakınlaşmanın bir sonucu olarak 1989 yılında kurulan örgüt, kendi üyeleri arasında ekonomik işbirliğini önceleyip üçüncü aktörlere karşı tıpkı Avrupa Birliği’nde olduğu gibi ortak politikalar belirlemeyi hedeemiştir. Ahmida, Ali Abdullatif, (1994). e Making of Modern Libya: State Formation, Colonization, and Resistance, 1830-1932. State University of New York Press Connelly, Matthew, (2002). A Diplomatic Revolution Algeria’s Fight for Independence and the Origins of the Post-Cold War Era, Oxford University Press. Cook, Steven, (2012). Struggle for Egypt From Nasser to Tahrir Square, Oxford University Press. Goldschmith, Arthur, (2008). A Brief History of Egypt, New York. Hourani, Albert, (2016). Arap Halkları Tarihi, (çev. Yavuz Alogan), İstanbul. Kurşun, Zekeriya, (2013). Afrika’nın Asil Göçerleri: Tuaregler, İstanbul. Lapidus, Ira, (1997). İslam Toplumları Tarihi, İstanbul. Levtzion, Nehemia (ed.), (2000). e History of Islam in Africa, Ohio University Press. McDougall, James, (2003). Nation, Society and Culture in North Africa, London. McKenna, Amy, (2011). e History of Northern Africa, New York. Murpy, Emma, (1999). Economik and Political Change in Tunisia, London. Naylor, Philip, (2000). France and Algeria, A History of Decolonization and Transformation, University Press of Florida. Park, omas (vd.), (2005). Historical Dictionary of Morocco, e Scarecrow Press, Oxford. Petry, Carl, (1998). e Cambridge History of Egypt, Cambridge University Press. Ronal Bruce John, (2006) Historical Dictionary of Libya, Oxford. Sönmez, Zümrüt, (2016). Tunus, Devrimi Anlamak, İstanbul. Weitsman, Bruce, M. (2011). e Berber Identity Movement and the Challenge to North African States, University of Texas. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Tarih boyunca İran coğrafyasında önemli devlet ve medeniyetlerin kurulduğunu ve bu durumun etnik ve dinsel yapıyı şekillendirdiğini kavrayabilecek, Merkezî yönetimi kuramayan Kaçar hükümdarlarının yönetiminde İran’ın Rusya ve İngiltere’nin emperyalizm mücadelesine sahne olduğunu anlayabilecek, Merkezi devleti kuran Pehlevilerin otoriter modernleşme ve kalkınma çabalarının siyasi, sosyal ve ekonomik sonuçlarını irdeleyebilecek, Bir tepki olarak kurulan teokratik rejimin, Batı-ABD karşıtı ve baskıcı politikasıyla siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlara neden olduğunu açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Fars • Kaçar • Pehlevi • Meşrutiyet • İslam Devrimi İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi İran • İRAN’IN ETNİK VE DİNİ YAPISI • İRAN’DA KURULAN DEVLET VE MEDENİYETLER • KAÇARLAR DÖNEMİ (1796-1925) • İRAN’DA MEŞRUTİYET DENEYİMİ (1906-1911) • PEHLEVİLER DÖNEMİNDE İRAN (1926- 1979) • İRAN İSLAM CUMHURİYETİ (1979- 2013) MODERN ORTADOĞU TARİHİ İRAN’IN ETNİK VE DİNİ YAPISI Coğrafya 1 milyon 650 bin km2 yüzölçüme sahip olan İran’ın 2013 yılı verilerine göre 76.807.000 nüfusu vardır. Bu sayı, dünya nüfusunun % 1,08’ine tekabül etmektedir. Ülke 1950’li yıllardan itibaren % 2,5 gibi yüksek seviyede bir nüfus artışı göstermiştir. Halkın % 67’si, toprakların üçte birini oluşturan kuzeybatı bölgelerinde yaşar. Resmi dili Farsça olan ülkenin başkenti Tahran olup, kuzeyinde Azerbaycan, Ermenistan, Hazar Denizi ve Türkmenistan; batısında Irak ve Türkiye; doğusunda Pakistan ve Afganistan; güneyinde ise Basra Körfezi ve Umman Denizi yer alır. Önemli şehirleri Tahran, Tebriz, Meşhed, İsfahan, Hemedan, Kum ve Şiraz’dır. Ülkenin orta kesimlerinde yer yer çöl özellikleri gösteren bölgeler dışında oldukça dağlık coğrafyası ve sıcak-karasal bir iklimi vardır. Ekonomisi büyük oranda petrol ve doğalgaz üretimi ve ihracına dayanır. 1979 İslam devriminden sonra uygulanan ambargolar ve artan petrol gelirinin sanayi yatırımlarına harcanması, İran’ın sanayi, tarım ve hayvancılık alanlarında da gelişmesini sağlamıştır. Etnik ve Dini Yapı Tarihi göç yolları üzerinde bulunan ve pek çok büyük devlet ve medeniyete ev sahipliği yapan İran’ın etnik ve dini yapısı oldukça kozmopolittir. İran kökenli (İrani) etnik unsurlar toplam nüfusun yaklaşık % 65’ini meydana getirmektedir. Bunlar arasında yer alan Fârisî asıllılar % 51 oran ile en büyük etnik kitleyi oluşturur. Nüfus bakımından ikinci sırada yer alan Türkler yaklaşık % 20’lik bir nüfusa sahiptir. Üçüncü sırada ise İran Kürtleri yer alır. Bunun dışında, daha ziyade sınır bölgelerinde Fârisî asıllı olmayan etnik gruplar vardır. İran anayasasına göre resmi din İslam, resmi mezhep ise Oniki İmam Şiiliğinin Caferi koludur. Nüfusunun % 98’i Müslüman olan İran’ın % 90’ı Şii Müslümanlar’dan oluşmakta; % 8’lik paya sahip olan Sünni topluluklar ise, daha çok ülkenin sınır bölgelerinde dağınık ve küçük guruplar halinde yaşamaktadır. Sünniler, Şiiler’den etnik anlamda farklılık göstermektedir. Beluciler, Türkmenler, Larlar, Tacikler-Talışlar ve Arapların bir kısmı ile Kürtlerin çoğu Sünni’dir. İran’da Sünni halkın yaşadığı bölgelerde ve özellikle Kürdistan bölgesindeki Kürtler arasında Nakşibendiyye ve Kadiriyye tarikatları etkindir. Ayrıca, Asuri, Ermeni, Musevi ve Mecusi gibi gayrimüslim topluluklar da vardır. İran’da Bahai (300 binden fazla) ve Yezidi gibi guruplar olmasına rağmen bunlar yasadışı kabul edilmekte ve İran Mecusilik: Tek Tanrılı bir din olan Zerdüştlük zamanla eski İran inanç ve gelenekleriyle karışarak Mecusilik (Mazdeizm; Ateşperestlik) ortaya çıkmıştır. Mecusilerin inançlarında ateş kültü önemlidir. Mecusiliğin yayıldığı ve Mecusi ateşinin yandığı İran’daki Yezd şehri başta olmak üzere ülkede birkaç bin Mecusi’nin yaşadığı tahmin edilmektedir. 172 Modern Ortadoğu Tarihi tanınmamaktadır. İran anayasasında Hanefi ve Şafii mezhepleri tanınmış; kendi dini eğitimlerini yapmalarına izin verilerek evlenme-boşanma ve miras gibi konularda kendi hukuklarına yasal geçerlilik kazandırılmıştır. İran’ın resmi mezhebi Caferiliğin esasları ve ayrıca ülkedeki dini ve mezhebi yapı için bakınız: Hamid Algar, “İran” (Dini Hayat ve Dini Kurumlar), TDVİA, İstanbul 2000, XXII, 409-413. İran Kökenli (İrani) Topluluklar Farslar: İran kökenli etnik unsurlar arasında yer alan ve ülke yüzölçümünün yarıdan fazlasını kapsayan Fars eyaletinde yaşayan Farslar, hem İrani hem de genel nüfus içerisinde (% 51) ilk sırada yer alırlar. Farsça konuşan Farslar, dil ve kültür alanında ön plana çıkmışlardır. Selçuklular’dan günümüze gerçek anlamda Fars kimliğiyle öne çıkan iki devlet Pehleviler ve İran İslam Cumhuriyeti’dir. Tatlar: Dağınık bir şekilde Gilan, Mazenderan, Farsistan ve Azerbaycan bölgelerinde 100 bin civarında nüfuslarıyla kırsal bölgelerde yaşamaktadırlar. Konuştukları Tat dili Medce’nin devamı niteliğindedir. Bu gurup, Farslar ve Türkler arasında kimliklerini kaybetmektedir. Mazenderaniler (Teberiler): 2 milyondan fazla bir nüfusu olan Mazenderan (Teberistan) bölgesi, Hazar Denizi’nin güney kıyısında yer alır. Tebrice ya da Mazenderanice konuşurlar. Eğitim seviyesinin yüksek olduğu bu topluluk, kendilerine özgü bir Şiiliği benimsemiştir. Fars etnik kimliğinden farklı olarak kapalı toplum yapısı gösteren Mazenderaniler, Pehleviler ve İslam cumhuriyeti dönemlerinde baskı gördü. Resim 7.1 İran’ın idarî bölgeleri ile etnikdini dağılımı Kaynak: http:// turkish.iranbriefing. net/ ?p=451 7. Ünite - İran 173 Gilekler: Gileklerin yaşadığı dağlık Gilan bölgesi, Talışların yaşadığı yere komşu olarak Hazar Denizi’nin güneybatı kıyısında yer alır. İran’ın en yoğun nüfuslu ve aynı zamanda en verimli bölgesi olan Gilan, siyasi, kültürel ve milli hareketlerin de yoğun olduğu bir bölgedir. Gilekler 3 milyona yakın nüfuslarıyla, İran’ın en eski ve en etkili etnik guruplarındandır. İmamiyye Şiasına mensupturlar. Lehçe ve ağız olarak büyük farklılıklar gösteren Gilekçe’yi konuşurlar. Talışlar: İran’ın en eski ve küçük topluluklarından olan Talışlar yüz bine yakın nüfuslarıyla Gilan Eyaleti’ne bağlı olarak Hazar denizinin güneybatı kıyılarında yaşamaktadır. Talişi denilen Fars aksanıyla konuşurlar. Aşiret yapısıyla dikkat çeken Talışlar Şii olup, Sünni Şafii olanları da vardır. Bölgenin Azerbaycan’a sınır olması ve buradan çok sayıda göçmenin gelmesi nedeniyle Talışlar, dil açısından Türkleşirken mezhep açısından Şiileşmektedir. Lekler: Aşiret yapısını koruyan Lekler, 1 milyonun üzerindeki nüfuslarıyla Lekistan, Luristan, Kürdistan, Farsistan, Gilan ve Azerbaycan bölgelerinde yaşamaktadır. Batı İrani dillerden Lekçe’yi konuşurlar. Dil ve kültürel açılardan Kürtlerle büyük benzerlikler göstermelerine rağmen etnik kökenleri tartışmalıdır. Bu topluluktan olan Kerim Han, Zend hanedanlığını kurdu. Lekler Pehleviler zamanında baskı altında tutuldular. Şia mezhebinin Ehlihak-Aliallahi’lik inancına mensupturlar. Kürtler: 5 milyon civarındaki nüfuslarıyla genel nüfusun % 7’sine sahip olan Kürtlerin yarıya yakını İran’ın kuzeybatısındaki Kirmanşah, Batı Azerbaycan, Hemedan ve Elam bölgeleri arasındaki Kürdistan Eyaleti’nde, diğer yarısı da ülkenin farklı bölgelerinde yaşamaktadır. 75 bin km2’lik bu bölgenin batısında Türkiye ve Irak’ın Kürt nüfuslu bölgeleri yer alır. Aşiret yapısını en çok koruyan etnik topluluk olmalarına rağmen diğer guruplarla dil, kültür ve etnik kimlik bakımından karışmışlardır. Çoğunlukla Sünni-Şafi mezhebinden olan Kürtler arasında Caferi (Kirmanşah), Ehl-i Hak ve az sayıda Yezidi, Hıristiyan ve Yahudi de vardır. Kürtler arasında Nakşibendiyye ve Kadiriyye tarikatları etkin olup tekkeleri halen aktif haldedir. 1946’da kurulan Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin ömrü çok kısa oldu. Bu topluluğun, sınırdaş olduğu Kuzey Irak Kürt bölgesiyle yakın ilişkisi vardır. Lurlar: Eğitim seviyeleri düşük olan Lurlar 3,5 milyon civarında bir nüfusa sahiptir. Aynı guruptan yarım milyon kadar bir nüfus da Irak’ta yaşamaktadır. Genellikle Kürt sayılırlar, ancak kendi başlarına bir topluluk olma niteliğine de sahiptirler. Sosyal ve ekonomik hayatlarında aşiret yapısı etkili olup, nüfusun yaklaşık dörtte biri yarı yerleşik ve göçebe yaşar. Kürtçe ile Farsça’nın bir karışımı olan Lurca zengin bir dil, kültür ve musıkiyi de ortaya çıkarmıştır. İran’ın orta batı kesiminde yaşadıkları Luristan sahası, kuzeyden Hemedan, doğudan Burucerd, batıdan Irak, güneyden Buşehr ve Huzistan bölgeleri arasında geniş bir sahayı içine alır. Lurları teşkil eden en büyük gurup olan Bahtiyariler ise büyük ölçüde korudukları göçebe hayat tarzı ve Fars kimliğiyle Lurlar’dan farklılaşırlar. Önce Hıristiyanlığı İslami dönemde Şii Müslümanlığı kabul eden Bahtiyariler, Meşrutiyet ayaklanmalarında etkin rol oynadılar. Lur guruplar döneminde Pehlevi hakimiyetine karşı da direniş gösterdiler. Lur Bahtiyari topraklarında petrol bulunması ise, İngilizlerin bölgeye olan ilgisini arttırmıştır. Larlar: Nüfusu yarım milyon civarında olan Larlar, Merkezî Fars’ta bulunan Basra Körfezi kıyısındaki dağlık Laristan sahasında yaşamaktadır. Sünni-Şafii olup Farsça (Larca) konuşurlar. Sistanlılar: İran ile Afganistan arasındaki bölgeye Sistan adı verilir. Bu bölgede kırsal hayat ve aşiret yapısı etkindir. Bir milyona yakın nüfusuyla Sistanlılar, İrani dillerden Sistanice’yi konuşurlar. 174 Modern Ortadoğu Tarihi Beluciler: Bir milyondan fazla nüfuslarıyla Beluciler, ülkenin güneydoğusunda Pakistan ve Afganistan’a komşu Belucistan ve Sistan bölgelerinde yaşarlar. Büyük ekseriyetle Hanefi olan Beluciler İrani dillerden Beluçça’yı konuşur. Bu gurup ayrıca Pakistan, Afganistan ve Türkmenistan’da da yaşamaktadır. Kaçakçılık ve uyuşturucu ticareti sayesinde suç oranı yüksek olan Beluciler, sahip oldukları aşiret yapısıyla azgelişmiş bir topluluktur. Pehleviler döneminde zaman zaman sürgün edildiler. Tacikler: Eski bir Hint-İran topluluğudur. Tacikçe ile Farsça arasında yakın bir bağ vardır. Ancak Farslar Şii olmasına rağmen Tacikler (Cemşidiler) Sünnidir. İran’da Tacikçe konuşan topluluklar, Esterabad-Yezd sahasından Afganistan’a kadarki alanda yaşamaktadır. Tacikler ayrıca Afganistan, Tacikistan ve Türk cumhuriyetlerinde de bulunmaktadır. Afganlar veya Peştunlar: Afganlar kendilerine Peştun demektedir. Afganistan’daki karışıklıklardan dolayı İran’a göç etmiş olan 3 milyon civarında Afgan vardır. Hanefi olan Afganlar Farsça konuşurlar. İran Türkleri Fars kökenlilerden sonra 20 milyona yaklaşan (% 20’den fazla) nüfuslarıyla ülkenin ikinci büyük etnik gurubunu oluştururlar. Pehleviler dönemindeki Fars milliyetçiliği ve Farslılaştırma politikası, İran Türkleri’nin de baskı altına alınmasına yol açtı. İran Türkleri’nin büyük bir kısmını Şii-Caferi olan Azerbaycan Türkleri teşkil eder. İran’ın kuzeybatısındaki Azerbaycan Devleti’ne komşu olan İran Azerbaycanı (Doğu ve Batı Azerbaycan, Erdebil, Hemedan, Zencan ve Kazvin ostanlarında) ve ayrıca İran’ın geneline (Tahran, İsfahan, Horasan, Kirman ve Huzistan’da) yayılmış olarak geniş bir sahada yaşamaktadırlar. Tahmini nüfusları 20 milyona yakındır. İlk yerleşimleri İslam fethinden önceye dayanmakla birlikte İran ve Azerbaycan, Selçuklular’dan itibaren Türk yurdu ve devletlerinin kurulduğu saha haline gelmiştir. Nitekim, Büyük Selçuklu, Irak Selçukluları, Azerbaycan Atabeyleri, İlhanlılar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, Afşarlar ve Kaçarlar bu sahada hüküm sürmüştür. Yerleşik ve şehirli toplum yapısı gösteren Azerbaycan Türkleri nüfus bakımından ülkedeki en büyük Türk topluluğudur. Türkçe’nin batı kollarından olup, Doğu Anadolu ve Irak’ta da konuşulan Azerbaycan Türkçesi’ni konuşurlar. İran Türkleri’nin en büyük şehri olan Tebriz, İran Meşrutiyet inkılabında (1906-1911) önemli bir rol oynadı. Sovyet desteğiyle kurulan kısa ömürlü İran Azerbaycanı Milli Hükümeti (1945-1946) de, siyasi alanda faal olduklarını göstermektedir. Azerbaycan Türkleri, Şah rejimini ortadan kaldıran 1979 devriminde de etkin rol oynadılar. Kaşkay Türkleri: Bir kısmı halen göçebe olarak varlığını sürdüren Kaşkaylar, 500 binin üzerindeki nüfuslarıyla İran’ın güneybatısındaki Fars bölgesinde, Basra Körfezi’ne yakın alanda yaşarlar. Etnik ve kültürel bakımdan en az karışıma uğrayan topluluklardan biridir. İran’a yerleşimleri, Moğol istilasından önceye gider. Safeviler döneminden itibaren etkili olan Kaşkaylar İran Meşrutiyet devrimini desteklediler; I. Dünya Savaşı’nda İran’ı işgal eden İngilizlerle mücadele ettiler. Pehlevilerin göçebeleri yerleşik hayata geçmeye zorlaması, Kaşkayların yerleşik düzene geçmesinde etkili oldu. Yaşam tarzı olarak Türkiye’deki Yörüklere benzeyen Kaşkaylar, dil olarak da Anadolu Türkçesi’yle konuşurlar; çoğunlukla Sünni Müslüman’dırlar. Halaçlar: Orta İran’da Tahran’ın 200 km. güneybatısında Halaçistan adı verilen bölgede yaşarlar. İran’daki en eski Türk topluluğu olup eski bir dil olan Halaçça’yı 7. Ünite - İran 175 konuşurlar. 30 bine yakın nüfusları vardır. Afganistan tarihinde önemli rol oynamışlardır. Türkmenler: Türkmenler, Türkmenistan’a sınır olan ve Türkmençölü olarak bilinen kuzeydoğu bölgesinde yaşarlar. İran Türkmenleri Sünni-Hanefi Müslüman’dır. Sami Kökenli Halklar Araplar: Bir milyon civarındaki Şii Arap, ülkenin Irak’a komşu batı ve güneybatı kesimlerinde, Huzistan ve Buşehr taraarında yaşamaktadır. Körfezin İran kıyısında yaşayan Araplar genelde Şafii’dir. Araplar arasında aşiret dokusu korunmuştur. Güney Irak’taki Şii Araplarla yakın ilişkileri vardır. Bölgede Arap birliğini hedeeyen milliyetçi tavırlar sergilemişler, zaman zaman ayaklanmışlardır. Ka’ab, bölgedeki en büyük Arap aşiretidir. İran Arapları Pehleviler’den itibaren İran yönetimlerince baskı altında tutulmuşlardır. Asuriler: Sami kökenli halklardan biri olan Asuriler Hıristiyan olup, İran’daki varlıkları eskiye dayanır. Nüfusları, son iki yüzyılda yaşanan savaşlar ve çatışmalar nedeniyle hayli azalmıştır (15 bin civarında). Asıl yaşadıkları bölge, Güney Azerbaycan ve Kürdistan Eyaleti (Urmiye Gölü çevresi)’dir. Çoğunlukla Avrupa’ya göç etmişlerdir. Pehleviler döneminde baskı altında tutulan Asuriler Farsça ve Süryanice konuşurlar. Yahudiler: Varlıkları Hıristiyanlık öncesine, Persler zamanına kadar gider. 30 bin civarındaki nüfuslarıyla dağınık bir halde bulunurlar. Pehleviler döneminde İran siyaseti ve ekonomisinde etkili oldular. Pehleviler’in yakın ilişki içinde oldukları İsrail’in kuruluşundan sonra çoğu İsrail’e göç etti. Bugün dil ve kimliklerini büyük oranda kaybetmiş olan İranlı Museviler genellikle Farsça ve Türkçe konuşurlar. Bununla birlikte, kendi dillerinde eğitim yapma ve okul açma haklarına sahiptirler. Sami guruplardan Aramiler ise, ülkede kaybolan etnik guruplar arasında yer almaktadır. Hintli ve Hint-Avrupa Kökenli Halklar 100-150 bin kadar nüfuslarıyla küçük guruplar halinde ülkeye dağılmış olan Hintli halklardan Çingeneler (Romlar)’in bir kısmı Farslaşmıştır. Gezgin ve kapalı bir sosyal düzene sahip olup aralarında dil birliği yoktur. Sistan ve Belucistan’da yarı göçebe olarak yaşayan Brahoiler yaklaşık 30 bin nüfusa sahiptir. Sünni-Hanefi ve Hint inançlarına sahiptirler. Hint kökenli oldukları kabul edilen Catlar Hint dinleri ve İslamiyete inanmaktadır. İran’daki Hintliler ve Urdular da küçük topluluklardandır. İsfahan, Tahran ve Tebriz’de yoğunlaşan İran Ermenileri, Hint-Avrupa kökenli halklardandır. 200 bine yakın nüfuslarıyla ülkenin eğitim seviyesi en yüksek ve faal topluluğudur. Yerleşimleri İslam öncesine dayanır. Geniş azınlık haklarına sahiptirler. Ermenistan ile yakın ilişkileri vardır. İran’ın etnik ve dini yapısı ana hatlarıyla nasıldır? İran’ın etnik yapısı konusunda geniş bilgi için şu eserlere bakılabilir: Rafael Blaga, İran Halkları El Kitabı, baskı yeri yok, 1997; Aygün Attar, İran’ın Etnik Yapısı, Ankara 2006. 1 176 Modern Ortadoğu Tarihi İRAN’DA KURULAN DEVLET VE MEDENİYETLER İslam Öncesi Dönemdeki Devlet ve Medeniyetler İran coğrafyası, stratejik ve coğrafi konumu sebebiyle tarihteki önemli devlet ve medeniyetlere ev sahipliği yapmıştır. Bunlardan ilki, sınırlarını Kızılırmak’a kadar genişleten Med İmparatorluğu (M.Ö. 612-550)’dur. Medler, Ahameni hanedanı idaresindeki Persler tarafından ortadan kaldırılmıştır. Persler (Ahamenişler) (MÖ 550-331), Orta Asya’dan İran’ın Fars bölgesine gelip yerleşmişlerdir. İran’da Pers kimlikli ilk devlet Ahameniş hanedanıyla (Pers İmparatorluğu) birlikte ortaya çıkmıştır. Med, Lidya (Anadolu), Babil (Irak), Mısır ve İndus toprakları dahil bütün Yakındoğu’yu ele geçirip, idari ve askeri yapısıyla o güne kadarki en büyük imparatorluğu kurdular. Büyük İskender bu imparatorluğa son vererek İran’da Büyük İskender ve Hellenistik Dönemi (MÖ 330-129) ve Part (Arşaklılar) Dönemi (M.Ö. 2. Yüzyıl) başladı. Sasaniler (224-651), Fars’taki merkezlerinde Pers imparatorluğunun bir benzerini oluşturdular. Sasaniler döneminde, İran’a yayılan Zerdüştlük resmi din olarak desteklendi; dil, kültür ve edebiyatta önemli gelişmeler kaydedildi. İran’da İslam-Arap, Türk ve Moğol Egemenlikleri (7-15. Yüzyıllar) 7. Yüzyılda Müslüman Arap egemenliğine giren İran, Hz. Ömer zamanında zapt edilerek İran’da İslam dönemi başladı. Bununla birlikte Ahameniş bürokrasi modeli ve hükümdarlık anlayışı varlığını sürdürdü. Müslüman Arap istilası, İran’ın siyasi kültürüne yeni bir unsur olan eşitlikçilik kavramını getirdi. İslami dönemde Emevilerin yönetiminde kalan İran, 8. Yüzyılda kurulan Abbasi İmparatorluğu’nun bir parçası oldu. Bu dönemde Sasani imparatorluk geleneği yeniden kurulmakla birlikte Abbasi halifelerinin zayııkları nedeniyle İran üzerindeki hakimiyet çok kısa sürdü ve İran’da yerel düzeyde Tahiriler, Saariler, Samaniler ve Büveyhiler gibi hanedanlıklar kuruldu. Bunlardan ilk “İranlı” hükümeti kuran Büveyhiler Şii iken İran’ın büyük kısmı henüz Sünni idi. 8. Yüzyıldan itibaren Müslümanlığa girmeye başlayan Türkler, İranlılarla yakın ilişkiler içine girdiler. İran Gazneliler döneminde Türk yönetimine komşu oldu. 11. Yüzyılda ise Selçuklular İran’a hakim oldu. İran’a yönelen Türk göçleri artarak devam etti. Böylece, İran’da kurumlarıyla birlikte Selçuklu-Türk yönetimi başladı. Selçukluların zayıamasıyla birlikte İran’da İldenizliler ve Salgurlular adıyla atabeylikler kuruldu. Ülke, 1194’te Harizmşahların egemenliğine geçti; 1220’den sonra da Moğol istilasına uğradı. 13. Yüzyılın ortalarında Moğol İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla birlikte İlhanlıların idaresinde kaldı. Türk ve Moğol etkilerinin arttığı bu dönemde, Türk-Moğol göçebeleri Orta Asya kültürlerini de İran’a taşıyıp Müslüman-İran uygarlığının kurulmasında önemli rol oynadılar. Söz konusu dönemde İran’da Sünnilik hâlâ etkiliydi. 14. Yüzyılın ikinci yarısında İran’ın orta ve kuzeyinde Timur egemenliği yaşandı; 15. Yüzyılın ikinci yarısında ise İran’ın batısında Akkoyunlu egemenliği kuruldu. Safeviler Dönemi (1501-1722) ve Afşar Hanedanı 15. yüzyılın sonlarında, Azerbaycan’ın Erdebil bölgesini egemenliğinde bulunduran Safeviler’den Şah İsmail, Türkmen oymaklarının da desteğiyle Tebriz’e girdi ve İran Şahı oldu. Daha sonra Akkoyunluları ortadan kaldırarak İran’ın tamamında, 7. Ünite - İran 177 Irak’tan Horasan’a ve Bakü’den Basra Körfezi’ne uzanan büyük bir devlet kurdu. Merkeziyetçiliğin baskın olmasına rağmen yerel unsurların da etkisini sürdürdüğü bu dönemde Şii İmamiyye (Oniki İmam) inancı, İran’la ve hükümdarlığıyla özdeş hale geldi. Safevîler’in on iki imam muhabbetini esas alan Şiîliği devlet politikası olarak benimsemesiyle de bütün İran Şii oldu. Irak üzerindeki hakimiyet mücadelesinin yanı sıra Şiiliğin Anadolu’da yayılarak Safevi nüfuzunun genişletilmek istenmesi, Osmanlı-İran ilişkilerini savaş noktasına getirdi. Safevilerin Çaldıran’da yenilmesinden sonra Şah Tahmasb (1524-1576) döneminde de ilişkiler mücadele içinde geçti. 1555 Amasya Antlaşmasıyla Osmanlı Devleti’nin Irak-ı Arab’taki egemenliği kabul edildi. Safeviler, (Büyük) Şah Abbas I (1588-1629) döneminde en parlak dönemini yaşadı. Başkent İsfahan’a taşındı. IV. Murad’ın Bağdat seferi sonunda imzalanan Kasrışirin Antlaşması’yla Osmanlı Devleti’nin Irak’taki egemenliği kabul edildiği gibi, belirlenen Türk-İran sınırı da günümüze kadar geçerli kaldı. Afganlı Kandahar Emiri Mir Mahmut, başkent İsfahan’ı zapt ederek 1722’de Safevi hanedanına son verdi. Afşar hanedanının kurucusu Nadir Şah (1736-1747), Horosan ve İran’ı işgal ederek kendini şah ilan etti. Osmanlılara kaptırılan pek çok yeri geri aldığı gibi Ruslardan da Derbend ve Bakü’yü geri aldı; egemenliğini Hindistan’a kadar genişletti. Başşehrini İsfahan’dan Meşhed’e taşıyan Nadir Şah, Sünni ve Şii Mezhepleri arasında uzlaşmacı bir tavırla ve kapsayıcı bir İslam anlayışıyla hareket etti. Nitekim, İslâm dünyasındaki siyasî mücadelelerde mezhep ayrılıklarının istismarını önlemek amacıyla Caferiyye’nin, bütün Müslüman cemaatleri arasında beşinci mezheb olarak meşru sayılması için büyük çaba harcadı ve bu konuda Sultan I. Mahmud’un da onayını almaya çalıştı. Ancak, iki tarafın uleması bu teklifin gerçekleşmesini engellediler. Uygulamalarından rahatsız olanlarca 1747’de öldürülmesinden sonra İran’a hâkim olan Lur asıllı Kerim Han Zend (1750-1779) ülkede birliği tekrar sağladı ve Şiraz’ı başkent yaptı. Ancak, ölümüyle birlikte hanedan ortadan kalktı. Persler’den Kaçarlar’a kadar İran tarihi için bkz. Gene R. Garthwaite, İran TarihiPers İmparatorluğu’ndan Günümüze, (çev. Fethi Aytuna), İstanbul 2011. KAÇARLAR DÖNEMİ (1796-1925) Kaçarlar, Türkçe konuşan ve zamanla İranlılaşmış bir Türkmen aşiretler topluluğudur. Kaçarların liderlerinden Ağa Muhammet Şah (1796-1797) Kaçarları birleştirerek Kaçar hanedanını kurdu (1796). Zendleri mağlup ederek İran’ın büyük bir kısmını, Gürcistan’ı, Azerbaycanı ve Horosan’ı ele geçirip başkent yaptığı Tahran’da şehinşahlık tacını giydi; adına hutbe okuttu ve para bastırdı. Böylece Kaçar devleti kuruldu. Ülkede düzeni sağlayarak ilk defa güçlü bir idarî mekanizma oluşturdu; ancak hizmetinde görevli adamları tarafından 1797’de öldürüldü. Kaçarlar dönemi için bakınız: Yılmaz Karadeniz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925)-İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler, İstanbul 2013. Ağa Muhammed Şah’ın yerine geçen yeğeni Feth Ali Şah (1797-1834) döneminde İran üzerinde gittikçe şiddetlenecek olan İngiliz, Rus ve Fransız nüfuz mücadelesi başladı. Bu durum, 19. Yüzyıl boyunca Avrupa’ya siyasi ve iktisadi bağımlılığı da beraberinde getirdi. 19. Yüzyılın başlarında İngilizler ülkede ticari imtiyaz elde etti. Rusya da Gülistan (1813) ve Türkmençay (1828) Antlaşmaları ile Kaasya’nın Kaçarlar: Bir Türkmen boyu olan Kaçarlar, 15. Yüzyılın sonlarında Yozgat civarından Kuzey Azerbaycan’a göçerek Gence civarına yerleşen Türkmen obalardan oluşmuştur. Şah İsmail’in hükümdarlığında sivrilmeye başlayan Kaçarlar, Şah Tahmasb döneminde büyük oymaklar seviyesine ulaştı. Bu dönemde devlet hizmetinde pek çok Kaçar beyi görülür. Kaçarlar’ın siyasi ve askeri etkisi zamanla arttı. 178 Modern Ortadoğu Tarihi tamamını İran’dan alıp bazı imtiyazlar elde ettiğinden, İran üzerinde Rusya ile İngiltere arasında yeni bir rekabet başladı. Kaçar ordusunun en önemli kısmını, çoğunlukla Türklerin oluşturduğu aşiret kuvvetleri oluşturuyordu. Nizam-i Cedit benzeri yeni bir ordu kuran Kaçarlar, batılı danışman, subay ve mühendisler vasıtasıyla orduyu modernleştirme çabalarına rağmen güçlü bir ordu kuramadılar. 1816’da, Kaçar Veliahdı ve Azerbaycan Valisi Abbas Mirza tarafından Tebriz’de ilk matbaa kurularak burada askerlik sanatıyla ilgili tercüme eserler basıldı. Daha sonra başka yerlerde kurulan matbaalar, kitap, gazete ve dergilerin sayısını arttırdı. Paris ve Londra’da ilk daimi elçilikler kuruldu. Yine Abbas Mirza tarafından, askerlik, mühendislik, dil ve tıp tahsili için Avrupa’ya öğrenciler gönderildi ki, bunlar arasında Azeri Türkleri önemli bir ağırlığa sahipti. Osmanlı Devleti’yle İran arasında daimi diplomatik temsilcilikler, 19. Yüzyılın ortalarında kurulmuştu. İngiliz-Rus nüfuz mücadelesinin şiddetlendiği Muhammed Şah (1834-1848) döneminde 1847’de imzalanan Osmanlı-İran (Erzurum) Antlaşması’yla Kasrışirin toprakları paylaşıldı. Ayrıca, İran Süleymaniye’ye dair iddiasından vazgeçti; Osmanlı Devleti de Muhammere (Hürremşehr) ve Abadan adasının İran’a ait olduğunu kabul etti. İki devlet arasında 1849’da başlayan sınır tespiti çalışmaları, imzalanan 1869 protokolü doğrultusunda ancak 1914’te tamamlanabildi. Nasıreddin Şah Dönemi (1848-1896): Yenileşme ve Avrupa Bağımlılığı Muhammed Şah’ın ölümüyle yerine oğlu Nasıreddin Şah (1848-1896) geçti. Saltanatının ilk yıllarında etkisini arttıran dini ve sosyal bir hareket olan Babilik ile mücadele edildi. İç huzursuzlukların arttığı bir dönemde Şirazlı Mirza Ali Muhammed adındaki bir Hurufi, kayıp Onikinci İmam Mehdi’nin “Bâb”ı yani temsilcisi, daha sonra da “beklenen Mehdi”nin bizzat kendisi olduğu iddiasıyla etrafına müridler topladı. Bâbilik hareketi, Muhammed Şah döneminde 1845’ten itibaren yayılmaya başlamıştı. Müçtehitlerin fetvası üzerine ve Nasıreddin Şah’ın emriyle Mirza Ali Muhammed ve müridleri 1850’de Tebriz’de kurşuna dizildiler. 16 Ağustos 1852’de Nasıreddin Şah’a başarısız suikast düzenleyen Bâbiler’in pek çoğu hapsedildi ve öldürüldü. Hapsedilenlerden Mirza Hüseyin Ali en-Nuri ile kardeşi Subh-i Ezel Mirza Yahya en-Nuri, İngiliz ve Rus sefaretlerinin baskısıyla 1853’te Bağdat’a sürüldüler. Irak’a geçen Bâbilik hareketi, Mirza Hüseyin Ali’ye verilen Bahaullah sıfatından dolayı Bahâîlik adı altında varlığını sürdürdü. Irak’a sürgün edilen müritlerden Mirza Hüseyin Ali en-Nuri ve kardeşi Subh-i Ezel Mirza Yahya ve taraarları, 1863’te önce İstanbul’a oradan Edirne’ye sürgün edildiler. Ancak faaliyetlerine devam edince de 1868’de, Mirza Yahya ve taraarlarının oluşturduğu Ezeliler Kıbrıs’a, Mirza Hüseyin Ali ve taraarlarının oluşturduğu Bahâîler de Akka’ya sürüldüler. Bunlardan Bahâîlik, hareketin merkezi haline gelen Hayfa’dan dünyanın değişik yerlerine yayılmayı sürdürdü. Günümüzde en fazla Bahâî (300 bin-1 milyon arası) İran’da yaşamaktadır. Bahâîler üç kutsal kitap çerçevesinde bağdaştırıcı, barışçı ve evrensel bir kardeşliği savunmaktadırlar. Kaçarlar döneminde toprak sahibi olmakla resmi görevlerde bulunmak arasında yakın bir ilişki vardı. Kaçar hükümdarları, yönetimle birlikte vergi toplamayı ve asayişi, geniş toprak/gelir sahibi olup merkezi otoriteden bağımsız hareket edebilen yerel eşraa ve ulema sınıfıyla yaptıkları karşılıklı menfaate dayalı işbirliği sayesinde sağlayabilmişlerdir. Bu yüzden de hükümdarların güç ve otoritesi merkezin dışına yeterince ulaşamamıştır. Bütün bunlar Kaçar hükümdarlarının, dolayısıyla devletin otoritesini zayıatmıştır. Abbas Mirza: Kaçar Veliahdı ve Azerbaycan (Tebriz) Valisi Abbas Mirza’nın başlattığı reformları tahta geçmeden ölmesiyle birlikte yarım kalsa da, Batıyla temas kuran İran’ın modernleşmesinde ve ülkeye yeni fikirlerin girmesinde etkili oldu. Bu gelişmelerin, 20. Yüzyıl başlarında yaşanan Meşrutiyet tecrübesinde önemli bir etkisi olacak; valilik yaptığı Tebriz ve Azeri halkı Meşrutiyette gösterdiği kararlılıkla merkezi bir rol oynayacaktı. Reuter İmtiyazı: Feth Ali Şah zamanında verilen ilk imtiyazlar, Nasıreddin Şah döneminde artarak devam etti. 1872’de, İngiliz Baron Julius de Reuter, yirmi dört yıllığına büyük bir imtiyaz elde etti. Şaha verilecek hisseyi de içeren Reuter imtiyazı, ülkedeki madenlerin işletilmesi, fabrikaların yapımı, demiryollarının döşenmesi, kanal ve sulama işlerinin sağlanması, bir bankayla bazı kamu hizmetleri idarelerinin kurulması ve ayrıca gümrüklerin kontrolünü kapsıyordu. Ancak, halkın tepkisi ve Ruslar’ın da baskısıyla Nasıreddin Şah bu imtiyazları iptal etti. Bununla birlikte, İngiltere ve Rusya’ya birer banka kurma imtiyazı verildi. 7. Ünite - İran 179 Öte yandan, İran toplumu, farklı dillere ve kültürlere sahip olup aralarında şiddetli çatışmalar yaşayan küçük cemaatler halinde yaşıyordu. Kaçar yöneticileri, toplumdaki farklılık ve bölünmeleri de kullanarak kendilerini hakim kılmaya çalışmışlardır. Bahailik hakkında bilgi için bkz. Ethem Ruhi Fığlalı, “Bahailik”, TDVİA, IV, 464-468. Kaçarlar döneminde şiir ve edebiyatta; felsefe, tarih, din ve siyasi düşünceye dair eserlerin yazılmasında ve ayrıca dini-sivil mimaride önemli gelişmeler oldu. Kaçar hükümdarları devleti modernleştirmeye çalışırken Osmanlılardaki Tanzimat’ı örnek almışlar; hatta “Tanzimat-ı Hasene” tabirini de kullanılmışlardır. Bu çerçevede yenileşmeye önem veren Nasıreddin Şah Avrupa’ya bir seyahate çıkarak gözlemlerini bizzat kaleme almıştı. Onun döneminde devlet teşkilatında önemli reformlar yapıldı; yeni kurumlar, bakanlıklar ve görevler ihdas edildi. Sivil ve askeri eğitim için Avrupalı hocaların ders verdiği Darülfünun kuruldu. Yenileşme doğrultusunda birçok ilim adamı bir araya getirildi; ilk resmi gazete yayınlandı (1851). Ancak, modernleşmeye yapılan büyük masraar, İngiltere ve Rusya gibi sömürgeci devletlere borçlanma ve bunun karşılığında verilen imtiyazlarla karşılanabiliyordu. Bu durum, siyasi ve ekonomik bağımlılıkla birlikte, Reuter imtiyazı ve Tömbeki Ayaklanması’nda görüldüğü üzere, halkın şiddetli tepkilerini de beraberinde getirdi. Kaçarlar döneminde İran’daki devlet otoritesini zayıatan etkenler nelerdir? Osmanlı’nın Tanzimat yeniliklerinden etkilenen İranlı aydınlar ve devlet adamları, 20. yüzyılın son çeyreğinde de Osmanlı’daki fikir akımlarından etkilendiler. Gittikçe genişleyen Avrupa emperyalizmi, iki devleti 19. Yüzyılın ikinci yarısında yakınlaştırmaya başlamış; bu arada taraarı rencide edebilecek bazı dini merasim ve uygulamalardan vazgeçilmesi kararlaştırılmıştı. Ancak, Osmanlı Devleti Irak’ta 1890’lardan itibaren Şiiliğin yayılması problemiyle karşılaşmıştı. Bu durum, İran’ın her zaman kullanabileceği siyasi bir araç olabileceğinden Şiiliğin yayılmasına karşı bazı tedbirler alındı. Bunların yetersiz kalması üzerine de II. Abdülhamid döneminde bir “Sünni-Şii yakınlaşması ve işbirliği” gündeme geldi. Buna göre, iki taraf arasındaki düşmanlığı Halife ve Şii müçtehitler ortadan kaldırabilirdi. İki tarafı bir araya getirecekler ise İstanbul’daki İranlı muhalier olabilirdi. Bu amaçla, içinde Cemaleddin Afgani ve İranlı muhalierin bulunduğu bir komisyon kuruldu. Asıl ismi Seyyid Cemal Esedabadi olan Afgani, aslında Azeri kökenli reformist Şii bir din adamı idi. Şii kimliğini gizlemek için Afgani ismini kullandığı için “Afgani” diye şöhret buldu. Tütün tekeline boykot çağrısı yapanlar arasında olduğundan, 1891’deki tütün ayaklanTömbeki (Tütün) Ayaklanması: 1890’da bir İngiliz firmasına tömbeki (tütün) imtiyazı (tekeli) verilmesine karşılık Şii ulema üretimi azaltmak için tütünün kullanılmasının haram olduğuna dair bir fetva yayımladı. Çok geçmeden 1891 yılında Şiraz, Tahran, İsfahan ve Tebriz’de ulemanın başını çektiği ve kamu düzeninin bozulmasına neden olan büyük protestolar ile tütün tekeline karşı boykotlar yapıldı. Buna tömbeki (tütün) ayaklanması denildi. Neticede, bu imtiyaz da 1891’de iptal edildi. 2 Resim 7.2 Nasıreddin Şah (1831-1896) Kaynak: www. iranian.com 180 Modern Ortadoğu Tarihi masında rolü olduğu gerekçesiyle Nasıreddin Şah tarafından ülkeden sürüldü. Londra’da bulunduğu bir sırada, II. Abdülhamid’in davetiyle 1892’de İstanbul’a geldi ve ölümüne (1897) kadar padişah tarafından İstanbul’da gözetim altında tutuldu. Padişahtan aldığı destek ve İstanbul’daki İranlı düşünürlerle birlikte, Iraklı Şii ulemaya mektup yazarak onları İslam birliği siyasetine destek vermeye çağırdı. Komisyondakiler Şii ulemasına halife adına İslam birliğini öngören çok sayıda mektup yazdı. Nasıreddin Şah da buna karşılık Osmanlılar için ciddi bir mesele haline gelen Ermeni tedhişçilere serbestlik tanımaya başladı. Neticede bu teşebbüs diplomatik girişimlerle durduruldu. Ancak, 30 Nisan 1896’da Nasıreddin Şah, sürgüne gönderdiği Cemaleddin Afgani’nin bir müridi olan Mirza Rıza Kirmani tarafından öldürüldü. II. Abdülhamid, suikastın azmettiricisi olduğu suçlamasıyla Afgani’yi kendisinden isteyen İran’a teslim etmeyince de iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler gerginleşti. Gökhan Çetinsaya, “Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı’na Osmanlı-İran İlişkileri”, KÖK Araştırmalar Dergisi, Osmanlı özel sayısı, Ankara 2000, s. 11-23. İRAN’DA MEŞRUTİYET DENEYİMİ (1906-1911) Nasıreddin Şah’ın öldürülmesi üzerine oğlu Muzaereddin Şah (1896- 1907) Kaçar tahtına geçti. Babasının öldürülmesinde rolü olmakla suçlanan Cemaleddin Afgani’nin de ölmesiyle normalleşmeye başlayan İran-Osmanlı ilişkileri, 29 Ekim 1900’da Muzaffereddin Şah’ın İstanbul’u ziyaretiyle tamamen düzelmiş gibiydi. Hatta bu ziyaret nedeniyle İran Azerbaycan’ında Farsça’nın yanında Türkçe eğitimin yapılması da serbest bırakılmıştı. Fakat bu iyi ilişkiler fazla uzun sürmedi; Osmanlıların Sünni-Şii yakınlaşması doğrultusunda Şii ulema ile devam eden irtibatı ve ayrıca sınır anlaşmazlıklarının bir sonucu olarak 1905’ten itibaren Vezne, Pisve ve Lehican’ın Osmanlı birlikleri tarafından işgal edilmesi, İran tarafından tepkiyle karşılandı. Muzaffereddin Şah döneminin en önemli gelişmelerinden biri de Meşrutiyet’in ilan edilmesiydi. 19. Yüzyılın ikinci yarısında Kaçar hükümdarlarının kötü yönetimi ve Kafkasya’daki toprak kayıplarıyla birlikte artış gösteren siyasi, iktisadi ve sosyal problemler, İran Meşrutiyet hareketinin ortaya çıkmasında başlıca sebepler arasında yer alır. Yine, 19. yüzyıl sonlarında artan Batı nüfuzuna paralel olarak Batı kaynaklı fikirlerin ülkeye girmesi, siyasi ve toplumsal hayatı derinden etkileyerek Meşrutiyet Devrimi’ni de tetikledi. Bu dönemde kurulan gizli cemiyetler, muhalif gazete ve yayınların kaçak yollardan ülkeye girmesini sağladı. Böylece, siyasi meselelerin tartışılması, sosyal ve hukuki reformların yanı sıra yönetimde meclis ve anayasanın gerekliliğini Resim 7.3 Cemaleddin Afgani (1838-1897) Kaynak: http://tr wikipedia.org 7. Ünite - İran 181 savunan düşünceler de güç kazandı. Bu bakımlardan İran Meşrutiyetiyle Osmanlı Meşrutiyeti’nin kökenleri arasında dikkat çekici benzerlikler vardır. Nasıreddin Şah’a 1896’da düzenlenen suikast, aslında yeni bir dönemin de habercisiydi. Bu olaydan sonra protestolar, silahlı çatışmalar ve ayaklanmalarla birlikte meşrutiyet talebi de günden güne arttı. Muzaereddin Şah’ın borçlandığı Ruslara ve İngilizlere yeni imtiyazlar vermesiyle etkisini arttıran ekonomik krizin yanında, Şahın abartılı harcamalarına bir de Kaçarların keyfi yönetimleri eklenince, 1903’te büyük şehirlerde sosyal huzursuzluklar ve isyanlar baş gösterdi. Rus-Japon Savaşları ve 1905 Rus Devrimi aydınlar, ulema ve tüccarlar arasındaki muhalefeti daha da şiddetlendi. İran’da Meşrutiyet hareketinin ortaya çıkmasında hangi etkenler vardır? İran’da Şii ulemadan bir kısmıyla işbirliği içinde olan tacirler, 1906-1911 Meşrutiyet hareketinde, şehirli kitlenin harekete geçirilmesinde etkili oldu. Bu bakımdan, esnaf ve zanaatkârlardan oluşan şehirli halk kitlesi de İran Meşrutiyet devriminin başarıya ulaşmasında önemli rol oynadı. Şöyle ki, 1905 Aralığı’nda, orta sınıfı oluşturan tacirlere sert davranılmış; fiyat indirimi yapmayan şeker tüccarlarının Tahran valisi tarafından dövdürülerek cezalandırılması halkın tepkisine neden olmuştu. Liberal görüşlü ulema, tüccar ve esnaan oluşan kalabalık, büyük camiye oradan da Abdülazim Türbesi’ne geçtiler. Başlarında, liberal müçtehit Tabatabai ile vaizlerden Seyyid Cemaleddin İsfahani ve Şeyh Muhammed vardı. Valinin ve Belçika gümrük memurlarının azledilmesi ve adalethane tesis edilmesi taleplerini bir meclis oluşturulması talebi izledi. Gelişmeler, reform yanlılarını ve Meşrutiyet’i isteyen aydın zümresini günden güne güçlendirdi. Yönetimden memnun olmayan halkın ve ulemanın desteklediği İranlı aydınlar ve tacirler, sonunda Şaha Meşruti yönetimi kabul ettirdiler. Yabancı müdahalesinden ve kötü yönetimden rahatsızlık duyan milliyetçi muhalefeti memnun etmek isteyen Muzaereddin Şah da, 5 Ağustos 1906’da resmi bir bildiriyle Meşrutiyeti ilan ederek seçimlerin yapılacağını ve kurucu Meclisin açılacağını duyurdu. Seçimlerden sonra oluşturulan ilk meclis (Meclis-i Şura-yı Milli) Ekim 1906’da açıldı. Fransız ve Belçika anayasaları örnek alınarak Meclis tarafından hazırlanan anayasa ise, 1906 Aralık ayında Şahın onayıyla yürürlüğe girdi. Liberal nitelikli bu anayasa, 1979 İslam Devrimi’ne kadar yürürlükte kaldı. Anayasa Şah’ın yetkilerini sınırlandırdığı gibi meclise büyük önem atfediyor ve ayrıca toplanma ve adil yargılanma gibi bazı hak ve özgürlükleri sağlıyordu. Anayasada Şiilik de devletin resmi mezhebi olarak zikrediliyordu. Meşruti yönetimin sürdüğü sıralarda İran’ın dış borçları, dolayısıyla dışa bağımlılığı da günden güne artıyordu. Nitekim, içte Meşrutiyet’in ilanıyla yaşanan karmaşanın yanında Almanya’nın dünya siyasetinden endişelenen İngiltere ve Rusya, 31 Ağustos 1907 antlaşmasıyla oluşturdukları nüfuz bölgeleri üzerinden İran’ı kendi aralarında paylaştılar. Buna göre, aradaki tampon bölgenin dışında ülkenin kuzeyi Ruslar’ın, güneyi ise İngilizler’in nüfuz alanında kalacak; bu durum başta petrol emperyalizmi olmak üzere ülkenin dış müdahale ve işgallere tamamen açık hale gelmesine neden olacaktı. İran petrolleri, iç ve dış siyasetin ve özellikle de Batı emperyalizminin yoğun etkisi altında kalmıştır. Nitekim, İngilizlerin 1907 antlaşmasıyla İran’a yerleşmesinin temel amaçlarından biri de, kuşkusuz İran’ın zengin petrolleri idi. Ocak 1907’de Muzaereddin Şah’ın yerine geçen ve yeni anayasayla bazı yetkilerini kaybettiğini gören Muhammed Ali Şah (1907-1909), meclise ve meşrutiyete iyi gözle bakmıyordu. Dış gelişmeleri ve meclisteki tartışmaları iyi değerlendi3 182 Modern Ortadoğu Tarihi rerek fırsat kollamaya başladı. Mecliste önerilen siyasi değişikliklerden hoşnut olmayan ulema da Şahın yanında yer alarak tekrar eski rejimi savunmaya başlamıştı. Mutlakiyetçi siyaset uygulayan Muhammed Ali Şah, müsamahasız ve kısıtlayıcı davranmakla suçladığı meclisi Rus Kazak Tugayı’nın da yardımıyla Haziran 1908’de kapatıp bombalattı. Bu askeri darbe sonrasında milliyetçiler idam edildi; Hasan Takizade ve Dihhuda başta olmak üzere aydınlar sürgün edildi. Meşrutiyet yanlıları ve karşıtlarının tarafı olduğu iç savaş ise, yeni bir ihtilali (karşıdevrim) getirmişti. Ordu ve tutucu ulema, Meşrutiyeti savunan Tebriz’i kuşattı (Haziran 1908-Temmuz 1909). Nisan 1909’da da Rus işgali gerçekleşti. Mücadeleyi sonunda meşrutiyet yanlıları kazandı; Temmuz 1909’da Tahran zaptedildikten sonra tahttan indirilen Şah 1910’da sürgüne gönderildi. Ancak, Kasım 1909’da açılan ikinci meclis, Aralık 1911’de bir kez daha kapatılacaktı. Osmanlı ve İran Meşrutiyeti Arasındaki İlişkiler Osmanlı ve İran reformcuları ve aydınları arasında Tanzimat dönemiyle başlayan etkileşim, 1890’ların başından itibaren tekrar canlanmıştı. İttihatçılar, İranlı Meşrutiyetçiler için iyi bir modeldi. Her iki tarafın söylemi de, sömürge karşıtı, erken dönem milliyetçisi ve modernist idi. Hükümdarın mutlak otoritesini sınırlamak, merkezi yönetimi ve hukuk sistemini yeniden yapılandırmak, modern ve laik eğitimi yaygınlaştırmak, orduyu modernleştirmek, yine iki tarafın temel hedeeri arasında yer almaktaydı. Basın ve yayın faaliyetlerinin artması, Avrupa’ya öğrencilerin gönderilmesi ve başta telgraf olmak üzere iletişim imkânlarının artması, iki taraf arasındaki etkileşimi yoğunlaştırdı. Tebriz, İstanbul ve Kaas şehirlerinin reformcuları ve aydınları arasındaki diplomatik, ticari ve kültürel temaslar da bu bakımdan önem taşır. II. Meşrutiyet’in ilanı sonrasında İttihatçılar’ın devlet yönetiminde etkilerini arttırmalarıyla birlikte Meşrutiyet hükümetinin, 1905’ten itibaren ele geçirilen İran topraklarından çekileceği izlenimi doğmuş; Osmanlı Devleti’yle İran arasındaki ilişkiler de barış havasına girmişti. Meşrutiyet devrimini gerçekleştiren Jöntürkler, her iki tarafın da “Meşrutiyet taraarlığı” ortak paydasından dolayı İranlı meşrutiyetçilerle yakınlaşmaya başladı. Bu sırada, Tebriz, Kazvin ve Tahran’daki meşrutiyetçiler Osmanlı konsolosluklarına dilekçe ve telgraar göndererek kendilerine destek istemişlerdi. Tarihi Türk şehri olan Tebriz, aynı zamanda Azerbaycan Eyaleti Valisi olan Kaçar Veliahdı tarafından yönetilirdi. İran, Rusya ve Osmanlı Devleti’nin birbirine yaklaştığı bir bölgede yer alan Tebriz, Avrupalı ve Rus diplomatik ve ticari topluluklarının burada bulunması sebebiyle, İran’ın 19. Yüzyılda en modern, büyük, kalabalık ve kozmopolit şehri olarak uluslar arası ticaret, reform ve modernleşme faaliyetlerinin de merkezi durumundaydı. Bu özellikleri nedeniyle Tebriz, İran’daki Meşrutiyet hareketinin ortaya çıkması ve gelişmesinde önemli bir rol oynadı. İttihatçılar, Bağdat ve Irak’taki Şii kentler Necef ve Kerbela üzerinden İran’daki Meşrutiyet yanlısı ihtilalcileri destekledi. İttihat ve Terakki Cemiyeti, Halil (Kut) başkanlığında Yakup Cemil, Sapancalı Hakkı ve Abdülkadir gibi bazı silahşorlarından oluşan bir ekibi Tebriz’de Şaha karşı savaşan kuşatma altındaki Azeri meşrutiyetçilere yardım için gizlice İran’a göndermişti. İttihatçı Tanin gazetesi de, Tebriz kuşatması ve karşıdevrim sırasında İranlı meşrutiyetçilere destek veriyordu. 31 Mart hadisesi üzerine İttihatçı ekip geri dönse de, I. Dünya Savaşı öncesi ve sırasında Mehmet Emin (Yurdakul); Ruşeni Bey ve Ömer Naci gibi Türkçülerin 7. Ünite - İran 183 “İslam Birliği” amaçlı İran faaliyetleri devam etti. II. Abdülhamid’in eskiden yaptığı gibi İttihatçılar da Iraklı Şii müçtehitlerle yakın bir ilişki kurmuştu ki, iki taraf arasında aracı olan müçtehitler hem Osmanlı hem de İran Meşrutiyeti’ne en büyük desteği veriyordu. Birbirini her fırsatta destekleyen bu hareketlerin başarısı, I. Dünya Savaşı ve sonrasındaki işgallerle birlikte engellendi. Osmanlı ve İran Meşrutiyetlerinin mukayesesi için şu makaleyi okuyunuz: Fariba Zarinebaf, “Alternatif Moderniteler: Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da Meşrutiyetçilik”, (çev. Hatice Uğur), Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sayı: 24 (2008/1), s. 47-78. İran Meşrutiyeti’nin Sonu Karşıdevrim sonrasında meydana gelen iç savaşta üstün gelen Meşrutiyetçiler, İran Meclisini tekrar açmayı başarmışlardı. Ancak, on bir yaşında tahta geçen Ahmed Şah (1909-1925) döneminde karışıklıklarla birlikte İngilizlerin ve Rusların iktisadi yayılmacılığı devam etti. Mali bunalım da buna eklenince ülke iasın eşiğine geldi. Nitekim, 1911’de ABD’li maliyeci Morgan Shuster hazinenin başına getirilmiş, kendisinden maliyeyi düzeltmesi istenmişti. Ancak Rus baskısıyla ülkesine dönmek zorunda kaldı. Diğer yandan, meclisteki çekişmeler de siyasi bunalıma sebep oldu. Bütün bunlar, meclisin etkisini azalttığı gibi ülkeyi biraz daha fazla dış müdahalelere açık hale getirdi. Sonuçta meclis, 1911 yılı sonunda bir kez daha kapatıldı. Görüldüğü üzere Meşrutiyet Devrimi tam bir hayal kırıklığıyla sonuçlanmıştı. Merkezi otoritenin güçlü olmaması ve batı emperyalizminin ülkeyi rahat bırakmaması nedeniyle İranlı reformcular Meşrutiyet Devrimi’ni İran’a bir türlü egemen kılamamışlardı. I. Dünya Savaşı arifesinde İran, Ahmed Şah’ın ve Başbakan el-Mamelek’in son derece güçsüz yönetimi altında bulunuyordu. İran, tarafsızlığını ilan etmesine rağmen I. Dünya Savaşı’nda Rusya, İngiltere ve Osmanlı Devleti’nin savaş, çekişme ve nüfuz alanı oldu. Ruslar, İngilizler ve Osmanlılar, askeri stratejilerinin bir parçası olarak İran’ın kuzeyi ve kuzeybatısındaki topluluklar (Azeriler, Kürtler, Ermeniler ve Nasturiler) üzerinden siyasi ve askeri bir mücadele yürüttüler. Bu guruplara bağımsız devlet kurma sözleri verildi. Azerbaycan’daki itilaf kuvvetlerine yeni bir cephe açan ve bölgeyi yarı-işgal altında tutan Osmanlılar, Rusya’nın Bolşevik devrimiyle birlikte bölgeyi terk etmesiyle, Pantürkizmi sağlamak suretiyle imparatorluğu doğal sınırlarına ulaştırmak, Azeri Türklerini özgürleştirmek ve Bakü petrollerini kontrol altında tutmak hedefiyle hareket etti. Sarıkamış yenilgisinden sonra Osmanlıların askeri varlığı ve faaliyetleri, İran’ın batı sınırlarına ve İran Azerbaycanı’na kayarak Tahran ve Tebriz’de yoğunlaştı. Eylül 1918’de Bakü’yü ele geçiren Osmanlıların, Pantürkizme destek kazanma çabaları karşılıksız kaldı ve başarısızlıkla sonuçlandı. Mondros Mütarekesi’yle bölgeyi boşaltmak zorunda kaldılar. PEHLEVİLER DÖNEMİNDE İRAN (1926-1979) Başarısızlıkla sonuçlanan Meşrutiyet deneyimi sonrasında gittikçe artan siyasi, ekonomik ve sosyal bunalımlara I. Dünya Savaşı’nın da eklenmesiyle İran, merkezi otoritesiyle birlikte devlet olma özelliğini de kaybetti. Bolşevik ihtilalini yaşayan Rusya’nın 1917’de İran’ı terk etmesi üzerine, Ağustos 1919 tarihli İngiliz-İran antlaşmasıyla ülke İngilizlerin nüfuzuna girdi. Ancak, bazı mebusların bu antlaşmayı meclisten gizli tuttukları ve rüşvet aldıkları iddiaları üzerine meclis antlaşmayı onaylamayınca da fırsat kollayan Rusya ülkeyi işgal etti. Ülke bu şekilde tam bir kaos ortamı içindeyken Tugay Komutanı General Rıza Han (Şah) Rusları püskürterek Tahran’da 184 Modern Ortadoğu Tarihi denetimi sağladı. 1921 Şubatındaki askeri darbeyle Tabatabai’yi başbakan yaparak yönetimi ele geçirdi. Bu sırada, Sovyetler Birliği ile imzalanan 1921 antlaşmasıyla İran, İngilizlerin baskısından kurtulabildi. 1923’te tahttan uzaklaştırılan son Kaçar hükümdarı Ahmed Şah’ın Avrupa’ya gitmesiyle de 1925 yılı sonunda kendini kurucu meclise şah seçtirdi. Böylece, İran’da Pehleviler dönemi başladı. Rıza Şah Dönemi (1926-1941) Kaçarlar devrinde İran’ın geleneksel yapısı değişmeye başlamıştı. Pehleviler’in modernleşme ve Batılılaşma politikalarıyla daha da keskin değişimler yaşandı. Rıza Şah ciddi bir hazırlık ve düşünceden yoksun olarak köklü reformlara girişti. Öncelikli olarak, ülke üzerinde nüfuz sahibi iki devlet olan Sovyet Rusya ve İngiltere arasında bir denge kurmaya çalıştı. Bürokrasi ve düzenli ordu sayesinde, Kaçarlar’dan beri olmayan merkezi bir devlet kurmayı başardı. Yaptığı reformlarla yönetim, ordu, bürokrasi ve vergi sistemini modernleştirdi. 1937 yasasıyla ülke on bölgeye (ostan) ayrıldı. Orduyu güçlendirmek reformlarının merkezinde yer almaktaydı. Bu yüzden, subaylara büyük önem vererek orduyu kendine bağladığı gibi, bütçenin önemli bir kısmını da buraya tahsis etti. Rıza Şah hukuk, eğitim ve kültürü Batılılaştırıp laikleştirdi; kamu hizmetlerini Batı tarzında düzenledi; ceza hukuku (1926) ve medeni hukuku (1928) yürürlüğe koydu. 1928’de yeni kıyafet yasası kabul edildi. Kadınların toplumsal hayatta etkin olmaları teşvik edildi. Eğitim, kız ve erkek çocuklar için mecburi tutuldu. Yurtdışına öğrenci gönderilen bu dönemde siyaset, hukuk, ziraat ve eğitim okulları açıldı. 1934’te modern anlamda ilk üniversite başkent Tahran’da açıldı. Artan petrol gelirleri, Rıza Şah’ın reformları ve İran ekonomisi için vazgeçilmez bir kaynak durumundaydı. Pek çok sektörde devlet tekelleri kuruldu. Sanayi geliştirilerek ekonomi modernleştirildi; modern teknoloji yaygınlaştırıldı. İngiltere ve Rusya karşısında ülke ekonomisi güçlendirilmeye çalışıldı; Kaçarlar döneminde yabancı devletlerin İran’da elde ettikleri bazı ekonomik imtiyazlar (kapitülasyonlar) 1927’de kaldırılarak işletmeleri millileştirildi. Resim 7.4 Rıza Şah ve Mustafa Kemal Atatürk (1934) Kaynak: tr.wikipedia.org 7. Ünite - İran 185 Otokratik bir yönetimin benimsendiği bu dönemde siyasi partiler, sendikalar ve basın kontrol altına alındı ve meclis yalnızca bir onay makamı haline getirildi. Halkın siyasi, hukuki, ekonomik ve sosyo-kültürel hayatına doğrudan müdahale edildi; etnik-kültürel farklılıklar ve yerel unsurlar dışlayıcı bir siyasetle ve devlet zoruyla sindirildi. Önemli reformlar arasında yer alan zorunlu askerlik uygulaması ve soyadı kanunu, İranlıları aşiret mensupluğundan yurttaşlığa dönüştürmeyi amaçlamaktaydı. İran’ı oluşturan bütün gurupların ortak egemen kimliği benimsemesi hedeenmekteydi. Bu bağlamda, İran milliyetçiliğini yeni bir ideoloji olarak geliştirdi. 1930’da Farsça resmi dil ilan edildi; 1934’te ise ülkenin resmi adı İran oldu. Şah, İran’ın itibarlı geçmişine vurgu yapan ve İranlı-Fars-Pehlevi kimliğine dayalı bir milliyetçilikle beraber İran ulus-devletini, diğer bir deyişle ilk milli Fars devletini oluşturmaya çalıştı. Bütün bunları yaparken, nüfuzunu azaltmak istediği din ve din adamlarından da yararlandı. Bir yandan da ulemanın belirlenmesinde devleti söz sahibi konuma getirdi. Özellikle hukuk ve eğitim alanlarında yapılan reformlar da ulemanın durumunun sarsılmasına yol açtı. Şahlığı döneminde geniş topraklara sahip olan Rıza Pehlevi, bir yandan da İran’ın en zengin adamı oldu. Nitekim, sürgüne gönderildiğinde, servetiyle dünyanın en zenginleri arasındaydı. Dikta ve baskı yönetimi altında bunalan halk Rıza Şah’ı, devlet otoritesini demir yumruğuyla sağlayan fakat bir taraan da kendisini ve çevresini zengin eden bir “şark despotu” olarak görmekteydi. Şah Rıza dönemi Türkiye-İran ilişkileri dostluk ve işbirliğine giden bir seyir takip etti. Nisan 1926’da iki taraf arasında saldırmazlık, güvenlik ve işbirliği ile iki ülke sınırlarındaki aşiretlerin çıkardığı sorunların önlenmesine dair bir antlaşma imzalandı. 1932’de aşiretlerin karışıklıklarını önlemek için küçük ölçekli sınır değişikliği yapılarak önceki antlaşma yenilendi. 1934 yılına gelindiğinde Şah Rıza, modernleşme çabalarını yakından takip ettiği Atatürk’ün konuğu olarak Türkiye’ye dostluk ziyareti gerçekleştirdi. Bu sürecin bir devamı olarak da 1937’de, Irak ve Afganistan’ın da katılımıyla Sadabat Paktı imzalandı. Bu antlaşma bölgede barışın sağlanmasında önemli bir etkiye sahip oldu. Muhammed Rıza Şah Dönemi (1944-1979) Rıza Şah’ın İngiliz-Rus ve Fransız nüfuzundan kurtulmak için yaklaştığı Hitler yönetimindeki Almanya’nın siyasi ve ekonomik olarak İran’a sızması üzerine ülke, II. Dünya Savaşı’nda bir kez daha İngiliz-Rus işgaline uğradı. Müttefikler, Basra körfezinden SSCB’ne uzanacak bir ikmal hattı oluşturmayı da planlıyordu. Ağustos 1941’de ülkeyi işgal eden İngiltere ve Sovyet Rusya, Rıza Şah’ı baskıyla devirerek Güney Afrika’ya sürgüne gönderdiler. Sürgündeki Şah 1944’te ölünce, işgalci devletlerin de onayıyla yerine oğlu Muhammed Rıza Şah geçti. İşgal döneminde, ülkenin belli başlı gelir kaynaklarına el kondu. İran’da devlet otoritesini bir kez daha ortadan kaldıran bu gelişmelerle birlikte, 13 yıl sürecek olan bir ara dönem de başlamış oldu. Muhammed Rıza Şah 35 yıllık uzun iktidarının ilk yıllarında Âyetullah Kâşâni’nin liderliğindeki Fedâiyyan-i İslâm’ın muhalefetiyle karşılaştı. İngiliz-Rus işgaliyle birlikte, 1942’de Sovyet destekli solcu Tudeh Partisi kuruldu. Bu parti, ortaya çıkan otorite boşluğuyla birlikte güç kazanan büyük toprak sahipleri ve yerel eşrafa karşı etkili olmaya başladı. Tudeh, otoriter yönetimlerin şekillendirdiği yerleşik düzene ve taşra ileri gelenlerine meydan okuyan ilk siyasal parti olmakla büyük şöhret kazandı. Bu husus, İran üzerinden hiç eksilmeyen İngiliz-Rus rekabetini de tekrar canlandırdı. Nitekim, Sovyet yanlısı Tudeh’i etkisizleştirmek isteyen 186 Modern Ortadoğu Tarihi İngiltere bir görevlisini İran’a gönderdi. Fakat bu sırada, İran’da petrol imtiyazı talep eden Sovyetler de özerklik isteyen Kürtlerle Azerileri desteklemekteydi. Tudeh Partisi, 1945’te Ruslar’ın da desteğiyle İran Azerbaycanı ve Kürdistanı’ndaki devlet otoritesini ortadan kaldırınca, bu bölgelerde yeni hükümet ve idareler kuruldu. Fakat, Sovyetlerin 1946 Mayısında bölgeden çekilmesiyle birlikte desteksiz kalan İran Azerbaycanı Milli Hükümeti ile Mahabad Kürt Cumhuriyeti varlıklarını sürdüremediler. Bu gelişmeler sonucunda, İran’da Tudeh’e karşı duyulan öeyle birlikte bir kampanya başlatıldı. Neticede, ülkedeki milliyetçilerle Tudeh etrafında toplanan solcular kamplaştı. Almanlar’ın ülkeden çıkarılmasıyla doğan boşluğu ise, II. Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyet Rusya’ya karşı Avrupa ve Asya’ya yayılma politikası izleyen ABD doldurdu. Amerikalılar’ın ülkedeki etkinliği yıldan yıla arttı. Nitekim, bazı ülkelere ekonomik ve askeri yardımı öngören Truman doktrinine İran da dahil edildi. Bu sırada, Tudeh taraarlarının şiddete başvurmasıyla ülkede anarşik bir ortam oluştu. Bir partilinin 1949 Şubatı’nda şaha suikast düzenlemesi üzerine Tudeh kapatıldığı gibi sıkıyönetim ilân edildi. Ardı arkası kesilmeyen yabancı müdahaleler sonucunda aynı yıl milliyetçi Muhammed Musaddık’ın başında olduğu Milli Cephe kuruldu. Şah rejimine ve yabancı müdahalesine karşı kurulan bu cephe içerisinde, Fedaiyyân-i İslâm ve Mücahidin-i İslâm gibi tutucu gurupların yanı sıra muhalif sol aydınlar da vardı. Ülkede çatışma ve gerilimin arttığı bir sırada, hanedana ait toprakların topraksız köylülere dağıtılmasını isteyen Şahın girişimi, bir Fedaiyyân-i İslâm mensubunun Başbakan Rezmârâ’yı öldürmesiyle (Mart 1951) akim kaldı. Bu olayla birlikte çıkan isyan ve karmaşa sonrasında Muhammed Musaddık başbakanlığa atandı. İran siyasetinde hızla sivrilen Musaddık’la birlikte milliyetçi hareket de güç kazandı. Bu sırada ülke petrolünün devletleştirilmesi, yüksek sesle dillendirilmeye başlanmıştı. Musaddık’a göre, ülkenin bütün zenginlikleri şahın ve onu kontrol altında tutan Avrupalıların elinden kurtarılmalıydı. Şah’a karşı başlatılan mücadele sonucunda, İngiliz-İran Petrol Şirketi (APOC)’nin işlettiği İran petrolleri, Musaddık hükümeti ve meclis tarafından millileştirildi (1951). Halkın desteğiyle hareket eden Musaddık orduyu da denetimi altına alarak Şahın gücünü azaltmaya çalışıyordu. Ancak, Ağustos 1953’te meclisi kapatıp sıkıyönetim ilân eden ve basını susturan Musaddık da gittikçe otoriterleşiyordu. Gelişmelerden rahatsız olan muhafazakârlar desteğini çektiğinden Milli Cephe de dağıldı. Bu gelişmeler olmakla birlikte, Musaddık’ın yaptıkları asıl Şah’ın ve İngiltere’nin menfaatlerine aykırıydı. Çok geçmeden de Musaddık’tan “intikam” alındı. Petrolünü millileştiren İran, İngiltere’nin ve Batılı şirketlerin İran petrolüne uyguladığı ambargodan ve iki yıl süren derin bir istikrarsızlıktan sonra büyük bir ekonomik kriz yaşamaya başladı. Dahası, güvenliklerini bölge petrolüne endeksleyen İngiltere Başbakanı Churchill, ABD’yi İran’da darbe yapması için ikna etmişti. İki ülke istihbaratlarının ortaklaşa düzenlediği bir darbe sonucunda Musaddık, 13 Ağustos 1953’te şah tarafından azledilerek görevinden uzaklaştırıldı. Halkın desteklediği Musaddık’ın direnmesi üzerine şah bir süreliğine ülkeyi terk etmiş, fakat yeni Başbakan General Zahidi’nin kontrolü sağlaması üzerine geri dönerek Musaddık’ı tutuklatmıştı. Musaddık’ı deviren askeri darbe, para ve rüşvetle gerçekleştirilmişti. Bu süreçte, darbe karşıtı 5 bin kişi öldürüldüğü gibi Musaddık da sürgün edildi. Darbe amacına ulaşmış gibi gözükse de İranlılar Şah’ı emperyalistlerin tam bir kuklası ve işbirlikçisi olarak görmeye başlamışlardı. İdeolojik açıdan ise liberalizm, sosyalizm ve milliyetçilik hareketleri yerini, 1979 devriminin de hazırlayıcısı olacak olan dini radikalizme bıraktı. Mahabad Kürt Cumhuriyeti: Tarihteki ilk bağımsız Kürt devleti denemesi olan Mahabad Kürt Cumhuriyeti İran Kürdistanı’nda kuruldu. Mesut Barzani’nin babası Molla Mustafa Barzani de genelkurmay başkanı idi. Sovyetler’in çekilmesinden sonra bu devletin çökmesiyle birlikte Barzani de 1946 yılı sonunda Rusya’ya sığındı ve Irak’a döndüğü 1958’e kadar Moskova’da kaldı. Muhammed Musaddık: İran laik milliyetçiliğinin sembolü olan Musaddık köklü bir taşra ailesinden gelmekteydi. Avrupa’da eğitim gördü. “Rüşvet almaz bakan” olarak ün saldı. Milli Cephe’nin lideri ve başbakan olarak İran petrollerini millileştirince İngiltere ile ilişkiler gerildi ve sonunda darbeyle görevinden uzaklaştırıldı. 7. Ünite - İran 187 Darbenin asıl nedeni petrol olduğundan Musaddık’ın devrilmesinden sonra, İran Petrolleri Milli Şirketi yerini 1954’te İngiliz, ABD, Hollanda ve Fransız şirketleri tarafından idare edilen ve % 50’lik paya sahip olan milletlerarası bir konsorsiyuma bıraktı. Yeni düzenlemeye göre konsorsiyum, İran Milli Petrol Şirketi adına petrol çıkaracak ve işletecekti. Böylece Batının İran petrolleri üzerindeki kontrolü de tekrar sağlanmış oluyordu. Beyaz Devrime Karşı İslam Devrimi Muhammed Rıza Şah’ın uzun süren iktidarının ilk on yılı, yukarıda belirtildiği üzere dış müdahaleler, çalkantı ve iktidar mücadelesiyle geçmiş; Musaddık’a düzenlenen petrol darbesiyle artık otoriter yönetimi önünde büyük bir engel de kalmamıştı. Nitekim, iktidarının ikinci döneminde ipleri tamamen eline alacaktır. Bu devirde halkla olan ilişkiler artık kesilme noktasına geldi. Babası zamanında otoriter yöntemle atılan temellerin üzerinde, İslam devrimine giden şartlar olgunlaşmaya başladı. Artan petrol gelirleri ve yeni şartlar, Muhammed Rıza Şah’ı da tıpkı babası gibi otoriter temeller üzerine güçlü bir devlet yaratma fikrine yöneltmişti. Ordu yine en fazla önem verilen kurum oldu. 1970’li yıllara gelindiğinde bölgenin en büyük ve modern ordularından birisi Şah’ın emrindeydi. Nükleer denizaltılar ve nükleer tesis sözleşmelerinin yapılmış olması; İran’ın bölgenin en büyük nükleer güçlerinden biri olacağını işaret ediyordu. Şah, Musaddık’a karşı yaptığı darbeyle iktidarını sağlayan ABD’nin güçlü desteğini de arkasına almıştı. Öncelikli olarak, ülkeyi tamamen kontrol altına almak isteyen Amerika’nın yardımlarıyla, 1957’de güçlü bir istihbarat örgütü (SAVAK) kuruldu. Suikastler ve çok çeşitli operasyonlar düzenleyen bu örgüt, toplumu her açıdan kontrol etmek için kullanıldı. Şahın yönetimindeki İran’ın dış ilişkilerini ise, II. Dünya Savaşı sonrasında beliren yeni konjonktür şekillendirmekteydi. Öncelikle çok yönlü bir dış politikadan bahsetmek mümkündür. Şah yönetimi, ABD ve Avrupa’yla ilişkilerine büyük önem vererek hem onların bölgede jandarmalığını yaptı, hem de Sovyetler Birliği ve sosyalist ülkelerle yakınlaşma ve iktisadi işbirliklerine girişti. Bu arada, Türkiye ile İran arasındaki yakınlaşma ve işbirliği, II. Dünya Savaşı’nda sonra da devam etti. Bölgesel ittifakları öngören ve daha sonra CENTO (1959) adını alacak olan Bağdat Paktı 1955’te İngiltere, Türkiye, İran, Irak ve Pakistan’ın katılımıyla kuruldu. 1964’te bölgesel işbirliği için Pakistan’ın da katıldığı bir örgüt kuruldu. Mart 1967 antlaşmasıyla, Şattularap suyolu ve petrol sahaları üzerinde Irak ile uzun süredir yaşanan ihtilaar çözüldü. Arap dünyasının sosyalist ve milliyetçi lideri Nasır’ın Mısır’ına karşı Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi ülkelerle iyi ilişkiler kuruldu. Halkla kopuk olan iletişimini güçlendirmek isteyen Şah, Beyaz Devrimin bir parçası olarak, ulema, aşiret reisleri ve toprak ağaları gibi yerel güç odaklarını etkisizleştirmek istedi. Nitekim, bu dönemdeki en önemli uygulama da toprak reformudur. Ocak 1963’teki referandumla, toprak ve tarım reformu, okuma yazma seferberliği ve kadınlara seçim hakkı gibi konuları da içeren bir reform programı kabul edilerek beyaz devrim uygulamaya kondu. Buna göre, boş topraklar devlet tarafından ihtiyaç sahibi topraksız köylülere dağıtılacaktı. Sosyal ve ekonomik kalkınmayı hedeeyen Beyaz Devrim başarısız oldu. Toprak reformu amacına ulaşamadığı ve köylülerin tamamı toprak sahibi olamadığı gibi, sermaye ve teknik imkanları olmayan çiçiler, kendilerine dağıtılan toprakları kısa sürede yine büyük toprak sahiplerine kaptırarak onları birer kapitalist girişimci haline getirdiler. Bunun sonucunda ise milyonlarca insan şehirlere göç ederek işsiz sayısının artmasına; şehirlerdeki sosyal ve ekonomik düzenin bozulmasına neden oldu. 188 Modern Ortadoğu Tarihi İran’ın Pehleviler dönemi için bkz: Ervand Abrahamian,Modern İran Tarihi, (Çev,Dilek Şendil), İstanbul 2009. Ülkede gittikçe bozulan gelir dağılımı da önemli bir sorun haline gelmişti. Bu durumu dengelemek üzere daha 1958’de bir vakıf tesis edilmiş; 1961’de ise Şah kendine ait gayrimenkulleri ve hisseleri bu vakfa devretmişti. 1967 Arap-İsrail Savaşı’nın ve 1973 petrol krizinin petrol fiyatlarını yükseltmesiyle sağlanan büyük gelirler, çok yönlü bir kalkınma programına, büyük askeri harcamalara ve halkı çok da memnun etmeyen modernleşme çabalarına ayrılmıştı. Özellikle sanayi yatırımlarına sarf edilen yüksek petrol geliri, İran’ın gelişmiş alt yapılarla donatılmasını da sağladı. Bununla birlikte İran, giderek dünyanın gelir dağılımı en adaletsiz ülkesi durumuna geldi; enasyon yükseldi ve halkın hayat standartları iyice düştü. Aynı dönemde, muhalif hareketlere çok sert davranılması ve halka yukarıdan bakılması da, Şah rejimine karşı duyulan öeyi biraz daha attırıyordu. Bu gelişmeler toplumsal gerginliklerin tırmanmasına da neden oldu. İran, liberal, ilerici ve tutucu çevrelerin muhalefetinden kaynaklanan bir karmaşa ortamı içerisine girdi. Şahın, Beyaz Devrim reformlarının yanı sıra şahsi savurganlığı halk arasında büyük tepki çekmekteydi. Toplumdaki genel umutsuzluk ve öe hali ulemayı da etkiledi. Şahla ulema arasındaki uzun süreli çekişme, uygulanan reform programıyla iyice belirginleşmişti. Reformların kendilerini etkisizleştirmeyi amaçlayan bir amaç taşıdığını gören ulema ve Milli Cephe Beyaz Devrim’e karşı çıktı. Dini merkez Kum şehrinde ulemanın faaliyetlerinin engellenmesi, siyasi radikalizmin temsilcilerinden olan Humeyni’nin; ulemanın aktif olarak siyasete katılmasını isteyen Mehdi Bazirgân’ın ve Şia’yı bir protesto hareketi olarak gören Ayetullah Şeriatmedari’nin başını çektiği kalabalık mitinglerin bütün ülkeye yayılmasına neden oldu. Mitingler, dini merkez Kum’daki medrese öğrencilerinin İran gizli servisi aleyhine yaptığı gösterilerle başladı, daha sonra da başkent Tahran’a sıçradı. Humeyni’nin etrafında şaha karşı birleşen İranlılar, İslami bir rejim ve Humeyni lehinde gösteriler yaparak, baskı ve zulmün sona erdirilmesini ve sosyal adaleti talep etmekteydi. İran’da İslam Devrimi’nin ortaya çıkmasında hangi sebepler etkili olmuştur? “Ezilenler birleşmeli” sloganıyla hareket eden Humeyni ölüm cezasına çarptırılınca alelacele Ayetullah mertebesine yükseltilerek idamdan kurtarıldı ve önce Türkiye’ye daha sonra da Irak’a sürgüne gönderildi. Irak’ta sürgünde bulunan Ayetullah Humeyni, İran’daki gelişmeler üzerinde etkili olmayı sürdürdü. 1969 yılında yayımlanan kitabında, şahın temsil ettiği monarşik rejimi İslâm dışı olarak nitelendirdi. Dolayısıyla, fukaha tarafından yönetilecek İslâmi bir hükümete ihtiyaç vardı. Bu süreçte, Halkın Fedaileri ve özellikle üniversite öğrencilerinin oluşturduğu Halkın Mücahidleri örgütleri de tekrar aktieşmişti. Ülkede kontrolü ele geçirmek isteyen Şah, siyasal alanda her türlü demokratikleşme girişimini kanlı bir şekilde bastırmaktaydı. Rejime karşı en küçük bir gösteride bile ordu, jandarma ve siyasi polis (SAVAK)’ten oluşan güvenlik ağı devreye girerek çok sayıda kişi öldürülüyordu. Fakat, bu tedbirlerin hiçbiri isyan hareketinin üstesinden gelemedi. Bunun üzerine, tek partili sisteme yönelen Şah 1975’te Yeniden Diriliş Partisi (Hizb-i Rastahiz)’ni kurdurarak Abbas Hüveydâ’yı başbakanlığa getirdi. Şahın izinden giden bu parti de ulemayı, işçileri ve esnafı hedef aldı. Böylece Şah rejimi yerleşik toplum düzeniyle tam bir çatışmaya girdi. Bu da şah için sonun başlangıcı demekti. 4 7. Ünite - İran 189 1977 yazına gelindiğinde, Tahran’ın kenar mahallelerinde yaşadıkları gecekonduların yıkılacak olması nedeniyle, Şah diktatörlüğüne karşı öğrencilerin de katıldığı protestolar gerçekleşti. 7 Ocak 1978’de, hakkında hakaret içeren bir makale yayımlanan Humeyni’yi desteklemek için gösteri yapan öğrencilere ateş açılarak bazıları öldürüldü. Olaylar bir aydan fazla devam etti. Mart 1978’den itibaren işçiler ve yoksullar grev ve protestolara başladı. 8 Eylül’deki olayda ise, protestocuların üzerine ateş açılarak yüz civarında kişi öldürüldü. Ekim ayında işçi grevleri artarak siyasi nitelik kazanmaya başladı. Bu sırada, petrol üretimi ve ihracının azaltılması amacıyla grev komiteleri kuruldu. Şah, 1978 yılı sonunda Genelkurmay Başkanı Gulâm Rıza Ezhârî’nin başkanlığında bir askerî hükümet kursa da durum değişmedi. Sonunda, Ocak 1979’da Milli Cephe’nin eski yöneticilerinden Şahbur Bahtiyar’ı başbakanlığa getirdi. Bu hükümet, İran Gizli Servisi’ni dağıtmaya, Güney Afrika ve İsrail’e yapılan petrol satışını durdurmaya ve Filistin davasına sahip çıkmaya çalıştıysa da protestolar sürdü. Bu süreçte, rejime muhalif olan bütün guruplar Humeyni’yi destekliyordu. İRAN İSLAM CUMHURİYETİ (1979-2013) 15 Ocak 1979’da Şahın ülkeden kaçması ve 1 Şubat’ta da sürgünde bulunduğu Fransa’dan gelen Humeyni’nin Tahran’da milyonlarca kişinin katılımıyla görkemli bir şekilde karşılanması, İran’da yeni bir devrin başladığının habercisiydi. 11 Şubat 1979’a gelindiğinde gösteriler sona erdi. Humeyni’nin kurduğu İslam Konseyi, Fransa’ya sürgüne gönderilen Bahtiyar’ın yerine Mehdi Bazirgân’ı başbakanlığa atadı. Ülkeden kaçan Muhammed Rıza Şah, Enver Sedat’ın izniyle Mısır’a sığınmıştı. Şah daha sonra da ABD’ye geçerek burada kanser tedavisi gördüğü bir sırada öldü. Devrimin başrolünü üstlenen ve geniş kesimlerin desteğini alan Humeyni, bu aşamadan sonra ipleri eline almaya başladı. Solcu Tudeh Partisi ve devrimci İslamiyet anlayışını yaymaya çalışan Halkın Mücahitleri’nin desteğiyle, Mart 1979 referandumu neticesinde İslami hükümetle birlikte cumhuriyet de kuruldu. Ağustos 1979’da, İslami Cumhuriyet Partisi (Hizb-i Cumhûri-i İslâmi) içinde örgütlenen ve yarı resmi milis teşkilatını (Devrim Muhafızları) kuran din adamları kurucu meclis üyeliklerinin çoğunu elde ettiler. Ülkede esas kontrol yüksek ulemanın elinde oldu. Ulema ordunun yanı sıra anayasal kurumlarla yasama, yürütme ve yargıyı da kontrolünde bulundurabilmektedir. Liberal siyasi kurumları içermekle beraber teokratik bir devleti öngören yeni anayasa, Aralık 1979’daki referandumla kabul edilerek yürürlüğe girdi. Bu anayasa, İran’ın yönetiminde Humeyni’nin öncü rolünü kabul etmekteydi. Çok geniş anayasal yetkilerle donatılan Humeyni, devrimin temellerini sağlamlaştırmak amacıyla ilk olarak muhalefeti sindirmeye çalıştı. Bu arada, baştan beri Resim 7.5 İran İslam devriminin lideri Ayetullah Humeyni (1902-1989) 190 Modern Ortadoğu Tarihi şahın yanında yer alan ABD, İran için en büyük düşman ilan edilmişti. 1979 Kasımı’nda Amerikan büyükelçiliğinin işgaliyle bir yıldan fazla sürecek olan rehine krizi ise, iki ülke arasında yıldan yıla şiddetlenecek olan çatışmanın da ilk işaretleri oldu. Yeni rejimde ordu, radyo-televizyon ve basın kontrol altına alındı; sol hareketler engellendi. Yeni rejimle birlikte, Pehleviler dönemindeki ulusal-sivil kimlik yerini İslam kimliğine bıraktı; ancak İran-Irak savaşının patlak vermesiyle, Pehleviler dönemindeki İranlı-Fars kimliği yeniden ortaya çıktı. Hukuki ve kültürel alanlarda batılılaşmanın yerini din merkezli bir devlet ideolojisi aldı. Laik ve batı kaynaklı görüşlere karşı çıkıldı. Safeviler dönemindeki devlet-din bağı yeniden kuruldu. Fars olmayan etnik unsurlara karşı kapsayıcı bir politika izlenmeye başlandı. Fakat aynı zamanda, otokratik bir anlayışla toplumsal düzen ve davranışlar kontrol altında tutuldu. Devrim sürecinde etkili olan işçi ve sendika eylemlerini dikkate alan yeni rejim, 26 Şubat’ta petrolün; 16 Haziran’da da sanayinin tamamen millileştirilmesini sağlayan kararları aldı. Kurulan geçici hükümet, eski rejim taraarlarının ordudan temizlenmesi ve halkın silahsızlandırılması için de çalışma başlattı. Gizli polis teşkilatı olarak da Savama kuruldu. Ülke, sosyal ve ekonomik açılardan önemli gelişmeler gösterdi. Kaçarlar ve Pehleviler zamanında ezilen çiçiler ve işçiler desteklenerek fakir halk için vakıflar kuruldu ve böylece bu kesimlerin yeni rejime destek vermesi sağlandı. İslam devrimiyle birlikte eğitim ve ilmi faaliyetlerde de gözle görülür ilerlemeler kaydedildi. Devrime kadar % 60 olan okuma-yazma oranı % 85’lere kadar yükseldiği gibi, çok sayıda üniversite, okul, araştırma merkezi ve akademi kuruldu. Beni Sadr Dönemi (1980-1981) Ocak 1980’de Humeyni’nin desteğiyle devlet başkanı olarak seçilen Ebu’l-Hasan Beni Sadr, bir tarım reformuna girişti. Aynı dönemde üniversitelerde gerginlik artmaya başlayınca, Nisan’dan itibaren üniversiteler kapatıldı. Bu süreçte, Humeyni ile özdeşleşen Âyetullah Bihişti’nin başkanlığındaki İslami Cumhuriyet Partisi, Mart ve Mayıs 1980’de yapılan genel seçimleri kazandı. Ağustos’ta ise, Muhammed Ali Recai parlamento tarafından başbakanlığa getirildi. 1981 Martı’nda Beni Sadr ile Başbakan Recai arasında anlaşmazlıktan sonra Humeyni ilk kez cumhurbaşkanını eleştirdi. Cumhurbaşkanı yandaşlarıyla karşıtları arasındaki çatışmalardan sonra 22 Haziran 1981’de Beni Sadr görevinden alındı. Beni Sadr, Halkın Mücahitleri’nin lideri Mesut Recevi ile birlikte Fransa’ya kaçtı. Bu aşamadan sonra sol ve özellikle devrimci Müslümanlar, İslami Cumhuriyet Partisi ile şiddetli bir mücadeleye girdiler. Temmuz 1981’de Başbakan Ali Recai cumhurbaşkanı seçildi, fakat şiddet devam etti. Nitekim, yeni Cumhurbaşkanı Recai de 30 Ağustos 1981’deki bombalı saldırıda öldürüldü. Bunun üzerine sol guruplar ve özellikle suikastların ardında bulunduğu anlaşılan Halkın Mücahidleri’ne karşı tutuklama ve idam süreci başlatıldı. Ali Hamaney Dönemi (1981-1988) Ekim 1981’de Ali Hamaney cumhurbaşkanı seçildi. Bu döneme İran-Irak savaşı damgasını vurdu. Savaşın başlamasıyla birlikte yeni rejim sıkıyönetim özellikler gösteren bir rejimi benimsedi. Başta Halkın Mücahitleri ve sol oluşumlar olmak üzere muhalefet etkisizleştirildi. Eski başbakan Mehdi Bazirgân’ın lideri olduğu muhalefet gurubunun eylemleri engellendi; Bahailere karşı baskı ve sindirme poRehine Krizi: Amerika’nın desteklediği şahı ülkesine kabul etmesine tepki gösteren Humeyni yanlısı öğrenciler, 4 Kasım 1979’de Tahran’daki Amerikan elçiliğini işgal ederek 52 görevliyi 444 gün boyunca rehin tuttular. Eylemciler, rehinelerin serbest bırakılması için Şahın İran’a teslim edilmesini istiyorlardı. Böylece, İran-Amerika ilişkileri derin bir bunalıma girdi. Şah, Temmuz 1980’de Kahire’de öldü, fakat kriz devam etti. ABD’nin Nisan 1980’de giriştiği rehineleri kurtarma operasyonu da fiyaskoyla sonuçlandı. Bu derin kriz, Ocak 1981’de Cezayir’in arabuluculuğunda yapılan görüşmeler sonunda rehinelerin serbest bırakılmasıyla sona erdi. Velâyet-i Fakih: Bu tabir, İran rejiminde en üst yönetim makamı olan dini lideri (Veli Fakih) ifade eder. Kayıp On İkinci İmam’ın yokluğunda ona vekâlet eden kişi demektir. Önce Humeyni ondan sonra da Ali Hamaney bu sıfatı aldı. Humeyni’nin Velâyet-i Fakih teorisi üzerine oluşturulan 1979 anayasasına göre dini lider çok geniş yetkilere sahiptir. Anayasada bazı değişiklikler yapılmasına rağmen dini liderin yetkileri ve otoritesinin kaynağı gibi konularda tartışmalar halen sürmektedir. 7. Ünite - İran 191 litikası uygulanarak liderleri idam edildi. Devrimden sonra yeniden faaliyete geçen Komünist Tudeh Partisi, tutuklanan yöneticilerinin Sovyetler lehine casusluk yapması üzerine Nisan 1983’te; İslâmi Cumhuriyet Partisi de iç çekişmeler sebebiyle Haziran 1987’de kapatıldı. Böylece ülkede partili dönem de sona ermiş oldu. Humeyni’nin Ocak 1987 fetvasıyla, özel mülkiyet sınırlandırılarak bazı ekonomik tedbirler alındı. 2009’da kendini değişimin vasıtası olarak tanıtıp Ahmedinejad’ın rakibi olan Musavi, 1981-1989 yılları arasında başbakanlık yapmış; bu dönemde çok sayıda sol, muhalif ve Halkın Mücahitleri mensubu hayatını kaybetmiştir. İran-Irak Savaşı Nüfusunun yarıdan fazlasının Şiî olması sebebiyle kendisine bir tehdit olarak gördüğü yeni İran rejiminin Irak’a yayılacağı endişesi, İran’daki Arap azınlığın durumu, İran’ın Irak’taki Kürt ayrılıkçı hareketi desteklemesi, ekonomik açıdan zor durumda olan Irak’ın İran’ın petrol bölgelerini ele geçirmek istemesi ve iki ülke arasında bulunan ve aynı zamanda petrolün dünya piyasalarına sevkinde önemli bir yere sahip olan Şattülarap suyolununun ortak kullanımıyla ilgili sınır anlaşmazlıkları ve çatışmalar, bu savaşın bilinen sebepleri arasında yer alır. Ancak savaşın bir sebebi de ABD ve Avrupa ile ilgilidir. Şöyle ki, Humeyni’nin öncüsü olduğu İslam devrimine rağmen Batı, İran petrolünden yine de ümitliydi. İran’daki yeni rejim ise ABD ve İngiltere’den intikam almak peşindeydi. Bu yüzden ABD ve Batı, Saddam Hüseyin yönetimindeki Irak’ı yeni müttefikleri olarak seçecekti. ABD ve Avrupa’nın teşvikiyle İran’a saldıran Saddam Hüseyin sekiz yıl sürecek olan yıkıcı bir savaşı da başlatmış oldu. ABD, savaş içerisinde İran’a da gizlice silah satmaktaydı (İrangate Olayı). Devrimin hemen sonrasında meydana gelen bu saldırıya karşılık İran da Bağdat, Basra ve Kerkük’ü bombaladı. Ancak, savaşın başlarında Irak’ın gösterdiği askeri başarılar, bir süre sonra Devrim Muhafızları’nın devreye girmesiyle dengelenmeye, İran kaybettiği toprakları geri almaya başladı. Bununla birlikte, petrol endüstrisi tehlikeye giren İran, Irak’ı destekledikleri için 1983’ten itibaren Kuveyt ve Suudi Arabistan petrol tankerlerine saldırarak savaşı Basra körfezine taşıdı. Cephe savaşlarının yanında karşılıklı bombardımanlar ve bu arada birbirinin petrol ihracatını çökertmek amacıyla petrol taşıyan dev tankerlerin vurulması (tanker savaşı), her iki ülkenin petrol altyapısını büyük ölçüde yok ettiği gibi petrol taşımacılığını doğrudan etkileyerek petrol fiyatlarının da yükselmesine neden oldu. Irak’taki Kürt gurupları destekleyen İran, kendi içindeki ayrılıkçı Kürt ve Araplara karşı da mücadele etmek zorunda kaldı. Yaşanan bütün bu güçlükler, halkı harekete geçirmek ve muhalefete karşı sert tedbirler almak için bir vasıta olarak kullanıldı. 6 Ağustos 1988’de imzalanan ateşkes antlaşmasıyla sona eren sekiz yıllık savaş, iki taraf için de büyük ekonomik ve askeri kayıplara ve bu arada bir milyona yakın insanın ölümüne sebep oldu. Savaşın bir sonucu da, üretici ülkelerin yanı sıra çok uluslu dev petrol şirketlerinin büyük paralar kazanmasıydı. İran’ın özellikle Huzistan bölgesinde ve Basra Körfezi’nde yıllık üretimi 250 milyon tona kadar çıkmakla birlikte, savaşın etkisiyle bu miktar büyük oranda azalarak 65 milyon tona kadar düştü. İran ayrıca, savaşta büyük hasar gören petrol tesislerini büyük paralar harcayarak tekrar oluşturmak zorunda kaldı. Dünyanın en büyüğü olan ve devrimden önce “Şahın tâcı” adıyla anılan Abadan Petrol Rafinerisi de savaşta tamamen tahrip olan tesisler arasındaydı. Ali Hamaney: Azerbaycanlı bir ulema ailesinden gelmektedir. Meşhed ve Kum’da Humeyni’yle beraber ilahiyat okudu. Humeyni’nin ölümünden sonra Ayetullah rütbesiyle dini (ruhani) lider seçildi. İrangate Olayı: İran-Irak savaşı esnasında taraara silah satışını yasakladığını açıklayan ABD’nin İran’a el altından silah sattığı (İrangate Olayı) anlaşıldı. ABD Irak’a da İran’ın askeri vaziyeti hakkında askeri istihbarat sağlamaktaydı. 192 Modern Ortadoğu Tarihi Haşimi Rafsancani Dönemi (1989-1997) Meclis Başkanı ve başkomutan olan Rafsancani, 28 Temmuz 1989’da yüksek oy oranıyla cumhurbaşkanı seçildi. Humeyni’nin, 14 Şubat 1989’da, Şeytan Âyetleri kitabının yazarı Hint kökenli İngiliz vatandaşı Salman Rüşdi’nin öldürülmesine fetva vermesi, bu dönemde İran’ın Batı ile ilişkilerini daha da gerginleştirdi. Sonuçta Batı’nın ambargosu ile karşılaşan İran büyük ekonomik sıkıntılar yaşadı. 3 Haziran 1989’da Humeyni’nin ölümüyle Ali Hamaney dini lider (fakih) seçilmişti. Bu dönemde kurulan çeşitli mekanizmalarla muhalif işçilere yönelik baskılar arttı. Liberal bir politikanın inşası ve özelleştirme politikalarının artmasıyla, kurulu düzende bazı gevşemeler yaşandı. 28 Temmuz 1989’daki anayasa değişikliğiyle başbakanlık kurumu kaldırılarak yürütmenin başı sayılan ve dört yıllığına seçilen cumhurbaşkanının yetkileri arttırıldı. İran, 1990’da Irak’ın Kuveyt’e saldırmasıyla oluşan karışık ortamdan faydalanarak Irak’ın işgali altında olan son topraklarını da kurtardı. Rafsancani’nin iki dönem devam eden cumhurbaşkanlığı sırasında yaşanan ekonomik daralma ve diğer sorunlar, artan reform talepleriyle birlikte Muhammed Hatemi’yi 1997’de iktidara getirdi. Muhammed Hatemi Dönemi (1997-2005) Toplumdaki hoşnutsuzluk devam ettiği için 1997’de yapılan seçimlerde Rafsancani oyların sadece % 25’ini alabildi; Hatemi ise % 69 oyla değişimi isteyenler tarafından cumhurbaşkanı seçildi. Eski bakanlardan olan Hatemi’nin daha fazla demokrasi, özgürlük ve insan hakları vaadiyle yaptıkları bu döneme damgasını vurdu. Ancak muhafazakârlar, gelişmelerden hoşnut olmadığından reformlara tepki gösterdiler. Kentli orta sınıfı destekleyen Hatemi, buna karşın katı dini kesimleri karşısında buldu. Onun ilk döneminde Batılı devletler ve ABD ile olan ilişkilerde nispi yumuşama görüldü. 11 Eylül 2001 saldırılarından sonra Bush yönetimindeki ABD’nin İranı terörizme destek vermek suçlamasıyla şeytan eksenine dahil edip her durumda zayıatmak isteyen Amerikan Başkanı Bush ise, Hatemi’ye karşı muhafazakârları destekledi. 2003 yılından itibaren İran’ın nükleer programı konusunda ABD ve Batılı ülkelerle yaşanan gerginlik giderek artmaya başladı. İran’da siyasi partiler bulunmamaktadır. Günlük politika, siyasi partiler gibi çalışan çeşitli eğilimler vasıtasıyla yürütülmekte; şahıslar müstakil olarak parlamentoya üye olmak için seçime girmektedirler. Resim 7.6 İran-Irak Savaşı Bölge ve Mevkiler Kaynak: Muzaer Erendil, Çağdaş Orta Doğu Olayları, Ankara, 1992 Rafsancani: Hüccetü’lİslam rütbeli Rafsancani’nin, “İslam cumhuriyetinin perde arkasındaki beyni” olduğu söylenmektedir. Kum’da Humeyni’yle birlikte okudu. Ruhani liderden sonra en önemli kişi olarak görülür. Muhammed Hatemi: Hüccetu’l-İslam unvanlı Hatemi Kum’da ilahiyat, İsfahan’da felsefe okudu. Devrim’de Hamburg’daki Şii camiinde görevliydi. Meclis başkanlığı ve Kültür Bakanlığı yaptı. Bakanlığı döneminde sansürü gevşetince muhafazakârların tepkisini çekti. Tahran Üniversitesi’nde siyasal felsefe dersleri verdi. 7. Ünite - İran 193 Mahmud Ahmedinejad Dönemi (2005-2013) İran’da 2005 yılında yapılan seçimi muhafazakârlar kazandı. Ahmedinejad bir taraan tutucu Şii kesimin ekonomik ve siyasi olarak güçlenmesini desteklerken diğer taraan bir zamanlar kendisinin de mensubu olduğu Devrim Muhafızları’nı güçlendirmeye çalıştı. Dış politikadaki inatçı ve sert tutumu da, ona bölgedeki Şii oluşumların ve anti-emperyalistlerin hamiliğine oynama fırsatını verdi. Her fırsatta fakirlerin, ezilmişlerin ve ihmal edilmişlerin başkanı olduğunu göstermeye çalıştı. Ülkede 2004’ten itibaren işçi hareketleri artmaya başlamıştı. Ahmedinejad, işçilerle beraber kadınları ve azınlıkları baskı altında tuttu. Birleşmiş Milletler tarafından 2006 Aralığından itibaren nükleer programını ilan etmiş olan İran’a yaptırım kararı alındı; bunun sonucunda ortaya çıkan ekonomik ambargoyla birlikte toplumsal huzursuzluk arttı. Nitekim, 2009’daki cumhurbaşkanlığı seçiminde eski başbakan ve reformist Musavi’yi desteklemek, Ahmedinejad karşıtlığının bir sembolü oldu. Bu seçim sonrasında milyonlarca İranlı, Ahmedinejad’ın seçim yolsuzluğu yaptığı gerekçesiyle sokaklara döküldü; ancak sert bir şekilde bastırıldılar. Reformcularla tutucular arasındaki mücadele bundan sonra da sürüp gitti. İki dönem başta kalan Ahmedinejad’ın görev süresi, 2013’te sona erdi. 14 Haziran 2013’te yapılan seçimlerde cumhurbaşkanlığını reformcuların adayı Hasan Ruhani kazandı ve böylece İran’da Hatemi dönemindeki gibi ılımlı sinyaller veren yeni bir dönem başlamış oldu. Nitekim Ruhani ile birlikte uzun zamandan beri kesintiye uğramış olan İran-ABD ve batı ile olan ilişkiler dolaylı yollardan olsa da yeniden başladı. Ahmedinejad: Bir demircinin oğlu olan Ahmedinejad Irak savaşına katıldı. Humeyni’nin devrimci ideallerini yeniden canlandırmayı ve yoksullara destek olmayı vaat eden seçim kampanyasıyla cumhurbaşkanı oldu; muhafazakâr kesimin tam desteğini aldı. Mahmud Ahmedinejad Hasan Ruhani Resim 7.7 Resim 7.8 Kaynak: wikipedia.org Kaynak: president.ir 194 Modern Ortadoğu Tarihi Özet Tarih boyunca İran coğrafyasında önemli devlet ve medeniyetlerin kurulduğunu ve bu durumun etnik ve dinsel yapıyı şekillendirdiğini kavrayabilme Kuzeyde Hazar Denizi ve Kaasya ile güneyde Basra Körfezi; doğuda Afganistan ve Pakistan ile batıda Anadolu ve Irak arasındaki geniş coğrafya üzerinde bulunan İran, önemli ticaret ve göç yolları üzerinde bulunması sebebiyle, tarih boyunca birçok millet, devlet ve medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Pers kimlikli ilk imparatorluğu kuran Persler, ayrıca Medler, Büyük İskender İmparatorluğu, Hellenistik uygarlığı, Partlar, Sasaniler döneminde kendine özgü devlet yapıları ve uygarlıklar tesis edildi. İran, 7-15. Yüzyıllar arasında İslam-Arap, Türk ve Moğol egemenliklerinde kaldı. 11. Yüzyılda Selçukluların İran’a hakim olması ve Türk göçlerinin artarak sürmesi, İran’ı Selçuklu-Türk yönetimi ve medeniyetiyle tanıştırdı. Onların zayıamasıyla ortaya çıkan Atabeylikler, Harizmşahlar, Moğol İlhanlıları, Akkoyunlular ve Türk-Moğol göçleri, Orta Asya kültürlerini İran’a taşıyarak Müslüman-İran uygarlığının zenginleşmesinde önemli rol oynadılar. Kurucularını Türklerin oluşturduğu Safeviler ise merkeziyetçiliğin baskın olduğu kadar yerel unsurların da etkin olduğu bir devlet oluşturdular. Şiilik inancı, İran’la ve hükümdarlığıyla özdeş hale geldi. İran kökenli (İrani) etnik unsurlar (Farslar, Kürtler, Tatlar, Gilekler, Talışlar, Mazenderaniler, Lekler, Goranlar, Lorlar, Larlar, Sistanlılar, Beluçlar, Tacikler, Afganlar) toplam nüfusun % 65’ini oluştururken, bunlardan Fârisî asıllılar ise % 51 oran ile en büyük etnik kitleyi oluştururlar. Nüfus olarak ikinci sırada yer alan İran Türkleri yaklaşık % 20’lik bir paya sahiptir. Nüfusunun % 98’i Müslüman olan İran’ın % 90’ı Şiilerden; % 8’i de Sünni topluluklardan oluşmaktadır. Ayrıca, Asuri, Ermeni, Musevi ve Mecusi gibi gayrimüslim topluluklar da vardır. Ülkede Bahailik ve Yezidilik gibi resmen tanınmayan inançlar da vardır. Merkezî yönetimi kuramayan Kaçar hükümdarlarının yönetiminde İran’ın Rusya ve İngiltere’nin emperyalizm mücadelesine sahne olduğunu anlayabilme 18. Yüzyılın sonlarından 20. Yüzyılın ilk çeyreğine kadar İran’ı yöneten Kaçar hükümdarları, ülkede tam anlamıyla bir merkezi yönetim tesis edemediler. Hükümdarların otoriteleri bulundukları bölgeyle sınırlıydı. Ekonomik güce sahip olan toprak sahipleri ve ulema sınıfı, merkezi otoriteden bağımsız hareket edebiliyordu. Bu durum, Kaçar yöneticileriyle büyük toprak sahipleri arasında zorunlu bir işbirliğini doğurdu. Bu ise, Kaçar hükümdarlarının ve devlet otoritesinin zayıamasına neden oldu. Kötü idare ve merkezi yönetimin sağlanamamasının da bir sonucu olarak, İran üzerinde 19. Yüzyılın başlarında ortaya çıkan İngiliz, Rus ve Fransız nüfuz mücadelesi, bütün yüzyıl boyunca Avrupa’ya siyasi ve iktisadi bağımlılığı da beraberinde getirdi. Feth Ali Şah dönemindeki modernleşme çabalarından sonra, Rusya ve İngiltere’nin İran üzerindeki nüfuz mücadelesi Muhammed Şah zamanında iyice arttı. Nasıreddin Şah’ın saltanatı, Osmanlı Tanzimatı’nın örnek alınarak yapılan reform çabalarının yoğunlaştığı, ama aynı ölçüde Avrupa’ya siyasi ve ekonomik bağımlılığın arttığı bir dönemi ifade eder. Modernleşmeye yapılan büyük masraar sonucunda, özellikle İngiltere ve Rusya gibi devletlere borçlanma ve karşılığında verilen imtiyazlarla İran kendi kaynaklarını sömürgeci devletlere kiralamak zorunda kaldı. Bu durum, siyasi ve ekonomik bağımlılıkla birlikte, Reuter imtiyazı (1872) ve Tömbeki ayaklanmasında (1891) görüldüğü gibi, halkın tepkilerini de beraberinde getirdi. Kötü yönetim, yabancılara verilen imtiyazlar, artan Batı nüfuzuyla birlikte Batılı fikirlerin ülkeye girmesi, toprak kayıplarıyla birlikte artan siyasi, iktisadi ve sosyal problemler, Muzaereddin Şah döneminde ulema ve tüccarların başını çektiği Meşrutiyet deneyiminin (1906-1911) tetikleyicisi oldu. 1907 antlaşmasıyla İran’ın Rus ve İngiliz nüfuz bölgelerine ayrılması ve sonrasında İngilizlerin petrol çıkarmaya başlaması, ülke üzerindeki nüfuz mücadelesini alevlendirdi. Mali iasın eşiğine gelen İran, merkezi otoritenin yokluğu sebebiyle Meşrutiyeti de sürdüremedi ve ülke I. Dünya Savaşı’nda Rusya, İngiltere ve Osmanlı Devleti’nin savaş, çekişme ve nüfuz alanı haline geldi. 1 2 7. Ünite - İran 195 Merkezi devleti kuran Pehlevilerin otoriter modernleşme ve kalkınma çabalarının siyasi, sosyal ve ekonomik sonuçlarını irdeleyebilme İran, emperyalizmin hegemonyasında kalmayı I.Dünya Savaşı sonrasında da sürdürdü. Devlet olma özelliğini kaybettiği bu dönemde yaşanan karmaşadan faydalanan General Rıza Han kontrolü ele geçirdi. Son Kaçar hükümdarının tahttan uzaklaştırılmasıyla da şah oldu. Böylece, İran’da Pehleviler dönemi (1926-1979) başladı. Rıza Şah, ciddi bir hazırlık ve düşünceden yoksun olarak köklü reformlara girişti. Bürokrasi ve düzenli ordu sayesinde merkezi bir devlet kurmaya çalıştı. Yaptığı reformlarla ülke yönetimi, ordu, bürokrasi, hukuk, eğitim, kültür, toplumsal hayat, sanayi, ekonomi, maliye ve vergi sistemini modernleştirip laikleştirdi. Otokratik bir yönetimin benimsendiği bu dönemde siyasi partiler, ulema, sendikalar, okullar, basın ve meclis kontrol altına alındı. Halkın siyasi, hukuki, ekonomik ve sosyo-kültürel hayatına doğrudan müdahale edildi; etnik-kültürel farklılıklar devlet zoruyla sindirildi. İran’ı oluşturan bütün gurupların ortak egemen kimliği ve yurttaşlığı benimsemesi hedeendi. Şah, İranlı-Fars-Pehlevi kimliğine dayalı bir milliyetçilikle beraber İran ulus-devletini oluşturmaya çalıştı. II. Dünya Savaşı’nda bir kez daha İngiliz-Rus işgaline uğrayan İran’da Şah Rıza Pehlevi iktidardan uzaklaştırılarak yerine oğlu Muhammed Rıza Şah geçirildi. 1942’de kurulan Sovyet destekli solcu Tudeh Partisi, anarşi ve iç çatışmalarda etkin rol oynadı. Kaos ortamında, Milliyetçi Cephe’nin lideri Muhammed Musaddık başbakanlığa gelerek İran petrollerini millileştirince (1951), İngiltere ve ABD’nin ortak darbesiyle görevinden uzaklaştırıldı. Böylece yönetime tekrar hakim olan Muhammed Rıza Şah, ABD’nin de desteğiyle toplumu ve siyaseti kontrol altına almaya çalıştı; güçlü bir ordu, devlet ve istihbarat teşkilatı kurdu. 1963’ten itibaren uyguladığı ve toprak reformunu da içeren “Beyaz Devrim” reformlarının yanı sıra otoriter yönetimi ve şahsi savurganlığı halk arasında büyük tepki çekti. Devrim amacına ulaşamayınca da dikta rejimi kurdu. Humeyni’nin etrafında şaha karşı birleşen muhalif gurupların, baskı ve zulmün sona erdirilmesi yönündeki protestoları, Şahın ülkeyi terk etmesiyle İslam Devrimini getirdi. Pehleviler’in yönetimine tepki olarak kurulan teokratik rejimin, Batı-ABD karşıtı ve baskıcı politikasıyla siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlara neden olduğunu açıklayabilme Eski rejime tepki olarak Humeyni’nin liderliğinde kurulan İslami Cumhuriyette ordu, anayasal kurumlar, yasama, yürütme ve yargı yüksek ulemanın kontrolü altında oldu. Teokratik bir devleti öngören yeni anayasa kabul edildi. Humeyni çok geniş anayasal yetkilerle donatıldı. Pehleviler dönemindeki ulusal-sivil-dini kimlik yerini İslam kimliğine bıraktı; hukuki ve kültürel alanlarda batılılaşmanın yerini İslam merkezli bir devlet ideolojisi aldı. Laik ve batı kaynaklı görüşlere temelden karşı çıkıldı. Safeviler dönemindeki devlet-din bağı yeniden kuruldu. Fars olmayan unsurlara karşı kapsayıcı bir politika izlendi. Fakat aynı zamanda, otokratik bir anlayışla, gizli polis teşkilatı (SAVAMA) ve diğer vasıtalarla toplumsal düzen ve davranışlar kontrol altında tutuldu; sol hareketler engellendi. Petrol ve sanayi millileştirildi. Önceki devirlerde ezilen çiçiler, işçiler ve fakir halk desteklenerek bu kesimlerin yeni rejime destek vermesi sağlandı. Düşman ilan edilen ABD ile yaşanan rehine krizi, iki ülke arasında yıldan yıla şiddetlenecek olan çatışmanın ilk işaretleri oldu. ABD ve Batı’nın da teşvikiyle İran-Irak Savaşı yaşandı. Sıkıyönetim uygulanarak siyasi partiler kapatıldı; muhalif hareketler bastırıldı. Şeytan Âyetleri kitabının yazarı Hintli İngiliz vatandaşı Salman Rüşdi’nin öldürülmesine fetva verilmesi, İran’ın Batı ile ilişkilerini gerginleştirdi. ABD ve Batı’nın ambargosu ile karşılaşan İran büyük ekonomik sıkıntılar yaşadı. Uyguladığı liberal politikalarla katı muhafazakar kesimi karşısına alan Muhammed Hatemi döneminde dış ilişkilerde yumuşama yaşanmakla birlikte, 11 Eylül 2001 saldırıları ABD-İran ilişkilerini bir kez daha gerginleştirdi. Dış politikada sert tutum takınan Ahmedinejad yönetiminde nükleer programını ilan eden İran’ın Amerika ve Batı ile olan ilişkileri daha da kötüleşti. Birleşmiş Milletler tarafından 2006 Aralığından itibaren yaptırım kararı alınmasıyla ortaya çıkan ekonomik ambargoyla birlikte toplumsal huzursuzluk giderek yükseldi. 3 4 196 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. İran’da yaşayan, nüfus miktarı ve yoğunluğu bakımından ikinci sırada yer alan etnik topluluk aşağıdakilerden hangisidir? a. Farslar b. Kürtler c. Türkler d. Araplar e. Lurlar 2. Aşağıdakilerden hangisi İran’da kurulmuş devlet ve medeniyetlerden biri değildir? a. Pers İmparatorluğu b. Safeviler c. Kaçar Devleti d. Babür İmparatorluğu e. Sasani İmparatorluğu 3. Aşağıdakilerden hangisi Kaçar Devleti’yle ilgili doğru bir bilgi değildir? a. Devlete adını veren Kaçarlar bir Türkmen boyudur b. Devlet üzerinde yoğun bir İngiliz-Rus nüfuz mücadelesi yaşanmıştır c. Bahailik dini hareketi bu dönemde ortaya çıkmıştır d. Osmanlı Tanzimatını taklit eden reformlar yapılmıştır e. Güçlü bir merkezi devlet özelliğine sahiptir 4. Aşağıdakilerden hangisi İran’da Meşrutiyet’in ilan edilmesinin sebeplerinden biri değildir? a. Kaçar hükümdarlarının kötü yönetimi b. Kaasya’daki toprak kayıplarıyla birlikte artış gösteren siyasi, iktisadi ve sosyal problemler c. 19. yüzyıl sonlarında artan Batı nüfuzuna gösterilen tepkiler d. Batı kaynaklı fikirlerin ülkeye girmesi e. Kaçar hükümdarlarının Meşrutiyet taraarı olması 5. Aşağıdakilerden hangisi Şah Rıza Pehlevi döneminin özelliklerinden biri değildir? a. Ulemanın etkisinin azaltılması b. Merkezi bir devletin kurulması c. Etnik-Kültürel farklılıkların sindirilmesi d. Demokratik ve çoğulcu bir yönetimin benimsenmesi e. Ülkenin on eyalete (ostan) ayrılması 6. İran Başbakanı Musaddık’ın 1953 yılında bir darbeyle görevden uzaklaştırılmasının temel sebebi nedir? a. Avrupa ve ABD taraarı olması b. Başbakanlığı zorla ele geçirmesi c. İran petrollerini millileştirmesi d. Uyguladığı eğitim politikaları e. Uyguladığı sosyal politikalar 7. 1955’te İngiltere, Türkiye, İran, Irak ve Pakistan arasında kurulan ve daha sonra CENTO adını alan bölgesel ittifak antlaşması aşağıdakilerden hangisidir? a. Bağdat Paktı b. Sadabat Paktı c. Balkan Antantı d. Cezayir Antlaşması e. Camp David Antlaşması 8. Aşağıdakilerden hangisi Muhammed Rıza Şah tarafından İran’da uygulamaya konulan “Beyaz Devrim” reformları arasında yer almaz? a. Toprak reformu b. Tarım reformu c. Okuma-yazma seferberliği d. Kadınlara seçim hakkı verilmesi e. Demokratik hayatın ve parlamenter sistemin güçlendirilmesi 9. Aşağıdakilerden Hangisi İslam Devrimi’yle ortaya çıkan yeni rejimin özelliklerinden biri değildir? a. Pehleviler dönemindeki ulusal-sivil-dini kimlik yerini İslam kimliğine bıraktı b. Laik ve batı kaynaklı görüşlere karşı çıkıldı c. Fars olmayan unsurlara karşı kapsayıcı bir politika izlenmeye başlandı d. Otokratik bir anlayışla toplumsal düzen ve davranışlar kontrol altında tutuldu e. Ülkede asıl kontrol sivil siyasetçilerin elinde oldu 10. Özgürlükçü, reformcu ve ılımlı siyasetiyle diğerlerinden farklılık gösteren İran Cumhurbaşkanı aşağıdakilerden hangisidir? a. Ali Hamaney b. Haşimi Rafsancani c. Muhammed Hatemi d. Mahmud Ahmedinejad e. Ayetullah Humeyni 7. Ünite - İran 197 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız yanlış ise, “İran’ın Etnik ve Dini Yapısı” ile “İran Türkleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise, “İran’da Kurulan Devlet ve Medeniyetler” ve “Kaçarlar Dönemi (1796- 1925)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise, “Kaçarlar Dönemi (1796- 1925)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise, “İran’da Meşrutiyet Deneyimi (1906-1911)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise, “Rıza Şah Dönemi (1926- 1941)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise, “Muhammed Rıza Şah Dönemi (1944-1979)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise, “Beyaz Devrime Karşı İslam Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise, “Beyaz Devrime Karşı İslam Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise, “İran İslam Cumhuriyeti (1979-2013)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise, “Muhammed Hatemi Dönemi (1997-2005)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 İran’ın etnik ve dini yapısı oldukça kozmopolittir. İran kökenli (İrani) etnik unsurlar toplam nüfusun yaklaşık % 65’ini meydana getirir. Bunlar arasında yer alan Fârisî asıllılar % 51 oran ile en büyük etnik kitleyi oluşturur. Nüfus bakımından ikinci sırada yer alan İran Türkleri ise yaklaşık % 20’lik bir nüfusa sahiptir. Üçüncü sırada ise İran Kürtleri yer alır. Nüfusunun % 98’i Müslüman olan İran’ın % 90’ı Şii Müslümanlar’dan; % 8’i de Sünni topluluklardan meydana gelir. Beluciler, Türkmenler, Larlar, Araplar ile Tacikler ve Talışların bir kısmı ve Kürtlerin çoğunluğu Sünni’dir. İran’da Asuri, Ermeni, Musevi, Mecusi, Bahai ve Yezidi gibi etnik-dini topluluklar da vardır. Sıra Sizde 2 Kaçar hükümdarları, yönetimle birlikte vergi toplamayı ve asayişi, geniş toprak sahibi olup merkezi otoriteden bağımsız hareket edebilen yerel eşraa ve ulemayla yaptıkları zorunlu işbirliği sayesinde sağlayabiliyorlardı. Bu yüzden de hükümdarların otoriteleri bulundukları bölgeyle sınırlıydı. Toprak sahibi olmakla resmi görevlerde bulunmak arasında yakın bir ilişki vardı. Bütün bunlar Kaçar hükümdarlarının ve devletin otoritesini zayıatmıştır. Ülke üzerinde gittikçe şiddetlenen İngiliz-Rus nüfuz mücadelesi de merkezi otoriteyi zayıatmıştır. Sıra Sizde 3 19. Yüzyılın ikinci yarısında Kaçar hükümdarlarının keyfi ve kötü yönetimiyle birlikte görülen toprak kayıpları; 19. yüzyıl sonlarında artan Batı nüfuzuna paralel olarak Batılı fikirlerin ülkeye girmesinin siyasi ve toplumsal hayatı derinden etkilemesi; Muzaereddin Şah’ın borçlandığı Ruslara ve İngilizlere yeni imtiyazlar vermesiyle etkisini arttıran ekonomik krizin ve Şahın abartılı harcamalarının çeşitli huzursuzluklara ve isyanlara sebep olması Meşrutiyet devrimini getiren etkenler olmuştur. Sıra Sizde 4 Muhammed Rıza Şah’ın 1963’te uygulamaya başladığı ve “Beyaz Devrim” adını verdiği reformlarının yanı sıra şahsi savurganlığı halk arasında büyük tepki çekti. İran zamanla gelir dağılımı en bozuk ülkeler arasına girdi. Şah Beyaz Devrim reformlarıyla, İranlıları devlet eliyle batılılaştırmaya; geleneksel sosyal ve ekonomik yapıyı değiştirmeye ve bu arada ulemanın nüfuzunu kırmaya çalıştı. Bunları yaparken de devleti, orduyu, siyaseti ve toplumu kontrol altında tutmak istedi. Ülke üzerinde var olan ABD ve Batı nüfuzu da halk nezdinde büyük tepki uyandırmaktaydı. 198 Modern Ortadoğu Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Abrahamian, Ervand (2009). Modern İran Tarihi, (çev. Dilek Şendil), İstanbul. Algar, Hamid (2000). “İran” (Dini Hayat ve Dini kurumlar), TDVİA, İstanbul, XXII, 409-413. Atabaki, Touraj (2010). “Doğuya Yöneliş: İran’da Osmanlı İstihbarat Servisinin Faaliyetleri”, İran ve I. Dünya Savaşı: Büyük Güçlerin Savaş Alanı, ed. Touraj Atabaki, (çev. Gül Çağalı Güven), İstanbul, s. 29-43. —————- (2010). “Pantürkizm ve İran Milliyetçiliği”, İran ve I. Dünya Savaşı: Büyük Güçlerin Savaş Alanı, s. 125-140. Attar, Aygün (2006). İran’ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Ankara. Blaga, Rafael (1997). İran Halkları El Kitabı, basım yeri yok. Cleveland, William L. (2008), Modern Ortadoğu Tarihi, (çev. Mehmet Harmancı), İstanbul. Coon, C.S (1997) “Iran” (Demography and Ethnography), e Encyclopaedia of Islam, (New edition) IV E.J. Brill-Leiden, s. 7-11. Çetinsaya, Gökhan (1997). “Dünden Bugüne Türkiyeİran İlişkileri Üzerine Bazı Notlar”, Birikim, sayı: 96. —————- (2000). “Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı’na Osmanlı-İran İlişkileri”, KÖK Araştırmalar Dergisi, Osmanlı özel sayısı, Ankara, s. 11-23. —————- (1999) “Irak”, (XIX. Yüzyıl), TDVİA, XIX, 93-95. Fığlalı, Ethem Ruhi (1991). “Bahailik”, TDVİA, İstanbul, IV, 464-468. Garthwaite, Gene R. (2011). İran Tarihi-Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze, (çev. Fethi Aytuna), İstanbul. Güney, Filiz (2005), XIX. Yüzyılın ilk Yarısında Osmanlı-İran İlişkileri ve İran’a Giden Osmanlı Elçileri, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar. Hairi, Abdul-Hadi (1977). Shi’ism and Constitutionalism in Iran, Leiden. Hut, Davut (2008). “II. Meşrutiyet’in İlanının Irak’taki Yansımaları”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sayı: 25, s. 101-136. Karadeniz, Yılmaz (2013). Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925)-İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler, İstanbul. Kılıç, Hatice (2006), İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin Rolü (1848-1923), Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Kurtuluş, Rıza (2001). “Kaçarlar”, (Kültür ve Medeniyet), TDVİA, İstanbul, XXIV, 53-54. Metin, Celal (2006), Türk Modernleşmesi ve İran (1890-1936), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Muhammedoğlu, Aliyev Salih (2000). “İran” (Osmanlıİran Münasebetleri), TDVİA, İstanbul, XXII, 405- 409. Özgüdenli, Osman Gazi (2000). “İran” (Fetihten Safevilere Kadar), TDVİA, İstanbul, XXII, 395-400. Savory, R. M (1997). “Iran” (Turcomans to Present Day), e Encyclopaedia of Islam, (New edition) IV E.J. Brill-Leiden, s. 33-43. Smith, Dan (2006). e State of e Middle East (An Atlas of Conict and Resolution), University of California Press. Sümer, Faruk (2001). “Kaçarlar”, TDVİA, İstanbul, XXIV, 51-53. Üstün, İsmail Safa (2000). “İran” (Safeviler’den Günümüze Kadar), TDVİA, İstanbul, XXII, 400-404. Zarinebaf, Fariba (2008). “Alternatif Moderniteler: Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da Meşrutiyetçilik”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (çev. Hatice Uğur), sayı: 24, s. 47-78. Zeynali, Safer (2002), İran’da Meşrutiyet Devrimi (1906-1911), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Ana Bilimdalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Avrupalı sömürgeci devletlerin Ortadoğu petrolünü 19. Yüzyıldan beri ele geçirmeye ve kontrol altına almaya çalıştığını anlayabilecek, Günümüz Ortadoğu devletlerinin ortaya çıkışının en önemli sebebinin petrol varlığına dayandığını kavrayabilecek, Ortadoğu’da meydana gelen siyasi ve ekonomik gelişmelerde, petrolün ve onu kontrol altında tutmak isteyen sanayileşmiş ülkelerin temel belirleyici unsur olduğunu irdeleyecek, Ortadoğu petrolünün, üretici ülkelere demokrasi, güç ve zenginlik yerine, dikta rejimleriyle birlikte savaş, terör, kaos ve sefalet getirdiğini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Petrol • Petrol Şirketleri • Emperyalizm • OPEC İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Ortadoğu ve Petrol • PETROLÜN KISA TARİHİ • OSMANLI COĞRAFYASINDA PETROL • ORTADOĞU’DA PETROL • PETROLÜN SİYASETİ: OPEC’İN KURULMASI • ÜLKELERE GÖRE ORTADOĞU PETROLÜ MODERN ORTADOĞU TARİHİ PETROLÜN KISA TARİHİ 2011 yılı istatistiklerine göre, dünyadaki ham petrol rezervlerinin yaklaşık yarısının Ortadoğu coğrafyasında, geri kalanının da ABD, Güney Amerika ve Kuzey Denizi’nde bulunduğu ifade edilmektedir. Bu rakamlar Ortadoğu ile petrolün ne kadar iç içe girmiş kavramlar olduğunu göstermektedir. Petrol, 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyıldaki Avrupa sömürgeciliğinin temel itici güçlerinden ve Ortadoğu’da meydana gelen çatışmaların temel sebeplerinden biridir. Petrol aynı zamanda büyük miktarda keşfedildiği Arap vilayetlerini elinde tutan Osmanlı Devleti’nin yıkılmasında da önemli bir rol oynamıştır. Osmanlı Devleti’nin yıkılışından günümüze kadar geçen süreç ise, Ortadoğu’da petrol ile uluslar arası siyasetin birbirinden ayrılmaz parçalar olduğunu göstermiştir. Milyonlarca yılda oluşan petrol, çok koyu renkli, kendine has keskin kokusu olan doğal mineral yağ özelliğine sahiptir. İnsanoğlunun petrole dair ilgi ve bilgisi, eskiçağlara kadar gider. Örneğin, her üç semavi kitaba da konu olan Nuh’un gemisi, suya dayanıklılığını arttırmak için petrolün bir çeşidi olan ve Lût Gölü (Zi Gölü) kenarından toplanan zi ile sıvanmıştı. Yine, eskiçağlardaki Mezopotamya (Irak) halkları, petrolü binalarında harç ve gemileri kalafatlamakta da zii kullanmışlardır. Günlük hayatta kullanımı olan bu madenden, tıbbi alanda da yararlanılmıştır. Romalı Pilinius ziin, romatizmalar, kanamalar, yaralar, öksürük ve diş ağrıları için tedavi edici olduğunu kaydetmiştir. Bütün bu bilgiler, özellikle Mezopotamya halklarının petrolü eski zamanlardan beri bildiğini ve günlük hayatlarında da yaygın bir şekilde kullandığını göstermektedir. Petrol ve ateşi, bazı toplumların dini hayatında da etkisini göstermiştir. Kökeni anlaşılamadığı için ne ateşi, İran’da Zerdüştler (Mecusiler) tarafından kutsal kabul edilmiş ve adına tapınaklar (ateşgede) yapılmıştır. Petrol üretimi ve kullanımı Ortaçağ Arap dünyasında yaygındı. Nitekim Arap yazarlar, sızıntı halinde kendiliğinden yüzeye çıkan petrolü eserlerine konu etmişlerdir. Ortaçağ savaşlarında Rum ateşiyle birlikte önemli bir mühimmat haline gelen petrol, modern çağlarda bu defa savaşlara sebep olan bir meta haline gelecektir. Modern çağlardaki petrol, yeraltından insan ve teknoloji marifetiyle çıkarılan bir metadır. 18. yüzyıldan itibaren Rusya ve Alsace’ta petrol damıtıldığı halde, bilinen anlamda yer altından ilk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından Pensilvanya Titusville’de yapıldı. 1854 yılında gazyağı lambasının icat edilmesi, petrol talebini büyük ölçüde arttırmıştı. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak Ortadoğu ve Petrol Petrol ve Neft: Ortaçağ Latincesi’nde petroleum olarak geçen kelime, Klasik Latince’deki petra (taş) ve oleum (yağ) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşup “taş yağı” anlamına gelmektedir. Bir çeşit sıvı petrol olan bitüm sözcüğünün eski dillerdeki karşılığı olan “nafta/neft” ise, Farsça veya Akadca kökenli bir kelimedir. 202 Modern Ortadoğu Tarihi da ABD ve Avrupa, 19. yüzyılın petrol üreticileri olarak ortaya çıkmışlar ve kendi petrol endüstrilerini kurmuşlardır. Böylece, “kara altın”a hücum da başlamış oldu. Petrol ile ilgili bundan sonraki önemli saalar şöyledir: 1860-1885 gazyağı dönemi: bu dönemde petrol, sadece gazyağı olarak ve aydınlatmada kullanıldı. 1885-1900 dönemi: petrol yağları, sanayide ve evlerde yağlama yağı olarak kullanıldı. 1900-1914 benzin dönemi: bu dönemde otomobil üretimi ve kullanımı yaygınlaştığından yeni petrol yatakları bulunarak işletilmeye başlandı. 1914-1930 Dönemi: sürekli damıtmanın, ısıl krakingin ortaya çıktığı ve fuel-oillerin kullanılmaya başlandığı dönemdir. 1930 sonrası dönem: petrol ürünlerinin kalitesini yükselten çeşitli yöntemlerin yerleştiği ve modern arıtma ve petrokimya tekniklerinin geliştiği dönemdir. Günümüzde petrol, sadece yakıt olarak değil, tarım (gübre), tıp (ilaç yapımı), sağlık (deterjanlar), plastik maddeler ile sentetik elyaf ve kauçukların üretimi gibi çok çeşitli alanlarda kullanılmaktadır. OSMANLI COĞRAFYASINDA PETROL 14. yüzyılda ünlü Arap seyyahı İbn-i Batuta ve 17. yüzyılda da Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi, Musul ve Kerkük civarlarındaki petrolün “gökyüzüne çıkan ateş” şeklindeki varlığını ve ilkel usullerle kullanıldığını haber vermişlerdir. Petrol bu dönemde de kendiliğinden yeryüzüne çıkıp alevler içinde yandığından, insanların gizem ve tabiatüstü güç atfettiği bir maden durumundaydı. Osmanlı Sultanı IV. Murad 1640 tarihli bir fermanla, Kerkük yakınlarındaki Baba Gurgur’da bulunan petrol sahasını şehrin ileri gelen Türkmen ailelerinden Neçizadeler’e vermişti. Bu ferman, muhtemelen tarihte verilen ilk petrol işletme imtiyazıdır. Aile, tapulu ne kuyularını Osmanlı dönemi boyunca dönemin usulleriyle işletmeyi sürdürmüştür Petrol, kendiliğinden yeryüzüne çıkmakta, havuz ya da kaplarda biriktirilerek, yani ilkel yöntemlerle üretilmekteydi. Petrolün işletilmesi ise, vergi karşılığında kişilere verilmekte (iltizam) bazen de devlet memurları tarafından (emaneten) işletilerek elde edilen ürünler satılmaktaydı. Yakıt olarak değeri henüz ortaya çıkmayan bu maden, gemicilik, inşaat ve tıp (ilaç) alanlarında ve ayrıca yemek pişirme ve aydınlatmada kullanılıyordu. Kullanım alanlarının bu denli geniş olmasından dolayıdır ki, Arap ülkelerinin fethedildiği Yavuz (1512-1520) ve Kanuni (1520-1566) dönemlerinde hazırlanan eyalet ve sancak kanunnamelerinde, ne ile ilgili düzenlemelere rastlanmaktadır. Petrolün bir maden olarak değeri giderek daha fazla anlaşılmış ve kullanımı da artmaya başlamıştır. Nitekim, Osmanlı Devleti’nin hazırladığı 1868 ve 1886 tarihli Maâdin (Madenler) Nizamnameleri’nde, ne ile ilgili düzenlemeler bulunmaktadır. 1870 ve 1880’li yıllarda Van, Musul ve Kerkük taraarında küçük çaplı petrol işletme imtiyazları verilmeye ve ayrıca petrol numuneleri tahlil edilmeye başlandı. Petrol, Hazine-i Hassa Nezareti tarafından yıllık bir bedelle ihale edilir ya da kiraya verilirdi. Elde edilen petrol, 11 İstanbul okkası hacmindeki teneke kutular içinde satılırdı. 19. yüzyılın sonlarına doğru endüstride genişçe kullanılmaya başlanmasıyla Dünya ekonomi ve siyaseti için büyük önem kazanmaya başlayan petrolün Arap topraklarında çok miktarda bulunduğunun anlaşılması, sömürgeci batılı devletlerin dikkatlerini biraz daha fazla Orta Doğu (o tarihlerde Yakındoğu) petrolleri üzerine çekmelerine sebep olmuştur. Osmanlı Arap vilayetlerindeki petrolün varlığından haberdar olan Batılı seyyah ve araştırmacılar, “arkeolojik, bilimsel, coğrafi araştırma ve misyonerlik” görüntüsü altında, Bağdat ve Musul’daki petrol alanlarını keşfetmeye ve ülkelerine bununla ilgili raporlar hazırlamaya başlamışlardı. Bu sü- 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 203 reçte, Rich, Porter, Chesney, Lynch, Ainswarth, Rawlinson, Layard, Lous, Safad, Merschmid, Koldaway, Budge, Rassam, Botta, Tiehlmann, Morgan, Stahl, Maunsell, Oppenheim, Groskopf, Jacquerez, Tassart ve Rouzaud gibi İngiliz, Alman ve Fransız gezgin-araştırmacı, mühendis ve konsolosların kendi ülkelerine de sundukları raporları, Bağdat, Musul ve Kerkük’ün petrol potansiyeli ile ilgili önemli bilgiler içeriyordu. Bu raporlar, imparatorluk başkentinde de inceleniyordu. Bağdat Demiryolu’nun zengin petrol kuyularına doğru yaklaşması ise, buradaki petrolün ve Bağdat Demiryolu’nun önemini daha da arttırmaktaydı. Bağdat Demiryolu bağlamında Ortadoğu petrolü üzerindeki Avrupa rekabeti için bkz. Edward Mead Earle, Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı (1903-1923), Örgün Yayınları, İstanbul 2003. II. Abdülhamid ve Petrol 1888 yılında Hazine-i Hassa Nazırı Agop Paşa’nın Musul-Kerkük bölgesinde yaptırdığı geniş çaplı araştırmanın sonunda, buralardaki maden ve petrol yatakları hakkında ayrıntılı bir rapor hazırlanmıştır. Bölgede büyük miktarda petrol bulunduğuna dair haberler üzerine, Alman, İngiliz, Fransız, Belçika, Hollanda ve Osmanlı uyruklu bazı şahıs ve şirketler, II. Abdülhamid’den petrol imtiyazı için yoğun taleplerde bulunuyorlardı. Bölgedeki petrolün stratejik değerinin farkında olan ve Resim 8.1 Osmanlı Musul vilayetindeki bazı madenleri gösteren harita Kaynak: BOA, HH.THR., nr. 233/47 204 Modern Ortadoğu Tarihi bu kaynakların yabancıların eline geçmesini istemeyen padişah, söz konusu talepleri geri çevirmiştir. Bölgede yürütülen arkeolojik ve bilimsel çalışmaların aslında petrol aramaya dönük gizli tetkikler olduğunun farkına varan II. Abdülhamid, yürütülen örtülü arama faaliyetlerini yakından takip ediyordu. Petrol araştırmasını yaptıran Agop Paşa’nın teklifiyle de, devlet hazinesine ait olan petrol gelirlerini ve işletme imtiyazını kendi özel hazinesine (Hazine-i Hassa) transfer etti ve ayrıca, Bağdat ve Musul Vilayetleri’nde petrol bulunan birçok bölgeyi de padişah arazisi (arazi-i seniyye)’ne dahil ederek 1889-1902 yılları arasındaki resmi işlemler ile muhafaza altına aldı. Petrol arazilerinin ve bunların işletilmelerinin padişaha ait olduğunun vurgulanmasında; önemli siyasi, stratejik ve ekonomik hususiyetleri olan Bağdat Demiryolu imtiyazının Almanlar’a verilmesi mühim bir nedendi. Zira, Demiryolunun inşasını gerçekleştirmek üzere kurulan Anadolu Demiryolu Şirketi’ne 1888 yılında ilk imtiyaz verilmek suretiyle, Almanlar’a madencilik alanında bazı ayrıcalıklar da verilmişti. Bu imtiyaz ile Almanlar, Musul ve Bağdat havalisinde petrol ve diğer madenleri arayabilecekti. Irak petrollerinin uluslararası nazik bir mesele haline gelmesinin ilk adımı da buydu. Almanlar, bölgedeki araştırmalarını daha da yoğunlaştırdı. İşte padişah, petrol bölgeleri ve işletmelerinin kendisine ait olduğunu vurgulamak suretiyle, dost olarak görülen Almanlar’a karşı bu konuda bir mesaj veriyordu. Aynı mesaj, 1902 tarihli ferman ile bir kez daha verildi. Zira, bu tarihte, Bağdat Demiryolu imtiyazı yine Almanlar’a verilmişti. Almanlar, demiryolu hattının her iki yakasındaki 20’şer km.lik şeritler boyunca maden araması ve işletmesi yapabilecekti. Almanlar’a da güvenemeyen Padişah, daha önce yaptığı gibi, bu imtiyaza rağmen petrol yataklarının kendi uhdesinde olduğunu bir kez daha vurgulama ihtiyacı hissetmişti. Almanlar’ın I. Dünya Savaşı arifesinde Irak petrolleri konusunda, en büyük rakipleri İngilizler’le bile sıkı bir işbirliğine gitmesi, padişahın bu konuda ne kadar isabetli bir siyaset uyguladığını göstermektedir. II. Abdülhamit’in Irak petrolleri konusundaki temel politikası neydi? II. Abdülhamit döneminde Bağdat ve Musul petrolleriyle ilgili gelişmeler için şu kitabı okuyunuz: Arzu T. Terzi, Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, İstanbul 2009. II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Petrolleri II. Meşrutiyet ilan edildikten sonra, 8 Eylül 1908’de Meşrutiyet hükümetinin aldığı bir kararla, Hazine-i Hassa’ya ait olan emlâkin devlet hazinesine devri kararlaştırıldı. II. Abdülhamit’in 31 Mart olayından sonra tahttan indirilmesiyle, 27 Nisan 1909 tarihli Mehmed Reşad iradesi ile de, padişahın şahsi mülkü olan petrol bölgelerinin söz konusu statüleri kaldırılarak Maliye hazinesine devredildi yani devlet mülkü haline getirildi. Bu ise, petrol bölgeleri üzerindeki Avrupalı rekabetinin, II. Abdülhamid dönemine göre daha da yoğunlaşmasına neden oldu. 1909 yılında İngiliz ve Amerikalı girişimcilerin petrol işletme imtiyazı talepleri neticesiz kalınca, 1910’lu yıllarda Suriye ve Kudüs petrollerinin işletme imtiyazları, önce Osmanlı vatandaşlarına bilahare de onlardan İngiliz ve Amerikalılara devredilmekteydi. 1912’ye kadar Mezopotamya topraklarında petrol imtiyazı peşinde koşan, Alman Deutsche Bank (Anadolu-Bağdat Demiryolu Şirketi), İngiliz D’Arcy Grubu, Royal Dutch-Anglo Saxon Oil Company (Shell) ve Amerikan Chester grubu olmak üzere dört grup vardı. Bu nedenle 1909-1914 dönemi; yukarıda belirtilen gruplar 1 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 205 arasında, petrol bölgelerinin imtiyazlarını ele geçirmek için yoğun mücadele ve rekabetin olduğu ve aynı zamanda Osmanlı yetkilileriyle sıkı müzakerelerin yapıldığı bir süreci ifade etmektedir. Osmanlı hükümeti (Bâbıâlî) ise bu ortamda, başta İngilizler olmak üzere batılı devletlerin siyasî baskılarına maruz kaldı. Ancak, Osmanlı Devleti’nin çeşitli iç ve dış gailelerle uğraştığı bir dönemde İngiltere ve Almanya, ABD’yi (Chester Gurubu) de bölgeden uzaklaştırabilmek için, ortak çıkar ilkesiyle hareket ederek sonunda anlaşma yoluna gitmişti. Nitekim, İngilizler’in 1910’da kendi sermayeleriyle ve petrol için sermaye aktarımı amacıyla kurdukları Türk Milli Bankası, 1912’de Deutsche Bank ve Royal-Dutch Shell şirketleri ile işbirliğine girerek Türk Petrol Kumpanyası’nı (Turkish Petroleum Company) kurmuşlardı. Mezopotamya petrollerini işletmek üzere kurulan bu şirketin kurulmasına aracılık eden ünlü Gülbenkyan da, hissedarlardan biriydi ve petrol imtiyazı elde etme mücadelesinde özellikle İngilizler’e önemli ölçüde aracılık etmişti. Şirket, 1913 yılında, Anadolu ve Bağdat Demiryolu Kumpanyaları ile Deutsche Bank’ın, Osmanlı Devleti’ndeki petrolün üretimi, rafinesi vs. üzerinde daha önce elde edilen bütün hak ve menfaatlerini kendi üzerine aldı. Mart 1914’te, Turkish Petroleum Company’nin hisselerinin % 50’si, İran’da faaliyet göstermekte olan bir diğer İngiliz (D’Arcy) petrol şirketi olan APOC (Anglo-Persian Oil Company)’a devredildi. I. Dünya Savaşı yaklaştıkça, söz konusu gruplar ve devletler arasındaki petrolden pay kapma yarışı ve bu amaç için Osmanlı hükümetine uygulanan baskı daha da yoğunlaştı. Bu dönemde Avrupalılar’ın, petrol kaynakları üzerinde “monopol” oluşturmak için izledikleri alternatif yollardan biri de, ilgili devletler ile kollektif müzakerelere girişmekti. Öte yandan, yine 1914 yılı içerisinde İngiliz tebaasından olup, Hint Müslümanlarından bazı kimseler, bölgeden toprak satın alma ve petrol işletme imtiyazı talebinde bulunmuştur. İngiliz ve Alman sefirleri, Haziran 1914’te Osmanlı hükümetine verdikleri notalarla, Musul ve Bağdat Vilayetleri’nde petrol çıkarma ve işletme imtiyazının Türk Petrol Şirketi’ne verilmesini istediler. Sadrazam Said Halim Paşa, imtiyaza dair niyet mektubunu gayriresmi olarak vermekle birlikte, ilgili görüşmeler I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yarım kaldı. I. Dünya Savaşı devam ederken, İtilaf devletleri arasında savaş sonunda Osmanlı Devleti’ni paylaşmayı öngören gizli antlaşmalar da yapılmıştı. 16 Mayıs 1916’da, İngiltere ile Fransa arasında Sykes-Picot Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmaya göre petrol bölgelerinin bulunduğu Arap vilayetleri, İngiltere ve Fransa arasında gizlice taksim edildi. Petrol bölgelerinin paylaşılması, ABD’yi de büyük bir endişeye sevk etmişti. II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı liman, demiryolları ve petrollerini işletme girişiminde bulunan ABD’li Chester, bu girişimini Cumhuriyet’in ilk yıllarında da tekrarladı ancak sonuç elde edemedi. ABD bu hedefinden vazgeçmeyecek ve daha sonar ARAMCO gibi dev petrol şirketleri vasıtasıyla Ortadoğu petrolü üzerinde söz sahibi ülkelerden biri olacaktır. Mezopotamya petrolünün ticarî öneminin farkına varmış olan petrol mühendisi Calouste Serkis Gülbenkyan daha yirmili yaşlarda iken, 1892 yılında, Orman ve Maadin Nezareti’ne, petrole dair bir rapor sunmuştu. Babası da gaz tüccarı olduğundan adeta doğuştan petrolcü idi. Marsilya ve İngiltere’nin ünlü King’s College’da okudu. Bitirme tezi “Yeni Petrol Endüstrisi Teknolojisi” başlığını taşıyordu. Henüz yirmi iki yaşında iken yazdığı makaleler ile dünyanın önde gelen petrol uzmanlarından biri oldu. 1902’de Londra’ya taşınarak İngiliz vatandaşı oldu. Türk Milli Bankası’nın kuruluşunda banka direktörlüğüne getirilmişti. 1912’de, Shell ve Deutche Bank’ı da dahil ederek, Londra merkezli Türk Petrol Şirketi’nin kurulmasını sağladı. Savaş sonrasında, yenilen Almanlar’ın payının Fransızlara devredilmesini 206 Modern Ortadoğu Tarihi sağladı. 1919’da şirket hisselerinin % 5’ine sahip oldu. Bu ve petrol pazarlıklarında aldığı komisyonlardan dolayı kendisine, “Bay yüzde beş” denilmeye başlandı. Chester Projesi ve sömürgeci devletlerin Irak petrolleri üzerindeki rekabeti için şu kitabı okuyunuz: Bilmez Bülent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908- 1923), İstanbul 2000. Savaş sonrası Irak’taki bütün petrol bölgeleri İngiliz işgaline uğradı. Lozan Antlaşması ile halledilemeyen Musul Meselesi ise, Türkiye ile İngiltere arasında çözülmek üzere antlaşma sonrasına bırakıldı. İngiltere için önemli olan, zengin petrol yataklarının bulunduğu Musul ve Kerkük’ün ne pahasına olursa olsun elde tutulması ve İngiltere mandası altındaki Irak’ta kalmasıydı. Türkiye Cumhuriyeti ile İngiltere arasında başlayan siyasi ve diplomatik mücadele sonucunda, Musul Vilayeti ve zengin petrolleri, 5 Haziran 1926 tarihli Ankara Antlaşması ile, Irak Krallığı’na ve dolayısıyla mandater devlet olarak İngiltere’ye bırakılmış oldu. Bu antlaşmaya göre, Musul petrollerinden elde edilecek gelirin % 10’u, 25 yıllık süreyle Türkiye’ye verilecekti. ORTADOĞU’DA PETROL Günümüzde petrol ve Ortadoğu kelimeleri çoğu zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Eğer Ortadoğu, bu kadar petrole sahip olmasaydı, global jeopolitik gelişmelerde kilit bir nokta haline gelemezdi. 600 yıllık Osmanlı İmparatorluğu’nun tasfiyesiyle sonuçlanan I. Dünya Savaşı’ndan sonra başta İngiltere, Fransa ve ABD olmak üzere sömürgeci devletlerin kendi menfaatleri doğrultusunda çizdiği sınırlar sayesinde, petrol coğrafyasının ayrıntılarını da içine alan “yeni Ortadoğu” oluşturulmuştur. Bu noktada, birçok Ortadoğu ülkesinin, petrol paylaşımının bir sonucu olarak ortaya çıktığını, yani varoluş nedeninin petrol olduğunu söylemek mümkündür. Bu yeni dönemde, Osmanlı Devleti’nin birer vilayeti olan memleketler, sömürgeci devletlerin mandası altında birer devlet haline getirilmişlerdi. Dahası, bütün bu yapay devletlerin başına, yine aynı devletlerin uygun gördüğü kimseler idareci olarak atanmışlardı. Ancak bu idarelerin devamı, mandası altında oldukları devletlerle işbirliği yapmalarına bağlıydı. Bu işbirliği, ülke petrolünün çıkarılması, işletilmesi ve dolayısıyla paylaşılmasını da kapsamaktaydı. Zira, bütün bu savaşlar, Ortadoğu’nun zengin kaynakları için yapılmıştı ve Avrupa devletlerinin güçlü konumlarını sürdürebilmeleri, büyük oranda petrole bağlıydı. Neticede, Avrupalıların kurdukları uluslararası petrol şirketleri, Ortadoğu’nun zengin petrollerini işletmek için boy göstermeye başladılar. Bunlardan, çok uluslu Irak Petrol Şirketi (IPC), İngilizler tarafından daha 1912 yılında Türk Petrol Şirketi adıyla kurulmuştu. Manda idaresiyle birlikte Irak’ın zengin petrol yatakları bu şirket tarafından işletilmeye başlandı. Amerikan sermayeli Arap-Amerikan Petrol Şirketi (ARAMCO) ise, Suudi Arabistan’ın zengin petrollerini işleterek, zamanla dünyanın en büyük petrol şirketlerinden biri haline geldi. Modern Ortadoğu’nun siyasi ve ekonomik coğrafyasıyla sınırlarının belirlenmesi konusu için bkz: David Fromkin, Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı? 1914-1922, (çeviren: Mehmet Harmancı), İstanbul 1994. Chester Projesi: Amiral Chester’ın, demiryolu, limanlar ve madenler konusunda imtiyazlar elde etmek için İstanbul’da bulunduğu 1908 yılında, Amerikalılar’ın Irak petrollerinden imtiyaz sağlama konusundaki çabaları daha da artmıştı. Amerikan başkanı Roosevelt’in de destek verdiği Chester, liman ve demiryolu inşaatı konusunda bir dizi anlaşmalar yapmasına rağmen bunlar yaşanan savaşlar sebebiyle uygulanamadı. 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 207 Petrol açısından dünya rezervlerinin yaklaşık yarısına sahip olan Ortadoğu’nun petrol sahaları genel olarak üç bölgede toplanmıştır: 1-Fars-Arap (Basra) Körfezi çevresi ve alt kısmı; İran, Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Katar, kuzeydoğu Suriye ve güneydoğu Türkiye’yi içine alır. 2-KızıldenizAkabe yarığı boyunca uzanan kısım; İsrail’in kuzeyine kadar uzanır. 3-Kuzeydoğu Afrika sahası: Libya ve batı Mısır’ın çöl bölgelerini kapsar. 2011 yılı verilerine göre Ortadoğu ülkelerinin ham petrol rezervleri şu şekildedir: S.Arabistan İran Irak BAE Kuveyt Ortadoğu Toplam % 16,1 % 9,1 % 8,7 % 5,9 % 6,1 % 48,1 Yukarıdaki oranlar toplandığında, dünya ispatlanmış petrol rezervlerinin % 48’inin Ortadoğu’da (özellikle de Basra Körfezi ve çevresinde) bulunduğu sonucu ortaya çıkar ki, bu da dünya toplamının yaklaşık yarısına tekabül eder. Dünya petrol rezervlerinin % 16’sına sahip olan Suudi Arabistan, bu bakımdan (dünyada ikinci) Ortadoğu’da ilk sırada yer almaktadır. Dünyanın geriye kalan % 52’lik rezervi ise, Ortadoğu dışındaki ülkelerin (Venezuela, Rusya, ABD, Kuzey ve Güney Amerika, Afrika, Nijerya vs) toplam rezervini ifade etmektedir. 2011 verilerine göre dünya ham petrol üretiminde Ortadoğu ülkelerinin payı ise şu şekildedir: S.Arabistan İran BAE Kuveyt Irak Katar Ortadoğu Toplam % 13,2 % 5,2 % 3,8 % 3,5 % 3,4 1,8 % 32,6 Bu tabloya göre, günümüzde dünya toplam petrol üretiminin yaklaşık % 33’ü (üçte biri) Ortadoğu ülkeleri tarafından sağlanmaktadır. Petrol rezervleri 1980’lerden bu yana yaklaşık % 60 oranında artmasına rağmen, Ortadoğu’nun ispatlanmış petrol rezervlerine (% 48) kıyasla, dünya yıllık petrol üretimindeki payı (% 33) daha azdır. Bu husus, diğer petrol üreticisi bölgelere göre Ortadoğu’nun uzunca bir zaman daha sanayileşmiş ülkelerin enerji ihtiyacını karşılayacağını göstermektedir. Dolayısıyla, Ortadoğu coğrafyasının politik ve ekonomik açılardan başta ABD ve Avrupa olmak üzere gelişmiş ülkeler tarafından kontrol altında tutulması, bu ülkelerin enerji ihtiyacı ve geleceği açısından hayati önem taşımaktadır. Ortadoğu’da en azından son yüz elli yıldır meydana gelen politik, ekonomik ve toplumsal gelişmeleri de bu çerçevede değerlendirmek gerekir. Ortadoğu petrolü, günümüzde dünyadaki siyasi ve ekonomik gelişmeleri kontrol etme noktasında kilit bir role sahip olup, gelecekte de bu işlevini sürdürecektir. Tablo 8.1 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy (June 2012) Tablo 8.2 Kaynak: BP Statistical Review of World Energy (June 2012) 208 Modern Ortadoğu Tarihi Dünya petrol tüketiminde ABD tek başına dünya petrolünün dörtte birini; Avrupa Birliği beşte birini; her ikisi ise % 44 ile neredeyse yarısını tüketmektedir. Buna karşın, dünya rezervlerinin yaklaşık yarısına; üretiminin ise üçte birine sahip olan Ortadoğu ülkeleri, üretilen petrolün ise sadece % 7’sini tüketmektedirler. Bu durum, Ortadoğu petrolünün, temelde zengin ve sanayileşmiş ülkelerin enerji ihtiyacını karşıladığını göstermektedir. Ortadoğu’da üretilip ihraç edilen petrolün yaklaşık üçte biri Asya-Pasifik bölgesine, beşte biri Japonya’ya, altıda biri Avrupa’ya, sekizde biri ABD’ne sevk edilmektedir. Bu durumla bağlantılı olarak, Japonya petrol ihtiyacının yaklaşık % 80’ini; Asya-Pasifik bölgesi % 60’ını; Avrupa % 20’sini; Çin % 20’sini; ABD ise % 15’ini Ortadoğu petrolünden karşılamaktadır. Petrolün uluslararası ekonomi politiği için bkz. Veysel Ayhan, Ortadoğu ve Petrol İmparatorluk Yolu, İstanbul 2009. Ortadoğu Petrolünün Stratejik, Ekonomik ve Siyasi Etkileri Dünya ana karasının merkezinde yer alan Ortadoğu, çevresinde bulunan denizler sayesinde okyanuslara ve diğer kıtalara ulaşım sağlama konusunda son derece önemli bir yere sahiptir. Bu konumu, ürettiği petrol ve doğalgazı dünya pazarlarına rahatça ulaştırmasını sağlamaktadır. Oluşturulan geniş boru hatları şebekeleri ise, petrolün uluslararası piyasalara ulaşmasında kritik öneme sahip olan Hürmüz ve Bâbülmendeb Boğazları ile Süveyş Kanalı gibi geçiş yolları stratejik tıkanma noktalarının olumsuz etkilerini de azaltmaktadır. Ayrıca, bölgede petrol rafineriResim 8.2 Ortadoğu ülkelerindeki petrol ve doğalgaz bölgeleriyle rafinerileri gösteren harita Kaynak: www. matthieuthery.com 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 209 leri ve gaz dönüşüm tesislerinin yapımı, üretici ülkelerin kaynaklarının değerini daha da arttırmaktadır. Günümüzde petrol, dünya ticaretine en fazla konu olan emtia durumundadır. Dolayısıyla, hemen her ülke petrol ve endüstrisinden doğrudan etkilenmektedir. Petrolün, başta kara, hava ve deniz taşımacılığı olmak üzere her türlü ekonomik, sınai ve ticari faaliyet üzerinde son derece önemli bir etkisi vardır. Kısacası petrol, dünya ekonomisine ve ticaretine, dolayısıyla da siyasetine hükmetmektedir. Öte yandan, petrol üreten ve tüketen bölgelerin farklı olması da önem taşımaktadır. Şöyle ki, dünyanın gelişmiş ülkeleri genellikle petrol tüketicisi durumunda iken, üretici ülkeler ise genellikle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler olduğundan petrolü daha az oranda tüketmektedirler. Bu ise, iki taraf arasında, aşağıda ayrıntılarını verdiğimiz bir ilişkiler yumağının şekillenmesini de sağlamaktadır. Ortadoğu’da modern sondaj tekniğiyle petrol ilk kez, 1908 yılında, İngiliz nüfuzu altındaki İran’da, İngiliz sermayedar D’Arcy tarafından çıkarıldı. 1909’da ise D’Arcy, İngiliz-İran Petrol Şirketi APOC (Anglo-Persian Oil Company)’u kurdu. Böylece, İran petrolleri uluslararası rekabetin ana unsurlarından biri haline geldi. 1912 yılında ise, İngiliz Kraliyet donanmasındaki gemilerin kömürden petrole geçmesiyle, Ortadoğu petrolü stratejik açıdan önem kazanmaya başladı. 1920’lerin sonları ile 1930’lu yıllarda Ortadoğu’daki petrol keşieri yaygınlaşmaya başladı: Irak-Kerkük, Bahreyn, Suudi Arabistan ve Kuveyt petrolleri keşfedilip çıkarılmaya başlandı. Hatta, 1934 yılına gelindiğinde, Kerkük’ten Trablusşam ve Hayfa’ya doğru ilk uzun mesafeli petrol boru hattı inşa edildi. Buna rağmen, Ortadoğu bölgesi, 1940’ların başlarına kadar dünya petrol üretiminin yalnızca % 5’ini karşılamaktaydı. Petrolün ticari amaçlı olarak büyük miktarlarda üretilmesi ise, II. Dünya savaşından sonraki yıllara rastlar. Nitekim, bölgenin petrol üretimi 1950’ye kadar % 15’e, 1960’a kadar % 25’e ve 1979’a kadar da % 39’a yükselmiştir. Çokuluslu Petrol Şirketleri ve Ortadoğu Petrolü Dünya üzerindeki yedi (daha sonraları sekiz) büyük çok uluslu şirket, 1910’lardan 1970’lerin başlarına kadar, petrol endüstrisinin hemen tamamını kontrol altında tutmuşlardır. 1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı konusunda gizli bir anlaşma yapan bu şirketler, “Yedi Kızkardeş” olarak anılmıştır: Standard Oil of New Jersey (Exxon), Royal Dutch Shell (Shell), British Petroleum (BP), Gulf Oil (Gulf), Texas Oil (Texaco), Standard Oil of California (Chevron) ve Mobil Oil (Mobil). Bunlara daha sonra Fransız şirketi Française des Petroles (CFP) de eklenmiştir. Yedi Kızkardeş hakkında yapılmış bir belgesel için bakınız: e Secret of the Seven Sisters: http://www.aljazeera.com/programmes/specialseries/2013/04/201344105231487582.html 1950 ve 1960’lı yıllarda otuz kadar küçük boyutlu ve bağımsız olarak adlandırılan şirketlerin bu endüstriye girmesiyle, yukarıdaki şirketlerin hakimiyeti nispeten azaldı. Bununla birlikte ABD ve Avrupa’nın (dolayısıyla Yedi Kızkardeş’in) başrolde olduğu “petrol emperyalizmi” hep devam etti. Ortadoğu’daki petrol endüstrisinin gelişimi (üretim, rafineri ve pazarlama) büyük oranda kendi hükümetleri tarafından desteklenen uluslararası petrol şirketlerince yürütüldüğü gibi, üretici ülkelere teknik konularda herhangi bir aktarım da söz konusu olmadı. PetYedi Kızkardeş (Seven Sisters): 28 Ağustos 1928’de av partisi adı altında İskoçya’daki bir şatoda toplanan büyük petrol şirketleri, “dünyanın petrol kaynakları dürüstçe paylaşılmalıdır” sonucuna varmışlardı. Alınan kararlar, Ortadoğu petrolleri üzerinde uygulamaya konuldu. Bu gizli toplantı, aslında yeni ABD ve Avrupa emperyalizminin de bir uzantısıydı. 210 Modern Ortadoğu Tarihi rol emperyalizmi konusundaki en aktif devlet, tahmin edileceği üzere İngiltere idi. İngiltere, gösterdiği ısrarlı politikayla Musul-Kerkük petrollerini elinde tuttuğu gibi, ABD’yi bile Ortadoğu petrolünün dışında bırakmak için büyük bir çaba gösterdi. Buna rağmen ABD, 1930’larda Bahreyn’de ve bütün Suudi Arabistan’da petrol çıkarma ve işletme imtiyazları elde etti. Bu tarihlerde, ABD ve Avrupalı şirketler tarafından sağlanan petrol imtiyazları, genelde çok geniş alanları ve üretimden ihraç ve rafine etmeye kadar geniş hakları ve ayrıca 75 yıla kadar varan uzun süreleri kapsıyordu ki bütün bunlar, petrolün tüm yönleri üzerinde geniş bir kontrolü beraberinde getiriyordu. Ortadoğu hükümetleriyle son derece basit sözleşmeler yapılarak petrolün kontrolü sağlanıyordu. Ton başına 20-25 cent olarak genelde sabit imtiyaz bedeli veya satışlar üzerinden yüzdelik ücret söz konusuydu. Petrol karşılığında hükümetlere ödenen ücretler çok düşük seviyelerde kalıyordu. Dev şirketler, petrolü ihraç ve ithal etme konusunda geniş hak ve özgürlüklere sahip oldukları gibi, vergi muafiyetlerine de sahiptiler. Bütün bunlar, uluslararası petrol şirketlerini “devlet içinde devlet” haline getirmekteydi. Petrol emperyalizmi ne demektir? Bu konuda hangi ülkeler başı çekmiştir? Emperyalist devletlerin Ortadoğu Petrolü üzerindeki mücadele ve rekabeti için bkz. Raif Karadağ, Petrol Fırtınası, Emre Yayınları, İstanbul 2003. PETROLÜN SİYASETİ: OPEC’İN KURULMASI II. Dünya Savaşı’ndan OPEC’in (Organization of Petroleum Exporting Countries/ Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı) kurulduğu 1960’a kadarki dönemde, yukarıda belirtilen durum yavaş yavaş değişmeye başladı. Petrole dair müzakereler ve yapılan millileştirmeler sonucunda, uluslararası şirketlerin ve temsil ettikleri devletlerin Ortadoğu petrolü üzerindeki gücü ve etkisi azalmaya başladı. Bu dönemde petrol üretiminin çoğalması, üretici ülkelere büyük gelirler sağlarken petrolün önemini de arttırdı. Ortadoğu’nun petrol üreticisi ülkelerinin, gelişmiş ülkelerin ve dünya endüstrisinin kontrolü altında kalmaları petrol konusunda önemli bir teşkilatın ortaya çıkmasını da sağladı. 1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular. Cidde merkezli teşkilat daha sonra genişleyerek on üç ülkeyi daha bünyesine kattı. Batılı ülkeler bu teşkilatın etkili olabileceğini düşünmüyordu. Buna rağmen ABD ve Avrupa devletleri, teşkilata katılan ülkeleri engellemeye çalıştı. Sonuçta üretici ülkelerin girişimi etkili oldu ve 1960’lı yıllarda petrol karteli, dünya petrol fiyatlarını artık etkileyemedi. Dahası Ortadoğu ülkeleri, ekonomik açıdan bağımsız olarak petrol konusunda kendi geleceklerini tayin etmeye çalıştılar. Arap ülkelerinin petrol endüstrisinde hakim konuma gelmesi ile de 1968 yılında Petrol İhraç Eden Arap Ülkeler Teşkilatı OAPEC (Organisation of Arab Petroleum Exporting Countries)’in kurulmasına da önayak oldu. 2 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 211 OPEC’in kurulmasının temel sebebi, üye ülkelerin en değerli doğal kaynaklarının kontrolünü elde tutmaktı. Bu dönemde, Arap devletleri için bağımsızlık önemli bir meseleydi. Teşkilat, Nasır döneminde 1960’da kurulmuştu. Nasırcılığın en önemli özelliklerinden biri de, II. Dünya Savaşı sonrasında beliren yeni sömürgeciliğin etkilerini ortadan kaldırmaktı. Teşkilatın ilk amacı, üye ülkelerin pazarlık gücünü kullanarak büyük petrol şirketlerine petrol fiyatlarını yükseltme konusunda baskı yapmaktı. Ucuz ve bol petrol, savaş sonrası Avrupa ve Japonya’nın kalkınmalarını sağlayan ve ABD’ye de ekonomik üstünlük getiren enerji kaynağıydı. Otomobil ve trenlerin gittikçe yaygınlaşması da, kömüre dayalı ekonomileri hızla petrole bağımlı hale getirmişti. Bütün bunlar, petrolün uygun fiyatla ve hep var olmasına bağlıydı. Ancak sanayileşmenin getirdiği hızlı petrol tüketimi, Ortadoğu petrolüne olan bağımlılığı gün geçtikçe attırmaktaydı. Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı (OPEC), ne zaman, hangi ülkeler tarafından ve ne amaçla kurulmuştur? 1967’deki altı gün savaşının bir sonucu olarak, Nasır tarafından kamulaştırılan (1956) Süveyş Kanalı’nın yine Nasır tarafından kapatılması, petrol endüstrisini büyük ölçüde etkiledi. Ama petrol fiyatlarının fırlamasından dolayı parayı kazanan yine büyük petrol şirketleri yani Yedi Kızkardeş oldu. Kanalın kapatılmasıyla petrol nakil yollarının altüst olması, bulunduğu coğrafi konumları sebebiyle bundan etkilenmeyen petrol üreticileri Libya ve Nijerya’ya yaradı. Libya, 1969’da petrol fiyatlarını yükselttiği gibi, üretimi azaltmakla da tehdit ediyordu. Bu gelişmelere paralel olarak İran, Irak ve Suudi Arabistan, 1971’deki Tahran Antlaşması’yla beş yıl için petrol fiyatlarını belirleme konusunda anlaştılar. II. Dünya Savaşı’nın sonundan 1970’e kadarki dönemde petrol fiyatları genel hatlarıyla dengeli, hatta düşük bir seyir takip etti. Yeni bir Arap-İsrail savaşı (Yom Kippur) Ekim 1973’te göstermiştir ki o tarihte petrol üretiminin % 40’ını karşılayan OPEC sadece ekonomik değil aynı zamanda siyasi bir güç haline de geldi. Bu tarihte, Ortadoğu’nun petrol üreten ülkeleri, İsrail’i destekleyen ABD ve diğer devletlere petrol satışını keserek (petrol Boykotu/Krizi), petrol üretimini azaltma ve fiyatları yükseltme konusunda anlaştılar. Arap-İsrail savaşı sona erip yaptırımlar kaldırıldığında, petrol fiyatları bir yılda tam dört kat artarak varili 11,65 dolara fırlamıştı. Fiyatlardaki keskin yükseliş, bu kararları alan petrol üreticisi ülkeleri zengin etmiş; Suudi Arabistan ve Irak gibi petrol üreticisi ülkelerin gelirleri de 1973-1974 yıllarında 8-10 kat kadar artmıştı. Bu dönemde petrol ABD’de bile çok az bulunmasına rağmen, OPEC’in her fiyat yükseltmesinde olduğu gibi, büyük petrol şirketleri (Yedi Kızkardeş) de çok büyük kazançlar elde ediyordu. Öte yandan bu gidişten etkilenen Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Japonya’nın, 1973 sonunda Filistin haklarını tanıyan ve İsrail’in 1967 savaşında işgal ettiği yerleri boşaltmasını isteyen bildiriler yayınlamaları petrolün ekonomik silah olmanın yanında siyasal bir silah haline de geldiğini gösteriyordu. 1973 petrol kriziyle ortaya çıkan petrol zenginlerinin paraları ise, batı bankalarına yatırılmaktaydı. Böylece petrol zengini Ortadoğu ülkeleri, dünya bankacılık sisteminde de etkili olmaya başladı. Bu durum, petrolün bir silah olarak kullanılmasında uzun vadeli bir etki yarattığı gibi, “kaynak jeopolitiği” denen kavramı da ortaya çıkardı. Petrolün bir silah olarak kullanılmasına karşılık olarak ise, petrol kaynaklarını koruma ve keşfetme çabaları arttırıldı. 1973 petrol ambargosu, petrol sanayinde bir dizi gelişmeyi de beraberinde getirdi. Bunların başında OPEC ülkele3 212 Modern Ortadoğu Tarihi rinin petrol çıkarma, işleme, dağıtım ve pazarlama işlerine girişmesiydi. Çokuluslu petrol şirketleri ise orta bir yol bularak üretici ülkelere gerekli teknoloji ve uzmanlığı sağlamaya devam ederek yerli şirketlerle ortaklıklar kurdular. 1979’daki İran devrimi sonrasında ülke petrol üretiminin durdurulmasıyla fiyatlar bir kez daha fırlayarak 1980 başında 43 dolara kadar çıktı. Bundan sonra Petrol fiyatları Roterdam gibi spot borsalarda belirlenmeye başlandı. Uzun süreli neticesi ise, şirketler uç noktalarda petrol fiyatlarının kontrolünden feragat ettiler ve daha çok spot borsalara bağlı kaldılar. Petrol fiyatları, artık elde edilebilirlik durumuna göre değil de ticari sistem tarafından ve psikolojik şartlara göre belirlenmeye başlandı. Şattularap suyolu üzerindeki anlaşmazlıktan kaynaklanan ve sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı (1980-1988), iki ülkedeki petrol altyapısını büyük oranda yok ettiği gibi, İran ve Irak’ın petrol gelirini de büyük oranda azalttı. Savaş sürerken, 1984 yılında, iki ülke arasında bu kez de “tanker savaşı” başladı. Bundan petrol taşımacılığı ve ticareti ciddi ölçüde etkilendi. Bununla birlikte, 1986 yılında, petrol fiyatlarında % 50’den fazla bir düşüş yaşandı. İran-Irak savaşı devam ederken böyle bir şeyin yaşanması ilginçti. Bu düşüşün sebebi ABD kaynaklıydı. Şöyle ki, ABD Başkanı Reagan, 1980’lerin başında, petrol üretimini arttırma konusunda Suudi Kralını ikna etmiş ve artan üretimle birlikte fiyatlar (13 dolar) dibe vurmuştu. Reagan’ın amacı ise, petrol geliriyle ayakta duran Sovyetler Birliği’ni çökertmekti. 1991’de bu amaca ulaşıldı ve Birlik dağıldı. Petrol bir kez daha politik bir silah olarak kullanılmıştı. ABD ve Petrol Ortadoğu petrolüne gittikçe bağımlı hale gelen ABD, fiyat artışlarından etkilenen ülkeler arasında yer almaktadır. ABD, 1970’lerin sonunda bu bağımlılığını azaltarak, doğan boşluğu Amerika kıtası petrolüyle dengelemeye çalıştı. 1997 yılı verilerine göre dünya petrol rezervlerinin yalnızca %2,9’u ABD’de bulunmaktadır. Bu ise, ABD’nin kendi petrol kaynaklarının çok sınırlı ve yakın bir gelecekte de tükenmesinin mümkün olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla, ABD’nin Ortadoğu ve Amerika kıtası (Venezuela ve Meksika) petrolüne olan ihtiyacı önemli boyuttadır. Ancak, Ortadoğu dışındaki opsiyonlar da oldukça sınırlıdır. Bu yüzdendir ki ABD, olağanüstü durumlarda kendisine birkaç yıl yetecek kadar büyük miktardaki petrolü “stratejik rezerv” olarak muhafaza etmektedir. Ancak, başta Japonya, Çin ve Asya-Pasifik ülkeleri olmak üzere Ortadoğu petrolüne bağımlı olan diğer sanayileşmiş ülkeler ise, petrolün bir silah olarak kullanılmasından doğrudan etkilenmektedirler. OPEC’in kuruluşundan (1960) sonra dünya petrol fiyatlarının artmasına sebep olan belli başlı gelişmeler hangileridir? Petrol Ülkelerinin Sosyo-Ekonomik Yapıları 2000’li yıllarda dünya petrol fiyatları yeniden yükselmeye başladı. Eylül 2000’de İsrail işgaline karşı beliren Filistinli ayaklanması ve ABD’ye karşı yapılan 11 Eylül 2001 saldırısı ve bunun sonucunda ABD’nin 2003’te Irak’ı işgal etmesiyle ortaya çıkan bölgesel istikrarsızlıklar, yükselmenin başlıca nedenleriydi. 2005’te fiyatlar, Irak’taki savaş ve ABD’deki Katrina kasırgası nedeniyle en yüksek seviyeye çıktı. Bu durum, Ortadoğu’nun petrol üreten ülkelerini doğrudan etkiledi ve kazançlarını kat kat arttırdı. Petrol üreten ülkelerin kendi petrol kaynaklarını kontrol altında Tanker savaşı: İran, Irak, Suudi Arabistan ve Kuveyt ve diğer ülkelere ait olan 44 petrol tankeri, İran veya Irak tarafından vurularak hasar gördü. Başlangıçta Irak tarafından başlatılan tanker savaşında her iki ülke, birbirinin petrol ihracatını çökertmeyi amaçlıyordu. Petrol taşımacılığını da doğrudan etkileyen bu durum, zamanla dünya piyasalarına petrol arzını etkileyen global bir sorun haline geldi. 4 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 213 tutmak suretiyle gösterdikleri başarı, bazı önemli sonuçlar doğurdu. Öncelikle, petrolden elde edilen büyük gelir, ülkelerinin gelişmesi doğrultusunda kullanıldığı gibi, bazen de halka fayda sağlamayan müsrif projeler için kullanıldı. Özellikle Körfez ülkelerindeki petrol geliri, devleti yöneten ailelerin elinde önemli bir güç oldu. Bu zenginlik, modernleşme ve halkın refahı için yeterince kullanılmadığı gibi, aynı zamanda muhalierin susturulmasında ve sorunların üzerinin örtülmesinde, dolayısıyla antidemokratik siyasal sistemlerin sürmesinde de etkili oldu. Büyük petrol geliri, ekonomik ve sosyal değişimi de beraberinde getirmiştir. Kent hayatı hızla değişmeye başlamış, lüks ve israfa varan modern hayat etkisini göstermiştir. Ulaşım altyapısı büyük gelişme kaydetmiş; eğitim, sosyal hizmetler, tarım ve sanayiye büyük paralar harcanmıştır. Ancak özellikle İran-Irak savaşı, bu imkanları önemli ölçüde azalttı. Öte yandan, bütün ekonomik ve toplumsal gelişmelerin sadece petrol ve doğalgaza bağlı olması da, başlı başına bir sorun teşkil etmiştir. Dünya ekonomik sistemi içerisinde stratejik enerji kaynağı olan petrol, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için büyük önem taşımaktadır. Bu durum, Türkiye için de geçerlidir. Türkiye’nin petrol ve doğalgaz gibi doğal enerji kaynaklarına ödediği miktarlar, yıllık on milyar dolarları bulmaktadır. Ekonomileri bu denli belirleyici bir role sahip olan petrolün, dünyadaki pek çok başka mal ve hizmetin fiyatını da belirlediğini ayrıca belirtmek gerekir. Ortadoğu petrolünün, üretici ülkelere getirdiği olumsuzluklar nelerdir? Ortadoğu’da Petrol Taşımacılığı ve Tıkanma Noktaları Günlük on milyonlarca varil ham petrol tankerler vasıtasıyla yani denizyoluyla taşınmaktadır. Bunun çok büyük bir kısmı da, dar hatlı denizyolları ve petrol boru hatları üzerinden nakledilmektedir. Petrol arzını doğrudan etkileyen bu tıkanma/daralma noktalarının bir hedef olarak saldırıya açık olması, Ortadoğu merkezli siyasi ve ekonomik gelişmeleri de doğrudan etkilemektedir. Bu husus, kriz dönemlerinde Batı Avrupa ve Japonya gibi ülke ve bölgeleri daha fazla etkilemektedir. Son dönemlerde el-Kaide gibi bazı radikal gurupların, bu tür stratejik hedeer üzerine büyük saldırılar yapma kapasitesi açıkça ortaya çıkmıştır. Böyle bir saldırı olması durumunda, petrol fiyatlarının âni bir şekilde artması ve neticede dünya ekonomik dengelerinin bundan etkilenmesi kaçınılmazdır. Bu yüzden, Ortadoğu petrolünü, dünya pazarlarına daha kolay ve risksiz bir şekilde nakletmek üzere, özellikle Akdeniz, Kızıldeniz ve Basra Körfezi’ne ulaşan çok sayıda boru hattı yapılmıştır. 5 214 Modern Ortadoğu Tarihi Basra Körfezi, dünya petrol taşımacılığı açısından kilit bir role sahiptir. Ortadoğu merkezli petrol taşımacılığında hassas olan bölgeler içinde, Basra Körfezi’nin çıkışını kontrol eden stratejik mevkideki Hürmüz Boğazı ise ilk sırada gelmektedir. Basra Körfezi çıkışlı petrolün ilk tıkanma noktası burasıdır. Oldukça dar olan Hürmüz Boğazı’nın bir tarafı Birleşik Arap Emirlikleri toprakları iken, diğer tarafı da İran topraklarıdır. Dünya petrol sevkiyatının beşte birinin gerçekleştirildiği bu boğaz vasıtasıyla Ortadoğu petrolü dünya pazarlarına ulaşmaktadır. Ancak, daha önceki yıllarda da benzer girişimlerde bulunan İran, ABD liderliğinde uygulanan petrol geliri yaptırımlarına bir cevap olarak stratejik Hürmüz Boğazı’nı kapatma tehditlerini sürdürmektedir. Bu da, petrol üreticisi bölge ülkelerini yeni arayışlara itmektedir. Nitekim Birleşik Arap Emirlikleri, Hürmüz Boğazı’nı devre dışı bırakan bir petrol boru hattını yakın zamanda (Temmuz 2012) hizmete açtı. Ortadoğu petrol sevkiyatının bir diğer tıkanma noktası, Arabistan yarımadasının güneyinde Yemen ile Cibuti arasında olan ve Kızıldeniz-Basra Körfezi bağlantısını sağlayan Bâbülmendeb Boğazı’dır. Günlük 3-3,5 milyon varil petrol, boğazdan geçerek Akdeniz ve Avrupa’ya ulaşmaktadır. Buradan geçişi engelleyecek herhangi bir istikrarsızlık, petrol ulaşımını da doğrudan etkilemektedir. Nitekim, son yıllarda Somalili deniz korsanları, tankerler de dahil bölgedeki gemi trafiğini büyük ölçüde etkilediğinden, güvenliği sağlamak üzere NATO’ya dahil savaş gemileri bölgede devriye görevi yapmaktadır. Akdeniz’e ulaşan hattaki üçüncü ve sonuncu tıkanma noktası ise, 1869’da açılan Süveyş Kanalı ve çevresidir. İnsan yapımı olan bu kanal sayesinde, günlük 2 milyon varil petrol Akdeniz’e ulaşmaktadır. Bununla birlikte, kanalın Kızıl Deniz girişini Kahire ve İskenderiye üzerinden Akdeniz’e bağlayan Mısır’ın Sumed boru hattı kompleksi, Süveyş Kanalı’nı devre dışı bırakarak, Ortadoğu petrolünü Akdeniz’e Resim 8.3 Basra KörfeziAkdeniz ve Kızıldeniz arasındaki petrol boru hatlarını gösteren harita Kaynak: industrializedcyclistnotes.com 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 215 ulaştıran ikinci bir kanal gibidir. Buradan da günlük 3 milyon ton petrol nakledildiğinden, Kanal bölgesinden Akdeniz’e ulaştırılan günlük petrolün miktarı 5 milyon tona yaklaşmaktadır. ÜLKELERE GÖRE ORTADOĞU PETROLÜ Irak Petrolü İngilizler tarafından 1912’de kurulmuş olan Türk Petrol Şirketi’nin adı, İngiliz idaresi döneminde (1918-1932), Irak Petrol Şirketi (Iraq Petroleum Company=IPC)’ne çevrildi. Musul sorunu (1918-1926) çerçevesinde İngiltere’nin uyguladığı ısrarlı politika ise, bölgenin zengin petrol yataklarının kaybedilmemesi esasına dayanıyordu. Hatta, İngilizlerin Irak Petrol Şirketi, Musul sorununun çözümünden hemen sonra, 1927’de, Kerkük (Baba Gurgur) petrollerini çıkarmaya başlamıştı bile. İngiliz manda yönetimi 1932’de sona erdi. Ancak bu tarihe kadar İngiltere, petrol arama ve işletme imtiyazının, milletlerarası bir konsorsiyum olan Irak Petrol Şirketi’ne verilmesini sağlamıştı. 1934’te, Kerkük’ten Trablusşam-Lübnan (1976’da kapatıldı) ve Hayfa (1947’de kapatıldı)’ya doğru olan petrol boru hatları yapıldı. Böylece Kerkük-Irak petrolü, dünya pazarlarına ulaşmaya başladı. 1976- 1977’de, Hatay-Dörtyol (1991’de kapatıldı) ve Basra’ya ulaşan iki boru hattı daha yapıldı. 1952’de, Musul’un kuzeyindeki Ayn Zaleh sahasında; 1953’te ise, Kuveyt sınırına yakın Zübeyr ve Rumeyle bölgelerinde petrol üretimine başlandı. 1972’de, hem Sovyetler Birliği ile bir anlaşma imzalanması hem de Saddam Hüseyin tarafından Irak petrollerinin millileştirilmesi, yönetimdeki Baas Partisi’nin popülaritesini yükseltmiş; ABD’li şirketleri ise öelendirmişti. Baas Rejiminin (1968-2003) siyasi ve ekonomik gücü, 1973’te başlatılan petrol ambargosuyla yükselen petrol gelirleri sayesinde iyice arttı. Irak’ın yarım milyar dolarlık petrol geliri, sadece iki yıl içinde 7 milyar dolara yükselmişti. Bu sayede alt yapı yatırımlarına büyük paralar harcandı; hayat standardında ilerlemeler kaydedildi. Böylece, Baas yönetiminin temsil ettiği devletin toplum üzerindeki hâkimiyeti güçlenirken muhalefet de saf dışı edildi. Petrol gelirlerinin avantajlarını kullanan Saddam Hüseyin kısa zamanda ülkede tek söz sahibi bir diktatör oldu. Resim 8.4 Baba Gurgur Petrol Yatakları Kaynak: Arzu Terzi, Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, İstanbul, 2009. Baba Gurgur ve Rumeyle: Irak’ın 80-90 km. boyunca uzanan en büyük petrol havzası, Kerkük’ün hemen yanıbaşında Baba Gurgur bölgesinde bulunur. Yanan alevlerin çıkardığı gürültü (gurgur)’den dolayı bu isimle anılmıştır. Irak’ın güneyindeki Rumeyle bölgesi, dünyanın da en büyük petrol sahalarından biridir. Bu saha, Irak-Kuveyt sınırı boyunca uzandığından, iki ülke arasındaki sınır anlaşmazlığının (1990’da Kuveyt’in Irak tarafından işgalinin) temel sebeplerinden biri olmuştur. 216 Modern Ortadoğu Tarihi Saddam Hüseyin yönetimindeki Irak, 1980’de İran ile müşterek olarak kullandığı Şattularap suyolu üzerinde egemenliğini ilan ederek sekiz yıl sürecek olan İran-Irak savaşını başlatmış oldu. Petrol bölgelerinin ele geçirilmeye çalışıldığı ve petrol altyapılarının bozulduğu bu savaşta, İran’ın güneydeki petrol alanlarına saldırıları ve Suriye’nin petrol boru hattını kapatması, Irak’ın gelirlerini büyük çapta (29 milyardan 7 milyar dolara) düşürdü. Saddam Hüseyin, 1988’de biten uzun ve yıkıcı savaştan sadece iki yıl sonra bu kez Kuveyt’i işgale kalkıştı. İran’la savaşın bir sonucu olarak, petrole dayalı Irak ekonomisi oldukça istikrarsız ve kötü durumdaydı. Irak’ın ayrıca, petrol üreticisi Kuveyt ve BAE ile problemleri ve bu ülkelere yine İran savaşı sebebiyle yüklü borcu vardı. Irak için had saada olan para ihtiyacı, yine petrol ile sağlanabilirdi. Bu nedenlerle ve petrol fiyatlarını arttıracağı ümidiyle, Kuveyt’ten petrol üretimini kısmasını istedi; ancak bu talebi karşılık görmedi. Irak ayrıca, Kuveyt’in, sınır üzerindeki Rumeyle sahasından aslında Irak’a ait olan petrolü çıkararak çaldığını iddia ediyordu. Irak’ın bir iddiası da, (Osmanlı döneminde olduğu gibi) Kuveyt’in Irak’a bağlı bir toprak parçası olduğu idi. İki ülke arasında yaşanan gerilim, 2 Ağustos 1990’da, Kuveyt’in işgaliyle sonuçlandı ve petrol fiyatları aniden yükseldi. Saddam Hüseyin, petrol ülkesi Kuveyt’i işgal planları yaptığı sırada, ABD elçisi, böyle bir işgal halinde ABD’nin duruma müdahale etmeyeceği mesajını vererek adeta Irak’ı Kuveyt’e saldırmaya teşvik etti. Saddam Hüseyin de kolaylıkla bu oyuna gelerek bu işgale girişti. Irak savaşında ABD Dışişleri Bakanı olan Condelissa Rice ise, dev petrol şirketlerinden ABD’li Chevron’un eski yöneticilerinden birisiydi. Petrol zengini Kuveyt’in işgaline, ABD ve Avrupa’nın göz yumması mümkün değildi. Saddam Hüseyin, bu işgalle birlikte, dünya ispatlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık % 15’ini kontrol edecek ve böylece bölge ve dünya politikalarında kilit bir rol üstlenebilecekti. Bu durum, ABD ve Avrupa ekonomilerinin işleyişi açısından da sakıncalı olabilirdi. Sonuçta, 1991 yılı başındaki I. Körfez Savaşı’yla, Irak ordusu Kuveyt’ten sökülüp atılınca yükselen petrol fiyatları geriledi. Savaş sonrasında, BM tarafından Irak’ın petrol ihracatı durduruldu. Buna savaşın getirdiği yıkım da eklenince Irak’ın petrol geliri yok oldu ve ekonomisi çöktü. Bu sürecin devamında, ABD ve İngiltere liderliğindeki koalisyon güçleri, 2003 yılında Irak’ı işgal ederek Saddam Hüseyin’i baştan indirdi. Böylece, Irak’ta yıllarca sürecek olan işgal ve direniş dönemi başladı. Bu süreçte, BM’nin uyguladığı ambargolar kaldırıldı. Ancak, Irak’taki isyancılar, ülkenin petrol altyapısına saldırmaya başladı. Nitekim, 2005’te petrol fiyatları, Irak’taki savaş, terör ve ABD’deki Katrina kasırgası nedeniyle en yüksek seviyeye çıktı. 2003 Irak savaşında ABD askerlerinin öncelikli görevi, petrol kuyularının korunmasıydı. ABD orduları Bağdat’a girdiği zaman, yalnızca Petrol Bakanlığı’nın yağmalanmasına izin verilmemiş; deniz piyadeleri bina çevresinde etten duvar örmüşlerdi. ABD’nin Saddam Hüseyin’i baştan indirip Irak’ı işgal etmesi, ülkenin fiilen üçe bölünmesinin kapısını da aralamış oldu. Bağdat ve civarındaki merkezin dışında, kuzeydeki Kürt otonom bölgesi ve güneydeki Şii bölgesi, üç parçalı ve siyasi istikrardan yoksun Irak’ı meydana getirmektedir. 2003 Irak savaşı ve Amerikan işgalinden sonra ABDli, İngiliz, Fransız, Çinli ve Rus petrol şirketleri, Irak petrolü konusunda kıyasıya bir mücadeleye giriştiler. So- 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 217 nuçta, 2009 yılında Irak petrolleriyle ilgili anlaşmalar imzaladılar. Irak’ın zengin petrollerinin işletilmesi ve pazarlanması işi, yine Exxon, Chevron, Shell ve Mobil gibi dünya devi petrol şirketlerine, yani bir zamanların Yedi Kızkardeş’ine verildi. Yönetimdeki istikrarsızlıktan kaynaklanan ve el-Kaide’nin başını çektiği terör saldırılarının bir hedefi de petrol kaynakları oldu. Dünya ham petrol rezervlerinin yaklaşık % 9’una sahip olan ülkede siyasi ve ekonomik istikrarsızlık, Şii-Sünni çatışmasını körüklemeyi amaçlayan terör saldırıları ve kaos ortamı bütün şiddetiyle devam etmektedir. Irak’ın petrol gelirlerinin paylaşımı konusunda son yıllarda (2012) kuzeydeki Kürt otonom yönetimiyle yaşanan kriz, ülkenin durumunu biraz daha kötüleştirdi. Bu ortamda, kendilerine aktarılması gereken %17’lik petrol payının verilmediğini ileri süren otonom Kürt yönetimi, merkezi yönetimden bağımsız olarak, başta ABD’li Exxon Mobil, Chevron ve Rus Gazprom olmak üzere uluslararası petrol şirketleriyle anlaşmalar yaparak bu konuda da bağımsız hareket edeceğini göstermiştir. Bağdat’tan yüzünü çeviren Kürt bölgesel yönetimi Türkiye üzerinden petrol ihracına da başlamıştır ki, bunda Türkiye’nin Maliki yönetimine karşı gösterdiği tepkinin de etkili olduğu anlaşılıyor. Türkmenlerin yoğun olarak yaşadığı Kerkük ve zengin petrolü (Irak rezervlerinin % 8’i) ise, Mesut Barzani idaresindeki Kürt yönetiminin başlıca irredentası (Kürtlerin Kudüs’ü) hâline gelmiştir. Bu noktada, ülkenin üçüncü asli unsuru olan Türkmenleri sindirmeye yönelik bombalı saldırı ve suikastların yoğunluk kazandığı yer olan Kerkük, çatışmanın tam da ortasında yer alıyor. Son dönemde, Maliki yönetiminin tartışmalı bölgeler olan Musul ve Kerkük çevresinde merkezi otoriteyi sağlama girişimi (Dicle Operasyon gücü), iki tarafı bir savaşın eşiğine getirdi. Bu gelişme ve merkezi yönetimin karşı çıktığı kuzeyin petrol satışı konusu, Irak’ın bölünme ve ayrışmasını biraz daha körükledi. Dünyadaki temel politikaları belirleyen petrolün 19. Yüzyıldan Saddam Hüseyin’e kadarki ilginç öyküsü içinbakınız: Daniel Yergin, Petrol, Türkiye İş Bankası Yayınları, (çev. Kamuran Tuncay), İstanbul 2013. İran Petrolü OPEC’in kurucu üyelerinden olan İran, dünyanın en büyük petrol üreten ve ihraç eden ülkelerinden birisidir. 2011 yılı tahminlerine göre dünya petrol rezervlerinin % 9’u İran’da bulunmakta; oysa dünya üretiminin ise sadece %5’i İran tarafından karşılanmaktadır. Bu durum, ülke petrolünü gelecek için stratejik ve değerli bir kaynak haline getirmektedir. Öte yandan, Hazar denizinin petrol kaynakları da tam olarak değerlendirilmiş değildir. İran ayrıca, Basra Körfezi’nde (Darius, Cyrus, İsfendiyar ve Feridun) denizden de petrol çıkarmaktadır. 1907 yılında yapılan anlaşmayla İran’ın kuzeyi Rus nüfuzuna, güneyi ise İngiliz nüfuzuna girmişti. İngiliz sermayedar D’Arcy, 1901’de elde ettiği petrol imtiyazı sayesinde, 26 Mayıs 1908’de İran’ın İngiliz nüfuz alanında bulunan Mescid-i Süleyman bölgesinde ilk petrol keşfini yaptı. Bu durum, başta İngiltere olmak üzere Avrupalıların İran’a olan ilgisini arttırdı. Nitekim D’Arcy, 1909’da İngiliz-İran Petrol Şirketi APOC’u kurdu. Anlaşıldığı kadarıyla İngilizler, hem Irak hem de İran petrollerini hedef seçmişti. Böylece, İran petrolleri de sömürgeciliğin ve rekabetin ana unsurlarından biri haline geldi. 1911’de APOC, İran’dan petrol ihracatına başladı. Ülkedeki petrol imtiyazlarını daha da genişleten APOC ve D’arcy gurubu, 1912’de, ülke topraklarının % 80’inde petrol çıkarma ve işletme imtiyazını elde etti. İşletilmekte olan petrol kuyularının bulunduğu yerler arasında, Kasr-ı Şirin, Muhammara, 218 Modern Ortadoğu Tarihi Şuster gibi Osmanlı-İran sınırları boyunca uzanan yerler de vardı. I. Dünya Savaşı sonunda İran, Rusya ve İngiltere tarafından işgal edildi. Bu arada İngiltere, 1914’te APOC’un % 51 hissesini satın alır. İran’ın petrol üretimi, Dünya Savaşları sonrasında artarak devam eder. APOC ise, zamanla “devlet içinde devlet” haline gelir. Zaten şirket de, İran değil, Britanya kanunları ile yönetilmekteydi. İran, II. Dünya Savaşı’nda bir kez daha İngiliz-Rus işgaline uğradı. Savaş sonrasında ortaya çıkan milliyetçi Muhammed Musaddık’a göre, ülkenin zenginliği şahın ve onu kontrol eden yabancıların elinden kurtarılmalıydı. Şah’a karşı mücadele başlatıldı ve sonuçta, İngiliz-İran Petrol Şirketi’nin işlettiği İran petrolleri, 1951’de başbakanlığa gelen Musaddık hükümeti tarafından millileştirildi. Fakat çok geçmeden Musaddık’tan “intikam” alındı. İki yıl süren derin bir istikrarsızlık ve İran petrolüne uygulanan boykottan sonra Musaddık, CIA ve İngiliz istihbaratının düzenlediği bir darbeyle görevinden uzaklaştırıldı. 1953’te İran Petrolleri Millî Şirketi, yerini, İngiliz ve Amerikan şirketleri tarafından idare edilen ve % 50’lik paya sahip olan milletlerarası bir komisyona bıraktı. İran’ın petrol geliri, petrol krizinin de etkisiyle, 1970-1974 arasında 1 milyar dolardan 17 milyar dolara yükseldi. Bu tarihlerde İran şahı, petrolde kilit roldeydi. Ancak Şah, İngiliz “esaretinden” kurtulup her türlü desteği gördüğü ABD’nin jandarması haline gelmişti. Şaha karşı Şii ulemanın da şiddetli muhalefeti vardı ve sonuçta şah ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Sürgünde bulunduğu Fransa’dan dönen ve şahın baş muhalifi olan Humeyni ise, İran devriminin sembolü oldu. Bu gelişmelere rağmen Batı, İran petrolünden yine ümitliydi, ama İran’daki yeni rejim ABD ve İngiltere’den intikam almak peşindeydi. Buna karşın ABD ve Batı, Irak’ı yeni müttefikleri olarak seçti ve Irak’ın İran’a saldırmasına göz yumdu. 1980-1988 arasındaki İran-Irak savaşının karşılığı ise, üretici ülkelerin yanı sıra dev petrol şirketlerinin de (bir zamanların Yedi Kızkardeşi) yine müthiş paralar kazanması oldu. İran’ın özellikle Huzistan bölgesinde ve Basra Körfezi’nde yıllık üretimi 250 milyon tona kadar çıkmakla birlikte, savaşın etkisiyle büyük oranda azalarak 65 milyon tona kadar düştü. İran, savaşta büyük hasar gören petrol endüstrisini tekrar oluşturmak zorunda kaldı. Bütün bu olumsuz gelişmelere rağmen, 1965’ten beri sanayi yatırımlarına harcanan petrol geliri, İran’ın gelişmiş alt yapılarla donatılmasını sağladı. Şattularap Suyolu ve Abadan Petrol Rafinerisi: İran ile Irak arasındaki sınırı teşkil eden ve Dicle ile Fırat’ın birleşmesiyle oluşan Şattularap suyolu, Basra Körfezi bağlantılı denizyolu (dolayısıyla petrol) ulaşımında her iki ülke tarafından ortak kullanılmaktadır. İran-Irak savaşının en önemli sebeplerinden biri de, bundan doğan anlaşmazlıklar idi. Suyolu, Abadan petrol rafinerisine tankerlerin ulaşımında da önem taşımaktadır. İngilizler tarafından kurulan ve zamanla dünyanın en büyük rafinerisi haline gelen tesislere “Şahın tâcı” deniliyordu. İran-Irak Savaşı’nda tamamen tahrip olmasından sonra rafineriler ülkenin iç kesimlerinde yapılmaya başlandı. Resim 8.5 1920’de Abadan Petrol Rafinerisi. Kaynak: fouman. com Eş Maliyet Doğruları Seti 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 219 Ülkede, petrolü önemli şehirlere ve yurtdışına, Basra Körfezi ile Bağdat’a ulaştıran petrol ve doğalgaz boru hatları vardır. Global petrol jeopolitiğinde baş aktörlerden biri olan İran, bu konumunu gelecekte de sürdürecektir. Öte yandan, dünya doğalgaz rezervlerinin de yaklaşık altıda birine sahip olan İran, Rusya’dan sonra dünyanın ikinci büyük doğalgaz üreticisi durumundadır. Bu yönleri ve sanayileşme çabalarıyla İran, gelecekte bir “Ortadoğu süper gücü” olma potansiyeline sahiptir. Ancak, son yıllarda Rusya ve Çin ile ticari bağlantılar güçlendirilmesine rağmen, İran petrolüne hâlen ABD ambargosu uygulanmaktadır. Bu durum, petrolle ilgili büyük gelişmeleri sınırlandırmaktadır. Suudi Arabistan Petrolü Suudi Arabistan Krallığı, OPEC’in kurucu üyelerinden biridir. Suudi petrolünün işletilmesinde, ABDli şirketler başrolde olmuştur. 1930’da Bahreyn’de petrol imtiyazı elde eden ABD, Standard Oil Company of California (sonradan ismi ArabianAmerican Oil Company/ARAMCO’ya çevrildi) sayesinde, Suudi Arabistan’daki petrol imtiyazını da 1933 yılında elde etmişti. Ülke petrolü, ARAMCO tarafından 1935’te el-Ahsa bölgesinde çıkarılmaya başlandı. Petrollerin işletilmesi, 1936’da tamamen ARAMCO’ya devredildi. II. Dünya savaşına kadar ülke petrol gelirlerinden yeterince istifade edemedi. Ancak savaştan sonra 1950’lerde ticari üretim ve dolayısıyla petrol geliri hızla artmaya başladı. Bu da kısmen ülkenin refahına yansımaya başladı. S. Arabistan 1973 Ekim Savaşı’nda İsrail’i destekleyen ülkelere karşı başlatılan petrol boykotunun liderliğini yaptı. Bu, ülkeye büyük kazançlar da sağladı. Petrol üretiminin kısılması ve fiyatların arttırılmasıyla Suudi Arabistan’ın petrol geliri, 1974-75 döneminde, yıllık 2,7 milyardan 25 milyar dolara fırladı. Kral Faysal’ın iyi yönetimi ve başarılı kalkınma programları da buna eklenince, Suudi Arabistan 1970’lerin ortalarından itibaren önemli bir siyasi ve ekonomik güç haline geldi. İran devriminden sonra, tehdit olarak gördüğü bu ülkeye karşı çok büyük askeri harcamalarla ordu ve silahlı kuvvetlerini modernleştirdi. Başlıca silah tedarikçisi ise, bugün de en önemli müttefiği olan ABD idi. 1981 yılında 34 dolarla petrol fiyatları zirve yaptığında, ülkenin yıllık geliri de 102 milyar dolarla rekor kırdı. Yukarıda da verildiği gibi Suudi Arabistan 2011 yılı verilerine göre, dünya ham petrol rezervlerinin % 16’sına; dünya petrol üretiminin ise % 13’üne sahiptir. Bu yönleriyle, dünya petrol rezervlerinin tek başına yaklaşık altıda birini elinde bulundurmakta olup, Ortadoğu ülkeleri arasında ise en fazla rezerve ve ham petrol üretimine sahiptir. Suudi Arabistan’ı diğer ülkelere göre öne çıkaran bu durum, ülkenin dünya petrol üretimi ve endüstrisindeki stratejik öneminin uzunca bir süre daha devam edeceğini de göstermektedir. Dolayısıyla ülkenin durumu, dünyanın petrol ithalatına dayalı büyük ekonomileri açısından önem taşımaktadır. Diğer bir deyişle, ülke, dünya ekonomik ve politik sistemi içerisinde ayrıcalıklı ve kilit bir yere sahiptir. Suudi Arabistan ekonomisi, çok büyük oranda petrol sektörünün hakimiyeti altındadır. Hem hükümet gelirlerinin hem de ihracat gelirlerinin çok büyük bir kısmı petrolden sağlanmaktadır. Petrol rezerv ve üretimi, ülkenin Basra Körfezi’ne paralel uzanan doğu kesimlerinde, el-Ahsa (Hasa) bölgesindeki dört büyük sahada yoğunlaşmıştır. Bunlardan 200x30 km. çapındaki Havar (83 milyar varil) ve Safaniye, dünyanın en büyük yekpâre petrol sahalarıdır. Abkaik ve Berri sahalarıyla birlikte bu dört bölge, ülke rezervlerinin yaklaşık yarısını; üretiminin ise yüzde 90’ına yakınını karşılamaktadır. Riyad’ın güneyinde, ülkenin ortasındaki “boş Aramco: Çokuluslu dev bir şirket olan ABD’li ARAMCO, tıpkı İran’daki APOC gibi zamanla “devlet içinde devlet” haline gelmiştir. Şirket, Suudi Krallığı’na petrol karşılığında sadece küçük bir para ödüyor, onun dışında bütün petrolü çıkarıp dünyaya pazarlıyor ve esas kazancı elde ediyordu. Suudi Arabistan, 1972’de ARAMCO’nun % 20 hissesine sahip oldu. 1980’de ise, toplumsal hayatta önemli bir unsur haline gelen ARAMCO’nun bütün hisselerine sahip oldu. ARAMCO, dünyanın en büyük petrol şirketi durumundadır. 220 Modern Ortadoğu Tarihi alan”da ve Yemen’e sınır olan yerlerde de petrol keşfi ve üretimi yapılmıştır. Günlük 5 milyon varil taşıma kapasiteli petrol boru hattı (TAP), bölgeyi Akdeniz ve Kızıldeniz’e (Yenbu) bağlamaktadır. Ancak Akdeniz’e giden hat, Doğu Akdeniz’deki problemler nedeniyle 1997’de kapatılmıştır. Petrolün getirdiği güç ve zenginlik, aynı zamanda potansiyel bir zayıık kaynağı da olabilmektedir. Şöyle ki, dünya petrol fiyatlarının yükselmesi veya alçalması, S. Arabistan’ın gelirini doğrudan ve büyük oranda etkilemektedir. Bu da, ülke ekonomisinin kendine has istikrarsız bir yapıya sahip olduğunu gösterir. Ülke şartları açısından hemen her şeyin petrole bağımlı olması, bazı iç ve dış problemleri de beraberinde getirebilmektedir. Petrol zenginliğine dayalı ve kraliyet ailesinin başını çektiği büyük savurganlıklar, yolsuzluk ve skandallar, bu tür sonuçlar arasında sayılabilir. Ayrıca, Suudi monarşisinin güçlü bir şekilde varlığını sürdürmesinde, petrol zenginliğinin getirdiği güç de etkili olmaktadır. Özellikle son yıllarda ortaya çıkan uluslararası gelişmeler (Arap Baharı) dikkate alındığında, böyle sert bir monarşinin kendini değiştirmeden varlığını sürdürebilmesi, petrol zenginliği olmayan bir Ortadoğu ülkesi için oldukça zordur. Petrol Devi Küçük Bir Ülke: Kuveyt Diğer Körfez ülkeleri gibi, Kuveyt’i de İngiliz emperyalizmi, petrol imtiyaz anlaşmaları ve II. Dünya Savaşı’ndan sonraki büyük petrol gelirleri ayakta tutmuştur. Osmanlı-İngiliz egemenlik mücadelesine sahne olan Kuveyt, 1890’lı yıllardan bağımsız olduğu 1961’e kadar İngiltere’nin himayesinde kaldı. Bölgedeki etkin ailelerden el Sabah ailesinin idaresi altında olan Kuveyt bu ailenin Şeyhleri aracılığı ile idare edilmektedir. Uluslar arası her türlü anlaşmaları yapma ve imtiyazlar verme yetkisi bu emir ailesine aittir. 1934’te Kuveyt Şeyhi Ahmet Cabir es-Sabah, Gulf Oil ve British Petroleum (BP) ile bir anlaşma imzalayarak, Kuveyt Petrol Şirketi olarak adlandırılan imtiyazın eşit ortağı oldu. Yüzeye oldukça yakın olan ülke petrolleri, dünyanın en büyük petrol sahalarından biri olan Burgan bölgesinde keşfedildikten sonra 1946 yılında çıkarılıp ihraç edilmeye başlandı. ABD’li şirketler, Kuveyt petrolünden büyük paralar kazandılar. Petrol fiyatlarının fırladığı 1980’de ülkenin petrol geliri 21,7 milyar dolara çıktı. Ülke nüfusunun % 50’den fazlası, petrol endüstrisi ve hizmet sektörü için gelen yabancı işçilerden oluşuyordu. Ülke nüfusunun oldukça az olduğu düşünüldüğünde, OPEC üyesi Kuveyt’in petrolden sağladığı gelirin nasıl dev bir mâli gücü de beraberinde getirdiği daha iyi anlaşılır. Bu gelir, yönetici aile tarafından eğitim ve sosyal alanlara da harcanmakla birlikte, Kuveyt’in ekonomisinin petrole aşırı bağımlılığı ciddi bir zafiyet oluşturmaktadır. 2011 yılı tahminlerine göre, dünya petrol rezervlerinin % 6’sı Kuveyt’te bulunmaktadır. Ülkenin ham petrol üretimindeki % 3,5 gibi nispeten düşük olan payı da hesaba katılırsa, Kuveyt’in gelecekte petrol açısından stratejik öneminin daha da artacağı söylenebilir. Nüfus ve yüzölçümü olarak küçük bir ülke olmasına rağmen sahip olduğu bu rezervler, ülkeyi petrol açısından hedef haline de getirdi. Bu yüzden menfaatleri tehdit altına giren ABD, Körfez savaşları sonucunda Kuveyt’i bölgedeki en önemli üssü haline getirdi. Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Körfez’deki yedi emirliğin bir federasyon çatısı altında birleşmesinden oluşan BAE, bağımsızlıklarını kazandıkları 1971’e kadar İngiliz vesayeti altında kaldı. OPEC üyesi olan BAE, en önemli petrol üreticisi ve ihracatçısı ülkelerindendir. Ülkede petrol ilk kez, 1962’de Abu Dabi civarında çıkarıldı. Ülkenin petrol rezervlerinin % Kuveyt Şirketi: Petrol pazarı olarak büyük oranda Batı’ya ve Japonya’ya bağlı olan ülke, 1970’lerde elde ettiği büyük petrol gelirlerini dış yatırıma yöneltti ve bundan da ayrıca büyük paralar kazandı. Öyle ki, bu çok başarılı yatırımlardan elde edilen gelir, petrol gelirinden fazlaydı. Bundan hareketle kimi çevreler ülkeye “Kuveyt Şirketi”adını verdi. 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 221 90’ı başkent Abu Dabi’de bulunmaktadır. Nitekim, 2011 yılı verilerine göre, dünya ham petrol rezervlerinin % 6’sı BAE’de bulunuyor. BAE’nin dünya ham petrol üretimindeki % 3,8 gibi nispeten düşük olan payı göz önüne alındığında, ülke petrol rezervleri ve üretimi konusunda gelecekte de önemini muhafaza edecektir. BAE’nin petrol ihracatı, büyük oranda Basra Körfezi’nin güneyindeki Hürmüz Boğazı vasıtasıyla yapılmaktadır. Petrol gelirlerine yaptırım uygulanan İran’ın, tankerler vasıtasıyla dünya petrolünün % 20’sinin geçtiği Hürmüz Boğazı’nı kapatma tehditlerine karşı BAE, bu yola alternatif olacak bir petrol boru hattını Temmuz 2012’de kullanıma açtı. 380 km. uzunluğundaki boru hattı, Hürmüz’ü devre dışı bırakarak ülke petrolünün üçte ikisini dünya pazarlarına ulaştırabilmektedir. Katar Petrolü ve Doğal Gazı 19. yüzyıldan beri Osmanlı Devleti’ne bağlı es-Sani ailesinin yönetimi altında olan Katar 1916 yılında İngiliz işgaline uğramış ve 1971’de bağımsız olmuştur. Küçük ama zengin bir petrol ülkesidir. Ekonomisi önemli ölçüde petrol endüstrisine dayanan Katar’ın ihracatının % 80’ini petrol oluşturur. Petrol üretimi, 1947’de, yarımadanın batısında bulunan Duhan bölgesinde İngilizler tarafından başlatıldı. Bu bölge ile ülkenin doğusu arasında petrol ve doğalgaz boru hatları mevcuttur. Bahreyn ile, petrol bölgesine komşu olan Havar Adaları üzerindeki anlaşmazlığın Uluslar arası Adalet Divanı tarafından Bahreyn lehinde çözümlenmesi, petroldeki gelişmeyi önemli ölçüde engellemiştir. Dünyada % 1,8’lik petrol üretim (2011) payına sahip olan Katar doğalgaz üretimine yönelmiştir. Böylece yarımadanın kuzeyinde sahip olduğu % 6’lık rezerviyle dünyanın en önemli doğalgaz üreticileri arasına girmiştir. Zira Ortadoğu, doğalgaz açısından da oldukça zengin bir coğrafyadır ve dünya rezervlerinin yaklaşık üçte biri burada bulunmaktadır. Ancak, Ortadoğu’nun doğalgaz potansiyelinin bundan daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Zira, dünya petrol ve doğalgaz rezervlerinin kabaca eşit olduğu düşünülmektedir. Bölgede İran, dünyanın en büyük doğalgaz rezervlerine sahip ülkelerinden biri olarak dikkat çekmektedir. Ortadoğu’da ikinci sırada ise, Katar bulunmaktadır. 2000’li yıllardan itibaren doğalgaz rezervlerinin işletilmesi, Avrupa yönüne doğru olan boru hatları ve tesislerin yapımı, uluslararası şirketler tarafından yürütülmektedir. Kuzey Afrika Ülkelerinde Petrol OPEC üyesi olan Cezayir’de petrol ilk kez 1956 yılında çıkarıldı. Cezayir, dünyanın üçüncü büyük doğalgaz ihracatçısı ülke konumundadır. Ayrıca, henüz işletilmeyen doğalgaz ve petrol rezervleri vardır. Ordunun iç politikanın dışında kalması ve demokrasinin yerleşmesi durumunda, petrol ülke için önemli bir refah ve gelişme kaynağı olabilecektir. OPEC üyesi olan Libya’nın petrolü, 1957’de çıkarılmaya başlandı. 51 farklı bölgeyi kapsayan petrol imtiyazı, toplam 17 petrol şirketine verildi. Bilahare imtiyazlar, şirketlerden müteahhitlere devredildi. Dünya petrol rezervlerinin % 2,9’u (2011) bu ülkede bulunmaktadır. Petrol-doğalgaz üretimi ve endüstrisi, ülkenin doğusundaki Sirte Körfezi’nin iç kısmında, dünyanın büyük üretim sahalarından biri olan Serir ve Zelten bölgelerinde gelişti. Trablus ve Tobruk’u iç bölgeye bağlayan çok sayıda petrol ve doğalgaz boru hatları vardır. BM ve ABD tarafından, Uluslar arası teröre destek verdiği gerekçesiyle Libya’ya karşı 1992’de yaptırımlar başlatıldığında petrol sektörü de bundan etkilendi. Ancak, ülkenin son kırk yılına damgasını vuran Muammer Kaddafi’nin pragmatist politikaları sayesinde, bu yaptırımlar önce askıya alındı, 2004’te de tamamen kaldırıldı. 222 Modern Ortadoğu Tarihi Bu durum, Libya petrolü üzerindeki uluslararası yatırımları ve bu arada gelirleri de büyük oranda attırdı. Ülke gelirinin ve ihracatının çok büyük bir kısmı petrol satışından kaynaklanmaktadır. On milyarlarca dolarlık petrol geliri, nüfusu az (6,5 milyon) bir ülke için petrol dışı altyapı yatırımlarının da artmasına neden oldu. Bununla birlikte, büyük oranda petrol gelirine dayalı bir ekonomi, ülkenin geleceği açısından soru işaretlerini de beraberinde getirmektedir. Oluşturulan dağıtım şebekesi sayesinde, Libya’da üretilen petrol büyük oranda Batı Avrupa’ya sevk edilmektedir. OPEC üyesi olan Mısır’da petrol, İngiliz işgali döneminde, 1913’te, Süveyş Körfezi’nin her iki yakasında çıkarılmaya başlandı. Ancak Mısır, 1974 yılından itibaren petrol üreticisi ülke haline gelebilmiştir. 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 223 Özet Avrupalı sömürgeci devletlerin Ortadoğu petrolünü 19. Yüzyıldan beri ele geçirmeye ve kontrol altına almaya çalıştığını anlatabilme 19. Yüzyılın sanayileşmiş sömürgeci devletleri olan İngiltere, Fransa ve onlarla rekabet etmeye çalışan Almanya, zengin petrol kaynaklarının bulunduğu Osmanlı Arap vilayetleriyle yakından ilgilenmiştir. Siyasi ve ekonomik hegemonyalarını sürdürebilmek için de, bu bölgelerdeki ve özellikle de Irak’taki petrol kaynaklarını tespit ederek petrol imtiyazları elde etmeye çalışmışlardır. Petrolün varlığından ve Avrupalıların da bu petrolü kontrol altına almak istediğinden haberdar olan II. Abdülhamit, başta Bağdat ve Musul’dakiler olmak üzere, bütün petrol bölgelerini kendi şahsi mülkü haline getirerek Avrupalıların emellerini bir süreliğine engelleyebilmiştir. Ancak, padişahın tahttan indirilmesiyle birlikte petrol bölgelerinin tekrar devlet mülkü haline getirilmesi, Avrupalıların petrol konusundaki rekabet ve teşebbüslerini de arttırmıştır. Bu konuda ayrı bir banka ve şirket bile kuran İngilizler, özellikle Musul, Kerkük ve Bağdat petrollerini işletmek için yoğun imtiyaz taleplerinde bulunmuştur. Bağdat demiryolu imtiyazını elde etmiş olan Almanlar da Irak petrollerini işletmek için yoğun çaba sarfetmiş, hatta bu konuda en büyük rakipleri İngilizlerle işbirliği yapmaktan da çekinmemiştir. Birbirlerine karşı düşman ve rakip olan İngilizler ve Almanların ortak girişimleri, I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle sonuçsuz kalsa da, savaş sonucunda Almanların safdışı edilmesiyle İngiltere ve Fransa’nın Ortadoğu ve petrol hedeeri önünde ciddi bir engel kalmamıştır. Günümüz Ortadoğu devletlerinin ortaya çıkışının en önemli sebebinin petrol varlığına dayandığını kavrayabilme Osmanlı Devleti’nin tasfiyesiyle sonuçlanan I. Dünya Savaşı, Almanları saf dışı bıraktıysa da, Sykes-Picot gibi gizli anlaşmalarla Ortadoğu’yu ve petrol bölgelerini aralarında taksim eden İngiltere ve Fransa, nihai amaçlarına ulaştılar. Savaş sonunda, ekonomik ve siyasi mülahazalar çerçevesinde ve yapay olarak oluşturulan Ortadoğu ülkeleri, sömürgeci devletlerin mandası altında olarak petrol ve enerji kaynaklarını da onların kontrolü ve tekeli altına bırakmış oldular. İngiltere, petrol zengini Musul Vilayeti’nin kendi mandası altındaki Irak’a bağlanmasını sağladıktan sonra, Osmanlı döneminde kurduğu (Türk) Irak Petrol Şirketi vasıtasıyla, Irak (Kerkük) petrollerini çıkarıp pazarlamaya başladı. Zamanla devlet içinde devlet haline gelen bu şirket, daha sonra da Irak’taki bütün petrolleri kendi tekeline alarak işletmeye devam etti. İngiltere’nin petrolleri üzerinde hakimiyet kurduğu bir diğer Ortadoğu devleti de İran idi. Daha 19. Yüzyılın başlarında ortaya çıkan bu hakimiyet, İngiliz (D’arcy) sermayeli İngiliz-İran Petrol Şirketi (APOC) vasıtasıyla yıllar boyunca sürdürüldü. Petrol konusundaki amansız yarışa, 1930’lardan itibaren ABD de katıldı. İngilizlerle büyük bir rekabete giren ABD, daha sonra dünyanın en büyük petrol şirketi olacak olan ARAMCO vasıtasıyla, Suudi Arabistan petrollerini işletmeye başladı. ABD, özellikle Basra Körfezi ülkelerindeki ekonomik ve siyasi etkinliğini gittikçe arttırmış; II. Dünya Savaşı’ndan sonra ise, İngiltere’nin Ortadoğu’daki rolünü üstlenmiştir. 1 2 224 Modern Ortadoğu Tarihi Ortadoğu’da meydana siyasi ve ekonomik gelişmelerde, petrolün ve onu kontrol altında tutmak isteyen sanayileşmiş ülkelerin temel belirleyici unsur olduğunu irdeleyebilme Gelişmiş ülkeler, kendi endüstrileri ve enerji ihtiyaçları için Ortadoğu petrolünü sürekli kontrol altında tutmak istemişlerdir. Nitekim, Avrupa ve ABD merkezli yedi (daha sonra da sekiz) büyük çok uluslu şirket, 1910’lardan 1970’lerin başlarına kadar petrol endüstrisinin tamamını kontrol altında tutmuşlardır. 1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı konusunda gizli bir anlaşma yapan bu şirketler, “Yedi Kızkardeş” olarak anılmıştır: Exxon, Royal Dutch Shell, British Petroleum (BP), Gulf Oil (Gulf), Texas Oil (Texaco), Standard Oil of California (Chevron) ve Mobil Oil (Mobil) ve daha sonra onlara katılan Fransız şirketi Française des Petroles (CFP) idi. 1930’larda, Suudi Arabistan petrollerinin işletilmesinde ise Amerika merkezli ARAMCO şirketi Ortadoğu’da boy göstermeye başlamış ve adeta devlet içinde devlet haline gelerek tam bir tekel oluşturmuştur. ABD ve Avrupa’nın başrolde olduğu “petrol emperyalizmi” hep devam etti. Bu süreçte, Ortadoğu’daki petrolün üretim, rafineri ve pazarlanması, büyük oranda kendi hükümetleri tarafından desteklenen uluslararası petrol şirketleri tarafından yürütüldü. Öyle ki, İran petrollerini millileştiren Başbakan Muhammed Musaddık, İngiliz ve Amerikan istihbaratlarının ortak harekatıyla organize edilen bir darbeyle görevinden uzaklaştırıldı. Saddam Hüseyin liderliğindeki Irak, Humeyni devrimiyle batının ve ABD’nin müttefiki olmaktan çıkan İran’a saldırtılarak bir bakıma cezalandırıldı. Kuveyt’i işgal ederek dünya petrolünde daha fazla söz sahibi olmak isteyen eski müttefik Saddam Hüseyin ise, askeri güçle baştan indirilip asıldığı gibi, ülkesi de sonu belirsiz bir parçalanma, terör ve kaos ortamına atılmış oldu. Ortadoğu petrolünün, üretici ülkelere demokrasi, güç ve zenginlik yerine, dikta rejimleriyle birlikte savaş, terör, kaos ve sefalet getirdiğini kavrayabilme Bir zenginlik kaynağı olan petrolün, gerçek bir refah ve gelişmişliği beraberinde getirmesi beklenirken, özellikle Ortadoğu ülkeleri örneğinde bunun gerçekleşmediği, hatta tam tersi neticelere yol açtığı görülmektedir. Ortadoğu’nun petrol üreticisi ülkelerinde olduğu gibi, öncelikle, bütün ekonomik, siyasal ve toplumsal gelişmelerin sadece tek bir kaynağa yani petrol ve doğalgaza bağlı olması, başlı başına bir problem oluşturmaktadır. Ülke gelirlerinin ve bu arada ihracat gelirlerinin büyük oranda petrole bağımlı olması, bu ülkeler için ciddi bir zafiyet oluşturmaktadır. Ayrıca, petrolün getirdiği refah ve zenginlik, BAE, Katar, Suudi Arabistan ve Irak örneklerinde görüldüğü üzere, monarşik ve diktatör yönetimlerin güç kazanmasına ve iktidara daha fazla egemen olmalarına da neden olmaktadır. Petrolden elde edilen büyük gelir, ülkelerin yönetici aileleri tarafından daha fazla güç kazanma vasıtası olarak görülmekte ve savurgan bir şekilde kullanılmaktadır. Dolayısıyla, endüstrileşme ve gelişme yeterli düzeyde gerçekleşmemektedir. Gelişmiş ülkelerin kendi endüstrileri ve enerji ihtiyaçları için kontrol altında tutmak istediği Ortadoğu petrolü, Irak, Kuveyt ve Libya örneklerinde olduğu gibi dış müdahale ve işgallere, bu da sonu gelmeyen istikrarsızlıklar, kaos ve terörizme yol açmaktadır. Petrol sayesinde güç kazanan ve ülkedeki iktidarını sağlamlaştıran Saddam Hüseyin, petrol zenginliğinden dolayı önce İran’a sonra da Kuveyt’e saldırmış; bu da Amerikan işgaline yol açarak ülkeyi bugünkü istikrarsız ve parçalanmış durumuna getirmiştir. ABD ve Avrupa’nın başını çektiği dış güçler, menfaatlerinin ve gelişmiş endüstrilerinin ihtiyacı için, zengin petrol ve doğalgaz kaynağı olan Ortadoğu’yu bir oyun alanı haline getirmişlerdir. 3 4 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 225 Kendimizi Sınayalım 1. 17. Yüzyılda IV. Murad tarafından kendilerine Kerkük ve civarında ne (petrol) işletme imtiyazı verilen Türkmen aile aşağıdakilerden hangisidir? a. Neçi b. Kırdar c. Yakubi d. Sabuncu e. Alusi 2. II. Abdülhamit, petrol işletme imtiyazlarını elde etmek isteyen Avrupalılara karşı nasıl bir siyaset izlemiştir? a. İslam birliği siyasetini uygulamaya çalıştı b. İstenen imtiyazları verdi c. Avrupalı girişimcilere gerekli kolaylığı sağladı d. Petrol bölgelerini kendi şahsi mülkü haline getirdi e. Avrupalı devletlere savaş açtı 3. Petrol işletme imtiyazı konusunda Avrupalılarla Osmanlı hükümeti arasında aracılık yapan ve “Bay Yüzde Beş” ismi verilen Osmanlı petrol mühendisi kimdir? a. Dadyan Efendi b. Gülbenkyan c. İbrahim Paşa d. Agop Paşa e. Amiral Chester 4. Ortadoğu ülkeleri arasında petrol rezervi ve ham petrol üretimi en fazla olan ülke aşağıdakilerden hangisidir? a. İran b. Irak c. Suudi Arabistan d. Kuveyt e. Katar 5. Aşağıdakilerden hangisi Ortadoğu petrolünün dünya piyasalarına ulaşmasında kritik öneme sahip tıkanma noktalarından biri değildir? a. Hürmüz Boğazı b. Babülmendeb Boğazı c. Süveyş Kanalı d. Kızıldeniz e. Cebelitarık Boğazı 6. Ekonomik bir güç olan OPEC, hangi gelişmeyle birlikte siyasi bir güç haline de gelmiştir? a. ABD’nin Irak’ı işgal etmesi b. 1967 Arap-İsrail Savaşı c. İran-Irak Savaşı d. 1973 Petrol Boykotu e. İsrail Devleti’nin kurulması 7. Aşağıdakilerden hangisi, dünya petrol fiyatlarının yükselmesine sebep olmamıştır? a. 1973 petrol ambargosu b. 1980-1988 İran-Irak savaşı c. 1990 Irak’ın Kuveyt’i işgali d. 2003 ABD’nin Irak’ı işgali e. 1932 Irak’ın bağımsız devlet olması 8. İran petrollerini millileştirdiği için CIA ve İngiliz istihbaratının ortaklaşa düzenlediği darbeyle görevinden uzaklaştırılan devlet adamı kimdir? a. Şah Rıza Pehlevi b. Humeyni c. Muhammed Musaddık d. Ali Hamaney e. Mahmut Ahmedinejad 9. Suudi Arabistan petrolünü 1930’lardan itibaren işleten ABD merkezli çok uluslu şirket aşağıdakilerden hangisidir? a. Shell b. ARAMCO c. BP d. Exxon-Mobil e. Total 10. Ambargolara maruz kalan İran’ın, diğer ülkelere karşı kapatmayı silah olarak kullandığı ve Basra Körfezi petrolünün dünya piyasasına ulaşmasını sağlayan stratejik tıkanma noktası aşağıdakilerden hangisidir? a. Hürmüz Boğazı b. Babülmendeb Boğazı c. Süveyş Kanalı d. Cebelitarık Boğazı e. Panama Kanalı 226 Modern Ortadoğu Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. a Yanıtınız yanlış ise, “Osmanlı Coğrafyasında Petrol” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise, “II. Abdülhamid ve Petrol” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise, “II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Petrolleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise, “Ortadoğu’da Petrol” ve “Suudi Arabistan Petrolü” konularını yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise, “Ortadoğu’da Petrol Taşımacılığı ve Tıkanma Noktaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz 6. d Yanıtınız yanlış ise, “Petrolün Siyaseti: OPEC’in Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise, “Petrolün Siyaseti: OPEC’in Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise, “İran Petrolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise, “Suudi Arabistan Petrolü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise, “Ortadoğu’da Petrol Taşımacılığı ve Tıkanma Noktaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Irak petrolleriyle ilgili araştırmalar yaptıran padişah, Avrupalıların bölge petrolüyle ilgili faaliyetlerini de yakından takip etti. Avrupalıların işletme imtiyazı taleplerini geri çeviren II. Abdülhamit, yabancıların eline geçmesini istemediği Bağdat ve Musul’daki petrol bölgelerini kendi şahsi mülkü haline getirdi. Petrol gelirlerini ve işletme imtiyazlarını da kendi uhdesine aldı. Böylece, buraların yabancıların eline geçmesini önlemeye çalıştı. Sıra Sizde 2 Petrol emperyalizmi, Osmanlı Devleti’nin yıkılması ve Ortadoğu siyasi coğrafyasının oluşturulmasından sonra ARAMCO, Shell, Exxon-Mobil ve BP gibi ABD ve Avrupalı büyük petrol şirketlerinin Ortadoğu petrolünün çıkarılması ve dünyaya pazarlanması konusunda tam bir kontrol ve tekel oluşturmaları anlamına gelmektedir. Uluslararası siyasetle içiçe giden petrol emperyalizminde, İngiltere, ABD ve Fransa başı çekmiştir. Sıra Sizde 3 Ortadoğu’nun petrol üreticisi ülkeleri, uzun dönem boyunca gelişmiş ülkelerin kontrolü altında kaldılar. 1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı. Bunun üzerine, ekonomik açıdan bağımsız olmak ve kendi geleceklerini tayin etmek isteyen Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta, Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular. Sıra Sizde 4 1967’deki Arap-İsrail Savaşı’nın bir sonucu olarak, Süveyş Kanalı’nın Nasır tarafından kapatılması, petrol endüstrisini ve fiyatlarını büyük ölçüde etkiledi. 1973 Arap-İsrail Savaşı’nda ABD ve Avrupalı devletlerin İsrail’e destek vermesi üzerine OPEC ülkelerinin bu ülkelere karşı başlattığı petrol ambargosu; 1980-1988 yılları arasında iki petrol zengini ülke arasında yaşanan İran-Irak Savaşı; 1990 yılında Irak’ın bir diğer petrol ülkesi Kuveyt’i işgal etmesi ve 2003 ABD’nin Irak’ı işgali gibi gelişmeler, dünya petrol fiyatlarının artmasına neden olmuştur. Sıra Sizde 5 Bütün ekonomik ve toplumsal gelişmelerin sadece petrol ve doğalgaza bağlı olması, başlı başına bir sorun teşkil etmektedir. Petrolün getirdiği zenginlik, diktatör yönetimlerin güç kazanmasına ve iktidarda kalmalarına neden olmaktadır. Petrolden elde edilen gelir, ülkelerin yönetici aileleri tarafından savurgan bir şekilde kullanılmakta; endüstrileşme ve gelişmeye yeterli katkıda bulunmamaktadır. Gelişmiş ülkelerin kontrol altında tutmak istediği Ortadoğu petrolü, Irak, Kuveyt ve Libya örneklerinde olduğu gibi dış müdahale ve işgallere, bu da kaos ve terörizme yol açabilmektedir. 8. Ünite - Ortadoğu ve Petrol 227 Yararlanılan Kaynaklar Anderson, Ewan W., (2000). e Middle East: Geopraphy and Geopolitics, Routledge, London. Ayhan, Veysel, (2009). Ortadoğu ve Petrol, İmparatorluk Yolu, İstanbul. BP Statistical Review of World Energy (June, 2012). Can, Bilmez Bülent, (2000). Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), İstanbul. Earle, Edward Mead, (2003). Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı (1903-1923), İstanbul. Edens, David, (1979). Oil and Development in e Middle East, New York. Ediger, Volkan Ş., (2007). Osmanlı’da Ne ve Petrol, Ankara. Fromkin, David, (1994). Barışa Son Veren Barış- Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı?, 1914-1922, (çev. Mehmet Harmancı), İstanbul. Hamilton, Charles W., (1962). Americans and Oil in e Middle East, Texas. Hut, Davut, (2006). Musul Vilayeti’nin İdari, İktisadi ve Sosyal Yapısı (1864-1909), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul. Karadağ, Raif, (2003). Petrol Fırtınası, İstanbul. Kent, Marian, (1976). Oil and Empire: British Policy and Mesopotamian Oil 1900-1920, London. Longrigg, Stephen Hemsley, (1954). Oil in the Middle East: Its Discovery and Development, Oxford University Press London. Mejcher, Helmut, (1976). Imperial Quest for Oil: Iraq 1910-1928, London. Sayegh, Kamal S, (1968). Oil and Arab Regional Development, New York. Shwadran, Benjamin, (1973). e Middle East Oil and e Great Powers, Jerusalem. Smith, Dan, (2006). e State of the Middle East: An Atlas of Conict and Resolution, Universty of California Press, Berkeley-Los Angeles. Stocking, George W., (1971). Middle East Oil, London. Terzi, Arzu T., (2009). Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, İstanbul. Yergin, Daniel, (2013). Petrol, (çev. Kamuran Tuncay), İstanbul
.GENEL UYGARLIK TARİHİ Yazarlar Doç.Dr. Hakan SİVAS (Ünite 1, 2) Doç.Dr. Rifat Eser KORTANOĞLU (Ünite 3) Dr.Öğr.Üyesi Nilgün ELAM (Ünite 4) Doç.Dr. Hayrettin PINAR (Ünite 5) Dr.Öğr.Üyesi Sema ALTUNAN (Ünite 6) Doç.Dr. Sedat BİNGÖL (Ünite 7) Prof.Dr. Zafer KOYLU (Ünite Editör Prof.Dr. Taciser SİVAS Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Tevfik Volkan Yüzer Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Genel Uygarlık Tarihi E-ISBN 978-975-06-3213-6 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ocak 2019 2549-0-0-0-1902-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................... xi Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları ................................................... 2 DÜNYANIN OLUŞUMU VE İLK İNSAN TÜRLERİ............................................ 3 ESKİ MEZOPOTAMYA TARİHİ ............................................................................. 5 Mezopotamya’nın Coğrafi Yapısı ............................................................................... 5 Genel Hatları ile Eski Mezopotamya Tarihi.............................................................. 6 Sümerler, (Erken Hanedanlar Dönemi: MÖ. 2900-2350)....................................... 7 Akkadlar (MÖ. 2350-2150)......................................................................................... 8 Yeni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi: MÖ. 2112-2000).......................................... 8 Assurlular ve Babilliler................................................................................................. 8 Yeni Babil Devleti (MÖ. 625-539).............................................................................. 9 ESKİ MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI...................................................................... 10 Devlet Yönetimi............................................................................................................ 10 Hukuk ............................................................................................................................ 10 Din.................................................................................................................................. 11 Sanat ve Kültür.............................................................................................................. 12 Yazının Gelişimi ..................................................................................................... 12 Edebiyat................................................................................................................... 13 Bilim ve Sanat ......................................................................................................... 13 ESKİ MISIR TARİHİ .................................................................................................. 15 Mısır’ın Coğrafi Yapısı................................................................................................. 15 Genel Hatları ile Mısır Tarihi ............................................................................... 16 Erken Dönem (1-2. Sülaleler: MÖ. 3000-2650) ....................................................... 17 Eski Krallık Dönemi (3-8. Sülaleler: MÖ. 2650-2134 )........................................... 17 Orta Krallık Dönemi (11-14. Sülaleler: MÖ. 2040-1640)....................................... 18 Yeni Krallık Dönemi (18-20. Sülaleler: MÖ. 1550-1070)........................................ 18 Geç Dönem (25-31. Sülaleler: MÖ. 712-332)........................................................... 20 ESKİ MISIR UYGARLIĞI........................................................................................... 20 Devlet Yönetimi............................................................................................................ 20 Bilim .............................................................................................................................. 21 Yazı ................................................................................................................................. 22 Mimari........................................................................................................................... 23 Din ve Ölü Gömme Gelenekleri ................................................................................ 26 Özet................................................................................................................................ 29 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 32 Okuma Parçası.............................................................................................................. 33 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 33 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 34 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 35 1. ÜNİTE İçindekiler iv Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları ............................................. 36 ANADOLU’NUN TARİH ÖNCESİ (PREHİSTORİK) DÖNEMLERİ................ 37 Paleolitik Çağ (Eski Taş Çağı, Yontma Taş Devri) (GÖ. 1.000.000-12.000/11.000) .................................................................................. 37 Mezolitik Çağ (Epipaleolitik Çağ, Orta Taş Devri) (GÖ. 12.000-11.000)..................................................................................................... 38 Neolitik Çağ (Cilalı Taş Çağı, Yeni Taş Çağı) (MÖ. 10.000- 5.500)....................... 38 Kalkolitik Çağ (Bakır Taş Çağı) MÖ. 5500-3200/3000 ........................................... 41 ANADOLU’NUN TUNÇ ÇAĞLARI........................................................................ 41 İlk Tunç Çağı (MÖ. 3200/3000-2000) ....................................................................... 41 Orta Tunç Çağı (M.Ö. 2000/1900 -1500/1450)........................................................ 43 Eski Hitit Devleti.......................................................................................................... 44 Son Tunç Çağı (MÖ.1500/1450-1200) ...................................................................... 45 Hitit Uygarlığı............................................................................................................... 45 Devlet Yönetimi ve Toplum Yapısı ...................................................................... 45 Din ve Ölü Gömme Gelenekleri ......................................................................... 46 Mimari ve Sanat............................................................................................................ 47 Mimari..................................................................................................................... 47 Sanat......................................................................................................................... 48 Yazı ve Edebiyat............................................................................................................ 49 ANADOLU’NUN DEMİR ÇAĞI UYGARLIKLARI (MÖ. 1200-547/546)......... 49 Geç Hitit Kent Devletleri............................................................................................. 50 Urartu Krallığı .............................................................................................................. 51 Frig Krallığı................................................................................................................... 53 Lidya Krallığı ................................................................................................................ 57 Özet................................................................................................................................ 60 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 62 Okuma Parçası.............................................................................................................. 63 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 63 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 64 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 65 Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları................................................. 66 TUNÇ ÇAĞI VE EGE ................................................................................................. 67 Minos Uygarlığı............................................................................................................ 68 Kiklad (Kyklad) Uygarlığı ........................................................................................... 69 Miken (Myken) Uygarlığı ve Kıta Yunanistan.......................................................... 70 ESKİ YUNAN UYGARLIĞI....................................................................................... 71 ESKİ YUNAN MİMARLIĞI....................................................................................... 73 Tapınaklar...................................................................................................................... 73 Olympia Zeus Kutsal Alanı ve Zeus Tapınağı .................................................... 74 Olympia Zeus Tapınağı ......................................................................................... 75 Atina ve Akropolis................................................................................................. 75 Athena Parthenon Tapınağı.................................................................................. 75 Propylaion............................................................................................................... 76 2. ÜNİTE 3. ÜNİTE İçindekiler v Athena Nike Tapınağı............................................................................................ 76 Erekhtheion............................................................................................................. 76 Önemli Kamusal Yapılar ............................................................................................. 76 Agora........................................................................................................................ 76 Bouleuterion ........................................................................................................... 76 Prytaneion............................................................................................................... 76 Tiyatro ..................................................................................................................... 77 ESKİ YUNAN HEYKELTRAŞLIĞI........................................................................... 77 ROMA UYGARLIĞI ................................................................................................... 79 Roma Kenti .................................................................................................................. 79 Roma Toplumunda Din............................................................................................... 80 ROMA MİMARLIĞI................................................................................................... 80 ROMA HEYKELTRAŞLIĞI VE PORTRE SANATI................................................ 82 Özet ............................................................................................................... ................ 84 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 86 Okuma Parçası ............................................................................................................. 87 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 87 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 88 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 89 Ortaçağ Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl).......................................................... 90 ORTAÇAĞ KAVRAMI VE ERKEN ORTAÇAĞ’DA AVRUPA (5-11. YÜZYIL)............................................................................................................ 91 Ortaçağ Kavramı .......................................................................................................... 91 Kavimler Göçü ve Sonuçları....................................................................................... 92 Frank Devleti ............................................................................................................... 92 Erken Ortaçağ’da İdari Yapı: Feodal Sistem ............................................................. 93 Ekonomik Yapı: Malikane Sistemi ............................................................................. 94 ASIL ORTAÇAĞ (11-14. YÜZYIL)........................................................................... 94 Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Güçlenmesi: I. Otto ve Batı Roma İmparatorluğu............................................................................................................... 94 Kilise-Devlet İlişkileri ve Cluny Reformu................................................................. 94 İngiltere ve Norman Egemenliği (1066-1214).......................................................... 95 Halk Ayaklanması ve Magna Carta............................................................................ 96 Fransa’da Capet Hanedanı Dönemi ........................................................................... 97 Almanya’da Hohenstaufen İmparatorluğu (1152-1272) ......................................... 97 Kentler: Yeniden Doğuş ve Tacirler .......................................................................... 98 GEÇ ORTAÇAĞ (14-15. YÜZYIL) ........................................................................... 99 Fransa ve İngiltere’deki Politik Gelişmeler................................................................ 99 Dinsel Gelişmeler......................................................................................................... 100 ORTAÇAĞ AVRUPASI’NDA KÜLTÜR, SANAT VE MİMARİ........................... 100 Eğitim ve Öğretim........................................................................................................ 100 Dil ve Edebiyat.............................................................................................................. 101 Sanat ve Mimari............................................................................................................ 101 DOĞU ROMA (BİZANS) KAVRAMI VE SİYASAL DÜŞÜNCESİ..................... 104 4. ÜNİTE vi İçindekiler Bizans Kavramı............................................................................................................. 104 Bizans Siyasal Düşüncesi............................................................................................. 104 CONSTANTİNUS DÖNEMİ (ERKEN BİZANS DÖNEMİ)................................ 104 Dinsel Sapkınlık ve Donatism ................................................................................... 105 Teslis (Üçleme) Çıkmazı ve Arianism ....................................................................... 105 4. Yüzyılda Politik Durum: Haleflik (Ardıllık) Sorunu........................................... 106 Kristolojik (İsa’ın Özü ile İlgili) Çatışmalar.............................................................. 106 5.- 6. Yüzyıllarda Politik Durum: Halefler (Ardıllar) .............................................. 107 Justinianus Dönemi (527-565) ve Batı Avrupa’nın Yeniden Fethi......................... 107 HERACLEIUS DÖNEMİ ........................................................................................... 107 III. LEON DÖNEMİ VE İKONOKLASM (TASVİR KIRICILIK) ........................ 108 MAKEDONYA HANEDANI DÖNEMİ (ORTA BİZANS DÖNEMİ)................ 109 DUKAS HANEDANI DÖNEMİ (1059-1081)......................................................... 110 KOMNENOS HANEDANI DÖNEMİ (1081-1185)............................................... 110 4. Haçlı Seferi ve Latin Hâkimiyet Devri (1204-1261)............................................ 111 PALAIOLOGOS HANEDANI DÖNEMİ (GEÇ BİZANS DÖNEMİ)................. 112 DOĞU ROMA (BİZANS)’DA KÜLTÜR, SANAT VE MİMARİ.......................... 113 Devlet Yönetimi............................................................................................................ 113 Edebiyat......................................................................................................................... 113 Eğitim ve Öğretim........................................................................................................ 114 Sanat............................................................................................................................... 115 Mimarî .......................................................................................................................... 116 Özet ............................................................................................................................... 118 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 121 Okuma Parçası ............................................................................................................. 122 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 123 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 123 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 124 İslâm Tarihi ve Uygarlığı............................................................... 126 İSLÂMİYET’TEN ÖNCE ARABİSTAN................................................................... 127 Yaşam Şartları ve Din................................................................................................... 127 İSLÂMİYET’İN DOĞUŞU......................................................................................... 128 Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Yaşamı.................................................... 128 Hz. Muhammed’in Peygamberliği ............................................................................. 128 Hicret (622)................................................................................................................... 129 HZ. MUHAMMED DÖNEMİNDE YAPILAN SAVAŞLAR ................................ 129 Bedir Savaşı (624)......................................................................................................... 129 Uhud Savaşı (625) ........................................................................................................ 129 Hendek Savaşı (627)..................................................................................................... 130 Hudeybiye Anlaşması (628)........................................................................................ 130 İSLÂMİYET’İN YENİ GELİŞME DÖNEMİ ........................................................... 130 DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661)........................................................................ 131 Hz. Ebûbekir’in Halifeliği (632-634) ......................................................................... 131 Hz. Ömer Dönemi (634-644)..................................................................................... 131 Hz. Osman Dönemi (644-656)................................................................................... 132 5. ÜNİTE vii İçindekiler Hz. Ali Dönemi (656-661).......................................................................................... 132 EMEVÎLER DÖNEMİ (661-750) .............................................................................. 133 ENDÜLÜS EMEVÎ DEVLETİ (756-1031)............................................................... 136 ABBASÎ DEVLETİ (750-1258)................................................................................... 137 İSLÂM KÜLTÜR VE UYGARLIĞI........................................................................... 139 Dil ve Edebiyat ............................................................................................................. 140 Bilim ve Felsefe ............................................................................................................. 140 Sanat............................................................................................................................... 142 Mimari........................................................................................................................... 142 Özet................................................................................................................................ 146 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 149 Okuma Parçası.............................................................................................................. 150 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 150 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 150 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 151 Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18.Yüzyıl) ................................................................. 152 YENİÇAĞ’DA BATI AVRUPA’DA YAŞANAN EKONOMİK VE SOSYAL DEĞİŞİM ...................................................................................................... 153 Değişime Direniş: Amaç Düzenin Devamlılığı........................................................ 153 Üretimin Değişimi ve Burjuvazinin Yükselişi .......................................................... 153 Değişen Aristokrasi...................................................................................................... 154 Dokuma ve Maden Sanayinin Gelişimi: İşçi Sınıfının Ortaya Çıkışı.................... 154 Kapitalizm ..................................................................................................................... 154 Avrupa’nın Sömürgecilik Faaliyetleri ....................................................................... 155 Avrupa’nın Yeniçağ’ı..................................................................................................... 156 YENİÇAĞ’DA BATI AVRUPA’NIN DÜŞÜNCE YAPISINDA YAŞANAN DEĞİŞİM ...................................................................................................................... 157 Yeni Düşünce Yapısının Gelişme Koşulları............................................................... 157 Değişen Siyasal Yapı..................................................................................................... 157 HÜMANİZM................................................................................................................ 158 Gerçekle İdealin Çelişkisi............................................................................................ 158 Hümanizmin Ortaya Çıkışı......................................................................................... 159 RÖNESANS VE REFORM ......................................................................................... 160 Rönesans........................................................................................................................ 160 Reform........................................................................................................................... 161 Reformcu Düşünürler.................................................................................................. 161 Martin Luther (1483-1546)................................................................................... 161 John Calvin (1509-1564)....................................................................................... 162 Thomas Münzer ve Köylüler Savaşı (1524-1525) ............................................. 162 Reformun Sonuçları..................................................................................................... 162 AYDINLANMA ÇAĞI’NIN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE AYDINLANMA FELSEFESİ .................................................................................................................... 163 AYDINLANMA ÇAĞI’NA ETKİ EDEN BAZI DÜŞÜNÜRLER.......................... 164 J. Locke (1632-1704) ................................................................................................... 164 6. ÜNİTE viii İçindekiler Montesquieu (1699-1755) .................................................................................... 165 J.J. Rousseau (1712-1778) ..................................................................................... 165 Voltaire (1699-1778) ............................................................................................. 166 Aydınlanma Felsefesinin İlkeleri................................................................................ 167 DOĞA YASASI VE EKONOMİK LİBERALİZM ................................................... 168 AYDINLANMA ÇAĞI’NDA EDEBİYAT, SANAT VE MÜZİK ........................... 169 Edebiyat......................................................................................................................... 169 Sanat .............................................................................................................................. 169 Müzik ............................................................................................................................ 169 OSMANLI VE AVRUPA İÇİÇELİĞİ: İLETİŞİM VE ETKİLEŞİM....................... 170 Osmanlı Devleti’nin Çağdaş Avrupa’nın Doğuşundaki Rolü ve Etkisi ................. 170 Osmanlı Siyasetinin Avrupa’daki İzleri ..................................................................... 171 Doğu-Batı Arasında Bir Köprü Olarak Osmanlı .................................................... 172 Osmanlı’da Bilim ve Avrupa Bilimi ile İlk Temas ................................................... 173 Avrupa Biliminin Osmanlı Üzerindeki İzleri .......................................................... 174 Kültürel Etkileşim ........................................................................................................ 176 Avrupa Kültüründe Osmanlı Etkisi ........................................................................... 177 Avrupa’ya Bir Model Olarak Osmanlı Siyasal Rejimi ............................................. 178 Dini Hoşgörü Konusunda Osmanlı ve Avrupa ....................................................... 179 Sanatta Osmanlı-Avrupa Etkileşimi ......................................................................... 182 Özet ............................................................................................................... ................ 185 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 188 Okuma Parçası ............................................................................................................. 189 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 189 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 190 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 192 Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi................................... 194 SANAYİ DEVRİMİ...................................................................................................... 195 Dünyada İlk Kez Sanayi Devrimi’nin İngiltere’de Görülmesi ve Nedenleri ...................................................................................................................... 195 İngiliz Sanayi Devriminin Ortaya Çıkışı .................................................................. 196 Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararası İlişkiler Bakımından Sanayi Devrimi’nin Sonuçları ................................................................................................ 198 DEMOKRASİ TARİHİ BAKIMINDAN AMERİKAN DEVRİMİ........................ 199 Amerika’da İngiliz Kolonilerinin Oluşumu ve Amerikan Bağımsızlık Savaşı ............................................................................................................................. 199 Amerikan Bağımsızlık Düşüncesinin Oluşumu ve Amerikan Bağımsızlık Bildirisi’nin Demokrasi Açısından Değeri ......................................... 202 FRANSIZ DEVRİMİ.................................................................................................... 203 Fransız Devrimi’ni Doğuran Toplumsal, Düşünsel ve Ekonomik Etkenler ......................................................................................................................... 203 Toplumsal Etkenler...................................................................................................... 203 Düşünsel Etkenler ....................................................................................................... 204 Ekonomik Etkenler ..................................................................................................... 205 Fransız Devrimi, Ortaya Çıkışı ve Gelişim Süreci .................................................. 206 7. ÜNİTE ix İçindekiler İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi (26 Ağustos 1789) ............................................. 207 İlk Fransız Anayasası (1791) ...................................................................................... 208 Avrupa Devletleri ve Yeni Fransa’ya Karşı Tepkiler ................................................ 208 Konvansiyon Meclisi.................................................................................................... 209 Direktuvar Dönemi...................................................................................................... 209 Napolyon Dönemi 1799-1815 .................................................................................... 209 Fransız Devrimi’nin Avrupa’daki Yansımaları ......................................................... 210 1830 DEVRİMLERİ .................................................................................................... 210 Kutsal İttifak (26 Eylül 1815)...................................................................................... 211 Dörtlü İttifak (20 Kasım 1815)................................................................................... 211 Fransa’da Devrim (1830) ve Sonuçları ...................................................................... 211 1848 DEVRİMLERİ .................................................................................................... 212 1848 Devrimi ve Avrupa ............................................................................................. 213 Özet ............................................................................................................................... 215 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 217 Okuma Parçası ............................................................................................................. 218 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 218 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 219 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 219 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi .................................................................. 220 I.DÜNYA SAVAŞI VE SONUÇLARI (1914-1918).................................................. 221 Devletlerarası Bloklaşma............................................................................................. 222 Üçlü Bağlaşma/İttifak’ın Oluşması (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya 1872-1882).................................................................................................... 222 Üçlü Anlaşma/İtilaf/Entente’nin Oluşması (Fransa, İngiltere, Rusya 1891-1907) .............................................................................................................. 222 Savaşın Başlaması ve Gelişmeler................................................................................ 223 Bloklara Yeni Katılmalar.............................................................................................. 223 Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girişi.............................................................................. 223 Avrupa Cephelerinde Durum..................................................................................... 224 Genel Değerlendirme .................................................................................................. 225 Türk Kurtuluş Savaşı.................................................................................................... 226 İşgallere Karşı Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatürk) Faktörü.......................... 226 Yerel Kongre İktidarları Döneminden Ulusal Meclis’e............................................ 227 Türkiye Cumhuriyeti’nin Bağımsızlık Senedi: Lozan Barış Antlaşması ............... 228 I. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GELİŞMELER.......................................................... 228 ABD Başkanı Wilson ve 14 İlkesi............................................................................... 229 İki Savaş Arası Dönem ................................................................................................ 231 Geçici Barış Dönemi (1919-1929) ............................................................................. 231 Rusya’da Bolşevik Devrimi/Çarlıktan Sovyet Rusya’ya ........................................... 232 İtalya’da Faşizm 1928-1939.......................................................................................... 232 Almanya’da Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)............................................................... 233 Japonya .......................................................................................................................... 234 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı............................................................................... 234 8. ÜNİTE x İçindekiler İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI............................................................................................ 235 Savaşın Nedenleri......................................................................................................... 235 Savaşın Başlaması......................................................................................................... 236 Uzak Doğu ve Japonya................................................................................................. 236 Savaşın Sonucu ............................................................................................................. 236 II. Dünya Savaşı Sırası ve Sonrasında Yapılan Toplantılar...................................... 236 Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 Ağustos 1941) .......................................................... 237 Kazablanka (Casablanca) Konferansı (14-24 Ocak 1943) ...................................... 237 Washington Konferansı (12-16 Mayıs 1943)............................................................ 237 Quebec Konferansı (11-12 Ağustos 1943)................................................................ 237 Moskova Konferansı (19 Ekim-1 Kasım 1943) ........................................................ 237 Kahire Konferansı (22-26 Kasım 1943)..................................................................... 237 Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943).......................................................... 238 Dumbarton Oaks Konferansı (21 Ağustos-7 Ekim 1944) ...................................... 238 Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945)............................................................................ 238 Potsdam Konferansı (17 Temmuz-12 Ağustos 1945).............................................. 239 II. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GENEL DURUM................................................... 239 Avrupa ........................................................................................................................... 239 Japonya ve Çin .............................................................................................................. 239 Orta Doğu ..................................................................................................................... 239 21. YÜZYIL VE KÜRESELLEŞME............................................................................ 240 Özet................................................................................................................................ 243 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 244 Okuma Parçası.............................................................................................................. 245 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 246 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 246 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 247 xi Önsöz Önsöz Uygarlık, en genel anlamıyla tarihi süreç içinde insanların nesilden nesile aktardıkları düşünce, sanat, bilim ve teknoloji ürünlerinin tamamını ifade eder. Anadolu Üniversitesi uzaktan öğretim koşullarına göre hazırlanan Genel Uygarlık Tarihi kitabı da başlangıçtan bugüne uygarlık sürecini oluşturan temel olay ve olguları ana hatlarıyla sizlere aktarmayı amaçlamıştır. İnsan topluluklarının yeryüzündeki geniş dağılımı dikkate alındığında normal bir uygarlık tarihi kitabına girmesi beklenen pek çok konunun kitap kapsamı dışında bırakıldığını göreceksiniz. Bu kitapta Batı Uygarlığı olarak tanımlanan köklü uygarlığın siyasal ve kültürel panoraması, kronolojik bir düzen içinde ana çizgileriyle sunulmaktadır. Kitabın ilk üç ünitesi Batı Uygarlığı’nın temellerinin atıldığı, ağırlıklı olarak Akdeniz çevresindeki Eskiçağ kültürlerini incelemektedir. Dördüncü ünite, Ortaçağ Avrupa’sı ile Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’ndaki siyasi, dini, ekonomik ve kültürel gelişmeleri incelemektedir. Beşinci ünite fetihlerle İran, Kuzey Afrika ve Anadolu’ya doğru genişleyen İslam devletlerinin siyasi ve kültürel yapısını ana hatları ile değerlendirmektedir. Altıncı ünite Yeniçağ Avrupa’sına damgasını vuran Rönesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile Osmanlı arasındaki etkileşimi ve Aydınlanma Çağı’nı ele almaktadır. Yedinci ünite modern Avrupa’yı hazırlayan Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini, sekizinci ünite ise 20. yüzyılın en önemli olayları I. ve II. Dünya Savaşı ile 21. yüzyılın güncel kavramı olan küreselleşme konularını içermektedir. Sekiz üniteden oluşan Genel Uygarlık Tarihi ders kitabımızda, konuların genişliği dikkate alınarak, ayrıntılı bilgiler yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmiştir. Her ünitenin önünde verilen amaçlarımızı, ancak üniteyi ilgiyle ve dikkatle okuduğunuzda daha iyi kavrayacaksınız. Metin içerisinde sıra sizde başlığı altında, işlenen konuyla doğrudan ilgili sorularla konun pekiştirilmesi amaçlanmıştır. Ünitelerimizde birçok kavram ve terim geçmektedir. Bu sözcükler, çağlarına göre anlam kazanmaktadır. Her ünitede öğrenilmesi istenen kavram ve terimlerin açıklaması ilgili sayfada yana çıkıntı olarak verilmiştir. Her üniteyi okuduktan sonra ünite sonunda verilen kendimizi sınayalım sorularını çözmelisiniz. Çözüm için gerekli çabayı harcadığınızda başarı sizinle olacaktır. Elinizdeki bu kitap, kalabalık bir ekibin uzun soluklu çalışmaları sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu ekibin oluşturulması ve çalışmasında her türlü olanağı sağlayan Anadolu Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Davut AYDIN’a ve Genel Koordinatör Prof. Dr. Müjgan YAZICI’nın şahsında kitabın hazırlanmasında emeği geçen tüm çalışanlara, editör ve yazarlar olarak en içten teşekkürlerimizi sunarız. Editör Prof.Dr. Taciser SİVAS 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Dünya ve canlıların oluşumunu, ilk insan türlerini açıklayabilecek, Mezopotamya’nın coğrafi yapısını ve Eski Mezopotamya tarihini genel hatlarıyla kavrayabilecek, Eski Mezopotamya’nın devlet yönetimini, hukukunu ve dinini açıklayabilecek, Eski Mezopotamya kültürü ve sanatını tartışabilecek, Mısır’ın coğrafi yapısını ve Eski Mısır tarihini genel hatlarıyla değerlendirebilecek, Eski Mısır kültürünü ve mimarisini tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Dünya • Mısır • İnsan Türleri • Firavun • Mezopotamya • Hiyeroglif Yazı • İlk Şehir Devletleri • Anıtsal Tapınaklar • Yazının İcadı • Takvim • İlk Kanunlar • Piramitler • İlk Edebî Metinler • Mumyalama İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları • DÜNYANIN OLUŞUMU VE İLK İNSAN TÜRLERİ • ESKİ MEZOPOTAMYA TARİHİ • ESKİ MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI • ESKİ MISIR TARİHİ • ESKİ MISIR UYGARLIĞI GENEL UYGARLIK TARİHİ DÜNYANIN OLUŞUMU VE İLK İNSAN TÜRLERİ Evrenin yaşının 15 milyar yıl olduğu tahmin edilmektedir. 12 milyar yıl önce galaksiler, 5 milyar yıl önce ise Güneş sistemimiz Samanyolu galaksisinde oluşmuştur. Dünya, güneş sistemimizin oluşmasından 500 milyon yıl sonra, 4.5 milyar yıl önce gaz ve toz bulutlarından meydana gelmiştir. Dünya üzerinde tek hücreli canlılar yaklaşık 3.6 milyar yıl önce, çok hücreli canlılar ise 1.7 milyar yıl önce ortaya çıkmıştır. Günümüzden yaklaşık 570 milyon yıl önce Birinci Zaman (Paleozoyik)’da bitkiler ve hayvanlar görülürler. İkinci Zaman’da (Mezozoyik), günümüzden 230 milyon yıl önce dinozorlar, 220 milyon yıl önce de memeliler görülmeye başlar. Bu dönemin sonlarında yaklaşık 65 milyon yıl önce dinozorların soyu tükenmiştir. Dördüncü Zaman Pleistosen ve Holosen olmak üzere iki evrelidir. Günümüzden 2 milyon yıl kadar önce başlayan Pleistosen dönem 10 bin yıl öncesine kadar devam eder ve Paleolitik (Eski Taş) Çağ bu dönemde yaşanmıştır. Holosen dönem ise günümüzden 10 bin yıl önce başlar ve günümüzde hala devam etmektedir. İnsanların taş aletler yapmalarıyla günümüzden 2.5 milyon yıl önce Paleolitik Çağ başlar. Paleolitik Çağ’da insanlar avcılık ve toplayıcılık yapmışlar, av hayvanlarının peşinde göçebe bir yaşam sürmüşler, mağaralar ve kaya altı sığınakları gibi yerleşmelerde geçici sürelerle barınmışlardır. Dönemin sonlarına doğru, mağara duvarlarına yapılan resimler ve küçük heykelcikler görülmeye başlar. Bütün insan türleri Paleolitik Çağ’da görülmüştür. Paleolitik Çağ Alt, Orta ve Üst olmak üzere üç evrelidir. Alt Paleolitik Çağ’da (G.Ö. 2.500.000-200.000) homo habilis, homo rudolfensis, homo erectus, homo ergaster ve homo heidelbergensis; Orta Paleolitik Çağ’da (G.Ö. 200.000-40.000) homo neanderthalensis ve homo sapiens; Üst Paleolitik Çağ’da (G.Ö. 40.000-12.000) da homo sapiens türü insanlar görülmüşlerdir. Homo habilis, günümüzden 2.5 milyon yıl-1.5 milyon yıl önce Güney ve Doğu Afrika’da yaşamış insan türüdür. Ortalama 1.3 m. boyundadırlar ve beyin hacimleri 590-650 cm3 civarındadır. Homo habilisin kelime anlamı becerikli insandır. 2.5 milyon yıl önce ilk taş aleti yaptıkları için ilk insan türü olarak kabul edilir. Çakıl yaşlarının yontulmasıyla oluşturulmuş olan ilk taş aletler (Oldowan Teknolojisi) Afrika’da Tanzanya, Etiyopya ve Malawi’de bulunmuştur. Homo habilislere benzeyen ancak daha büyük beyine ve dişlere sahip olan homo rudolfensisler, 2.5 milyon yıl - 1.8 milyon yıl önce görülen bir başka insan türüdür. Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 4 Genel Uygarlık Tarihi Homo erectuslar günümüzden 1.9 milyon yıl - 100 bin yıl öncesine kadar yaşayan bir insan türüdür. Boyları ortalama 1.60-1.70 m., beyin hacimleri 950- 1100 cm3 civarındadır. Bu tür, fosilleri Afrika dışında bulunan ilk insan türüdür. Afrika’da evrimleştikten sonra Asya ve Avrupa’ya yayıldıkları kabul edilir. 1.9 milyon yıl-1.6 milyon yıl öncesine tarihlenen homo erectus fosilleri bazı araştırmacılar tarafından ayrı bir tür olarak kabul edilmekte ve homo ergaster olarak adlandırılmaktadır. Homo erectuslar iki ucu işlenmiş damla biçimindeki el baltaları (Acheulean-Aşölyen Teknolojisi) yapmışlar, grup halinde örgütlü bir biçimde avlanmışlar ve ateşi ilk defa 1.5 milyon yıl önce Afrika’da bilinçli olarak kullanmışlardır. Konuşabilen ilk insanın da homo erectuslar oldukları düşünülmektedir. Homo heidelbergensisler günümüzden 500 bin -200 bin yıl önce Avrupa, Asya ve Afrika’da yaşamış bir insan türüdür. Avrupa’da yaşayanların daha sonra ortaya çıkacak olan homo neandertalensislerin ataları oldukları kabul edilmektedir. Homo neandertalensis (neanderthal insan) günümüzden 200.000-30.000 yıl öncesinde Avrupa, Yakın Doğu ve Orta Asya’da yaşamıştır. Soğuk iklime dayanıklı bir vücut yapısına sahiptir ve boyu ortalama 1.55-1.60 m’dir. Beyin hacimleri modern insanınki (1350 cm3) kadar büyüktür. Bu dönemde yonga taş aletler (Mousterian-Musteriyen Teknolojisi) kullanılmıştır. Ölü gömme ilk defa Neanderthal İnsan ile başlar. Neanderthaller ölülerini anne karnındaki cenin pozisyonunda (hoker pozisyonu) gömmüşler, ölünün yanına bugün şifalı bitkiler olarak bilinen çiçekli bitkiler koymuşlardır. Neandertallerin soyu günümüzden 30.000 yıl önce tükenmiştir. Homo sapiens türü insan, günümüz insanı yani modern insandır. Bu insan türü günümüzden 130.000 yıl önce Afrika’da, 90.000 yıl önce Ortadoğu’da, 40.000 yıl önce de Avrupa’da yaşamaya başlamıştır. 50.000-60.000 yıl önce Avustralya ve 15.000- 20.000 yıl önce Amerika kıtalarına kadar yayılmıştır. Homo sapienslerin boyları uzun vücut yapıları sıcak iklimde yaşamaya uygun şekilde narindir. Beyin hacimleri ortalama 1350 cm3’tür. Günümüzden 35.000 yıl önce Avrupa’da, Afrika’da ve Avustralya’da bu insan türü tarafından yapılmış ilk sanatsal ürünler ortaya çıkmıştır. Mağara duvarlarına yapılan resimler ile taş, kil, fildişinden yapılmış kadın heykelcikleri (Venüs heykelcikleri) ilk sanat ürünleridir. Resim 1.1 Acheulean-Aşölyen teknolojisinde el baltası Resim 1.2 Altamira Mağara’sından duvar resmi (Santillana del Marİspanya) 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 5 ESKİ MEZOPOTAMYA TARİHİ Mezopotamya’nın Coğrafi Yapısı Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve potamos=ırmak kelimelerinden türetilmiş iki ırmak arası anlamında bir coğrafi terimdir. Bu ad kuzeyde Toros Dağları’ndan güneyde Basra Körfezi’ne, doğuda Zagros Dağları’ndan batıda Suriye Çölü’ne kadar uzanan alan için kullanılmaktadır. Resim 1.3 Willendorf Venüsü (Doğa Tarihi Müzesi, ViyanaAvusturya) Şekil 1.1 Mezopotamya ve yakın çevresi 6 Genel Uygarlık Tarihi Dicle (İdiglat) ve Fırat (Purattu) nehirleri Doğu Anadolu’dan doğar Mezopotamya’ya hayat verir. Her iki nehir Basra Körfezi’ne 145 km kala birleşir ve Şattülarap Nehri adıyla Basra Körfezi’ne dökülür. Eskiçağ’da Dicle ve Fırat, bugün denize döküldükleri noktadan 200 km daha içeride birbirlerinden ayrı olarak Basra Körfezi’ne dökülmekteydiler. Nehirlerin getirdiği alüvyon nedeniyle deniz dolmuş, nehirler yatak değiştirip birleşerek Şattülarap Nehri’ni oluşturmuşlardır. Genel Hatları ile Eski Mezopotamya Tarihi Mezopotamya’da Paleolitik Çağ’dan (Eski Taş Çağı) (MÖ. 1.100.000-12.000) itibaren insanlar yaşamaya başlamıştır. Bu çağ Alt, Orta ve Üst olarak üç evreye ayrılmaktadır. Alt Paleolitik Çağ’da Afrika’da ortaya çıktıktan sonra 1.5 milyon yıl önce dünyanın çeşitli yerlerine dağılan Homo erectus türü Mezopotamya’da yaşayan ilk insan türüdür. Bu insanlara ait el baltası olarak da adlandırılan kesmek, kırmak, kazımak gibi işlerde kullanılan armut biçimindeki taş aletlere Kuzey Mezopotamya’da Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Batman ve Kuzey Suriye’de rastlanmıştır. Homo erectus insanları mağara, kaya sığınağı, ağaç kovuğu, çadır ve kulübe tipindeki barınaklarda yaşamışlar, avcılık ve toplayıcılık yapmışlardır. Günümüzden 200.000 yıl önce ortaya çıkan Homo neanderthalensis türü insanlar da avcılık ve toplayıcılık yapmışlardır. Ölüsünü gömen ilk insanlar olan neanderthallere ait ilk gömü Kuzey Irak’ta Şanidar Mağarası’nda bulunmuştur. Cenin pozisyonunda gömülen ölünün yanına şifalı bitkiler konulmuştur. Homo sapiens türü insanlar Üst Paleolitik Çağ’da Kuzey Mezopotamya’da 25-30 kişilik gruplar halinde mağara, kaya sığınağı yanında ağaç dalları ve postlarla yaptıkları çadır tipinde basit barınaklarda oturmuşlardır. Çakmaktaşı ve obsidiyen aletler ve kemik deliciler yapmışlardır. Yoğun avcılık ve toplayıcılıkla yaşamlarını sürdüren bu insanlar da ölülerini gömmüşlerdir. Yaklaşık olarak MÖ. 12.000 yıllarında Son Buzul Çağı’nın sona ermesi ile Mezopotamya iklimi yumuşamış, bitki ve hayvan türleri çoğalmıştır. MÖ. 12000-10.000 yılları arasındaki dönem Epipaleolitik Çağ/Orta Taş Çağı olarak adlandırılmaktadır. Zağros dağlarının batı yamaçları, Kuzey Mezopotamya’nın Türkiye sınırındaki dağlık bölgesi ve Akdeniz kıyılarında avcılık ve toplayıcılıkla geçinen homo sapiens tür insanlar yaşamaktaydılar. Bu çağda mikrolit adı verilen minik taş aletler ortaya çıkmıştır. Çakmaktaşı ve obsidiyenden yapılan bu minik taş aletler boynuz veya ahşap bir sap üzerine dizilerek bileşik aletler yapılmıştır. Orta Taş Çağı’nda ok ve yay kullanımı gelişmiş, köpek ilk defa evcilleştirilmiştir. Kuzeybatı Zağroslarda siyah volkanik cam olan obsidiyen ticaretini yapan Zarzi kültürü görülür. Bu kültürün en iyi tanımlandığı yer Şanidar Mağarası’dır. MÖ. 10.000 yıllarında Neolitik Çağ (Yeni Taş Çağı ya da Cilalı Taş Çağı)’a girilir. Bu çağda kalıcı ilk köy yerleşmeleri kurulmaya başlar. Bunu üretim izler. Buğday, arpa, bezelye ve mercimek tarımı yapılır, koyun, keçi, sığır, köpek ve domuz gibi hayvanlar evcilleştirilir. Mezopotamya’da bulunmayan obsidyen Doğu Anadolu’dan ticaretle getirilir. Ticaretle ilgili olarak ilk mühürler ortaya çıkar. MÖ. 7000’lerde kile elle şekil verilerek ilk kez çanak çömlek yapılmaya ve kullanılmaya başlanır. Bu çağın önemli yerleşmeleri, Kuzey Mezopotamya sınırında 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 7 Diyarbakır’da Çayönü, Şanlı Urfa’da Nevali Çori, Göbeklitepe ve Kuzey Irak’taki Cermo (Jarmo) dur. MÖ. 7. binyılın sonlarından MÖ. 6. binyılın ilk yarısına kadar yeni çanak çömlek tarzları ve boyama teknikleri gelişti Kuzey Mezopotamya’daki yerleşme yerlerinden isimlerini alan boyalı çanak çömlek kültürleri Hassuna Kültürü ve Samarra Kültürü Mezopotamya’nın neolitik kültürlerini temsil eder. Kalkolitik Çağ’da (Bakır Taş Çağı) MÖ. 5600’ de Kuzey Mezopotamya’da Hassuna Kültürü’nün yerini Halaf Kültürü (MÖ. 5600-5000) aldı. Halaf Dönemi’nde insanlar tholos adı verilen ev tiplerini kullanmışlardır. Halaf Kültürü’nün bir başka özelliği zarif boya bezemeli çanak çömlekleridir. Geometrik bezemeler yanında, insan ve hayvan motifleri de kullanılmıştır. Bu kültür Zagros Dağları ile Akdeniz arasında kalan tüm Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu’ya yayılmıştır. Kuzey Mezopotamya’da Halaf Kültürü ile eş zamanlı olarak Güney Mezopotamya’da ilk buluntu yerinden dolayı Ubeyd olarak adlandırılan bir başka kültür gelişmekteydi. Bu kültür MÖ. 6. binyılın sonlarına doğru Kuzey Mezopotamya’ya kadar yayılmış, tholos tipi evler son bulmuş ve Halaf boyalı çanak çömleğinin yerini Ubeyd boyalı çanak çömleği almıştır. Ubeyd Kültürü’nün (MÖ. 5500-4000) kuzeydeki yayılım sınırı Elazığ-Malatya yöresine kadar uzanmaktaydı. Ubeyd Dönemi’nin en önemli mimari özelliği Güney Mezopotamya’da Ur, Uruk, Ubeyd ve Eridu gibi kentlerin merkezinde bir tapınak inşa edilmesi ve kentlerin bu merkez etrafında gelişmesiydi. Bu yerleşim modeli daha sonraki Sümer şehirlerinde görülenlerin öncüsü niteliğindedir. Bölgenin bir sonraki evresi Uruk Dönemi (MÖ. 4000- 3100)’dir. Bu dönemde güneydeki kentler büyük oranda gelişmiştir. Nüfusları artmış, sulu tarım ile daha fazla ürün elde edilmeye başlanmış; maden, taş ve kereste gibi ihtiyaçları uzak bölgelerden ticaretle getirtilmiştir. Belli bir iş kolunda uzmanlaşmış zanaatkârlar ortaya çıkmıştır. Çömlekçi atölyelerinin seri üretime geçtikleri ve üretilen malların uzak ülkelere pazarlandığı görülür. Neolitik Çağ’dan beri kullanılan baskı mühür geleneği yerini silindir mühür tipine bırakmıştır. Güney Mezopotamya’nın nüfusları hızla artan kentlerinde yönetici sınıfın tapınaklarda biriktirdiği ve buradan dağıtılan ürünlerin miktarı arttıkça bunları kaydetmek için basit işaretler, sayılar ve listeler ihtiyacı karşılamamıştır. Uruk döneminin sonlarına doğru MÖ. 3200 yıllarında yazı icat edilir ve en erken yazılı belgeler ortaya çıkar. Mezopotamya’nın önemli Paleolitik Çağ merkezleri hangileridir? Sümerler, (Erken Hanedanlar Dönemi: MÖ. 2900-2350) Sümerler, MÖ. 4. binyılın sonlarına doğru Mezopotamya’da görülmüşlerdir. Kökenleri tam olarak bilinememektedir ancak İndus kültüründe aranmaktadır. Mezopotamya’nın yerli halkı olabilecekleri de ileri sürülmektedir. Sümerler, Erken Hanedanlar Dönemi’nde (MÖ. 2900-2350) Güney Mezopotamya’da her biri bir kralın yönetimindeki kent devletlerinde yaşadılar. Bunların hepsi merkezî bir tapınak etrafında kurulmuştu ve etrafları bir sur ile çevrili idi. Çevresinde ise köyler bulunmaktaydı. Eridu, Uruk, Ur, Lagaş, Kiş, Nippur, Umma gibi şehir devletleri arasında Uruk lider durumdaydı. Bazen kentler birbirleri ile toprak ve su anlaşmazlıkları yüzünden çatışıyorlardı. Çiviyazılı belgelere göre MÖ. 3. binyılın Tholos: Çapı 3 ile 7 m arasında değişen yuvarlak planlı, kubbeli bir oda ile bu odaya eklenmiş dikdörtgen planlı bir başka odadan oluşuyordu. Balçık, kerpiç ya da taştan yapılıyorlardı. 1 8 Genel Uygarlık Tarihi ortalarında Kiş Kralı Mesilim, Lagaş yöneticisi Ur-Nanşe, Ur-Nanşe’nin torunu Eannatum, ilk yazılı reformları ile tanınan Urukagina önemli krallar olarak hüküm sürmüşlerdir. Erken Sülaleler Dönemi’nin son yıllarında Umma şehrinin başındaki Lugalzaggezi Akkadlı Sargon’a MÖ. 2334’te yenilince Mezopotamya’da üstünlük Akkadlara geçmiştir. Akkadlar (MÖ. 2350-2150) Akkadlar, Sami kökenli bir topluluktur. Sümerler Dönemi’nde Mezopotamya’ya göçen bu topluluk Sümer kültürünü benimsemiştir. Akkadlar, kral I. Sargon (MÖ. 2334-2279) ve torunu Naram-Sin (MÖ. 2254-2218) zamanında Akdeniz’e kadar bütün Mezopotamya’ya hâkim olmuşlar ve ülkeyi merkezî sistem ile yönetmişlerdir. Ancak MÖ. 2150’lerde Zagros Dağları’ndan inen Gutiler Akkadları yıkmıştır. Yeni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi: MÖ. 2112-2000) Güney Mezopotamya’da Akkadların Sümer kentleri üzerindeki baskısı ortadan kalkınca birçok Sümer kentinde yönetici sülaleleri egemenliklerini ilan etmişlerdir. III. Ur Sülalesi ile Ur, Lagaş ve Uruk bu kentlerin başlıcalarıdır. III. Ur Sülalesi bu dönemde Akkad gibi bir merkezî krallık kurmak ve tüm bölgeyi denetlemek istemiştir. Doğuda Elam, kuzeyde Assur ülkesi üzerinde merkezî yönetim kontrolü sağlamıştır. Yaklaşık 100 yıl kadar süren (MÖ. 2100-2000) bu dönmede Ur kenti Mezopotamya’nın en büyük siyasi gücü olmuştur. III. Ur Sülalesi’nin yönetiminin sonu aynı zamanda Sümerlerin Mezopotamya’daki yönetimlerinin sonu demektir. Daha sonra Mezopotamya’ya Sümer kökenli olmayan kavim ve sülaleler egemen olmuşlardır. Assurlular ve Babilliler III. Ur Sülalesi’nin çöküşünden sonra kuzeyde büyük bir siyasi güç olarak Assur, güneyde ise din ve kültür merkezi olarak Babil öne çıkmıştır. Anadolu’da MÖ. 1950-1750 yılları arasında yaşanan Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Assurlu tüccarlar Anadolu’ya ticaret yapmaya gelmişlerdir. Anadolu’daki ana ticaret merkezi (bugün Kayseri il sınırları içindeki Kültepe ören yerinde bulunan) Kaniş/Neşa kenti idi. Tüccarlar genellikle tunç yapımında kullanılan kalay ve çeşitli kumaşlar satıyorlar, karşılığında da altın ve gümüş alıyorlardı. Anadolu’nun yazı ile tanışması ve tarihî çağlara girmesi de yine Assurlu tüccarlar sayesinde olmuştur. MÖ. 2000 yıllarında Arap Yarımadası’ndan çıkan Batı Samileri ya da Amurrular, Mezopotamya’ya sızarak Sümer-Akkad kültürünün etkisi altında kalıp bu kültürü benimsemişlerdir. Önceleri çeşitli yeni devletlerin oluştuğu görülür. Güney Mezopotamya’da ilk olarak İssin Sülalesi (MÖ. 1969-1732), daha sonra da Larsa Sülalesi (MÖ. 1961-1700) egemen olmuştur. MÖ. 18. yüzyılda ise Babil Sülalesi (MÖ. 1830-1595) egemenlik kurmuştur. Babil Sülalesi’nin en önemli kralı Hammurabi’dir. Hammurabi, ülkesinin sınırlarını batıda Akdeniz’e, doğuda İran’a, kuzeyde de Toroslara kadar genişletmiştir. Bu sıralarda Anadolu’da Eski Hitit Devleti fetihlere başlamış ve sonunda Hitit Kralı I. Murşili MÖ. 1595 yılında Babil’i alarak Eski Babil Devleti’ne son vermiştir. Daha sonraki dönemlerde Babil’de Kassitler etkin olmuştur. Kuzey Mezopotamya’da MÖ.13. yüzyılda Assur kralı I. Salmanasar, Hurri-Mitanni Devleti’ni yıkarak Assur egemenliğini kesin olarak başlatmıştır. MÖ. 10. yüzyıldan yaklaşık MÖ. 7. yüzyılın sonlarına kadar süren Assur yönetimine Yeni Assur Krallığı denmiştir. Bu dönemde yoğun bir yayılma politikası benimsenmiş- 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 9 tir. Ancak Güney Mezopotamya’da Babil, egemenliğini korumuştur. Babil dışında Doğu Anadolu’da Van Gölü ve çevresi merkez olmak üzere güçlü bir krallık kuran Urartular ve İran’daki Medler de bağımsız birer güç durumundaydılar. Assur birçok krallığı egemenliği altına aldığı gibi Mısır’a yapılan büyük seferlerle Mısır’ı da yağmalamıştır. Yeni Assur Krallığı’nın en geniş sınırlara ulaştığı dönemde Medler ve Babilliler, İskitler ile birleşerek Assur’a savaş açmış ve sonunda Yeni Assur Devleti’nin yıkılmasına (MÖ.612) neden olmuştur. Yeni Babil Devleti (MÖ. 625-539) Yeni Assur Krallığı’nın ortadan kalkmasıyla liderlik bir kez daha Babillilerin eline geçmiş ve Yeni Babil Devleti (Kalde Devleti) (MÖ. 625-539) olarak anılan bir dönem başlamıştır. Babil esas ününü bu dönemde kazanmıştır. Günümüze kadar ulaşan anıtsal yapıların çoğu bu dönemde kral Nabopolassar ve Nabukadnezar tarafından yaptırılmıştır. Ayrıca Babil, Assur’un tüm topraklarına egemen olmuştur. Nabukadnezzar, Babil’i görkemli bir kent hâline getirmiştir. Yeni yıl şenliklerinde kullanılan tören yoluna açılan ünlü İştar Kapısı, Babil Kulesi ve dünyanın yedi harikasından biri olan Asma Bahçeleri bu dönemde son şeklini almıştır. MÖ. 6. yüzyılın başlarında Medler ve İskitler Doğu Anadolu’da Urartu Devleti’ne son vermişlerdir. İran’daki iktidar değişikliği ile ortaya çıkan Persler MÖ. 539 yılında Babil’i ele geçirmiştir. Mezopotamya, MÖ. 539-331 tarihleri arasında Pers Devleti’nin bir parçası olmuştur. Daha sonra bir süre İskender İmparatorluğu’nun, Büyük İskender’in MÖ. 323 yılında ölümünden sonra Selevkosların eline geçmiştir. Romalılar Mezopotamya’nın kuzeybatı bölümünü kısa bir süre (MS. 115-117) egemenlikleri altına almışlardır. MS. 226-640 tarihleri arasında Sasaniler, son olarak da MS. 640’larda Araplar Mezopotamya’ya hâkim olmuşlardır. Assurluların Anadolu ile ticareti hakkında bilgi veriniz. Resim 1.4 Babil İştar Kapısı (Berlin Pergamon Müzesi) 2 10 Genel Uygarlık Tarihi ESKİ MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI Devlet Yönetimi Erken Sülaleler Dönemi’nde Sümer’de kent devletlerinde yönetimin ve bürokrasinin nasıl işlediği tam olarak bilinmemektedir. Yönetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karşımıza çıkmaktadır. Ensi unvanı başlangıçta bağımsız yöneticileri tanımlamak için kullanılmaktaydı. Ensiler en yüksek yönetici, en yüksek rahip, en yüksek yargıç ve en yüksek komutandı. Akkad egemenliğinde merkezî krallık yönetimi görülür. Sargon ve Naram-Sin gibi güçlü krallar başkentten uzak bölgelere (Kuzey Suriye ve Anadolu gibi) yağma seferleri yaparak topladıkları ganimetlerle başkentin ham madde ihtiyacını karşılamışlardır. Daha sonraları aynı yönetim tarzı ve yağma seferleri yapma geleneği Yeni Assur Devleti krallarında da görülmüştür. Naram-Sin, Agade’nin Kralı, Dört Bir Yanın Hükümdarı ve Evrenin Kralı gibi unvanları kullanmıştır. Adının başına tanrıları belirtmek için konulan işareti ekletmiş, kendisini Mezopotamya’da sadece tanrılara özgü olan çift boynuzlu bir başlıkla betimletmiştir. Naram-Sin ile TanrıKral düşüncesi ortaya çıkmıştır. Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dönemi kralları da ülkelerini mutlak monarşi sistemiyle yönetmişler, ülkelerinin topraklarını eyaletlere bölerek başlarına valiler atamışlardır. Yeni Sümer Dönemi’nde de Tanrı-Kral anlayışı korunmuştur. Hammurabi ise Adaletin Kralı düşüncesini vurgulamıştır. Assur’da ise kral, Tanrı Assur’un yeryüzündeki vekilidir. Mezopotamya’da toplum, soylular, sıradan vatandaşlar, yanaşmalar ve kölelerden oluşmaktaydı. Halkın çoğunluğu tarım ve hayvancılıkla uğraşan çiftçilerdi. Ayrıca yazıcılar, gemiciler, balıkçılar, mimarlar, duvarcılar, marangozlar, çömlekçiler de zanaatkârları oluşturuyordu. Her kentte zengin tüccarlar da vardı. Halk değişik türde toplu işlerde çalıştırılıyor ve zorunlu askerlik yapıyordu. Köleler ise evlerde ve tapınaklarda kullanılıyorlardı. Hukuk Hukuk, toplum düzenini sağlayan ve devlet gücü ile güçlendirilmiş kuralların bütünüdür. Hukukun bu tanımı bize, insanların ancak toplum hâlinde yaşamaya başladıklarından ve en ilkel anlamı ile bir devlet kurduktan sonra ortaya çıktığını gösterir. Tarihî çağlardan önceki toplumlar, her türlü hukuki işlerini gelenek hâline gelmiş kurallara göre yürütüyor olmalıydılar. Sümerlerde gelenek hukukundan yazılı hukuka ilk defa hangi kentte ve ne zaman geçildiği bilinmemektedir. Sümerler her çeşit alımsatım işlerini, değiştokuş, kira, ödünç verme ve faiz gibi ekonomik hayatın işlemlerini kil tabletler üzerine çivi yazısı ile yazdıkları gibi, sosyal hayatın evlenme, boşanma, miras, evlatlık alma gibi olaylarını da belgelemişlerdir. Adaletin koruyucusu olarak Güneş Tanrısı (UTU) ‘nı kutlamaktaydılar. Çünkü Güneş, nasıl karanlıkları aydınlatırsa, tanrının faili meçhul gizli işleri de öyle aydınlatacağına inanıyorlardı. Adaletin yeryüzündeki temsilcisi hâkimlerdi. En büyük hâkim, başyargıç ise kraldı. Fakat onun mahkemede bulunamadığı hâllerde, kralın vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlardı. Mahkemeler tapınağın veya şehrin kapısında yapılırdı. Mezopotamya’nın çeşitli kentlerinde bulunan binlerce tablet arasında kanunların yazılı olduğu tabletler veya Hammurabi Kanunları’nda olduğu gibi üzerine kanun maddeleri yazılı steller bulunmuştur. Güney Mezopotamya şehirlerinde Sümerler egemen oldukları sürece bu kanunlar Sümerce yazılmıştır. Fakat Amurru istilasından sonra, Samî dilde yani Akkadca yazılmışlardır. Sümerlerde Uru- 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 11 kagina ilk yazılı reformları ile tanınan bir kraldır. Mezopotamya’da bugüne kadar bulunan kanunlar yazılış sırasına göre şunlardır: I. Sümerce Yazılı Kanunlar: a) Urukagina Kanunu b) Ur-Nammu Kanunu c) Ana İttişu Kanunu d) Lipit-İstar Kanunu II. Akkadca Yazılı Kanunlar: a) Eşnunna Kanunu b) Hammurabi Kanunları c) Orta Assur Kanunları Bütün bu kanunlar standart bir kalıp içinde yazılmıştır. Her kanunun; 1) Ön söz (prolog) 2) Maddeler 3) Netice (epilog) olarak üç bölümden oluşması gerekiyordu. Sümer kanunlarında cezalar daha çok maddi, para cezası olduğu hâlde, Sami kavimlerin kanunlarında ağır cezalar vardı. Talion denilen Kısasa kısas cezası Sümerler tarafından bilinmez, Hammurabi Kanunları’nda ise bu prensibe geniş ölçüde yer verilir. Sümerlerle başlayan bu kanun formülü, daha sonraları MÖ. 2. binyılda Hititler ve hatta MÖ. 1. binyılda İbraniler tarafından da kullanılmıştır. Eskiçağ’da kanun koyucular kötülük yapan, vicdansız kişilerle savaşmaya çalışmışlardır. Bunun için Eski Doğu kanunlarında fîyat tarifeleri görülür. Serbest meslek sahipleri olan hekim, mimar vb. kişilerin ücretleri saptanır, kiralar dondurulurdu. Din Eski Mezopotamya dini, kayıtları bilinen en eski dindir. Mezopotamya’da çok tanrılı bir din anlayışı hakimdi. Sümerlerde her şehrin bir tanrısı vardı: Uruk’ta İnanna, Ur’da Nanna, Lagaş’ta Ningirsu, Nippur’da Enlil, Babil’de Marduk ve Assur’da Assur gibi. O şehirde yaşayan insanlar da tanrının hizmetkârları durumundaydılar. Devlet alanları genişledikçe başkentlerin tanrıları, devletin baştanrısı oluyordu. Tanrıların sayısını tam olarak saptamak mümkün değildir. 600 yeraltı ve 600 gök tanrısı olduğuna inanılmaktaydı. Bunlardan bazıları: An (Akkadca: Anu) Gök tanrısı, Enki (Akkadca: Ea) Su ve yeraltı tanrısı; Utu (Akkadca: Şamaş) Güneş Tanrısı; İnanna (Akkadca: İştar) Aşk ve bereket tanrıçası; Nanna (Akkadca: Sin) Ay tanrısı ve Sami kökenli fırtına tanrısı Adad. Babil’in tanrısı Marduk yıldızları, burçları ve yılı saptayan tanrıdır; Dumuzi (Akkadca: Tammuz) Doğa tanrısıdır. Tanrıların bazıları köken olarak hayvan biçimli olsalar bile tarihsel dönemde insan şeklinde gösterilmişlerdir. Tanrıların da insanlar gibi eşleri ve çocuklarından oluşan aileleri vardı. Tapınak-ev anlamına gelen zigguratların altında yaşadıklarına inanılırdı. Zigguratlar, Sümerlerin mimariye kazandırdığı bir yapı tipidir. Sümerlerden itibaren belli bir gelişim göstermiştir ve Mezopotamya’nın en önemli yapı tiplerinden biridir. Birçok kentte, bir dizi platform ve üzerindeki tapınaktan oluşan ziggurat bulunmaktaydı. Zigguratlar tanrıların evi olması yanında yazıcı okulu, kütüphane ve arşiv işlevlerini de görmekteydi. Resim 1.5 Hammurabi Kanunları’nın yazılı olduğu stel (Louvre Müzesi-Paris) 12 Genel Uygarlık Tarihi Zigguratların planları benzerdir. Tabanı dikdörtgendir ve yüksek tapınağa dik açıda birleşen üç merdivenle çıkılmaktadır. Ana tapınak odasında tanrı tasvirleri bulunmaktaydı. Başrahibe ayinlerde 30 farklı rütbede rahip ve rahibe yardımcı olmaktaydı. Kurban kesme ve dua etme özel tapınım elemanlarını oluşturuyordu. İnsanlar tapacakları tanrıyı seçmekte özgürdü. Zigguratlar ilk defa hangi toplum tarafından inşa edilmiştir? Sanat ve Kültür Yazının Gelişimi Uruk Dönemi’nin sonlarına doğru MÖ. 3200 yıllarında Uruk IV tabakasında en erken yazılı belgeler ortaya çıkar. Bunlar resim şeklindeki (piktografik) işaretlerden oluşmaktadır. Yazıcı avuç içine sığabilecek bir kil tabletin üzerine kareler çizer ve anlatmak istediği şeyi resimlerle anlatmaya çalışırdı. Bu yüzden de erken kil tabletlerde çok fazla işaret bulunmaktaydı. Örneğin Uruk IV tabakasından bir tablet üzerinde 1500’den fazla işaret bulunmaktaydı. Yazı yaygınlaştıkça giderek küçülmüş ve resim özelliğini kaybetmiş ve işaret kümeleri hâline gelmiştir. Bu işaretler de çiviye benzetildiği için bu yazıya çivi yazısı denilmiştir. Çivi işaretlerinin her biri bir sözcüğe değil, bir heceye karşılık geliyor, hecelerin yan yana yazılması ile de sözcükler oluşturuluyordu. Çivi yazısı, gelişimini MÖ. 3. binyılın ortalarına doğru tamamladı. İlk yazılan belgeler de Sümerce yazılmıştır. Mezopotamya’da yazının yaygınlaşması sonucunda yazıcı okulları açılmıştır. Okullar başlangıçta tapınaklarda bulunmaktaydı. Bu okullara Tablet Evi adı verilmekteydi. Okuma yazma öğrenmek isteyen öğrenciler okula gelirler ve kil parçaları üzerine aynı heceleri tekrar tekrar yazarak yazı yazmayı öğrenmeye çalışırlardı. Çivi yazısını ilk kez bir Alman dilbilim adamı olan filolog G. Friedrich Grotefend (1775-1853) kısmen çözmüştür (1802). Mezopotamya çivi yazısını, birlikte çalıştığı bilim adamlarının da katkısıyla çözmeyi başaran ise İngiliz subayı Sir Henry C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson, 1833’te Hemedan’dan Resim 1.6 Ur zigguratı rekonstrüksiyonu 3 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 13 Babil’e giden kervan yolu üzerindeki Behistun’da Pers Kralı I. Darius’a ait yazıt ve kabartmalar üzerinde çalıştı. Yazıtlar, çivi yazısıyla Pers, Babil ve Elam dillerinde yazılmışlardı. Rawlinson, Persçe metni 1846 yılında, Babil dilinde yazılmış metni de, öteki dilbilim uzmanlarıyla işbirliği yaparak 1857’de çözdü. Elam dilindeki yazıtı ise Danimarkalı Niels Westergaart 1854’te çözmüştü. Özellikle yukarıdaki üç bilim insanının yoğun ve yorucu çalışmaları sayesinde, Mezopotamya çivi yazısı okunmuştur. Çivi yazısı Hellenistik Selevkoslar Dönemi’ne kadar (MÖ. 312-64), astronomiyle ilgili metinlerde ise MS. 70 yılına kadar kullanılmıştır. Edebiyat Sümerler yazıya kavuştuktan sonra, hatıralarındaki bütün hikâyeleri, masalları, gelenekleri, yazıya geçirmeye başlamışlardı. Sümerleri, Babilliler ve Assurlular izlemiş ve yazılı belge bırakma konusunda Sümerlerden aşağı kalmamışlardır. Sümerler birçok mitoslar, destanlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazmışlardı. A.Parrot, “Yazının mucidi olan Sümerler, edebiyatın da yaratıcısı olmuşlardır.” demiştir. Sümer edebiyatı günümüz edebiyatlarındaki sembolizm ve teşbih gibi sanatları binlerce sene evvel kullanmıştır. Sümerler konuşan hayvan masalları, çiftçi almanağı gibi daha pek çok fantezi eserler yaratmışlardır. Ancak insanlığın bu uzak geçmişinde her şey din için yapılıyordu. Sanat da edebiyat da dinin emrinde çalışıyordu. Sümer edebî belgeleri üç grupta incelenmektedir: I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, Etana Mitosu), kaside ve ağıtlar. Tanrıların insanlarla olan maceralarını anlatan edebî eserlere mitos denir. Tanrılara veya tanrılaşmış krallara ölçülü ve kafiyeli olarak yazılmış övgüler (kaside) arasında Güneş ve Adalet Tanrısı Şamaş’a ve İsin Sülalesi’nden İşme-Dagan’a yazılmış kasideler örnektir. II. Epik (Destani) Eserler: Sümerler edebiyatın her dalında ölmez eserler yaratmışlardır. Destani (epik) şiirin mucidi de Sümerlerdir. Sümer destanları Kahramanlık Çağı (Tufan öncesi) krallarının icraatlarını anlatırlar. Bugüne kadar bu türden Sümerce 7 destan bulunmuştur: l) Yaradılış Destanı 2) Gılgamış Destanı 3) Lugalbanda Destanı 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destanı, 5) Ninurta Destanı 6) Kazma Destanı III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazılmış ilmi eserler. Almanak, sözlük vs. Bilim ve Sanat Eski Mezopotamyalılar, MÖ. 2. binyıldan itibaren çarpım cetvelleri, kare, karekök, küp, 2 ve 16 tabanlarında logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözümleri, çeşitli geometrik şekillerin alan ve hacim hesaplarını yapmışlardır. En erken metinlerde kullanılan sayı sistemleri ise altmış tabanlı sistemi içerirdi. 60’ın böleni çok olduğu için sistem, birçok hesaplamayı basitleştirmiştir. Bugün de zaman ve açı ölçümlerinde aynı sistem kullanılmaktadır. Babil matematikçileri, pi sayısını 3 olarak hesaplamalarına karşın bunun tam değerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerçek değere (3.142) çok yakın hesaplamışlardır. Sümerler, ayın bir hilalden öteki hilale kadar geçen tüm evrelerini kapsayan süre ile tanımlanan ay takvimi kullanmışlardır. Bu süre bazen 29, bazen de 30 güneş günü oluyordu. Yılı 12 aya bölmüşlerdi. On iki ayın beş ayını 29 gün, yedi ayını 30 gün, dolayısıyla bir yılı 355 gün sayıyorlardı. Güneş yılına göre 10 günlük 14 Genel Uygarlık Tarihi fark nedeniyle, üç yılda bir ay yılını 13 ay yapıyorlardı. Osmanlılar, Türkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar ay takvimini kullanmışlardır. Araplar hâlâ ay takvimini kullanmaya devam etmektedir. Sümerler, zamanı altmış dakikalık saatlerde ölçen ilk insanlardı ve 1 hafta yedi gündü. Ayın yedisi, ondördü, yirmi biri ve yirmi sekizi hafta sonu kabul edilmişti. Dolayısıyla ilk hafta sonu tatilini başlatan Sümerler olmuştur. Gün kavramını da ilk kez Sümerler geliştirmiştir. Sümerler ve Babilliler, günü gündüz ve gece olmak üzere ikiye ayırıyor ve 12 çift saate bölüyorlardı. Gün güneşin batmasıyla başlıyordu. Ancak MÖ. 300’den sonra müneccim Kidannu’nun önerisiyle günün gece yarısı başlaması kabul edildi. Sümerler ve Babilliler, gündüz için güneş saatleri yapmışlardı. Ayrıca yine gecenin ve gündüzün bölümlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanılmaktaydı. Bugünkü takvimimizde kullandığımız bazı ay adları Eski Mezopotamya ay adlarından kalmadır. Şubat ve Eylül Akkad dilinde Şubatu ve Elulu; Nisan ve Temmuz Sümer dilinde Nisanu ve Dumuzi/Tammuzdur. Haziran Aramice’den gelmedir. Mart, Mayıs ve Ağustos aylarının isimleri de Latincedir. MÖ. 2. binyıldan itibaren göksel olaylar gözlemlenir ve gelecekle ilgili kehanetlerde bulunulurdu. MÖ. 700’lerde buna dayanarak burçlar belirlenmişti. Babilli astronomlar MÖ. 500’ lerde gün dönümü ve tutulmaların zamanını hesaplayabiliyorlardı. Gök cisimlerinin doğduğu zamanki konumuna göre insanın geleceğini tahmin eden yıldız falı da ilk kez Babil’de bulunmuştur. Ayrıca güneş, ay, yıldız ve gezegenlerin durumları önceden tahmin edilerek yıllıklar yazılmıştır. Astronominin gelişimi din ve mitoloji ile iç içedir çünkü insanlar astronominin bir amacı olduğuna inanıyorlar ve ona bazı dinî veya mistik unsurlar yüklüyorlardı. Örneğin tutulmalar kötüye işaretti. Eski Mezopotamya’da hakkında en çok bilgi sahibi olunan bir başka bilim dalı da tıptır. Eski Mezopotamyalılara göre hastalıklara kötü ruhlar ve kötü cinler neden olmaktaydı. Kötü ruhları vücuttan kovacak olan ise sihir ve iyileştirici büyüydü.Bazı hekimler ise hastalıkları sihrin yanında iksirler, lapalar, merhemler ve cerrahi müdahaleler ile iyileştirmeye çalışmışlardır. Bitki kökleri, sapları, filizleri, yaprakları, çiçekleri, insan ve hayvan kemikleri, çeşitli hayvan parçaları, dışkıları, organları ile arsenik, demir oksit, güherçile, bakır tozu, cıva, kükürt, kireç, doğal su ile hazırlanan ilaçlar ve masaj da hastalıkların tedavisinde kullanılmaktaydı. Doğaüstü güçlere inanıldığı için tıp bilimi gelişememiştir. Asu/a-zu adı verilen hekimler, çeşitli hastalıklar için tedaviler önerirlerdi. Aşipu denilen kişiler ise büyü ile hastalıkları iyileştirmeye çalışırdı. Hekimlik sadece rahiplere mahsus kutsal bir meslekti. Cerrahlık ise bir zanaattı. Cerrahlar, yaraları, çıkık ve kırık gibi hastalıkları iyileştirmekle görevliydi. Hekimler gibi sihirle hastalıkları iyileştirmeye çalışmazlardı. Ulaşım, madenlerin işlenmesi, mimarlık, çömlekçilik, dokumacılık, camcılık, dericilik, çiftçilik, sulama, kanal yapımı, suyun depolanması, kanalizasyon sistemi gibi bugünkü uygar yaşamın temelini oluşturan teknikler Mezopotamya’da geliştirilmiştir. Ulaşımda genellikle nehirler ve kanallar kullanılmıştır. Gemilerle Basra Körfezi ve Akdeniz’e seferler yapılıyordu. Karadan ulaşımda genellikle katır ve eşek kervanları kullanılırdı. MÖ. 2000’lerde at, MÖ. 1. binyılda ise develer de kullanılmıştır. Mezopotamya’da tekerlekli araçlar MÖ. 3500’lerden itibaren kullanılmaktaydı. Sümerlerin dört tekerlekli ve eşek koşulan savaş arabaları vardı. Ayrıca kısa yolculuklar için de yekpare tekerlekli arabalar kullanılmıştır. 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 15 Teknolojik gelişmeyi gösteren çömlekçi çarkı, araba tekerleği, saban, yelkenli tekne, yapı kemeri ve tonoz, Mezopotamyalı toplumların uygarlığa yaptıkları katkılardır. Heykeltıraşlık Mezopotamyalılar için önemliydi. En eski insan tasvirleri kireç taşından yapılmıştı. Mezopotamya heykeltıraşlığı Yeni Sümer Dönemi Gudea heykelleri ve Hammurabi başı ile üstün bir noktaya ulaşmıştır. Kabartma sanatı örneklerine de erken dönemden itibaren rastlanmaktadır. Eannatum’un Akbabalar Steli, Naram-Sin Kabartması, Hammurabi Kanunları Steli ve Yeni Assur Dönemi savaş ve av kabartmaları, kabartma sanatının en güzel örnekleridir. Mezopotamya’da Sümerlerle başlayıp Yeni Babil Dönemi’ne kadar görülen zigguratların yanında saray yapıları da mimari açıdan güzel eserlerdir. Saraylar MÖ. 3. binyılın ortalarından itibaren görülmeye başlar. Kiş Sarayı, avlular, holler, taht salonları, oturma birimleri ve depolar gibi pek çok bölümden oluşur. Bunun yanında Eşnunna Sarayı (MÖ. 2000), Marili Zimrilim’in Sarayı (MÖ. 1700), DurKarigalzu (MÖ. 1380), Assur, Ninive ve Babil sarayları dikkat çekicidir. Eski Mezopotamya’da heykel ve kabartma sanatı hakkında bilgi veriniz. ESKİ MISIR TARİHİ Mısır’ın Coğrafi Yapısı Resim 1.7 Yeni Sümer Dönemi’ne ait taştan oturan Gudea heykeli (British Museumİngiltere) 4 Şekil 1.2 Eski Mısır haritası (E. Hornung, (2004). Mısır Tarihi, İstanbul, s. 11) 16 Genel Uygarlık Tarihi Eski Mısır kültürü, Nil Vadisi’nde gelişmiştir. Dar ve birkaç kilometre genişlikte olan vadi kuzeyde Delta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki Birinci Çağlayan’a kadar uzanıyordu. Mısır, kuzeydeki Aşağı Mısır (Nil Deltası) ve güneyde vadi boyunca uzanan Yukarı Mısır olmak üzere iki ayrı bölümden oluşur. Batı ve doğuda çöllerle, doğuda kıyıya paralel uzanan sıradağlarla, güneyi çağlayanlarla kuşatılmıştır. Bu bölgede bulunan kayalıklar geçişi zorlaştırmaktadır. Çağlayanların güneyinde ise Nubya yer almaktaydı. Ülkenin saldırıya en açık bölgesini kuzeyi oluşturmaktadır. İklim hemen hemen yağışsız olduğu için, toprağın verimliliği, tümüyle Nil Nehri’nin taşkınlarına bağlıydı. Dünyanın en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gölü civarında ortaya çıkar Akdeniz’e dökülür. Ekvatoral yağışlar sonucu Nil Nehri Mayıs ayında yükselmeye başlardı ve Temmuz ayından Ekim ayına kadar vadi üzerinden akardı. Bu mevsime eski Mısırlılarca Taşkın (akhet) denirdi. Kasımın başında sular çekilmeye başlar, nehir yavaş yavaş yatağına gerilerdi. Nehrin getirdiği miller, nehir yatağının iki yanına birikir ve Mısır’ın en verimli tarım topraklarını oluştururdu. Toprağın yeniden ortaya çıktığı bu mevsime Ekim (peret) denirdi ve ekim faaliyetleri yapılabilirdi. Bu topraktan normal yağmurla beslenmiş toprağa göre üç dört katı fazla ürün alınabilmiştir. Mart ayından Haziran ayına kadarki dönem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Herodotos, “Mısır Nil’in bir armağanıdır.” diyerek bu nehrin Mısır için taşıdığı hayati önemi vurgulamıştır. Genel Hatları ile Mısır Tarihi Mısır’da Paleolitik (Eski Taş Çağı) Çağ’dan beri insanlar yaşamaktaydı. Paleolitik kültürlerin izleri günümüzden 500.000 yıl önceye kadar gitmektedir. Bugün vadinin yarısından fazlasını kaplayan Nil Nehri, o dönemde tüm vadiyi kaplıyor ve daha sonraları çöle dönüşecek olan yerlerde insanların yaşayabileceği yerleşim alanlarını çevresinde topluyordu. Günümüzden 12000 yıl önce Sahra’nın kuraklaşması ve çölleşmesi sonucunda bu bölgede avcılık ve toplayıcılıkla geçinen halklar Delta Bölgesi’ne ve Nil Vadisi’ne göç ettiler. Neolitik Çağ’da ve Sülaleler Öncesi Dönemde Aşağı Mısır’da Merimde (MÖ. 5. binyıl) ve El-Meadi (MÖ. 4. binyıl), Yukarı Mısır’da ise Badari Kültürü (MÖ. 4400-3800) ve Nagada (I, II, III) Kültürü (MÖ. 4000-3000) önemli kültürlerdir. Köylerin birleşmesiyle kabile niteliğindeki yönetim birimleri olan nomeler oluşmuştur. Her nomenin bir yerel tanrı ya da tanrıçası vardı. MÖ. 3400’den sonraki yıllarda nomeler aralarında birleşerek Aşağı Mısır Krallığı ve Yukarı Mısır Krallığı olmak üzere iki krallık oluşturdular. Yeni Krallık Dönemi’nin başında yerleşmiş bir geleneğe göre MÖ. 3000 yıllarında Menes (=Aha) adlı efsanevi bir kral, o zamana kadar ayrı krallıklar olduğu düşünülen Aşağı ve Yukarı Mısır’ı birleştirmeyi başarmıştır. Menes’in gerçekten yaşadığına ilişkin izler kesinlik kazanmamıştır. Ülkenin birleşmesinden önceki döneme ait belgeler vardır. O dönemde Güney Mısırlıların başkenti olduğu sanılan Hierakonpolis’te Kuzey Mısırlılarla savaşırken betimlenmiş “Akrep” adlı bir kralı gösteren anıtlar bulunmuştur. Ülkenin gerçek birleştiricisinin de onun halefi Narmer olduğu sanılmaktadır. Hierokonpolis’te bulunmuş olan, tapınağa adak olarak sunulmuş Narmer Levhası adı verilen levhadaki kabartmalarda, Yukarı Mısır’ın tacını giyen Kral Narmer Delta Bölgesi’ni ele geçirip, bir reisi esir alırken betimlenmiştir. Kral, levhanın diğer tarafında da Aşağı Mısır’ın tacını giymiş şekilde resmedilmiştir. 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 17 Erken Dönem (1-2. Sülaleler: MÖ. 3000-2650) İlk iki sülalenin yönetime geldiği bu devirde Mısır’ın sınırları güneyde Birinci Çağlayan’a kadar uzanmıştı. Bu dönemde Mısır merkezî devlet yönetimi oluşturulmuş ve yüzyıllarca kullanılacak olan krallık modeli geliştirilmiştir. Daha önemli bir gelişme, hiyeroglif yazının geliştirilmiş olmasıdır. Ayrıca Mısır sanatı da klasik biçimlerine kavuşmuştur. Erken Devirde Eski Mısır’daki önemli gelişmeleri maddeler hâlinde nasıl yazabiliriz? Eski Krallık Dönemi (3-8. Sülaleler: MÖ. 2650-2134 ) Eski Krallık Dönemi’nde Mısır toprakları güneyde Aşağı Nubya, Kuzeyde Sina Yarımadası’na kadar uzanıyordu. 3. Sülale’nin ikinci kralı Coser (MÖ. 2630- 2611)’in veziri İmhotep tarafından Sakkara’da Coser için yapılan basamaklı piramit firavun mezarlarının ilk görkemli örneğidir. 4. Sülale büyük piramitlerin dönemidir. Eski Krallık Dönemi’nde inşa edilen ünlü piramitler o çağa Piramitler Çağı adının verilmesine neden olmuştur. 4. Sülale firavunları Keops (MÖ. 2551-2528), Kefren (MÖ. 2520-2494) ve Mikerinos (MÖ. 2490-2472)’un Gize’de yaptırdıkları piramitler, Mısır’ın en görkemli anıtları olarak karşımıza çıkarlar. 4. sülale zamanında heykeltıraşlık, kabartma, yazıt ve mezar hediyelerinde de parlak, üstün bir sanat anlayışı görülür. 4. ve 5. Sülale tarihinin en önemli gelişmelerinden birini, Güneş Dini’nin ortaya çıkması oluşturur. Mısır firavunları, “Ra’nın Oğlu (Güneş Tanrısı’nın Oğlu=Horus)”, unvanını kullanmaya başlamışlardır. 5. Sülale zamanında piramitlerin boyutları küçülmüştür. Bu sülaleden Userkaf (MÖ. 2465-2458) Sakkara’daki basamaklı piramidinin karşısında Güneş Tanrısı Ra için anıtsal bir tapınak yaptırmış ve ondan sonra gelen beş kral da bu tür tapınakları piramit mezarlarının yanına yaptırmaya devam etmişlerdir. Bu hanedanın son kralları zamanında Güneş Dini’nin öneminde bir azalma olmuş ve Güneş tapınaklarının yapımı sona ermiştir. 6. Sülale’nin son firavunu II. Pepi Dönemi’nde (MÖ. 2246-2152) bir gerileme dönemi yaşanmış 7 ve 8. Sülaleler zamanında (MÖ. 2150-2134) başa geçen firavunlar genelde otoriteyi kaybetmişlerdir. Nubya üzerindeki kontrol zayıflamıştır. MÖ. 2134-2040 yılları arasında 9, 10 ve 11. Sülaleler zamanında Birinci Ara Dönem yaşanmıştır. Bu dönemdeki sülaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kurmuşlar ve bunlar komşularına da krallıklarını kabul ettirmişlerdir. 5 Resim 1.8 Coser’e ait basamaklı piramit. Sakkara-Mısır 18 Genel Uygarlık Tarihi Eski Krallık Dönemi’nde Mısır’da yapılan anıtsal yapı tipleri nelerdir? Orta Krallık Dönemi (11-14. Sülaleler: MÖ. 2040-1640) 11. Sülale’nin son iki kralı ve 12. Sülale zamanında ülkede yeniden birlik oluşturulmuş ve Teb kenti Mısır’ın merkezi hâline gelmiştir. MÖ. 1985 civarında I. Amenemhet (MÖ. 1991-1962)’in tahta el koyması ile 12. Sülale başlar. Amenemhet, Orta Mısır’daki Lişt kentinde yeni bir başkent kurmuştur. Teb kenti de Yukarı Mısır’ın yönetim merkezi olarak kalmıştır. Amenemhet, firavunun ölümünden yani kendi ölümünden sonra tahtın el değiştirmesini kolaylaştırmak için, oğlunu tahta ortak ederek yeni bir gelenek başlatmıştır. Mısır tarihinin en başarılı firavunları arasında gösterilen bu sülale zamanında merkezî devletin gücü daha da artmış ve yöresel beyler tamamen etkisiz hâle getirilmiştir. Firavun III. Senusret (MÖ. 1878-1841) Dönemi’nde Mısır o zamana kadarki en geniş sınırlarına ulaşmış, bugünkü Sudan’ın kuzeyindeki Nubya ele geçirilmiş, Libyalılarla yapılan savaş kazanılmıştır. Ayrıca Girit ve Suriye ile ticaret ilişkileri içine girilmiştir. 13. Sülale döneminde başa geçen 70 kadar kral kısa sürelerle tahtta kalabilmişlerdir. Bu firavunlar Mısır’ın sınırlarındaki hâkimiyetlerini yavaş yavaş kaybetmeye başladılar. MÖ. 1700’lerden sonra Suriye üzerinden Mısır’a giren ve Mısırlılar tarafından yabancı diyarların şefleri anlamına gelen Hiksoslar olarak adlandırılan bazı göçebe kavimler Doğu Delta Bölgesi’ni işgal ettiler. Hurri kökenli Hiksoslar 15. Sülale’yi kurmuşlardır. Doğu Deltası’nda Avaris’te kendi başkentlerini kurmuşlardır. 15 ve 17. Sülaleler arası (MÖ. 1640-1550) İkinci Ara Dönem olarak adlandırılır. Hiksoslar, Mısır kültürünü hemen benimsediler. Mısır tanrısı Seth’i de tapındıkları diğer tanrıların arasına kattılar. Bunun yanında Mısır’a gelirken beraberlerinde koşumlu atlar ve yeni zırh çeşitleri getirdiler ve bunlar sayesinde Mısırlıları kolayca mağlup ettiler. Ayrıca lir ve lavtayı da Mısırlılara onlar tanıtmışlardır. Hiksoslar Dönemi’nde Mısır bir kültürel zenginlik yaşamasına rağmen izole bir bölgede yaşayan Mısırlılar, dışarıdan gelen bu istilaya alışamamış ve Hiksosları hiç benimseyememişlerdi. MÖ. 1550’lerde I. Ahmose (MÖ. 1550-1525), Hiksoslara karşı, onlardan öğrendikleri atlı savaş arabalarını kullanarak savaştı ve sonunda onları yenerek Filistin’e sürdü. Nubya üzerinde de Mısır egemenliğini tekrar kurdu. Firavun Amenemhet krallık sisteminde ne gibi bir yenilik yapmıştır? Orta Krallık Dönemi’nin yıkılmasına hangi kavim neden olmuştur? Yeni Krallık Dönemi (18-20. Sülaleler: MÖ. 1550-1070) Yeni Krallık Dönemi, 18. Sülale’den I. Ahmose’nin Hiksosları yenip Mısır’da siyasal birliği tekrar kurmasıyla başlar. Hiksos istilası ile sarsılan Mısır’ın, Yeni Krallık Dönemi firavunları savaşçıydılar, pek çok ülkeyi fethederek büyük bir imparatorluk kurdular. I. Tutmosis (MÖ. 1504-1492), MÖ. 1500’lerde kuzeye doğru sefer yapıp Filistin şehirlerini ele geçirdi, Suriye’deki Mitanni Devleti’ni mağlup ederek ülkesinin sınırlarını kuzeyde Fırat Nehri’ne, güneyde ise Dördüncü Şelale’ye kadar genişletti. I. Tutmosis’in kızı Hatşepsut MÖ. 1473’te I. Tutmosis’in gerçek vârisi olduğunu iddia ederek tahtı ele geçirdi. Hatşepsut’un üvey oğlu olan güçlü firavun III. Tutmosis (MÖ. 1458-1425) tahta geçtiğinde, Filistin ve Suriye üzerine en az 17 sefer düzenledi. Fırat’a kadar Suriye ve Filistin’i ele geçirdi. Nubya üzerinde de egemenliğini kabul ettirdi. 6 7 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 19 III.Amenofis’in oğlu IV. Amenofis (MÖ. 1352-1335), MÖ. 1350’lerde Mısır’ın geleneksel tanrıları yerine Güneş (Aton) monoteizmini (tektanrıcılık) yerleştirerek dinde reform yapmak istemiştir. Bu Güneşe tapma kültüydü. IV. Amenofis olan ismini Aton’un hizmetkârı anlamına gelen Eknaton olarak değiştirmiştir. Aton için Teb kentinde ilk tapınak yapıldı. Başkent Orta Mısır’da yeni kurulan Akhetaton (bugünkü Tell el-Amarna) kentine taşındı. Burada bir Aton Tapınağı yapıldı. Eknaton ile ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle doğrudan doğruya ışınlarını saçan güneşin altında gösterilmiştir. IV. Amenofis’in Güneşi tek tanrı olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini çekmiş, bu nedenle ülke karışıklığa sürüklenmiştir. Birçok tapınak kapatılmış, toprakların bütün kullanım hakları doğrudan firavuna devredilmiş, ekonomik yapı bozulmuştur. Kısacası yeni din benimsenmemiştir. MÖ. 1335’te Eknaton’un ölümüyle başa geçen Tutankamon döneminde Akhetaton şehri tamamen terkedildi ve başkent Teb şehrine taşındı. Tutankamon, eski Mısır dini olan Amon dinini ve politeizmi (çok tanrıcılığı) geri getirmiştir. Firavun, daha 19 yaşında iken hastalanarak ölmüştür. Krallar Vadisi’ndeki mezarı 1922 yılında bulunana kadar bozulmadan kalmıştır ve çok zengin mezar armağanları içermektedir. I. Ramses (MÖ. 1307-1306) 19. Sülale’nin kurucusudur. Onun ardıllarından 19. Sülale firavunlarının en güçlüsü olan II. Ramses (MÖ. 1290-1224), Mısır ülkesinin kuzey sınırı kabul edilen Suriye egemenliği için Hititlerle mücadele etmiştir. MÖ. 1285 yılında Suriye’de Kadeş şehrinde Hitit Kralı Muvatalli ile savaşmıştır. Tarihe Kadeş Savaşı olarak geçen bu savaş sonucunda II. Ramses büyük bir zafer kazandığını iddia etmesine rağmen, Hitit kaynaklarına göre yenilgiden şans eseri kurtulmuş ve savaşta başarı sağlayamamıştır. MÖ. 1270 yılında II. Ramses ve Hitit Kralı III. Hattuşili arasında yapılan Kadeş Barış Antlaşması, tarihte iki devlet arasında yapılan ilk yazılı antlaşmadır. Antlaşmaya göre Kuzey Suriye Hititlerde kalmıştır. II. Ramses aynı zamanda III. Hattuşili’nin iki kızıyla evlenmiş, akrabalık ilişkileri kurulmuştur. II. Ramses ayrıca saltanatı sırasında yaptığı bayındırlık faaliyetleri ile de hatırlanır. Delta Bölgesi’nde Per Ramessu’da görkemli bir başkent Resim 1.9 Firavun Eknaton (IV. Amenofis) (solda), karısı kraliçe Nefertiti ve çocukları (Taş sunak üzerine işlenmiştir. Neues Museum-Berlin) 20 Genel Uygarlık Tarihi kurmuştur. Başkentte sarayı ile başlıca tanrılar olan Amon, Ra ve Set tapınakları vardı. Ayrıca Teb kentinde Nil Nehri’nin batı kıyısında etkileyici bir tapınak mezar olan Ramasseum’u, Yukarı Mısır’da ünlü Abu Simbel Tapınağı’nı da yaptırmıştır. II. Ramses’ten sonra ülke giderek zayıflamıştır. Filistin, Suriye ve Nubya egemenliği kaybedildi. Libyalıların Mısır’a saldırıları arttı. 20. Sülale’nin son krallarının hepsi Ramses adını almışlar ve ülkenin kötü gidişini durdurmaya çalışmışlarsa da başarılı olamamışlardır. MÖ. 1070’de XI. Ramses’in ölümünden sonra Teb rahipleri merkezî otorite karşısında güçlerini artırmışlar ve ayrılıkçı hareketlere girişmişlerdir. MÖ. 1070-712 yılları arasında Üçüncü Ara Dönem yaşanmış ve Mısır küçük yönetim alanlarına parçalanmıştır. Geç Dönem (25-31. Sülaleler: MÖ. 712-332) Mısır’da firavunların egemenliğinin son bulması sonucunda, MÖ. 8. yüzyılın ortalarında Güney Mısır, Nubya kökenli Kuşiler Hanedanı tarafından kontrol edilmeye başlandı. Bu hanedanın kralları kendilerini firavunların halefi olarak görmüşlerdir. MÖ. 727 yılında kralları Piankhi, kuzeye doğru ilerledi, Delta Bölgesi’ni eline geçirerek, 25. Mısır Sülalesini kurarak egemenliğini ilan etti. Mısır, MÖ. 671’de Assur Kralı Esarhaddon tarafından ele geçirildi. Kuşiler güneye çekilmek zorunda kaldılar. Assurluların ana vatanları uzaktaydı. Bu nedenle Mısır’ın konrtrolünü yerel bir yönetici ile sağlamak istemişlerdi. Kendilerine Sais kentine bağlı küçük bir Delta krallığından Psammetikos adlı bir yönetici seçtiler. Psammetikos diplomasi ve güç kullanarak tüm Mısır’da hâkimiyetini kabul ettirerek 26. Sülale’yi kurdu. Psammetikos (MÖ. 664-610) Mısır’ın birliğini tekrar sağlamıştır. Soylular, görkemli mezarlara gömülmüşler, büyük boyutlu tapınaklar inşa edilmiş ve ilk kez büyük bir donanma oluşturulmuştur. Ayrıca Psammetikos, Yunanlı kolonistlerin MÖ. 620 yılında Sais şehri yakınlarında Naukratis ticaret kolonisini kurmalarına izin vermiştir. Firavun Amasis (MÖ. 570-526) zamanında ise Mısır son parlak dönemini yaşamıştır. Amasis’in ölümünden hemen sonra Persler, MÖ. 525’te Kral III. Psammetikos komutasındaki Mısır ordusunu yenmiş ve Mısır’ı bir Pers eyaleti (satraplık) olarak kendilerine bağlamıştır. Persler 27 ve 31. Sülaleleri kurmuşlardır. MÖ. 332 yılında Büyük İskender’in Mısır’ı ele geçirmesiyle Pers egemenliği son bulmuştur. Ülke MÖ. 332-323 tarihleri arasında Büyük İskender İmparatorluğu’na, İskender’in ölümünden sonra komutanlarından I. Ptolemaios tarafından kurulan Ptolemaioslar Devleti’ne bağlanmış, MÖ. 30 yılında Ptolemaioslar Devleti’nin Roma tarafından ortadan kaldırılmasından sonra bir Roma eyaleti hâline (Aegyptus) gelmiştir. Bizans Dönemi’nden sonra, MS. 640’larda Arapların eline geçmiştir. ESKİ MISIR UYGARLIĞI Devlet Yönetimi Mısır, diğer Ön Asya krallıkları gibi mutlak bir krallıktı. Firavun sözcüğü büyük ev anlamındadır. Bu sözcüğün kral anlamında kullanılması Yeni Krallık Dönemi’nden itibaren kabul görmüştür. Firavun, tanrıların yanında gösterilir ancak tanrı değildir. Tanrının yeryüzündeki temsilcisidir. Horus’u temsil eder, Güneş Tanrısı Ra’nın oğludur. Orta Krallık Dönemi’nde firavunların firavunluğunun tanrılar tarafından onaylanması gerekir. Yeni Krallık Dönemi’de yaşayan firavunlar ise tanrısallaştırılmıştır. Firavun, tanrının temsilcisi olarak toprakların, malların ve insanların sahibidir. Firavun, uyruklarını beslemek, onların her türlü ihtiyaçlarını karşılamak, 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 21 adaleti sağlamak ve yasaları yapmak ile görevlidir. Aynı zamanda ordunun başkomutanıdır. Tanrıların tapınaklarını inşa etmek, aynı zamanda da kültlerine nezaret etmek zorundadır. Firavunun tanrılardan aldığı meşruiyeti genellikle babadan oğula ya da kardeşten kardeşe geçer. Erkek vâris olmaması durumunda kraliyet ailesinden bir kızla evlenen erkek krallığa sahip olabilirdi. Firavundan sonra en önemli kişi, firavunun yardımcısı olan vezirdi. Merkezden atanan eyalet valileri, kral adına ülkeyi yöneten vezire karşı sorumluydular. Vezir, aynı zamanda baş yargıçlık görevini yürütüyordu, ekonomiden, hazineden ve bütün inşaat faaliyetlerinin denetiminden sorumluydu. 18. Sülale krallarından II. Amenofis (İ.Ö. 1427-1401) Dönemi’nden başlayarak, yönetim sorumluluğunu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaşmıştır. Memurlar okuma yazma bilenler arasından seçiliyordu. Tarla sınırı ölçme, vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili işlere bakarlardı. Mısır, güçlü dönemlerde eyaletlere bölünerek idare edilmekteydi. Her eyaletin başında firavun tarafından tayin edilmiş bir vali bulunurdu. Bir başka sınıf olan rahipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlardı. Memurlar ve rahipler devletin gücünü kaybettiği zamanlarda nüfuz mücadelelerine girişmişlerdir. Memurlar ve rahiplerin altında çok geniş bir çiftçi tabakası vardı. Mülk ve toprak daha Eski Krallık Dönemi’nden itibaren devlet malı sayılıyordu. Çiftçi tabakası çoğunlukla bağımlı durumdaydı. Bunlardan başka zanaatkârlar da başka bir sınıfı oluşturmaktaydı. MÖ. 2. binyıldan itibaren köleler de görülmeye başlar. Ancak Mısır’da köleliğin ekonomik bakımdan özel bir önemi olmamıştır. Bilim Eski Mısır’da matematik, tayınların paylaştırılması gibi idari görevler nedeniyle geliştirilmiştir. Farklı görevler yapan kişilerin, payları da farklıydı. Mısırlılar payı birden büyük olan kesirleri hesaplarken zorluk çekiyorlardı. 7/8’i ifade etmek istediklerinde 1/2+1/4+1/8 şeklinde gösterirlerdi. Aritmetik bilgileri de basit düzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. Mısır geometrisi bazı problemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsü şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Özellikle taşkınlardan sonra Nil kenarındaki tarla sınırlarının saptanmasında geometri çok önemliydi. Mısırlılar kenar uzunluklarının oranı 3, 4, 5 olan üçgenin hipotenüsünün karşısındaki açının dik açı olduğunu biliyorlardı. Bazı bilim adamları Mısırlıların Pisagor teoremini bildiklerini düşünmektedirler. Pi sayısını gerçek değere (3.1416) çok yakın olarak 3,16 olarak hesaplamışlardı. Bir üçgenin alanını da hesaplayabiliyorlardı. Eski Mısır’da yaşayan insanlar tıp konusunda da bazı bilgilere sahiptiler. Yaşam süresi azdı. Çocukların anne sütünden kesildikleri yaş olan 3 yaşında çocuk ölümlerinin yüzdesi çok yüksekti. Genellikle ortalama ömür 29 yıldı. Parazit hastalıkları, verem, diş eti iltihabı yaygın görülen rahatsızlıklardı. Mısırlı doktorların kırıkları ve açık yaraları iyileştirebildikleri saptanmıştır. Ancak insan vücudunun nasıl çalıştığına ilişkin bilgileri gelişmemiştir. Kalbin vücudun merkezi olduğu, kan yanında salya, idrar ve sperm gibi sıvıların da kalpten çıktığı düşünülmekteydi. Mısırlıların MÖ. 3000’lerde geliştirdikleri Mısır takvimi, Dünya Kültür Tarihi açısından çok önemlidir. Nil Nehri’nin periyodik taşkınlarına dayanan bir takvimdir. Bu takvime göre bir yılda dörder aylık 3 mevsim (Taşkın, Ekin, Hasat) vardı. Buna dayanarak bir yılı 30 günlük 12 aya bölmüşler, buna 5 gün ekleyerek 365 günlük bir Güneş Yılı geliştirmişlerdir. Ancak 365 güne ilaveten altışar saatten 4 yılda bir oluşan artık gün olmadığı için Mısırlıların Güneş Yılı her dört yılda bir 22 Genel Uygarlık Tarihi 1 gün geri kalıyordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her dört yılda bir fazla gün ekleyerek, Mısır takviminin bir yıldaki 6 saatlik hatasını düzeltecektir. MS. 1582’de Papa XIII. Gregor tarafından yapılan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kullandığımız Gregoryen takvimi ortaya çıkmıştır. Mısırlılar basit güneş saatleri de yapmışlardır. Üzerlerinde saati gösteren çizgiler vardır ve güneşin gölge uzunluğuna göre saat tespit edilebiliyordu. Eski Mısır takviminin Dünya Kültür Tarihi açısından önemi nedir? Yazı Eski Mısır’da MÖ. 3000 yılı civarında yazı ortaya çıkmıştır. Yazı Mısır’da da Sümerlerde olduğu gibi eşyanın şeklini çizmekle başlamıştır. Ancak Sümer yazısından farklı olarak Mısır hiyeroglifi temelde resim biçimindedir. Hiyeroglif yazı (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos) özellikle kutsal metinlerin taşa kazınmasında kullanılan resmî bir yazıydı. Mısır yazılı belgelerinin büyük bir kısmını oluşturan yönetim ve hukuk metinlerinin yazımında gün geçtikçe en yaygın hiyeroglif işaretleri kısaltılarak kullanılmaya başlandı. Zamanla bu kısaltmalar çoğalınca hiyerogliften tümüyle farklı bir yazı olan hiyeratik yazı ortaya çıktı. Hiyeroglif yazıya göre çok daha kısa sürede yazılabiliyordu. Bu yazı MÖ. 200’e kadar kullanılmıştır. MÖ. 700’den sonra hiyeratik yazının basitleştirilmiş hâli olan demotik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) denilen halk yazısı ortaya çıkmıştır. Bu yazı halkla ilgili hukuki metinlerde kullanılmıştır. MS. 3. yüzyıldan itibaren demotik yazının yerine kopt yazısı denilen bir yazı türü kullanılmıştır. Mısır hiyeroglifleri 1822 yılında Eski Mısır Uzmanı ve Dilbilimci Jean-François Champollion tarafından çözülmüştür. Mısır yazısının belirgin özelliği, onun her zaman aslına bağlı kalmış olması ve basit işaretlerden oluşmuş olsa bile Fenike, Eski Yunanca ve günümüzün modern dillerinin yazıları gibi alfabetik olmasıdır. Eski Mısır’da saray, ordu ve tapınaklarda yazıcı okulları vardı. Çünkü çeşitli devlet kurumlarında çalışacak memurların okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Öğretmenler, çoğunlukla rahiplerdi. Küçük köylerde ise yazıcılar ailelerine ve akrabalarına okuma yazma öğretirlerdi. Öğrencilere öncelikle hiyeratik yazı, daha sonra daha karmaşık olan hiyeroglif yazı öğretilirdi. Öğrenme süreci 12 yıla kadar çıkıyordu. Okuma yazma öğrenen öğrenciler coğrafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret, din ve anatomi dersleri de görüyorlardı. Mısırlılar yazı yazmak için papirüsleri kullanıyorlardı. Papirüs, Nil Nehri’nde yetişen saz türü bir bitkidir. Bitkiyi kâğıt hâline getirmek için, gövdesinden ince şeritler kesilir, düz bir zemine önce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklaşık 48x43 cm boyutlarındaki her tabaka uç uca eklenerek 40 m uzunluğa kadar ulaşan papirüs ruloları yapılabilirdi. Yazı, yatay şeritlerin olduğu yüze, siyah mürekkep kullanılarak, kolonlar hâlinde yazılır, önemli sözcüklerin altı kırmızı aşı boyasıyla çizilirdi. Papirüsler yazıldıktan sonra rulo hâlinde saklanırlardı. Pahalı ve nadir bulunan bir malzemeydi. Üzerine yazı yazmak da beceri isteyen bir işti. Bu nedenle okullarda öğrenciler kopya etmeleri için verilen metinleri, ödevlerini çanak çömlek parçaları ya da kireç taşı parçaları üzerine yazıyorlardı. Yeni Krallık zamanında tahta tabletler de kullanılmıştır. Eski Mısır’da kullanılan yazı tipleri nelerdir? 8 Hiyeratik Yazı: Kutsal yazı. Hiyerogliflerin el yazısı hali olarak düşünülmelidir. Mısır rahipleri ve katipler tarafından kayıt tutmak için kullanılmıştır. Kopt Yazısı: Hristiyan Mısırlıların (kıpti) Yunan alfabesine yaptıkları 6 harflik ilave ile oluşan yazı. 9 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 23 Mimari Eski Mısır mimarisi, anıtsal örnekleri olan mezarlar ve tapınak yapılarında yoğunlaşmıştır. Saray yapıları ise günümüze kadar korunamamıştır. Mezarlar: Mısır kralları MÖ. 3000’lerde kerpiçten yapılmış mastaba adı verilen mezarlara gömülmüşlerdir. Bu tip mezarlarda dik bir kuyu içinde, zemin seviyesinin altında bir mezar odası bulunur. Mezar odasının tam üzerinde zemin seviyesinde dikdörtgen planlı, kerpiç ya da taştan bir yapı yer alır. Yapının doğu yüzüne ölünün ruhunun (Ka) geçebileceğine inanılan sahte kapı yapılırdı. Burası aslında küçük bir odaydı. Kapının üzerinde ölünün unvanı ve adı yazılırdı. 3. Sülale zamanında oda genişletilmiş, 4. Sülale zamanında ise oda içine bir sunak eklenmiştir. Sunak üzerine yiyecek maddelerini sembolize eden maddeler ya da gerçek yiyecekler bırakılırdı. Ayrıca odaya ölünün heykel ve heykelcikleri konulurdu. Eğer ölünün mumyası bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin içine gireceğine inanılırdı. Oda duvarları ise günlük hayattan alınan resimlerle süslenirdi. Halk tabakası da mastabalara gömülmüştür. Halka ait mastabalarda, oda duvarlarında ekim, hasat, bağ bozumu, hayvancılık, balıkçılık, avcılık, dokumacılık gibi işler baştan sona kadar bir film şeridi gibi her aşaması (ekme, biçme, balyalama) ile resmedilmiştir. Bunların yanında oyunlar, danslar, yelkenliler gibi sahneler de vardır. Bu sahnelerde mezarda yatan kişi, faaliyetleri bizzat yönetir şekilde gösterilmiştir. Daha sonra 6. Sülale zamanında mezar odalarında duvar resimleri yanında ölünün biyografisi de yer almıştır. Mastabalar piramitlerin yakınına inşa edilmişlerdir. 3. Sülale’den itibaren krallar için büyük mastabalar yapılmıştır. Firavun Coser’in ünlü basamaklı piramidi kral mezarlarının ilk anıtsal örneğidir. Mimar İmhotep, taştan bir mastabanın üzerine bir diğerini yerleştirerek basamaklı piramidi inşa etmiştir. Bu piramitte gömü odası, toprak hizasının altındadır. Mısır firavunları MÖ. 2630 ile MÖ. 1640 yılları arasında kendilerine piramit biçiminde mezarlar yaptırmışlardır. Bu tipte büyük mezar anıtları, firavunların ölümlerinden çok önce yapılmaya başlanmaktaydı. Piramitlerin iki ana türü vardı: BaResim 1.10 Bir mastabanın kesit çizimi 24 Genel Uygarlık Tarihi samaklı piramitler ve Gerçek piramitler. Gerçek piramitler 4. Sülale’den itibaren yapılmaya başlanmıştır. Bunlar basamaklı piramitlerin gelişmesi sonucu ortaya çıkmışlardır. Basamaklı piramitten, gerçek piramit mezar anıtlarına geçiş, 4. Sülale’nin ilk firavunu Snefru’nun Memfis’in 50 km kuzeyindeki Meidum’da ve Dahşur’da yaptırdığı piramit mezarlarda görülebilmektedir. Meidum’daki piramidin üst kısmı eğimi azaltılarak bitirilebildiğinden bu piramit eğik olmuş ve Eğri Piramit olarak adlandırılmıştır. Snefru daha sonra Dahşur’da ilk gerçek piramit olan Kızıl Piramidi inşa ettirmiştir. Snefru’nun oğlu olan Keops, Gize platosunda kendisi için en büyük piramidi inşa ettirmiştir. Bu piramidin yanında yer alan oğlu Kefren ve Mikerinos’a ait piramitler daha küçük boyutlardadır. Söz konusu piramit mezarlar taştan inşa edilmişlerdir. Antik dünyanın 7 harikasından biri olan Keops Piramidi’nin kenar uzunluğu 230 m, yüksekliği 146 m’dir. Her üç piramit de Eskiçağ’da soyulmuştur. Piramitler tek başlarına durmazlar, bir cenaze kompleksinin parçasıdırlar. Örneğin Kefren’in piramit mezarının doğu kenarında cenaze töreninin yapıldığı bir tapınak ve tapınağa ulaşan üzeri kapalı bir koridor bulunmaktadır. Keops’un piramidinin doğusunda ve batısında mastaba mezarlar yer alır. Kral ailesinden gelenler doğu kesimindeki mezarlara, yüksek görevliler ise batı kesimdeki mezarlara gömülmüşlerdir. 5. Sülale firavunları piramitleri daha küçük ölçekte yaptırmışlardır. Piramit yapımı Orta Krallık Dönemi’ne kadar devam etmiştir. Piramitlerin her türlü çabaya rağmen kolaylıkla soyulması, piramidin altına ya da içine inşa edilen mezar odalarındaki hediyelerin, mezar soyguncuları tarafından talan edilmesi üzerine, Orta ve Yeni Krallık zamanlarında kaya mezarlarına ağırlık verilmiştir. Orta Krallık zamanında Deir el-Bahri’de yapılan Mentuhotep’in kaya mezarı ve Yeni Krallık zamanında Hatşepsut’un Deir el-Bahri’deki kaya tapınak mezarı bunların anıtsal örnekleridir. Yeni Krallık Dönemi’nde mezar soyguncuları nedeniyle kaya mezarları çok gizli yerlere yapılmışlardır. Krallar Vadisi’nde bulunan gizli kaya mezarları koridorlar, gizli geçitler, sahte mezar odaları ve gerçek mezar odasından oluşacak şekilde karmaşık yapıda yapılmaya başlamışlardır. Geç dönemde ise anıtsal mezarResim 1.11 Hatşepsut’un Deir el-Bahri’deki kaya tapınak mezarıMısır 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 25 lar yerine büyük lahitler kullanılmıştır. Halk tabakası da kralları gibi Yeni Krallık Dönemi’nde kayalıklar içine oyulan mezar odalarına, geç dönemde de lahitlere gömülmüşlerdir. Tapınaklar: Eski Krallık Dönemi’nde yapılmış tapınakların en güzel örnekleri Güneş Tanrısı Ra için yapılanlardır. Abu Gurab’da yaptırılan Güneş Tapınağı en güzel örneklerden biridir. Tapınağın en belirgin özelliği içinde bir sunağın bulunduğu açık avlu ve Güneş Tanrısı’nın simgesi olan kalın bir dikili taştır. Tapınak alanını sınırlayan duvarların dışında pişmiş topraktan bir kayık vardır. Eski Mısırlılar, Güneş Tanrısı Ra’nın gece bu kayığa binerek gece yolculuğuna çıktığına inanıyorlardı. 5. Sülale’nin bütün firavunları bu tür Güneş tapınaklarını piramitlerinin yanı başına yaptırmışlardır. Deir el- Bahri’de bulunan Mentuhotep Tapınağı, Orta Krallık zamanından günümüze kadar bozulmadan gelebilen tapınaklardan biridir. Kayalık bir dağın yamacına yapılan tapınak, ölen insanlar için yapılan ayinlerde kullanılan bir tapınaktır. Bir başka deyişle tapınak, ölü kültü ile ilgilidir. Yeni Krallık zamanında tapınaklar, büyük tanrılara adananlar ve ölü kültü ile ilgili mezar tapınakları olmak üzere iki tiptir. Firavun Hatşepsut’un Deir elBahri’de Krallar Vadisi’nde bulunan teraslı tapınağı ve II. Ramses’in Ramesseum’u ölü kültü ile ilgili tapınaklardır. Yeni Krallık Dönemi’nde ülke dışına sefere çıkan Mısır kralları yaptıkları savaşlarda başarı kazandıkları zaman tanrılara şükranlarını sunmak için yeni tapınaklar yaptırmışlar ya da eskilerini geliştirmişlerdir. Karnak ve Luksor tapınakları bu türde tapınakların en güzel örnekleridir.II. Ramses tarafından büyük tanrılar için kaya tapınakları da yaptırılmıştır. Bunların en güzel örneği Abu Simbel’de bulunan kaya tapınağıdır. Resim 1.12 Abu Gurab Güneş Tanrısı Tapınağı 26 Genel Uygarlık Tarihi Saray yapılarının hemen hemen hepsi kerpiçten yapıldıkları için günümüze kadar gelememişlerdir. Özellikle Yeni Krallık Dönemi’nde Teb şehri saray yapıları önemliydi. Din ve Ölü Gömme Gelenekleri Din: Sülalelerden önceki dönemde hayvan biçimli tanrılar vardı. Bunlar totem din inanışından kaynaklanmaktaydı. Totemler zamanla nomelerin tanrıları düzeyine yükselmişlerdir. Daha sonra tanrılar insan biçiminde düşünülünce hayvan totemlerinin bazı uzuvları insan vücuduna eklenmiştir. Böylece hayvan başlı insan vücutlu tanrı betimlemeleri ortaya çıkmıştır. Belli başlı Mısır tanrıları şöyleydi: Gök Tanrıçası Nut; Yer Tanrısı Geb; Hava Tanrısı Şu; Gökyüzü Tanrısı Şahin Başlı Horus, Güneş tanrıları Şahin ya da Şahin Başlı Ra, Amon ve Aton; Ay Tanrısı Hons; Timsah ya da Timsah Başlı Suların Tanrısı Sobek; Apis Boğası; Balıkçıl Kuşu Başlı Yazma ve Sayma Tanrısı Thoth; Yaban Eşeği Başlı, Düzensizliğin, Çöllerin, Fırtınaların ve savaşın tanrısı Set; Mumyalama ile ilgili Nekropolis Tanrısı Çakal Başlı Anubis; Ölüm ve Öbür Dünya Tanrısı Osiris; Osiris’in Karısı Koruyucu Tanrıça İsis; Aslan ya da Kedi Başlı Savaş Tanrıçası Bastet; Mumya Biçimli İnsan Şeklinde Bereket Tanrısı Min; Aile Tanrısı ve Genç Kızların Koruyucusu Bes; Su Aygırı ve Hamile Kadın Vücudu Karışımı Olan Hamile Kadınların Koruyucusu Taveret, Doğruluk ve Adalet Tanrıçası Ma’at. IV. Amenofis (Eknaton) Güneş Tanrısı Aton dinini önermiş ancak güneşi tek tanrı olarak kabul ettirmeye dayalı bu dini yaymakta başarılı olamamıştır. Onun ölümünden sonra eskiden olduğu gibi Amon dinine geri dönülmüştür. Dinî tapınımlar rahipler tarafından yürütülüyordu. Önemli kült merkezleri arasında Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb şehirleri yer almaktaydı. Ölü Gömme Gelenekleri: Mısır’da yaşam süresi kısa olduğu için yirmili yaşlarına ulaşacak kadar uzun yaşayanlar mezarlarını planlamaya başlarlardı. Ölen kişinin ölümden sonraki yaşamına karar verilen bir duruşma, tanrılar katında yapılırdı. Duruşmaya Osiris başkanlık ederdi. Duruşmada ayrıca ölünün önünde yalvarmak zorunda olduğu kırk iki yargıç bulunurdu. Anubis ölümlüler ülkesinde gerçekleştirilen kalbi teraziye koyma seremonisine de eşlik ederdi. Ölünün kalbini Resim 1.13 Luksor tapınağıMısır 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 27 terazinin bir gözüne koyardı. Terazinin diğer tarafına da dürüstlüğü ifade eden bir tüy konulurdu. Kalp tüyden daha hafif gelirse kişinin iyi bir hayat geçirdiği kabul edilirdi ve yeni hayatına geçişine izin verilirdi. Kalp tüyden ağır gelirse, günahkâr ölünün kalbi korkunç bir canavar tarafından yutulurdu. Bu sırada bütün olup biteni tanrıların kâtibi tanrı Thoth yazarak not alırdı. Sülaleler öncesi dönemde ölüler çöl kenarına açılan çukurlara gömülüyor ve sıcak kum cesedin nemini alarak, kurumasına neden oluyordu. Bunu tesadüfen gören Mısırlılarda öldükten sonra ruhun bedene tekrar girip öbür dünyada yaşamaya devam edebilmesi için, bedenin korunması gerektiği inancı gelişti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanması gerekiyordu. Sülalelerin başlangıcından hemen önce cesetler sandukalara konulmaya başlandı ve kum ile temas kesildi. Bu nedenle de cesedi korumak için mumyalama tekniği geliştirildi. Mumyalama işleminin gerçekleştirildiği mekân taşınabilir, ölünün evi yakınına kurulan bir çadır veya tapınaklarla bağlantısı olan özel bir mumyalama yeriydi. Öncelikle vücut yıkanıyordu. Daha sonra özel bir masaya yatırılıyordu. Burun deliğinden çengele benzeyen bir alet yardımıyla beyin, karnın sol alt kısmında küçük bir yarık açılarak mide, karaciğer, akciğer ve bağırsaklar çıkarılıyordu Kalp vücut içinde bırakılıyordu. Beyin dışındaki iç organlar natron ile kurutulduktan sonra kanopik adı verilen 4 adet vazo içine konulurdu. Bu vazolar Osiris ve İsis’in oğlu olan Horus’un 4 oğlunun başını temsil eden figürler şeklindeydi. Çakal başlı Duamutef mideyi, şahin başlı Kebehsenuf bağırsakları, maymun başlı Hapy akciğeri, insan başlı olan İmset karaciğeri korurdu. Resim 1.14 Osiris başkanlığındaki ölüler mahkemesini gösteren Teb’de bulunmuş olan papirüs Resim 1.15 Kanopik vazolar Natron: Karbonat, bikarbonat, klorid ve sodyum sülfat karışımı. Nil Nehri’nin kenarında doğal olarak bulunuyordu. 28 Genel Uygarlık Tarihi Boşalan yerler hurma şarabı ile yıkanıyordu. Bir çeşit tuz olan natron vücut içine ve dışına konularak 40 gün bekletiliyor ve vücudun nemi alınıyordu. Vücut bu işlemlerle kurutulduktan sonra, yağlanır, erimiş reçine sürülür ve keten bezlerle sarılırdı. Sargılar arasına muska ve takılar konulurdu. Hazırlanan mumya ahşap bir tabuta, ancak ölen kralsa biri altından diğer ikisi ahşaptan 3 tabut içine konurdu ve bu tabutların hepsi son kez taş bir lahitin içine yerleştirilirdi. Kanopik vazolar da yanına koyulurdu. Mumyalama işlemi toplam 70 gün sürerdi. Mumyalama sadece insanlara değil kutsal sayılan kedi, boğa, timsah gibi hayvanlara da yapılırdı. Mumyalama ayinlerine katılan kişi sayısı, o kişinin toplum içindeki statüsünü gösterirdi. Bu ayinler dizisinin en önemli kısmı özel bir aletle yapılan, mumyanın ağzını açma törenidir. Böylelikle mumya ikinci hayatında yiyip, duyup, görebilecekti. Bu işlemden sonra mezar hazırlanır, kişinin özel eşyaları, günlük kıyafetleri, yemekler, sabti, şavati veya usepti adı verilen heykelcikler ve papirüse yazılmış Ölüler Kitabı konulurdu. Useptiler, ölü öbür dünyada angarya bir iş yapmaya çağırıldığında onun vekili olarak görev yapacak olan işçilerdi. Böylelikle ölü öbür dünyadaki yaşamına uğurlanırdı. 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 29 Özet Dünya ve canlıların oluşumunu, ilk insan türlerini açıklamak. Dünya 4.5 milyar yıl önce gaz ve toz bulutlarından meydana gelmiştir. Dünya üzerinde tek hücreli canlılar yaklaşık 3.6 milyar yıl önce, çok hücreli canlılar ise 1.7 milyar yıl önce ortaya çıkmıştır. Günümüzden yaklaşık 570 milyon yıl önce Birinci Zaman (Paleozoyik)’da bitkiler ve hayvanlar dünyada görülürler. İkinci Zaman’da (Mezozoyik), günümüzden 230 milyon yıl önce dinazorlar, 220 milyon yıl önce de memeliler görülmeye başlar. Bu dönemin sonlarında yaklaşık 65 milyon yıl önce dinazorların soyu tükenmiştir. Dördüncü zaman Pleistosen ve Holosen olmak üzere iki evrelidir. Günümüzden 2 milyon yıl kadar önce başlayan Pleistosen dönem 10 bin yıl öncesine kadar devam eder ve Paleolitik (Eski Taş) Çağ bu dönemde yaşanmıştır. Holosen dönem ise günümüzden 10 bin yıl önce başlar ve günümüzde de devam etmektedir. Bütün insan türleri Paleolitik Çağ’da görülmüştür. Alt Paleolitik Çağ’da (G.Ö. 2.500.000- 200.000) homo habilis, homo rudolfensis, homo erectus, homo ergaster ve homo heidelbergensis; Orta Paleolitik Çağ’da (G.Ö. 200.000-40.000) homo neanderthalensis ve homo sapiens; Üst Paleolitik Çağ’da (G.Ö. 40.000-12.000) da homo sapiens türü insanlar görülmüşlerdir. Mezopotamya’nın coğrafi yapısını ve Eski Mezopotamya tarihini genel hatlarıyla kavramak. Dicle (İdiglat) ve Fırat (Purattu) nehirleri Mezopotamya’ya hayat verir. Eskiçağ’da Dicle ve Fırat, bugün denize döküldükleri noktadan 200 km daha içeride birbirlerinden ayrı olarak Basra Körfezi’ne dökülmekteydiler. Nehirlerin getirdiği alüvyon nedeniyle deniz dolmuş, nehirler yatak değiştirip birleşerek Şattülarap Nehri’ni oluşturmuşlardır. Mezopotamya’da Paleolitik Çağ’dan (Eski Taş Çağı) (MÖ. 1.100.000-12.000) itibaren insanlar yaşamaya başlamıştır. Bu çağa ait taş aletlere Kuzey Mezopotamya’da Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Batman ve Kuzey Suriye’de rastlanmıştır. 12000-10.000 yılları arasındaki Epipaleolitik Çağ’da (Orta Taş Çağı) iklim ılımanlaşmış bitki ve hayvan türleri çoğalmıştır. Hassuna, Samarra, Halaf ve Ubeyd Mezopotamya’nın Neolitik ve Kalkolitik çağlardaki önemli kültürlerdir. Bölgenin bir sonraki evresi Uruk Dönemi (MÖ. 4000-3100) dir. MÖ. 3200’de rahipler, ekonomik kayıtların tutulması sırasında yazıyı geliştirmişlerdir. Mezopotamya’nın tarihi dönemleri Sümerler ile başlar ve sırasıyla, Erken Hanedanlar Dönemi (MÖ. 2900-2350), Akkadlar (MÖ. 2350-2150), Yeni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi) (MÖ. 2112- 2000), Assurlular ve Babilliler, Kassitler, Assur ve Urartu Krallıkları, Yeni Babil Devleti (MÖ. 625- 539) birbirini takip eder. Mezopotamya, MÖ. 539-331 tarihleri arasında Pers Devleti’nin bir parçası olmuştur. Daha sonra bir süre İskender İmparatorluğu’nun, Büyük İskender’in MÖ. 323 yılında ölümünden sonra Selevkosların eline geçmiştir. Romalılar, Mezopotamya’nın kuzeybatı bölümünü kısa bir süre (MS. 115-117) egemenlikleri altına almışlardır. MS. 226-640 tarihleri arasında Sasaniler, son olarak da MS. 640’larda Araplar Mezopotamya’ya hâkim olmuşlardır. Eski Mezopotamya’nın devlet yönetimini, hukukunu ve dinini açıklamak. Devlet Yönetimi: Sümerlerde yönetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karşımıza çıkmaktadır. Akkad egemenliğinde merkezî krallık yönetimi görülür. Akkadlar devletlerini merkezî sistemle yöneterek bütün dünyayı yönetme düşüncesini geliştirmişlerdir. Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dönemi kralları da ülkelerini mutlak monarşi sistemiyle yönetmişler, ülkelerinin topraklarını eyaletlere bölerek başlarına valiler atamışlardır. Hukuk: Sümerlerde adaletin koruyucusu olarak Güneş tanrısını (UTU) kutlamaktaydılar. Adaletin yeryüzündeki temsilcisi hâkimlerdi. En büyük hâkim, başyargıç ise kraldı. Fakat onun mahkemede bulunamadığı hâllerde, kralın vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlardı. Mahkemeler tapınağın veya şehrin kapısında yapılırdı. Mezopotamya’da bugüne kadar bulunan kanunlar yazılış sırasına göre şunlardır: I. Sümerce Yazılı Kanunlar: a) Urukagina Kanunu b) Ur-Nammu Kanunu c) Ana İttişu Kanunu d) Lipit-İştar Kanunu 1 2 3 30 Genel Uygarlık Tarihi II.Akkadca Yazılı Kanunlar: a) Eşnunna Kanunu b) Hammurabi Kanunu c) Orta Assur Kanunları Din: Mezopotamya’da çok tanrılı bir din anlayışı hâkimdi. Sümerlerde her şehrin bir tanrısı vardı. Uruk’ta İnanna, Ur’da Nanna, Lagaş’ta Ningirsu, Nippur’da Enlil, Babil’de Marduk ve Assur’da Assur gibi. Tanrıların tapınak-ev anlamına gelen zigguratların altında yaşadığına inanılırdı. Zigguratlar tanrıların evi olması yanında yazıcı okulu, kütüphane ve arşiv işlevlerini de görmekteydi. Eski Mezopotamya kültürü ve sanatını tartışmak. Yazı ve Edebiyat: Uruk Dönemi’nin sonlarına doğru MÖ. 3200 yıllarında Uruk IV tabakasında en erken yazılı belgeler ortaya çıkar. Bunlar resim şeklindeki (piktografik) işaretlerden oluşmaktadır. Yazı yaygınlaştıkça giderek küçülmüş ve resim özelliğini kaybetmiş ve işaret kümeleri hâline gelmiştir. Bu işaretler de çiviye benzetildiği için bu yazıya çivi yazısı denilmiştir. Sümerler yazıya kavuştuktan sonra, hatıralarındaki bütün hikâyeleri, masalları, gelenekleri, yazıya geçirmeye başlamışlardı. Sümerleri, Babilliler ve Assurlular izlemiştir. Sümer edebî belgeleri üç grupta incelenmektedir: I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, Etana Mitosu), kaside ve ağıtlar. Tanrıların insanlarla olan maceralarını anlatan edebî eserlere mitos denir. Tanrılara veya tanrılaşmış krallara ölçülü ve kafiyeli olarak yazılmış övgüler (kaside) arasında Güneş ve Adalet Tanrısı Şamaş’a ve İsin Sülalesi’nden İşme-Dagan’a yazılmış kasideler örnektir. II.Epik (Destani) Eserler: Sümerler edebiyatın her dalında ölmez eserler yaratmışlardır. Destani (epik) şiirin mucidi de Sümerlerdir. Sümer destanları Kahramanlık Çağı (Tufan öncesi) krallarının icraatlarını anlatırlar. Bugüne kadar bu türden Sümerce 7 destan bulunmuştur: l) Yaradılış Destanı 2) Gılgamış Destanı 3) Lugalbanda Destanı 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destanı, 5) Ninurta Destanı 6) Kazma Destanı III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazılmış ilmi eserler. Almanak, sözlük vs. Bilim: Eski Mezopotamyalılar, MÖ. 2. binyıldan itibaren çarpım cetvelleri, kare, karekök, küp, 2 ve 16 tabanlarında logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözümleri, çeşitli geometrik şekillerin alan ve hacim hesaplarını yapmışlardır. Babil matematikçileri, pi sayısını 3 olarak hesaplamalarına karşın bunun tam değerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerçek değere (3.142) çok yakın hesaplamışlardır. Sümerler, ay takvimi kullanmışlar, yılı 12 aya bölmüşlerdir. Zamanı altmış dakikalık saatlerde ölçen ilk insanlar yine Sümerlerdi. Gün kavramını da ilk kez Sümerler geliştirmiştir. Sümerler ve Babilliler , günü gündüz ve gece olmak üzere ikiye ayırıyor ve 12 çift saate bölüyorlardı. Sümerler ve Babilliler, gündüz saatlerinde saati belirlemek için güneş saatleri yapmışlar, yine gecenin ve gündüzün bölümlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanılmışlardır. Sanat: Mezopotamya’da çanak çömlek MÖ. 7000 yıllarından itibaren üretilmeye başlar. Başlangıçta elle şekillendirilen kaplar MÖ. 4500 lerden itibaren çarkta yapılmaya başlamıştır. Neolitik Dönem’de biçimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mücevher ve küçük el sanatları ile teknolojik gelişmeyi gösteren çömlekçi çarkı, araba tekerleği, saban, yelkenli tekne, yapı kemeri ve tonoz, Mezopotamyalı toplumların uygarlığa yaptıkları katkılardır. Mezopotamya’da Sümerlerle başlayıp Yeni Babil Dönemi’ne kadar görülen zigguratlar yanında saray yapıları da mimari açıdan güzel sanat eserlerdir. Saraylar MÖ. 3. binyılın ortalarından itibaren görülmeye başlar. Kiş Sarayı, avlular, holler, taht salonları, oturma birimleri ve depolar gibi pek çok bölümden oluşur. Bunun yanında Eşnunna Sarayı, (M.Ö. 2000), Marili Zimrilim’in Sarayı (M.Ö. 1700), Dur-Karigalzu (M.Ö. 1380), Assur, Ninive ve Babil sarayları dikkat çekicidir. Mısır’ın coğrafi yapısını ve Eski Mısır tarihini genel hatlarıyla değerlendirmek. Eski Mısır kültürü Nil Vadisi’nde gelişmiştir. Dar ve birkaç kilometre genişlikte olan vadi kuzeyde Delta Bölgesi’nden güneyde Assuan’daki Birinci Çağlayan’a kadar uzanıyordu. Mısır, kuzeydeki Aşağı Mısır (Nil Deltası) ve güneyde vadi boyunca uzanan Yukarı Mısır olmak üzere iki ayrı bölümden oluşur. Batı ve doğuda çöllerle, doğuda kıyıya paralel uzanan sıradağlarla, güneyi çağlayanlarla kuşatılmıştır. Bu bölgede bulunan 4 5 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 31 kayalıklar geçişi zorlaştırmaktadır. Çağlayanların güneyinde ise Nubya yer almaktaydı. Ülkenin saldırıya en açık bölgesini kuzeyi oluşturmaktadır. İklim hemen hemen yağışsız olduğu için, toprağın verimliliği, tümüyle Nil Nehri’nin taşkınlarına bağlıydı.Mısır’da Paleolitik Çağ’dan itibaren (MÖ. 500.000) insan toplulukları yaşamaktaydı. Yeni İmparatorluk Dönemi’nin başında yerleşmiş bir geleneğe göre MÖ. 3000 yıllarında Menes adlı efsanevi bir kral, o zamana kadar ayrı krallıklar olduğu düşünülen Aşağı ve Yukarı Mısır’ı birleştirmeyi başarmıştır. Mısır Devleti’nin bu şekilde kuruluşundan Büyük İskender’in MÖ. 332 yılında Mısır’a gelişine kadar geçen süredeki Mısır tarihi, Manetho tarafından 31 sülaleye ayrılmıştır. Mısır tarihi, Erken Devir (MÖ. 3000-2650), Eski Krallık (MÖ. 2650-2134), Orta Krallık (MÖ. 2040-1640), Yeni Krallık (MÖ. 1550-1070) ve Geç Dönem (MÖ. 712-332) olmak üzere dönemlere ayrılır. Firavunların güçlerini kaybettiği zamanlarda Mısır tarihinde 3 ara devir yaşanmıştır. Eski Mısır kültürünü ve mimarisini tanımlamak. Devlet yönetimi: Eski Mısır mutlak bir krallıktı. Devletin başında kral-firavun bulunur. Krallık genellikle babadan oğula ya da kardeşten kardeşe geçerdi. Firavundan sonra en önemli kişi, firavunun yardımcısı olan vezirdi. Vezir kral adına ülkeyi yönetirdi. 18. Sülale krallarından II. Amenofis (MÖ. 1427-1401) Dönemi’nden başlayarak yönetim sorumluluğunu ülkenin kuzeyinde ve güneyinde iki vezir paylaşmıştır. Her eyaletin başında firavun tarafından tayin edilmiş bir vali bulunurdu. Bir başka sınıf olan rahipler din gücünü ellerinde bulunduruyorlardı. Memurlar ve rahiplerin altında çok geniş bir çiftçi tabakası vardı. Bunlardan başka zanaatkârlar ve MÖ. 2. binyıldan itibaren köleler de bulunmaktaydı. Bilim: Mısırlılar geometri konusunda ileri düzeyde bilgiliydiler. Mısır geometrisi bazı problemlerin çözümleriyle alan ve hacim ölçüsü şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Eski Mısır’da yaşayan insanlar tıp konusunda da bazı bilgilere sahiptiler. Parazit hastalıkları, verem, diş eti iltihabı yaygın görülen rahatsızlıklardı. Mısırlı doktorların kırıkları ve açık yaraları iyileştirebildikleri saptanmıştır. Mısırlıların MÖ. 3000’lerde geliştirdikleri Mısır takvimi Dünya Kültür Tarihi açısından önemlidir. Nil Nehri’nin periyodik taşkınlarına dayanan bir takvimdir. Daha sonra önce Julius Caesar, MS. 1582’de de Papa XIII. Gregor tarafından yapılan düzeltme sonucunda, bugün hâlâ kullandığımız Gregoryen takvimi ortaya çıkmıştır. Mısırlılar basit güneş saatleri de yapmış ve kullanmışlardır. Yazı: MÖ. 3000 yılı civarında ortaya çıkmıştır. Bu yazı hiyeroglif yazıydı. Zamanla hiyeroglif işaretlerin kısaltılmasıyla hiyeratik yazı (Kutsal Yazı) ve demotik yazı denilen yazılar kullanılmıştır. Din ve Ölü Gömme: Sülalelerden önceki dönemde hayvan biçimli tanrılar vardı. Bunlar totem din inanışından kaynaklanmaktaydı. Totemler zamanla nomelerin tanrıları düzeyine yükselmişlerdir. Daha sonra tanrılar insan biçiminde düşünülünce hayvan totemlerinin bazı uzuvları insan vücuduna eklenmiştir. Böylece hayvan başlı insan vücutlu tanrı betimlemeleri ortaya çıkmıştır. IV. Amenofis (Eknaton) Güneş Tanrısı Aton dinini önermiş ancak güneşi tek tanrı olarak kabul ettirmeye dayalı bu dini yaymakta başarılı olamamıştır. Onun ölümünden sonra eskiden olduğu gibi Amon dinine geri dönülmüştür. Dinî tapınımlar rahipler tarafından yürütülüyordu. Önemli kült merkezleri arasında Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb şehirleri yer almaktadır. Mısırlılar daha hayattayken mezarlarını planlamaya başlarlardı. İnsanlar öldükten sonra, tanrılar katında ölen kişinin ölümden sonraki yaşamına karar verilen bir duruşma yapılırdı. Duruşmaya Osiris başkanlık ederdi. Ölü gömülmeden önce mumyalanır ve cesedin bozulmaması sağlanırdı. Tarih boyunca en iyi mumyaları Mısırlılar yapmışlardır. Mimari: Eski Mısır mimarisi, anıtsal ölçekli mezarlar ve tapınak yapılarında yoğunlaşmıştır. Saray yapıları ise günümüze kadar korunamamıştır. Mezarlar; mastabalar, basamaklı piramitler, gerçek piramitler, kaya mezarları ve lahitler olmak üzere çeşitli tiplere sahiptir. Tapınaklarda ise başlangıçta yuvarlak planlı örnekler görülür. Eski Krallık’ta Güneş tapınakları, Orta Krallık’ta ölü kültü ile ilgili kaya tapınakları, Yeni Krallık’ta ise ölü kültü ile ilgili kaya tapınakları ile büyük tanrılar için inşa edilen tapınaklar önemli örneklerdir. En görkemli tapınaklar Yeni Krallık zamanında görülmektedir. 6 32 Genel Uygarlık Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. İlk taş aletleri yapan insan türü hangisidir ? a. Homo erectus b. Homo neandertalensis c. Homo heidelbergensis d. Homo habilis e. Homo ergaster 2. Sümerler’de, ilk yazılı reformları ile tanınan Sümer kralı kimdir? a. Mesilim b. Ur-Nanşe c. Urukagina d. Eannatum e. Lugalzaggesi 3. Assurlu tüccarların Anadolu’ya getirerek sattıkları maden aşağıdakilerden hangisidir? a. Altın b. Demir c. Gümüş d. Bakır e. Kalay 4. İştar Kapısı, Babil Kulesi ve dünyanın yedi harikasından biri olan Babil’in Asma Bahçeleri hangi krallık zamanında yapılmıştır? a. Akkadlar b. Eski Babil Devleti c. Yeni Babil Devleti d. Eski Assur Devleti e. Yeni Assur Devleti 5. Mezopotamya’da yazının ilk defa ortaya çıktığı kent aşağıdakilerden hangisidir? a. Eridu b. Ur c. Lagaş d. Uruk e. Umma 6. Dünyanın 7 harikasından biri olarak kabul edilen piramitlerin en büyüğü hangi Mısır firavunu tarafından yaptırılmıştır? a. Narmer b. Snefru c. Coser d. Keops e. Kefren 7. Eski Mısır Tarihi’nin “Piramitler Çağı” olarak da adlandırılan dönemi aşağıdakilerden hangisidir? a. Erken Dönem b. Eski Krallık Dönemi c. Orta Krallık Dönemi d. Yeni Krallık Dönemi e. Geç Dönem 8. Güneş Tanrısı “Ra” için yaptırılan Güneş tapınakları hangi Mısır sülalesi firavunları zamanına aittir? a. 3. Sülale b. 4. Sülale c. 5. Sülale d. 18. Sülale e. 20. Sülale 9. I. Firavunların otoritelerini kaybetmesi II. Eyalet valilerinin bağımsızlık hareketleri III. Hiksos istilası IV. Rahiplerin güç kazanmaları Yukarıdakilerden hangileri, Eski Mısır tarihinde yaşanan üç ara dönemin sebeplerindendir? a. Yalnız I b. Yalnız II c. I ve II d. III ve IV e. I, II, III ve IV 10. Mumyalama ile ilgili tanrı aşağıdakilerden hangisidir? a. Anubis b. Osiris c. Thoth d. Ra e. Horus 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 33 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sümer Okulu Uygarlık tarihi açısından bakılınca, Sümer’in kazandığı en üstün başarılar, çiviyazısının gelişmesi ve bunun doğrudan uzantısı olan resmi eğitim sistemiydi. MÖ. üçüncü binyılın başlarında yaşayan isimsiz, uygulamaya eğilimli Sümer bilgeleri ve öğretmenlerinin yaratıcılığı ve azmi olmasaydı, günümüzün entelektüel ve bilimsel başarılarının pek olanaklı olamayacağını söylemek bir abartma değildir. Elbette, ilk Sümer işaretleri olan resimyazısını icat edenler, daha sonraki zamanlarda geliştiği haliyle okul sistemini kolay kolay öngöremezlerdi. Fakat öncelikle üzerlerinde ekonomi ve yönetimle ilgili yazılar bulunan binden fazla resimyazılı küçük tabletten oluşan, bilinen en eski yazıyla yazılmış belgeler arasında bile okuma ve alıştırma yapma amaçlı sözcük listeleri içeren pek çok tablet bulunmaktadır. Bu da, daha MÖ. 3000’lerde bile bazı yazıcıların öğretme ve öğrenme üzerine düşünmüş olduklarını gösterir. Bunu izleyen yıllardaki ilerleme yavaş oldu. Fakat MÖ. üçüncü binyılın ortalarından itibaren, bütün Sümer’de yazı yazmanın resmi olarak öğretildiği bazı okullar bulunmuş olmalıdır... Sümer okulunun başı “okul babası” da denen ummia’ydı. Öğrencilere “okul oğlu,” mezunlara ise “eski günlerin okul oğlu” deniyordu. Öğretmen yardımcısı “ağabey” olarak adlandırılıyordu ve görevlerinden bazıları öğrencilerin kopyalaması için yeni tabletler yazmak, öğrencilerin kopyalarını gözden geçirmek ve ezberlerini dinlemekti. Diğer öğretim görevlileri arasında, örneğin “çizimden sorumlu kişi” ve “Sümerceden sorumlu kişi” bulunuyordu. Ayrıca öğrencilerin okula devamından sorumlu gözetmenler ve disiplinden sorumlu özel görevliler vardı. Okul müdürüne de “okul babası” denirdi. Sümer okullarındaki öğrenciler büyük olasılıkla yalnızca erkeklerden oluşuyordu. Kaynak: Kramer, S. N. (2002). Sümerler. Tarihleri, Kültürleri, Karakterleri, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. s. 303, 306. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Dünyanın Oluşumu ve İlk İnsan Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Sümerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Asurlular ve Babilliler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Yeni Babil Devleti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Eski Mezopotamya Uygarlığı-Yazının Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Eski Mısır Uygarlığı-Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Eski Mısır Tarihi-Eski Krallık Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Eski Mısır Uygarlığı-Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Eski Mısır Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Eski Mısır Uygarlığı-Din ve Ölü Gömme Gelenekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 34 Genel Uygarlık Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Paleolitik çağ insanlarına ait taş aletlere Kuzey Mezopotamya’da Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Batman ve Kuzey Suriye’de rastlanmıştır. Şanidar Mağarası bir diğer önemli yaşam alanıdır. Sıra Sizde 2 Anadolu’da MÖ. 1950-1750 yılları arasında yaşanan Assur Ticaret Kolonileri Çağ’ında Assurlu tüccarlar Anadolu’ya ticaret yapmaya gelmişlerdir. Tüccarlar genellikle Anadolu’da ihtiyaç duyulan tunç yapımında kullanılan kalay ve çeşitli kumaşlar satıyorlar, karşılığında da altın ve gümüş alıyorlardı. Anadolu’da yaşayan topluluklar Assurlu tüccarlar sayesinde yazı ile tanışmış ve MÖ. 2. binyılın başlarında Anadolu tarihi çağlarına girmiştir. Sıra Sizde 3 Ziggurat, Sümerlerin mimariye kazandırdığı bir yapı tipidir. Birçok kentte ziggurat bulunmaktaydı. Yapıların planları benzerdir. Taban dikdörtgendir ve yüksek tapınağa dik açıda birleşen üç merdivenle çıkılmaktadır. Ana tapınak odasında tanrı tasvirleri bulunmaktaydı. Tanrının evi, dağın evi, gökle yer arasındaki bağlantı olarak görülüyordu. Sıra Sizde 4 Heykeltıraşlık, Mezopotamyalılar için önemliydi. En eski insan tasvirleri kireç taşından yapılmıştı. Mezopotamya heykeltıraşlığı Yeni Sümer Dönemi Gudea heykelleri ve Hammurabi başı ile üstün bir noktaya ulaşmıştır. Kabartma sanatı örneklerine de erken dönemden itibaren rastlanmaktadır. Eannatum’un “Akbabalar Steli”, “Naram-Sin Kabartması”, “Hammurabi Kanunları Steli” ve “Yeni Assur Dönemi savaş ve av kabartmaları” kabartma sanatının en güzel örnekleridir. Sıra Sizde 5 Erken Devir’de Eski Mısır’daki gelişmeler: 1. Aşağı Mısır ve Yukarı Mısır Krallıklarının birleştirilmesi ve merkezî devletin oluşturulması, 2. Mısır’da yüzyıllar boyunca kullanılacak merkezi yönetim sistemi, bir başka deyişle krallık sisteminin oluşturulması, 3. Hiyeroglif yazının geliştirilmesi, Sıra Sizde 6 4. sülale büyük piramitlerin dönemidir. Bu sülalenin kralları olan Snefru, Keops, Ra’cedef, Kefren ve Mikerinos’un yaptırdıkları piramitler, Mısır’ın en görkemli anıtları olarak karşımıza çıkarlar. Eski Krallık Dönemi’nde inşa edilen piramitler, o çağa “Piramitler Çağı” adının verilmesine neden olmuştur. Bu dönemde Mısır’da yapılan bir diğer anıtsal yapı türü Güneş Tanrısı “Ra” için yapılan Güneş tapınaklarıdır. Sıra Sizde 7 Amenemhet, firavunların ölümünden sonra tahtın el değiştirmesini kolaylaştırmak için, oğlunu tahta ortak ederek yeni bir gelenek başlatmıştır. Doğal olarak firavunun ölümünden sonra yönetime ortak olan oğul görevine kral-firavun olarak devam etmiştir.Orta Krallık Dönemi Hurri kökenli Hiksosların istila hareketleri sonucunda sona ermiştir. Sıra Sizde 8 Mısır takviminin Dünya Kültür Tarihi açısından önemi, günümüzde kullandığımız takvimin temelini oluşturmuş olmasıdır. Nil Nehri’nin periyodik taşkınlarına dayanan bir takvimdir. Sıra Sizde 9 Hiyeroglif Yazı, Hiyeratik Yazı, Demotik Yazı ve Kopt Yazısı. 1. Ünite - Dünyanın Oluşumu, Eski Mezopotamya ve Eski Mısır Tarihi ve Uygarlıkları 35 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Aydın, H. (2011). “Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar”, Uygarlık Tarihi Anadolu Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi Yayını, (ed) T. Sivas, Eskişehir, 2-25. Baines, J. ve J. Malek. (1986). Eski Mısır, (çev. Z. Aruoba-O. Aruoba), İletişim Yayınları, İstanbul. Bottero, J., M - J. Steve. (2002). Evvel Zaman İçinde Mezopotamya, (çev. A. Tatlıer), İstanbul. Desplancques, S. (2006). Antik Mısır, (çev. İ. Yerbuz), Dost Yayınevi, Ankara. Freeman, C. (2003). Mısır, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlıkları, (çev. S. K. Angı), Dost Kitabevi, Ankara. Hırçın, S. (1998). Çivi Yazısı: Ortaya Çıkışı, Gelişmesi, Çözümü, İstanbul. Gündüz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski Mısır. Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yapı ve Kültür, Büke Yayınları, İstanbul. Harmankaya, S. (2013) “Mezopotamya’nın Tarih (Yazı) Öncesi Dönemleri”, Eski Mezopotamya ve Mısır, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını, (ed.) K. Köroğlu, Ankara, 2-19. Hooke, S. H. (2002). Ortadoğu Mitolojisi Mezopotamya, Mısır, Filistin, Hitit, Musevi, Hristiyan Mitosları, (çev. A. Şenel), Ankara. Hornung, E. (2004). Ana Hatlarıyla Mısır Tarihi, (çev. Z. Akarsu Yılmazer), Kabalcı Yayınevi, İstanbul. İnan, A. (1987). Eski Mısır Tarih ve Medeniyeti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. İplikçioğlu, B. (1994). Eskiçağ Tarihinin Ana Hatları, Bilim Teknik Kitapevi, İstanbul. Jean, G. (2001). Yazı. İnsanlığın Belleği, (çev. N. Başer), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Köroğlu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi, İstanbul. Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara. Kramer, S. N. (2002). Sümerler Tarihleri, Kültürleri, Karakterleri, Kabalcı Yayınevi, (çev. Ö. Buze), İstanbul. Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de Başlar, (çev. H. Koyukan), İstanbul. Maisels, C. K. (2000). Uygarlığın Doğuşu, Yakındoğu’da Avcılık ve Toplayıcılıktan Tarıma, Kentlere ve Devlete Geçiş, (çev. A. Şenel), İstanbul. Nissen, H.J. (2004). Ana Hatlarıyla Mezopotamya. Yakın Doğu Arkeolojisinin İlk Dönemleri, İstanbul. Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakındoğu, (çev. Z. Kılıç), İstanbul. Schulz, R.-M.Seidel (2004). Egypt. The World of the Pharaohs, İstanbul. Vercoutter, J. (2003). Eski Mısır, (çev. E. Çaykara), İletişim Yayınları, İstanbul. Yıldırım, R. (1996). Önasya Tarih ve Uygarlıkları, Meram Yayıncılık, İzmir. Yıldırım, R. (2004). Uygarlık Tarihine Giriş, Ankara. 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Anadolu’nun Tarih Öncesi Dönemlerinin özelliklerini ve önemli merkezlerini kronolojik bir düzen içinde tanımlayabilecek, Anadolu’nun Demir Çağı Uygarlıkları’nın siyasi ve kültürel yapısını tartışabileceksiniz. Anadolu’nun Demir Çağı Uygarlıkları’nın siyasi ve kültürel yapısını tartışabileceksiniz. Anahtar Kavramlar İçindekiler Genel Uygarlik Tarihi Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları • ANADOLU’NUN TARİH ÖNCESİ (PREHİSTORİK) DÖNEMLERİ • ANADOLU’NUN TUNÇ ÇAĞLARI • ANADOLU’NUN DEMİR ÇAĞI UYGARLIKLARI GENEL UYGARLIK TARİHİ • Tunç • Tablet • Karum • Hitit • Urartu • Frig • Lidya • Ortostat • Hilani • Tümülüs • Megaron • Sikke ANADOLU’NUN TARİH ÖNCESİ (PREHİSTORİK) DÖNEMLERİ Paleolitik Çağ (Eski Taş Çağı, Yontma Taş Devri) (GÖ. 1.000.000-12.000/11.000) İnsan denen canlının kültürel bir varlık olarak ortaya çıktığı, insanlık tarihinin başlangıç evresini oluşturan Paleolitik Çağ /Yontma Taş Devri, Besin Toplayıcılığı Dönemi olarak da tanımlanmaktadır. Günümüze kadar yapılan çalışmalar, Paleolitik Çağ boyunca Anadolu’da kalabalık bir nüfusun barındığını ortaya koymuştur. Paleolitik Çağ’da insanlar avcılık ve toplayıcılıkla geçinmişler, göçebe bir yaşam sürmüşler, doğal mağaralar ve kaya altı sığınaklarında geçici olarak barınmışlardır. Kullandıkları aletleri çakmaktaşı, obsidyen (volkanik cam), diğer işlenebilir taşlar, hayvan kemikleri ve boynuzlardan yapmışlardır. Paleolitik Çağ kendi içinde Alt, Orta ve Üst Paleolitik olmak üzere üç evreye ayrılır. Paleolitik Çağ’ın Anadolu’daki en eski buluntu yerleri Niğde’de Kaletepe Deresi, Konya’da Dursunlu, İstanbul’da Küçük Çekmece Gölü’nün 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarımburgaz Mağarası ile Antalya’nın 27 km kuzeybatısında, Şam Dağı’nın Akdeniz’e bakan yamaçlarında bulunan Karain Mağarası’dır. Konya’da Dursunlu buluntu yerinde ele geçirilen aletler günümüzden 900.000 yıl öncesine tarihlenir. Dursunlu ve Kaletepe Deresi buluntuları Afrika dışına çıkan ilk insan türü olan homo erectuslara aittir. Günümüzden 300-400 bin yıl kadar eskiye giden Yarımburgaz mağarasında uzun bir süre dönüşümlü ve mevsimlere bağlı olarak homo erectus türü 20-25 kişilik bir topluluğun barındığı, kış aylarında ise mağaranın ayı türü hayvanlar tarafından in olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Karain mağarasında Orta Paleolitik Dönem’e ait tabakalarda Homo sapiens neanderthalensis türündeki insana ait bu kalıntılardan başka, antik fil, su aygırı, mağara ayısı, öküz, at, geyik gibi hayvanlara ait kemikler ve çakmak taşından yapılmış el baltaları, kazıyıcılar ve çeşitli uçlar da bulunmuştur. Orta Paleolitik Dönem’e ait ocak ve odun kalıntıları ise Anadolu insanının ateşi kullanmaya başladığını, büyük bir olasılıkla yiyecekleri pişirmeyi de öğrendiğini göstermektedir. Paleolitik Çağ’ın en gelişmiş ancak en kısa evresini oluşturan Üst Paleolitik Dönem’e ait buluntular, Yarımburgaz ve Karain mağaralarının yanında Antakya yakınlarındaki Üçağızlı Mağara, Antalya yakınlarında Beldibi, Belbaşı, Öküzini mağaraları ve Isparta’da Kapalıin mağarasında gerçekleştirilen kazılarda ele geçiEski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 38 Genel Uygarlik Tarihi rilmiştir. Homo sapiens türü insanın yapmış olduğu aletlerdeki büyük gelişme ve çeşitlilik bu dönemin en dikkat çekici özelliğidir. Kemik iğne, bız ve delici gibi aletler bu evrenin ürünüdür. Bu evrenin üzerinde durulması gereken bir diğer önemli özelliği, sanatsal etkinliklerdir. Karain ve Öküzini mağaralarının duvarları ile bu mağaralar ve Beldibi Mağarası’nda bulunan yassı çakıl taşları üzerine kazıma, kabartma veya boya ile yapılmış hayvan ve insan figürleri, birçok araştırmacı tarafından av törenleriyle ilişkilendirilmektedir. Bu resimler, bir av kültürünün ortaya çıkmaya başladığını göstermektedir. Mezolitik Çağ (Epipaleolitik Çağ, Orta Taş Devri) (GÖ. 12.000-11.000) Mezolitik Çağ, Paleolitik Çağ ile yerleşik düzen ve üretim ekonomisinin gerçekleştiği Neolitik Çağ (Cilalı Taş Devri) arasındaki geçişi hazırlayan ara evredir. Paleolitik Çağ boyunca yaşanan Buzul Çağlarının bitişiyle iklim ılımanlaşmış, bu iklime uygun yeni bitki ve hayvan türleri ortaya çıkmıştır. İnsanlar buzulların erimesiyle genişleyen sulak alanların etrafında yerleşmeye başlamıştır. Avcılık ve toplayıcılık devam etmiştir. Bunun yanında doğada yabani olarak yetişen tahıllar biçilmiş ve öğütme faaliyeti gerçekleştirilmiştir. Anadolu’da bu çağa ait yerleşme yerleri Toroslar’ın güneyi ile Marmara Bölgesi ve Orta Karadeniz’de saptanmıştır. Yaşam biçimi Paleolitik Çağ’dan büyük bir değişkenlik göstermeyen Mezolitik Çağ’ın en özgün buluntuları, mikrolit olarak tanımlanan küçük taş aletlerdir. Çakmak taşı ve obsidyenden yapılmış olan bu aletler içinde, minik saplı kazıyıcılar, kalemler ve deliciler sayılabilir. Ayrıca, bu küçük taş aletler, boynuz, kemik ve ahşaptan bir sapa takılarak kullanılmıştır. Bu şekilde yapılmış olan oraklar biçme işleminin ortaya çıktığını göstermektedir. Antalya’nın 50 km kadar güneybatısında yer alan, birbirine yakın konumdaki Beldibi ve Belbaşı mağaralarında yapılan araştırmalarda çağa özgü mikrolit aletlerin güzel örnekleri ele geçirilmiştir. Öküzini mağarasında ise dibek ve öğütme taşlarının kullanımı ile ilgili olarak tahıl öğütme sürecine girildiği saptanmıştır. Paleolitik Çağ ekonomisinin özü nedir? Anadolu’daki en eski Paleolitik Çağ buluntu yerleri nerededir? Neolitik Çağ (Cilalı Taş Çağı, Yeni Taş Çağı) (MÖ. 10.000- 5.500) Neolitik Çağ’ın en önemli özelliğini, insanoğlunun sadece avcılık ve toplayıcılıkla sürdürdüğü tüketici yaşamı bırakarak, üretici bir yaşama geçişi olarak tanımlayabiliriz. İnsanlar bu çağda yerleşik düzene geçmişler, ilk köyler kurulmuş, bitki türleri evcilleştirilerek tarım yapılmaya başlanmış, hayvanlar evcilleştirilmiş, ilk ticari faaliyetler başlamış, elle şekillendirilen pişmiş toprak çanak çömlekler üretilmeye başlamıştır. Ancak Neolitik Çağ’ın başlarında (MÖ. 10.000-7.000 yılları arasında) henüz yukarıda saydığımız yeniliklerden pişmiş toprak çanak çömlek üretimi başlamamıştır. Bu nedenle bu döneme Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ (Aseramik Neolitik Çağ) adı verilir. MÖ. 7.000-5.500 yılları arasındaki döneme de Çanak Çömlekli Neolitik Çağ adı verilir. Bugüne kadar yapılan çalışmalar Anadolu’da Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ’ın Güneydoğu Anadolu ve Orta Anadolu olmak üzere iki büyük kültür grubuna ayrıldığını göstermiştir. Güneydoğu Anadolu’da Hallan Çemi (Batman), Çayönü (Diyarbakır), Nevali Çori (Urfa) ve Göbekli Tepe (Urfa) yerleşmeleri Çanak Çömleksiz (Aseramik) Neolitik Çağ yerleşmelerinin en önemlilerini oluşturmaktadır. 1 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 39 Doğuda Tuz Gölü ile batıda Beyşehir Gölü arasında kalan Orta Anadolu bölgesindeki önemli yerleşmeler ise Aşıklı Höyük, Musular (Aksaray), Canhasan III (Karaman), Suberde (Konya) ve Hacılar (Burdur)’dır. Batman ili Kozluk ilçesi yakınlarında yer alan Hallan Çemi Höyüğü Anadolu’nun bugüne kadar saptanmış en eski köyüdür. Burada konutlar, 4-6 m çapındaki, toprağa açılmış yuvarlak çukurlar içine inşa edilmiştir. Yapıların duvarları kumtaşı levhalarla örülmüş ve belirli aralıklarla yerleştirilen ahşap dikmelerle desteklenmiştir. Damın dal-çamur örgü tekniğinde yapıldığı düşünülmektedir. Henüz besin ekonomisine geçmeyen halk, geçimini avcılık ve toplayıcılıkla sağlıyordu. Obsidyen ve çakmak taşı aletlerin yanı sıra ele geçen havan, havaneli ve ezgi taşı örnekleri tahılların öğütülmüş olduğuna işaret etmektedir. Bezemeli taş çanaklar, boncuklar ve kemik olta iğneleri diğer önemli buluntu grubunu oluşturmaktadır. Bu dönemin bir diğer önemli merkezi olan Çayönü, Diyarbakır’ın Ergani ilçesi yakınlarında yer almaktadır. Neolitik Çağ’ın tüm evrelerinin saptandığı bu yerleşmenin sakinleri başlangıcından itibaren tarımı biliyor, buğday ekimi yapıyordu. Nevali Çori ve Göbekli Tepe yerleşmeleri, kabartma bezemeli stel ve yontularla süslü törensel ve dinsel işlevli kutsal yapılarıyla dikkat çekmektedir. Yöresel farklılıklara rağmen, Güneydoğu Anadolu’daki merkezler arasında bir kültür birliğinin varlığı önemlidir. Güneydoğu Anadolu kültür bölgesinden tamamen farklı özellikler sergileyen Orta Anadolu kültür bölgesinin önemli yerleşmelerinin başında Aksaray’ın güneydoğusunda yer alan Aşıklı Höyük gelmektedir. Burada konutlar bitişik düzendedir ve avlularla ayrılan mahalleler şeklinde inşa edilmiştir. Tarıma geçmemiş olan Aşıklı sakinleri hasadı bilmekteydi. Ön evcilleştirme aşamasındaki koyun ve keçi ile yabani domuz ve sığır eti ile besleniyordu. Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ kültürleri MÖ. 7. binyıl civarında yavaş yavaş ortadan kalkmıştır. Birçok yerleşme ya tamamen terk edilmiştir ya da uzun bir süre iskâna sahne olmamıştır. Bu durum, Toroslar’ın güneyinde başlayan kurak iklimle ilişkilendirilmektedir. Kültürel kesintiden sonra, MÖ. 7. binyılın başlarında, kilin elle şekillendirilip ateşte pişirilmesiyle elde edilen çanak çömleğin kullanılmaya başlandığı Erken Neolitik Çağ’a (Çanak Çömlekli Neolitik Çağ) geçilmiştir. Erken Neolitik Çağ’a ait yerleşmelerin çoğu Anadolu’nun güney kesiminde, Toroslar’ın güney ve kuzey eteklerinde kurulmuştur. Bu dönemin önde gelen yerHöyük: İnsanoğlunun bin yıllar boyunca aynı yerde üst üste kurmuş olduğu yerleşmelerin yıkıntılarının oluşturduğu yapay tepe. Resim 2.1 Göbeklitepe hayvan kabartmalı stel 40 Genel Uygarlik Tarihi leşmeleri içinde en ünlüsü Çatalhöyük’tür. Konya’nın 52 km güneydoğusunda, Çumra ilçesi yakınlarındaki höyük, 450 x 275 m boyutlarında, 17 m yüksekliğindedir. Burası, binden fazla konuta sahip, 5-10 bin kişinin yaşadığı hesap edilen Yakın Doğu’nun bilinen en büyük kasabalarından biridir. Çatalhöyük halkı, köy aşamasını geçmiş, bir kent uygarlığı yaratmıştır. Çatalhöyük kazılarında ortaya çıkarılan yerleşme düzeni, tamamen dışa kapalı bir mimari özellik göstermektedir. Mimari sistem, avluların çevresine inşa edilen dikdörtgen planlı konutlardan oluşan mahallelerin birbirlerine eklenmesinden oluşuyordu. Kapısız olan konutlara damlardaki bir açıklıktan ahşap merdivenler ile giriliyordu. Konutların dışında, kutsal alan olarak nitelenen özel yapılar da vardır. Bunlar, duvarlarına yapılan av sahneleri, geometrik motifler, dans eden insanlar gibi çeşitli konuların işlendiği duvar resimleri ve kabartmalar, çeşitli heykelcikler, seki altına gömülen ölülere bırakılan zengin armağanlar ile konutlardan ayrılmaktadır. Bunların duvarlarındanbiri üzerinde olasılıkla lav püskürten Hasandağı volkanı önündeki Çatalhöyük kasabasını betimleyen pano son derece önemlidir. Burada, dünyada ilk kez bir yerleşme yerinin planı ile karşılaşılmaktadır. Konutlar ve kutsal alanlarda ele geçen heykelcikler, elde şekillendirilmiş pişmiş toprak çanak çömlekler, bakır ve kurşundan boncuk, yüzük gibi takılar, bitki lifi ve hayvan kılından yapılmış dokumalar, Çatalhöyük sakinlerinin bu dönemde ulaştıkları yüksek uygarlık seviyesini gözler önüne sermektedir. Geç Neolitik Çağ’da Anadolu’nun gerçek üretimci köylü toplumları ortaya çıkmıştır. Ekonomide avcılık, önemini giderek yitirirken hayvan besiciliği ve özellikle tarım gelişmiştir. Çanak çömlek yapımı iyice yaygınlaşmıştır. Değişen yaşam şekli, etkisini sanatta da göstermiştir. Önemini yitiren av sahnelerinin yerini, toprağın bereketini kadının doğurganlığı ile özdeşleştirilen Toprak Ana/ Ana Tanrıça almıştır. Bu çağın sonunda Konya Ovası ve Göller Yöresi’ndeki yerleşme yerleri nedenleri bilinmeyen birtakım gelişmeler sonucunda ya terk edilmiş ya da uzun bir süre iskâna uğramamıştır. Resim 2.2 Çatalhöyük Neolitik Çağ yerleşmesi (canlandırma) Resim 2.3 Çatalhöyük pişmiş toprak Ana Tanrıça heykelciği 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 41 Kalkolitik Çağ (Bakır Taş Çağı) MÖ. 5500-3200/3000 Taş Devri’nden Maden Devri’ne geçiş dönemi olarak tanımlanan Kalkolitik Çağ’ın en belirgin özelliği, taş aletlerin giderek azalması ve madenciliğin gelişmesidir. İlk kullanılan maden bakır olmuştur. Özgün boya bezemeli çanak çömlek geleneğinin ortaya çıkması, nüfusun ve yerleşim yerlerinin artması, soyut ana tanrıça idollerinin ve bakır ticaretinin yaygınlaşması bu çağın özellikleri arasındadır. Neolitik kültüre oranla daha geniş bir alana yayılan Kalkolitik Çağ kültür bölgelerini Trakya ve Kuzeybatı Anadolu, Göller Bölgesi, Konya Ovası, Çukurova, Doğu ve Güneydoğu Anadolu oluşturmaktadır. Neolitik Çağ’ın en önemli özelliği nedir? Anadolu’da bu çağdaki ilk hareketlenme nerede başlamıştır? ANADOLU’NUN TUNÇ ÇAĞLARI Bu çağa adını veren tunç, önceleri bakır ve arsenik sonra da bakır ve kalayın belirli oranlarda birbirine karıştırılmasıyla elde edilen bir alaşımdır. Bakıra göre oldukça sert olan bu alaşım, dövülerek ya da ergitilip kalıplara dökülerek istenilen biçimlere sokuluyordu. Bu çağda yaşayan insanlar, tuncun yanı sıra, aralarında altın ve gümüş gibi değerli madenlerin de bulunduğu hemen tüm madenleri, dökme ve dövme tekniğiyle istedikleri biçimi vererek kullanmışlardır. Madenciliğin gelişmesi, iş bölümüne dayalı kent yaşamının başlamasını sağlamış, bu oluşum Anadolu’da sosyal sınıfların giderek daha belirginleştiği, yönetici sınıfın görkemli bir yaşam düzeyine ulaştığı ilk bağımsız beyliklerin, siyasal örgütlenmelerin ve merkezî yönetime bağlı devletlerin ortaya çıkışını hazırlamıştır. Tunç Çağı, İlk, Orta ve Son Tunç olarak üç evreye ayrılır. Orta Tunç’tan itibaren yazının Anadolu’da kullanılmasıyla birlikte Anadolu, tarihî çağlarına girer. İlk Tunç Çağı (MÖ. 3200/3000-2000) İlk Tunç Çağı, Geç Kalkolitik Çağ’ın sonlarından Anadolu’da yazının kullanımına kadar olan çok uzun bir süreyi kapsamaktadır. Kendi içinde üç alt evreye ayrılan (İlk Tunç Çağı I-III) bu dönemin ilk evrelerinde daha çok, Kalkolitik Dönem’in tarıma dayalı köy kültürü sürdürülmektedir. Özellikle verimli ovalarda kurulmuş olan yerleşmeler, yine birtakım kültür bölgelerine ayrılmıştır. Doğu, Güneydoğu, Orta Anadolu ve Batı Anadolu olmak üzere doğal sınırlarla belirlenmiş olan bu kültür bölgelerinden Doğu Anadolu kendine özgü ayrı bir kimlik taşır. Güneydoğu Anadolu ise büyük ölçüde Mezopotamya’nın etkisi altındadır. Toplumların daha iyi örgütlenebildiği bu çağda yöneticiler güçlü bir sınıf olarak ortaya çıkmıştır ve Anadolu bu yöneticilerin önderliğinde feodal sistemin egemen olduğu irili ufaklı birçok beylik arasında paylaşılmıştır. Tapınak, saray ve idari binalara sahip, çevresi surlarla tahkim edilmiş anıtsal girişli yerleşmeler bu çağ için karakteristiktir. Çanakkale yakınlarındaki Troya I-V, Aslantepe (Malatya), Karataş Semayük (Antalya-Elmalı), Norşuntepe (Elazığ-Altınova) bu tip yerleşmelerin en etkileyici örnekleridir. Bu yerleşmelerde ortaya çıkarılan saray yapıları ise toplumun giderek hiyerarşik bir düzenin en üst kademelerine doğru ulaşmakta olduğunun açık göstergeleridir. Bu durum Alacahöyük’teki zengin madenî buluntulara sahip mezarlardan da anlaşılmaktadır. 2 42 Genel Uygarlik Tarihi Dönemin sonlarında Orta Anadolu’da etkin bir beyliğin merkezi gibi görünen Alacahöyük’ün en önemli özelliği Kral Mezarları olarak adlandırılan 13 adet gömüdür. Bu mezarlıktaki gömülerin dönemin beyleri ve eşlerine ait olduğu düşünülmektedir. Mezarlarda ele geçen çok sayıdaki armağanlar, Troya II yerleşmesinde ele geçen Troya hazinesi olarak tanımlanan buluntular ile çağdaş olup benzer nitelikte altın, gümüş, elektron, tunç ve demirdendir. Bu mezar hediyelerinin en ilginçlerini geyik ve boğa figürlü, son derece karmaşık ve gelişmiş dökme ve dövme teknikleriyle yapılmış tunç diskler oluşturmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi, önceki çağların tarım, dokumacılık, çömlekçilik gibi buluşlarına, daha etkili silah ve aletlerin, daha zarif takıların yapılmasını sağlayan, çağa adını veren tuncun eklenmesi dönemin en belirgin özelliğidir. Dönem içinde gelişen madencilik teknikleri çerçevesinde Anadolu’da biri Troya yöresinde, diğeri ise Orta Anadolu ve Karadeniz bölgeleri arasında yer alan iki yerel madencilik okulunun bulunduğu anlaşılmaktadır. Troya, Alacahöyük, Hasanoğlan, Mahmatlar, Horoztepe, Eskiyapar, İkiztepe ve Aslantepe kazılarından çıkan madeni buluntular, bugün Anadolu Uygarlıkları’nın en seçkin örneklerini oluşturmaktadır. Bu döneme özgü bir diğer önemli teknolojik gelişme, ilk kez İlk Tunç Çağı II evresinden itibaren Anadolu’da çömlekçi çarkının kullanılmaya başlamış olmasıdır. Troya IIb tabakasında ortaya çıkan çömlekçi çarkının, Mezopotamya’dan deniz yolu ile Troya’ya geldiği düşünülmektedir. Bir başka teknolojik buluş ise kağnı biçimindeki dört tekerlekli arabadır. İlk Tunç Çağı’nda zengin bir uygarlık yaratan Anadolu toprakları, özellikle Mezopotamya’daki güç odaklarının ilgisini çekmiştir. Akkad İmparatorluğu krallarından I. Sargon ve Naram-Sin’e ait yazılı belgelerde adının geçmesiyle birlikte Anadolu Ön Tarih / Protohistorik Çağı’na girmiştir (MÖ. 3 binyılın ikinci yarısı). Bu yazılı belgelerde Anadolu toprakları için Hatti Ülkesi adı kullanılmıştır. Bu isim Anadolu’nun bugün için bilinen en eski ismidir ve Assur yıllıklarında görüldüğü üzere MÖ. 7. yüzyıla kadar kullanılmaya devam etmiştir. Ülkeye adını veren Hattiler, MÖ. 3. binyılın ortalarından itibaren Orta Anadolu Bölgesi’nde Kızılırmak yayı içinde küçük beylikler hâlinde yaşayan bir topluluktur ve daha sonra bu bölgede kurulan Hitit Devleti’nde nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturmuşlardır. Dilleri, bilinen dil ailelerinden hiçbirine dahil değildir. Anadolu’nun zenginliğini fark eden Assurlu tüccarlar, Anadolu’nun altın ve gümüşünü elde edebilmek için Mezopotamya ile Anadolu arasında yoğun bir tiResim 2.4 Alacahöyük Kral Mezarları’nda bulunan tunç geyik ve disk Protohistorik Çağ: Bir toplum henüz kendisi ile ilgili dolaysız bilgi sağlayan belge yaratma aşamasına gelmemişse fakat çevresinde bulunan ve yazıyı kullanmasını bilen başka toplumların belgeleri o toplumla ilgili bilgi veriyorsa, söz konusu insan topluluğu protohistorik bir çağ yaşıyor demektir. 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 43 caret ağı kurmuştur. Bu ticaretin Anadolu’ya sağladığı en büyük kazanç Assurlu tüccarlardan yazıyı öğrenmeleri olmuştur (MÖ. 2000/1900). Yazının Anadolu’ya girmesiyle Anadolu Uygarlık Tarihi’nin ikinci evresi, yani Anadolu’nun Tarihî Çağları başlamıştır. Alacahöyük Kral Mezarları’na kimler gömülmüştür? Orta Tunç Çağı (M.Ö. 2000/1900 -1500/1450) Mezopotamya ile başlayan örgütlenmiş, güçlü ticari ilişkiler ve yazının ortaya çıkması bu döneme damgasını vuran en önemli gelişmelerdir. Anadolu’da Tarihî Çağların başlangıcını belirleyen üzeri çivi yazılı kil tabletler Kayseri’de Kültepe (Neşa), Çorum’da Boğazköy (Hattuşa) ile Ortaköy (Şapinuva), Yozgat yakınlarında Alişar (Ankuva), Tokat’ta Maşathöyük (Tapigga) yerleşmelerinde ele geçmiştir. Bu tabletlerin yazılmış olduğu dil, Akkadçanın Eski Assur lehçesidir. Bu tabletler Anadolu halkları ile Assurlu tüccarlar arasındaki ticari anlaşmalar, mahkeme kararları, evlat edinme, evlenme, boşanma, köle ticareti, miras ve tüccarların özel yaşamlarına ilişkin konuları içermektedir. Sayıları Kültepe’de 20.000’e yaklaşan tabletlerden öğrenildiğine göre, yönetim merkezî Mezopotamya’da Assur kenti olan Assur Devleti vatandaşı tüccarlar, kabaca MÖ. 1950- 1750 yılları arasında Kültepe’deki gibi, Anadolu’nun farklı yerlerinde ticaret kolonileri kurarak iyi örgütlenmiş bir ticaret ağı geliştirmişlerdir. Bu örgütlü ticaret dönemine Eski Assur Ticaret Kolonileri Çağı adı verilmiştir. Bu yeni ticaret düzeninde iki tip ticaret merkezi kurulmuştur: Bunlardan ilki ve önemli olanı Anadolu’da bu dönemin siyasi erkleri olan beyliklerin yakınlarında kurulmuş olan Assurca karum denen büyük pazar yerleridir. Diğer merkez ise Assurca vabartum denen yerleşmelerdi. Bu ticaret kolonileri hem Assurlu tüccarlara hem de koruması altına girdikleri Anadolu’daki beylere karşılıklı çıkarlar sağlayan uluslararası bir yapıya sahip ticaret sisteminin parçalarıydı. Tabletlerden öğrenildiğine göre, burada Assurlu tüccarların yanında yerli Anadolu halkına ait kişilerin de ticaret şirketleri bulunmaktaydı. Ayrıca Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya kökenli tüccarlar da vardı. En çok yazılı belge veren ve en iyi tanınan karum Kayseri’nin 20 km kuzeydoğusunda, yer alan Kültepe’deki Kaniş (Neşa)’tir. Burası hem tüm karumların merkezi durumundaydı hem de güçlü bir Hatti Beyliği’nin merkeziydi. Burada beyler, daha yüksek eski bir höyük üzerindeki saraylarda, Assurlu tüccarlar ile yerli halk ise bu tepenin eteğindeki aşağı kentte, ayrı mahallelerde yaşıyorlardı. Orta Anadolu’da sonradan Hititlerin başkenti olan Boğazköy’deki Hattuş, o dönemdeki ismi bilinmeyen Yozgat’taki Alişar, Aksaray yakınlarındaki Acemhöyük, Konya’da Karahöyük’te de karumlar kurulmuştur. 3 Karum: Liman ve rıhtım anlamına gelen yerleşmelerdir. Bu yerleşmelerde Assurlu tüccarlar belirli bir serbesti içinde yaşayıp ticaret yapmaktaydılar. Vabartum: Konuk anlamına gelen, tüccarların ana merkezler arasında konakladıkları, belki mallarını geçici olarak depoladıkları bir çeşit kervansaraydır. Resim 2.5 Kültepe’den kil tablet ve zarfı 44 Genel Uygarlik Tarihi Tunç silah, alet ve süs eşyalarının yapımı için gerekli olan kalay, Anadolu’da fazla bulunmamaktaydı. Assurlu tüccarlar Anadolu’da bulunmayan kalay ve dokuma ürünleri getirmişler, bunları gümüş, altın ve değerli taş karşılığında satmışlardır. Assurlu tüccarlar, yerli Anadolu türünde dikdörtgen planlı, avlulu tek ya da iki katlı konutlarda yaşıyorlar; yerli halk ile aynı tip eşyaları kullanıyorlardı. Bununla birlikte dilleri, ölü gömme gelenekleri ve mühür biçimleri farklıydı. Assur Ticaret Kolonileri’nin neden ortadan kalktıkları kesin olarak bilinmemektedir. Kazılar, MÖ. 1750 yılında Karum Kaniş (Neşa) başta olmak üzere Orta Anadolu’nun birçok yerleşmesinin büyük bir yangınla yıkıldığını göstermektedir. Yerli beyler arasındaki bir çatışmaya bağlanan bu olaydan sonra Anadolu’nun ilk merkezî devleti olan Hitit Devleti ortaya çıkmaya başlar. Karum ve vabartum nedir? Eski Hitit Devleti Hitit Devleti’nin kuruluş aşamasında Anadolu’da beylikler hâlinde yaşayan, farklı diller konuşan birçok halk bulunmaktaydı. Bunlar içinde Hattiler, Luviler, Palalar ve Hurriler en önemlilerini oluşturmaktadır. Hattiler ile hemen hemen aynı bölgede Hititler yaşamaktaydı. Hint Avrupa kökenli dil konuşan ve kendilerini Neşalılar, kullandıkları dili de Neşa dili olarak tanımlayan Hititlerin kökeni, Anadolu’ya nereden geldikleri konusu tartışmalı olup bu konuda farklı görüşler vardır. MÖ. 2000 dolaylarında doğudan Kafkasya Derbent kapılarından girmiş oldukları genellikle benimsenen varsayımdır. Son yıllarda ileri sürülen bir başka görüşe göre ise Hititler Orta Anadolu kökenli yerli Anadolulu bir topluluktur. Farklı etnik kökenli, farklı dillerin konuşulduğu Anadolu’da ilk siyasal birlik kurma çalışmasının başında, kökeni Orta Anadolu’da Kuşşara kentine dayanan Pithana oğlu Anitta (MÖ. 1750) yer almaktadır. Anitta, Neşa (Kültepe), Zalpa ve Hattuş (Boğazköy)’u ele geçirdikten sonra Büyük Kral unvanını almıştır. Anitta, Neşa kentini kendine başkent yapmış, bölgede giderek güçlenip, Anadolu beyliklerini birer birer denetim altına alarak merkezî Hitit Devleti’nin temellerini atmıştır. Anitta’dan yaklaşık yüz yıl sonra, aynı soydan gelen Kuşşaralı Labarna, Hattuş kentini başkent yapıp, kente Hattuşa, kendine de Hattuşili (Hattuşalı) adını vermiştir (MÖ. 1650-1620). Böylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kurulmuştur. I. Hattuşili ve torunu I. Murşili (MÖ. 1620-1590) döneminde Eski Hitit Devleti hızlı bir şekilde gelişir, Kuzey Suriye bölgesi ele geçirilir. Halep, Hitit Devleti’nin sınırları içine alınır, Babil fethedilir. Batı Anadolu’da Arzava ülkesi zapt edilir. Kısa süre içinde Hititler Yakın Doğu’nun etkin siyasi güçlerinden biri hâline gelir. I. Murşili’nin ölümünden Telepinu (MÖ. 1525-1500)’nun başa geçişine kadar olan dönem Hitit Devleti’nin kargaşa dönemidir. Telepinu tahta geçtiğinde devlet zayıflamış, birçok bölge elden çıkmış, Hititler ilk kuruldukları bölgeye çekilmiştir. Telepinu yeni düzenlemeler ile bu karışık duruma son vermiştir. Eski Hitit kültürünü iyi bir şekilde temsil eden yerleşmeler arasında Boğazköy, Alişar, Alacahöyük, Eskiyapar, İnandıktepe, Afyon Yanarlar, Konya Karahöyük ve İmikuşağı sayılabilir. Eski Hitit Devleti’nin gelişmeye başladığı dönemde Hitit etki alanının dışında kalan bölgelerde yerel krallıklar ya da beylikler de etkinliklerini sürdürmekteydi. Hititler bunlarla bazen savaşarak bazen de antlaşmalar yaparak bölgedeki dengeyi sağlamaya ve güçlenmeye çalışmaktaydı. Bu krallıklar arasında büyük ölçüde Çukurova bölgesini kapsayan Kizzuvatna Krallığı; Fırat’ın doğusunda Elazığ yöresinde İşuva Krallığı; Yukarı Fırat ile Habur Nehri arasında 4 Luviler: Hint Avrupalı bir topluluktur. Anadolu’nun batı, güneybatı ve güney bölgelerine yayılmışlardır. MÖ. 2300 yıllarına doğru Balkanlar üzerinden Anadolu’ya girdikleri kabul edilir. Ancak bu göç hareketi tartışmalıdır. Palalar: Karadeniz Bölgesi’nde Kastamonu ve Safranbolu çevresinde yaşayan ve Hint Avrupa kökenli Pala dili konuşan topluluktur. Hurriler: MÖ. 3. bin yılın sonlarında çivi yazılı belgelerde isimlerine rastlanan ve Doğu Anadolu’ya İlk Tunç Çağı kültürünü getiren Kura-Aras Bölgesi halkları. Hint Avrupa ve Sami gruplarından farklı, kendine özgü bir dil olan Hurca konuşmaktadırlar. Bu dil, kuzeydoğu Kafkas dilleri ile akrabadır. 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 45 kalan topraklarda kurulan Mitanni Krallığı sayılabilir. Batı Anadolu’da ise bu dönemde güç kazanan çeşitli beylikler vardır. Çoğunluğunu Luvilerin oluşturduğu bu beylikler zaman zaman Arzava ve Assuva gibi adlar altında konfederasyonlar oluşturmuştu. Son Tunç Çağı (MÖ.1500/1450-1200) Telepinu’dan sonra Hitit tarihinde başlayan Hitit İmparatorluk Çağı ya da Yeni Hitit Devleti olarak tanımlanan yeni evre ile birlikte Anadolu’da Son Tunç Çağı’na girilir. Bu dönemde Hitit Krallığı II. Tudhaliya (MÖ. 1450-1420) ve I. Şuppiluliuma (MÖ. 1380-1340)’nın yönetiminde büyük bir güç olarak yeniden kurulur. I. Şuppiluliuma döneminde ülke sınırları Kuzey Suriye’ye, etki alanı ise Kuzey Mezopotamya’ya kadar genişlemiştir. I. Şuppiluliuma’dan sonraki krallar II. Arnuvanda (MÖ. 1340-1339) ve II. Murşili (MÖ. 1339-1306) dönemlerinin sonunda imparatorluğun sınırları güneyde Lübnan’dan, kuzeyde Karadeniz Dağları’na, batıda Ege Denizi’nden doğuda Bingöl Dağları’na kadar genişlemiştir. II. Murşili’den sonra tahta geçen oğlu II. Muvatalli döneminde (MÖ. 1306-1282), Mısır tahtına da II. Ramses oturmuştur. Ramses’in Suriye toprakları üzerinde hak iddia etmesi üzerine Hitit-Mısır ilişkileri gerginleşmiş ve Suriye egemenliği için iki güç arasında Kadeş (Tel Nebimend) kenti yakınlarında savaş yapılmıştır (MÖ. 1285). Savaşı kimin kazandığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savaştan yıllar sonra MÖ. 1270 yılında, dünyanın iki süper gücü Hitit ve Mısır devletleri arasında II. Ramses ile Hitit tahtına çıkan III. Hattuşili (MÖ. 1275-1250), tarihin bilinen ilk büyük yazılı antlaşması olan Kadeş Antlaşması’nı imzalamışlardır. Bu antlaşmaya göre Mısır ve Hitit ülkeleri arasında iyi barış ve iyi kardeşlik sonsuz olacaktır. Mısır ülkesinin kralı, Hatti ülkesine sonsuza kadar hiç saldırmayacak; Hatti ülkesinin kralı, Mısır ülkesine sonsuza değin saldırmayacaktır. III. Hattuşili’den sonra yerine geçen oğlu IV. Tudhaliya (MÖ. 1250- 1220), babasından aldığı güçlü imparatorluğu sürdürmeye devam etmiş; ancak onun ölümünden sonraki yıllarda imparatorluk hızla çöküşe geçmiştir. Son imparator II. Şuppiluliuma (MÖ. 1215-1200) döneminin sonlarında başkent Hattuşa ağır bir yangınla tahrip olmuş ve Yeni Hitit Devleti yıkılmıştır. Devletin yıkılmasının nedeni olarak Kaşkaların bölgeye kuzeyden yaptıkları yağma seferleri gösterilmektedir. Ancak, Hititler tamamen tarih sahnesinden çekilmemiş, kral ailesi ve yöneticiler güneye doğru çekilerek sülalelerini bir süre daha devam ettirmişlerdir. Hitit Uygarlığı Devlet Yönetimi ve Toplum Yapısı Hitit Devleti feodal ve teokratik bir yapıya sahiptir. Devletin başında Tabarna denilen egemen bir kral, Tavananna (egemen kraliçe) unvanını taşıyan büyük kraliçe yer almaktadır. Eski Hitit Devleti kurulduğunda devletin yasama gücünde kralın yanında Panku(ş) adı verilen bir soylular meclisi bulunmaktaydı. Bu meclis kralın tek başına karar verme yetkisini sınırlamaktaydı. Kral soyundan birine verilen ölüm cezası ile kralın seçeceği veliahdın bu meclisin onayından geçmesi gerekiyordu. Ancak, imparatorluk döneminde devletin giderek güçlenmesi ile yönetim şekli mutlakiyete dönüşmüş ve Panku(ş) ortadan kalkmıştır. Hitit kralları, tanrıların yeryüzündeki temsilcileriydi. Ancak, Mısır ve Mezopotamya krallarından farklı olarak Hitit kralları hiçbir zaman Tanrı-Kral olmamışlardır. Onların öldükten sonra tanrı olduklarına inanılmaktaydı. Görevlerinin Kadeş Antlaşması: Tarihin bilinen ilk büyük antlaşmasıdır. Hitit ile Mısır devletleri arasında MÖ. 1270 yılında imzalanmıştır. Antlaşma metni o zamanın diplomatik yazı dili olan Akad ve Mısır dillerinde hazırlanmıştır. Mısır’dan Hattuşa’ya yollanan ve gümüş bir tablet üzerine kazınmış olan Akadca özgün nüsha bulunabilmiş değildir. Aynı metnin kil tablet üzerine yazılmış olan kopyası Boğazköy arşivlerinde ele geçmiştir. Panku(ş): Eski Hitit Devleti Dönemi’nde kralın yanında geniş yetkilere sahip meclistir. Bu meclis yüksek askerî ve idari görevlerde bulunan ve genellikle kral ailesinin yakınları olan yaşlılardan oluşmaktaydı. 46 Genel Uygarlik Tarihi başında başrahiplik, başkumandanlık ve başyargıçlık en önde gelmektedir. Veraset yoluyla geçen krallık makamında kral yerine geçecek veliahdı kendisi hayatta iken belirliyordu. Sarayda kraldan sonra en önemli şahsiyet kraliçe idi. Hitit kraliçeleri, saraylardaki resmi kabullerde, tapınaklarda yapılan dini törenlerde kralla birlikte bulunur, devletin resmî evrakları ve antlaşmalar üzerine kralla beraber mührünü basardı. Devlet, feodal bir yapıya sahipti. Küçük feodal krallıklar, devlete her yıl belli bir miktar vergi ödemek, savaş zamanlarında da asker, at ve savaş arabası yardımında bulunmakla yükümlüydüler. Devletin doğrudan kendisine bağlı olan toprakları da birtakım yönetim bölgelerine ayrılmıştı. Buralarda saraya mensup prensler vali olarak görev yapmaktaydı. Hitit toplumunda halkın çoğunu vergi vermekle yükümlü hür insanlar oluşturmaktaydı. Bunlar arasında soylular, tüccarlar, zanaatkârlar ve köylüler yer almaktadır. Sosyal tabakalaşmanın en alt grubunu köleler oluşturmaktaydı. Bunlar, alınıp satılabiliyor, kiralanabiliyorlar veya veraset yoluyla başkalarına geçebiliyorlardı. Buna karşılık mülkiyet haklarına sahiptiler ve kimi hakları yasalar ile güvence altına alınmıştı. Bunların yanında savaşta ele geçirilen ülkelerden sürülerek Hitit ülkesine getirilen insanlardan oluşan bir başka grup daha vardı. Sümerce NAM.RA (yarı hür) olarak tanımlanan bu insanlar, ucuz iş gücü olarak yeni kurulan ekonomik merkezlerde toprağa bağlanarak oturmaya zorunlu kılınmaktaydılar. Tapınağa bağlı tarlası ve evi olan NAM.RAlar yer değiştiremezlerdi. Hitit toplumunun en küçük birimini aile oluşturmaktaydı ve aile reisi erkekti. Aile yapısını ilgilendiren evlenme, boşanma, evlat edinme ve miras gibi konular yasaların denetimi altındaydı. Din ve Ölü Gömme Gelenekleri Hitit dini, bütün Eskiçağ toplumlarında görüldüğü gibi çok tanrılı bir dindi. Çivi yazılı bir belgede bu kalabalık tanrılar topluluğu Hatti ülkesinin bin tanrısı biçiminde tanımlanmıştır. Bu tanrılar, Hitit Devleti’nin bünyesinde yer alan farklı etnik gruplar gibi değişik kökenliydiler. Bunlar; Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, Kuzey Mezopotamya, Kuzey Suriye hatta İndo Ari ırktan olan tanrılardan oluşmaktaydı. Burada Hitit egemenlik sahası içindeki tüm halkların tanrıları panteona (tanrılar birliği) dahil edilerek farklı kültürlere mensup halk tek bir din çatısı altında birleştirilmiştir. Devletin resmî tanrıları, Boğazköy yakınlarındaki Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’ndaki kaya kabartmalarında betimlenmiştir. Bu tanrıların başında Hurri kökenli Gökyüzü ve Fırtına tanrısı Teşup bulunmaktadır. Karısı Arinna kentinin güneş tanrıçası Hepat ve oğlu Şarumma da tanrılar pantheonunun başında yer almaktadır. Güneş ve Ay tanrısı, dağ tanrıları, nehir tanrıları, yeraltı dünyasının tanrı ve tanrıçaları, çeşitli hastalıkların tanrı ve tanrıçaları da pantheonda yer almaktaydı. Tanrılara kurbanlar kesmek, yiyecek, içecek vermek, adaklar sunmak dinin gerektirdiği gündelik işlemlerdi. Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı: Boğazköy’ün 1.5 km kuzeydoğusunda, doğal bir kayalık alanda yer alan kutsal alandır. İki galeriden oluşmaktadır. Üzeri açık doğal kaya odalarının duvarları tanrı, tanrıça ve başrahip olan kralın kabartmaları ile bezenmiştir. Girişteki A Galerisi’nin duvarlarında Hurri kökenli tanrı ve tanrıçaların baştanrı Teşup ve eşi Hepat’ın önderliğinde Yeni Yıl Bayramı kutlamaları için bir araya gelmeleri gösterilmiştir. Buradaki tanrı ve tanrıçaların sayısı 71’dir. B Galerisi’nde hızla koşan 12 yeraltı tanrısı ve Kılıç tanrı kabartmalarıyla IV. Tudhaliya ve koruyucu tanrısı Şarumma panosu yer almaktadır. 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 47 Bayramlar ise bunun daha yüksek düzeyde, kral ve kraliçenin de katıldığı kalabalık bir halk topluluğuyla birlikte yapılan resmî karakterli törenlerdi. Bu bayramların en önemlilerinden biri Yeni Yıl Bayramı’ydı. Hititlerde ölü gömme geleneği iki türlüdür: Kremasyon gömülerde ceset yakıldıktan sonra külleri urne olarak tanımlanan pişmiş toprak bir kap içinde toprağa gömülmekteydi. İnhumasyon gömülerde ise çoğunlukla ölü, pithos denilen büyük bir kabın içine ya da taşlardan örülen sandık tipindeki mezarlara yerleştirilerek toprağa gömülüyordu. Mimari ve Sanat Mimari Hititlerin Eski Anadolu mimarisine kazandırdığı en önemli yeniliklerin başında anıtsal mimari örnekler gelmektedir. Kültepe’de ve Acemhöyük’te bulunan 50-60 odalı saray yapıları Eski Hitit evresine tarihlenen iki anıtsal yapıdır. Mimarideki anıtsallık Hitit İmparatorluk Çağı’nda daha da büyük boyutlara ulaşarak görkemli kentlerin doğmasına neden olmuştur. Bu kentlerin en güzel örneğini Çorum’un Boğazkale ilçesinde yer alan başkent Hattuşa (Boğazköy) oluşturmaktadır. Engebeli bir arazide kurulmuş olan kentte Eski Hitit evresine ait yerleşme, Büyükkale olarak tanımlanan kayalık alan ve kuzeybatısındaki Aşağı Şehir diye adlandırılan bölgeye yayılmıştır. Büyükkale, çevresi ayrı bir sur ile çevrelenmiş, içinde ülkenin yönetim birimlerinin yer aldığı, hepsi anıtsal yapılardan oluşan resmî karakterli bir yerleşim alanıdır. Kale görünümündeki bu alanda kralın sarayı, toplantı salonları, devlet arşivi ve çeşitli yönetim yapıları bulunmaktadır. Aşağı Şehir’i de güçlü bir sur çevrelemektedir. Bu surun altında birçok potern vardır. Burası dinsel işlevi ağırlıklı bir alandır. Hattuşa’nın en büyük tapınağı burada bulunmaktadır. Büyük Tapınak olarak adlandırılan ve seksenden fazla odaya sahip bu yapı, Hitit baştanrısı Fırtına Tanrısı Teşup ile Arinna kentinin Güneş tanrıçası Hepat’a adanmıştır. Hitit İmparatorluk Dönemi’nde şehir, gerçek bir imparatorluk başkenti konumuna yükselmiştir. Çevresi 7 km uzunluğunda çift sıra sur ile kuşatılmıştır. Kentin daha yüksekteki güney kesiminde Yukarı Şehir yer almaktadır. Bu kesime kabartmalarla bezenmiş törensel üç anıtsal kapıdan geçilerek ulaşılmaktadır. Bu kapılar kabartmalarına göre Aslanlı Kapı, Kral Kapısı ve Sfenksli Kapı olarak isimlendiResim 2.6 Hattuşa-Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı kabartmalarının çizimi Yeni Yıl Bayramı: Tüm Yakın Doğu kültürlerinde görülen, baharın gelişi ile birlikte kutlanan bayramdır. Bu bayramda pantheondaki bütün tanrıların, baştanrı Teşup ve baştanrıça Hepat önünde toplandığına inanılmaktaydı. Yazılıkaya Açık Hava Tapınağı’nın duvarlarında betimlenen bu törende bir resmigeçit yapılıyor ve tanrılara sunularda bulunuluyor, böylece yeni gelen yılın bereketli olması sağlanıyordu. Yüzlerce tapınak görevlisinin düzenlediği törenlerde kral da başrahip olarak görev alıyordu. Potern: Yeraltı geçidi. Taş temelli, kerpiç bedenli surların altında açılan, bir tehlike anında veya ana kapının açılmaması gerektiği durumlarda, gizlice şehrin dışına çıkmayı sağlamak amacıyla kullanılan gizli geçitlerdir. 48 Genel Uygarlik Tarihi rilmiştir. Aslanlı ve Sfenksli Kapı’da, kapıları ve kenti kötülüklerden koruduğuna inanılan anıtsal ölçekli iki aslan ve sfenks kabartması yer almaktadır. Kral Kapısı’nda ise daha çok tanrı olduğu benimsenen ölmüş bir Hitit kralı betimlenmiştir. Sfenksli Kapı’nın altında kentin dışına açılan bir potern bulunmaktadır. Yukarı Şehir, oldukça geniş bir alana yayılmıştır. Burada otuzu aşkın tapınak ile kentin su ihtiyacını karşılayan büyük havuzlar ortaya çıkarılmıştır. Farklı boyutlardaki tapınaklar, plan bakımından birbirlerine benzemektedir. Bu plan bazen revaklı bir orta avlunun çevresine yerleştirilmiş olan odalardan oluşmaktadır. Tapınaklar, hem tanrı evi olarak bir kült merkezi hem de birer ekonomik merkezdi. Bunlar, kendilerine ait atölyeleri, ekip biçtikleri arazileri, ormanları olan ve kendi gereksinimlerini karşılayan özerk kurumlardı. Kentin kuzeydoğu ucunda Büyükkaya olarak tanımlanan alan, MÖ. 13. yüzyılın sonlarında sur ile çevrelenerek bir kaleye dönüştürülmüştür. Burada çok büyük boyutlu tahıl siloları yer almaktadır. Boğazköy’ün yanında anıtsal ölçekli mimarisi ile öne çıkan diğer önemli Hitit kentleri arasında Boğazkale yakınlarında bir kült merkezi olan Alacahöyük, Tokat-Zile’de bir sınır beyinin yaşadığı Maşathöyük (Tapigga) ve Sivas yakınlarındaki Kuşaklı (Sarissa) sayılabilir. Yozgat yakınlarındaki Alişar, Çorum’da Ortaköy (Sapinuva) güneyde Tarsus Gözlükule (Tarzi), Mersin -Yumuktepe ve Mut yakınlarındaki Kilisetepe önde gelen diğer Hitit merkezleridir. Sanat Hitit sanatı, tek bir halkın değil, devleti oluşturan farklı etnik grupların ve devletin yakın ilişki kurduğu çevre kültürlerin etkisi altında oluşmuş bir bileşimdir. Yapılan çalışmalara göre Hitit sanatı, Hatti, Hurri, Luvi, Mezopotamya ve Mısır sanatının bir sentezi olarak yorumlanabilir. Hitit mimarisine damgasını vuran anıtsallık, Hitit sanatında büyük plastik ve kaya kabartmalarında kendini göstermektedir. Hitit yazılı belgelerinde büyük boy heykellerden söz edilmektedir. Boğazköy ve Alacahöyük’teki sfenks heykelleri bunlara ait güzel örneklerdir. Doğal geçitler ya da tatlı su kaynaklarının yakınına yapılmış olan kaya anıtları, Hitit sanatının günümüze ulaşan en çarpıcı örnekleri olup Hitit İmparatorluğu’nun egemen gücünü simgelemektedir. Bu anıtların en tanınmışları Beyşehir yakınlarındaki Eflatunpınar ve Fasıllar, Adana yakınlarında Ceyhan Irmağı kıyısında Sirkeli, Kayseri yakınlarında Taşçı, Hemite, Gezbel, Fraktin, İmamkulu, Konya’da Hatip, Ankara yakınlarında Gavurkale ve İzmir yakınlarında Karabel’dir. Kilden yapılmış plastik eserler ise Hitit sanatının dikkat çeken küçük el sanatları örnekleridir. Bunların en ünlülerini Boğazköy’de bulunmuş olan Fırtına tanrısının kutsal boğaları oluşturmaktadır. Hitit sanatında mühürlerin de önemli bir yeri vardır. Kullanılan mühür biçimlerinde Anadolu ve Mezopotamya’nın ustaca bileşimini görmek mümkündür. Anadolu’da yaygın olarak kullanılan damga mühürler, Mezopotamya’da ve Kuzey Suriye’de görülen silindir mühürler ayrı ayrı ele geçtiği gibi, bazen iki mühür tipinin aynı mühürde birleştirildiği de görülmektedir. Resim 2.7 Boğazköy (Hattuşa) Yukarı Şehir Aslanlı Kapı Sfenks: Genellikle kadın başlı, aslan gövdeli karışık bir mitolojik yaratık. Betimleri Eski Mısır sanatından Antik Yunan ve Roma’ya geçmiştir 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 49 Yazı ve Edebiyat Hititler, çivi ve resim yazısı (hiyeroglif) olmak üzere iki tür yazı kullanmışlardır. Mezopotamya’dan alınmış çivi yazısı kil tabletler ve mühürler üzerine, yerli Anadolu resim yazısı ise anıtlar ve mühürler üzerine yazılmıştır. Bunun yanında Palaca, Luvice, Hurrice ve Hattice gibi diller de bulunuyordu. Hitit belgelerinin büyük bir bölümü Boğazköy arşivinde ele geçmiştir. Burası 25.000’i aşkın tabletle bir devlet arşivi niteliğindedir. Hitit edebiyatı da din ve sanat gibi farklı kültürlerin bir bileşimidir. Tarih yazıcılığı, dualar, mitos ve destan türünden eserler Hitit edebiyatını oluşturmaktadır. Çoğu Hatti ve Hurri kökenli olan mitos ve destanlar içinde Kaybolan Tanrı, İlluyankas Mitosu, Telepinu Efsanesi ve Kumarbi Efsanesi en tanınmış eserlerdir ve çok daha sonraları yaratılan Eski Yunan mitolojisini de etkilemişlerdir. Sümerler’den Hurri, Hitit ve Fenikelilere, oradan da batı dünyasına aktarılmış olan bu efsane ve destanlar Eski Ön Asya uygarlıklarının birbirlerinden soyutlanamayacaklarını, hepsinin karşılıklı etkileşim içinde olduklarını göstermektedir. Tarihin bilinen ilk yazılı antlaşması ne zaman ve kimler arasında yapılmıştır? ANADOLU’NUN DEMİR ÇAĞI UYGARLIKLARI (MÖ. 1200-547/546) MÖ. 12. yüzyılın başlarında merkezî Hitit İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla birlikte Anadolu toprakları büyük bir kargaşa ve çöküntü sürecine girmiştir. Bu süreçte bölgeye çeşitli yönlerden farklı etnik kökenli göçebe topluklar girmeye başlamıştır. Bu topluluklardan Muşkiler, Kafkasya üzerinden gelip Doğu Anadolu’nun batı kesimine; Balkanlar üzerinden boğazlar yoluyla gelen Trak kökenli göçmenler Batı Anadolu’nun kuzey kesimine; Arap çöllerinden gelen Sami kökenli Aramiler ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne yerleşmişlerdir. MÖ. 3. binyılın sonları ve 2. binyılın başlarında olduğu gibi Anadolu bir kez daha çok sayıda büyüklü küçüklü güçler arasında paylaşılmıştır. Bu dönemde demir madeninin kullanımı yaygınlaşmış, çoğu aletler özellikle de silahlar daha etkili ve dayanıklı olan demirden yapılmıştır. Bu gelişmeler sonucunda Anadolu’nun Tunç Çağları sona ermiş ve yeni bir dönem olan Demir Çağı başlamıştır. Anadolu’da Demir Çağı’nda ortaya çıkan yeni siyasi oluşumda Geç Hitit Kent Devletleri, Urartu Krallığı, Frig Krallığı ve Lidya Krallığı en önemli rolleri oynamıştır. 5 Resim 2.8 Demir Çağı’ında Anadolu Kaynak:SEVİN, V.(2003). Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, s.180 50 Genel Uygarlik Tarihi Geç Hitit Kent Devletleri Hitit İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından hayatta kalmayı başarabilen kral ailesinin soyluları, bir zamanlar egemenlikleri altındaki Güney ve Güneydoğu Anadolu ile Kuzey Suriye’yi içine alan bölgeye kaçarak burada yaşayan halklarla kaynaşıp, birbirlerinden bağımsız küçük kent devletleri kurarak bir süre daha varlıklarını sürdürmüşlerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir kısım Hurri kökenli halklarca kurulmuş olan Geç Hitit Kent Devletleri şunlardır: Malatya çevresinde Milidia; Adıyaman yöresinde Kummuh; Kahramanmaraş ve Gaziantep yöresinde Gurgum ve Kargamış; İslahiye dolaylarında Sam’al; Çukurova bölgesinde Que ve Hilakku; Amik Ovası dolaylarında Pattin; Adana-Kadirli yöresinde Asitavanda; Kayseri, Niğde ve Nevşehir civarında Tabal. Orta Anadolu’dan Fırat Nehri kıyılarına kadar uzanan geniş bir sahada ortaya çıkan ve etnik bir birlik göstermeyen kent devletleri ayrı ayrı hanedanların yönetimi altında, Büyük Kral, Ülke Beyi gibi ünvanlar taşıyan bir kral tarafından idare edilmekteydi. Çoğu Luvice konuşan ve yazı olarak resim yazısını kullanan bu devletler, MÖ. 9. yüzyılın ortalarından başlayarak önce kültürel sonra da siyasi bakımdan Yeni Assur İmparatorluğu’nun etkisi altına girmişler; MÖ.8. yüzyılın sonlarında ise hepsi teker teker Assur’un eyalet sistemine dahil edilmişlerdir. Geç Hitit Kent Devletleri’ne ait önemli yerleşmelerin başında Kargamış, Zincirli, Malatya, Sakçagözü ve Karatepe yerleşmeleri gelir. Bu merkezlerde yapılan arkeolojik kazılarda bu devletlerin mimarisini ve sanatını aydınlatan, dikkat çekici buluntular ele geçmiştir. Çift sur sistemi ile kuşatılmış olan şehirlerde, gelişmiş bir mimari anlayış vardır. Sarayların, caddelerin, anıtsal merdivenlerin, meydanların düzenli konumu, önceden bir bütün olarak düşünülmüş şehir planlarının varlığını akla getirmektedir. Aşağı ve Yukarı Şehir olmak üzere iki kısımdan oluşan kentlerde saraylar, yönetim binaları ve dinî yapılar, bir iç sur ile çevrelenmiş daha yüksekteki Yukarı Şehir içinde yer almaktadır. Hilani tipindeki saraylara kabartma bezemeli altlıklar üzerinde yükselen sütunların taşıdığı revaktan geçilerek girilmekteydi. Bunun gerisinde, enlemesine yerleştirilmiş büyük bir salon ve yan odalar bulunmaktaydı. Yan odalardan birinde yer alan merdiven ile üst kata çıkılıyordu. Kentlere giriş sağlayan anıtsal kapılar, sarayların dış cepheleri ortostat olarak tanımlanan kabartmalı taş bloklarla süslenmiştir. Bazen girişlere tanrı ve kralların anıtsal ölçekli tam plastik yontuları da yerleştirilmekteydi. Geç Hitit sanatı ve kültürü en iyi şekilde kendisini mimarinin bütünleyicisi olarak yapılmış kabartma sanatında yansıtır. Av, savaş, saray hayatından kesitler, karışık yaratıklar ve çeşitli hayvan figürlerinden oluşan kabartmalar stil yönünden Geç Hitit I, Geç Hitit II ve Geç Hitit IIIa-b olmak üzere üç ana evrede incelenir. İlk iki grupta eski Hitit ögeleri, üçüncü grupta ise güçlü bir Assur etkisi vardır. Fildişi ve özellikle büyük tunç kazanların yer aldığı madenî eşyalar da Geç Hitit sanatında özel bir yere sahiptir. Tabal ülkesi, tunç işçiliğinin önde gelen merkezlerindendir. Kuzey Suriye kökenli fil dişi eserler ise haraç ve ganimet olarak Assur’a götürülmüştür. Gerek fil dişi, gerek madenî eserler Yunanistan’a da gitmiş, orada taklitleri de üretilmiştir. Hilani: Ön cephesinde sütunlarla taşınan revağı olan Kuzey Suriye mimarisine özgü, dikdörtgen planlı, girişi uzun duvar üzerinde bulunan çok katlı yapı. Ortostat: Duvarların alt kısımlarında kullanılan, dikine yerleştirilmiş, bazıları kabartmalarla bezeli taş levha ya da bloklar. Resim 2.9 Kargamış’tan kabartmalı ortostat 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 51 Bu eserler, bir yandan Ön Asya ile Yunanistan arasındaki ilişkilerin yoğunluğunu göstermekte diğer yandan Eski Yunan Uygarlığı’nın yaratılmasında Geç Hitit Kent Devletleri’nin de çok önemli bir aracı rolü oynadığını kanıtlamaktadır. Urartu Krallığı Orta Anadolu Bölgesi’nde güçlü Hitit İmparatorluğu varlığını sürdürürken MÖ. 13. yüzyılın başlarında Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Hurri kökenli halkların oluşturduğu, henüz merkezî bir yönetim altında birleşmemiş feodal beylikler bulunmaktaydı. Bu beylikler Uruatri ve Nairi bölgeleri adında iki bölgede yaşamaktaydılar. Bu dönemde Doğu Anadolu’nun sahip olduğu demir ve bakır gibi ham madde kaynakları, bunlardan işlenmiş mal stokları, toprak ürünleri ve hayvan sürüleri MÖ. 13. yüzyıldan itibaren Ön Asya’da büyük bir imparatorluk kurma uğraşı veren Assur’un askerî seferlerini bu topraklar üzerine yoğunlaştırmasına neden olmuştur. Assur’un amacı, bu bölgede devamlı ve kalıcı bir egemenlik kurmak yerine, bölgedeki zengin kaynakları belirli sürelerde düzenleyeceği yağma seferleriyle ele geçirmek, bu topraklarda yaşayan toplumları baskı altında tutarak vergiler yoluyla sömürmek, böylece ekonomisi için sürekli bir kaynak oluşturmaktı. Güneyden gelen Assur tehlikesi ve baskısı, birbirlerine komşu ve akraba olan feodal beylikleri aralarında Assur’a karşı güç birliği yapmaya yöneltmiştir. Etnik birliğin de sağladığı büyük avantajla kısa sürede beylikler arasında birleşme sağlanmış, önce Uruatri daha sonra Nairi feodal beylikler konfederasyonu oluşturularak Assur’a karşı büyük bir mücadele başlamış, sonuçta MÖ. 9. yüzyılın ortalarında başkent Tuşpa (Van Kalesi ve Eski Van Şehri) olmak üzere Van ovasında merkezî Urartu Krallığı kurulmuştur. Urartu Krallığı, birbirini izleyen baba-oğul krallar I. Sarduri (MÖ. 840-830), İşpuini (MÖ. 830-820), Minua (MÖ. 810-785/780), I. Argişti (MÖ. 785/780-760) ve II. Sarduri (MÖ. 760-730) dönemlerinde büyüyüp güçlenmiş ve tüm kurumlarıyla gerçek anlamda merkezî, bürokratik bir devlet hâline ulaşmıştır. Bu dönemde krallığın sınırları kuzeyde Ermenistan ve Güney Gürcistan’a, kuzeybatıda Erzincan’a, güneydoğuda Urmiye Gölü’nün güney kıyılarına, batıda Fırat Nehri’nden doğuda Hazar Denizi kıyılarına kadar genişlemiştir. Urartu topraklarına katılan bölgelerde askerî ve ekonomik amaçlı çoğu Urartu krallarının adını taşıyan birçok kale ile tarımı güçlendirmek üzere baraj, gölet, sulama kanalları inşa ettirilmiştir. Bölgede kazısı yapılmış başlıca Urartu merkezleri arasında Van Kalesi (Tuşpa), Çavuştepe (Sardurihinili), Ayanis (Rusahinili), Adilcevaz, Toprakkale (Rusahinili), Anzaf, Erzincan-Altıntepe, Karmir-Blur (Teişebani), Armavir (Argiştihinili) sayılabilir. MÖ. 743 yılında Adıyaman Gölbaşı yakınlarında Assur orduları karşısında Urartu ordularının uğradığı yenilgi ile birlikte Urartu Krallığı’nın yükselişi sona ermiştir. Bu yenilgiyi MÖ. 714’te önce Transkafkasya üzerinden dalgalar hâlinde inen Kimmerler, sonra da Assur Kralı II. Sargon karşısında alınan yenilgiler izlemiştir. Sınırları giderek daralan Urartu Krallığı II. Rusa Dönemi’nde (MÖ. 675’ler) yeni bir kalkınma hamlesi yapmıştır. Ancak MÖ. 640 yıllarında Urartu Krallığı yıkılmaya başlamıştır. Son kral IV. Sarduri’nin iktidar dönemi hakkında hemen hemen hiçbir Resim 2.10 Urartu Krallığı’nın başkenti Tuşpa (Van Kalesi) 52 Genel Uygarlik Tarihi bilgi olmadığı için krallığın hangi tarihte kesin olarak ortadan kalktığı bilinmemektedir. Bununla birlikte Urartu Krallığı’nın MÖ. 7. yüzyılın sonlarına doğru Assur İmparatorluğu’na son veren olaylarla birlikte tarihten silindiği kabul edilir. Merkezî ve teokratik bir sistemle yönetilen Urartu Krallığı’nda devletin başında, tüm ülkeyi yöneten güçlü ve mutlak hakim olarak kral bulunmaktadır. Tam anlamı ile monarşik bir düzen mevcuttur. Krallık aynı hanedan içinde babadan oğula geçmektedir. Kral, aynı zamanda tanrıların en büyük başrahibidir ve onların koruması altındadır. Halk soylular, savaşçılar, köylüler ve köleler olmak üzere farklı sınıflara ayrılmıştır. Devletin egemen olduğu bütün topraklar stratejik önemine, üretim durumuna ve diğer benzer özelliklere göre daha küçük birimlere bölünmüş, bu birimler de belirli eyalet merkezlerine bağlanmıştır. Bu merkezlere de kral tarafından valiler atanmıştır. Gücünü savaşçı bir toplum olmasına borçlu olan Urartular çok iyi organize olmuş bir orduya sahipti. Urartu Devleti’nin resmî dili Urartuca idi. Bu dilin tek akrabası Hurricedir ve her iki dil de Kuzeydoğu Kafkasya dil ailesindendir. Ön Asya’daki diğer halklar gibi Urartular da çivi yazısı kullanmışlardır. Ayrıca mühürler ve kap kacak üzerinde resim yazısı da kullanılmıştı. Urartu dini, çok tanrılıydı. Devletin resmî tanrılarının başında Haldi, Teişeba ve Şivini üçlüsü yer almaktadır. Tanrı Haldi devleti koruyan Baş tanrı ve savaş tanrısıdır. Büyük bir mızrak ile simgelenen bu tanrının savaşta daima ordunun önünde gittiğine inanılıyor, ona adak olarak çeşitli silahlar sunuluyordu. İkinci sıradaki Fırtına ve Gök Gürültüsü tanrısı Teişeba, Hurri kökenliydi. Üçüncü sıradaki Şivini de Hurri kökenliydi ve Güneş tanrısıydı. Meherkapı kaya nişindeki yazıtta bu üç tanrının yanında 60 tanrı ve 16 tanrıçanın daha adı geçmektedir. Urartuların tanrıları için inşa ettikleri tapınaklar, tören salonları, revaklı avluları, depoları ve sunaklarıyla birlikte bir külliye oluşturmaktadır. Tanrı yontusunun bulunduğu en kutsal kesim (cella) kare planlı yüksek bir kule biçimindeydi. Bunların dış cephelerine adak olarak sunulmuş tunç kalkanlar asılmaktaydı. Bu tip tapınaklara ait örnekler çok iyi korunmamış olmakla birlikte Yukarı Anzaf, Toprakkale, Çavuştepe, Ayanis, Kayalıdere, Altıntepe gibi Urartu merkezlerinde gün ışığına çıkartılmıştır. Bunların yanı sıra Urartuların niş ve stellerin (dikilitaş) yer aldığı yarı açık hava kutsal alanları da vardır. Van Kalesi’ndeki Analı Kız kutsal alanı, Yeşilalıç ve Altıntepe kutsal alanı bunların güzel örnekleridir. Urartu’da kremasyon ve inhumasyon olmak üzere temelde iki ölü gömme geleneği vardı. Mezar mimarisi olarak kalelerin kayalık yamaçlarına oyulmuş kral ve soylulara ait çok odalı anıtsal oda mezarlar en önemli grubu oluşturur. Bu tip mezarların en etkileyici örnekleri Van Kalesi kayalığının güney yamaçlarındaki Urartu krallarına ait mezarlardır. Ayrıca, toprak altındaki yumuşak kayalara açılmış ya da taşlarla inşa edilmiş giriş koridoru olan (dromos) oda mezarlar da vardır. Bunun yanında ölülerin doğrudan gömüldüğü tek kişilik basit toprak ya da taş sandık mezarlar ile yakılıp küllerinin yerleştirildiği özel kül kapları (urne) da bulunmaktadır. Urartu Krallığı’nın kurulduğu bölge topoğrafik ve coğrafi koşullar bakımından oldukça güç bir bölgedir. Bu nedenle Urartular doğaya karşı giriştikleri mücadelede özellikle bayındırlık alanında o dönemde mühendislik harikası olarak tanımlanabilecek birçok uygulamaya imza atmıştır. Urartu yöneticileri kale tipi yerleşmelerde oturmuşlardır. Bu kalelerde daima yönetici sarayı, bir ya da birkaç tapınak, depo binaları ve atölyeler bulunmaktadır. Bu tip kalelerden günümüze en iyi durumda kalmış olanları Çavuştepe ve Ayanis kaleleridir. Kimi kaleler ise sadece askerî amaç- 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 53 lıydı. Nispeten küçük boyutlu olan bu türdeki tesislerde surların içinde önemli bir yapılaşmaya gidilmemiştir. Çiftçilikle uğraşan halk ise tarlaların yakınlarında savunmasız yerleşmelerde oturmaktaydı. Ülke içinde en uzak sınır noktalarıyla bağlantı sağlayan karayolları, kısa ve yağışsız geçen yaz aylarında yapılacak sulu tarım için büyük önem taşıyan su kanalları, barajlar ve göletler bayındırlık alanında Urartulardan günümüze kadar ulaşmış en önemli tesislerdir. Modern Van şehrinin çevresindeki arazilerin sulanmasında hâlâ Urartu Kralı Minua’nın yaptırttığı 54 km uzunluğundaki Minua (Şamram) kanalı ile II. Rusa’nın Erek Dağı’nın tepesine inşa ettirmiş olduğu yapay baraj gölünün (Keşiş gölü) sularından yararlanılmaktadır. Bugüne kadar saptanan ve sayıları 100’e yaklaşan sulama tesisleri Doğu Anadolu’yu bir barajlar bölgesi durumuna getirmiştir. Zengin demir, gümüş ve bakır yataklarına sahip olan Urartular, maden işleme sanatında ileri bir toplumdu. Doğu Anadolu’nun ilk kuyumcuları da Urartulardı. Urartu kuyumcularının altın, gümüş ve tunçtan yapmış oldukları küpe, gerdanlık, elbise ve saç iğnesi, düğme, bilezik gibi mücevherat günümüzde bile büyük bir beğeni ile izlenmektedir. Tunçtan dövme ve döküm tekniğinde yapılan hayvan heykelcikleri, üç ayaklı şamdanlar, çeşitli büyüklükte ve formda kaplar, kalkanlar, kemerler, sadaklar, miğferler, ok uçları, kama ve kılıçlar, at koşum takımları ise maden sanatının özgün örneklerini oluşturmaktadır. Urartularda gelişmiş ahşap, kemik ve boynuz oymacılığı ve kakmacılığı, kendilerine özgü mühürcülük de vardı. Ayrıca çanak çömlekçilik de önemli bir endüstri koludur. Daha çok madenciliğin etkisinde gelişmiş olan çanak çömlek sanatında kalelerdeki resmî çömlekçi atölyelerinde kırmızı renkli ve parlak görünümlü mallar üretiliyordu. Urartu sanatı farklı kaynaklardan köklenen, Suriye, Anadolu ve Assur etkileriyle beslenen birleşik bir kültürdür. Bununla birlikte ait olduğu bölgenin coğrafi ve topoğrafik koşulları sanatın gelişmesinde etkili olmuş, yaratılan bütün eserlerde Urartulu kimliği kendini belli etmiştir. Urartu Krallığı’nın bayındırlık alanında en dikkat çekici ve önemli faaliyetleri hangi alanda olmuştur? Resim 2.11 Üç ayaklı tunç kazan ve tunç aslan heykelciği 6 54 Genel Uygarlik Tarihi Frig Krallığı Antik batı kaynaklarındaki bilgilere göre Avrupa’da oturdukları sırada Brygler ya da Brigler adını taşıyan Frigler, MÖ. 1200’lerden başlayarak Makedonya ve Trakya’dan Boğazlar yolu ile Anadolu’ya göç eden Trak boylarından biridir. Friglerin başlangıçta Troya ve çevresini ele geçirdikleri, zaman içinde Askania Gölü (İznik Gölü) kıyıları ile Sangarios (Sakarya) Nehri Vadisi’ne doğru yayıldıkları anlaşılmaktadır. Frigler, buradan güney ve doğu yönde genişleyerek Anadolu içlerine yayılmaya devam etmişler, MÖ. 11. yüzyıla doğru Polatlı yakınlarındaki daha sonra başkentleri olacak olan Gordion (Yassıhöyük)’a ulaşmışlardır. MÖ. 8. yüzyılın sonuna doğru kent, Anadolu kervan yollarının doğu-batı ticaretinde giderek önem kazandığı bu dönemde Friglerin başkenti konumuna yükselmiştir. Frig Devleti’nin bilinen ilk kralı, başkent Gordion’a adını vermiş olan Gordios’tur (MÖ. 8. yüzyılın ilk yarısı). Kral Gordios’tan sonra, Frig tahtına oğlu Midas (MÖ. 742 veya 738) geçmiştir. Midas, bir yandan Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Urartu, Kuzey Suriye ve Assur ile diğer yandan batıda Batı Anadolu sahilleri ve Kıta Yunanistan ile ilişkiye giren Anadolu’nun ilk Demir Çağ kralı olarak haklı bir üne sahip olmuştur. Onun döneminde Frig Devleti’nin yayılım alanının sınırları kesin olarak saptanamamakla birlikte Kızılırmak Nehri’nin doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Kızılırmak’ın batısında Ankara, Polatlı yakınlarında Hacıtuğrul-Yenidoğan Höyüğü, Eskişehir yakınlarında Pessinus (Ballıhisar) ve Dorylaion (Şarhöyük); doğuda eski Hitit başkenti Hattuşa, Çorum’un kuzeyinde Pazarlı, Yozgat yakınlarında Alişar ve Kerkenes, Kırşehir yakınlarında Kaman Kalehöyük önemli Frig merkezleridir. Friglerin siyasi ve kültürel olarak en güçlü oldukları kesim, Yukarı Sakarya vadisinde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya illeri arasındaki Dağlık Frigya olarak tanımlanan bölgedeki Frig Vadileri’dir. Frig Vadileri’ndeki özgün Frig yerleşmeleri, yüksek, kayalık platolar üzerine kurulmuş olan kale tipi yerleşmelerden oluşmaktadır. Kalelerde olasılıkla yönetici sınıf oturmaktaydı. Halk ise kalelerin eteklerinde köy niteliğindeki yerleşmelerde yaşıyor olmalıydı. Resim 2.12 Frig kültürünün yayılım sahası 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 55 MÖ. 7. yüzyılın ilk yarısında Kafkasya üzerinden gelen göçebe Kimmerler Anadolu’yu kasıp kavurmuştur. Frig başkenti Gordion’un da bu felaketten etkilendiği, antik batı kaynaklarında kral Midas’ın, Kimmerli istilacılara karşı aldığı yenilgiye dayanamayıp boğa kanı içerek intihar ettiği bildirilmektedir. En görkemli çağını yaşadığı sırada uğradığı Kimmer baskını ve kral Midas’ın ani ölümü karşısında Frig Krallığı’nın politik gücü sona ermiştir. Ancak, bu olay geniş anlamda ele alındığında Frig egemenliğinin sonu, Friglerin tamamen tarih sahnesinden çekilmesi demek değildir. Ancak, Gordion artık güçlü bir devletin başkenti olmayıp, yalnızca bölgesel bir merkez durumundadır. Frig beyleri, bu topraklarda M.Ö. 590 yılındaki Lidya Kralı Alyattes (MÖ. 610-560)’in Kızılırmak seferine değin bağımsızca; bu tarihten MÖ. 547/46 yılındaki Pers istilasına kadar da Lidya Krallığı’na bağımlı prenslikler halinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. Lidya Krallığı’nın yıkılışından sonra Frigya, iki yüz yılı aşkın bir süre Pers İmparatorluğu’nun bir parçası olmuştur. Askerî ve idari planda kalan Pers egemenliği boyunca yerli halk, büyük ölçüde geleneksel yaşam biçimi ve kültürlerini sürdürmeye devam etmiş, eski Frig dili ve yazısı en azından MÖ. 4. yüzyıla, hatta 3. yüzyıla kadar kullanılmıştır. Frig ekonomisinin temeli öncelikli olarak tarıma ve hayvancılığa dayanıyordu ve nüfusun büyük bir bölümü köy niteliğindeki yerleşmelerde yaşıyor olmalıydı. Bu noktada merkeze bağlı soylu beylerin etrafında toplanmış, birbirinden ayrı bölgelerde hüküm süren, feodal yapılı bir Frig devlet yönetiminden söz edilebilir. Çiftçilikle geçinen köylü sınıfının yanında madencilik, ahşap işçiliği, dokumacılık gibi farklı endüstri kollarında çalışan zanaatkârlar, tüccarlar, merkezî yönetimden sorumlu bürokratlar ve rahiplerden oluşan, kent niteliğinde büyük yerleşmelerde yaşayan aydın bir Frig halk tabakasının varlığı da açıktır. Friglerin Hint-Avrupa karakterli, Trak ve Eski Yunanca ile ilişkili dilleri ve Fenike alfabesinden alınmış bir alfabeleri vardır. 20 kadar harften oluşan Frig alfabesi ile yazılmış en erken Frig yazılı belgeleri MÖ. 8. yüzyılın ikinci yarısında görülür. Bunlar kaya anıtları, nişler, sunaklar ve çanak çömlekler üzerine kazınmış, kısa yazıtlar ve kelimelerden oluşur. Aynı sözcük ya da sözcük gruplarının tekrarlanmış olması nedeniyle Frig yazısı bugün okunabilmekle birlikte henüz çözülememiş bir dildir. Ana tanrıça Matar, Frig dininde en önemli ilahedir. Bir doğa tanrıçası olarak Matar’ın kutsal alanları, kent dışında, su kaynakları ve verimli tarlaların yakınlarındaki kayalık yerlerde kurulmuştur. Ana kayaya oyulmuş fasadlar (yapı ön cepheleri), basamaklı sunaklar ve nişler Frig dini tapınımlarının somut tanıklarıdır. Hepsi birer açık hava tapınağı olan bu anıtlar Frig Vadileri’nde yoğundur. Yazılıkaya-Midas Şehri’nde yer alan Midas Anıtı, Frig fasadlarının en büyüğü ve görkemlisidir. Ayrıca, Yazılıkaya-Midas Vadisi’nde, Areyastis Anıtı, Kümbet Vadisi’nde Bahşayiş Anıtı; Köhnüş Vadisi’nde Aslankaya Anıtı Frigler’in en önemli kült anıtlarını oluşturur. Friglerde inhumasyon ve kremasyon olmak üzere iki tip ölü gömme geleneği uygulanmıştır. Frig soyluları, ya tümülüs mezarlara ya da kayalara oyulmuş oda mezarlara gömülmekteydi. Tek kişilik ve bir defa kullanılan tümülüs mezarlarda mezar odası ahşaptan bazen de basit bir çukur şeklinde yapılmıştır. Ölü ve mezar hediyeleri Resim 2.13 Eskişehir/ Midas Şehri Yazılıkaya Midas Anıtı (Fasad) Tümülüs: Kral ve soylu kişiler için yapılmış, çoğu kez altında ahşap ya da taştan bir mezar odası bulunan yığma toprak ya da taştan mezar anıtı. 56 Genel Uygarlik Tarihi oda içine yerleştirildikten sonra odanın tavanı örtülüp üzerine toprak, nadir olarak da küçük taş yığılmıştır. Tümülüs mezarlar en yoğun başkent Gordion’da bulunmuştur. Bunlar içinde en görkemlisi son yıllarda ilk kral Gordios’a ait olduğu düşünülen, 300 m çapında 53 m yüksekliğindeki Büyük Tümülüs’tür. Kaya mezarları, çoğunlukla Frig kalelerinin ya da yakın çevresindeki kayaların yerden ulaşılması güç ve dik yüzeylerine oyulmuştur. Aile mezarı olarak kullanılan bu mezarlarda genellikle odaların içi aynen ahşap bir mimariyi andırır şekilde işlenmiştir. Bunlardan bazılarında cephe anıtsal ölçekli kabartmalarla süslenmiştir. Bu tip mezarların en anıtsal örneğini Köhnüş Vadisi’nde bulunan Aslantaş Mezarı oluşturmaktadır. Orman bakımından zengin bir bölgede yaşayan Friglerin en özgün sanat dalı mobilyacılıktır. Metal çivi kullanılmaksızın, ağaç çiviler ve geçmelerle birbirine tutturulmuş masalar, tabureler ve servis sehpalarına ait çok güzel örnekler Gordion tümülüslerinde bulunmuştur. Bunlar Frig bezeme sanatına özgü geometrik bezekli oyma ve kakmalarla süslenmiştir. Friglerde maden endüstrisi de çok gelişmiştir. Kazma, balta gibi demir aletlerin yanında tunçtan döküm ve dövme tekniğinde yapılmış makaraya benzeyen kulpları olan kâseler, günümüz hamam taslarının atası olan ortası göbekli kaseler, büyük kazanlar, kepçeler, kemerler ve fibulalar Frig maden sanatının özgün örneklerini oluşturmaktadır. Ege dünyasında MÖ. 2. binyıldan beri bilinen fibulalar, tümülüs mezarlar gibi Anadolu’da ilk kez Frigler tarafından kullanılmıştır. Hayvancılığa bağlı olarak Friglerde gelişmiş bir dokumacılık da vardır. Gordion kazılarında yün ve moherin yanında bitki liflerinden yapılmış dokuma örnekleri ele geçirilmiştir. Tümülüslerde ise duvarlara asılmış halılar ile yerlere serilmiş keçe ve kumaşlara ait izler saptanmıştır. Daha çok madenciliğin etkisinde gelişmiş olan Frig çanak çömlekçiliğinde Kızılırmak’ın batısında ve doğusunda farklı teknikte üretimde bulunan atölyeler bulunmaktaydı. Batıda Gordion, Ankara ve Midas Kenti gibi merkezlerde daha çok metalik parlaklıkta gri ve siyah renkli kaplar üretilmiştir. Doğuda Boğazköy, Alişar, Pazarlı gibi merkezlerde ise çok renkli bir bezeme anlayışı egemendir. Geometrik motiflerin ağırlıklı olduğu bezemelerde stilize geyik figürleri, konturları belirlenResim 2.14 Gordion Büyük Tümülüs ahşap mezar odası Fibula: Tunç, altın ya da gümüşten yapılmış, giysi uçlarını tutturmaya yarayan veya süs amaçlı kullanılan bir tür çengelli iğne. Resim 2.15 Tunç göbekli kase ve fibulalar 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 57 miş, içleri noktalar ya da tarama çizgiler ile doldurulmuş aslan, dağ keçisi, kartal ve boğa figürleri yaygın olarak kullanılmıştır. En belirgin motif ise kap yüzeylerindeki boş alanları dolduran pergelle çizilmiş tek merkezli dairelerdir. Testiler, maşrapalar, süzgeçli akıtacağı olan bira kapları, hayvan biçimli özel kaplar, madenî kapları taklit eden makara kulplu testiler Frig çömlekçiliğinin belirgin kap formlarıdır. Anadolu’ya dışarıdan gelen Frig kültürü kendinden önce bu topraklarda yaşamış olan Hitit-Luvi ve Hurrilerinkinden birçok yönden farklı özelliklere sahiptir. Ancak, zamanla eski Anadolu geleneklerini benimseyerek giderek yerli bir karaktere bürünmüştür. Bu durum en açık şekliyle Friglerin geleneksel yaşam biçimi olan çiftçilikle özdeşleşen ve Anadolu’da Erken Neolitik Çağ’dan beri tapınım gören Ana Tanrıça kültünde kendini gösterir. Lidya Krallığı Lidya Krallığı, tarihteki yerini zengin maden yatakları, verimli toprakları ve Kroisos gibi ünlü kralları ile almıştır. Lidya ülkesi, İç Ege bölgesinde dağlık bir alan ve aralarında Gediz ve Küçük Menderes nehirlerinin aktığı vadiler içerisinde konumlanmıştır. Bakırçay ve Büyük Menderes nehirleri Lidya bölgesinin kuzey ve güney sınırını oluşturmaktadır. Lidya halkının kökeni tam olarak bilinmemektedir. Antik çağ yazarlarına göre güney komşuları Karyalılar, kuzey komşuları Mysialılar ve doğu komşuları Friglerle akrabadırlar. MÖ. 2. binyıldan beri bölgede yaşadıkları düşünülmektedir. Lidya’da Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak üzere üç kral sülalesi egemen olmuştur. İlk iki sülale ile ilgili yeterli bilgi yoktur. Mermnad sülalesinin ilk kralı Gyges’ten itibaren ülkeye Lidya, başkente de Sardis denilmeye başlanmıştır. MÖ. 687-547 yılları arasında hüküm süren Mermnad Sülalesi zamanında Lidya, güçlü bir krallık hâline gelmiş ve Anadolu’nun Kızılırmak Nehri’nin batısında kalan kısmına hâkim olmuştur. Bu sülalenin kralları Gyges, Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos, Paktalos (Sart Çayı) Çayı’nın alüvyonlarından elde ettikleri elektron ve altın sayesinde güçlenmişler, başkent Sardis, antik dünyanın en güçlü ve en zengin başkenti olarak ün kazanmıştır. MÖ. 547 yılında İran’dan gelen Persler Sardis’i ele geçirerek Lidya Devleti’ne son vermişlerdir. Bundan sonra Persler tüm Anadolu’ya hâkim olmuşlardır. Lidya Krallığı merkezî sistemle yönetilmekteydi. Devletin başında kral bulunurdu. Krallık bir sülaleye bağlı olarak babadan oğula geçerdi. Ülke eyaletlere ayrılmıştı ve eyaletlere güvenilir kişiler oldukları için bazen veliahtlar da vali olarak gönderilmişlerdi. Başkent Sardis, Bozdağ’ın kuzey eteğindeki kayalıkta yer almaktadır. Çevresi güçlü surlarla çevriliydi. İçinde saray ve resmî binalar vardı. Aşağı kent yukarı kentin kuzey ve batı eteklerinde geniş bir alana kurulmuştur. Kentin etrafı MÖ. 7 Resim 2.16 Boya bezemeli Frig çanak çömlekleri 58 Genel Uygarlik Tarihi yüzyılın ikinci yarısında güçlü bir surla çevrilmişti. Kent içinde bazı resmî binalar bulunuyordu. Altın arıtma atölyeleri, dükkânlar ve pazar yeri batı kesimde yer almaktadır. Halka ait konutlar sadedir. Bunlar taş temel üzerine kerpiç duvarlı, tek odadan oluşan, dikdörtgen planlı konutlardır. Lidyalılar süvari olarak ünlüydüler. Herodotos onları Asya’da yiğitlikte kimsenin bileğini bükemeyeceği savaşçılar olarak tanımlar. Ancak Pers istilasından sonra müziğe, zevk ve sefaya düşkün bir halk olarak tanınmaya başlamışlardır. Lidyalıların insanlık tarihine ve uygarlığa yaptıkları katkılardan en önemlisi MÖ. 7. yüzyılın ikinci yarısında parayı icat etmiş olmalarıdır. Arkeolojide sikke olarak adlandırılan madenî paranın icat edilmesinin nedeninin, paralı askerlerin alacaklarının ödenmesi ile ilgili olduğu sanılmaktadır. Sikkenin icadı ile ticarette değiş tokuşun yerini para ekonomisi almıştır. Herodotos ilk defa altın sikke basanların Lidyalılar olduğunu yazmaktadır. Buradaki altın elektron olmalıdır. Çünkü ilk sikkeler altın ve gümüş karışımı bir madde olan elektrondan basılmıştır ve bakla şeklindedirler. Ön yüzleri önce düz, sonra çizgili, daha sonra ise resimli olan sikkelerin, arka yüzlerinde bir, iki ya da üç adet derin dikdörtgen ya da üçgen çukurluklar bulunmaktadır. Resimli sikkelerde ön yüzde Lidya Krallığı’nın arması olan aslan başı, pençesi ya da karşılıklı iki aslanın ön bölümleri yer alır. Kroisos Dönemi’nde altın ve gümüş sikkeler de basılmaya başlamıştır. Bu sikkelerin ön yüzlerinde sırt sırta ya da yüz yüze bakan aslan ve boğa betimleri vardır. Sikke basmayı Lidyalılardan öğrenen İyonya kentleri bu pratik ödeme aracını hemen benimsemişler ve ticaret faaliyetlerinde yoğun olarak kullanmışlardır. Lidyalılar çok tanrılı bir dine sahipti. Tanrıları içinde en büyük saygıyı Kuvava adıyla anılan Ana Tanrıça Kybele görmekteydi. Sardis’te MÖ. 6. yüzyılın ortalarında tanrıçanın büyük bir tapınağı vardı. Lidya kralları ayrıca Delphoi ve Didyma Apollon tapınakları ile Ephesos Artemisi’ne de zengin hediyeler gönderiyorlardı. Lidya kralları ve aileleri ölülerini tümülüs mezarlara gömüyorlardı. En önemli mezarlık alanı, Sardis’in 8 km kuzeyinde Marmara Gölü’nün kıyısındaki Bintepe mezarlığıdır. Mezarlıktaki 100 kadar tümülüsün üç tanesinin krallara ait olduğu sanılmaktadır. Bu tümülüslerden en büyüğü 355 m çapında ve 61 m boyutlarıyla Anadolu’nun en büyük tümülüsü olan Alyattes Tümülüsü’dür. Tümülüsün mezar odası kireç taşı bloklardan yapılmıştır. Mezar odası defineciler tarafından yağmalandığından günümüze çok az buluntu kalabilmiştir. Sardis’te yaşayan orta ve aşağı seviyedeki halk, Sart Çayı Vadisi’nin batı yakasındaki yamaçlardaki kayalara oyulmuş kaya mezarlarına gömülmüştür. Lidyalıların dilleri Hint-Avrupa kökenlidir. Likçe ve Luviceye benzer. Tam olarak çözümlenememiştir. Alfabeleri 26 harflidir ve bu harflerden bazıları Frigce ve Yunancadaki harflerle benzerdir. Resim 2.17 Altın Lidya sikkesi 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 59 Lidya’da kuyumculuk, dokumacılık, fil dişi ve kemik oymacılığı ile çömlekçilik gelişmiştir. Lidya’nın ünlü kremleri ve Bakkaris adı verilen parfümleri, Lydion adı verilen küçük vazolar içinde satışa sunuluyordu. Lidya Devleti’nin ortadan kalkmasından sonra Persler 200 yıl boyunca Anadolu’ya hâkim olmuşlardır. Pers egemenliğinde Lidya’nın zenginliği devam etmiştir. Bu durum MÖ. geç 6. yüzyıla tarihlenen çok zengin buluntulara sahip Uşak-Güre tümülüslerinden anlaşılmaktadır. Buluntular arasında çok kaliteli bir işçilik gösteren gümüş, altın ve elektron kaplar ve mücevherat dikkat çekmektedir. Bu eserler bugün halk arasında Karun Hazinesi olarak adlandırılan eserler olup Uşak Arkeoloji müzesinde sergilenmektedir. Anadolu’da Pers hâkimiyeti MÖ. 333 yılına kadar sürdü. Bu yıllarda Anadolu’da yerli kültürlerin yerine Yunan kültürü yayılmış ve özgün Anadolu Uygarlıkları sona ermiştir. 60 Genel Uygarlik Tarihi Özet Anadolu’nun Tarih Öncesi Dönemlerinin özelliklerini ve önemli merkezlerini kronolojik bir düzen içinde tanımlamak. Paleolitik Çağ/Yontma Taş Devri (GÖ. 1.000.000- 11.000/12.000), Besin Toplayıcılığı Dönemi olarak da tanımlanmaktadır. Anadolu’da Paleolitik Çağ boyunca kalabalık bir nüfusun barındığı mağara ve açık hava türündeki yerleşmeler bulunmuştur. Anadolu’da Paleolitik Çağ’ın en eski yerleşmeleri Niğde’de Kaletepe Deresi, Konya’da Dursunlu, İstanbul’da Yarımburgaz Mağarası ile Antalya’da Karain Mağarası’dır. Avcılık ve toplayıcılık bu çağın ekonomisini oluşturur. Mezolitik Çağ (Epipaleolitik Çağ, Orta Taş Devri) (GÖ. 11.000-12.000), Paleolitik Çağ ile Neolitik Çağ (Cilalı Taş Devri) arasındaki geçişi hazırlayan ara evredir. Bu çağda mikrolit olarak tanımlanan küçük taş aletler ortaya çıkmış, en azından öğütme ve biçme faaliyetleri başlamıştır. Neolitik Çağ (MÖ. 10.000- 5.500)’da insanoğlu üretici bir yaşama geçmiştir. İlk köyler kurulmuş, tarım yapılmaya, hayvanlar evcilleştirilmeye başlanmıştır. İlk ticari faaliyetler ve mühürler de bu çağda ortaya çıkmıştır. Batman ili Kozluk ilçesi yakınlarında yer alan Hallan Çemi Höyüğü, Neolitik Çağ’da Anadolu’nun bugüne kadar saptanmış en eski köyüdür. Taş Devrinden Maden Devrine geçiş dönemi olarak tanımlanan Kalkolitik Çağ (MÖ. 5500- 3200/3000)’ın en belirgin özelliği, taş aletlerin giderek azalması ve madenciliğin gelişmesidir. İlk kullanılan maden bakır olmuştur. Bu çağ insanlarının yaşamında tarım, avcılığa oranla çok önemli bir yer kaplamaya başlamış, tamamen tarımcı topluluklar ortaya çıkmıştır. Anadolu’nun Tunç Çağları’nın siyasi ve kültürel özelliklerini ve önemli merkezlerini kronolojik bir düzen içinde değerlendirmek. Bu çağda yaşayan insanların, tuncun yanı sıra aralarında altın ve gümüş gibi değerli madenlerin de bulunduğu hemen tüm madenleri, dökme ve dövme tekniğiyle istedikleri biçimi vererek kullandıkları görülmektedir. Madenciliğin gelişmesi, iş bölümüne dayalı kent yaşamının başlamasını sağlamış, bu oluşum Anadolu’da sosyal sınıfların giderek daha belirginleştiği, yönetici sınıfın görkemli bir yaşam düzeyine ulaştığı ilk bağımsız beyliklerin, siyasal örgütlenmelerin ve merkezî yönetime bağlı devletlerin ortaya çıkışını hazırlamıştır. Tunç Çağı, İlk, Orta ve Son Tunç olarak üç ana bölüme ayrılır. İlk Tunç Çağı (MÖ. 3200/3000-2000), Geç Kalkolitik Dönem’in sonlarından Anadolu’da yazının kullanımına kadar olan çok uzun bir süreyi kapsamaktadır. Bu dönemin ilk evrelerinde daha çok, Kalkolitik Çağ’ın tarıma dayalı köy kültürü sürdürülmektedir. Toplumların daha iyi örgütlenebildiği bu çağda yöneticiler güçlü bir sınıf olarak ortaya çıkmıştır ve Anadolu bu yöneticilerin önderliğinde feodal sistemin egemen olduğu irili ufaklı birçok beylik arasında paylaşılmıştır. Troia I-V, Malatya Aslantepe, Antalya-Elmalı Karataş Semayük, Elazığ-Altınova Norşuntepe bu tip yerleşmelerin en etkileyici örnekleridir. Madencilik faaliyetleri bu dönemde gelişmiştir. Orta Tunç Çağı (MÖ. 2000/1900 -1500/1450)’nda, Assurlu tüccarlar Anadolu’da tunç yapımı için ihtiyaç duyulan kalayı Anadolu’ya getirip satarak ticaret yapmaya başlamışlardır. Bu ticaretin Anadolu’ya sağladığı en büyük kazanç Assurlu tüccarlardan yazının öğrenilmesi olmuştur (MÖ. 2000/1900). Yazının Anadolu’ya girmesiyle Anadolu Uygarlık Tarihi’nin ikinci evresi, yani Anadolu’nun Tarihi Çağları başlamıştır. MÖ. 1750 yılında Anadolu’nun ilk merkezî devleti olan Hitit Devleti ortaya çıkmaya başlar. Kuşşaralı Labarna, Hattuş kentini başkent yapıp, kente Hattuşa, kendine de Hattuşili (Hattuşalı) adını verdi (MÖ. 1650-1620). Böylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kuruldu. Son Tunç Çağı (MÖ. 1500/1450-1200)’nda, Hitit İmparatorluk Çağı ya da Yeni Hitit Devleti görülür. Anadolu’daki Demir Çağı Uygarlıkları’nın siyasi ve kültürel yapısını tartışmak. MÖ. 12. yüzyıldan itibaren Anadolu Demir Çağı’na girmiştir. Bu dönemde demir madeninin kullanımı başlamış, çoğu aletler özellikle de silahlar daha etkili ve dayanıklı olan demirden yapılmıştır. Anadolu’da Demir Çağı’nda Geç Hitit Kent Devletleri, Urartu Krallığı, Frig Krallığı ve Lidya Krallığı en önemli siyasi güçler olarak karşımıza çıkarlar. 1 2 3 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 61 Geç Hitit Kent Devletleri’nin belli başlıları şunlardır: Malatya çevresinde Milidia; Adıyaman yöresinde Kummuh; Kahramanmaraş ve Gaziantep yöresinde Gurgum ve Kargamış; İslâhiye dolaylarında Sam’al; Çukurova bölgesinde Que ve Hilakku; Amik ovası dolaylarında Pattin; Adana-Kadirli yöresinde Asitavanda; Kayseri, Niğde ve Nevşehir civarında Tabal. Çoğu Luvice konuşan ve yazı olarak resim yazısını kullanan bu devletler, MÖ. 9. yüzyılın ortalarından başlayarak önce kültürel sonra da siyasi bakımdan Yeni Assur İmparatorluğu’nun etkisi altına girmişler; MÖ. 8. yüzyılın sonlarında ise hepsi teker teker Assur’un eyalet sistemine dahil edilmişlerdir. MÖ. 13. yüzyılın başlarında Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Hurri kökenli halkların oluşturduğu, henüz merkezî bir yönetim altında birleşmemiş feodal beylikler bulunmaktaydı. Bu dönemde Doğu Anadolu’nun sahip olduğu demir ve bakır gibi ham madde kaynakları, bunlardan işlenmiş mal stokları, toprak ürünleri ve hayvan sürüleri MÖ. 13. yüzyıldan itibaren Ön Asya’da büyük bir imparatorluk kurma uğraşı veren Assur’un askerî seferlerini bu topraklar üzerine yoğunlaştırmasına neden olmuştur. Güneyden gelen Assur tehlikesi ve baskısı üzerine beylikler aralarında birleşerek önce Uruatri daha sonra Nairi feodal beylikler konfederasyonu oluşturularak Assur’a karşı mücadeleye başlamış, sonuçta MÖ. 9. yüzyılın ortalarında başkent Tuşpa (Van Kalesi ve Eski Van şehri) olmak üzere Van ovasında merkezî Urartu Krallığı kurulmuştur. Krallığın sınırları kuzeyde Ermenistan ve Güney Gürcistan’a, kuzeybatıda Erzincan’a, güneydoğuda Urmiye Gölü’nün güney kıyılarına, batıda Fırat Nehri’nden doğuda Hazar Denizi kıyılarına kadar genişlemiştir. Krallık, MÖ. 7. yüzyılın sonlarına doğru tarih sahnesinden silinmiştir. Frigler, MÖ. 1200’lerden başlayarak Makedonya ve Trakya’dan Boğazlar yolu ile Anadolu’ya göç eden Trak boylarından biridir. Frigler, MÖ. 11. yüzyıla doğru Polatlı yakınlarındaki daha sonra başkentleri olacak olan Gordion (Yassıhöyük)’a ulaşmışlardır. Frig Devleti’nin yayılım alanının sınırları kesin olarak saptanamamakla birlikte Kızılırmak Nehri’nin doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. MÖ. 7. yüzyılın ilk yarısında Kafkasya üzerinden gelen göçebe Kimmerler Frig başkenti Gordion’a saldırmışlar, kral Midas’ın, Kimmerli istilacılara karşı aldığı yenilgiye dayanamayıp boğa kanı içerek intihar etmiştir. Lidya Krallığı, tarihteki yerini zengin maden yatakları, verimli toprakları ve Kroisos gibi ünlü kralları ile almıştır. Lidya ülkesi, İç Ege bölgesinde dağlık bir alan ve aralarında Gediz ve Küçük Menderes nehirlerinin aktığı vadiler içerisinde konumlanmıştır. Lidya’da Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak üzere üç kral sülalesi egemen olmuştur. Mermnad Sülalesi’ne mensup Gyges’ten itibaren ülkeye Lidya, başkente de Sardis denilmeye başlanmıştır. MÖ. 687-547 yılları arasında hüküm süren Mermnad Sülalesi zamanında Lidya, güçlü bir krallık hâline gelmiş ve Anadolu’nun Kızılırmak Nehri’nin batısında kalan kısmına hâkim olmuştur. Bu sülalenin kralları, Paktalos (Sart) Çayı’nın alüvyonlarından Sardis’te elde ettikleri elektron ve altın sayesinde güçlenmişler, başkent Sardis, antik dünyanın en güçlü ve en zengin başkenti olarak ün kazanmıştır. MÖ. 547 yılında İran’dan gelen Persler Sardis’i ele geçirerek Lidya Devleti’ne son vermişler ve daha sonra da tüm Anadolu’ya hâkim olmuşlardır. 62 Genel Uygarlik Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Neolitik Çağ’ın en erken evreleri konusunda yeni bilgiler sağlayan, Anadolu’nun bugüne kadar saptanmış en eski yerleşmesi aşağıdakilerden hangisidir? a. Çayönü b. Çatalhöyük c. Yarımburgaz d. Hallan Çemi e. Aşıklıhöyük 2. Anadolu’da çömlekçi çarkı ilk kez hangi dönemde ve nerede kullanılmıştır? a. İlk Tunç Çağı II evresinde, Troya IIb tabakasında b. Orta Tunç Çağı’nda, Kültepe’de c. Geç Neolitik Çağ’da, Çatalhöyük’te d. Mezolitik Çağ’da, Beldibi mağarasında e. Kalkolitik Çağ’da, Kuruçay’da 3. Anadolu’nun Kalkolitik Çağı hangi tarihler arasındadır? a. GÖ. 12.000-11.000 b. MÖ. 10.000- 5.500 c. MÖ. 3200/3000-2000 d. MÖ. 5500-3200/3000 e. MÖ. 1200-547/546 4. Assur Koloni Çağı’nda Assur ile Anadolu arasındaki ticaretle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Assur’dan fildişi ve kalay dışsatımı, karşılığında da Anadolu’dan genellikle gümüş, altın ve değerli taş alımı yapılırdı. b. Assur’dan hububat dışsatımı, karşılığında da Anadolu’dan kalay ve dokuma ürünleri alımı yapılırdı. c. Assur’dan gümüş, altın ve değerli taş dışsatımı, karşılığında da Anadolu’dan kalay ve dokuma ürünleri alımı yapılırdı. d. Assur’dan Anadolu’ya çanak çömlek dışsatımı, karşılığında da Anadolu’dan obsidyen alımı yapılırdı. e. Assur’dan Anadolu’ya kalay ve dokuma ürünleri dışsatımı, karşılığında da Anadolu’dan genellikle gümüş, altın ve değerli taş alımı yapılırdı. 5. Hitit kralları ve kraliçeleri aşağıdaki unvanlardan hangilerini kullanmışlardır? a. Rubaum ve Rubatum b. Basileus ve Tavananna c. Tabarna ve Tavananna d. Rubaum ve Tavananna e. Tavananna ve Rubatum 6. Urartu ve Frigler’in başkentleri sırasıyla aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? a. Hattuşa-Sardis b. Tuşpa-Sardis c. Gordion-Hattuşa d. Gordion-Kaniş e. Tuşpa-Gordion 7. Fibula nedir? a. Frig mezarlarına konulan ahşap masalara verilen isimdir. b. Tunçtan yapılan göbekli kasedir. c. Tunçtan yapılan yonca ağızlı büyük testidir. d. Tunç, altın ya da gümüşten yapılmış, giysi uçlarını tutturmaya yarayan veya süs amaçlı kullanılan bir tür çengelli iğnedir. e. Tunçtan yapılan Frig kemeridir. 8. İlk sikke/para kimler tarafından icat edilmiştir? a. Hititler b. Lidyalılar c. Frigler d. Urartular e. İonlar 9. Anadolu’nun en büyük tümülüsü hangi krala aittir? a. Lidya kralı Gyges b. Urartu kralı II. Sarduri c. Lidya kralı Alyattes d. Frig kralı Midas e. Lidya kralı Sadyattes 10. Anadolu’da kurulan ilk devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. Assur Devleti b. Frig Devleti c. Urartu Devleti d. Lidya Devleti e. Hitit Devleti 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 63 Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Hititler’de Beslenme ve Sağlık Hastalık ve ölümlerin çoğunun temelinde yanlış beslenme ve açlık yattığından asla kuşku yoktur; bu Hititler devrinde de böyleydi. Hitit tıbbında hastaya ilaç adı altında verilen maddelerin pek çoğunun besleyici veya homoöpatik niteliği vardır. Keza büyüyle tedavide de hastaya verilen maddelerin pek çoğu besin maddesidir… Beslenme ile insan sağlığı ve hastalıkları arasındaki yakın ilişki, Hititçe bir mektupta açıkça görülmektedir. Tabletin üzerindeki adı kırılmış olan bir yetkilinin, Hitit kraliçesine gönderdiği bir mektuptan anlaşıldığı üzere, kraliçe hastalanmıştır, muhtemelen ateşi yükselmiştir. Mektubun yazarına göre, kraliçenin hastalığının sebebi beslenmesindeki düzensizliktir, çünkü kraliçe mahhuella- denen bir ekmekten ve sebzelerden başka hiç bir şey yememektedir. Bu ayrıntıya bakılırsa mektubu yazan kişinin bir doktor veya tıp konusunda oldukça bilgili biri olması lazımdır ki, kraliçenin bu tarz beslenmesini asla uygun bulmamakta ve onu adeta azarlamaktadır. Ama elinden de fazla bir şey gelmemekte, tanrılara “iyauwan (imdat) ” diye bağırarak onun iyileşmesini sağlamaya çalışmaktadır. Ayrıca adamlarıyla birlikte kırlara gidip, kraliçesi için av hayvanları vurmak ve onu beslemek istemektedir. Sarp ve makilik arazide yaban hayvanlarını saklandıkları yerlerden kovalayıp öyle avlayacaklarına dair ayrıntılar bile vardır. Mektubun sonu kırık olduğu için av hayvanlarının kraliçeye ulaşıp ulaşmadığı ve kraliçenin iyileşip iyileşmediği bilinmiyor, ama bu mektup bize böyle nadir bilgiler vererek, bizim Hitit günlük yaşamıyla ilgili ayrıntıların içine sızmamıza olanak tanımaktadır. Kaynak: Ünal, A. (2007), Anadolu’nun En Eski Yemekleri. Hititler ve Çağdaşı Toplumlarda Mutfak Kültürü, İstanbul, s. 59-60. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Neolitik Çağ” konusunu tekrar okuyunuz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “İlk Tunç Çağı” konusunu tekrar okuyunuz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Kalkolitik Çağ” konusunu tekrar okuyunuz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Orta Tunç Çağı” konusunu tekrar okuyunuz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Hitit Uygarlığı” konusunu tekrar okuyunuz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Urartu ve Frig Krallığı” konularını tekrar okuyunuz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Frig Krallığı “ konusunu tekrar okuyunuz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Lidya Krallığı “ konusunu tekrar okuyunuz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Lidya Krallığı “ konusunu tekrar okuyunuz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Orta Tunç Çağı” konusunu tekrar okuyunuz. 64 Genel Uygarlik Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Paleolitik Çağ ekonomisinin özü avcılık ve toplayıcılıktır. Anadolu’da Paleolitik Çağ’ın en eski buluntu yerleri Niğde’de Kaletepe Deresi, Konya’da Dursunlu İstanbul’da Küçük Çekmece Gölü’nün 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarımburgaz Mağarası ile Antalya’nın 27 km kuzeybatısında, Şam Dağı’nın Akdeniz’e bakan yamaçlarında bulunan Karain Mağarası’dır. Sıra Sizde 2 Neolitik Çağ’ın en önemli özelliği, insanoğlunun sadece avcılık ve toplayıcılıkla sürdürdüğü tüketici yaşamı bırakarak, üretici bir yaşama geçişidir. Bu çağda Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde Diyarbakır ve Urfa çevresi ile Tuz Gölü’nün güney kesimlerinde, Isparta ve Burdur yöresindeki Göller Bölgesi’nde kültürel bir gelişme ve hareketlilik başlamıştır. Sıra Sizde 3 Alacahöyük Mezarları’nın İlk Tunç Çağı’nın sonlarında Alacahöyük’te yaşayan bey ve ailelerine ait olduğu düşünülmektedir. Bu mezarlarda ele geçen çok sayıdaki armağanlar, Troya II yerleşmesinde ele geçen Troya hazinesi olarak tanımlanan buluntular ile çağdaş olup benzer nitelikte altın, gümüş, elektron, tunç ve demirdendir. Sıra Sizde 4 Karum, Assurca liman ve rıhtım anlamına gelen, pazar yerlerine verilen isimdir. Bu yerleşmelerde Assurlu tüccarlar belirli bir serbesti içinde yaşayıp ticaret yapmaktaydılar. Vabartum, Assurca konuk anlamına gelmektedir. Assurlu tüccarların ana merkezler arasında konakladıkları, belki mallarını geçici olarak depoladıkları bir çeşit kervansaraylardır. Sıra Sizde 5 Mısır Firavunu II. Ramses’in, Hitit Kralı II. Muvatalli Dönemi’nde Suriye toprakları üzerinde hak iddia etmesi üzerine Hitit-Mısır ilişkileri gerginleşmiş ve Suriye egemenliği için iki güç arasında Kadeş (Tel Nebimend) kenti yakınlarında savaş yapılmıştır (MÖ. 1285). Savaşı kimin kazandığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savaştan yıllar sonra MÖ. 1270 yılında, Hitit ve Mısır devletleri arasında II. Ramses ile Hitit tahtına çıkan III. Hattuşili (MÖ. 1275- 1250), tarihin bilinen ilk büyük yazılı antlaşması olan Kadeş Antlaşması’nı imzalamışlardır. Antlaşmaya göre Mısır ve Hitit ülkeleri arasında iyi barış ve iyi kardeşlik sonsuz olacaktır. Mısır ülkesinin kralı, Hatti ülkesine sonsuza kadar hiç saldırmayacak, Hatti ülkesinin kralı Mısır ülkesine sonsuza değin saldırmayacaktır. Sıra Sizde 6 Ülke içinde en uzak sınır noktalarıyla bağlantı sağlayan karayolları, kısa ve yağışsız geçen yaz aylarında yapılacak sulu tarım için büyük önem taşıyan su kanalları, barajlar ve göletler bayındırlık alanında Urartular’dan günümüze kadar ulaşmış en önemli tesislerdir. 2. Ünite - Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlıkları 65 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akurgal E. (1993). Anadolu Uygarlıkları, Net Yayınları, İstanbul. Akurgal, E. (1998). Anadolu Kültür Tarihi, TÜBİTAK Yayınları, Ankara. Anonim (2002). “Anadolu’nun Tarih Öncesi”, Arkeo Atlas, sayı: 1, İstanbul. Anonim (2003). “Tunç Bakışlar. Son Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı”, Arkeo Atlas, sayı: 2, İstanbul. Anonim (2004). “Anadolu’da İlk İmparatorluk. Hititler”, Arkeo Atlas, sayı: 3, İstanbul. Anonim (2005). “Doğu’nun Demir Çağı. Kralların Coğrafyası”, Arkeo Atlas, sayı: 4, İstanbul. Anonim (2006). “Demir Kayalar. Phrygia ve Lydia”, Arkeo Atlas, sayı: 5, İstanbul. Belli, O. (1982). “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, Cilt.1, Görsel Yayınları, İstanbul. s. 140-207. Çilingiroğlu, A. (1997). Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, İzmir. Bilgi, Ö. (2001). Orta Karadeniz Bölgesi Madencileri, İstanbul. Darga, M.(1992). Hitit Sanatı, Akbank Yayınları, İstanbul. Gladstone Bratton, F. (2000). Yakın Doğu Efsaneleri. Sümer-Akad, Mısır, Ugarit-Kenan, Hitit Efsaneleri, (çev. N. Muallimoğlu), İstanbul. Harmankaya, S. ve O. Tanındı (1996). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-1. Klasör: Paleolitik-Epipaleolitik, İstanbul. Harmankaya, S. ve O. Tanındı ve M. Özbaşaran (1997). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-2. Klasör: Neolitik, İstanbul. Harmankaya, S., O. Tanındı ve M. Özbaşaran (1998). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-3. Klasör: Kalkolitik, İstanbul. Harmankaya, S. ve B. Erdoğdu (2002). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-.4. Klasör: İlk Tunç, İstanbul. Kınal, F.(1998), Eski Anadolu Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Naumann, R. (1973). Eski Anadolu Mimarlığı (çev. B. Madra), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Sevin, V. (1999). Anadolu Arkeolojisi, Der Yayınları İstanbul. Sevin, V. (2001). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, İletişim Yayınları, İstanbul. Tarhan, M. T. (1986). “Urartu Devleti’nin Yapısal Karakteri”, IX. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s. 285-302. Tüfekçi Sivas, T. (1999). Eskişehir-AfyonkarahisarKütahya İl Sınırları İçindeki Phryg Kaya Anıtları, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. Yıldırım, R. (1996). Eskiçağ’da Anadolu, İzmir. Yıldırım, R. (2004). Uygarlık Tarihine Giriş, Asil Yayın, Ankara. 3 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Tunç Çağı’nda Ege kültürlerini genel hatlarıyla tanımlayabilecek, Eski Yunan Uygarlığı’nın karakteristik özelliklerini açıklayabilecek, Eski Yunan mimarlığını değerlendirebilecek, Eski Yunan heykeltraşlığını ana hatlarıyla tanımlayabilecek, Roma uygarlığının karakteristik özelliklerini açıklayabilecek, Roma mimarlığını değerlendirebilecek, Roma heykeltraşlığını ve portre sanatını kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Minos • Miken • Yunan Tapınağı • Atina Akropolisi • Pheidias • Agora • Tiyatro • Roma İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları • TUNÇ ÇAĞI VE EGE • ESKİ YUNAN UYGARLIĞI • ESKİ YUNAN MİMARLIĞI • ESKİ YUNAN HEYKELTRAŞLIĞI • ROMA UYGARLIĞI • ROMA MİMARLIĞI • ROMA HEYKELTRAŞLIĞI VE PORTRE SANATI GENEL UYGARLIK TARİHİ TUNÇ ÇAĞI VE EGE Ege arkeolojisinde genel olarak MÖ. 3000-1100 arasına tarihlendirilen Tunç (Bronz) Çağı, Ege’de birbirleriyle yoğun ilişkilere sahip dört ana bölgede incelenir: Girit Adasında Minos, Ege adalarında Kiklad (Kyklad), Kıta Yunanistan’da Miken/ Hellas adını alan uygarlıklar ile Batı Anadolu’da Çanakkale bölgesi ve etkileşim alanı içindeki Troya (Troia) kültürü, Tunç Çağı’nda Ege kültürlerini oluşturur. Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları Harita 3.1 Ege Denizi, Adalar, Batı Anadolu ve Yunanistan 68 Genel Uygarlık Tarihi Minos Uygarlığı Minos Uygarlığı, adını Girit Adası’nın efsanevi kralı Minos’tan alır. Mitolojiye göre, Europa ve Zeus’un oğlu olan Minos, Knossos şehrinin ve Kiklad Adaları’nın kralıdır. Minos, tanrı Poseidon’a kurban sunmayı unuttuğu için Poseidon onu cezalandırmış ve bir boğayı başına musallat etmiştir. Ancak Minos’un karısı Pasiphae boğaya âşık olmuş ve bu ilişkiden başı boğa, vücudu insan biçiminde olan Minatauros adında bir yaratık dünyaya gelmiştir. Minos, Minatauros için dönemin büyük sanatçısı Daidalos’a Labirintos (Labyrinthos) adı verilen ve günümüzdeki labirent kelimesinin türediği bir yapı inşa ettirerek onu buraya hapsetmiştir. Atina’nın efsanevi kralı Theseus’un Labirintos’da Minotauros ile olan mücadelesi, onu öldürmesi ve Labirintos’dan çıkabilmesi, uzun yüzyıllar boyunca sanat eserlerine konu olacak kadar etkili olmuştur. Girit adası, Yunan pantheonunun baş tanrısı Zeus’un doğum yeri olmasından dolayı da Yunan dini, kültürü ve sosyal yaşamı için önemini korumuştur. MÖ. 3000-2600 yılları arasında, Erken Tunç Çağı’nda gelişmeye başlayan Minos Uygarlığı, Ege ve Akdeniz coğrafyasında çeşitli kültürlerden etkilenmiş, bu etkileri özgün bir hale getirerek düzeyi yüksek bir uygarlık olarak var olmuştur. Minos mimarisinde yerleşmelerde sur olmaması, uzun soluklu bir barış dönemine, halkın denizcilik ve deniz ticareti ile uğraşan bir toplum olduğuna işaret etmektedir. Homeros, Girit halkının pek çok kabileden oluştuğunu söyleyerek bunlardan beş tanesinin adını vermiştir. Yine Homeros’ta 90 şehir adı verilmekle birlikte en önemli şehir merkezi Knossos olarak geçmektedir. Knossos dışında Phaistos, Kydonia, Gortyna da önemli yerleşmeler arasındadır. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Knossos’ta gerçekleştirilen arkeolojik çalışmalar Minos Uygarlığı ve Ege arkeolojisi ile ilgili bilgileri önemli bir noktaya taşımıştır. Çünkü Minos Uygarlığı’nın kültür kronolojisi iki farklı yorumla şekillenmiştir. Sir Arthur Evans, Minos Uygarlığı’nın dönemlerini Knossos’ta yapmış olduğu arkeolojik çalışmalarda elde ettiği çanak çömlek buluntulara göre ortaya koymuştur. Evans’ın yorumuna göre adada Tunç Çağı, Erken Minos (MÖ. 3000- 2200), Orta Minos (MÖ. 2200-1500) ve Geç Minos (MÖ. 1500-1000) olmak üzere üç evreye ayrılmıştır. Diğer bir bilimsel düşünce ise Girit saraylarının mimari evrelerine göre dönemlerin belirlenmesidir. Buna göre uygarlık, Saraylar Öncesi Çağ, İlk Saraylar Çağı, İkinci Saraylar Çağı ve Saraylar Sonrası Çağ olarak bölümlenir. Girit’te Minos Uygarlığı’nın en önemli mimari ögeleri saraylardır. Knossos, Phaistos, Mallia, Kato, Zakro ve Hagia Triada en önemli saraylardır. Ancak Girit arkeolojisinin en önemli yapısı Knossos Sarayı’dır. Kephala tepesinin düzleştirilmiş zirvesi üzerinde konumlandırılmış olan anıtsal saray, her dönemde merkezi avlu ve etrafına mekanlar eklenmesiyle planını sürdürmüştür. Sarayda 1500’ün üzerinde oda vardır. Merkez avlu doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmüştür. Batı kanadına dinî ve resmî devlet odaları yapılmıştır. Doğu kanadına özel odalar ve atölyeler inşa edilmiştir. Knossos Sarayı 22.000 metrekarelik bir alanı kaplamıştır. Mitoloji: Yunanca mitos (mythos), masal, efsane; logos söz ve bilgi anlamına gelip, çok tanrılı dinlerde tanrıların yaşantısı ile onların insanlar ve diğer mitolojik figürlerle ilişkileri hakkındaki anlatıları kapsayan efsaneler bilgisi. Pantheon: Bir mitoloji ya da dine özgü tüm tanrıların birliği. 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 69 Çanak çömlek sanatı, sarayların gelişimine paralellik göstermektedir. Bitkisel motifler ve denizle ilgili bezemeler temel üslup olarak öne çıkar. Minos Uygarlığı’nda duvar resim sanatının da yeri önemli ve büyüktür. Duvar resimlerinde çeşitli kutlamalar, dini bayramlar ve doğa ile ilgili sahneler betimlenmiştir. Duvar resimlerinden dönemin sosyal yaşamının yanı sıra giyim-kuşam ile ilgili önemli bilgilere de ulaşılır. Minosluların yazı dili Linear A olarak bilinmektedir; ancak tam çözülememiştir. Kazılarda yaklaşık 3000 tablet ortaya çıkarılmıştır. Akaların Girit’i zapt etmesinden sonra ise Linear B yazısı kullanılmıştır. Minoslular bakır, kalay, altın ve gümüşten lüks tüketim ürünleri ve seramik ticaretiyle uğramıştır. Yunanistan, Kıbrıs, Suriye, Anadolu, Mısır, Mezopotamya ve İspanya ile ticaret yapmışlardır MÖ. 1450/1375 yıllarından itibaren Knossos Sarayı’nda bulunan yoğun Miken (Myken) çanak çömleğinden ve Minos mimarisinde kullanılmayan sur sisteminin varlığından dolayı Minos Uygarlığı’nın artık fiilen sona erdiğinden söz edilebilir. Uygarlığın çöküşüyle ilgili iki sebep öne sürülmüştür: Birincisi, Thera (Santorini Adası) yanardağının patlaması; ikincisi MÖ. 1380 civarında Yunanistan’da Miken Uygarlığı’nın giderek yükselmesi ve Minos Uygarlığı’na son vermesidir. Ancak Girit’te, Miken Uygarlığı’nda ve Ege uygarlıklarında Minos etkisi kültürel süreklilik bağlamında MÖ. 1000 yıllarına kadar devam etmiştir. Girit Adası’ndaki Minos Uygarlığı’nın kültür kronolojisi nasıldır? Kiklad (Kyklad) Uygarlığı Kiklad (Kyklad), Ege Denizinde Delos adasının etrafına halkalar halinde dizilmiş, özgün adalar kültürünün Tunç Çağı’nda aldığı genel isimdir. Adalara Neolitik Çağ’da yerleşildiği bilinse de MÖ. 3000-2000 arasında Kiklad kültüründen söz edilebilir. Delos’un dışında Syros, Thera ve Melos adaları kültürün önemli merkezleri olarak kabul edilebilir. Kiklad kültürü buluntulara göre üç temel dönemsel grup halinde incelenir: Grotta-Pelos (Naksos ve Melos adalarında) evresi, Keros-Syros (aynı isimli adalarda) evresi ve Phylakopi (Melos adasında) evreleri. Kiklad sanatı daha ziyade Resim 3.1 Knossos Sarayı taht odası. Herakleion (Kandiye)-Girit 1 70 Genel Uygarlık Tarihi çanak çömlek ama özellikle de genelde adak için kullanılan idoller ile kendini bulmuş plastik eserler ile öne çıkar. Profili yassı idoller, yarı plastik figürler, Gretto’lar (Pelos evresi) ve Syros figürinleri, temel malzemesi mermer olan idollerin önemli örnekleridir. Miken (Myken) Uygarlığı ve Kıta Yunanistan Tunç Çağı, Kıta Yunanistan’da Hellas şeklinde isimlendirilir ve incelenir. Yaklaşık olarak MÖ. 1600/1580 - 1200/1100 yılları arasında Kıta Yunanistan’da ana hatlarıyla Erken Miken (MÖ. 1675-1470), Orta Miken (MÖ. 1470-1370) ve Geç Miken (MÖ. 1370-1200) şeklinde evrelenen Hellas kültürüne Aka/Miken Uygarlığı da denilmektedir. Kültüre ismini, Kıta Yunanistan’da Peloponnessos yarımadasının doğusunda bulunan Argolis Bölgesi’ndeki bir tepe yerleşmesi olan Mikenai şehri vermiştir. Miken şehirleri tepe yerleşmeleri (akropolis) olup, Girit adasındaki Minos mimarisinin tersine büyük ölçekli surlar ile korunmaktaydı. Tahkimli akropolisin merkezini saray yapısı oluştururdu. Mikenai ve Tyrins bunların arasında en öne çıkanlardır. Miken sarayları bir megaron etrafında gelişmiştir. Miken ölü gömme geleneğindeki tolos (tholos) tipindeki kubbeli mezar mimarisi de saray mimarisi kadar önemli, kimi zaman daha görkemlidir. Bu mezarların, yer altında gömü odası ve dromos denilen bir girişi bulunur. Mikenai kentinde efsanevi kent yöneticileri ile ailelerinin adlarının verildiği 9 adet tolos mezar ortaya çıkarılmıştır. Linear B yazısını kullanan Aka/ Miken kültürü, Minos kültürünün ardından Ege Denizi ve kıyıları ekonomi-politiğinde önemli bir rol oynamıştır. Minos Uygarlığı’nın çöküşü ile Akalar/Mikenler özellikle deniz ticaret yollarına hâkim olmaya başlamış; Kıbrıs, Mısır ve Anadolu ile ticareti ilerletmiştir. Ticaret malları; parfüm yağları, zeytinyağı, şarap, baharat, seramik, bronz objeler, altın, bakır, kalay, fildişi ve boyadır. Ticaretin canlanması ile Atina, Tebai, Mikenai, Tyrins gibi şehirler giderek gelişmiş ve etrafları görkemli surlarla çevrilmiştir. Bu şehirlerde krallıklar biçiminde ve feodal sisteme dayalı bir yönetim biçimi vardır. Miken Uygarlığı’nın efsanevi kral ve kahramanları, ünlü ozan Homeros’un İlyada(Iliada) ve Odise (Odysseia) isimli eserlerinde anlatılmıştır. İlyada’nın konusu Tunç Çağı’nın sonlarında Akalar yani Mikenler ile Troyalılar (Troia) arasında geçen ve 9 yıl süren büyük savaştır. Savaşın yaklaşık olarak MÖ. 1200-1150 yılları arasında gerçekleştiği düşünülür. Eski Yunan sanat eserlerini ve mimari plastiği en çok etkileyen mitolojik konulardan biri olan Troya Savaşı, Tunç Çağı’nın sonlarında Kıta Yunanistan ve Batı Anadolu’nun en önemli iki gücünün mücadelesidir. Mitoslara göre savaş Mikenai kraPeloponnessos: Yunanistan’ın güneyinde, günümüzde Mora Yarımadası olarak bilinen yerin antik çağdaki ismidir. Akropolis: Yukarı şehir. Antik Yunan’da şehrin en yüksek ve savunmaya en müsait yerine kurulan iç kale. Genellikle sarp bir tepe üzerine inşa edilmiştir. Homeros: Büyük ozan. MÖ. 8. yüzyılda yaşamıştır. İonia bölgesinde ve büyük olasılıkla Smyrna (İzmir)’da doğmuştur. Resim 3.2 Syros’tan mermer kadın figürini Resim 3.3 Mikenai Sarayının Aslanlı Kapısı. Arglis-Mora yarımadası 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 71 lı Agamemnon’un kardeşi Menelaos’un karısı Helene’nin, Troya kralı Priamos’un oğlu ve Hektor’un kardeşi Paris (Aleksandros) tarafından kaçırılması nedeniyle çıkmıştır. Savaşın gerçek nedenini Boğazları geçerek Karadeniz’deki maden yataklarına ve buradaki ticarete egemen olmak isteyen Akalar ile Boğaz’a hâkim Troya arasında ticaret yüzünden çıkan bir savaşta aramak daha gerçekçi bir yaklaşımdır. Mitoslarda, savaşı oluşturan olaylar zinciri oldukça gerilerden başlar. Savaşın en önemli iki figüründen Akhilleus’un anne ve babası olan Peleus ile Thetis’in düğününde, kavga tanrıçası Eris ünlü elmasıyla tanrıçalar arasında bir güzellik yarışması başlatır. Paris’in (Aleksandros) kararı ile elmayı alan aşk ve güzellik tanrıçası Aphrodite güzellik yarışmasını kazanır. Aphrodite bunun karşılığı olarak Paris’e Helene’nin aşkını vadeder. Yarışmayı kaybeden baş tanrı Zeus’un eşi Hera savaş boyunca Akaların tarafını tutarken, Aphrodite de Troya’lıların tarafını tutacaktır. Troya savaşı sırasında Akhilleus, Troya prensi Hektor’u öldürür. Hektor’un ölmesi savaşın sonu için önemli bir kilometre taşıdır. Akhilleus, Hektor’un cesedini arabasına bağlar ve Troya kenti etrafında cesedi yerde sürüyerek defalarca tur atar. Daha sonra kral Priamos gizlice Akhilleus’un yanına gelerek Hektor’un ölüsünü ondan ister. Akhilleus, Hektor’un cesedini babası Priamos’a verir. Troyalılar duygusal olarak savaşı kaybetmişlerdir. Akhilleus’un babası Peleus ölümlü, annesi Thetis ise ölümsüzdür. Çocuğunun ölümsüz olmasını isteyen Thetis, Akhilleus’u topuklarından tutarak ateşe tutmuştur veya başka bir anlatıma göre Styks nehrine (Hades’e yani ölüler ülkesine giderken geçilmesi gereken nehir) batırmıştır. Babası Peleus eşinin bu davranışlarından dolayı Akhilleus’u Skyros adasına bırakmış, bilge kentaur Kheiron’un eğitimine vermiştir. Akhilleus sadece ayak bileklerinden (Aşil tendonu) öldürülebilir. Akalar Troya kentine girdiklerinde, ünlü bir okçu olan ve Helene’yi kaçırarak savaşı başlatmış olan Paris, Akhilleus’u sağ ayak topuğundan vurarak öldürür. Mitoslara göre Troya savaşı tahta at hilesi ile Akalar lehine sonuçlanmıştır. MÖ. 12. yüzyılda başladığı düşünülen ve dalgalar halinde uzun bir süre devam eden göçler Kıta Yunanistan, Ege ve Batı Anadolu için son derece önemlidir. Miken Uygarlığı’nın çöküşü de bu süreçte çok hızlı ve çeşitli nedenlere bağlı olarak gerçekleşmiştir. Dorlar olarak adlandırılan topluluk, kuzeyden gelerek MÖ. 1200-1100 yıllarında Yunanistan’ı işgal etmiştir. Dorlar, Kuzeybatı Yunanistan, Makedonya ve Epirus’tan gelmiş, buralardan önce Yunanistan’ın merkezine sonra, Peloponnesos ile güneydeki Ege adalarına geçmişlerdir. Miken Krallığı ve hegemonyası, yaklaşık olarak 1100 yıllarında sona ermiştir. Yunanistan’ın Karanlık Çağı olarak bilinen bu dönemde daha önceden bilinen pek çok kültürel öge kaybolmuştur. MÖ. 700 civarında sona eren bu tarihsel sürece Geometrik Çağ adı da verilmiştir. Troya savaşının çıkış sebebi (mitolojik ve gerçek) nedir? ESKİ YUNAN UYGARLIĞI Eski Yunan Uygarlığı’nın kültür kronolojisi ana hatlarıyla dört ayrı dönemde incelenir: Geometrik Çağ (MÖ. 1100-700); Arkaik Çağ (MÖ. 700-480); Klasik Çağ (MÖ. 480-330); Hellenistik Çağ (MÖ. 330-30). Kültürel bir dönemi tanımlarken elbette uygarlığın birçok özelliğinden bahsetmek gerekir. Hem sanatsal yaratılar hem de sosyal yaşam ve günlük yaşamın temel ve/veya detaylı unsurları uygarlığın bir parçasıdır. Eski Yunan Uygarlığı ile ilgili olarak da yine birçok farklı sanatsal ve kültürel üretimden veya günlük yaşam ile ilgili gereksinimlerden rahatlıkla bahsedilebilir. Fakat Eski Yunan Uygarlığı’nı orijinal arkeolojik eserler üzerinden 2 72 Genel Uygarlık Tarihi değerlendirecek olursak mimari, heykeltraşi ve seramik öne çıkmanın ötesinde kültürü tanımlar. Dor istilası ile sona eren Miken Uygarlığı’ndan sonra da Ege’nin iki yakası arasındaki ilişkiler devam etmiştir. Özellikle Anadolu’daki çanak çömlek buluntular bu durumu doğrular. Geometrik Dönem’ den korunagelen en temel unsur pişmiş toprak çanak çömleklerdir. Vazolar üzerindeki geometrik motifler çağa adını verecek kadar dönemin karakteristik özelliğidir. Bu dönemde Kıta Yunanistan’dan Batı Anadolu kıyılarına dalgalar halinde göçler olmuştur. Bu göçler Aioller, Ionlar ve Dorlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Yunancanın farklı bir lehçesini konuşan Aioller, Lesbos (Midilli) Adası’na, Troas (Biga Yarımadası) bölgesi ile İzmir Körfezi arasındaki bölgeye yerleşmişlerdir ve yerleştikleri bölge de Aiolya (Aiolia) adını almıştır. Orta Yunanistan’dan göç eden Ionlar, Kios (Sakız) ve Samos (Sisam) adaları ile Ege kıyılarında İzmir Körfezi’nin güneyi ile Büyük Menderes ırmağı arasına yerleşmişlerdir. Bu bölge İyonya (Ionia) olarak adlandırılmıştır. Herodotos bölgede 12 kentin kuruduğunu bildirir. Bu kentler: Miletos (Milet), Myus (Avşar Kalesi), Priene (Güllübahçe), Ephesos (Efes), Kolophon (Değirmendere), Lebedos (Kısık Yarımadası), Teos (Seferhisar/ Sığacık), Klazomenai (Urla), Erythrai (Ildırı), Phokaia (Foça), Samos (Sisam) ve Kios (Sakız) Adası’dır. 12 Ion kenti Mykale (Samsun) dağında Panionion adında bir birlik kurmuşlardır. İyonya Bölgesi ve kentleri ulaştıkları kültürel seviye ile insanlık tarihinde gerçekten özel bir konumdadır. Pers işgaline değin bu şehirlerden bazıları Kıta Yunanistan’daki Atina ile birlikte günümüzde Eski Yunan Uygarlığı şeklinde adlandırılan yüksek kültür düzeyinin en önemli itici unsurları olmuşlardır. MÖ. 6. yüzyıldan itibaren İyonyalılar felsefe, tarih yazımı, biyoloji ve mimari olmak üzere pek çok alanda kendini geliştirmiş ve Yunanistan’ı etkilemiştir. İyonya bölgesinde büyük bir uygarlık gelişmiştir. Dorlar, Girit’i işgal ettikten sonra Kythera, Thera ve Melos’u ele geçirmişlerdir. Buradan doğu yönüne ilerleyerek Rodos ve Kos (İstanköy) adalarına ve bu adaların karşısında Datça ve Bodrum yarımadalarına yerleşmişlerdir. Yunan Polisleri yani şehir devletleri Karanlık Dönem’in sonlarında ortaya çıkmış, demokrasiye kadar aristokrasi, oligarşi, tiranlık dönemlerinden geçmiştir. Genellikle şehirler küçük bir yerleşimin büyümesi ile oluşmuştur. Atina örneğinde görüldüğü üzere bunlardan bazıları Tunç Çağı yerleşimlerinin üzerinde konumlandırılmıştır. MÖ. 8-6. yüzyıllar arasında Yunan kentlerinin kolonizasyon dönemi gerçekleşmiştir. Çeşitli zorunluluklar ve/veya ticaret için yeni koloniler kurulmuştur. Kıta Yunanistan ve Batı Anadolu’daki Yunan kentleri Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında Resim 3.4 Dipylon Amphorası. Geç Geometrik Dönem. Atina Ulusal Arkeoloji Müzesi Herodotos: MÖ 5. yüzyılda yaşamış olan Halikarnasosslu (Bodrum) tarihçidir. Tarihin babası olarak anılır. Gezilerinde gördüğü yerleri ve insanları anlattığı, Herodotos Tarihi olarak bilinen eseriyle tanınır. Eserinin esas konusu, MÖ 492-449 tarihleri arasında Persler ve Yunanlar arasında yapılan savaşlardır. Polis: Hem şehir hem de şehir devleti anlamına gelmektedir. Şehir ve devlet birbiri içine girmiş bir kavramdı. Polis, çevre köyleri içine alan ve genellikle doğal sınırlara dayanan siyasi bir topluluktur. 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 73 koloni şehirleri kurmuşlardır. Güney İtalya ve Sicilya Adası Akdeniz kolonizasyonunda öne çıkar. Yeni bir kent kurulacağı zaman Apollon kahinine başvurma geleneği Eski Yunan toplumunun önemli bir davranış biçimidir. Ana şehir göç kararı aldığı zaman bu göçü yönetecek kişi yani oikist Kıta Yunanistan’da Delphoi’da bulunan Apollon kutsal alanında, Apollon tapınağında kahine başvururdu. Kahinin dizeleri yorumlanır, göçün olup olmayacağı veya nereye olacağı konusu kesinleşirdi. Bu konu üzerine bir çok mitos (efsane) bulunmaktadır. MÖ. 8. yüzyılda yaşayan Hesiodos Yunanlılar için bir Teogonia (Tanrılar Sistemi) yaratmış, tanrılara adlar vermiş, bunların görev ve yetkilerini belirlemiştir. Yine Hesiodos’un İşler ve Günler, Homeros’un İlyada ve Odysseia’da oluşturmuş oldukları düzen, Yunan dininin ve tanrısal-mitolojik varlıkları ve figürleri, dolayısıyla Eski Yunan toplumunun inanç değerleri, algıları, olayları ve doğayı yorumlama sistemleri üzerine son derece önemli değerlerdir. Bu tanrıların bir kısmı Ege bölgesinde eskiden beri kendilerine tapınılan tanrılardır. Yunanlılar erken dönemlerde tanrılarını şekilsiz düşünmüşler, daha sonra anthropomorfizmin başlamasıyla onları insan şeklinde tasvir etmişlerdir. Kuzey Yunanistan’da bulunan Olympos Dağı zirvesi Yunan pantheonunun merkezidir. Yunan mitolojisinde ölümsüz tanrılar, ikincil tanrısal veya mitolojik figürler vardır. Temelde 12 tanrı ve tanrıça (Zeus: Tüm tanrıların başı ve Gök tanrısı; Hera: Evlilik ve doğum tanrıçası; Athena: Akıl, bilgelik ve savaş tanrıçası; Apollon: Müzik, şiir ve ışık tanrısı; Artemis: Avcılık, namus ve ay tanrıçası; Ares: Savaş tanrısı; Poseidon: Deniz tanrısı; Hephaistos: Ateş ve zannatkarların tanrısı; Aphrodite: Aşk ve güzellik tanrıöçası; Hestia: Aile ocağının koruyucu tanrısı; Hermes: Haber tanrısı; Demeter: Bereket tanrıçası), pantheona sonradan katılan Dionysos: Şarap ve bağ bozumu tanrısı ve en temel üç figürden biri olmasına karşın Olympos’lular arasında sayılmayan Hades: Yeraltı tanrısı ve bunlarla ilgili mitoslar Yunan sanatında en çok betimlenmiş unsurlardır. Büyük boyutlu heykeller olarak düşünülen insan şeklindeki tanrılara ev yapma ihtiyacı/düşüncesi ise Eski Yunan mimarisinin en önemli ve kutsal yapıları olan tapınakları ve kutsal alanları ortaya çıkartmıştır. ESKİ YUNAN MİMARLIĞI Tapınaklar Eski Yunan toplumunda rahip ve rahibeler dışında insanlar tapınaklara giremezlerdi. Dinsel uygulamalar adakların kesilmesi/yakılması şeklindeydi ve tapınakların hemen önünde bulunan sunak/altarlarda, rahiplerin gözetiminde gerçekleştirilirdi. Eski Yunan tapınakları pronaos (ön giriş) , naos - cella (tapınağın adandığı tanrı/tanrıçanın kült heykelinin bulunduğu en kutsal bölüm), opisthodomos (tapınak hazinesi ve sunuların konulduğu arka oda) kısımlarından oluşur. Bu kısımların etrafı bir sütun dizisi ile çevrelenirdi. Sütun dizisi ayrıca üst yapıyı taşımak açısından da önemliydi. Topografya ve yerel gelenekler önemli rol oynasa da genellikle tapınaklar doğuya yönelik olarak konumlandırılmışlardır. Tapınaklar inşa edildikleri düzenlere, sahip oldukları planlara, cephelerindeki sütun sayılarına ve sütun eksenlerine göre farklı isimler alırlar. Yunan tapınakları üç farklı düzende inşa edilmişlerdir. Bu düzenler Dor, İyon ve Korinth düzenleridir. Ortaya çıkışı, çıkış bölgesi Hesiodos: Boiotialı bir çiftçi olup, evrenin oluşumu ve tanrıların soy ağacıyla ilgili görüşlerini mitolojik kavrayışta gösteren bir eser yazmıştır. Sunak/altar: Üzerinde kurban kesilen ve tanrıya sunu yapılan, masaya benzer, yüksekçe, genellikle taştan, yuvarlak veya dörtgen şeklinde yapılan ve kurban kanlarının akması için bir deliği bulunan mimari öge. Genelde tapınaklarda veya yakınında bulunur. Tapınak dışında, tiyatroların orkestrası içine ve agoralara yerleştirilmiştir. Bazen Pergamon Sunağı gibi süslü ve anıtsal bir yapı biçiminde yapılmıştır. 74 Genel Uygarlık Tarihi ve yayılım yönü üzerine bilimsel tartışmalar devam etse de genellikle megaron plan tipinin Yunan tapınağının kökeni olduğu düşünülür. Bir arka oda/salon ve iki sütun ile taşınan giriş kısmından oluşan megaron, plan tipi açısından tapınak formunun en basit biçimidir. Yunan tapınakları sahip oldukları plan tipine göre Templum in Antis, Amphidistylos in Antis, Prostylos, Amphiprostylos, Peripteros, Dipteros ve Pseudo-dipteros isimlerini alırlar. Genellikle tapınaklar peripteros plan tipinde inşa edilmişlerdir. Ayrıca dairesel planlı kutsal yapılar da mevcuttur ve bunlar tholos (tolos) olarak isimlendirilirler. Eski Yunan Uygarlığı içerisinde mimarinin ve mimariye bağlı heykeltraşinin, mimari ve mimari plastiğin içerisinde dini yapıların, dini yapılar içerisinde de Klasik Dönem (MÖ. 480-330) tapınaklarının yeri bir çok açıdan özeldir. Kısmen de olsa günümüze dek korunagelmiş bazı yapılar, Yunan sanatı içerisinde hem mimari ve heykeltraşinin kendilerine has klasik oranlar sistemi, hem de sanatın ve mimarinin taşımış olduğu ruhani değerler, semboller açısından Hellen/Yunan kimliğini tanımlamaları onları klasik kılar. Özellikle de Olympia ile Perikles’in Atina’sı ve Atina Akropolisi yapıları. Bu nedenle yapılar ve kendilerine has özellikler açısından çok genel bilgiler vermek faydalı olacaktır. Olympia Zeus Kutsal Alanı ve Zeus Tapınağı Olympia Zeus Kutsal Alanı yani Altis (kutsal koru) Kıta Yunanistan’ın en ünlü, en önemli tapınım alanıdır. Burası bir kent değil, ortak bir kutsal merkezdir. Mitoslara göre Kıta Yunanistan’ın Elis bölgesine Anadolu kökenli bir prens olan Pelops gelir. Pelops, kral Oinamaos’un kızı Hippodameia ile evlenmek ister. Daha önceleri kral Oinamaos kızının talipleri ile bir araba yarışı yapmış, yarışları kazanmış ve Resim 3.5 Eski Yunan tapınak planları A B C D E F F G A- Temple in Antis B- Double Anta Temple C- Prostyle D- Amphi-Prostyle E- Peripteral F- Dipteral G- Pseudodipteral F- Monopteral/Tholos 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 75 sonucunda taliplerin hepsini öldürmüştür. Pelops ise kralı yener. Kızıyla evlenir. Kral olur ve bölgeye hatta yarımadaya adını verir, Peloponnessos yarımadası. Olympia’da dört yılda bir olimpiyat oyunları düzenlenirdi. İlk olimpiyatlar MÖ. 776 yılında düzenlenmiştir. Olympia Zeus Tapınağı MÖ. 470-456 arasında inşa edilmiş olan peripteros planlı tapınak, Dor düzenindedir. Yapı Peloponnessos’un en büyük tapınağıdır. Klasik bir dor tapınağının bütün özelliklerine sahiptir. Mimariye bağlı heykeltıraşi tanımlaması metoplar (veya friz), alınlıklar ve kült heykelini kapsar. Heykeller en kaliteli ve pahalı malzeme olan Paros mermerinden yapılmıştır. Yedi harikadan biri olarak tanımlanan kült heykeli ise yapının inşasından daha sonra, MÖ. 438 civarında, Klasik Çağ’ın en önemli sanatkarlarından Pheidias tarafından yapılmıştır. Metoplarda, Yunan sanatında ilk kez Herakles’in 12 işi betimlenmiştir. Doğu alınlığında, Pelops ile Oinamaos’un araba yarışı öncesi betimlenmiştir. Batı alınlığında, Lapith-Kentaur mücadelesi (Kentauromakhia) tasvir edilmiştir. Atina ve Akropolis Atina kenti, Eski Yunan Uygarlığı şeklinde de tanımlanan Klasik değerler bütününün ruhani önderidir. Tıpkı büyük devlet adamı Perikles’in Klasik Dönem Atina’sının ruhani önderi olduğu gibi. Pers tahribatı sonrası, Perikles zamanında inşa edilen yapılar, özellikle de Athena Parthenon tapınağı, uygarlığın en güçlü sembolleridir. MÖ. 5. yüzyılda, Perikles döneminde akropolis artık siyasi önemini yitireli çok zaman olmuştur. Ancak dini ve kültürel özelliklerini arttırarak sürdürmüştür. Tamamen mermerden yapılmış Parthenon bu simgenin başıdır. Akropolis’in diğer önemli yapıları Propylaion, Athena Nike tapınağı ve Erekhtheion’dur. Athena Parthenon Tapınağı Tapınağın mimarları İktinos ve Kallikrates’dir. Tapınağın kült heykelini yapmış olan büyük heykeltraş/sanatçı Pheidias daha çok Akropolis inşa/süsleme projesinin genel tasarımcısı ve danışmanı hüviyetindedir. Tapınağın mimarisi MÖ. 447-438 arası düzenlenmiş, heykeltraşi ise MÖ. 432’ye kadar devam etmiştir. Parthenon’un temelleri kalker, görünen kısımların tamamı ise mermerdir. İlk kez bir yapıda pentelikon mermeri bu kadar fazla oranda kullanılmıştır. Dor düzeninde inşa edilmiştir. Tapınak tamamen boyanmıştır. Tapınağın mimari plastiği uzun bir zaman dilimine yayılmıştır. MÖ. 447-440 arası metoplar, MÖ. 445-438 arası friz, MÖ. 440-432 arası alınlık, MÖ. 438 ve sonrasında kült heykeli yapılmıştır. Metoplarda: Batıda Yunan-Doğu savaşı (Yunan-Amazon mücadelesi); Güneyde Kentauromakhia (Lapith-Kentaur mücadelesi); Kuzeyde İllioupersis (Troia’nın zaptı ve tahribi); Doğuda Giganthomakhia (Olympos’lu tanrılar ile Gigantlar arasındaki mitolojik mücadele); Alınlıklarda: Doğu alınlığında Athena’nın doğum sahnesi; Batı alınlığında Attika toprakları için Poseidon ve Athena arasındaki mücadele yer alır; Frizlerde Panatheneia şenliklerinin tören alayı işlenmiştir. Kült Heykeli: Athena Parthenos MÖ. 438-432 (?) arası yapıldığı düşünülür. 12 m. yüksekliğinde olan heykel khryselephantin olarak bilinen altın-fildişi tekniğinde Pheidias tarafından yapılmıştır. Heykelin ten kısımları fildişi, giysisi altın ile kaplı idi. 76 Genel Uygarlık Tarihi Propylaion Batıda, Akropolisin giriş kompleksidir. Atina’nın gücünü simgeleyen görkemli yapılardan biridir. Kutsal yol giriş yapısının içinden geçerek akropolise girer. Athena Nike Tapınağı İnşasına, MÖ. 448 yılında Kimon ve Kallias döneminde başlanır. MÖ. 421 yılında, Nikias Barışı esnasında tamamlanmıştır. Planlarını Kallikrates çizmiştir. Tapınak İyon düzenindedir. Frizlerde, batı ve uzun taraflarda Yunan-Pers savaşları, doğuda ise tanrılar toplantısı tasvir edilmiştir. Cellada Athena’nın kült heykeli yer alıyordu. Erekhtheion Birkaç tane külte hizmet eden, dini açıdan çok amaçlı bir yapıdır. Yapıya ismini veren Erektheus, Atina’nın efsanevi kahramanlarından biridir. Aynı şekilde efsanevi kral Kekrops’un mezarı da yapının hemen yanındadır. Mimarı büyük olasılıkla Kallikrates’tir. Önemli Kamusal Yapılar Agora Agora her şeyden önce bir alandır. Bu alanı stoalar ve diğer tipte yapılar çevirir. Kentin içinde, şehirden geçen başlıca yolların birleştiği yerde, düzenli veya düzensiz plan formlarında, ticari, sosyal ve politik hayatın merkezidir. Mimari anlamını MÖ. 5. yüzyılda kazanmıştır. Resmi toplantı yapıları, Bouleuterion ve Prytaneion ya agorada ya da çok yakınında bulunurlar. Agora bu bakımdan siyasi hayatın da asıl merkezidir. Agoralar aynı zamanda kutsal bir alandır. Agorada tapınılan tanrılara Agoraios denirdi. Bunların arasında en önemlileri Zeus ve Hermes Agoraios’udur. Pantheonun baştanrısı Zeus toplumun ve sosyal düzenin de koruyucusudur. Hermes ise ticaretin temsilcisi, agoradaki düzenin koruyucusudur. Agorada bulunan küçük agora tapınağı, ticareti koruduğu için genellikle Hermes’e adanır. Yunan toplumunda nekropolis yani mezarlık şehrin dışındadır. Yalnızca büyük kişilikler ve atalar (genellikle efsanevi atalar) agora içine gömülebilmektedir. Agoralar bayramların da gerçekleştirildikleri yerlerdi. Örneğin Atina agorasında iki önemli bayram yapılırdı: Dionysos ve Panathenaia şenlikleri. Bouleuterion Şehir devleti olan Polis’in meclis binasıdır. Boule Yunan tarihinin erken dönemlerinde kral yanında bir asilzade heyeti idi. Krallık yıkılınca idare aristokratların yani Boule’nin eline geçmiştir. Bu nedenle Tiranlık döneminde Boule gözden düşer. Demokrasi döneminde ise idare Ekklesia’nın (halk meclisi) eline geçmiştir. Demokrasi döneminde ve Yunan idare sisteminde Boule bir anlamda hükümeti temsil etmekte idi. Boule’nin toplantıları erken dönemlerde agoralarda, sonra tiyatrolarda olmuştur. Daha sonra kendi binası ortaya çıkar. Boule üyeleri kura ile seçilirler. Bir yıl görev yaparlar. Boule bayramlar hariç her gün toplanırdı. Prytaneion Prytaneis meclisinin binasıdır. Yunan idare anlayışında yukarıda bahsedilen Boule’nin yanında bir heyet daha bulunur. Bu yönetim heyeti Boule’nin icraat işlerini görür. Bu topluluğun ismi Prytaneis’dir. Prytaneis’in üyeleri kura ile Boule üyeleri arasından 36 gün için seçilirler. Bu üyelerin özel bir binaları vardır: Prytaneion genellikle Bouleuterion’un yanında yer alır. 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 77 Tiyatro Tiyatro, Eski Yunan dünyasında kentin sosyo-kültürel yaşamı ve Polis’in kendi içerisindeki genel iletişimi için çok önemli bir olgu olmuştur. Dinsel alaylar ve törenlerin yapıldığı, şarkıların seslendirildiği, dansların edildiği, edebi eserlerin sahnelendiği alan ve mimari yapıdır. Şarabın ve tiyatronun tanrısı Dionysos için yapılan şenlikler tiyatronun kökeni ve gelişimi açısından önemlidir. Üç temel mimari öğe zamanla oluşur ve böylelikle tiyatronun mimari yapısı ortaya çıkar: 1. Orkestra: Daire formunda, sıkıştırılmış topraktan meydana gelmiş sahne, alandır. Arkaik Dönem’den itibaren vardır. Yunan tiyatrosunda orkestra Klasik Dönemde tam daire, Hellenistik Dönem’de at nalı, Roma Dönemi’nde yarım daire formundadır. Oyunların oynandığı, koronun bulunduğu, dans edilen alandır. 2. Cavea veya Theatron: Yarım daire formunda, izleyicilerin oturma yeridir. Klasik Dönem’den itibaren taş malzemeden inşa edilmiştir. 3. Skene-Sahne (Fon) Binası: Sahne binasının tiyatro eşyalarını saklamak, sesi iç tarafa aksettirerek akustiğe katkı sağlamak, dekor-fon oluşturmak, oyuncuların kostüm değişimlerine mekan sağlamak gibi unsurları vardır. Erken dönemlerde bu işler için bir çadır kuruluyordu. Daha sonra, Geç Klasik Dönem’den itibaren mimari eleman haline gelmiş, tam tipini Hellenistik Dönem’de almıştır. Yapının ortaya çıktığı dönemlerde sahne yüksek değildir. Proskene, Hellenistik Dönem’den itibaren yükselmiştir. Önceleri sade bir unsur olan sahne binası sonradan çok katlı hale gelmiştir. Hellenistik Dönem’le beraber koro ve oyuncular aynı anda orkestra da yer almaz. Koro orkestra da kalırken oyuncular proskene de yer alırlar. Yunan tiyatrosu daima dik bir yamaca yaslanarak inşa edilmiştir. Bunun için yamaç dibinde kovuk bir alan tercih edilir. Bu olmadığı takdirde yamaç oyulur, sonra teraslama yapılır. Akropolis tepesinin varlığı nedeniyle böyle elverişli yer bulmak güç olmamıştır. Güneşin konumu ve hakim rüzgarların yönü de çok önemlidir. Tiyatronun soğuk rüzgarlar almaması ve güneşin de seyircileri fazla rahatsız etmemesi gerekir. Genellikle seyircilerin bir manzara seyredebilmelerine olabildiği ölçüde dikkat edilir. Büyük bir devlet adamı olan Perikles’in ve Akropolis yapılarının Atina için önemi nedir? ESKİ YUNAN HEYKELTRAŞLIĞI Arkaik Çağ’da Yunan sanatında ilk kez doğal ölçülerde heykeller yapılmaya başlamıştır. Heykel sanatının başlıca temaları Kuros ve Kore heykelleridir. Dönemin heykeltıraşları, Kuros heykellerinde insan anatomisini etüt etmiş, Korelerde ise giysi ve giysi kıvrımlarının veriliş biçimini incelemiştir. İlk heykellerde kullanılan malzeme kireç taşı olup, MÖ. 6. yüzyılın ortalarından itibaren mermer ön plana çıkmıştır. Özellikle Ege’deki Paros ve Naksos adalarının mermeri popülerdir. Çoğu heykel tapınaklar (kült heykeli ve alınlık heykeltraşisi), kutsal alanlar ve mezarlıklar için yapılıyordu. Genellikle konular mitolojik idi. Arkaik Dönem’den Klasik Dönem’e geçişte duruşun değişimi çok önemlidir. Sanat eserleri bu sayede hareket kazanmıştır. Arkaik eserlerde cephesellik (frontalite) vardır. MÖ. 500 yıllarına kadar heykellerde hareket yoktur. Vücudun iki yarısı birbirine simetriktir. Klasik Çağ’da bu değişir. Heykelin ağırlığı tek bacakta toplanmaya başlar, ana eksen yayvan hale gelir ve simetriyi bozar. En önemli hareket eserin baş kısmındadır. Baş artık cepheden değil daha çok 3/4 profilden yapı3 Kuros: Çıplak genç erkek heykellerine verilen isimdir. Kore: Giysili genç kız heykellerine verilen isimdir. 78 Genel Uygarlık Tarihi lır. Arkaik ve Klasik Dönem arasındaki önemli bir fark da çehrenin ifadesidir. Arkaik Dönem eserlerinde, simetriden dolayı arkaik gülümseme denen ifade vardır. Klasik döneme geçişte yüz daha doğal bir görünüme kavuşur. Eski Yunan Klasik Dönem heykeltraşisi içinde çok sayıda önemli sanatçılar ve eserlerden bahsedilebilir. Ancak MÖ. 5. yüzyıl için Pheidias ve Polykleitos, MÖ. 4. yüzyıl için de Skopas ve Praksiteles tamamen ayrı bir şekilde ele alınmalıdır. Söz konusu sanatçılar hem yaşadıkları yüzyılı hem de Yunan heykel sanatını tanımlamışlardır. Pheidias, Yunan sanatında Klasik Dönem’in en büyük ustası kabul edilir. MÖ. 5. yüzyılın ikinci yarısına damgasını vurmuştur. Atinalı sanatçının idealist bir üslubu vardır. MÖ. 460-430 arası genel etkinlik dönemi olarak kabul edilir. Heykellerinde mermer, bronz ve altın-fildişi malzemeleri ustalıkla kullanmıştır. Zeus Olympos ve Athena Parthenos kült heykellerini yapması ona Agalmatopoios (Tanrı heykelleri yapan) ünvanını kazandırmıştır. Yapıtlarının hiçbirisi günümüze orijinal halde gelmemiştir. Üslubu kopyalar yardımıyla anlaşılabilmektedir. Atina Athena Parthenon tapınağının kült heykeli Athena Parthenos ve Olympia Zeus tapınağının kült heykeli Zeus Olympos zaten dünyanın 7 harikasından ikisidir. Skopas, MÖ. 4. yüzyılın en önemli iki sanatçısından biridir. Aynı zamanda mimardır. Skopas, genelde mermerle çalışır. Yapmış olduğu insan yüzlerinde, kırışıklıklar ve çatılmış kaşlar acıyı ve şiddeti mükemmel bir biçimde yansıtır (patatik ifade). Sanatçının Dans eden Menad heykeli önemlidir. Heykelde vücudun bükülmesi ve kendi etrafındaki dönüşümü mükemmel betimlenmiştir. Praksiteles, MÖ. 4. yüzyılın diğer önemli sanatçısıdır. Hatta yüzyılın en büyük heykeltraşı kabul edilir. Skopas’dan farklı, karşıt çalışmıştır. İdealisttir. Genelde mermerle çalışır. Eserlerini ünlü ressam Atina’lı Nikias’a boyatıyordu. Bronz eserleri de vardır. Tanrı heykelleri yaptığı için Agalmatopoios ünvanını almıştır. Genellikle MÖ. 370-330 arası eser ürettiği kabul edilir. Praksiteles’in tüm eserlerinde vücudun ana formu “S” şeklindedir. Bir bacak tamamen taşıyıcı, diğeri ise dizden bükülmüştür. Serbest ayak yere parmak uçlarıyla temas eder. Bu şekilde taşıyıcı bacak üzerine tüm vücut ağırlığı bindiğinden, bacak yana doğru kavisli bir görünüm kazanır. Dolayısıyla kalça hattı diğerine oranla yukarıda kalmaktadır.. En ünlü eserleri Knidos Aphroditesi ve Bebek Dionysos Taşıyan Hermes heykelleridir. Hellenistik Çağ’da heykel sanatında konularda çeşitlilik başlamıştır. Klasik Çağ sanatında gerek tanrılar gerek ölümlüler ideal güzellik anlayışına göre tasvir edilmiştir. Asla çirkin, yaşlı, özürlü insanlar konu edilmemiştir. Tanrılar dingin ve ağır duruşlu gösterilmiştir. İ.Ö. 4. yüzyıldan itibaren heykeltıraş Praksiteles ile beraber tanrılar Olympos Dağı’ndan inerek insanların arasına karışmış ve tıpkı insanlar gibi günlük işleriyle uğraşırken betimlenmiştir. Yaşlılar, gençler, çirkinler, cüceler, çocuklar, köleler, işçiler yani her sınıftan insan sanatın konusu olmuştur. Bergama’da yaşayan Attaloslar sülalesi de sanatı politik bir araç gibi kullanarak kendi güçlerini göstermek istemiş ve son derece güzel anıtlar yaptırmıştır. Bergama’da çok ünlü bir heykeltıraşlık okulu vardır. Bu okul hem Bergama hem diğer kentlere heykel üretmiştir. Bunun en iyi örneği bugün Berlin’de bulunan Zeus Sunak/Altarı’dır. MÖ. 2. yüzyılda yapılmıştır. Resim 3.6 Peploslu Kore. Atina Akropol Müzesi 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 79 Eski Yunan Tiyatrosu’nun temel mimari öğeleri nelerdir? ROMA UYGARLIĞI Roma Kenti Roma, Tiberius nehrinin kenarında yedi tepe üzerine kurulmuş bir kenttir. Bu tepeler Palatinus, Aventinus, Caelius, Capitolinus, Esquilinus ve Viminalis’dir. Roma’nın kuruluşu MÖ. 753 kabul edilir. Kentin kuruluş mitoslarında dişi kurt tarafından emzirilen Romulus öne çıkar. Kent, Romulus tarafından Palatinus tepesinde kurulmuştur. Ayrıca Troia savaşından sonra denize açılan Troia’lı Aeneas’ın da Roma’nın soy atası olduğu inancı Roma’nın Anadolu ile olan ilişkilerinde her zaman önemli rol oynamıştır. Roma MÖ. 3. yüzyılda tüm İtalya’ya egemen hale gelmiştir. Roma Kenti, Krallık, Erken Cumhuriyet, Geç Cumhuriyet dönemlerini yaşamıştır. Roma kenti halkı çoğunlukla Latinlerden oluşmuşsa da başlangıçta Etrüsk kökenli krallar tarafından yönetilen bir şehir devletiydi. MÖ. 509 yılında Latinler, Etrüsk idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma şehrinden kovmuş ve Roma Cumhuriyeti’ni kurmuşlardır. Geç Cumhuriyet Dönemi aynı zamanda Yunan hayranlığının ortaya çıktığı dönemdir. MÖ. 31 yılında Antonius ve Kleopatra ittifakına karşı Actium savaşını kazanan Octavianus MÖ. 27 yılında Augustus ünvanını alarak ilk Roma imparatoru olur ve Iulius-Claudius hanedanının (MÖ. 27 - MS. 68) iktidarı başlar. Hanedan Augustus sonrası Tiberius, Caligula, Claudius ve Nero ile MS. 68 yılına dek Roma’yı yönetir. MS. 68-69 arasına Dört İmparatorlar Yılı denir. MS. 69 yılında Vespasianus ile MS. 96 yılına dek sürecek olan Flavius Hanedanı Dönemi (MS. 69-96) başlar. Flaviuslar sonrası Nerva, Traianus ve Hadrianus’un imparator olduğu Antoninuslar Dönemi (MS. 98-193), Severuslar Dönemi (MS. 193- 235), Asker İmparatorlar Dönemi (MS. 235-284), İmparator Diokletianus ile başlayan Tetrarşi Dönemi (MS. 284-324) ve son olarak Constantinus Dönemi (MS. 324-363) ile Roma imparatorluğu sona erer. Roma İmparatorluğu’nun doğudaki geleneksel sınırı Euphrates (Fırat) Irmağı’dır. MS. 330 yılında Constantinopolis (Sarayburnu/İstanbul) kentinin kurulmasıyla, Roma İmparatorluğu’nun başkenti de doğuya taşınmıştır. MS. 5. yüzyılda Roma İmparatorluğu, batı yarısı kavimler göçü baskısı ile yıkılmış, doğusunda ise halk ve devlet yönetimi hristiyanlaşıp Bizans İmparatorluğu’na dönüşerek varlığını sürdürmüştür. Roma ile Anadolu arasında ilişki kurulması, Roma’nın Kartaca Devleti ile yaptığı savaşlar dönemine rastlamaktadır. Roma’daki rahipler belki de yaşanan son derece zor günlerinde etkisiyle Frigya Bölgesi’nde Pessinus (Eskişehir-Ballıhisar Köyü) kentinde bulunan ana tanrıça idolünün Roma’ya getirilmesiyle zaferin kazanılacağını açıklamışlardır. Bunun üzerine Roma senatosu beş senatörden oluşan bir heyeti Anadolu’ya göndermiştir. Her biri yüksek makam sahibi olan M. Valerius Laevinus, M. Valerius Falto, S. Sulpicius Galba, M. Caecilius Metellus ve Cn. Tremellius Flaccus önderliğindeki heyet, Pergamon kralı I. Attalos’tan Pessinus ana tanrıçasının idolü olarak kabul edilen bir göktaşını Roma’ya götürmek üzere yardım istemiş ve taş kendilerine verilmiştir. Bu heyette yer alan senatörler, resmi bir görevle Anadolu’ya ayak basan ilk Romalılar olmuştur. Roma’nın, Pessinus kenti ile olan ilişkisi bu olay neticesinde özel ve daimi bir hal almıştır. İdol, MÖ. 4 Nisan 204 yılında Roma’ya gelmiş ve onun için Palatinus tepesinde bir tapınak yapılmaya 4 Aeneas: Troya savaşındaki mağlubiyetten kurtulabilen Troyalı kahramandır. Efsanesi Romalı yazar Vergilius tarafından Aeneas adıyla kaleme alınmıştır. Bu efsanede Troya Savaşı’ndan kurtulanları yöneten Aeneas, pek çok maceradan sonra İtalya’ya ulaşmıştır. Kartaca Devleti: Fenikeli kolonistlerce Kuzey Afrika’da kurulmuştu. Başkenti bugünkü Tunus’ta bulunan Kartaca Devleti, Kuzey Afrika’nın batısına, İspanya ve Fransa’nın deniz kıyısı bölgelerine ve adalara sahip güçlü bir devletti. 80 Genel Uygarlık Tarihi başlanmıştır. Savaşın Roma’nın galibiyetiyle sonuçlanmasından sonra, idolün getirilişinin hatırlanması amacıyla MÖ. 4 Nisan 194 yılında büyük bir bayram yapılmış ve bu bayram her sene tekrar edilmiş, Pessinus ana tanrıçası için Palatinus tepesi üzerinde yapılan tapınak da MÖ. 10 Nisan 191’de Scipio Nasica’nın konsüllüğü sırasında Marcus Iunius Brutus tarafından tamamlanmıştır. Roma’nın efsanevi kurucuları olan Romus ile Romulus’un kökenlerinin, Troia’lı Aeneas’ın annesi olduğuna inanılan ana tanrıçaya dayandığı inancının, en zor anlarında Romalıların Pessinus ana tanrıçasından yardım istemelerinin kökenlerinin Anadolu’da olduğunu tasdik etmelerinden başka bir şey ifade etmediği düşünülür. Roma’nın etkinliğini Akdeniz’e taşımaya başladığı dönemde bu iddia tehlikeli bir durum yaratabilirdi. Önemli araştırmacılara göre Kybele (Ana tanrıça) kültünün kabul edilmesinin en büyük siyasi önemi de buradadır. Roma, Anadolu’da MÖ. 129 yılında Asia Eyaletini, MÖ. 101 ve 63 yıllarında Kilikia Eyaletini, MÖ. 74 yılında Bithynia Eyaletini, MÖ. 63 yılında Pontus ve Bithynia Eyaletini ve Anadolu’nun güneyinde MÖ. 63 yılında Syria Eyaletini kurmuştur. Roma Toplumunda Din Roma toplumu Yunan toplumu gibi çok tanrılıdır. Romalıların ilk kültleri Latium bölgesinin yerel tanrılarıydı. Her aile kendi koruyucu tanrısına özel önem vermekle beraber diğer tanrılara da tapıyordu. Roma’nın kendine özgü bazı yerel veya sonradan geniş çaplı tapınım görmüş tanrısal figürleri olmakla birlikte Yunan tanrı ve tanrıçaları, isimleri değişerek ama temel özelliklerini koruyarak Roma pantheonunu oluştururlar. Ayrıca Hellenistik Dönem’de Büyük İskender’in daha yaşarken tanrısallaştırılması gibi, İmparatorluk Dönemi’nde de Roma imparatorlarının bazıları yaşarken, bazıları ise öldükten sonra tanrılaştırılmıştır. Bu kült tanrıça Roma kültüyle birleştirilmiş ve özellikle eyaletlerde gelişimi teşvik edilmiştir. Örneğin Ephesos’da (Efes) dört ayrı imparator adına Sebasteionlar inşa edilmişti. Ankyra (Ankara)’daki Augustus Tapınağı da bu amaçla yapılan bir yapıdır. Bazı Roma imparatorlarının ise ölümlerinden sonra anıları lanetlenmiştir. Romalılar, ele geçirdikleri yeni bölgelerdeki yerel dinlere karşı toleranslı davranmışlardır. Dolayısıyla eyaletlerdeki mevcut kültler gelişerek başkent Roma veya diğer metropollere de yayılarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. MS. 2 ve 3. yüzyıllarda parlak törenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara çekici gelen Doğu dinleri, ölümden sonra başka bir dünyada ikinci bir hayat müjdeledikleri için oldukça popüler olmuştur. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanrılar ise yavaş yavaş terk edilmiştir. Mısır’dan gelen İsis ve Serapis kültü, İran ve Doğu Anadolu üzerinden gelen Mithraizm ve Hristiyanlık bu dönemde geniş bir alana yayılmıştır . İmparator Augustus zamanında ortaya çıkan Hristiyanlık, MS. 1. ve 2. yüzyıllarda özellikle fakir ve ezilen halk tabakaları arasında hızlı bir şekilde yayılır ancak bu yayılım Roma imparatorları tarafından çok şiddetli bir şekilde bastırılmaya çalışılır. Buna rağmen bu dinin popülerliği sonucu MS. 4. yüzyılda I. Constantinus zamanında Hristiyanlık önce serbest bırakılır, sonra da Roma İmparatorluğu’nun resmî dini olur. MS. 4. yüzyıl sonu 5. yüzyıl başında çok tanrılılık yasaklanmış, Hristiyanlık tapınımının olduğu tüm antik coğrafyada Eski Yunan ve Roma dönemlerine ait tapınaklar ya yıkılmış/yakılmış terk edilmiş ya da kiliselere dönüştürülmüştür. ROMA MİMARLIĞI Eski Yunan mimarisinin en önemli mekanı dinsel yapılar iken, Roma mimarisinde opera publicum (kamusal yapılar) daha önceliklidir. Kamusal yapılarda görkem ve Sebasteion: Tanrıça Roma ve tanrılaşmış Roma İmparatoruna tapmak için inşa edilen tapınak. 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 81 propaganda isteği baskındır. Mimaride ve şehircilikte simetri en çok dikkat edilen hususlardandır. Cephe mimarisi yine önemli bir unsurdur. Roma mimarisinin en önemli özelliklerinden biri geniş/büyük mekanların üstünü kapatabilme becerisi olmuştur. Kemer, tonoz ve kubbenin kullanılması geniş/büyük mekanların üstünü kapatabilme yetisi sağlamıştır. Özellikle çatıların kubbe ile örtülmesi mimarların ve mimarinin geldiği noktayı gösterir. Roma şehrindeki Pantheon yapısı bu uygulamanın en anıtsal örneğidir. Roma mimarisinde tuğla ve harç yaygın ve yoğun olarak kullanılır. Çok katlı binalar inşa edilir. Bu binalar nişlerle, dekoratif bezemelerle ve heykellerle süslenir. Hem Roma lejyonlarının rahat bir şekilde ulaşımlarını sağlamak hem de ticari hareketlilik açısından Roma yol sistemi, uygarlığın önemli unsurlarından bir tanesi olmuştur. Şehircilikte, özellikle de yeni kurulan kentlerde büyük oranda ızgara plan sistemi kullanılmıştır. Modern şehirciliğin atası olan bu uygulamanın Roma Dönemi’nden kalan güzel bir örneği Nikaia (İznik) kentinde hâlâ görülebilir. İmparatorlar için inşa edilen Arcus Triumphalisler (Zafer Takları) Roma mimarisinin bir diğer anıtsal öğesidir. Senato kararı ile yapılan taklar kazanılan büyük bir zafer veya büyük bayındırlık faaliyetleri için inşa edilirdi. Takların en çok tercih edilen formu ise tek gözlü tipdir. Zafer takları büyük birer propaganda öğesi olarak imparatorun başarıları ile süslenirlerdi. Roma’da Forum Romanum’da yer alan Titus Takı önemli bir örnektir. Roma mimarisinde hamam (thermae) yapıları hem aldıkları anıtsal form ile mimarlık tarihinde hem de bir araya gelme, toplanma mekanı olarak sosyal hayat içerisinde oynadıkları rol ile oldukça önemlidir. Roma şehrinde bulunan hamam yapıları anıtsallıkları ile öne çıkarlar. Diğer bir yeni yapı tipi mahkeme ve borsa binası olarak kullanılan basilikadır. Kalabalık insan kitlelerini içerisine alabilen bu yapı tipinin mimari formu Geç Roma Dönemi’nden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri için de model olarak kullanılmıştır. Resim 3.7 Pantheon. Roma Lejyon: Tüm Roma ordusunu ya da daha dar anlamda ağır piyadeleri kasteden temel askeri birlik. Resim 3.8 Titus Zafer Takı. Forum Romanum. Roma 82 Genel Uygarlık Tarihi Roma Dönemi’nde Eski Yunan tiyatro planı bir takım değişikliklere uğramıştır. Tiyatronun orkestra kısmı yarım daire formunu alır. Sahne binası ile orkestra bütünleşir. Sahne alçak ve derin bir biçim alır. Özel localar tonozlu girişlerin üst kısmında konumlandırılır. Toplumun farklı sınıfları parmaklıklarla ayrılmış şekilde farklı yerlerde otururlar. Ayrıca tiyatro yapısı Eski Yunan tiyatroları gibi bir yamaca dayanmak zorunda olmadığından dış cephesi tamamı ile mimari bir form kazanmış, böylelikle mimariye bağlı plastik ile süslenebilmiştir. Aspendos tiyatrosu bütün Akdeniz’de bu türün en iyi örneğidir. Sergilenen oyunlarda da birtakım değişiklikler olmuştur. Edebi eserlerden ziyade toplum tabakalarının genel zevklerine veya heyecanlarına yönelik gösteriler öne çıkmıştır. Daha çok batı eyaletlerinde yaygın olan amfitiyatro ise tam daire veya elips planlıdır. En önemli örneği Roma’daki Colloseum’dur. Su her anlamda en yaşamsal ihtiyaçtır. Suyun yaşam alanına bazen uzak mesafelerden getirilmesi gerekir. Aquaduktler (Su kemerleri) bu bağlamda Roma mimarisinin çok önemli bir öğesidir. Fransa’da bulunan Pont du Gard ve İstanbul’da bulunan Valens (Bozdoğan) su kemerleri bu yapı tipinin önemli örnekleri arasındadır. ROMA HEYKELTRAŞLIĞI VE PORTRE SANATI Roma heykel sanatını tanımlarken bazı temel unsurlar üzerinde mutlaka durulmalıdır. Bu temel unsurlardan önemli bir tanesi kopyacılıktır. Romalı heykeltraşlar Yunan heykeltraşlarının yaptıkları heykelleri kopyalamışlardır. Bu heykeller büyük evlerde, evlerin bahçelerinde veya kentlerde önemli kamusal alanlarda sergilenirdi. Eski Yunan heykel sanatını büyük oranda Roma Dönemi’nde yapılan kopyalar ve antik yazarların tasvirleri yoluyla öğreniyoruz. Diğer bir temel unsur ise Roma portre sanatıdır. Portre sanatında sadece tanrısal figürler veya imparator/hanedan mensupları, önemli kişiler değil, toplumun diğer kesimleri de realist bir şekilde betimlenmiştir. Augustus (Octavianus) ile ilgili bazı sanat eserleri Roma heykeltraşlığının önemli örnekleri arasındadır. Onunla ilgili en önemli heykel Prima Porta’dır. Resim 3.9 Aspendos Tiyatrosu. Antalya/Serik (Belkıs köyü) 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 83 Augustus’un Prima Porta hey - kelini yapan sanatçı MÖ. 5. yüzyılın belki de en önemli iki sanatçısından biri olan Polykleitos’un Doryphoros heykelini örnek almıştır. Onunla ilgi - li bir diğer önemli sanat eseri Gemma Augustea’dır. Augustus’un Barış Sunağı Ara Pacis Augustae onun dö - nemini en iyi temsil eden eserlerden biri olup, bir başyapıttır. Ara Pacis su - nağı etrafında Roma ile ilgili önemli mitoslar ve olaylar betimlenmiştir. Roma İmparatorluk Dönemi’nde Anadolu’da pek çok heykel atölye - si kurulmuştur. Aphrodisias veya Pamphylia heykeltıraşlık okulları bunlar arasında sayılabilir. Kabartma sanatının çok güzel örnekleri ise lahitler üzerinde görülmektedir. Anadolu’da üretilen kabartmalı la - hitler Roma İmparatorluğu’nun her tarafına satılmıştır. Roma Mimarisi’nin temel özellikleri nelerdir? Resim 3.10 Augustus Prima Porta. Vatikan Müzesi/Braccio Nuovo 5 84 Genel Uygarlık Tarihi Özet Tunç Çağı’nda Ege kültürlerini genel hatlarıyla tanımlamak. Ege arkeolojisi içerisinde genel hatlarıyla MÖ. 3000-1100 arasına tarihlendirilen Tunç (Bronz) Çağı Ege’de birbirleriyle yoğun ilişkilere sahip dört ana bölgede incelenir. Kıta Yunanistan’da Miken/Hellas, Ege adalarında Kiklad (Kyklad), Girit Adasında Minos adını alan uygarlıklar ve Batı Anadolu’da Troya (Troia) kenti, bölgesi ve etkileşim alanı Tunç Çağı’nda Ege kültürünü oluşturur. Eski Yunan Uygarlığı’nın karakteristik özelliklerini açıklamak. Dor istilası ile sona eren Miken/Myken Uygarlığı’ndan sonra da Ege’nin iki yakası arasındaki ilişkiler devam etmiştir. Geometrik Dönem’den günümüze korunagelen en temel unsur çanak çömlek buluntulardır. Vazolar üzerindeki geometrik motifler çağa adını verecek kadar dönemin karakteristik özelliğidir. Bu dönemde Kıta Yunanistan’dan Batı Anadolu kıyılarına dalgalar halinde göçler olmuştur. Genel olarak bu göçlerin Aioller, İon’lar ve Dor’lar tarafından gerçekleştirildiği söylenebilir. İonia Bölgesi ve şehirleri ulaştıkları kültürel seviye ile insanlık tarihinde gerçekten özel bir konumdadır. Pers işgaline değin bu şehirlerden bazıları Kıta Yunanistan’daki Atina ile birlikte günümüzde Eski Yunan Uygarlığı şeklinde adlandırılan yüksek kültür düzeyinin en önemli itici unsurları olmuşlardır. MÖ. 8-6. yüzyıllar arasında Yunan kentlerinin kolonizasyon dönemi gerçekleşmiştir. Çeşitli zorunluluklar ve/veya ticaret için yeni koloniler kurulmuştur. Kıta Yunanistan ve Batı Anadolu’daki Yunan kentleri Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında koloni şehirleri kurmuşlardır. Yunan pantheonunun oluşumu ile ilgili olarak Hesiodos’un Theogonia’da aktardıkları kabul edilir. Yine Hesiodos’un İşler ve Günler, Homeros’un İlyada ve Odysseia’da oluşturmuş oldukları düzen, Yunan dininin ve tanrısal-mitolojik varlıkları ve figürleri, dolayısıyla Eski Yunan toplumunun inanç değerleri, algıları, olayları ve doğayı yorumlama sistemleri üzerine son derece önemli değerlerdir. Eski Yunan mimarlığını değerlendirmek. Büyük boyutlu heykeller olarak düşünülen insan şeklindeki tanrılara ev yapma ihtiyacı/düşüncesi Eski Yunan mimarisinin en önemli ve kutsal yapıları olan tapınakları ve kutsal alanları ortaya çıkartmıştır. Eski Yunan tapınakları pronaos, naos (cella) ve opisthodomos kısımlarından oluşur. Tapınaklar inşa edildikleri düzenlere, sahip oldukları planlara, cephelerindeki sütun sayılarına ve sütun eksenlerine göre farklı isimler alırlar. Tapınaklar dışında agora, bouleuterion, prytaneion ve tiyatrolar Eski Yunan mimarlığının en önemli kamusal ve sosyal yapılarını oluşturur. Eski Yunan heykeltraşlığını ana hatlarıyla tanımlamak. Arkaik Çağ’da Yunan sanatında ilk kez doğal ölçülerde heykeller yapılmaya başlamıştır. Heykel sanatının başlıca temaları Kuros ve Kore heykelleridir. Arkaik Dönem’den Klasik Döneme geçişte duruşun değişimi çok önemlidir. Arkaik eserlerde cephesellik vardır. MÖ. 500 yıllarına kadar heykellerde hareket yoktu. Vücudun iki yarısı birbirine simetrikti. Klasik çağda bu değişmektedir. Heykelin ağırlığı tek bacakta toplanmaya başlar, ana eksen yayvan hale gelir ve simetriyi bozar. En önemli hareket eserin baş kısmındadır. Klasik Dönem’de eserler daha çok 3/4 profilden yapılır. Arkaik ve Klasik Dönem arasındaki önemli bir fark da çehrenin ifadesidir. Arkaik Dönem eserlerinde, simetriden dolayı arkaik gülümseme denen ifade vardır. Klasik Dönem’e geçişte yüz daha doğal bir görünüme kavuşur. Hellenistik Çağ’da heykel sanatında konularda çeşitlilik başlamıştır. 1 2 3 4 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 85 Roma Uygarlığı’nın karakteristik özelliklerini açıklamak. Roma, Tiberius nehrinin kenarında yedi tepe üzerine kurulmuş bir kenttir. Roma’nın kuruluşu MÖ. 753 kabul edilir. Kentin kuruluş mitoslarında dişi kurt tarafından emzirilen Romulus öne çıkar. Ayrıca Troia savaşından sonra denize açılan Troia’lı Aeneas’ın da Roma’nın soy atası olduğu inancı Roma’nın Anadolu ile olan ilişkilerinde her zaman önemli rol oynamıştır. Roma MÖ. 3. yüzyılda tüm İtalya’ya egemen hale gelmiştir. Roma Kenti, Krallık, Erken Cumhuriyet, Geç Cumhuriyet dönemlerini yaşamıştır. Geç Cumhuriyet Dönemi aynı zamanda Yunan hayranlığının ortaya çıktığı dönemdir. MÖ. 31 yılında Antonius ve Kleopatra ittifakına karşı Actium savaşını kazanan Octavianus MÖ. 27 yılında Augustus ünvanını alarak ilk Roma imparatoru olur ve Iulius-Claudius hanedanının iktidarı başlar. MÖ. 31 yılında Antonius ve Kleopatra ittifakına karşı Actium savaşını kazanan Octavianus MÖ. 27 yılında Augustus ünvanını alarak ilk Roma imparatoru olur ve Iulius-Claudius hanedanının (MÖ. 27 - MS. 68) iktidarı başlar. Hanedan Augustus sonrası Tiberius, Caligula, Claudius ve Nero ile MS. 68 yılına dek Roma’yı yönetir. MS. 68-69 arasına Dört İmparatorlar Yılı denir. MS. 69 yılında Vespasianus ile MS. 96 yılına dek sürecek olan Flavius Hanedanı Dönemi (MS. 69-96) başlar. Flaviuslar sonrası Nerva, Traianus ve Hadrianus’un imparator olduğu Antoninuslar Dönemi (MS. 98-193), Severuslar Dönemi (MS. 193-235), Asker İmparatorlar Dönemi (MS. 235-284), İmparator Diokletianus ile başlayan Tetrarşi Dönemi (MS. 284-324) ve son olarak Constantinus Dönemi (MS. 324-363) ile Roma imparatorluğu sona erer. R o m a İmparatorluğu’nun doğudaki geleneksel sınırı Euphrates (Fırat) Irmağı’dır. MS. 330 yılında Constantinopolis (Sarayburnu/İstanbul) kentinin kurulmasıyla, Roma İmparatorluğu’nun başkenti de doğuya taşınmıştır. MS. 5. yy.da Roma İmparatorluğu, batı yarısı kavimler göçü baskısı ile yıkılmış, doğusunda ise halk ve devlet yönetimi Hristiyanlaşıp Bizans İmparatorluğu’na dönüşerek varlığını sürdürmüştür. Roma mimarlığını değerlendirmek. Eski Yunan mimarisinin en önemli mekanı dinsel yapılar iken, Roma mimarisinde opera publicum (kamusal yapılar) daha önceliklidir. Kamusal yapılarda görkem ve propaganda isteği baskındır. Mimaride ve şehircilikte simetri en çok dikkat edilen hususlardandır. Cephe mimarisi yine önemli bir unsurdur. Roma mimarisinin en önemli özelliklerinden biri geniş/ büyük mekanların üstünü kapatabilme becerisi olmuştur. Kemer, tonoz ve kubbenin kullanılması geniş/büyük mekanların üstünü kapatabilme yetisi sağlamıştır. Roma mimarisinde tuğla ve harç yaygın ve yoğun olarak kullanılır. Çok katlı binalar inşa edilir. Roma yol sistemi, uygarlığın önemli unsurlarından bir tanesi olmuştur. Şehircilikte, özellikle de yeni kurulan kentlerde büyük oranda ızgara plan sistemi kullanılmıştır. İmparatorlar için inşa edilen Arcus Triumphalisler (Zafer Takları), hamam (thermae) yapıları, mahkeme ve borsa binası olarak kullanılan basilikalar, aquaduktler (Su kemerleri) Roma mimarisinin antik çağ mimarisine kazandırdığı önemli yapılardır. Roma heykeltraşlığı ve portre sanatını kavramak. Roma Heykel Sanatını tanımlarken bazı temel unsurlar üzerinde mutlaka durulmalıdır. Bu temel unsurlardan önemli bir tanesi kopyacılıktır. Romalı heykel sanatçıları Yunan ustaların yaptıkları heykelleri kopyalamışlardır. Bu heykeller büyük evlerde, bu evlerin bahçelerinde veya kentlerde önemli kamusal alanlarda sergilenirdi. Portre sanatında sadece tanrısal figürler veya imparator/hanedan mensupları, önemli kişiler değil, toplumun diğer kesimleri de realist bir şekilde betimlenmiştir. 5 6 7 86 Genel Uygarlık Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Tunç Çağı’nda Ege Arkeolojisi için en doğru gruplanmış bölgeler aşağıdakilerden hangisidir? a. Kıta Yunanistan, Batı Anadolu, Girit Adası. b. Kıta Yunanistan, Batı Anadolu, Mısır. c. Kıta Yunanistan, Mısır, Marsilya kıyıları. d. Batı Anadolu, Mısır, Tibet. e. Mısır, Kartaca, Fenike. 2. Girit Adası’nda Minos Uygarlığı’nın en önemli mimari öğeleri hangi yapı türüdür? a. Evler b. Saraylar c. Merdivenler d. Çeşmeler e. Mezarlar 3. Kiklad (Kyklad) Kültürü için aşağıdakilerden hangi zaman dilimi ve coğrafi bölge en doğru veridir? a. MÖ. 5-4. bin arası, Karadeniz. b. MÖ. 6-5. bin arası, Mısır c. MÖ. 3-2. bin arası, Ege Denizi. d. MÖ. 7-6. bin arası, Hint Okyanusu. e. MÖ. 4-3. bin arası, Akdeniz. 4. Yaklaşık olarak MÖ. 1600-1580 ile 1200-1100 yılları arasında Kıta Yunanistan’daki Son Hellas kültürüne ne isim verilir? a. Atlantis Kültürü b. İç Batı Anadolu Kültürü c. Minos Kültürü d. Myken Kültürü e. Troya Kültürü 5. Arkaik Çağ hangi zaman dilimini kapsar? a. MÖ. 3000-2500 b. MÖ. 2700-2000 c. MÖ. 2000-1950 d. MÖ. 480-330 e. MÖ. 700-480 6. İyonya Bölgesi neresidir? a. Batı Anadolu’da Gediz (Hermos) nehri ile Büyük Menderes (Maiandros) nehirleri arasında kalan kısımdır. b. Güney İtalya ve Sicilya Adası’nı kapsayan bölgedir. c. Kıta Yunanistan ile İtalya arasında kalan denizdir. d. Troas (Biga Yarımadası) ile İzmir Körfezi arasındaki bölgedir. e. Datça ve Bodrum yarımadalarını kapsayan bölgedir. 7. Hellenistik Çağ hangi zaman dilimini kapsar? a. MÖ. 1100-800 b. MÖ. 800-500 c. MÖ. 330-30 d. MÖ. 400-330 e. MÖ. 500-400 8. Aşağıdakilerden hangisi Roma Uygarlığı üzerinde çok etkili olmuştur? a. Etrüsk Uygarlığı b. Latin Uygarlığı c. Eski Yunan Uygarlığı d. Minos Uygarlığı e. Miken Uygarlığı 9. Aşağıdakilerden hangisi Roma Dönemi’nin tipik yapılarından biri değildir? a. Basilikalar (Mahkeme ve borsa binaları) b. Hamamlar c. Tiyatrolar ve amfitiyatrolar d. Aquaduktler (su köprüleri) e. Piramitler 10. Prima Porta nedir? a. Augustus’a adanmış görkemli bir Roma tapınağıdır. b. Augustus’un yaptırdığı önemli bir Roma kamu binasıdır. c. Augustus’un Actium savaşını kazanırken bindiği atının adıdır. d. Sadece Augustus’un giyebildiği bir Roma kıyafetidir. e. Augustus’un ünlü bir heykeline verilen isimdir. 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 87 Okuma Parçası Genç Plinius’un Anadolu Mektupları: Mektup 75: Plinius’tan İmparator Traianus’a Efendim, Pontuslu Iulius Largus, her ne kadar kendisiyle henüz görüşüp konuşmadıysam da -kuşkusuz senin karar yetine güven duydu- sana duyduğu saygının, deyim yerindeyse, yönetimini ve uygulamasını bana emanet etti. Nitekim, vasiyeti yoluyla mirasını üzerime almamı ve kendimi varis ilan etmemi, ardından, mirastan 50 bin nummus çıkardıktan sonra kalan miktarın tamamını Heraclea ve Tieium kentlerine vermemi, senin onuruna ithaf edilecek yapılar yapmak ya da Traianus Oyunları adıyla beş yılda bir yapılan oyunlar düzenlemek arasında bir karara varmamı istedi. Durumu, özellikle, hangisini seçmem gerektiğini belirlemen için bilgine sunmayı düşündüm. Mektup 76: Traianus’tan Plinius’a Iulius Largus, çok iyi tanıyormuşçasına, sana güven duydu. Bu yüzden, anısını ölümsüzleştirmeye en uygun olan şeyi, her bir yerin koşuluna göre seçmek ve en iyisi olduğunu düşündüğün çözümü gerçekleştirmek sana düşer. Mektup 77: Plinius’tan İmparator Traianus’a Efendim, çok seçkin kişi Calpurnius Macer’e, Byzantium’a bir centurio birliği göndermesini buyurmakla çok öngörülü davrandın. Benzer saygınlığın Iuliopolislilere de sağlanması gerektiğini düşünüp düşünmediğini dikkate al; onların kenti, çok küçük bir kent olmakla birlikte, çok ağır yükümlülükler altındadır ve ne kadar zayıf olursa o kadar daha ağır haksızlıklara katlanıyor. Öte yandan, Iuliopolis kentine bağışlayacağın herhangi bir şey tüm eyaletlere de yarar sağlayacaktır. Nitekim kent Bithynia girişindedir ve buraya gelen çok sayıda yolcu için geçiş noktasıdır. Kaynak: Plinius, Epistulae, 10. Kitap (Genç Plinius’un Anadolu Mektupları), (çev. Çiğdem Dürüşken - Erendiz Özbayoğlu), Yapı Kredi Yayınları, Kazım Taşkent Klasik Yapıtlar Dizisi, İstanbul, 2001. 1. a Yanıtınız yanlış ise “Tunç Çağı ve Ege” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Minos Uygarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Kiklad (Kyklad) Uygarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Miken (Myken) Uygarlığı ve Kıta Yunanistan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Eski Yunan Uygarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Eski Yunan Uygarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Eski Yunan Uygarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Roma Uygarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Roma Mimarlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Roma Heykeltraşlığı ve Portre Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 88 Genel Uygarlık Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Minos Uygarlığı’nın kültür kronolojisi iki farklı yorumla şekillenmiştir. Sir Arthur Evans, Minos Uygarlığı’nın dönemlerini Knossos Sarayında yapmış olduğu bilimsel arkeolojik çalışmalarda elde ettiği çanak çömlek buluntulara göre ortaya koymuştur. Evans’ın keramik yorumuna göre adada Tunç Çağı Erken, Orta ve Geç Minos şeklinde düşünülür. Diğer bir bilimsel düşünce ise Girit saraylarının mimari evrelerine göre dönemlerin belirtilmesidir. Bu yoruma göre ise uygarlık Saraylar Öncesi Çağ, İlk Saraylar Çağı, İkinci saraylar Çağı ve Saraylar Sonrası Çağ olarak bölümlenir. Sıra Sizde 2 Savaşın yaklaşık olarak MÖ. 1200-1150 yılları arasında gerçekleştiği düşünülür. Eski Yunan sanat eserlerini ve mimari plastiği en çok etkileyen mitolojik konulardan biri olan Troia Savaşı, Bronz Çağ’ın sonlarında Kıta Yunanistan ve Batı Anadolu’nun en önemli iki gücünün mücadelesidir. Mitoslara göre savaş Mykenai kralı Agamemnon’un kardeşi Menelaos’un karısı Helene’nin, Troia kralı Priamos’un oğlu ve Hektor’un kardeşi Paris (Aleksandros) tarafından kaçırılması nedeniyle çıkmıştır. Savaşın gerçek nedeni ise deniz ticareti yolları üzerindeki hakimiyet mücadelesi olmalıdır. Sıra Sizde 3 Atina kenti, “Eski Yunan Uygarlığı” şeklinde de tanımlanan “Klasik” değerler bütününün ruhani önderidir. Tıpkı Büyük devlet adamı Perikles’in Klasik Dönem Atina’sının ruhani önderi olduğu gibi. Pers tahribatı sonrası, Perikles zamanında inşa edilen yapılar, özellikle de Athena Parthenon tapınağı, uygarlığın en güçlü sembolleridir. MÖ. 5. yüzyılda, Perikles döneminde akropolis artık siyasi önemini yitireli çok zaman olmuştur ancak dini ve kültürel özelliklerini arttırarak sürdürmüştür. Akropolisin bu dönemde savunmaya yönelik bir tavrı yoktur. Artık bir simge niteliğine bürünmüştür. Tamamen mermerden yapılmış Parthenon bu simgenin başıdır. Akropolis’in diğer önemli yapıları “Propylaion”, “Athena Nike tapınağı” ve “Erekhtheion”dur. Sıra Sizde 4 Eski Yunan tiyatrosunun mimari yapısında üç temel öğe bulunmaktadır: 1. Orkestra: Daire formunda, sıkıştırılmış topraktan meydana gelmiş sahne, alandır. 2. Cavea veya Theatron: Yarım daire formunda, izleyicilerin oturma yeridir. 3. Sahne Binası olan “Skene”: Sahne binasının tiyatro eşyalarını saklamak, sesi iç tarafa aksettirerek akustiğe katkı sağlamak, dekor-fon oluşturmak, oyuncuların kostüm değişimlerine mekan sağlamak gibi unsurları da vardır. Sıra Sizde 5 Roma mimarisinde opera publicum (kamusal yapılar) daha önceliklidir. Kamusal yapılarda görkem ve propaganda isteği baskındır. Mimaride ve şehircilikte simetri en çok dikkat edilen hususlardandır. Roma mimarisinin en önemli özelliklerinden biri geniş/büyük mekanların üstünü kapatabilme becerisi olmuştur. Kemer, tonoz ve kubbenin kullanılması geniş/büyük mekanların üstünü kapatabilme yetisi sağlamıştır. Özellikle çatıların kubbe ile örtülmesi mimarların ve mimarinin geldiği noktayı gösterir. Roma şehrindeki “Pantheon” yapısı bu uygulamanın en anıtsal örneğidir. Roma mimarisinde tuğla ve harç yaygın ve yoğun olarak kullanılır. Çok katlı binalar inşa edilir. 3. Ünite - Eski Yunan ve Roma Uygarlıkları 89 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akşit, O. (1985). Roma İmparatorluk Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul. Alexiou, S. (1991). Minos Uygarlığı, (çev: E. Tül Tulunay), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Atlan, S. (1970). Roma Tarihi’nin Ana Hatları I: Cumhuriyet Devri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul. Boardman, J. (2001). Yunan Heykeli Arkaik Dönem, (çev. Yaşar Ersoy), Homer, İstanbul. Boardman, J. (2005). Yunan Heykeli Klasik Dönem, (çev. Gürkan Ergin), Homer, İstanbul. Boardman, J. (1995). Greek Sculpture The Late Classsical Period, Thames & Hudson, London. Boardman, J. (2003). Siyah Figürlü Atina Vazoları, (çev. Gürkan Ergin), Homer, İstanbul. Boardman, J. (2002). Kırmızı Figürlü Atina Vazoları, (çev. Gürkan Ergin), Homer, İstanbul. Carpenter, T. H. (2002). Antik Yunan’da Sanat ve Mitoloji, (çev. Bensen Ünlüoğlu), Homer, İstanbul. Coulton J. J. (1977). Ancient Greek Architects at Work, Cornell University Press, New York. Dinsmoor, W. B. (1975). The Architecture of Ancient Greece, Batsford, London. Jenkins, I. (2006). Greek Architecture and Its Sculpture, British Museum, London. Kretzschmer, F. (2000). Antik Roma’da Mimarlık ve Mühendislik, (çev. Zühre İlkgelen), Arkeoloji ve sanat Yayınları, İstanbul. Lawrence, A. W. (1990). Greek Architecture, Penguin, London. Mansel, A. M. (1988). Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Spawforth, T. (2006). The Complete Greek Temples, Thames & Hudson, London. Stewart, A. (1990). Greek Sculpture, Yale University Press, New Haven. Thorpe, M. (2002). Roma Mimarlığı, (çev. Rıfat Akbulut), Homer, İstanbul. Wheeler, M. (2004). Roma Sanatı ve Mimarlığı, (çev. Zeynep Koçel Erdem), Homer, İstanbul. Wycherley, R. E. (1993). Antik Çağ’da Kentler Nasıl Kuruldu?, (çev: N.Nirven- N. Başgelen), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. 4 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ortaçağ kavramı ve Batı Roma İmparatorluğu’nun Kavimler Göçü sonrası yıkılması ile Erken Ortaçağ’da Avrupa’daki yeni siyasi ve kültürel dönüşümleri değerlendirebilecek, Papalık gücünün imparatorluk makamınca sınırlandırılmasının yüzyıllar boyu süren bir çatışmaya nasıl yol açtığını açıklayabilecek, Yüzyıl Savaşları’nın ve büyük Veba Salgını’nın Fransa ve İngiltere’deki siyasi ve ekonomik etkilerini tartışabilecek, Ortaçağ Avrupa’sının kültür, sanat ve mimarisinin belirleyici özelliklerini değerlendirebilecek, İmparator Constantinus’un tahta çıkış sürecinde ve sonrasında imparatorluğun içinde bulunduğu politik ve dinsel koşulları tartışabilecek, İmparator Heracleius’un varoluş savaşını nasıl kazandığını açıklayabilecek, İkonoklasm hareketinin politik sonuçlarını değerlendirebilecek, Makedonya Hanedanı Dönemi’ndeki siyasi gelişmeleri tartışabilecek, Komnenos Hanedanı Dönemi’ndeki siyasi gelişmeleri açıklayabilecek, Palaiologos Hanedanı Dönemi’ndeki siyasi gelişmeleri değerlendirebilecek, Doğu Roma (Bizans)’nın kültür, sanat ve mimarisinin belirleyici özelliklerini tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Magna Karta • Simoni • Cluny Reformu • Thema • Milano Fermanı • İkonoklasm • Donatism-Arianism • Konsil İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi Ortaçağ Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) • GİRİŞ • ORTAÇAĞ KAVRAMI VE ERKEN ORTAÇAĞ’DA AVRUPA (5-11. YÜZYIL) • ASIL ORTAÇAĞ (11-14. YÜZYIL) • GEÇ ORTAÇAĞ (14-15.YÜZYIL) • ORTAÇAĞ AVRUPASI’NDA KÜLTÜR, SANAT VE MİMARİ • DOĞU ROMA (BİZANS) KAVRAMI VE SİYASAL DÜŞÜNCESİ • CONSTANTİNUS DÖNEMİ (ERKEN BİZANS DÖNEMİ • HERACLEIUS DÖNEMİ • MAKEDONYA HANEDANI DÖNEMİ (ORTA BİZANS DÖNEMİ) • PALAIOLOGOS HANEDANI (GEÇ BİZANS DÖNEMİ) GENEL UYGARLIK TARİHİ ORTAÇAĞ KAVRAMI VE ERKEN ORTAÇAĞ’DA AVRUPA (5-11. YÜZYIL) Ortaçağ Kavramı Ortaçağ kavramı ilk olarak Rönesans Dönemi tarihçilerince kullanılmıştır. Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden (MS. 476) Batı’nın yüzyıllar boyunca unuttuğu antik değerlerle yeniden tanıştığı Yeniden Doğuş anlamına gelen Renaisance (Rönesans) Dönemi’ne kadar sürdüğü genel olarak kabul edilir. Batılı tarihçilerin 18. yüzyılın ortalarına kadar çıkardıkları bu dönemin bitiş tarihi, Türk tarihçiler için Doğu Roma (Bizans) başkenti Constantinopolis (İstanbul)’in fethedildiği 1453 yılıdır. Avrupa Ortaçağı, Erken Ortaçağ (5-11. yüzyıl), Asıl Ortaçağ (11-14. yüzyıl) ve Geç Ortaçağ (14-15. yüzyıl) ; Doğu Roma (Bizans) tarihi ise Erken Bizans Dönemi (4-7. yüzyıl), Orta Bizans Dönemi (7-11. yüzyıl) ve Geç Bizans Dönemi (11-15. yüzyıl) olarak üçe ayrılabilir. Geç Roma imparatorlarından I. Theodosius MS. 395 yılında Roma İmparatorluğu’nu Batı ve Doğu Roma olmak üzere kalıcı olarak oğulları arasında ikiye bölmüştür. Batı Roma İmparatorluğu, halkın çoğunun Latince konuştuğu bölgelerde kurulmuştu. Başlangıçta başkent, Roma’dan daha korunaklı ve kuzey sınırına daha yakın bulunan Mediolanum (Milano)’dur. Ancak MS. 402’de başkent Ravenna’ya taşınmıştır. Batı Roma İmparatorluğu MS. 476 yılında son imparatoru Romulus Augustus’un tahtı Visigot Kralı Odoacer’e terk etmesi ile yıkılmıştır. Bu tarihten itibaren Germen kabileleri kendi devletlerini kurarak modern Avrupa devletlerinin temellerini atmışlardır. Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans) ise başkenti Constantinopolis olmak üzere, imparatorluğun Yunanca konuşulan bölgelerinde kurulmuştur. Latince, hukuk ve kanun metinlerinde resmî dil olarak kullanılmaya devam etse de, MS. 6. yüzyılda resmî belgelerden çıkarak yerini tamamen Yunancaya bırakmıştır. Doğu Roma İmparatorluğu, İstanbul’un 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmesine kadar varlığını sürdürmüştür. Tarihçiler, eski Roma İmparatorluğu ile karıştırılmaması için bu devlete Bizans ismini vermiştir. Bununla birlikte Bizans imparatorları ve halkı devletin yıkılışına dek kendilerini Romalı olarak kabul etmişlerdir. Günümüzde dilimize de geçen Rum kelimesi aslında Romalı demektir. Ortaçağ Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 92 Genel Uygarlık Tarihi Kavimler Göçü ve Sonuçları MS. 4. yüzyılın başlarında İskandinavya’da yaşayan Germen kavimleri, nüfus artışı ve kaynakların yetersiz kalışı yüzünden güneydeki Roma İmparatorluğu’nun Ren-Tuna hattındaki sınırlarına yığıldılar. Orta Asyalı Hun Türkleri batıya doğru yürüyüşe geçtiklerinde Germenler’den Ostrogotlar (Doğu Gotları) ve Visigotlar (Batı Gotları) ile karşılaştılar. Hunlar’dan kaçan Gotlar, Roma sınırlarına ilerlerken karşılaştıkları diğer Germen kabilelerini domino taşı etkisiyle batıya doğru ittiler. Visigotlar 376 yılında kitleler hâlinde Roma İmparatorluk topraklarına girdiler. Bir süre sonra güney Galya (bugünkü Fransa) ve İspanya’ya ilerlediler. Ostrogotlar İtalya’da yerleştiler 4. yüzyıl sonu, 5. yüzyıl başında başka Germen kavimleri de ortaya çıktı. Vandallar, Ren sınırını aşıp Avrupa’yı kat ederek İspanya üzerinden Kuzeybatı Afrika ve Batı Akdeniz kıyılarına geçerek krallık kurdular. Onları takiben Burgundlar Galya’nın güneyinde, Angel ve Saxonlar Britanya’da yerleştiler. Sal ve Ripuart Frankları iki koldan orta ve kuzey Galya’ya yerleşerek Frank Krallığı’nı kurdular. 410’da Visigotlar, Alaric (370-410)’in komutasında Roma idaresine karşı ayaklanarak başkent Roma’yı yağmaladılar. 451-453 döneminde İtalya, çağdaşlarının Tanrının Kırbacı olarak tanımladığı Atilla önderliğindeki (öl. 453) Hun istilasına uğradı. 5. yüzyıl ortalarında Batı Roma İmparatorluğu’nda iktidar, barbar liderlerin eline geçti. 476’da Ostrogot şefi Odoacer (434-493) Roma İmparatoru Romulus Augustulus’u tahttan indirdi. Başka bir Germen şefi Theodoric (454- 526), Odoacer’ı yenerek yerine geçti. Theodoric, İtalya’da Roma imparatorunun tam onayı ve hem Romalı hem de Germen halkın tam desteğiyle hüküm sürdü. Britanya ve Afrika dışında tüm Avrupa’da Latince, Roma hukuku ve yönetim biçimi, Germen kurumlarıyla yan yana yaşadı. Theodoric’in yönetimi altında Germen hukuku geçerli hale geldi. Erken Ortaçağ’da Avrupa’da oynadığı siyasi rolle Frank Devleti öne çıktı. Kavimler Göçü sonrasında Batı Avrupa dönüşüme uğradı. Romalılar ve Germenler karışıp kaynaştılar. İdari üstünlük Germenlerde, kültürel üstünlük her zaman Romalılarda kaldı. Gotlar ve Franklar, Romalılaştılar. Latin dili, Nikaia Hristiyan dogması ile Roma hukuku ve yönetim tarzı Ortaçağ boyunca Batı dünyasında az-çok hâkim oldu. Ortaçağ’ın bu karanlık döneminde Avrupa, devlet otoritesinden yoksun kaldı, büyük bir karmaşaya sürüklendi. Batı’nın o zamana kadar bildiği devlet anlayışıyla ilgisi olmayan birçok Barbar krallık kuruldu. Bu köklü değişiklik, siyasi, ekonomik ve sosyal yapıyı değiştirdi: Ortaçağ Avrupası’na damgasını vuran ve Geç Ortaçağ Dönemi’ne kadar siyasi yapıyı şekillendiren feodalizm ortaya çıktı. Feodalizm, teoride siyasî erkin feodal piramidin en yukarısındaki kralda toplandığı ve onun, gücünü mutlak sadakat koşuluyla ve kontrollü olarak derebeyleriyle paylaştığı bir idare tarzıdır. Avrupa’daki birçok siyasi bunalımın nedeni de bu sistemdir. Frank Devleti Barbar devletleri arasında en uzun ömürlü olanıdır. Kapladığı alan Roma İmparatorluğu’nun mirasına sahip çıkmasını sağladı.Roma Galya’sında hakim olan Sal Franklarının başındaki Childeric’in MS. 470’te bölgeninin Romalı şeflerini ortadan kaldırarak Frank kontrolünü kurmasından sonra oğlu Clovis’in MS. 486’da Frank egemenliğini güçlendirmesi Roma Galya’sında ilk Frank hanedanı olan Merovenjlerin yönetimini başlatır. Clovis’in Fransa’nın kurucusu ve Fransız krallarının atası kabul edilmesinin nedeni budur. Son Merovenj kralı Dagobert’in ölümü ile (639) krallık üç eyalete (Neustria, Austrasia ve Burgundiya) bölünür. 751’de saray nazırı 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 93 Pepin aristokrasinin desteğiyle papanın elinden taç giyerek Frank tahtına geçmesi ile Merovenj Böylece Merovenj Hanedanı sona erer ve Karolenj Hanedanı idareye geçer. Bu hanedanın en ünlü yöneticisi Büyük Karl (Charlemagne) olmuştur (747-814). Karolenj Rönesansı olarak da tanımlanan bu dönemde ülke, idari ve yargı yetkileriyle donatılmış taşra yöneticileri Kontların iş başında olduğu Kontluklara ve askeriyeden sorumlu Düklerin bulunduğu Dükalıklara bölünür. Büyük Karl, İspanya, İngiltere ve kuzey İtalya’daki eğitim aktiviteleri ile ilgilendi. Bu dönemde manastır okulları ve scriptoriumların sayısı arttı. Buralardaki çalışmalar sayesinde Latin edebiyat eserlerinin çoğu bugüne ulaşabildi. Karolenj Dönemi’nin en önemli siyasî olayı Büyük Karl’ın Papa III. Leo’nun elinden Batı Roma İmparatoru olarak taç giymesidir (800 yılı, Noel günü). Bu olayın tarihi önemi Doğu ve Batı İmparatorlukları arasında siyasi çatışmayı başlatmasıdır. Büyük Karl, Doğu Roma İmparatorları gibi caeseropapistik bir hükümdardı. Büyük Karl, ölümünden önce krallığını üç oğlu arasında paylaştırdı. Küçük oğulu Şişman Ludwig Doğu krallığını (yani bugünkü Almanya’yı), Kel Charles (Şarl) Batı krallığını (bugünkü Fransa’yı) aldı. Büyük oğul Lothar, imparator ünvanıyla İtalya ve Alsace-Lorrain’i aldı. Bu toprak paylaşımını karara bağlayan Verdün Antlaşması’nın (843) Almanca ve Fransızcanın o dönemin erken formlarında kaleme alınması iki ayrı milliyetin ve dilin oluşumunu belgelemiştir. Hanedanın 987’de iktidardan düşüşüyle Roma İmparatorluğu ideali Batı Avrupa’da bir süreliğine kayboldu. Erken Ortaçağ’da İdari Yapı: Feodal Sistem Ortaçağı betimleyen en önemli özellikler etkili bir merkezî idarenin olmayışı, her an patlak verebilecek bir savaş durumu ve kıtlıktır. Karolenj Hanedanı’nın tarih sahnesinden çekilmesinden sonra başlayan Karanlık Dönem’de (9. yüzyılın son çeyreği - 10. yüzyılın ilk çeyreği) Avrupa, otorite boşluğuna düştü. Avrupa, İskandinavya’da ortaya çıkan kıtlık yüzünden Normanlar ve Vikinglerin, doğudan Macarların ve güneyden Arapların istilalarına uğradı. İkinci kez dış tehditle karşılaşan Avrupa, savunma pozisyonunu aldı. Barbarlar, para ya da toprak bağışıyla satın alınmaya çalışıldı. Fransa’nın kuzeyi Normanlara verildi. Ancak savaş kaçınılmaz olduğunda halkın can ve mal güvenliği için yaşadıkları bölgelerin kodamanına sığınmaktan başka çaresi kalmıyordu. Feodal toplum, zayıfın güçlü kişilerden koruma talep ettiği ve bunun için onun himayesine girdiği bir düzeni temsil eder. Bu terim, istilalar sırasında toplumun savunmasız fertlerine gereksinim duydukları acil korumayı sağlayabilecek ve kıtlık dönemlerinde onları gözetebilecek güçlü lordların/efendilerin hâkim olduğu politik, sosyal ve ekonomik bir sistemdir. Kısaca, güçlü savaş lordlarının daha güçsüz kişilerce egemen güç kabul edildiği zayıfların kendilerini bu efendilere emanet ederek karşılığında sadakatle hizmet sözü verdikleri bir toplum yapısıdır. Karşılıklı sadakate dayalı bu ilişkiler ağında savaş lordlarının sadık bir orduya sahip olabilmesi ve belli bir bölgedeki egemenliklerini meşru kılabilmeleri için bir asalet unvanına ya da o bölgenin mülkiyetine sahip olması her zaman gerekli değildi. Böylece Avrupa’nın her yerinde bu güçlü askerî şeflere bağlılık yemini etmiş savaşçı vassallar (bağlaşıklar) ortaya çıktı. Bunlar Ortaçağ’ın profesyonel savaşçı (şövalye) sınıfını oluşturdu. Vassal, lorduna yükümlü olduğu hizmetlerden uygun bir para ödeyerek kurtulabilirdi. Lord, bu parayı ordularını güçlendirmek için kullanabilirdi. Vassal, temelde belli aralıklarla lordunun kurultayına katılarak tavsiyelerde bulunmak ve gerektiğinde maddi yardım etmek zorundaydı. Kraliyetin vassalı olmak Karolenj Dönemi’nde en yüksek aristokrasiye dâhil olmak demekti. Vassallar, zaman içinde kendi vassallarını yarattılar. Toprakla otoritenin de bölüşScriptorium: Manastırlarda el yazmalarının kopya edildiği bölüm Caeseropapistik: Tevrat’taki David (Davut) gibi rahip-kral yönetici modeli 94 Genel Uygarlık Tarihi türüldüğü bu sistemde bir lordtan toprak alan bir vassal, kendisi de bir toprak bağışında bulunduğu için başka birinin lordu oluyordu. Böylece en tepedeki kraldan en aşağıdaki vassala kadar genişleyen feodal bir piramit oluştu. Ekonomik Yapı: Malikane Sistemi Ortaçağ toplumundaki en geniş ve en düşük sosyal grubu çiftçi köylüler oluşturuyordu. Üst sınıfların refahı onun emeğine bağlıydı. Toprağın sahibi olan lord, malikânede yaşayan köylü ve ailesinin de sahibiydi. Her malikânede tüm ihtiyaçlarını kendi kendine karşılayabilecek yeterlikte bir köy cemaati mevcuttu. Malikâneler, lordun ve ailesinin yaşadığı binalardan, çalışan köylülerin kulübelerinden, tarımsal ürünlerin saklandığı depolardan, tarlalardan ve meradan oluşuyordu. Güçlü bir lordun bir çok malikânesi olabilirdi. Kral, vassallarından malikâne sayısı oranında asker ve vergi toplardı. İki tür malikâne vardı; özgür köylülerin ve serflerin çalıştığı malikaneler. Malikânelerde yaşayan köylülerin yükümlülük ve statülerini gelenekler belirlerdi. Birçok bölgede özgür köylü grupları lordların egemenliği dışında yaşıyordu. Köylülerin bir toprak parçası üzerinde hak iddia edemediği malikane türü ise serf malikâneleri idi. Lordların keyfi isteklerine açık olan serflerin değeri taşınabilir eşyadan biraz daha fazla idi. Köylünün seyahat özgürlüğü yoktu. Malikâne papazı, onların dış dünyaya açılan penceresiydi. Kilise festivalleri başlıca ortak eğlenceydi. Köylülerin aşırı dindarlığı büyük oranda kilisenin tek gösteri merkezi olmasındandı. 5. yüzyıl Avrupa’sını politik ve ekonomik açıdan dönüşüme sürükleyen olaylar nelerdir. Bu olayların sonucu ne olmuştur? ASIL ORTAÇAĞ (11-14. YÜZYIL) Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Güçlenmesi: I. Otto ve Batı Roma İmparatorluğu Roma İmparatorluğu fikri Almanya’da yeniden canlandı. Saksonya dükü I. Heinrich (öl. 936), Almanya’nın Frank kökenden olmayan ilk kralı oldu. Bu olay yeniden kurulacak Batı Roma İmparatorluğu’nun ve papalığın kaderini değiştirdi. Heinrich, Almanya’daki Swabia, Bavaria, Saxonia, Gaskonia ve Lotharingia dükalıklarını zorla birleştirerek güçlü bir krallık kurdu. Almanya’nın toprak birliğini sağladı. Bu krallık, oğlu ve halefi I. Otto’nun (936-973) kuracağı imparatorluğun temelini oluşturdu. I. Otto, Roma İmparatorluğunu yeniden kurma programının önemli bir parçası olarak selefleri gibi Kilise’nin desteğini sağladı. Bunun nedeni piskopos ve baş keşişlerin hem eski Roma’nın evrensel imparatorluk duygusuna sahip olması, hem de bağlı oldukları kurallar ya da Kilise Kanonu gereği evlenmeyerek iktidara rakip hanedanlar kurmamalarıydı. Ayrıca, toplumun en eğitimli sınıfı olarak kraliyete sadık birer memur olabilmeleriydi. Papa XII. Jean, I.Otto’ya İmparatorluk tacını giydirdi (962) ve Batı Roma İmparatorluğu yeniden kuruldu. Kilise-Devlet İlişkileri ve Cluny Reformu I. Otto, Papalık Devleti’ni resmen tanıdı ve kiliseyi koruması altına aldı. Onun kontrolüne giren kilise hiyerarşisi içinde yer alan piskopos ve başkeşişler, imparatorluğun atanmış memurları ve bürokratları oldular. Başka bir deyişle papalar, Roma kentinde imparatorun kılıcının gölgesinde hüküm sürebildiler. Kilisenin dünyevi Serf: Köle ile özgür köylü arasında bir statüsü olan; hiç bir hakkı olmayan, bir eşya gibi alınıp satılabilen, seyehat özgürlüğü olmayan, toprağa bağlı ve malikânede boğaz tokluğuna çalışma zorunluluğu olan köylü. 1 Kilise Kanonu: Roma kilisesinin kendi içindeki düzenlenmeleri yürütmek üzere oluşturmuş olduğu kanunları anlatmak için kullanılan bir terimdir. Genelde bu kanunlar ara ara toplanan kilise meclislerinde görüşülen sorunları çözmek amacıyla alınan kararlar ya da önlemlerdir. 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 95 otoriteye yanıtı Fransa’nın Cluny manastırındaki reform hareketidir. Cluny tarikati, Papalık düzeyinde kiliseyi üzerindeki politik güçlere meydan okuyabilecek bir pozisyona yükseltti. Kilise, o dönemde bu dünyanın zorluklarından ve tehlikelerinden umutsuzluğa düşmüş insanlara öbür dünyada daha iyi bir yaşam sözü veren tek kurumdu. Batı Avrupa’nın Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra düştüğü karışık ortamda Roma papaları epeydir kentteki sivil otoriteyi elde etmişler ve otorite boşluğunu doldurmuşlardı. Reform hareketinin kaynağı olan Cluny manastırı, 10. yüzyılının başlarında kuzey Fransa’da kurulmuştu. Clunyli reformcu keşişlerin görüşüne göre, ruhban sınıfının kraliyet otoritesine itaat etmesi yanlıştı. Çünkü Papa tüm ruhban sınıfı üzerindeki tek egemen güç idi. Bu kesişlere göre hiç bir dünyevi iktidar Cluny’yi kontrol edemezdi. Kilisenin ruhban sınıfının tek efendisi ve hayat arkadaşı olduğunu savunan Cluny reformcuları, ruhban sınıfını hem krallardan ve hem de eşlerinden özgürleştirmeye ve iffetli kılmaya karar verdiler. Böylece bazı rahip ve rahibeler özel bir hukuka tabi olarak dünyadan ellerini eteklerini çektiler. Kilise ve Devlet ayrımı ve Katolik ruhbanın evlenmemesi ilkesinin mutlak kökleri Cluny reform hareketindedir. Cluny manastırı, Fransa ve İtalya’da kurulan yeni şubeleriyle reformist keşiş yetiştiren bir eğitim merkezi oldu. 9. yüzyılın sonunda Papalık, Cluny reformunu onaylayınca tarikat gücünün zirvesine ulaştı. Bu reform hareketinin etkisi 10. ve 11. yüzyılın sonunda Tanrı Barışı’nın ilanıyla görülür. Ortaçağ toplumundaki kadın, köylü, tüccar ve ruhban gibi savunmasız gruplara herhangi bir şekilde zarar veren herkes aforozla tehdit edilerek kötülüklerle mücadele edilmeye çalışılıyordu. Tanrı Barışı’nı Tanrı Mütarekesi’nin ilanı izledi. Bu kilise kuralları, tüm Hristiyan erkeklere haftanın belli günlerinde ve kutsal günlerde şiddeti ve savaşı yasaklıyordu. Papa IX. Leo’nun, Cluny’dekileri Roma’da önemli makamlara getirmesiyle reformcu papalar, çocuk yaştaki IV. Heinrich (1056-1106)’in çalkantılı saltanat yıllarında otoritelerini arttırdılar. Papa IX. Stefan (1057-1058), I. Otto’nun kurduğu geleneğe aykırı olarak imparatorluk onayı almadan hüküm sürdü. Papa II. Nicholas 1059’da papayı kardinallerin seçeceğini ilan etti. Onun bu hareketi, bugün dahi papayı seçen Kardinaller Kurulu’nun temelini attı. Bu kurulla papalık İtalya’daki güçlerin ve imparatorluğun kontrolünden bağımsızlaştı. Avrupalı hükümdarlar papa seçiminde önemli ve dolaylı etkiye sahip olmaya devam etti. Papalığın 11. yüzyıldaki durumu Clunyli keşişlerin reform hareketinin başarısını nasıl etkilemiştir? İngiltere ve Norman Egemenliği (1066-1214) 1066’da Anglosakson kral Edward’ın çocuksuz ölümü, İngiliz politik yaşamını değiştirdi. Edward’ın annesinin Norman olması Fransa’nın kuzeyindeki Normandiya düküne İngiliz tahtı üzerinde irsî hak iddia etme fırsatını verdi. Edward, ölmeden önce bu hakkı tanıyıp tahtının Normandiyalı Guillaume (William) verilmesini emretti. Kraliyet gücünün kaynağı Anglosakson aristokrasisi buna karşı çıkarak kendi kralını seçti. Bu durum, İngiltere’nin Normanlarca fethine neden oldu (1066). Guillaume, İngiliz kralı olarak taç giydi. Fransızca konuşan Norman efendilerin egemenliği süresince İngiltere’de yeni bir hanedan hüküm sürdü. İngilizcedeki Latince kökenli Fransızca kelimeler bu kültürel kaynaşmanın sonucudur. Guillaume, İngiltere’nin tamamını ele geçirmek için bir harekât başlattı. Bu harekât küçük büyük tüm aristokrasiyi topraklarını kraldan almış vassallar haline getirdi. Guillaume, güçlü bir monarşinin temellerini attı. En büyük reformu, Ruhban Sınıfı: Hristiyanlıkta Tanrı ile kul arasında kendilerine yine tanrı tarafından yetki verildiğine inanılan, bu yetkilere dayanarak standartlar koyan, bu standartlara uyulmasının tanrıya ulaştığını öne süren sınıftır. Kardinal: Katolik Kilisesine bağlı başpapaz. 2 96 Genel Uygarlık Tarihi Anglosakson kral Büyük Alfred (871-899)’in geliştirdiği kralın sıkça kurultayda topladığı aristokratlara danışması geleneğini yıkmasıydı. Guillaume, asil vassallarını kraliyete sıkıca bağlayarak devlet kararları hakkında düzenli olarak onlara danışmakla birlikte sonuçta son sözü kendisi söylemekte ısrar etti. Nadiren de olsa kralın vassallarıyla bir araya gelmesi, İngiliz yönetiminde en eski zamanlardan beri var olan monarşik ve parlamenter unsurlar arasında bir denge oldu. Ülkesinin kaynakları hakkında bir fikir sahibi olabilmek için detaylı mal ve nüfus sayımı yaptırdı. 1080-1086’deki bu sayımın kayıtlarına Domesday Book (Kıyamet Kitabı) adı verildi. Norman Hanedanı 1154’de düşünce Fransız Anjou dükü Henry taç giydi. Böylece İngiltere’de idare Angevin Hanedanına geçti. II. Henry (1154-1189) döneminde İngiliz monarşisi ezici bir güç kazandı. Fransa’nın sahillerini kontrolü altına alan Henry, kısmen İrlanda’yı fethetti ve İskoç kralını vassalı yaptı. Fransız kralı VII. Louis, bu istilada ağır bir darbe aldı. İngilizleri ülkesinden kovmak için harekete geçti. Fransızlar iki ülke arasındaki Yüzyıl Savaşları’na kadar (15. yüzyıl) başarılı olamadılar.
.Halk Ayaklanması ve Magna Carta II. Henry, dışarıda yeni topraklar elde ederken ülke içinde daha otokratik bir hükümdar oldu. Clarendon Nizamnamesi ile ruhban sınıfını sivil mahkemelere tabi kıldı (1164). Piskoposların seçiminde kontrolü ele geçirdi. Aristokrasi ve ruhban sınıfı buna şiddetle direndi. İngilizlerin krala karşı tutumu Henry’nin halefleri Arslan Yürekli Richard (1118-1199) ve John (1199-1216)’un döneminde isyana dönüştü. İngiliz halkı, aristokrasinin, ruhbanın ve şehirli adamların desteğiyle kral John’a karşı ayaklandı. İsyan, 1215’te kralın Magna Carta (Büyük Sözleşme)’yı onaylaması ile sona erdi. İngiliz krallarını ebediyen bağlayan belge halka birçok hak ve özgürlüğün bağışladı. Kral John, Magna Carta ile kraliyeti kanunlara dayalı bir idari sistem içine çekti. Bu belge, Norman ve Angevin otokrasisini kanunen sınırladı. Aristokrat, ruhban ve kentlilerden oluşan ayrıcalıklı çoğunluğun haklarını monarşiye karşı korudu. Magna Carta, çoğunluğun vergi gibi önemli konularda en yüksek idari makamlar önünde temsilini sağladı. Monarşi eski gücünü kaybetti. İngilizler, aristokrat sınıfın müdahalesiyle monarşinin çözülmesini ve asalet sınıfının haklarının kısıtlanmasını önlediler. Sonraki İngiliz kralları Magna Carta yokmuş gibi davransa da, bu belge modern İngiliz hukukunun temeli oldu. Kanunların kralın da üzerinde olduğu ve kralın gerektiği zamanlarda bunlara uymaya zorlanabileceği ilkesi kabul edildi. Modern devletin hukukun her şeyin üzerinde olduğu ilkesi gelişti. I. Edward (1271-1307), o zamana kadar hâkimlerin kararlarına dayalı olan yazılı olmayan kanunları maddeler hâlinde yazıya geçirtti. Hukuk alanında hızlı bir gelişme yaşandı. Edward, Parlamentodan mülkiyet konusunu düzenleyen ve ruhbanla aristokrasinin gücünü sınırlayan kanunlar çıkarttı. Böylece, kanunların tek yasama organı Parlamento tarafından çıkarılıp değiştirilmesi ilkesi yerleşti. Aristokratik kraliyet konseyi tek yasama ve yürütme organıyken I. Edward, 1295’te ilk defa kasaba ve kentlerin sözcülerini topladı. Model Parlamento denilen genişletilmiş bir parlamento oluşturdu. Şövalye ve kent soylular bu parlamentoya girdi. Edward, halk meclislerine oy hakkıyla vergilendirmede söz hakkı tanıdı. Bu gelenek, kraliyetin savaşın finansmanını sağlamak için parlamentoyu toplayıp halk onayını almasıyla demokratik bir özellik kazandı. 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 97 Fransa’da Capet Hanedanı Dönemi Bu dönemde Fransa’ya güçlü feodal prensler egemendi. Bu durum, Karolenj Hanedanı’ndan sonraki Capet Hanedanı’nın başlangıcından (987) II. Philip Augustus (Ogüst) dönemine (987-1223) kadar sürdü. Capet kralları, Paris civarındaki kraliyet topraklarını korudular. Şişman VI. Louis (1108-1137), bu bölgedeki aristokrasiye feodal haklarını zorla kabul ettirdi. Krallar bu grubun mutlak itaatini kazanarak ülkenin tek egemen gücü oldular. Paris, II. Philip Augustus döneminde Fransız idare ve kültürünün merkezi oldu. Normanların İngiltere’yi istilası, karışık Fransa’nın birleşmesine dolaylı yoldan yardım etti. Kralların ulusal Fransız monarşisini kurmalarına olanak sağladı. Oğlu IX. Louis (1226-1270), Philip Augustus’tan birleşik ve mutlak bir krallık devraldı. Atalarının bağlaşıklarını sömürdüğü etkili Fransız bürokrasisi, onun ellerinde düzen ve adaleti sağlama aracı hâline geldi. Kraliyet, komisyon üyelerini taşraya gönderdi. Görevleri yerel idarecileri denetlemek ve adaleti sağlamaktı. Bu kurum sıradan insanların seslerini duyurabildikleri bir kürsü oldu. IX. Louis, hanedana ait topraklarda serfliği lağvetti. Uyruklarına üst mahkemelere başvuru hakkı verdi. Ortaçağ ölçülerine göre eşitlikçi bir vergi sistemi oluşturdu. Fransızlar, krallarını adalet kavramıyla özdeşleştirmeye başladılar. Bu durum ulusal duygunun oluşmasında etkili oldu. Fransız toplumu, dili ve kültürüyle modern zamanlara dek tüm Avrupa’nın taklit ettiği bir model oldu. Kuzey Fransa, monastik (manastırla ilgili) reformun, şövalyeliğin ve Gotik sanat ile mimarinin vitriniydi. IX. Louis devri, skolastik düşüncenin altın çağıydı. Almanya’da Hohenstaufen İmparatorluğu (1152-1272) 12. ve 13. yüzyıllarda Fransa’da ve İngiltere’de istikrarlı yönetimler gelişirken; 13. yüzyıl ortasında Almanya, Burgundiya ve kuzey İtalya’yı kapsayan Roma-Germen/ Alman İmparatorluğu’ndaki gelişmeler çok farklıydı. Magna Carta ile İngiliz aristokrasisinin hakları kralların otoritesine karşı dengelenirken, Fransa’da II. Philip Augustus’un döneminde kralın otoritesi aristokrasisinin aksi yöndeki iddialarına karşı korundu. IX. Louis gibi krallar sayesinde Fransızlar merkezî idareyi güçlendirip uluslararası politikaya ve kültüre yön verir konuma geldiler. Alman imparatorlarının güney İtalya’yı ele geçirme çabası, Almanya’yı iki yüzyıl süren kanlı savaşlara sürükledi. Ülkenin 19. yüzyıl sonuna kadar parçalanmış hâlde kalmasına yol açtı. Ruhban sınıfını atama yetkisi konusundaki mücadele, imparatorluk otoritesini zayıflattı. I. Friedrich Barbarossa’nın (1152-1190) tahta çıkışı Otto soyundan sonraki Alman hanedanı dönemini başlattı. Hohenstaufenlar, imparatorluk otoritesini yeniden kurdular. Papa-imparator rekabetine ise yeni bir boyut kattılar. I. Friedrich, Almanya ve Lombardiya’daki güçlü feodal prensliklere ve Roma’daki Papalığa göz dikti. İmparator, İtalya’nın Bologna kentinde canlanan kültür ve eğitim faaliyetleri çerçevesinde yeniden hayat bulan Roma hukuku çalışmalarına destek verdi. Bunun nedeni, Roma hukukunun I. Friedrich’in aristokrat sınıfa karşı merkezî otoriteyi artırma ve papalığın imparatoru taçlandırması geleneğine karşı imparatorluk gücünün temellerini vurgulama planlarına hizmet etmesiydi. İmparator vassallarıyla feodal bağlarına dayanarak imparatorluğa tek başına hükmetmeye kalktı. I. Friedrich’in İtalya’nın imparatorluk sınırlarına dâhil etme girişimleri, İtalya’daki güçlerce geri püskürtüldü. 1183’teki Constance Barışı’ndan sonra İmparatorluk, Almanya’nın feodal prensler arasındaki bölünmüşlüğünü kabul etmişti. VI. Heinrich, 1190’da tahta çıktığında imparatorların Papalık Devleti üzerindeki territoryal hak iddialarını reddeden Papalık gücü, Cologne (Köln) baş- 98 Genel Uygarlık Tarihi piskoposunun yönlendirdiği bağımsız Alman prenslerini , Arslan Yürekli Richard İngiltere’sini ve sürgündeki Saksonya dükü Arslan Heinrich’i destekliyordu. Tahtın geleceği için tek bir hanedanın gerekliliğine inanan İmparator VI. Heinrich, birçok Alman Prensini yanına çekmeyi başardı. Ancak, Papa, imparatorun otoritesinin prensler arasında dağıtılmış olduğu 1152 öncesindeki statükoyu tercih ettiğinden mutlak Alman monarşisi fikrine muhalif Alman prenslerine katıldı. VI. Heinrich, 1197’de ölünce Almanya iç savaşın içine sürüklendi. Bu arada, İngiliz Kralı I. Richard, Hohenstaufen karşıtı cepheye finansal destek veriyordu. Böylece tahta aday olan rakip Welf Hanedanı’ndan Arslan Heinrich’nin oğlu Brunswickli Otto, 1198’de IV. Otto olarak taç giydi. Hükümranlığı Almanya’nın genelinde kabul gördü. Ancak iki hanedanın savaşından çıkarı olan İngiltere ve Fransa bu kez Hohenstaufenları desteklemeye başladı. Bu olay, Fransızların tarih boyunca sık sık Almanya’nın iç işlerine karışmalarının başlangıcını oluşturur. Alman halkının Hohenstaufenlera desteği hep canlı kaldı. Otto, bu nedenle parçalanmış bir krallığa hükmedebildi. Papa Innocentius, Hohenstaufen gücünü İngiliz-Welf ittifakına sadık Fransızlara katılarak ve İtalya’da gözü olan Otto’ya cephe alarak dengeledi. Bu olaydan bir süre sonra Fransız kralı Philip Augustus, IV. Otto yönetimine son verdi (1215). Son Hohenstaufen İmparatoru II. Friedrich, Papalığın, Fransız ve Almanların desteğiyle Romalıların imparatoru olarak taç giydi. Politikası, Almanya’yı parçaladı: Alman prenslerinden sadece kendi ve halefleri için imparatorluk unvanı istedi. Karşılığında prensleri imparatorluk otoritesine vassallıktan azat etti. Ancak onun bu hareketi, Almanya’yı altı yüzyıl bölünmüş hâlde bıraktı. Friedrich, verdiği bu ayrıcalıkla Almanya’daki imparatorluk sorumluluğundan feragat ediyordu. Bu durum, asalet sınıfının haklarını koruduğundan Almanya’da Magna Carta’ya eşit bir sözleşme tekrarlandı. Ancak tek bir farkla Magna Carta atanmış bir kral ve uzun ömürlü bir parlamento yarattıysa Friedrich’in prenslere verdiği onama, onları krallığının küçük imparatorları yaptı. Friedrich, 1250’ de öldüğünde Alman monarşisi tarihe karıştı. Kentler: Yeniden Doğuş ve Tacirler 11. ve 12. yüzyıllarda kentler, Batı Avrupa nüfusunun sadece yüzde beşini oluşturuyordu. Almanya’nın 3000 kentinden 38’inin nüfusu 1000’in altındaydı. Sadece 50 Alman kentinin nüfusu 100.000’i geçiyordu. İngiltere’de Londra’nın nüfusu 10.000’den fazlaydı. Paris, Londra’dan daha büyükse de nüfusu daha azdı. En büyük Avrupa kentleri İtalya’daydı. Floransa 100.000’e yaklaşıyordu. Avrupa’nın en hareketli yerleri olan kentler, Ortaçağ toplumunun en yaratıcı kısımlarını barındırıyordu. Kentlere feodal lordlar hükmediyordu. Lordlar, kentleri bizzat yaratıyordu. Bunu da kentlerde yaşamayı ve çalışmayı kabul edenlere ayrıcalıklar bağışlayarak yapıyorlardı. Aristokratların bu gönüllülere verdiği ayrıcalıklar güvenliklerini de garantiliyordu. Amaç, lordların ve piskoposların istediği maddeleri üretecek emekçileri bir araya toplamaktı. Bu yolla aristokratların kendi sınıflarını zayıflattıkları düşünülebilir. Ancak, soylu adamların tüketim maddelerine ve uzak ülkelerden getirilen lüks mallara talepleri arttığından serfleri bu işlerle meşgul olmaya yönlendirdiler. Bu durum, serflere yeni bir önem ve güç bahşetti. 11. yüzyılda serfler sabit bir kira ve uygun bir bağımlılık karşılığında kentlerde yaşamaya ve çalışmaya özendirildi. Böylece, serfler aristokratlardan bazı haklar kopardılar. Kentler gelişirken birçok kalifiye serf, kaçarak ya da lordlarının özendirmesiyle yeni kentlere göç etti. Böylece özgür bir ortamda daha yüksek bir sosyal tabakaya tırmanma şansı elde ettiler. Serf göçü hızlanırken, kırsaldaki lordlar bunları toprakta tutabilmek için daha uygun kira koşulları sundular. Fakat kent yaşamının fırsatlarını 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 99 keşfeden serfler artık kolayca çiftliklerde tutulamıyordu. Bu şekilde, kentlerin gelişimi pek çok serfin durumunu iyileştirdi. Kırsaldaki serf sınıfı, kentlere zanaatkârları ve ilk girişimci tacirleri kazandırdı. Serf soyundan gelen tacirler, kaybedecek bir şeyi olmayan ve uzak ülkelerle ticaretten büyük kârlar elde etti. Tacirlerin Ortaçağ Uygarlığı’na en büyük hizmeti bugünkü Batı Avrupa kentlerini yaratmış olmalarıdır. Asıl Ortaçağ’da Avrupa’nın tarıma dayalı ekonomisini değiştiren olay nedir? GEÇ ORTAÇAĞ (14-15. YÜZYIL) Geç Ortaçağ’da siyasi, sosyal ve dinsel alanda yaşanan gelişmeler Avrupa’yı bir kez daha sarsar. İngiltere ve Fransa arasında yüz yıllık bir döneme yayılan Yüzyıl Savaşları (1337-1453) iki ulus için de bir intihardan farksızdı. Bu savaşlar barut ve ağır topun icadı yüzünden ağır kayıplara neden oldu. Çağdaşlarının Kara Ölüm dedikleri, gelen ticari yolları izleyerek Doğu’dan Avrupa ana karasına giren veba, 1348-1350 arasında Avrupa’nın birçok bölgesini etkisi altına aldı ve nüfusun beşte ikisini yok etti. İtalya’daki kalabalık limanlardan girerek kuzeye doğru yayılan bu hastalık kentlerde daha çok kayıplara neden oldu. Fransa ve İngiltere’deki Politik Gelişmeler Fransa kralları 13. yüzyılda merkezî otoriteyi güçlendirmeye çalıştılar. Krallar İngiltere’deki gibi vergi koymadan önce aristokratlardan oluşan bir kraliyet konseyine danışıyordu. Konseyin kararları vergi toplamada yetersiz kalınca kral Güzel Philip, Yüzyıl Savaşları’nın finansmanı için gerekli vergileri toplama işinde destek olması için ruhban, aristokrasi ve kent soylulardan oluşan Etajenero meclisini oluşturdu ve 1355’te bu meclisi toplantıya davet etti. Etajenero, aristokrasinin çıkarlarını temsil eden birleşik İngiliz Parlamentosu’nun tersine, her kafadan bir sesin çıktığı heterojen yapısıyla etkili bir idare aracı olamadı. Parisli güçlü tacirlerin yönetimindeki Etajenero, kraldan Magna Carta’nın bağışladığına benzer haklar aldılar. İngiltere’nin tersine Fransa, 14. yüzyılda feodal sistemden merkezî devlete geçiş sancısı yaşıyordu. Bu meclis, 1614 yılına kadar toplanmaya devam etti. O tarihten Fransız Devrimi’ne kadar da toplanmadı. İngiliz kralları Yüzyıl Savaşlarının finanse edebilmek için yeni vergiler koydular. Kral, vergi istediğinde parlamento bundan yararlanarak yeni dayatmalarda bulununca yeni kanunlar ortaya çıktı. Orta sınıfın temsilcilerinin girmesiyle parlamento değişikliğe uğradı. Böylece I. Edward’ın (1272-1307) parlamentoya dayalı idare tarzı, İngiltere’nin değişmez bir kurumu oldu. 14. yüzyıl ortalarında İngiltere ve Fransa’da çöküşe geçen aristokrasi, büyük Veba Salgını ve Yüzyıl Savaşları’nın etkilerinden köylü sınıfın vergilerini artırarak ve kente göçü sınırlayan kanunlarla kurtulmaya çalıştı. Köylülerin cevabı isyandı. Fransa’daki köylü isyanının nedeni aristokrasinin doğrudan vergiyi arttırmasıydı. İngiliz Parlamentosu, 1351’de ücretlerini indirdiği köylüleri lordların toprağında kalmaya zorlayan kanun çıkarınca 1381’de isyan çıktı. Aristokrasi, isyanları şiddetle bastırdı. Bu durum, Ortaçağın sonunda toplumun bozulmaya başladığının göstergesidir. Yüzyıl Savaşlarından sonra iki tarafta gelişen ulusal duygu, Ortaçağ toplumunun politik birliğini kıracaktı. İngiliz kralları Fransa’daki haklarından vazgeçti. Şehirlerde tüccar sınıf, zenginlik ve sayıca tırmanışa geçti. Loncalar kurarak aristokrasinin gücüne meydan okumaları aristokrasiyle ile mücadele başlattı. 1350’deki vebadan sonra savunmada kalan aristokrasi ve ruhban lonca liderlerine kent idaresinde temsil hakkı verdi. Loncalar politik güç kazanınca, yerel endüstrileri ko3 100 Genel Uygarlık Tarihi ruyan yasalar çıkardılar. Krallara destek veren kentler, feodal toplumdan ulusal monarşiye geçişte büyük rol oynadılar: kentler, kralları aristokratlara karşı güçlü kılan insanî, maddi ve teknolojik kaynaklara sahipti. Krallara kent burjuvazisiyle ittifaka iten bir başka neden de kentlerin krallıkları yönetmede etkili bir araç olan Roma hukukunu bilen eğitimli bürokrat ve hukukçuları yetiştiren üniversitelere sahip olmasıydı. Böylece feodal yönetimleri ortadan kalktı. 11-14. yüzyıllarda kentler özgürlük ve otonomi elde ettiler. Böylece antikçağdaki gibi Batı Uygarlığı’nın kültür merkezleri oldular. Dinsel Gelişmeler Ruhban sınıfı da veba salgınından etkilendi. Hastalıkla savaşan üyelerinden pek çoğunu bu hastalığa kurban veren ruhban sınıfı azaldı. Kardinaller kurulu, 1409’da üç farklı papa seçince kilise otuz altı yıllık (1378-1415) bir kriz yaşadı. Vebanın neden olduğu büyük nüfus kaybı Avrupalıları kaderci yaptı. Avrupalı entelektüeller, Padualı Marcilius, Ockhamlı William ve Lorenzo Valla gibi bilim adamlarının öncülüğünde Tanrı, insanoğlu ve toplum yapısı gibi kavramları sorgulamaya başladı. Roma kilisesinin sapkın ilan ettiği dinsel tarikatların ortaya çıkışı da Ortaçağ toplumunun o zamana kadarki sözde dinî birliğine son verdi. Geç Ortaçağ’da İngiltere ve Fransa’da monarşilerin güçlenmesinde ve geleneksel aristokrasinin güç kaybetmesinde etkili olan güç odakları nelerdir? ORTAÇAĞ AVRUPASI’NDA KÜLTÜR, SANAT VE MİMARİ Eğitim ve Öğretim Ortaçağ Avrupa dünyasındaki bilim ve felsefenin gelişmesinde, Constantinopolis’in Osmanlı Türklerince kuşatıldığı yıllarda Batı’ya göç eden Bizanslı âlimlerin büyük katkısı vardır. Bizans hanedanının hocalığını ya da elçiliğini yapan bu kişilerin arasında Demetrios Cydones, Demetrios Chrysoloras ve Demetrios Chalcocondyles gibi âlimler sayılabilir. Bu aydınlar, Avrupa’da 11. yüzyıldan itibaren kurulan üniversitelerde Eski Yunanca gramer, retorik, cebir, astronomi, coğrafya, fizik, kimya, tıp ve matematik dersleri verdiler. Diğer önemli katkı da Endülüs Emevî medreselerindeki İslam âlimlerinin antik Yunan bilimini yorumlayarak Arapça’ya çevirmesi ve bu bilgiyi Batı üniversitelerine aktarmasıdır. Batı Avrupa’nın ilk yükseköğrenim kurumu Bologna Üniversitesi (1088) Alman imparatoru Friedrich Barbarossa’dan ayrıcalıklar kazandı. Modern üniversitenin temel taşları; öğrenci ve hocaların ilk resmi organizasyonları ve ilk lisans programları bu üniversitede oluşturuldu. Üniversite, yasalar gereği üniversiteyi denetim altında tutan piskoposların ve kent yönetimlerinin baskısından korunmak için birleşen öğrenci loncası olarak ortaya çıktı. Bolognalı öğrenciler, yüksek kira ve fiyat politikalarına karşı birleştiler. Düzenli ve yüksek kalitede bir öğretim istediler. Ücret karşılığında hocalarına almak istedikleri dersleri sıraladılar. Sözlerini tutmayan hocaları boykot ettiler. Üniversite, başlarda sürekli başka bir şehre taşındığından henüz sabit bir fizikî yapıya sahip değildi. Bu gezgin hayat, üniversitedekilere kent kanunlarından bağımsız olma ayrıcalığını veriyordu. Bu arada hocalar da kendi loncalarını kurdular. Eğitim-öğretim için gerekli meslekî yeterlilik standartlarını belirlediler. İlk akademik derece olan lisans derecesi (a licentia docendi) eğitim verebilme hak ve yeterliliğini belirliyordu. Bu derece bugünkü doçentlik unvanına karşılık gelir. Bu dereceye sahip olabilmek 4 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 101 için liberal sanatlar programından mezun olmak şarttı. Temel yükseköğrenim bu şekildeydi. Bologna, Güney Avrupa (İspanya, İtalya, ve güney Fransa) üniversitelerindeki hukuk çalışmaları için bir model oldu. Paris de kuzey Avrupa üniversiteleri ve teoloji çalışmaları için bir esin kaynağı oldu. İngiltere’deki Oxford ve Cambridge üniversiteleri ile daha sonraları Almanya’da kurulan Heidelberg Üniversitesi bu üniversitelerin taklitleridir. Tüm bu üniversiteler, yüksek tıp, teoloji ve hukuk bilimlerindeki ileri düzey çalışmalar bakımından liberal bilimlerde temel bir eğitim gerektiriyordu. Liberal Sanat programları trivium (gramer, retorik ve mantık) ve quadrivium (aritmetik, geometri, astronomi ve müzik) yani sözel ve sayısal dallardan oluşmaktaydı. Erasmus, Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Thomas Becket, Albrecht Dürer ve Papa V. Niccolò, Bologna Üniversitesi’nin mezun ettiği önemli şahsiyetlerden sadece bazılarıdır. Dil ve Edebiyat Hümanizmin babası kabul edilen Francesco Petrarca (1307-1374), tüm mesaisini edebî mektup ve şiirlere hasretmiştir. Petrarca, eski Roma’yı övdüğü (Eski) Romalı Ölüye Mektuplar adlı eserinde ünlü Romalı hatip Cicero’ya, Titus Livius, Vergilius, ve Horacius gibi Romalı yazarlara hayali mektuplar yazmıştır. Latince epik şiirler de kaleme alan Petrarca, Afrika adlı eserini ünlü Romalı General Scipio Africanus’a ithaf etmiştir. Ünlü Adamların Yaşamları adlı eseri ünlü Romalılara atfettiği bir düzine biyografiden oluşmaktadır. Petrarca’nın en ünlü çalışması, platonik bir aşkla sevdiği Laura adlı evli bir kadın için yazdığı kendi duygularını inceleyen aşk soneleridir. Petrarca’nın Aziz Augustinus ile hayali diyaloglarında ve Aristotelesçilere karşı ruhun ölümsüzlüğünü savunmak için yazılmış risalelerde Ortaçağ Hristiyan değerleri gözlemlenebilir. Petrarca, çağdaşı olan ünlü Dante Alighieri’den çok daha laik bir yazardır. Dante’nin Vita Nuova (Yeni Hayat)’sı ve Divina Komedia (İlahi Komedya)’sı Petrarca’nın soneleriyle birlikte modern İtalyan dili ve edebiyatının temelini oluşturur. Petrarca’nın öğrencisi ve arkadaşı Giovanni Boccaccio (1313-1375) da Hümanist çalışmaların öncüsü kabul edilir. Boccaccio’nun Dekameron Hikayeleri 1348’de Floransa’yı sarsan müthiş veba salgınından kurtulmuş bir ülkedeki üç adam ve yedi kadını konu alan yüz hikayeden oluşur. İtalyanca’nın babası sayılan ve gayretli bir el yazmaları koleksiyoncusu olan Boccaccio, Yunan ve Roma mitolojileriyle ilgili bir ansiklopedinin de yazarıdır. Sanat ve Mimari Ortaçağ sanatı, Hristiyanlığın etkisi altında kalmış dini nitelikli bir sanattır. Erken Hristiyanlık, başlangıçta pagan Roma’nın baskısı yüzünden rahat yayılma olanağı bulamadı. Ancak resmî din olarak kabul edildikten sonra gelişme gösterebildi. Batı Roma İmparatorluğu’ndaki hristiyan cemaatin kaderi 4. yüzyıldaki imparator Constantinus’un tahta çıkışıyla değişti. O zamana kadar ölülerini gömerken gösterişli ayinler yaptıkları için tutuklanan hristiyanlar mezarlıklarını yer altında yapmak zorunda kalıyordu. Uzun ve uçsuz bucaksız dehlizlerden oluşan katakomblarda ölülerini duvarlara oydukları mezarlara gömüyorlar ve giriş kısmına inşa ettikleri salonda ibadet ediyorlardı. Sone: Belli bir uyak ve ölçü kalıbına dayalı, ondört dizelik şiirdir. Katakomb: İlk hristiyanlar’ın ölülerini gömmek amacıyla yeraltına oydukları mezarlara verilen addır. Gömme işlemi genellikle dinsel törenler eşliğinde yapıldığından, katakomplara kutsal yer gözüyle bakılırdı. 102 Genel Uygarlık Tarihi Yahudiliğin etkisi altındaki erken hristiyanlık, başlarda tasviri yasakladığı için ilk resim örnekleri ancak MS. 3. yüzyıldaki katakomp duvarlarında görülebilir. Genellikle çok basit ve şematik olan bu resimler okuma yazma bilmeyen hristiyanların vaazlarda anlatılan dinsel olayları gözlerinde canlandırabilmeleri için yapılmış işlevsel örneklerdir. Bu resimlerdeki semboller, o dönemde inançlı kişilerin zihinlerinde bir takım dinsel imgeler uyandırmayı amaçlıyordu. Örneğin, Roma’daki Priscilla Katakombu’ndaki resimle İncil’deki İsa’nın on iki havarisiyle birlikte yediği Son Akşam Yemeği betimlenmiştir. Kuzeyli Germen kavimlerin göçü Batı Avrupa’ya kendine has bir sanat anlayışını getirmiştir. Bu kavimler, hristiyanlığı benimseyerek yerleştikleri ülkelerin kültürünü de özümsemişler ve 11. yüzyılın ortalarına kadar güçlü bir sanatsal etkinlik yaratmışlardır. Erken Hristiyan sanatında Hellen-Latin kültürü kadar kuzey kavimlerinin de katkısı büyüktür. Bu dönemde dinsel olmayan tek sanat eseri Normanların İngiltere’yi istilasını anlatan 70 metre boyundaki Bayeux Halısı’dır. 6. yüzyılda İtalya’nın Ravenna kentinde yapılan Ostrogot kralı Büyük Theodoric’in anıtsal mezarı Avrupa mimarîsinin erken örneklerindendir. Bu görkemli anıtta merkezi planlı, dış cephesi mermer kaplamalı Roma yapılarının etkileri görülür. Resim 4.1 Priscilla Katakombu, Roma 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 103 Kuzey İtalya’yı istila eden Normanlar, 1066 yılında Britanya’yı işgal ettiklerinde yeni bir mimarî üslup getirdiler. Bu üslup, Britanya’da Norman üslubu, kıta Avrupa’sında ise Roman üslubu (Romanesk) olarak adlandırılır. Başlangıcı 1050’lere tarihlenen Romanesk, Avrupa’nın yeni bir canlanış dönemi olarak kabul edilir. Romanesk sanatın en önemli örnekleri Ortaçağ’ın büyük manastırlarıdır. Bunlar, yalnız dinsel değil, sosyal ve kültürel etkinliklere de ev sahipliği yapan yapılar topluluğudur. Romanesk kiliseler ise kalın taş duvarları, masif kuleleri ve heybetli görünümleriyle Ortaçağ şatolarına benzerler. Romanesk mimarî üslubu Avrupa’nın değişik yörelerinde görülebilir. En tipik ve anıtsal örnekler daha çok Almanya, Fransa ve İngiltere’de bulunmaktadır. Ortaçağ mimarisinin son büyük aşaması olan Gotik dönem, Romanesk dönemi izlemiştir. Başlangıcı 12. yüzyıl ortalarına tarihlenen Gotik sanat, Rönesans dönemine kadar sürmüştür. Gotik sanat denildiğinde akla gelen sivri çatı ve kuleleriyle göğe (Tanrı’ya) doğru yükselen, dev boyutlu katedral yapılarıdır. Gotik mimarinin başlangıcı Paris yakınlarındaki St. Denis Manastır Kilisesi’nin inşa edildiği 1122 yılına tarihlenir. Baş keşiş Suger’in tasarladığı bu yapının temsil ettiği Gotik sanatın en başarılı ve artık klasik örnekleri Fransa’nın Ile de France (Paris ve çevresi) bölgesindedir. Bu yapılar Lyon, Chartres, Rheims, Amiens ile Paris Notre-Dame Katedralleridir. Şekil 4.2 Ostrogot kralı Büyük Theodoric’in anıt mezarı, Ravenna-İtalya Şekil 4.3 Notre-Dame Katedrali, Paris 104 Genel Uygarlık Tarihi Romanesk ve Gotik sanatın en önemli mimari yapıları nelerdir? DOĞU ROMA (BİZANS) KAVRAMI VE SİYASAL DÜŞÜNCESİ Bizans Kavramı Bizans terimi ilk olarak Rönesans döneminde Batı Avrupalı tarihçilerce kullanıldı. Bizanslılar kendilerini daima Romalı olarak saymış ve devletlerini de Roma İmparatorluğu olarak tanımlayarak Roma geleneğini takip etmişlerdir. Büyük Constantinus’un başkenti doğu sınırındaki Pers tehlikesine karşı idarî-askerî bir tedbir olarak uzaktaki Roma kentinden doğu sınırına yakın Byzantion’a taşımasıyla yeni başkent kuruldu: Constantinopolis yani Constantinus’un kenti. Byzantion, MÖ. 7.yüzyılın ilk yarısında Yunanistan’ın Megara kentinden gelen kolonistlerce kurulmuş olan bir koloni kenti idi. Megaralılarca kralları Byzas’a ithafen buraya Byzantion (Byzas’ın)adı verilmişti. Siyasi ve kültürel olarak Anadolu, Balkanlar, Mısır, Suriye, Filistin, KuzeyAfrika coğrafyasına etki eden Doğu Roma Uygarlığı, Roma İmparatorluğu’nun batısının barbar kavimlerce istilasından sonra Batı Roma’dan giderek yabancılaşmıştır. Bizans’ın doğulu özellikleri Rönesans tarihçilerini bu uygarlığı Batı hristiyan uygarlığından ayırmak için Bizans terimini yaratmalarına neden oldu. Onların düşüncesine göre Roma ve Romalılık ancak Papa ve Batı hristiyanlarına has tabirler olabilirdi. Böylelikle Bizans terimi bilim çevrelerinde yaygınlaştı. Bizans Uygarlığını 4. yüzyılın sonlarından itibaren Germenleşen Batı Avrupa’dan farklılaştıran kültür bileşenleri Latin-Roma devlet geleneği ve Roma Hukuku, Yunan Kültürü (Hellenism) ve Hristiyanlık (Doğu Kilisesinin Katolik Roma Kilisesiyle ilişkilerinin koptuğu 1054 sonrası Ortodoksluk) idi. Bizans Siyasal Düşüncesi Bizans doğal olarak idari gelenekleri bakımından Latin-Roma örneğini izlemişti. Roma teorik olarak bir çeşit cumhuriyet idi. Octavianus (Augustus)’un idareyi tek elde toplamasından sonra imparatorluk olarak gelişmişti. Bu sistemde Bizans imparatoru sadece tanrısal desteğe bağımlı olan ama kimseye bağımlı olmayan bir otokrattı. Bu siyasi anlayış Yakın Doğu, özellikle Sasani ve Hellenistik dönem monarşilerinden etkilenmişti. Bu eğilim, selefi Diocletianus döneminde kabul edilmişti. Hristiyan olan halefi Constantinus’un bu siyasi anlayışı yeni dinle harmanlaması doğal bir gelişmeydi: Constantinus, İsa’nın yeryüzündeki vekili idi, seçilmişti ve sadece İsa’ya karşı sorumluydu. Hristiyan Tanrı, İmparatorluğun gerçek yöneticisiydi. CONSTANTİNUS DÖNEMİ (ERKEN BİZANS DÖNEMİ) Constantinus, taht mücadelesine girdiğinde Roma İmparatorluğu’nda tetrarşi idarî sistemi vardı. Babası Constantius 306’da ölünce ona bağlı birliklerce York kentinde imparator ilan edildi. 312’de İtalya’yı elinde tutan Maxentius’a karşı yürüyüşe geçti. Çağdaşları gibi Constantinus da mücadelesinde dinin yardımına başvurdu: Galya’da Apollo’ya ve babasının taptığı tanrı olan Sol Invictus (Yenilmez Güneş)’a taparken; Hercules (Herkül) kültünün desteğine başvurdu. Tarihî kaynaklar Constantinus’un İtalya’ya yürüyüşü sırasında gökyüzünde aniden bir haçın belirdiğini yazar. Constantinus bu deneyimi nereye kanalize etmesi gerektiğini henüz bilmese de askerle5 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 105 rinin savaş donanımlarına haç işaretini koydurur. Bu işaret İsa’nın sembolü oldu. Constantinus, iç çatışmalardaki rakiplerini ortadan kaldırarak 324’de tek imparator oldu. 313’de Licinius ile birlikte Milano Fermanı’nı yayınlayınca hristiyanlara yönelik adlî kovuşturmaya son verdi. Kiliseleri onarttı ve hristiyan piskoposları maddeten destekledi. Onun döneminde hristiyanlığın kabulü ve başkentin Roma’dan Constantinopolis’e taşınması, sonraki tarihi gelişmelere ortam hazırladı. Constantinus’un din değiştirmesi Batı uygarlığı için çok önemliydi. İmparatorun vaftiz olup olmadığı hep tartışıldı. Gerçekten hristiyan olmadıysa bile cemaatinin desteği için bu dinle yakından ilgilendi. Constantinus, Hristiyan Tanrı’nın seçilmiş hükümdarıydı. Constantinus’un hristiyanlığa geçişi Roma İmparatorluğu’nun siyasi anlayışına kesin şeklini verdi. Bu anlayış, Roma İmparatorluğu ve Tanrı Krallığına paralel ve bu ikisi üzerine temellenmiş bir oluşumdu. Dinsel Sapkınlık ve Donatism Dinsel sapkınlık ve kilise tarafından doğru inanca (Ortodoks) başkaldırı Bizans uygarlığının en önemli özelliklerindendir. Zaman içinde hristiyan cemaat içinde aykırı düşünceler ve çatışmalar ortaya çıkmıştır. Hristiyanlık, öğretilerinin mutlak doğruluğuna inanılan bir din olarak düşünce farklılıklarını sapkın(heretik) olarak gördü. Tarihçiler sapkın ile Ortodoks olanı birbirlerinden ayırırlar. Çatışma dönemlerinde taraflar kendisini Ortodoks, hasmını sapkın kabul ederdi. Ortodoks cepheyi mücadeleyi kazanan taraf belirliyordu. Roma Devleti’nin müdahalesi meseleye siyasî bir boyut kattı. Donatius, MS. 4. yy. başında yaşayan ve çile çekerken inancından vazgeçenleri hristiyan saymayan Kuzey Afrikalı bir keşişti. Tarihte Donatist grubun geliştirdiği ve Donatism olarak tanımlanan öğreti, işkence altında dini reddedenlerin yeniden vaftiz olması gerektiğini savunuyordu. Donatius’un görüşleri, kilisenin yapısıyla ilgili tartışmalar doğurdu. Böylece Kuzey Afrikalı Katoliklerle Donatistler kamplaştılar. Aralarında çözemedikleri soruna hakemlik etmesi için 313 yılında Constantinus’a başvurdular. Constantinus, çok açık bir şekilde dinî konulara karışmak istemedi. Ancak, piskoposlara göre doğru inancı koruması Tanrıya karşı onun göreviydi. İmparator, anlaşmanın payına düşen kısmını yapmazsa Tanrı (gerçekte hristiyanların)’nın onu terk etmesinden korkuyordu. Böylece, kilise işlerine karışarak bir ilke imza attı. Constantinus, önce taraflara çatışmayı bırakmalarını, hepsinin hristiyan olduğunu ve yaptıklarının uygunsuz olduğunu söyledi. Ortodoks (Katolik) tarafı destekleyerek Donatistlerden kilisenin geri kalanına katılmalarını istedi. Haklı olduklarını düşünen Donatistler bunu reddetti. Bunun üzerine askerler, birliği sağlamak için güç kullandılar. Fakat asî Donatist kilise, kuzey Afrika’nın 7. yüzyıldaki Arap fethine kadar var oldu. Teslis (Üçleme) Çıkmazı ve Arianism Erken hristiyanlıkta Tanrı’nın tek olduğu düşünülse de birçok hristiyan Teslis kavramına da inanıyordu. Bu iki düşüncenin uzlaşamaması birçok teolojik çatışmaya neden oldu. Teologlar bu soruna bir çözüm bulmak üzere antik Yunan felsefesine başvurdular. Bizanslı hristiyanlara göre, bireysel kurtuluşları doğru inanca bağlıydı. Bu yüzden doğru cevabı bulmak son derece önemliydi. Arius, İsa’nın Tanrıyla eşit tutulamayacağını düşünen Alexandria (İskenderiye)’lı bir keşişti. Bu düşünce, Teslis kavramını politeizmle özdeşleştiren hristiyanların desteğini kazandı: Teslis, Oğul’u Baba’dan daha az tanrısal görmüyordu. Arius’a göre Baba dünyaya getiren tanrıdan ziyade yaratan tanrıydı. Bu öğretiler Aristocu felsefeyle uyuşuyordu. Arius’un öğretisi Doğu’da kargaşaya neden oldu. Constantinus, tüm piskoposları Milano Fermanı: Din özgürlüğü tanıyan ferman. Özellikle Hristiyanlar için yayımlanan bu ferman, Hristiyanlara ve diğer din mensuplarına seçtikleri bir dine ve mezhebe girme özgürlüğü veriyor, daha önce bu gibi kimseler hakkında alınmış olan bütün zorlayıcı ve önleyici önlemleri kaldırıyordu. Ortodoks (Katolik): Hristiyanlığın erken zamanlarında Ortodoks ve katolik kelimeleri aynı anlama gelir ve doğru inancı temsil ederdi. Teslis: Kutsal üçleme:Baba, Oğul ve Kutsal Ruh. 106 Genel Uygarlık Tarihi konuyu görüşmek üzere toplantıya çağırmaya ikna edildi. Constantinus, konsili Kilisenin Roma senatosu gibi algıladı. Hristiyanlık tarihinin ilk konsili 325’de Nikaia (İznik)’da toplandı. İsa’nın Baba ile aynı özden olduğuna karar verildi. Arius, bu öğretiyi reddetti. Arianistler, devlet ve kilise tarafından mahkûm edildi. Arianism sapkın ilan edildiyse de uzun yıllar etkili oldu. 4. Yüzyılda Politik Durum: Haleflik (Ardıllık) Sorunu Constantinus, 337’de öldü. Yerine üç oğlu tahta geçti. Tetrarşi idare prensibi hala işliyordu. II. Constantinus ve Constans, II. Constantinus’un ölümüne kadar (340) Batı’da idareyi paylaştılar. Constans’ın 350’de ölümünden sonra II. Constantius (öl. 361) tek başına Doğu’nun ve Batı’nın imparatoru oldu. Pers seferinde ölünce yerine yeğeni Julianus geçti (361-363). Constantinus’un ailesinin son üyesi eski dine dönerek paganismi canlandırmaya çalıştı. Hristiyanlara birçok sınırlamalar getirdi. Pagan dinini iyi örgütlenmiş hristiyan kilisesiyle rekabet edebilmesi için organize etti. İmparatorluk şehirlerini diriltmeye ve eskisi gibi Roma’nın sosyoekonomik merkezleri yapmaya çalıştı. Julianus, hristiyan üst tabakaya karşı tepkili eğitimli aristokratlarca desteklendi. Perslere karşı çıktığı seferde ölünce hristiyan Jovianus (363-64) başa geçti. Ölümünden sonra idare kardeşleri Valens ile I. Valentinianus arasında bölündü. Ariusçu Valens (364-378) Doğu’ya, Ortodoks Valentinianus (364-375) Batı’ya egemen oldu. Valens’in orduları Adrianopolis (Edirne) savaşında (378) tarihin en önemli yenilgilerinden birini yaşadı. Valens, müttefik Visigotlara yenildiği savaşta öldürüldü. Batı’daki I. Valentinianus ölünce, yerine oğlu Gratianus (375-383) geçti. Gratianus, Theodosius’u Doğu imparatoru seçti; Theodosius (379-395), yetenekli bir asker ve yöneticiydi. Roma İmparatorluğu’na tek başına hükmetti. O, antik Roma imparatorlarının son temsilcisidir. Vasiyeti gereği imparatorluğun Doğu yarısının idaresini büyük oğlu Arcadius’a, Batı yarısını (Roma kenti merkez olmak üzere) küçük oğlu Honorius’a bıraktı. Bu bölünme geniş sınırlara ulaşan imparatorluğun idari yükünü hafifletmek içindi. Gerçek bir bölünme değildi. Yayınlanacak bir yasanın iki tarafta da geçerli olduğu, imparatorluğun tek olduğu ilkesi kabul edildi. Ancak imparatorluk bir daha fiilen birleşmeyecekti. Böylece Doğu Roma İmparatorluğu ortaya çıktı. Kristolojik (İsa’ın Özü ile İlgili) Çatışmalar İmparator Theodosius, Ortodoksiye bağlıydı. Constantinopolis’te (381) topladığı konsilde Doğu eyaletlerine yayılan Arianismi yasakladı. Paganlara ve sapkınlara karşı mücadele etti. Hristiyanlığın devlet dini olmasında tarihî rol oynadı. Ancak, İsa’nın insanî ve tanrısal özünün ilişkisi sorunu devam etti. İmparator Marcianus’un Khalkedon (Kadıköy)’da topladığı (451) konsili monofizitliği mahkûm etti. Papa I. Leo’nun İsa’nın insanî ve ilahî özü öğretisi Duofizit kabul edildi. En büyük tepki Mısır’daydı. İmparatorluk karşıtları monofizit cepheye katıldı. Monofizitlik, Mısır ve Suriye’de güçlendi. Monofizit Koptlar (Kıptîler) Mısır, Jacobitler Suriye kilisesine egemen oldular. Ortodokslar azınlıktaydı. Başkent ve imparatorluğun Batısı Khalkedon konsili kararlarına sadık kaldı. Uzlaşı sağlanamadı. Birlik sağlamaya çalışıldıkça monofizit eyaletler merkezden uzaklaştı. Bu tartışmalarda ekonomik, sosyal ve politik nedenler gibi merkezi idareye tepkisel gelişen nasyonalizm de etkili oldu. Konsil: Kilisenin hristiyan inanç esaslarını tespit ve tahkim etmek, ayinlerin icrası konusunda kararlar almak, hristiyanlık ahlakı ve disiplininin esaslarını belirlemek ve onaylamak üzere kiliseye bağlı bütün piskoposların katılımı ile yaptığı toplantı. Monofizit: İsa’da var olduğuna inanılan insani ve tanrısal özelliklerin katışma ve değişme olmaksızın tek bir tabiatta birleşmesi, tek tabiata dönüşmesi görüşüdür. Buna göre Kelam İsa ile birleşmeden önce de İsa tanrı idi ve Meryem’dan doğan çocuk (İsa) tam bir insan ve tam bir tanıdır. Dolayısıyla Meryem tanrının annesidir. İsa’da bulunan tanrılık ve insanlık özellikleri değişmeksizin birleşmişlerdir ve birbirinden ayrılmazlar. Duofizit: Monofizit kavramının zıddıdır. Bu görüşe göre İsa’ya 30 yaşında iken Kelam’ın indiği, o zamana kadar Meryem’den doğan İsa’nın saf ve günahsız bir insan olduğu, tanrılık vasfının ancak Kelam geldikten sonra oluştuğu ve ancak o zamandan sonra hem insan hem de tanrı karakterinin her ikisini de taşıdığı, Meryem’in tanrı olan İsa’nın değil, insan olan İsa’nın annesi olduğu kabul edilir. İsa Kelam’ın gelmesinden sonra bu iki tabiatı taşır. 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 107 5.- 6. Yüzyıllarda Politik Durum: Halefler (Ardıllar) İmparator Arcadius (395-408) ile oğlu II. Theodosius (408-450) dönemi Gotlar sorunu, Hun tehlikesi ve dini mücadeleler ile geçti. II. Theodosius, 450’de çocuksuz ölünce imparatorluğun yönetimini kızkardeşi Pulcheria’nın kocası, ordu komutanı Marcianus (450-457) devraldı. Onun ve halefi I. Leon (457-474) döneminde ordudaki Gotlar huzursuzluk yarattılar. I. Leon’un yerine geçen torunu II. Leon, 474’de ölünce babası Zenon tahta çıktı (474-491). Zenon zamanında İtalya’da Ostrogot şeflerinden Odoacer 476’da Batı Roma imparatorunu tahttan indirip başa geçti. Böylece Batı Roma İmparatorluğu tarihe karıştı. Zenon’un ölünce karısı Ariadne senatör ve yüksek hâkim Anastasius (491-518) ile evlendi. Yeni imparator monofizitliği destekledi. Özellikle hazineyi düzene sokarak ekonomiyi büyük ölçüde düzeltti. Onun ölümüyle Bizans tarihinde yeni bir dönem başladı. Yerine Romalılaşmış bir komutan olan I. Justinus imparator seçildi (518-527). Hristiyanlığı kabul eden Bizans imparatorlarının konumu ve imajında nasıl değişiklikler olmuştur Justinianus Dönemi (527-565) ve Batı Avrupa’nın Yeniden Fethi Erken Bizans Dönemi’nin altın çağı kabul edilen Justinianus döneminde antik ve hristiyan toplumun yeni bir senteziyle birlikte istikrar hâkim oldu. Justinianus, imparator I. Justinus’un yeğeniydi. İdarenin başına getirildiğinde genç yaşta olan Justinianus, kendisini dirayetli bir idareci yapacak ölçüde iyi bir eğitim almıştı. Teoloji, politika, askeri strateji, sanat, mimari ve bilimden anlardı. Onun en uzun soluklu eseri Corpus Juris Civilis’dir. Roma hukukunun en yüksek düzeydeki terkibi olan bu eser, Avrupa medeni hukukunun temelini oluşturdu. Dönem tarihçisi Prokopius’un Anekdotlar (Gizli Tarih) adlı eseri bu dönem hakkında önemli bir kaynaktır. Prokopius’un Savaşlar Hakkında adlı eseri Justinianus’un askeri başarılarından bahseder. İmparator, Barbarlara kaybedilen eski Roma eyaletlerini yeniden fethetmek istiyordu. Papalık, Justinianus’u destekledi. O da Ariusçu Germenlere karşı papalığı savundu. Sasanilerle Ebedi Barışı garantiledi. Komutanı Belisarius, Afrika’da Vandal filosunu yendi. Sicilya’yı ve Roma’yı ele geçirdi, Got kuşatmasında Roma’yı başarıyla savundu. Justinianus, 550’de komutan Narses’i gönderdi. Yirmi yıllık fetih tamamlandı. İspanya ve Galya kısmen güvenceye alındı. Ravenna ve Kartaca’da Roma eksarhlıkları kuruldu. Eksarhlar sivil ve askeri yetkileri olan liderlerdi. HERACLEIUS DÖNEMİ Heracleius (610-641), Bizans tarihinin en büyük imparatorlarından biriydi. Tahta çıktığında ülke ekonomik ve mali bakımdan mahvolmuştu. İdari mekanizma işlemez haldeydi. Ücretli asker sistemi artık işlevini yitirmişti; hazinede para yoktu ve asker kaynakları da kurumuştu. Devletin çekirdek arazisi Anadolu işgal altındaydı. Balkan yarımadasında Avarlar ve Slavlar tehdit oluşturuyordu. İran istila dalgası Anadolu’nun içlerine girmişti. Devleti bu genel çöküşten sadece bir içten yenilenme kurtarabilirdi. Bu kritik dönemde Bizans ordu ve idare düzeni köklü değişikliğe uğradı. Thema Sistemi denilen yeni bir idari-askerî düzene geçildi. Bizans Devletinin eyalet idaresine damgasını vuran sistemin temelleri atıldı. Bizans’ın elinde kalan Anadolu toprakları themalara (askerî bölgelere) ayrıldı. Themanın anlamı kolordudur. Anadolu themaları da eksarhlıklar gibi askerî nitelikte idari birliklerdi. 6 Eksarhlık: Askeri ve sivil yetkileri olan valilerin görev yaptığı Bizans eyalet idari birimleridir. 108 Genel Uygarlık Tarihi Her birinin başında askeri ve sivil yetkilere sahip bir komutan (strategos) bulunurdu. Themalar aynı zamanda askerî birliklerin iskân bölgeleriydi. Köylülere orduda hizmet karşılığında çocuklarına miras bırakabilecekleri (mülkiyetinin devlete ait olduğu) arazilerin gelirlerinin tasarruf hakkı bağışlandı. Thema sistemi ve ordusu, toprağa yerleşik sınır birliklerinin sistemine bağlandı. İstilalar yüzünden Anadolu içlerine çekilen eski sınır birlikleri ve ordunun seçme birlikleri Anadolu’ya yerleştirildi. Heracleius, Opsikion, Armeniakon ve Anatolikon themalarını kurdu. Bu sistem, kuvvetli ve yerli bir ordu yarattı. Bunlar iaşelerini topraktan sağlayan köylülerdi. Çağrı halinde, savaş donanımları ve atlı olarak orduya katılan bu askerlere ürün cinsinden küçük bir ücret de ödeniyordu. Yeni sistem devlet giderlerini büyük ölçüde azalttı. Asker mülkleri özgür küçük arazi sahipliği kurumunu kuvvetlendirdi. Thema sistemi sonraki dönemlerde geliştirildi ve devletin askeri bakımdan belkemiğini oluşturdu. Bu sistem yaşadığı sürece Bizans askeri bakımdan güçlü olmuştur. Bu dönemde Sasani-Bizans mücadelesi Bizans lehine değişti. Armenia, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Mısır ele geçirildi. Buna karşı Araplar Bizans için yeni bir tehdit unsuru oldu. Halife Ebu Bekir ve Ömer döneminde Suriye ve Filistin Arapların eline geçti (639). Bizans, Mısır’ı ebediyen kaybetti. Heracleius dönemi, siyasal ve kültürel bakımdan Bizans tarihinin dönüm noktasıdır. Geç Roma Çağı bu dönemde sona erdi. Asıl Bizans dönemi başladı. Bu döneme kadar resmi dil olan Latince yerini Eski Yunancaya bıraktı. Böylece devlet batıdan koparak Doğululaştı. III. LEON DÖNEMİ VE İKONOKLASM (TASVİR KIRICILIK) III. Leon’un (711-741) Bizans tahta çıkışıyla imparatorluk tarihinde yeni bir dönem başladı. Leon, iç karışıklıklara son verdi ve devleti güçlü bir askerî ve siyasî temele oturttu. Onun imparator oluşundan kısa süre sonra İslam ordusu başkenti hem karadan hem denizden kuşattı. Gemilerin girmemesi için ilk kez Haliç’in ağzına zincir gerildi. III. Leon, başkenti başarıyla savundu. Bir yıl süren Arap kuşatmasında büyük kayıplar verildi (718). Devletin geleceği için önemli reformlar yapıldı. Bu dönemde Ecloga olarak bilinen kanun kitabı ve ikonoklasm politikası önemlidir. Ecloga, 726’da yürürlüğe girdi ve kanunlardaki karışıklıkları giderip daha açık hale getirmek için planlandı. Eski Yunanca yazılan eserde medeni hukuka ceza yasasından daha çok yer verildi. Ceza hükümleri oldukça sertti. Bu yasalarla ordu disipliŞekil 4.3 Anadolu’daki Bizans Themaları 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 109 ne sokulup devlet hazinesine yeni kaynaklar bulunuyor, köylü sınıf güvence altına alınıp deniz ticaretinin gelişmesi sağlanıyordu. Hristiyanlığın resmen devlet dini olmasından sonra 4. ve 5. yüzyıllarda tasvirler kültü çok gelişmişti. Aziz ve Meryem tasvirlerine (ikona) taparcasına bağlılık tepkilere neden olmuş ancak fazla etkili olamamıştı. III. Leon, 726’daki emirnameyle aziz tasvirlerini tahrip etme (İkonoklasma) hareketini başlattı. III. Leon’un ikonoklast politikasının kaynağının Bizans ile sıkı ilişki içindeki İslamın ve Museviliğin olduğu kabul edilir. Bu olay, Constantinopolis’te ve Batı dünyasında büyük muhalefete yol açtı. İkonaları hoş gören Roma Papalarına göre okuma yazma oranının çok düşük olduğu ve eğitimin sadece ruhban sınıfıyla sınırlı olduğu bir çağda İsa’nın hayatıyla havarilerin eylemlerini tasvir eden ikonalar dini eğitimde kolaylık sağlıyordu. III. Leon, 730’da huzuru sağlamak için bir sinod topladı. İkona tapınımını yasakladı. III. Leon 741’de öldü. Oğulları döneminde Suriye kökenli İsauriya hanedanı gücünün zirvesine ulaştı. İzlenen ikona karşıtı politika ile ikona taraftarlarına baskılar sertleşti. V. Constantinus (741-775), babasının askeri politikasını sürdürdü. Araplar, o sırada Emevilerin düşmesi ve 750’de Abbasilerin idareyi ele alması gibi politik mücadelelerle zayıflamıştı. Başkent, Suriye’deki Damascus (Şam)’dan Bağdad’a taşınmış ve Abbasiler’in batı sınırına ilgisi azalmıştı. Arap tehdidi zayıflayınca batıda Bulgar tehdidi başladı. V. Constantinus, Bizans’ın kuzey sınırına yerleşen Bulgarlara karşı saldırgan politika izledi. İkonoklasm hareketinin Bizans Devleti’ni ve Batı Avrupa devletleriyle ilişkilerini nasıl etkilediğini değerlendiriniz. MAKEDONYA HANEDANI DÖNEMİ (ORTA BİZANS DÖNEMİ) Makedonya Hanedanı Bizans’ta yeni bir refah dönemiydi. I. Basilios (867-886), Araplara karşı bir dizi askeri operasyon başlattı. İmparatorluk doğuya doğru genişledi. İtalya’da yeni üsler ele geçirdi ve Bizans’ın Akdeniz’deki gücü perçinledi. VI. Leon (886-912), babası gibi tahtın babadan oğula geçmesine inanıyordu. Justinianus’un hukukî içtihatlarının eski Yunanca özetlerini yaptırdı. Bundan Basiliki (İmparatorluk Kanunları) adı verilen yeni bir kanun külliyatı doğdu. Leon’dan sonra VII. Constantinus Porfirogennitos (911-959) imparator oldu. Bulgarlarla savaş çıktı. Çar Simeon, 914’de Adrianopolis’i aldı. Bizans orduları, Sırp ittifakına rağmen Bulgarları durduramadı. Çar, 924’te Constantinopolis surlarına ilerledi. Kenti denizden abluka edecek donanması yoktu. Arap yardımını da sağlayamayınca barışa razı oldu. Bizans’ı Çar’ın ölümü kurtardı. Arapları Armenia’dan sürdü. İmparator öldüğünde (959) Bizans Devleti Hristiyanlığın lideriydi. VII. Constantinus’un oğlu II. Romanos (959-963) kısa bir süre tahtta kalabildi. Öldüğünde eşi Theophano, tehdit altındaki imparatorluğu kurtarmak için General Nikephoros Phokas (963-969) ile evlendi. Phokas öldürülünce, VII. Constantinus’un damadı İoannis Çimiskis (969-976) tahta çıktı. Onun kısa idaresinden sonra II. Romanos’un oğulları II. Basilios (976-1025) ve VIII. Constantinus (976-1028) tahta çıktı. Constantinus ölünce, Romanos Argiros tahta geçti. O ölünce karısı Zoe, Paflagonyalı Mihail ile evlendi ve onu imparator ilan ettirdi. IV. Mihail de tahtı sadece bir yıllığına yeğeni V. Mihail’e bıraktı. Bir isyan onu da devirdi. Zoe, birkaç ay için kız kardeşi Theodora ile hüküm sürdü. Üçüncü kocası IX. Constantinus Monomakhos (1042- 1055) imparator oldu. O ölünce Theodora kendini imparator ilan ettirdi. Bir yıl sonra ölünce (1056-1057) Makedonya hanedanı sona erdi. İkona: Doğu kiliselerinde tahta üzerine yapılan dini resimler. Sinod: Konsil gibi tüm hristiyan cemaati bağlamayıp yerel düzeydeki dini konuların tartışıldığı meclis. 7 110 Genel Uygarlık Tarihi VI. Mihail, ordunun tepkisini çekince tahttan indirildi. Askerler Isaakios Komnenos’u imparator seçtiler. O da sert ekonomik önlemleriyle askerî aristokrasiyi kızdırınca tahtı Constantinus Dukas (1059-1067)’a bıraktı. Böylece kısa süreli Dukas hanedanı dönemi başladı. DUKAS HANEDANI DÖNEMİ (1059-1081) VIII. Constantinus Dukas’ın kötü idaresi, devletin savunma gücünü sınırladı. 1061’de Normanlar İtalya’da Brindisi’yi, 1064’de Hunlar Belgrad’ı istila etti. Peçenek ve Uz akınları sıklaştı. Selçuklu Türkleri Orta Asya’dan İran’a ilerleyerek Arapları dize getirdi. Nihayet Bizans’ın Armenia themasına ulaştıklarında Constantinus, para bulmak için masumları ağır para cezalarına çarptırıp vergileri ağırlaştırdı. Eşkıya askerden usanan Anadolu ahalisi merkezî idareden uzaklaştı ve Türklerle kaynaştı. Constantius’un ölünce General Romanos Diogenes (1068-1071) tahta çıkarıldı. Diogenes, kısa sürede orduyu disipline etti. Türklerle çarpışarak zaferler kazandı. 1071 baharında Malazgird (Manzikert)’i ele geçirdi. Burada Sultan Alparslan komutasındaki Türklerle savaştı. Sonuçta savaş öncesi durumu sürdüren ve Bizans için tatmin edici bir antlaşma yapıldı. Tahta çıkan VII. Mihail Dukas, yeteneksiz bir adamdı. Devletin kötü durumu Türkler’in işine yaradı. Hızla Anadolu’nun içlerine ilerlediler. Ekonomik kriz çıkınca Mihail, tahttan indirildi ve Nikephoros Botaniates (1078-1081) imparator oldu. General Aleksios Komnenos, birçok darbe girişimini engelledi. Darbeci Nikephoros Melissenos, Türk yardımıyla Anadolu şehirlerini yanına çekti. Şehirlerin savunmasını Türklere emanet etti. Nikaia’yı (İznik) ele geçirerek 1080’de orada imparator ilan edildi. Türk muhafızlar birçok Anadolu şehrini sahiplendiler. O dönemde Selçuklu prensi Süleyman Şah Nikaia’yı fethederek Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurdu. Anadolu’nun Türklerce fethi, Balkanların akınlara uğraması ve kötü idare ekonomiyi sarstı. Develüasyona gidildi. Bizans altın parasının değeri düşünce yerini Venedik dukatası ve Floransa florini aldı. Aleksios Komnenos, Bizans sarayındaki entrikalardan birine kurban gitmemek için Botaniates’i tahttan indirdi. 4 Nisan 1081’de Ayasofya’da taç giydi. KOMNENOS HANEDANI DÖNEMİ (1081-1185) I. Aleksios Komnenos, tahta çıktığında devlet kötü idare yüzünden zayıflamıştı. Peçenekler, Selçuklu Türkleri ve Normanlar saldırıya hazırdı. İznik sultanı Süleyman ile bir barış yapıldı (1081). Bithynia’daki Drakon (Yalakdere) nehri Bizans-Selçuklu sınırı oldu. Aleksios, Alman imparatoru IV. Heinrich ve Papa VII. Gregorios’u Bizans düşmanı Normanlara karşı kışkırtmaya çalıştı. 1081’de Venedik, ticari kapitülasyonlar aldığı Bizans’a denizden yardımı kabul etti. Aleksios, orduyu güçlendirdi ve en iyi adamlarını komutan atadı. 1081 yazında Güney İtalya’daki Normanlar, Dalmaçya’daki Draç kentinden Makedonya’ya ilerleyerek Kuzey Yunanistan’ı ele geçirdi. Aleksios, kuvvetlerini Thessaloniki (Selanik)’de toplamıştı. Bizans diplomasisi, Norman şeflerini böldüğünden İtalya’ya geri çekildiler. Diplomat imparator kaybedilen şehirleri geri aldı. 1086’da sorun çıkaran Peçeneklerden Kumanlarla ittifak ederek kurtuldu. Bizanslılar, İznik sultanının işbirliğiyle İzmir’deki Çaka Bey’i alt etti (1093). Aleksios, 1094’de Sırpları ve Kumanları durdurdu. İşgal altındaki Anadolu’yu Türklerden kurtarmak için harekete geçti. I. Haçlı Seferi planları bozdu. Disiplinsiz Haçlı birliklerini Bizans başkentine almayan Aleksios Anadolu’ya geçirdi. Profesyonel Haçlı birlikleri 1096 sonunda Constantinopolis’e vardı. Aleksios, bu seferi amaçlarına uydurmak istedi: anlaşmayla Haçlılara ele geçirecekleri bölgeleri Bizans’a teslim etme sözü verdirdi. Bizans gemileriyle Anadolu’ya geçiri- 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 111 len (1097 baharı) Haçlılar İznik’i ele geçirdi. Frigya’ya yönelerek Dorylaion (Eskişehir), Philomilion (Akşehir) ve İkonio (Konya)’dan doğuya ilerlediler. Kent güçlü surlarına rağmen düştü. Böylece Batı Anadolu Bizans idaresine girdi. Ancak dini açıdan önemli Antiokhia (Antakya)’yı fetheden Haçlılar sözlerini unuttu. Norman Bohemund burayı bir Haçlı prensliği yaptı. I. Haçlı Seferi Aleksios’un umutlarını boşa çıkardı. Aleksios, 1082’de Venedik ile 1111’de Pisa ile kapitülasyon antlaşmaları yaptı. Latinlere Bizans sularında ticaret serbestîsi sağlanınca devlet ekonomisinin kontrolü yabancılara geçti. İçerde yönetim iyice merkezîleşti. Thema sistemi işlemez hale geldi. Bizans ordusu paralı askerlerin eline düştü. Yanlış harcama ve sürekli savaşlar yüzünden Bizans altın parasının değeri düştü. Halka ağır vergiler yüklendi. Güçlü sınıflar daha da zenginleşti. Hazine ve manastırların ise aleyhinde işledi. I. Aleksios’un halefi II. Ioannes (1118-1143), babasının politikasını sürdürdü. İyi bir asker ve siyasetçi olan Ioannes, Peçenekleri yendi (1122). 1125’den sonra Selçuklu Türklerine seferler düzenledi. İmparator yaralanıp 1143’de ölünce yerine oğlu I. Manuel geçti. Bu dönemde II. Haçlı seferi gerçekleşti. Sefer AlmanFransız çekişmesi, seferin kötü idaresi, zor yol koşulları yüzünden başarısız oldu. Bizanslılar, Venediklilerin kapitülasyonları suistimal etmesinden bıkmıştı. Manuel, Venedik tekelini kırmak için rakip Cenova’ya (1169) ve Pisa’ya (1170) ekonomik ayrıcalıklar verdi. Bizans ekonomisi iyice kötüleşti. Bu arada, Alman imparatoru I. Friedrich, Selçuklu Sultanı I. Kılıçarslan (1156-1193)’ı Bizans’a karşı kışkırtmıştı. Manuel, güçlü bir orduyla Anadolu’ya geçerek Frigya’ya ilerledi. Ancak 17 Eylül 1176’da Türklerin Myriakephalon’un dar geçitlerinde kurduğu pusuya düştü. Büyük bir bozguna uğradı. Bu savaşın kayıpları Bizans’da moral bozukluğu yarattı. İmparator, 1180’de üzüntüden öldü. I. Manuel’in halefi II. Aleksios Komnenos (1180-1183) idi. Andronikos Komnenos’un darbeyle iktidara gelmesiyle (1183) iç teşkilat hızla düzene sokuldu. Ayrıcalıklı sınıfı gücendirmesi bir darbeyle ölümüne yol açtı. Böylece Komnenos hanedanı sona erdi. 4. Haçlı Seferi ve Latin Hâkimiyet Devri (1204-1261) İlk üç Haçlı seferinde Antakya, Kudüs, Akka, Urfa gibi önemli kentler ele geçirilmişti. Ancak Haçlı egemenliği uzun sürmedi. Kayıpların büyüklüğü ve başarılarının geçiciliği kutsal toprakları kurtaran Haçlı romantizmini yok etti. Papa III. Innocentius’un dönemindeki 4. Haçlı seferinin (1202) rotasını Constantinopolis’e çevirerek işgal etmesi (1203), Bizans İmparatorluğu’nda Latin Dönemi’ni başlattı. Başkent Latinlerce istila edildi. Kent ve çevresinde bir Latin devleti kuruldu. Venedikliler ve Fransızlar Flandre kontu Baudouin’e Ayasofya’da taç giydirdi. Haçlılar, halka büyük zulümlerle işkence ettiler. Şehri yakıp yıktılar ve yağmaladılar. Bizans yazarları Müslümanların bile Bizanslılara sözde din kardeşleri kadar eziyet etmediğini yazar. Bizans idaresi Nikaia’da 57 yıllık bir sürgüne gitti. İmparatorluk parçalandı. Komnenos hanedanı Trabzon’da bir prenslik kurdu. Angelos hanedanı kuzeybatı Yunanistan (Epiros)’da bir despotluk kurdu. Bu Sefer, 7. yüzyıldan itibaren Arap fetihleri yüzünden Doğu dünyasından kopmuş olan Batı Avrupalılara burada ticarî üsler edinme şansı verdi. Bizans hanedanı ve idaresi, Selçuklu Türklerinden geri alınan Nikaia’ya kaçtı. Papa, Ortodoks Greklerle Slavlara elçi gönderdiyse de başarılı olamadı. Ortodoks ve Katolik kiliseleri birleştirilemedi. Haçlı işgali Doğu ve Batı arasındaki politik ve dinî ayrılığı derinleştirmişti. Haçlı seferlerinden sonra 14. yüzyılda Bizans’taki ayrıcalıklı sınıfın iktidarı ve zenginliği halkın tepkisine ve sosyal kargaşaya yol açtı. Ekonomi bozulmaya devam etti. Zayıflayan imparatorluk hızla dağıldı. 7. yüzyılda Suriye ve Mısır’ın Araplara kaybından etkilenmeyen devlet 112 Genel Uygarlık Tarihi 11. yüzyılda Anadolu’yu Selçuklulara kaybedince derinden sarsıldı. Ağustos 1261’de Mihail Palaiologos (1261-1282), Konstantinopolis’i ele geçirdi. Törenle şehre girerek patrik Arsenios’un elinden taç giydi. Oğlu Andronikos’u ortak imparator ilan etti ve Palaiologos hanedanını kurdu. PALAIOLOGOS HANEDANI DÖNEMİ (GEÇ BİZANS DÖNEMİ) Bu dönem, edebiyat ve sanatın yükselişiyle, içerde ve dışarda savaşlarla geçti. VIII. Mihail Palaiologos (1261-1282), iyice küçülen yeni bir devlet kurdu. Devlet arazisi, Anadolu’nun kuzeybatısı, Trakya, kısmen Makedonya, Thessaloniki, kuzey Ege adaları ve Boğazlarla sınırlıydı. Anadolu’da Türkler, Balkanlar’da Bulgarlar ve Sırplar kuvvetlenirken Bizanslılar birleşemedi: Trabzon Rum devleti hâlâ merkezden bağımsızdı. Ege’de Venedik, Karadeniz’de Cenova egemenliği sürüyordu. İmparatorluğun sonunu başkentin Osmanlı Türkleri tarafından ele geçirilmesi değil onu yağmalayan Latinler hazırladı. VIII. Mihail’in cesareti ve diplomatik dehası büyük bir tehlikeyi önledi. Sicilya’nın Norman kralı Manfred Bizansı ele geçirmek istiyordu. Manfred, 1266’da, Sicilya Kralı Charles d’Anjou tarafından öldürüldü. Charles, Manfred’in politikasını sürdürdü. VIII. Mihail, Papa’ya desteği karşılığında Kiliselerin birliği için görüşmeyi teklif etti. 1274’de Mihail, Bizans karşıtı koalisyona rağmen Anjou’nun ordularını bozguna uğrattı. Mihail Palaiologos, Türk istilasını görmedi. Ancak geçici seferlerle yetinen Türkler, Bizans sınırlarının zayıflığını anlamışlardı. Bizans’ın diğer düşmanı Sırplardı. Mihail’in halefi oğlu IX. Mihail (1284-1329) idi. Onun ölümünden sonra imparator olan II. Andronikos, İoannis Kantakuzinos’un desteğiyle başkentini zapt eden torunu III. Andronikos ile mücadele etti (1328). III. Andronikos, taç giydiğinde devlet işlerini dostu Kantakuzinos’a emanet etti. 1341’de ölen III. Andronikos, veliaht belirlememişti. Yeni varis, V. İoannis Palaiologos idi. Bizans’da iç savaş çıktı. Sonunda anlaşmayla idareyi ortaklaşa devraldılar. Bu arada Sırp kralı Stefan Duşan Thessaloniki’ye yürümüş, Bulgarlar kuzey sınırına asker yığmıştı. Rumeli’ye geçen Türk akıncılar Trakya’ya saldırıyordu. Kantakuzinos’un Sırplara karşı müttefiki Aydınoğlu Umur Bey idi. Ama bu küçük ordu Kantakuzinos’un, ihtiyaçlarını karşılayamazdı. 1345’de Orhan Bey ile ittifak yaparak kızı Theodora’yı gelin verdi. 1347’de başkente girerek taç giydi. Taht naibesi Anna ile anlaştı. Bu anlaşmayla iç savaş sona erdi. Bizans’daki iç savaşta Kantakuzinos’un Osmanlı birliklerine parası yetmeyince Gelibolu’da bir üs sağladı. Süleyman Paşa, yıkık Çimpe kalesini onarmak için askerleriyle Gelibolu yarımadasına geçti. Türkmenleri Kallipolis şehrine yerleştirdi. VI. Ioannis, 1383’de ölünce V. Ioannis imparator oldu. V. Ioannis, Trakyada ilerleyen Türklere karşı Batı’dan yardım alabilmek için Papa’ya Ortodoks ve Katolik Kiliselerini birleştirmeyi vadetti. İtalya’ya giden imparator, Çirmen savaşından sonra (1371) Sırplar gibi I. Murad’ın vassalı oldu. V. Ioannis, 1391’de öldü. Aynı yıl Manuel taç giydi. Osmanlılara karşı Avrupalı hükümdarlara yaklaştı. I. Bayezid, Constantinopolis (1394)’i ablukaya aldı. Manuel, tahtı yeğeni VII. Ioannis’e emanet etti ve askerî yardım için Avrupa’ya gitti (1399). 1402’de Osmanlı kuvvetleri Ankara Savaşı’nda Timur’a yenildiğinde şartlar değişti. Bayezid’in oğulları Venedik ve Bizans’tan yardım istediler. II. Manuel, 1403’de Batı’dan dönünce I. Mehmet (1413-1421) Bizans ile dostane ilişkiler kurdu. Bu ilişkiler II. Murad (1421-1451) döneminde bozuldu. Manuel, idareyi oğlu VIII. Ioannis’e devretti. Sultan, 1422’de Bizans başkentini kuşattıysa da başarılı olamadı. II. Manuel, 1425’de öldü. Yerine oğlu VIII. Ioannis geçti ve 1448’e kadar tahtta kaldı. 1423’den beri Osmanlı 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 113 kuşatması altındaki Thessaloniki düştü (1430). Böylece Bizans, Constantinopolis ve civarıyla Mora’ya sıkışıp kaldı. Varna Savaşı’nda (1444) Haçlıların yenilmesi Ioannis’in umutlarını yoketti. Sultan, Varna’dan Mora’ya yürüdü. 1448’de II. Kosova savaşında Haçlıların yenilmesi Bizans, çaresiz bıraktı. Ioannis, kısa süre sonra öldü. Bizans’taki taht kavgalarına sultanın arabuluculuğu son verdi. Sultan, Konstantinos’un tahta geçmesini istedi (1449). XI. Konstantinos, II. Murad’ın ölümünden (1451) ve II. Mehmed’in tecrübesizliğinden yararlanmak isteyince Osmanlı kuşatması başladı. Nisan 1453’de imparator Batılıların desteği için çabaladıysa da sonuç alamadı. Teslim olmayan son Bizans imparatoru, 29 Mayıs 1453’te surları aşan Osmanlı askerleriyle çarpışırken öldürüldü. Fethi Batılı tarihçilerce bir felaket olarak nitelendirilen ve 4. Haçlı seferinde tahrip edilen başkent fetihten sonra yeniden doğdu. İyice azalan nüfusuyla dul bir kraliçeye benzetilen kent, II. Mehmed’in emriyle yeniden imar edildi. Anadolu’dan getirilen halk ve dönmesine izin verilen bir kısım eski ahaliyle canlandırıldı. Bizans İmparatorluğu’nun çöküşünün Osmanlı ilerleyişi dışında nedenleri var mıdır? DOĞU ROMA (BİZANS)’DA KÜLTÜR, SANAT VE MİMARİ 4. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Doğu Hristiyanlığı’nın kutbu olan Bizans kültürü ve uygarlığı, imparatorluğun başkentinin Byzantion’a taşınmasıyla birlikte zengin ve köklü Ön Asya ve Anadolu kültürlerinden etkilenmiştir. Bizans sanatı ise, büyük ölçüde Roma ve Yunan sanatı ile ilişkili bir sanattır. Ancak bu sanat Hristiyanlığın hizmetinde olmuş, bu dinin beğeni ve tercihlerinin izlerini taşımıştır. Devlet Yönetimi Bizans İmparatorluğu, fiilen ve hukuken bütün iktidarın kaynağı ve odağı imparator olan monarşik bir idari yapıya sahipti. İmparatorun Tanrı’nın iradesiyle bu makama seçilmiş bir kişi olduğuna inanılırdı. Hristiyanlığın resmi din olarak kabul edilmesinden sonra Constantinopolis patriği imparatora çoğunlukla Ayasofya’da taç giydiriyordu. İmparator kilisenin koruyucusu ve ortodoksluğun savunucusuydu. İmparatorlukta idari örgüt merkez ve eyaletler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Merkez örgütü, saray memurları ile sivil ve askeri memurlardan meydana gelen bir memurlar aristokrasisinin elinde bulunuyordu. Merkez örgütünde en önemli kuruluşu, Roma senatosu örnek alarak kurulmuş olan senato oluşturmaktaydı. Ayrıca, imparatora daha yakın olan Hagion Konsistorion (Kutsal Şura) bir çeşit saray şurası görevini yürütüyordu. Taşra örgütü Heracleius ve halefleri zamanında önemli değişikliklere uğramış ve thema adı verilen askeri idare bölgeleri kurulmuştur. Her themanın başında strategos adı verilen bir çeşit askeri valiler bulunmaktaydı. Edebiyat Bizans edebiyatı, ilk zamanlar Antik edebiyatın devamı niteliğindedir. Hristiyanlığın devlet dini olarak kabul edilmesinden sonra bile eski pagan edebiyatı devam etmiştir. Ancak hristiyan düşüncesi hemen sonra edebiyatta da ağırlığını hissettirmiştir. Şeklen eskiye bağlı kalınsa da ruhen hristiyan bir edebiyat idi. Bizans yazarlarının çoğunda Kutsal Kitap (Kitab-ı Mukaddes) ‘ın bilinmesi, antik eserlerin bilinmesi kadar önemli sayılırdı. I. Justinianus devri, Bizans edebiyatının en parlak dönemidir. Başkent Constantinopolis başta olmak üzere Anadolu, Suriye, Filistin 8 114 Genel Uygarlık Tarihi ve Mısır’daki kentlerde de edebi bir canlılık vardı. Tarih, hukuk, bilim ve teknoloji Bizans şiirine konu oluyor ve her tür nesir şiire çevriliyordu. Önemli Bizans şairleri arasında Nannos, Romanos, Musaios, Patrik Sergios sayılabilir. 7. Yüzyılın ortalarından itibaren Bizans edebiyatı bir duraklamaya girmiştir. Özellikle ikonoklasm hareketi kutsal resimlerin yanı sıra bilimsel ve edebi faaliyetlerin durmasına neden olmuştur. Bu dönemin özelliği çoğunlukla din adamlarının yazmış olduğu şiirlerde dinî temaların işlenmesidir. Ayrıca paganlarca şehit edilmiş azizlerin biyografileri de bu dönemde oldukça yoğun işlenen konular arasındadır. Bizans’ın ilk kadın şairi Kasia bu dönemde yaşamıştır. Constantinopolis Üniversitesi’nin yeniden kurulması (863) iki yüzyıllık bir duraklama devresini bitirerek yeni ve parlak dönemi başlatmıştır. Antik dönem ve Bizans devri eserleri toplanarak incelenmiş ve özetlerinden oluşan ansiklopediler hazırlanmıştır. Bunun en önemli örneği Suidas’dır. Bu dönemde ayrıca milli destanlar, epigramlar, ilahiler, manzum eserler kaleme alınmıştır. 12. yüzyıla gelindiğinde halk dilinde yazılmış didaktik, satirik, lirik şiirlerin yanı sıra atasözleri ve hikayeler yazılmaya başlanmıştır. Diğer yandan Eski Yunan mitolojisi halk edebiyatına hakim olmuştur. Eğitim ve Öğretim Constantinopolis’in başkent olmasından sonra imparatorluğun çeşitli bölgelerinden, özellikle Atina, Mısır ve Suriye’den gelen bilginler başkenti bir bilim merkezi haline getirmişlerdi. II. Theodosius, başkentteki ilk üniversiteyi kurdu. Daha çok Erkek çocukların okula gönderildiği Bizans İmparatorluğu’nda eğitim yaygın değildi. Sivil, asker, din görevlileri ile büyük toprak sahipleri ve zengin tüccarların çocuklarının okutulduğu ortaöğretimde antik Yunan yazarlarının metinleri okutuluyordu. I. Justinianus döneminde üniversite eğitimine önem verildi. Ancak sonraları üniversite zayıflamaya başladı ve Phokas döneminde kapatıldı. 9. yüzyıl Bizans uygarlığının düşünsel ve sanatsal hamle yaptığı bir dönemdir. III. Mihail ve Bardas, üniversiteyi yeniden açarak (863), kürsülerini ünlü bilginlere teslim ettiler. Bu kurum doğunun çok önemli bir kültür merkezî haline geldi. Magnaura sarayının çatısı altındaki üniversite, dinî bağnazlığa karşı bir özgür düşünce yuvasıydı. Öğretimini dinsel-bilimsel tartışmalara endekslemeyen üniversite laik, din dışı ve putperest olarak nitelendirilebilir. Burada incelemelerde bulunan âlimler antik düşünce üstatları, Yunanistan’dan gelen filozof ve şairlerdi. Hellenizm, üniversite çatısı altında yeniden doğdu ve güçlendi. Bilgilerinin derinliği ve çalışma alanlarının genişliğiyle herkesi hayran bırakan âlimler, İtalya ve Fransa’daki Rönesans’ı yaratan büyük hümanistlerin öncülleridir. Constantinopolis, bilimsel alanda barbar Batı’dan beş yüzyıl ilerdeydi. Grek kültürünün bu gelişmesi, Ortodoks kiliseyi rahatsız ediyor ve filozof Leon, Fotios ya da Patrik İoannis gibi bilginlere şeytanın uşakları gözüyle bakıyordu. Kilise bilginleri, Studion manastırında insanî bilgi dallarını hristiyan bir görüşle geliştirerek doktrinlerini öğreten başka bir üniversite kurdular. Azizlerin yaşam öykülerini konu alan (hagiografik) eserler bu manastırda yazıldı. Bizanslı bilginlerin ve sanatçıların merak, anlama ve sempati duygusu, komşu uygarlıkları da incelemeye yöneltiyordu. Bağdat hilafet sarayı Bizanslı sanatçılara esin kaynağı olan ve zaman zaman rekabet ettikleri bir merkezdi. İki uygarlık, en orijinal yaratımları paylaşıyor ve karşılıklı hayranlık duygusu, geniş ve yüce bir hoşgörü havası oluşturuyordu. 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 115 Sanat Bizans sanatı, Doğu Akdeniz çevresindeki toplulukların, hristiyan inancı kabul ettikten sonra yarattıkları bir sanattır. Bu sanatın merkezi Anadolu’dur. Makedonya, Yunanistan, Suriye Mısır ve Kuzey Afrika’daki Bizans eserleri, eyalet sanatı örnekleridir. Bizans sanatı 4. yüzyılın ilk yarısında hristiyanlığın serbest bir din olmasıyla 5. yüzyılda bir geçiş süreci yaşamış ve Yunan-Roma geleneklerini yeni inanca uyarlamaya çalışmıştır. Bu dönemin eserleri biçim ve süsleme bakımından Eski Roma sanatına bağlıdır. Bu nedenle Bizans sanatının başlangıcı kesin bir çizgi ile ayrılamaz. Bizans sanatı birbirinden farklı özellikleri olan dönemlere ayrılır: 1. Erken Bizans Dönemi Sanatı: 5. yüzyılın sonlarından ikonoklasm hareketinin başladığı 726 yılına kadar devam eder. Bu dönemde Hellenistik ve Roma sanatı özellikleri Bizans sanatı üzerinde etkili olmuştur. Ayrıca Yakındoğu’nun sanat ve estetik zevkleri de sanata sızmıştır. 2. İkonoklasm Dönemi Sanatı: Bu dönemde (726-842) tasvir yasağı vardır. Dini resimler yasaklanmış ve tahrip edilmiştir. Tamamen bezemeye dayanan ve dini olmayan sanat anlayışı hakimdir. 3. Orta Bizans Dönemi Sanatı: Bizans sanatının kendine özgü karakterini bulduğu dönemdir (842-1204). İslam uygarlığı ile beraber, İlkçağ’ın bilgi ve Doğu’nun sanat zevkini egemen kıldıkları bir dönemdir. 4. Son Dönem Bizans Sanatı: 1261’den 1453’e kadarki son eserlerin verildiği dönemdir. Erken Hristiyan Sanatı İsa ve azizlerin tasvirinden sakınmıştı. Bu sanat kendini sembolik temsil ile sınırlamıştı. Bunun nedeni putlara tapınmayı yasak eden Musa peygamberin öğretisinden kaynaklanması olmalıdır. Özellikle imparator I. Constantinus ile birlikte dini resimler kabul edilmeye başlamıştır. İkonalar aziz ve rölik kültlerini teşvik eden eski gelenekten kaynaklanmıştır. Hristiyan inancında azizler, insanlarla tanrı arasında bir aracı işlevi görmeye başlamıştır: Azizler, koruyup gözeten olarak kabul görmüştür. Hristiyanlığın ilk zamanlarında bile insanların her an güçlü bir azizin yanında olması imkânsız olduğundan aziz tasvirleri önem kazanmıştır. Azizlerle bağdaştırılan rölikler ve onları betimleyen resimler, azizle irtibata geçmeyi sağlayan bir araç olmuştur. İkonaların yüceltilmesi Neoplatonist düşünceden de beslenmiştir. Bu felsefi sisteme göre çevremizde gördüğümüz dünya gerçeğin yansımasıdır. Tanrının ya da bir azizin resmi orijinal değildir, ancak orijinal olanın bir yansımasıdır. Bu nedenle gördüğümüz herhangi bir şey kadar da gerçektir. Böylece, inananların gözünde bir ikona kendine ait güçlere sahip kabul edilmiş olmalıdır. İkonalara tapınmak başlarda bireysel düzeydeyken çok geçmeden cemaatin ortak tapınımının bir parçası oldu. Bu adetler Suriye ve Mısır’ın sanatsal geleneklerine benzemekteydi. 6. ve 7. yüzyıllarda ikona tapınımı yaygınlaştı. II. Justinianus, bastırdığı sikkelerde ilk kez İsa figürüne yoğun olarak yer veren imparator oldu. İkonalara karşı duranlar hep oldu. Quinisextum konsili (691-92) İsa’nın tasvirini yasaklamış ve aslı gibi resmedilmesini istemişti. İkonoklasm hareketi, birçok Rölik: Hazreti İsa ve azizlerle ilişkili ya da onlardan artakalan kutsal eşya ve parçalar. Şekil 4.5 Hristiyan Pantokrator ikonası. Aynaroz Vatopedi Manastırı 116 Genel Uygarlık Tarihi eseri yok etmiş olsa da Bizans estetiğini yeni arayışlara yönelterek. Bizans sanatını şekilcilikten kurtarmıştı. İkonoklast dönemde dini sanatın boşluğu, din dışı antik dünyadan ve doğadan ilham alan, gerçekçi bir sanatla doldurulacaktı. Mimarî Bizans mimarisi, 4. ve 5. yüzyıllarda Hellen ve Roma kültürünün yeni bir yorumu olarak Anadolu’da doğmuş ve Constantinopolis’te gelişmiştir. Bizans mimarisi, ilk olarak Arap mimarîsinden faydalanmış ve bu bilgiyi kendi amaçlarına uydurmuştur. Doğu mimarlığının etkisi altında gelişen Bizans mimarisi, bir tuğla mimarisidir. Malzeme olarak taş, bazen taş ve tuğla (almaşık) da kullanılmıştır. Hellenistik ve Roma döneminde bir toplantı mekânı olan bazilika, açık pazarı ve mahkemesi bulunan büyük salonlardı. Ticari anlaşmazlıkları çözen hâkimin yerine İsa’nın konulmasıyla hristiyanlaştırılarak kiliseye dönüştürülmüştür. Bazilika şeklindeki kilise, uzun bir yapıdır. Doğu ucunda yarım yuvarlak bir şekilde dışarı taşan, toplantı ya da ayinin yöneticisinin durduğu apsis adı verilen yarım daireli boşluk vardır. Apsisin önünde ise koro alanı, batı ucunda ise, narteks adı verilen bir hol bulunur. Narteksin iki yanındaki merdivenlerden yan neflerin üzerinde uzanan ve kadınlara ait olan galerilere çıkılır. Bir bazilikanın üstü çift meyilli ve kiremit kaplı ahşap bir çatı ile örtülürdü. Bu basit ve sade kilise tipi, Erken Hristiyanlık ve Erken Bizans mimarisinde çok tutulmuş ve birçok örnek verilmiştir. İtalya, Anadolu, Yunanistan, Mısır, Filistin ve Suriye’de yapılan bazilikaların birçoğu günümüze kadar gelebilmiştir. 6. yüzyılda bazilikaların üzeri tonoz kemerler ya da kubbelerle örtülmüştür. Kubbeli bazilikaların en görkemli örneği Ayasofya kilisesidir. Bu eser dikdörtgen plân üzerine oturmuştur. Bunun batısına yerleştirilen narteks, yani giriş bölümü vardır. Narteksin önüne de bir atrium (iç avlu) gelmiştir. Ayasofya’nın dış yüzeyindeki tuğlaları sıvalıdır. Yine tuğla ile örülen kubbeler kurşunla kaplıdır. İç duvarlar, payandalar ve zemin çeşitli mermerlerle; tonoz ve kubbeler ise mozaiklerle kaplanmıştır. 1453’den sonra cami olan Ayasofya, 1933’ten sonra müze hâline getirilmiştir. Bizans mimarlığının ikinci kilise tipi haç plânlı olanlardır. 8. yüzyıldan sonra bu kiliseler kare plânlıdır. Karenin ortasında dört fil ayağı üzerinde bir kubbe oturtulmaktadır. Kubbenin ağırlığı da dört taraftan, eksenleri birbirine dikey olan beşik kemerle karşılanmaktadır. Bu kubbe ve kemer sistemi zemiŞekil 4.6 Bazilika planı ve görünümü Şekil 4.7 Ayasofya Kilisesi planı ve kesit çizimi 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 117 ne yansıtıldığından, dört kolu birbirine eşit bir haç (Yunan haçı) oluşmaktadır. Ortada yer alan ana kubbe dışında, dört kol üzerine de kubbeler konarak sayı beşe çıkarılmıştır. Doğuda bir apsis, batıda ise narteks bulunur. Haç plânlı kiliseler, başta başkent olmak üzere Anadolu’nun birçok yerinde yapılmıştır. Bizans dönemi sivil ve askerî mimarî örneklerine başkentte ve Anadolu’nun birçok yerinde rastlanabilir. Şehirlerin etrafını çevreleyen surlar, kaleler, çeşitli saraylar, su kemerleri, köprüler, yer altı yollan, sütunlu caddeler, üzeri kapalı ya da açık sarnıçlar örnek olarak gösterilebilir. Bugün de İstanbul’daki surlar, Tekfur Sarayı, Chora Manastırı(Kariye Camii), Pantokrator Manastırı (Zeyrek Camii), Yerebatan ve Binbirdirek sarnıçları, Valens Su Kemeri (Bozdoğan Kemeri), Çukurbostan Açık Sarnıcı, Dikilitaş, Çemberlitaş Bizans mimarîsinin dev boyutlu yapılarındandır. Edirne’deki Adrianapolis Kalesi, Gebze’deki Eskihisar Kalesi, Malatya’daki Karamanağa Köprüsü, Amasra Kalesi, İzmir’deki Laskarisler Sarayı, Anadolu’daki Bizans yapılarından sadece bazılarıdır. Bizans sanatının beslendiği kaynaklar nelerdir? Şekil 4.8 Valens (Bozdoğan) Su kemerleri, İstanbul 9 118 Genel Uygarlık Tarihi Özet Ortaçağ kavramı ve Batı Roma İmparatorluğu’nun Kavimler Göçü sonrası yıkılması ile Erken Ortaçağ’da Avrupa’daki yeni siyasi ve kültürel dönüşümleri değerlendirmek. Kavimler Göçü bu dönüşümün ana nedenlerindendir. Kültürel dönüşüm iki demografik unsurun Romalılar ve Germenlerin uzun bir süreçte karışıp kaynaşmasıyla oldu. Romalılar idari üstünlüğü Germenlere kaptırsa da kültürel üstünlük hep onlarda kaldı. Gotlar ve Franklar Galya’da Romalılaştılar. Erken Ortaçağ’da en önemli siyasi değişiklik Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşüdür. İdare, barbar Germen şeflerinin eline geçti. Eski Roma eyaletlerinde Germen krallıkları kuruldu. Roma idaresinin çöküşüyle Germen devlet kadrolarında Roma hukukunu kavrayıp uygulayabilecek personelin bulunmayışı ilkel Germen hukukunun egemenliğini getirdi. Avrupa, devlet otoritesinin yokluğunda kaosa sürüklendi. Siyasi değişiklikler Avrupa’nın ekonomik ve sosyal yapısını da etkiledi. Ortaçağ Avrupa’sına damgasını vuran feodalizm ortaya çıktı. Papalık gücünün imparatorluk makamınca sınırlandırılmasının yüzyıllar boyu süren bir çatışmaya nasıl yol açtığını açıklamak. Büyük Karl ve Otto, kendilerini kilisenin özel koruyucusu ilan etmişlerdi. Bu durum kiliseyi doğrudan kraliyet kontrolüne sokmuş, kilise hiyerarşisinde yer alan piskopos ve baş keşişler atanmış imparatorluk bürokratlarına dönüşmüşlerdir. Fransa’da kurulan Cluny manastırının reformcu keşişleri kilisenin ruhban sınıfının tek efendisi ve hayat arkadaşı olduğunu savunarak bu sınıfı krallardan ve eşlerinden özgürleştirmeyi istiyordu. Papa IX. Leo, Cluny keşişlerini Roma’daki başlıca idari görevlere getirince papalık, 11. yüzyılın ikinci yarısında iyice güçlendi. Papa II. Nicholas, 1059’da papanın kardinallerce seçileceğini ilan etti. Bu kurulun oluşturulmasıyla papalar İtalya’daki yerel güçlerinden ve Alman kraliyet imparatorlarından bağımsızlıklarını elde ettiler. Papa VII. Gregorius (1073-1085) döneminde kilisenin dünyevi otoriteden özgür olma iddiası daha da şiddetlendi. Cluny taraftarlarının amacı, imparatorların ruhbandan olmayan yakınlarını dinî makamlara atamalarına son vermek ve bu yetkiyi papanın tasarrufuna sokmaktı. 1075’te Papa Gregorius, ruhbandan olmayanların kilise hiyerarşisi içindeki herhangi bir göreve atanması hâlinde aforozla cezalandırılmasına karar verdi. Bu dönemden sonra papa ve ruhban sınıfı imparatorların atanmış memurları olmaktan çıktılar; papalar Kardinaller Kurulunca seçilmeye başladı. Piskoposlar, papanın yetkilendirdiği kilise otoritelerince atanmaya başladı. Batı Kilisesi dünyevi monarşilerden ilke ve hukuk bazında bağımsız bir güç hâline geldi. Yüzyıl Savaşları’nın ve büyük Veba Salgını’nın Fransa ve İngiltere’deki siyasi ve ekonomik etkilerini tartışmak. Yüzyıl Savaşları iki ülkeye demografik ve ekonomik açıdan büyük kayıplar verdirdi. Fransız kralları, savaşı finanse etmek için İngiliz kralları gibi vergi koymadan önce aristokratik Kraliyet Konseyine danışırken çıkan kararlar yetersiz kalınca kral Philip, bir finansman aracı olarak Etat Generaux meclisini kurdu (1355). Ruhban, aristokrasi ve kent soylulardan oluşan bu meclis kralın durumundan kendi çıkarları doğrultusunda yararlandı. Bu bakımdan bu meclis, İngiliz Birleşik Parlamentosu’nun tersine, etkin bir yönetim aracı olamadı. 14. yüzyılda Fransa, İngiltere’nin tersine birliğini sağlayamamış ve feodal yapıdan merkezî devlete geçememişti.İngilizler ise Yüzyıl Savaşları’nın ağır mali yükünü halka yeni vergiler koyarak hafifletmeye çalıştılar. Kralın vergi taleplerine parlamentonun yeni dayatmaları eklenince yeni kanunlar çıkarıldı. Orta sınıfın temsilcileri parlamentoya girdi. Yüzyıl Savaşları, her iki tarafta da halkı kralın etrafında birleştirdi. Ulusal duyguyu güçlendirdi. İki devleti siyasi ve ekonomik olarak etkileyen diğer olay Veba Salgını’dır. Nüfusta yol açtığı kayıplar emek gücünü azalttı Aristokratların mülklerindeki üretimi düşürdü. Bu olay, emeğe değer kazandırdı. Köylü ve kalifiye zanaatkârın ücretleri arttı. Serfler, kazançlı iş olanakları sunan şehirlere akın ettiler. Tarımsal ürüne azalan 1 2 3 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 119 talep fiyatları düşürdü ve lüks tüketim ürünlerinin fiyatları arttı. Tüm bu gelişmeler geleneksel güçlü aristokrasiyi olumsuz etkiledi. 14. yüzyılda İngiltere ve Fransa yönetimleri, yasaları, köylülerin dolaşımını sınırlamaya ve vergilerini artırıp ücretlerini düşük tutarak eski dengeleri korumaya çalıştılar. Her iki ülkede kanlı köylü isyanları çıktı. Lüks düşkünlüğü üretici zanaatkâr sınıfının önemini artırdı. Geç Ortaçağ’da zenginleşen zanaatkâr ve tacirler geleneksel güçlere karşı kendi loncalarını kurdular. Böylece yeni siyasi mücadelelere girebildiler. Sonunda aristokrasi, tüccar sınıfına şehir meclislerine girme hakkı vermek zorunda kaldı. Ortaçağ Avrupa’sının kültür, sanat ve mimarisinin belirleyici özelliklerini değerlendirmek. 8. yüzyılda Batı ve Orta Avrupa’ya hâkim olan Franklar, Büyük Karl döneminde topraklarını İtalya ve bugünkü Almanya yönünde genişleterek Avrupa’nın en güçlü devletini kurdular. Bu sayede devletin egemenlik şemsiyesi altında siyasî olarak birleştirdiği bu bölgelerdeki (RomaGermen) kültürel birikim harmanlandı, ortak bir potada eriyerek Avrupa uygarlığını meydana getirdi. Bu uygarlık, Geç Ortaçağ Dönemi’nde doğulu Arap ve Bizanslı âlimlerin antik Yunan bilgi ve kültürünü transferiyle mayalanarak Hümanizm fikirlerini ortaya koyacak ve Rönesans hareketinin ön koşullarını hazırlayacaktır. İmparator Constantinus’un tahta çıkış sürecinde ve sonrasında imparatorluğun içinde bulunduğu politik ve dinsel koşulları tartışmak. Hristiyanlığın serbestlik kazanarak yayılması Constantinus’un taht mücadelesiyle ilgilidir. Diocletianus, tahttan feragat edince yeni caesarlar seçilirken saf dışı edilmeye çalışılan Constantinus, taht mücadelesinde hristiyanların maddi desteğiyle Milvia köprüsünde zafer kazandı. 313’de Milano’da bir fermanla hristiyanlara serbesti tanıdı. Hristiyan Tanrının seçilmiş hükümdarı olan Constantinus, yeni dini destekledi. Ruhban kesimi ona bu dini yayma ve inanç birliğini koruma sorumluluğunu yükledi. Hristiyanlık büyük prestij kazandı. Constantinus’un hristiyanlığı Roma İmparatorluğu ve Tanrı Krallığı fikri üzerine temellenen Bizans politik felsefesine kesin şeklini verdi. Tanrı’nın tekliğine inanan hristiyanlarla Teslis kavramına inananların uzlaşamaması teolojik çatışmalara yol açtı. Başlarda dinsel içerikliyken ruhban sınıfının iktidar mücadelesinin körüklediği bu sorun devlet müdahalesiyle siyasî boyut kazandı. İlk kez bir Roma imparatoru dinî konulara karıştı. Constantinus, 325’de her bölgeden gelen piskoposları Nikaia’da topladı. Herkesçe kabul edilecek bir kararın çıkmasına çalıştı. Arianism sapkın ilan edildi. İmparator, ülkedeki huzursuzluğu gidermek için tarafları uzlaşmaya çağırdı. Ama mümkün olmadı. Arianist grup, uzun süre var oldu. Constantinopolis konsiliyle (381) Teslis anlaşmazlığı karara bağlandı. Ancak bu kez İsa’nın insanî ve tanrısal özü arasındaki ilişki sorun oldu. Bu tartışmalar Khalkedon’da (451) karara bağlandı. Teolojik tartışmalar dünyevî sorunlarla karıştı. Bunda Constantinopolis ile Alexandria piskoposlarının cemaatin lideri olma rekabeti rol oynadı. Sertleşen devlet müdahalesi sorunu derinleştirdi. İmparatorluk bölündü. Bunda eyaletlerde merkezi idareye karşı tepkisel olarak gelişen nasyonalizm de rol oynadı. İmparator Heracleius’un varoluş savaşını nasıl kazandığını açıklamak. Heracleius tahta geçince Anadolu Sasani işgalindeydi. Savunma sistemi çökmüş, hazine boşalmıştı. Ücretli askerlere dayalı ordu sistemi işlemez haldeydi. İmparator Anadolu’yu Ravenna ve Kartaca eksarhlıkları gibi idari-askeri birimlere böldü. Başına askerî ve sivil yetkileri olan valiler getirdi. Thema adı verilen bu idari birimlerde yaşayan köylülere askerî hizmet karşılığında miras bırakabilecekleri (mülkiyeti devlete ait olmak şartıyla) toprak bağışlandı. Böylelikle güvenilmez ücretli askerlerden bağımsız sağlıklı, güçlü ve daimî bir ordu ve eyalet idaresi kuruldu. Barış zamanında toprağını ekip biçerek geçimini sağlayan asker köylüler devlet savaşa çağırdığında donanımlarıyla orduya katılıyordu. Devlet, savaş masraflarından kurtuldu. Yerli-milis güçlerden oluşan ordu Sasaniler karşısında kendi toprağını büyük bir bağlılıkla savundu. Düşman ordusu püskürtülerek Anadolu arazisi yeniden kazanıldı. 4 5 6 120 Genel Uygarlık Tarihi İkonoklasm hareketinin politik sonuçlarını değerlendirmek. Bizans imparatorlarının ikonoklast tutumu Doğu-Batı ilişkileri açısından olumsuz politik sonuçlar getirdi. Papalık, 726’da Bizans’ın ikonoklast politikasını reddetti. önceleri Bizans imparatorlarını askeri koruyucuları gören Papalık, ikonoklast imparatorların Batı’ya ilgisizliği yüzünden Doğu’dan koptu. Bizans yönetimi 754’deki Nikaia konsiliyle ikonast teolojiyi savundu. Büyük Karl, papalığı tehdit eden Lombardları etkisiz hale getirince Bizans’ın başaramadığı bir görevi başardı. Bundan sonra Roma kilisesi Frank devletinin güdümün girdi. Bozulan ilişkiler Nikaia konsiliyle ikonaların serbest bırakılmasıyla bile düzelmedi. Papa III. Leo, 25 Aralık 800’de Karl’a imparatorluk tacı giydirince doğuyla ilişkileri daha da zora girdi. Doğu ile Batı’nın dinî ayrılığı siyasî boyuta da taşındı. Hristiyan evren birbirinden dil, kültür, din ve siyasi bakımdan ayrıldı. Makedonya Hanedanı Dönemi’ndeki siyasi gelişmeleri tartışmak. Makedonya Hanedanı Dönemi (867-1056) ile birlikte Bizans’ta yeni bir refah dönemi başladı. Bizans imparatorluğu diğer uluslarının örnek, ilham ve destek aldığı itibarlı bir noktaya çıktı. Komnenos Hanedanı Dönemi’ndeki siyasi gelişmeleri açıklamak. Komnenos Hanedanı başa geçtiğinde imparatorluk kötü yönetim yüzünden dağılmaya başlamıştı. Peçenekler, Selçuklu Türkleri ve Normanlar saldırıya hazırdı. Yeni imparator masraflı savaş finansmanını sağlayıp çok cepheli savaştan kaçınmak zorundaydı. Kiliselerdeki altın ve gümüş eşya zorla ödünç alınıp ergitilerek altın ve gümüş para bastırıldı. Palaiologos Hanedanı Dönemi’ndeki siyasi gelişmeleri değerlendirmek Palaiologos Hanedanı Dönemi, edebiyat ve sanatın yükselişi yanında içerde ve dışarda savaşlarla dolu son bir çırpınışın hikâyesidir. VIII. Mihail Palaiologos (1261-1282), boyutları iyice ufalmış yeni bir devlet kurmuştu. Devlet arazisi, Anadolu’nun kuzeybatısı, Trakya, Makedonya’nın bir bölümü, Thessaloniki ve kuzey Ege adalarıyla Çanakkale ve Karadeniz Boğazları ile sınırlanmıştı. Doğu Roma (Bizans)’nın kültür, sanat ve mimarisinin belirleyici özelliklerini tanımlamak. 4. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Doğu Hristiyanlığı’nın kutbu olan Bizans Uygarlığı, imparatorluk başkentinin Byzantion’a taşınmasıyla birlikte zengin ve köklü Ön Asya ve Anadolu kültürlerinden etkilendi. Bizans Sanatı, Roma İmparatorluğu’ndaki siyasal değişikliklerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Büyük ölçüde Roma ve Hellen Sanatı ile ilişkili bir sanat olmuştur. Ancak bu sanat hristiyanlığın hizmetinde olmuş ve bu dinin beğeni ve tercihlerinin izlerini taşımıştır. mayalanarak Hümanizm fikirlerini ortaya koyacak ve Rönesans hareketinin ön koşullarını hazırlayacaktır. 7 8 9 10 11 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 121 Kendimizi Sınayalım 1. Erken Ortaçağ ile Asıl Ortaçağ dönemlerindeki siyasi koşulların birbirinden farklı olduğu görülür. Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi Avrupa’daki siyasi gelişmeleri tam olarak yansıtır? a. Avrupa’da politik anlamda genel bir istikrarsızlık yaşandı b. Batı Avrupa’nın coğrafi sınırları yabancı istilacılara karşı korunamadı c. Doğu-Batı ticareti 11.-13. yüzyıllardaki Haçlı Seferleri sonrasında canlandı d. Feodal yönetimlerin geçerli olduğu İngiltere ve Fransa’da ulusal monarşiler doğdu e. Batı Avrupa parlamentoları, kralın keyfi idaresine karşı halkın haklarını korumaya başladı 2. Cluny reform hareketinin en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a. Papaların, I. Otto’nun en sadık müttefikleri olmaları b. Papaların, imparatora sadakat yemini etmeden tahta çıkamamaları c. Papa Jean’ın Otto tarafından tahtından edilmesi d. Papaların, dünyevi meselelere fazlaca müdahale etmeleri e. Papanın şahsında Roma Kilisesi’nin halkın gözünde prestijini yitirmesi 3. Papa VII. Gregorius’un ruhban sınıfından olmayanların herhangi bir kilise makamına atanması durumunda kararı alanları aforoz ederek cezalandırması gibi önlemler almasının en önemli sonucu aşağıdakilerden hangisidir? a. Ruhban sınıfının en önemli üyelerinin dünyevi otoriteyle uzlaşması b. Papaların dünyevi işlerden ellerini çekmeleri c. Cluny reformcularının memnun edilerek kraliyetle barışmaları d. Papaların bundan böyle Kardinaller Kurulunca seçilecek olması e. Ruhbanın, yaşam tarzı olarak Hristiyanlığın köklerine geri dönmesi 4. 1215’te İngiliz kralının onayladığı Magna Carta’nın en önemli politik sonucu aşağıdakilerden hangisidir? a. İngiltere’deki çoğunluğun haklarını korudu b. Aristokrasi burjuvazinin politik hak taleplerine darbe vurdu c. İngiliz aristokrasisi monarşiyi iyice zayıflattı d. İngiliz aristokrasisi krala danışmadan keyfi vergilendirme hakkını elde etti e. İngiltere’deki kraliyet otokrasisi yasal olarak sınırlandı 5. Aşağıdakilerden hangisi Ortaçağ Avrupa edebiyatının ürünlerinden biri değildir? a. Petrarca-(Eski) Romalı Ölüye Mektuplar b. Cicero-Mektuplar c. Petrarca-Ünlü Adamların Yaşamları d. Dante- Yeni Hayat e. Boccaccio-Dekameron Hikayeleri 6. Heracleius döneminde thema sistemi hangi ihtiyacı gidermek üzere kurulmuştur? a. Bizans seçme birliklerinin sürekli ayaklanmaları b. Toprağa yerleşik sınır birlikleri sisteminin işlemez hale gelmesi c. Anadolu köylülerinin askeri hizmette ısrarı d. Devleti sadakatsiz ve yetersiz sayıdaki yabancıücretli askerlere bağımlılıktan kurtarmak e. Eski ordu birliklerinin iç çatışmaları 7. İkonoklast devrin Doğu-Batı ilişkileri açısından neden olduğu en önemli siyasi sonuç aşağıdakilerden hangisidir? a. Bizans imparatorluğunun Batı Avrupa’daki topraklarını kaybetmesi b. Papa III. Leon’un Büyük Karl’a Batı Roma imparatorluk tacını giydirmesi c. Kısa Pepen’in Papalığa Bizans karşıtı baskıları d. Papalığın Bizans’ın egemenliğinden çıkarak Frank krallarının kontrolüne girmesi e. Batılı hristiyanların Doğu Roma’dan uzaklaşması 122 Genel Uygarlık Tarihi Okuma Parçası 8. Aşağıdakilerden hangisi Bizans İmparatorluğunun çöküşünün nedenlerinden biri olamaz? a. Thema sisteminin çöküşü ve büyük toprak kayıpları b. Venedik ve Ceneviz gibi İtalyan devletlerinin Bizans ekonomisine hakim olması c. Eyaletlerdeki idarecilerin merkezi idareden uzaklaşması d. Hanedan içindeki taht mücadelelerin yıkıcı etkileri e. İmparatorların Latin dostu ve Union taraftarı politikaları 9. Aşağıdakilerden hangisi Bizans sanat ve mimarisinin özelliklerinden biri değildir? a. Hellenistik ve Roma sanatının etkili olduğu bir sanattır b. Suriye ve Mısır’ın sanatsal geleneklerine öykünen bir sanattır c. Önasya ve Anadolu kültürlerinin etkisi altında kalmıştır d. Arap ve Pers estetiğinden etkilenmiştir e. Kavimler göçü sonrası Germen sanatının etkisi altına girmiştir 10. Aşağıdakilerden hangisi Palaiologlar dönemi Bizans tarihini en iyi şekilde özetler? a. Hanedan içi çekişmeler, Türk düşmanlığı, Latin dostu dış politika b. İç savaşlar, Bizans’ın Osmanlı vassallığı, Union sorunu, ekonominin Latinlerce sömürülmesi c. Bizans ekonomisindeki Latin egemenliği, Osmanlı taraftarı politikalar d. Slav-dostu politikalar, Latin düşmanlığı, Venedik-Bizans ittifakları e. Papalıkla Union konusundaki müzakereler, Osmanlı taraftarı politikalar Ortaçağ düşünce sistemini belirleyen tek etken yalnızca Hıristiyanlık dininin dogmaları değildir. Ortaçağ düşüncesi incelenmek istendiğinde bu dönemdeki bilimsel çalışmaların siyasi, toplumsal olayların teknolojik gelişmelerin ve Antikçağ düşüncesiyle İslam Dünyası’nda yapılmış çalışmaların da birer faktör olarak ele alınması gerekir. Batı Dünyası’nda 17. yüzyılda gerçekleşmiş olan bilimsel devrimi, 12. ve 16. yüzyıllar arasında ortaya çıkmış olan bilimsel, toplumsal ve siyasi olaylar hazırlamıştır. Bu olayları şekillendiren ve Batı Dünyası’nda bilimsel devrimin ortaya çıkmasında etkili olan üç temel etmen vardır. Bu etmenlerden birincisi 12. ve 13. yüzyıllar boyunca Yunan ve İslam bilimsel eserlerinin Latinceye çevrilmesidir. Bu etmen, bilimsel devrimin oluşması sürecinde diğer iki etmene göre daha temel ve zorunlu bir işleve sahiptir. Çünkü Ortaçağ biliminin şekillenmesi büyük ölçüde, daha önce üretilmiş bilginin Batı’ya aktarılması ile gerçekleşmiştir. Bu aktarılma işleminde, savaşların ve ticari ilişkilerin de önemli rolü olmuştur. Emeviler Dönemi’nde (661- 750) Müslümanların İspanya’yı fethetmeleri ile birlikte, İslam Dünyası’nda üretilen bilimsel kaynakların Avrupa’ya aktarılmış olması, bu durumun belirgin ve bilinen kanıtıdır. Bu etkileşim ve kültür alışverişi, 431 yılında Efes konsilinden sonra sürgüne gönderilen Nestorius ve yandaşlarının Antik Yunan ve Roma eserlerini de beraberlerinde getirerek Urfa-Harran civarlarına yerleşmeleri ve burada Arap ve Fars toplumlarıyla etkileşime girmeleriyle başlamıştır. Böylece bu eserler Süryanice, Sanskritçe, Yunanca, Latince ve Pehlevice’den çevrilerek dönemin bilimsel altyapısını oluşturmuştur. Bu şekilde gerçekleşen çeviri faaliyetleri Avrupa’da Skolastik Dönemin güçlenmesini ve bunun sonucu bilimsel çalışmaların ve eğitim sisteminin yeniden yapılanmasını beraberinde getirmiştir. Bu bakımdan 11. yüzyılın sonları Ortaçağ düşünce tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır. Çünkü bu dönemde İslam Dünyası, hem bilimsel çalışmalar hem de yetişmiş bilim adamları açısından Avrupa’dan daha ileri düzeydi. Yunanca, Arapça ve Farsça eserlerin Latince’ye kazandırılması için İspanya’da Toledo’da başpiskopos Raymond de Sauvetat tarafından bir çeviri okulu kurulmuş olması bunun açık kanıtıdır. Bilimsel devrimin oluşumunu sağlayan ikinci etmen ise, Ortaçağ’da üniversitelerin ortaya çıkması ve kurumsallaşmalarıdır. Kaynak: http://www.populertarih.com/ortacagda-ilkuniversiteler-studium-generale/ (erişim: 27.03.2011) 4. Ünite - Avrupa-Doğu Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarlığı (MS. 4-15. Yüzyıl) 123 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Erken Ortaçağ’da İdari Yapı: Feodal Sistem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Kilise-Devlet İlişkileri ve Cluny Reformu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Kilise-Devlet İlişkileri ve Cluny Reformu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Halk Ayaklanması ve Magna Carta” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Ortaçağ Avrupası’nda Kültür, Sanat ve Mimari-Dil ve Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “ Heracleius Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “III. Leon Dönemi ve İkonoklasm (Tasvir Kırıcılık) konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Palaiologos Hanedanı Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Doğu Roma (Bizans)’da Kültür, Sanat ve Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise “Palaiologos Hanedanı Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 5. yüzyıl Avrupa’sını politik anlamda dönüşüme sürükleyen en önemli olay içteki politik karışıklıklar (iç savaşlar) ve ekonomik bunalımlarla zaten sarsılmış durumda olan Roma İmparatorluğu’nun Kavimler Göçü’nün vurduğu son darbeyle çökmesidir. Bu olay Batı Avrupa topraklarında bir otorite boşluğunu ve anarşi ortamını beraberinde getirmiştir. Roma’nın tüm imparatorluğu saran memur ağı artık yoktur. Avrupa genel olarak Germenler arasında şu şekilde paylaşılmıştı: İtalya’da Ostrogot Krallığı (476), İspanya’da Visigot Krallığı (475), Kuzey Afrika’da Vandal Krallığı (429). Bu üç krallık Doğu’daki Roma imparatorunun onayını almayı da ihmal etmemişlerdir. Dönemiekonomik açıdan değerlendirirsek; feodal soylu sınıfın geçimini sağladığı ve içine sadece emekçi güç olan çiftçi köylüleri koyabileceğimiz Malikâne Sistemi bu döneme damgasını vurmuştur. Sıra Sizde 2 Alman kralı I. Otto (936-973)’nun Batı Roma imparatoru olur olmaz Papalık Devleti’ni resmen tanıması ve kiliseyi koruması altına almasıyla kilise hiyerarşisi içinde yer alan piskopos ve baş keşişler imparatorluğun atanmış memurları ve bürokratları oldular. Papalar, imparatorluk onayı olmadan tahta çıkamıyorlar ve onun kılıcının gölgesinde hüküm sürüyorlardı. Roma Kilisesi dünyevi otoriteye Fransa’nın Cluny manastırındaki reform hareketini destekleyerek karşı çıktı. Cluny tarikati, kiliseyi politik güçlere meydan okuyacak pozisyona yükseltti. Cluny keşişleri, halkın kiliseye duyduğu saygıdan destek aldı. Kilise, o dünyanın zorluklarından ve tehlikelerinden umutsuzluğa düşen insanlara öbür dünyada kurtuluş sözü veren tek kurumdu. Sıra Sizde 3 Bu araç ticarettir. Avrupa kentlerinin yükselişe geçmesi ticari faaliyetlerin ivme kazanmasını tetikleyen bir etkendi. Bu nedenle tüccar sınıfının bugünün Batı Avrupa kentlerini yaratarak Ortaçağ uygarlığına en büyük hizmeti yaptığı belirtilmelidir. Sıra Sizde 4 Avrupa kentlerinde uzak ülkelerle ticaretten büyük karlar elde edip zengin olan tüccar sınıfı ortaya çıktı. Bu kent soylu sınıf aristokrasiye karşı lonca teşkilatı altında güçlerini birleştirdi. 1350’deki vebadan sonra savunmada kalan aristokrasi lonca liderlerine kent idaresinde temsil hakkı verdi. Loncalar politik güç kazanınca, yerel endüstrileri koruyan yasalar çıkardılar. Krallara destek veren kentler, feodal toplumdan ulusal monarşiye geçişte büyük rol oynadılar: kentler, kralları aristokratlara karşı güçlü kılan insanî, maddi ve teknolojik kaynaklara sahipti. Krallara kent burjuvazisiyle ittifaka iten bir başka neden de kentlerin krallıkları yönetmede etkili bir araç olan Roma hukukunu bilen eğitimli bürokrat ve hukukçuları yetiştiren üniversitelere sahip olmasıydı. Böylece feodal yönetimleri ortadan kalktı. 11-14. yüzyıllarda kentler özgürlük ve otonomi elde ettiler. Böylece antikçağdaki gibi Batı Uygarlığı’nın kültür merkezleri oldular. Sıra Sizde 5 Romanesk sanatın en önemli örnekleri Ortaçağ’ın büyük manastır yapılarıdır. Bunlar, yalnız dinsel değil, sosyal ve kültürel etkinliklere de ev sahipliği yapan ya- 124 Genel Uygarlık Tarihi pılar topluluğudur. Gotik sanat denildiğinde akla gelen sivri çatı ve kuleleriyle göğe (Tanrı’ya) doğru yükselen, dev boyutlu katedral yapılarıdır. Sıra Sizde 6 İmparatorlar bundan sonra Tanrı tarafından seçildiğine inanılan, Tanrı krallığının yeryüzündeki temsilcisi, sadece Tanrı’ya karşı sorumlu ve bu nedenle tebaasının mutlak itaatini hak eden doğulu despot bir hükümdar caeseropapistik (dünyevi hükümdar ve ruhani lider) bir karakter kazanmıştır. Sıra Sizde 7 726’da Papalığın Bizans’ın ikonoklasm politikasını reddetmesi Bizans toplumunu böldü. İkona tapınım merkezleri manastırlarda yaşayan keşişler başta ruhban sınıfıyla imparatorluk makamını karşı karşıya getirdi. Sorun, imparatorluk otoritesinin tüm devlet makamları gibi kilise üzerine de genişletilip genişletilemeyeceğiyle ilgiliydi. İkonoklasm mücadelesi, kendini Tanrının yeryüzündeki gölgesi gören imparatorun kilise üzerinde kontrolünü kurmaya yönelikti. Erken Bizans döneminde Bizans’ın himayesindeki Papalık, imparatorların ikonoklasmı desteklemesi ve Batı’ya ilgisizliği iki taraf arasındaki bağı kopardı. 751’de İtalya’daki Bizans kenti Ravenna’nın Lombardlara kaybedilmesiyle buradaki eksarkhlık ortadan kalkınca savunmasız kalan Papa II. Stephen, Frank major domusu Kısa Pepin’i hami edindi. V. Constantinos döneminde ikona karşıtı teoloji önemli ölçüde güçlenince kristolojik tartışmalar iki kilise arasındaki anlaşmazlıkları iyice çıkmaza soktu. Sıra Sizde 8 Komnenos Hanedanı Dönemi’nden (1080-1203) başlayarak imparatorların sırasıyla Venedik, Ceneviz ve Pisa gibi İtalyan güçlerine ticari kapitülasyonlar verilmesi devletin ticaret-iç piyasasının yabancı güçlerin eline geçmesine neden oldu. Dış tehditlere karşı Venedik donanmasının yardımına bel bağlayan devlet Bizans donanmasının önemsizleşmesine göz yumdu. Palaiologos hanedanı döneminde (1261-1453) devletin kaynaklarını tüketen iç savaşlar onu içerden güçsüzleştirmiştir. Bu da Osmanlı güçleri karşısında iyice savunmasız ve kırılgan bir hale sokmuştur. Sıra Sizde 9 Bizans sanatı devletin hâkim olduğu Anadolu, Mısır, Suriye ve Filistin gibi antik değerlerin etkilerini sürdürdüğü coğrafyanın sanatından ve İran ve Arap uygarlıklarının estetik ve sanatından etkilendi. Büyük İskender, ,Ön Asya’dan Hindistan’a kadarki bölgeyi birleştirmişti. Ölümünden sonraki Hellenistik devrin uygarlığı, Roma uygarlığı ve yaşam kurallarını şekillendiren hristiyanlık Bizans uygarlığını besleyen kaynaklardır. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Akyürek, E. (1997). Sanatın Ortaçağı, Türk, Bizans ve Batı Sanatı Üzerine Yazılar, İstanbul. Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, Savaş Yayınları, Ankara. Eyice, S. (1982). “Türkiye’de Bizans Sanatı”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, cilt.3, Görsel Yayınları, İstanbul, s. 514-564 İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), İstanbul. Jorga, N.(2005). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1300-1451) I, İstanbul. Kastritsis, D.J.(2010). Bayezid’in Oğulları (1402- 1413), İstanbul. Le Golf J. (1994). Ortaçağda Entelektüeller, (çev. M.A.Kılıçbay), İstanbul. Le Goff, J. (1999). Ortaçağ Batı Uygarlığı, (çev. H. Güven-U. Güven), (1. Baskı), İzmir. Nicol, D. (1993). Bizans’ın Son Yüzyılları (1261- 1453), İstanbul. Ostrogorsky, G. (1995). Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Runciman, S. (1993). Byzantine Civilisation, New York. Seidler, G.L. (1980). Bizans Siyasal Düşüncesi, (çev. Mete Tunçay), Ankara. Tanilli, S. (1995). Yüzyılların Gerçeği ve Mirası. İnsanlık Tarihine Giriş, Ortaçağ, c. II, (4. Baskı), İstanbul. Yıldız, H. D. (1982). “Bizans Tarihi”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, cilt.3, Görsel Yayınları, İstanbul, s. 434-511. 5 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İslâmiyet öncesi Arabistan’ın yaşam koşullarını ve dinî manzarasını genel hatlarıyla açıklayabilecek, İslâmiyet’in hangi koşullar altında ortaya çıktığını kavrayabilecek, Hz. Peygamber’in yapmış olduğu kutsal savaşları açıklayabilecek, İslâmiyet’in yeni gelişme dönemini tartışabilecek, Dört halife döneminin ayrıntılarını açıklayabilecek, Emevîler ve Abbasîler döneminin olaylarını ve iktidar mücadelelerini kronolojik bir sıralama içerisinde anlatabilecek, Endülüs Emevî Devleti’nin genel hatlarını açıklayabilecek, Abbasî Devleti’nin gelişimini kavrayabilecek, İslâm kültür ve uygarlığını tartışabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Arabistan • Hz. Muhammed • Hz. Peygamber • Kutsal Savaşlar • Hz. Ebûbekir • Hz. Ömer • Hz. Osman • Hz. Ali • Emevîler • Muaviye • Yezid • Kerbelâ Olayı • Endülüs Emevîleri • Abbasîler • Hârûn Reşid • İbn-i Sina İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi İslâm Tarihi ve Uygarlığı • İSLÂMİYET’TEN ÖNCE ARABİSTAN • İSLÂMİYET’İN DOĞUŞU • HZ. MUHAMMED DÖNEMİNDE YAPILAN SAVAŞLAR • İSLÂMİYET’İN YENİ GELİŞME DÖNEMİ • DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661) • EMEVÎLER DÖNEMİ (661-750) • ENDÜLÜS EMEVÎ DEVLETİ (756-1031) • ABBASÎLER DÖNEMİ (750-1258) • İSLÂM KÜLTÜR VE UYGARLIĞI GENEL UYGARLIK TARİHİ İSLÂMİYET’TEN ÖNCE ARABİSTAN Yaşam Şartları ve Din Arabistan, 4. ve 6. yüzyıllar arasında yoksulluk ve bedevîleşme çağı olarak tabir edilen bir tür karanlık çağa gömülmüştür. Müslümanlar, söz konusu dönemi Cahiliye olarak isimlendirirler. İslâmiyet’in doğuşundan önceki dönemde, Arap halkı, bedevî kabileleri şeklinde örgütlenmişti. Geçimlerini, sürülerinin yanı sıra kervan ticareti ve yağmacılıkla sağlıyorlardı. Kabilenin siyasî örgütlenmesinde liderliği, adına seyyid veya şeyh denilen önderler üstlenmişti. Göçebelerin dini, eski Sâmîler’in putperestliğiyle yakından ilgili olup, ayrıca en önemlileri Lât, Menât, Uzza ve Hübel olan ilahları da mevcuttu. Göçebeler, ilahlarını bir kutsal emanet gibi taşırlar ve savaşlarda mutlaka yanlarında bulundururlardı. Dini inkâr etmek ihanet anlamına geleceği gibi, dine riayet, aynı zamanda siyasî itaatin de göstergesiydi. Putperestliğin dışında, Arabistan’da Hanîf dini denilen İbrahim milletinin dini de iz bırakmış gibiydi. Bunlar, şirki asla kabul etmeyip, bir Allah’a inanmak ve Allah’ın rızasına uymak, doğruluğa meyletmek, Hacca gitmek, sünnet olmak gibi dinî gelenekleri yerine getirenlerdir. Kur’an’da İslâm, Hz. İbrahim’in dininin yeniden canlandırılması olarak tanımlanmaktadır. İslâm Tarihi ve Uygarlığı Cahiliye: İslâm’dan önceki Arap devrinin adı olup, Hz. Muhammed’den önce Arap yarımadasındaki puta tapma devri olarak da değerlendirilmektedir. Şeyh: Kabile mensuplarına yol göstermekten çok, onların genel görüşlerine uygun hareket ederdi. Hiç kimseye görev veremez ve ceza kesemezdi. Bu gibi hak ve görevler, kabile içindeki bazı ailelere ait olup, bu konuda dışarıdan müdahale söz konusu değildi. Şirk: Birini Allah’a şerik, ortak olarak görme, putları, Allah’a tekaddüm etme, yani önceleme Şekil 5.1 İslamlığın Yayılışı 128 Genel Uygarlık Tarihi İSLÂMİYET’İN DOĞUŞU Hz. Muhammed’in Peygamberlik Öncesi Yaşamı Hazreti Muhammed, Rebiü’l-evvel ayının on ikinci pazartesi gecesi Mekke’de Beni Haşim mahallesinde dünyaya geldi. Mîlâdî takvim, 20 Nisan 571 yılına işaret etmektedir. Babası, Mekke’nin ileri gelenlerinden Abdülmuttalib’in oğlu Abdullah, annesi ise Veheb kızı Âmine’dir. Dedesi Abdülmuttalib’in mensup olduğu Hâşim soyu, Mekke’nin önde gelen aileleri arasındadır. Genel olarak Hz. Peygambere, Muhammed isminin dedesi tarafından verildiği kabul edilir. Anlamı, övülmüş, beğenilmiş, hamdedilmiş, bereketlendirilmiş demektir. Doğumundan önce babası Abdullah’ın ölümü, Peygamber’in ağır şartlar altında büyümesine sebep olmuştur. Bundan sonra dedesi Abdülmuttalib ve annesi Âmine’nin himayesinde büyüyen Hz. Muhammed, bir süre sonra Halime isimli bir sütanneye verilmiştir. Mekke’nin çok sıcak bir yer olması sebebiyle şehrin ileri gelenlerinin yeni doğan çocuklarını civardaki yaylalarda oturan sütannelere vermesi bir gelenek halini almıştı. Sütanne ile birlikte geçen üç yıldan sonra Halime, çok sevdiği bu çocuğun yanında bir yıl daha kalması için annesinin müsaadesini istemişti. Hz. Muhammed, sütanne yanında dört yıl kaldıktan sonra annesinin yanına gönderilmiştir. Âmine, oğlunu akrabalarıyla tanıştırmak ve özellikle babasının kabrini ziyaret etmek için Medine’ye götürdüğü sırada dönüş yolunda hastalanıp hayatını kaybetmiştir. Beraberinde bulunan Ümmü Eymen, onu dedesi Abdülmuttalib’e teslim etmiş, fakat dedesinin yanında geçen mutlu günler de çok kısa sürmüştü. Ölüm yatağındayken dedesi, torununu, oğlu Ebû Tâlib’in himayesine bırakmıştır. Hz. Hatice ile evleninceye kadar Ebû Tâlib’in yanında süren yaşamı, zaman zaman ailenin koyunlarını gütmekle, oniki yaşını tamamlamasıyla birlikte, amcasının yanında ticaretle uğraşarak geçmiştir. Daha genç yaşındayken Mekkeliler arasında kazandığı itibar Muhammedü’l-Emîn denmesine sebep olmuştur. Mekke’nin önde gelen ailesi Kureyş zenginlerinden olan Hatice adına yaptığı ticaret seferi, ilerideki evliliğinin temelini de atmıştır. Bu tarihten sonra Hz. Muhammed’in hayatında bir refah dönemi başlamış ve Hz. Hatice ile olan evliliğinden, dördü kız ikisi erkek olmak üzere altı çocuğu olmuş, ancak erkek çocukları kısa süre içinde hayatlarını kaybetmişlerdir. Ayrıca, Mısır’lı Mâriye’den de İbrahim isimli bir oğlu daha olmuş, o da iki yaşına girmeden hayatını kaybetmiştir. Arabistan’da yaşanan kıtlık yıllarında sıkıntı yaşayan amcası Ebû Talib’e yardım amacıyla yeğeni Ali’yi yanına almıştı. Bir köle olarak verilen Zeyd bin Harise ve yeğeni Ali, kaybettiği evlatlarının yerini tutmuşlardı. Hz. Muhammed’in Peygamberliği Hz. Muhammed, 40 yaşına yaklaştığı zaman, iç dünyasına dönük bir yaşam biçimini tercih etmiş ve özellikle Haram aylarda (Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep) Hira Dağı’ndaki bir mağaraya çekilmeye başlamıştır. Hz. Muhammed’e Peygamberlik çağrısı kırkıncı yaşına doğru, Ramazan ayında bir gece, Hira dağında gelmiştir. Cebrail, tefekkür halinde olan Hz. Muhammed’e görünmüş ve Oku! demiştir. Bu ilk mesajı, diğer vahiyler izlemiş ve Kur’an’da yerini bulmuştur. Hz. Muhammed, peygamberliğinin ilk yıllarında ailesi ve yakın çevresinde taraftar bulmuştur. Tebliğ görevinin emredildiği ayet indirildikten sonra Hz. Peygamberin eşi Hz. Hatice, ardından azâd ettiği kölesi Zeyd ve yeğeni Ali de Müslüman olmuşlardır. Hz. Peygamber, önce aile efradı, sonra yakın akrabaları, daha sonra Hâşim soyu: Hz. Peygamber’in dedesinin babası olan Haşim’in neslinden olanlara verilen isim olup, Beni Haşim olarak da isimlendirilmektedir. Haşimoğulları anlamına gelmektedir. Kureyş: Hz. Muhammed’in mensup olduğu Arap kabilesinin adı olup, Kâbe’nin korunması bu aileye aitti. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 129 da çevresindeki önemli insanlara yeni dinin emirlerini ulaştırmaya başlamıştır. Bu gelişmelere öfkelenen Mekke ileri gelenleri, yeni müminlerle uğraşmaya başlamıştır. Müslümanları, Kureyşlilerin zulmünden kurtarmak isteyen Hz. Muhammed, bir kısım Müslüman’ın, Habeşistan’a göç etmesini gerekli görmüştür. Nihayet, Müslümanlara uygulanan zulüm ve baskılar, yeni dinin Mekke’de tebliğ edilemeyeceğini ortaya koymuş ve Hz. Peygamber, Taif ’e göç etmeye dönük sonuç alınamayan bir denemeden sonra Medine ahalisinin şehirlerine yerleşme teklifini kabul etmiştir. Hicret (622) Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü - Hicret- bir dönüm noktasıdır ve haklı olarak Müslüman takvimine başlangıç teşkil etmiştir. Tarihler (MS. 622) Rebiü’l-Evvel ayının 12. gününü işaret ederken Hz. Muhammed, Medine’ye ulaşmıştır. Mekke’de, Peygamberi olduğu dini tebliğ etmeye çalışırken Medine’de siyasî ve sosyal işlerle de meşgul olan bir önder haline gelmiştir. İlk olarak, Müslümanların ibadetlerini yerine getirecekleri bir câmi inşa ettirmiştir. Ardından, Muhâcirle Ensâr arasındaki dinî ve sosyal bağları kuvvetlendirmek için onları birbiriyle kardeş ilan etmiş ve toplumlar arası dengeyi sağlamaya çalışmıştır. Medine’de kurulan yeni düzenin kısmen istikrara kavuşturulmasıyla Mekke’ye giden ticaret ve kervan yolları üzerinde bulunan Medine şehri, daha güçlü ve önemli hale gelmiştir. Hz. Muhammed, bu önemli ticaret yolunu kontrol altında tutmak için bazı girişimlerde bulunmuş ve Mekke ticaretine karşı düzenlenen seferlerle Mekke etrafında bir kuşatma çemberi kurulurken Medine’deki Müslümanların servet ve itibarı da artmıştır. Hicret nedir ve Hz. Peygamber Hicret’in ardından hangi sonuçlara ulaşmıştır? HZ. MUHAMMED DÖNEMİNDE YAPILAN SAVAŞLAR Bedir Savaşı (624) Hicret’in ikinci yılında Mekkeliler, Ebû Süfyan’ın başkanlığında çok büyük bir ticaret kervanı hazırlamışlardı. Kureyşliler, bu kervanın, Suriye’den dönüşünde, Müslümanlar tarafından yağma edileceğinden endişe etmişler ve Ebû Cehil’in kumandasında yaklaşık 950 kişilik bir kuvveti, kervanı korumak üzere harekete geçirmişlerdi. Kervan, hiç bir hücuma maruz kalmadan Mekke’ye ulaştığı halde, Kureyş ordusu geri dönmedi. Durumdan haberdar olan Hz. Muhammed, yaklaşık 300 kişilik bir orduyla onlara karşı koymaya karar verdi. Bedir’deki savaş, Müslümanların galibiyetiyle sonuçlandı. Ebu Cehil ve pek çok İslâm düşmanının öldüğü savaşta, Müslümanlar toplam 14 kayıp vermiş ve önemli ganimetler elde etmiştir. Uhud Savaşı (625) Bedir’deki mağlubiyetin ardından Kureyşliler, yaklaşık 3.000 kişilik bir ordu ile Medine’yi hedef aldılar. Hz. Muhammed’in, şehirde kalarak savunma yapılmasını önermesine rağmen ortaya çıkan farklı görüşler sonucunda Mekkelilerin şehrin dışında karşılanmasına karar verildi. Savaş, Medine’ye çok yakın olan Uhud Dağı eteklerinde yapıldı. Müslümanlar başta başarılar elde etmişlerse de kısa süre içerisinde savaş aleyhlerine dönmüştür. Başta, Hz. Hamza olmak üzere birçok Müslüman savaşta şehit olmuş ve Kureyş, bu savaştan çok az kayıpla, galip ayrılmıştır. Muhâcirûn (göçmenler): Mekke’den göç eden Müslümanlara, göç etmeleri sebebiyle verilen isimdir. Ensâr (yardımcılar): Medineli Müslümanlara Muhacirlere ve Peygambere yardımlarından dolayı verilen isimdir. 1 Ebu Süfyan: Kureyş’in bir kolu olan Beni Ümeyye’nin reisi, Muaviye’nin babası ve Hz. Muhammed’in karşı safında yer alan bir kişidir. Hz. Hamza: Hz. Peygamber’in amcalarından biridir. 130 Genel Uygarlık Tarihi Hendek Savaşı (627) Müslümanların, Kureyşlilerle üçüncü büyük karşılaşması, Hendek savaşında olmuştur. Yaklaşık 10.000 kişilik bir Mekke ordusu Medine’ye gelerek şehri kuşatmıştır. Selman-ı Farisî’nin, Fars ülkesinde saldırıya uğrayan bir şehrin hendek kazılarak savunulacağı görüşü, Müslümanlar tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Yirmi gün süren savaşta kazılan hendekler, Kureyş’i büyük şaşkınlığa uğratmış ve tükenen erzak da dağılmalarına neden olmuştur. Hendek savaşında Müslümanlardan 6 kişi şehit olmuştur. Hendek Savaşı’nda uygulanan yöntem kimin görüşüydü ve Müslümanlar bu yöntemle hangi sonuçları elde etmiştir? Hudeybiye Anlaşması (628) Hicret’in 6. yılında Hz. Peygamber, binden fazla kişiyle birlikte, Mekke’ye doğru yola çıkmış, bu duruma Mekke ileri gelenleri itiraz etmişlerdir. İki taraf, Mekke yakınlarındaki Hudeybiye’de buluşarak adına Hudeybiye denilen bir anlaşmaya varmışlardır. Anlaşma ile Müslümanlar’ın, Mekkelilerle eşitliği sağlanmış ve birçok kabilenin Hz. Peygamberle ittifak yapması sonucu, Medine’nin hâkimiyeti öne çıkmıştır. On yılı kapsayan anlaşmayla Müslümanlar, ertesi yıl Mekke’ye, Hac seferinde bulunmak ve orada üç gün kalmak hakkını da elde etmişlerdir. İSLÂMİYET’İN YENİ GELİŞME DÖNEMİ Hudeybiye Anlaşması sonrasında Hz. Peygamber civar kabileleri İslâm’a davet ederek ve komşu ülkelere mektuplar göndererek dış ilişkileri başlatmıştır. Hz. Muhammed, dış ilişkilerin yanı sıra siyasî ve sosyal meselelerin çözümü için de uğraş vermiştir. Yahudiler ile imzalanan anlaşmaya karşın özellikle Kaynuka Yahudileri anlaşma şartlarını ihlâl etmiş ve yapılan savaş, Müslümanların galibiyeti ile sonuçlanmış, yaklaşık 700 kişilik bir grup oturdukları yerden ayrılmıştır. Nadîr Yahudileri ise, taşınabilir mallarıyla birlikte Medine’den ayrılmıştır. Benî Kureyza Yahudilerinin yenilmesinden sonra sıra Hayber Yahudilerine gelmiş ve 628 yılının Mayıs ayında, Hayber’in alınmasıyla Yahudi sorunu önemli ölçüde çözüme kavuşturulmuştur. Bu dönemde, Peygamber’in asıl hedefi, Mekke’yi ele geçirmek ve Kâbe’yi putlardan temizlemekti. 629 senesinin Aralık ayında, Medine’den yola çıkan İslâm ordusu, kısa süre içerisinde kan dökmeden Mekke’yi ele geçirmiştir. Hz. Peygamber’in vefatından önce gerçekleştirdiği askerî seferlerin sonuncusu Tebük Seferi (630) olmuştur. Burada bir savaş yapılmamış, kuzey sınırlarını emniyet altına almak için bir dizi anlaşma imzalanmıştır. 622 yılında Medine’ye göç eden Hz. Peygamber, aradan geçen uzun sürede farz olan Hac görevini yerine getirememişti. 632 yılında Hz. Peygamber’in Hac yapacağı ilân olunmuş, Veda Haccında kendisine kalabalık bir heyet eşlik etmiştir. Hz. Peygamber, 8 Haziran 632 tarihinde kısa bir hastalıktan sonra vefat etmiştir. Büyük işler başardığı hayatında, Batı Arabistan’ın putperest kavimlerine İslâm’ı kabul ettirmiş ve bu dini bir kitapla pekiştirmiştir. İslâm inancına göre, o peygamberlerin sonuncusu olup vefatıyla birlikte insanlık için gönderilen vahiyler de son bulmuştur. Selman-ı Farisî: Hz. Peygamber’in en önemli arkadaşlarından biri olup, aslen İranlı’dır. Mabeh b. Buzahşah olan ismini, Hz. Peygamber Selman olarak değiştirdi. Farisî (İranlı) mahlasıyla birlikte Selman-ı Farisî adıyla anıldı. 2 Hayber: Şam ticaret yolu üzerinde, hurma bahçeleri ve verimli toprakları bulunan, büyük ve küçük kalelerden oluşan bir bölgeydi. Medine civarından kaçıp gelen Yahudilerin çoğu burada toplanmışlardı. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 131 DÖRT HALİFE DÖNEMİ (632-661) Hz. Ebûbekir’in Halifeliği (632-634) Hz. Peygamber’in ölümünden sonra Müslümanların yönetimine birinin geçmesi gerekiyordu. Bu dönemde, Hz. Ebûbekir, Hz. Ömer, Hz. Osman gibi önemli isimlerin mensup olduğu Muhâcirler, Sad b. Ubâde’nin lideri olduğu Ensâr, Hz. Ali ve Hz. Peygamber’in amcası Hz. Abbas’ın mensup olduğu Âl-i Beyt ve nihayet Muaviye’nin başında bulunduğu Emevîler isimli gruplar vardı. Böyle karışık bir ortamda, Hz. Peygamber’in yakın çevresi, İslam’ı ilk kabul edenlerden Hz. Ebûbekir’i halife olarak seçti. Bundan böyle halifelik kurumu, İslâm dünyasının en önemli dinî ve siyâsî makamı olacaktı. Hz. Ebûbekir, ilk olarak, kabileler arasında ortaya çıkan Ridde hareketlerini önlemekle işe başladı. Halifenin en büyük hizmetlerinden biri, yalancı peygamberler ve irtidâd olaylarının kökünden halledilmesi olmuştur. Bir kısım gönüllü Hâlid b. Velid komutasında asilerin üzerine gönderilmiş ve 633 yılında yalancı peygamber Müseylime’ye karşı kazanılan Arkaba (veya Akrabâ) zaferinden sonra Yemame bölgesi, Medine’nin hâkimiyeti altına girmiştir. Bu zafer, İslâm fetih hareketlerinin de başlangıcı anlamına gelir. Nitekim, Irak, Suriye ve Mısır’a komşu bölgelerdeki fetihler de bu döneme rastlar. Hz. Peygamber zamanında, vahiy kâtipleri tarafından kâğıt parçaları, kürek kemikleri, deri üzerine yazılarak ezberlenen Kur’an, Vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sâbit başkanlığındaki bir heyet tarafından Hz. Ebûbekir döneminde kitap (Mushaf) haline getirilmiştir. Hz. Ömer Dönemi (634-644) Hz. Ebûbekir’in ölümünden sonra Hz. Ömer halife olmuştur. Hz. Ebûbekir, daha çok sosyal ve siyasî istikrarın sağlanması ile meşgul olmuş, hilafetinin son aylarında fetih hareketleri için bazı önemli adımlar da atmıştır. Bu fetihlerdeki en önemli rol Hz. Ebûbekir’in başkumandanı Hâlid b. Velid’e aittir. Hâlid b. Velid, 634 Nisanı’nda Şam’a girmiştir. Arap ordularının Şam’ı ele geçirmesinden sonra Hâlid, kuzeye doğru ilerlerken diğer kuvvetler Filistin’e yayıldılar. Heraklios’un, süvari birliğiyle harekete geçmesi sonucunda, Araplar Şam’dan Yermuk nehri sahiline çekildiler. Temmuz 636’da, Yermuk’ta, Bizans’ın yenilmesiyle Suriye ve Filistin hemen hemen fethedildi. Bu fetihlerin ardından Hâlid b. Velid başkumandanlıktan alınıp yerine Ebû Ubeyde getirildi. Suriye’de kazanılan başarılar, Filistin, Mısır ve Kuzey Afrika’nın fethine zemin hazırlamış ve Amr b. As komutasındaki Müslüman orduları, dört ay süren bir kuşatmanın ardından 637 tarihinde Kudüs’ü alarak Mısır’ın fethi için uygun ortamı da hazırlamışlardı. Amr b. As, 639 tarihinde Ariş’i almış; Fustat’ı 641 yılında ele geçirmiş ve Müslüman birlikleri 642 yılında, İskenderiye’yi fethetmişlerdir. Batıdaki fetihlerin yanı sıra kuzeyde, Irak’ta da bir takım faaliyetler başlamış ve Hâlid b. Velid’in elde ettiği başarılar, Müslümanları yeni fetihler için cesaretlendirmiştir. Kâdisiye Savaşı (635)’yla, İranlılar yenilmiş ve Müslümanlara, İran’ın kapıları açılmıştır. Arap orduları birkaç önemli zaferle Irak’ı tamamen ele geçirmiş ve Zağros Dağları eteklerine kadar olan bölgeye hâkim olmuşlardır. 642 yılında yapılan Nihâvend Savaşı ile İran ordusu tamamen yenilmiştir. Arap tarihleri bu başarıdan ‘zaferlerin zaferi’ veya ‘en büyük zafer’ olarak bahsetmişlerdir. Bu zaferden yaklaşık dokuz yıl sonra son Sâsânî hükümdarı Yezdicürd’ün öldürülmesiyle Sâsânî Devleti yıkılmıştır. Ridde: İslâm dininden dönmeye verilen addır. 132 Genel Uygarlık Tarihi Hz. Ömer döneminin sonuna yaklaşıldığında, İslâm Devleti’nin sınırları, Mısır, Anadolu’nun güney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve İran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmış bulunuyordu. Hz. Ömer, Kasım 644 tarihinde İranlı bir köle olan Ebû Lülü tarafından hançerlenerek öldürülmüştür. Hz. Osman Dönemi (644-656) Hz. Ömer, ölüm döşeğinde, Ashab’dan altı kişilik bir şûra atamış ve bunları aralarından birini halife seçmek üzere görevlendirmiştir. Şûra, Hz. Osman’ı 644 yılında halife olarak belirlemiştir. Hz. Osman devrinin ilk yıllarında fetih hareketlerine devam edilmiştir. Taberistan alınmış ve Türkistan’a ilk akınlar başlamıştır. Şam valisi Muaviye, Anadolu’nun bazı bölgeleri ile Kıbrıs ve Rodos’u fethetmiş ve Kıbrıs yıllık vergiye bağlanmıştır. Ayrıca, Afrika’nın kuzey kısımları ele geçirilmiştir. Bu dönemde Kur’an’ın değişik biçimde okunmasından ortaya çıkan ihtilafın çözülmesi için Hz. Ebûbekir devrinde mushaf haline getirilen nüshadan istinsah (kopya) yapılmıştır. Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer döneminde Emevîlere rağbet edilmemiş, Hz. Osman ise halifeliği süresince kendi akrabalarına yakınlık göstermiş başta Muaviye olmak üzere Emevî soyundan olan valiler büyük arazi sahibi olmuşlardı. Bütün bunlar, halkı devlet idaresinden soğutmuş ve her tarafta genel bir hoşnutsuzluk yaratmıştı. 656 yılında memnuniyetsizliklerini ifade etmek için Mısır’dan Medine’ye gelmiş olan bir grup, halifenin evini basarak onu ağır şekilde yaraladılar. Bu olayın ardından Hz. Osman hayatını kaybetti. Hz. Osman’ın öldürülmesi, İslâm tarihinde bir dönüm noktası olup İslâm’da birliğin ifadesi olan halifelik kurumunun dinî itibarı zedelenmiştir. Hz. Ali Dönemi (656-661) Hz. Osman’ın öldürülmesi, İslâm tarihinde sürüp giden birçok kanlı olayın başlangıcı olmuştur. Hz. Osman’dan sonra halifelik makamına Hz. Ali seçilmiştir. Ashab’ın bir kısmı yeni halifeye biat etmekte tereddüt göstermiştir. Hz. Ali hilafete geçtiğinde bir takım gruplar da siyasî alanda mücadele ediyorlardı. Bu gruplar: • Liderliğini, Suriye ve Filistin valisi Muaviye’nin yaptığı Emevîler, • Talha ve Zübeyr’in içinde bulunduğu ve daha sonra Hz. Ayşe’nin etrafında toplanacak Medine grubu. • Allah’ın emri ve Peygamber’in sünneti üzerine yaşamayı seçen dindar grup, • Hz. Ali ve onu destekleyenler. Hz. Ali halifelik makamına geçer geçmez, Talha ve Zübeyr, Hz. Osman’ın katillerinin bulunması için Mekke’de Hz. Ayşe ile bir araya gelerek muhalefete başladılar. Mekke’de kalarak Medine’ye karşı muhalefet edemeyeceklerini anlayınca Basra’ya gittiler. Bütün bu yaşananların ardından Hz. Ali, Medine’deki desteğinin azaldığına inanarak 656 yılının Ekim ayında Kûfe’ye doğru yola çıktı. Böylece Medine, İslâm Devleti’nin siyasî merkezi olmaktan çıkmış ve ilk defa İslâm ordusu, Müslümanlardan oluşan bir başka orduyla karşı karşıya gelmiştir. Kûfelilerin desteğini kazanmış olan Hz. Ali, Basra üzerine yürümüş ve görüşmeler sonuçsuz kalınca savaş kaçınılmaz olmuş, muhalefetin başında bulunan Talha ve Zübeyr bu savaşta hayatlarını kaybetmişlerdir. İslâm tarihinde Cemel Vak‘ası (656) adı verilen bu savaş, Hz. Ayşe’nin bindiği devenin etrafında cereyan ettiği için bu şekilde isimlendirilmiştir. Savaş sonrasında Hz. Ali’nin halifeliği bütün Irak’ta tanınmış ve Kûfe merkez haline getirilmiştir. Ashab: Hz. Peygamber döneminde yaşamış, onu görmüş ve sohbet etmiş kimselere denir. Biat: İtaat etmek, kabul etmek, onaylamak 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 133 Hz. Osman’ın intikamını alma görevi, Emevî sülalesinin başında bulunan Suriye valisi Muaviye b. Ebû Süfyan’a kalmıştı. Muaviye, doğrudan halifelik makamında hak iddia etmiyor fakat Hz. Osman’ın ölümünden ötürü Hz. Ali’yi itham ederek makamına gölge düşürüyordu. Muaviye, Hz. Ali’nin kendi yerine gönderdiği valiyi kabul etmeyince halife, ordusuyla birlikte Suriye’ye doğru yola çıktı. İki ordu 657 yılında, Suriye sınırındaki Sıffîn yakınlarında karşılaştı. İlk çarpışmalarda Hz. Ali başarı elde etse de Muaviye bu durumu, Mısır valisi Amr b. As sayesinde değiştirdi. Mağlup durumdaki Suriyeliler, Kur’an sayfalarını mızraklarının ucuna takarak, meselenin çözümü için Kur’an’ın hükümlerine başvurulmasını istediler. Muaviye’nin taktiği etkisini göstermekte gecikmedi. İki taraftan seçilecek hakemler, meseleye bir çözüm bulacaklardı. İslâm Tarihi’nde Hakem Olayı olarak bilinen bu olayda, Ebû Musa el-Eşarî Hz. Ali’nin, Amr b. As ise Muaviye’nin hakemi olarak tayin edildi. Hakeme başvurma durumu, Hz. Ali’nin önüne kısa sürede bazı güçlükler çıkarmıştı. Bu hareketten memnun olmayan bazı taraftarları isyan ettiler. Hz. Ali’den ayrılarak Kûfe yakınlarındaki Harura’da toplanan bu grup ileride Hâricîler olarak adlandırılacaktı. Hakemler Ocak 659 tarihinde Ezruh’ta karşılaştılar. Hakemlerin verdiği karara göre, Hz. Ali ve Muaviye halife olmaktan azledilerek halkın oylarıyla yeni bir halife seçilecekti. Fakat durum değişmiş, Muaviye’nin hakemi Amr b. As, Hz. Ali’nin hakemi Ebû Musa el Eşarî’nin kararı uyarınca azledilen halifenin yerine kendi adayını tayin ettiğini ifade etmişti. Bu olay sonrasında Hz. Ali ve taraftarlarının etkisi azalmıştır. Muaviye, Mısır’ı ele geçirerek Hz. Ali’yi büyük bir kaynaktan daha mahrum etmiştir. 660 tarihinde ise Kudüs’te halifeliğini ilan ederek halkın kendisine biat etmesini sağlamıştır. Hz. Ali, Suriye üzerine bir sefer yapmanın gerekliliğine inanıyordu. Bunun için hazırlık yaptığı sırada, Ocak 661 yılında İbn Mülcem isimli bir Hâricî tarafından Kûfe camiinde namaz sırasında öldürüldü. Ölümünden sonra oğlu ve halefi durumunda bulunan, mizacı gereği barışsever olan Hz. Hasan, hakkını Muaviye’ye devretmek zorunda kaldı. Bu durum sonrasında, Muaviye, Irak’a girerek halkın biat etmesini sağlamış ve halifeliği bütün İslâm Devleti’nde tanınarak Emevî Devleti’nin temelleri de atılmıştır. Hz. Ali halife olduğu zaman siyaset sahnesinde bulunan gruplar hangileridir? EMEVÎLER DÖNEMİ (661-750) Kureyş kabilesinde, Abdu- Menaf’ın oğulları olan Haşim ile Abdu’ş-Şems iki önemli ailenin kurucusu oldular. Böylece, Haşimîler ve Emevîler olarak adlandırılan iki önemli aile ortaya çıkmış ve bu iki aile arasında yıllar sürecek bir rekabetin tohumları da atılmıştır. Hz. Osman’ın halifeliği döneminde bu rekabet iyice belirgin hale gelerek bu durumdan yararlanan Muaviye b. Ebû Süfyan, dört halife döneminden sonra Emevî Devletini kurdu. Bu devirde fetih hareketleri üç yönde devam etmiş olup, birincisini Türkistan yönündeki hareketler oluşturuyordu. Bu bölgeye yapılan seferler sonucunda Emevî orduları, Kâbil, Buhara, Sicistan, Nesef ve Baykent gibi yerlerin yanı sıra büyük ganimetler de elde etmişlerdi. Anadolu ve İstanbul, fetih hareketlerinin yoğunlaştığı ikinci bölgedir. Muaviye, Bizans İmparatorluğu’na karşı yapılan mücadeleyi daha aktif bir içeriğe kavuşturmuş ve İstanbul üzerine bir sefer yapılmış ama sonuç alınamamıştır. Bu arada deniz seferlerine yeniden başlanmış, Kıbrıs, Rodos, Sakız gibi adalar alınmış ve İstanbul’a yapılacak seferlerde Hâricîler: Hz. Ali taraftarlarından bazılarının onun kuvvetlerinden ayrılıp ona karşı dönmesiyle ortaya çıkan gruptur. Hz. Ali’yi katleden bunlardan biriydi ve bu grup, Emevîler’e de onların haleflerine de muhalefete devam ettiler. 3 134 Genel Uygarlık Tarihi önemli bir üs haline gelecek Kapıdağ yarımadası da fethedilmişti. Fetih hareketlerinin son bölgesini Kuzey Afrika oluşturur. Kuzey Afrika’daki mücadele daha çok Berberîlere karşı verilmiş; bir kısmı İslâmiyet’i kabul ederken bazıları da cizye vermeye devam etmişlerdir. Muaviye döneminde, yapılan önemli fetihlerin yanı sıra devlette düzenin sağlanmasına da büyük özen gösterilmiş ve Halife ile Şam’daki şûranın aldığı karar doğrultusunda Muaviye’nin oğlu Yezid, İslâm tarihinde ilk defa olarak veliaht tayin edilmiştir. Nitekim, babasının ölümünden sonra Yezid (680-683), hilafet makamına oturmuştur. Yezid’in halife olması ve Emevîler’in yürütmüş olduğu siyaset, Suriye yönetimine duyulan öfkeyi arttırmış ve Hz. Ali’nin küçük oğlu Hz. Hüseyin’in etrafında, Emevî hilafetine muhalif bir hareketin doğmasına sebep olmuştur. 680 yılında Hz. Hüseyin ve taraftarları, Şam yönetimine son vermek amacıyla harekete geçtiler. Ancak, Hz. Hüseyin ve ailesinden birçok kişi Emevîler tarafından Kerbelâ’da katledildi. Kerbelâ Olayı olarak anılan bu hadise, Emevî iktidarına karşı muhalefeti güçlendirmekle kalmayıp muhalefetin Hz. Ali ailesi etrafında toplanmasına sebep olmuştur. Nitekim, Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesinin ardından, İran, Mekke ve Medine’de isyanlar çıkmıştır. Yezid, 683 yılında öldükten sonra yerine oğlu II. Muaviye halife olmuş ve altı aylık kısa halifeliğine ülkedeki iç karışıklıklar damgasını vurmuştur. 684 yılında Emevîlerin diğer kolundan gelen Mervân b. Hakem (684-685) halifelik makamına geçmiştir. Yeni halifenin işbaşına geçmesiyle birlikte, Emevîler’in Süfyâniye kolu son bularak, bir diğer kolu olan Mervânîler iktidar sahibi oluyordu. Mervân b. Hakem, Suriye ve Filistin’deki karışıklıklara son vererek Mısır ve Kuzey Afrika’yı yeniden Emevî toprakları arasına katmıştır. 9 aylık hilafetinin ardından 685 yılında oğlu Abdülmelik b. Mervân (685-705) halife olmuş ve ilk olarak, Suriye ve Mısır’da işleri yoluna koymuş ve Irak’taki muhalefeti ortadan kaldırmıştır. Irak’ın ele geçirilmesinden sonra Abdülmelik, Haccac b. Yusuf es-Sakâfî komutasındaki 20 bin kişilik bir orduyu Mekke üzerine göndermiştir. Haccac, Mekke’deki direnişi yok etmeyi başarmış ve 694 yılında Kâbe’yi yeniden inşa ettirmiştir. Bu başarılardan sonra Abdülmelik, Afrika’ya dönerek bütün Kuzey Afrika’nın İslâm idaresine girmesini sağlamıştır. Bu dönemde, Kıbrıs, Emevî-Bizans ortak yönetimine bırakılmıştır. Abdülmelik, Bizans’a olan ödemesini, kendi bastığı altın paradan yapmak isteyince savaş kaçınılmaz olmuş, Çukurova’da yapılan savaşı, Bizans kaybetmiş ve Emevîler vergiden kurtulmuşlardır. Siyasî dengeyi sağladıktan sonra halife Abdülmelik, ilk İslâmî sikkeyi de bastırmıştır. Abdülmelik’in ölümüyle yerine oğlu Velid (705-715) halife olmuştur. Velid, memleketin imarı hususunda büyük gayret gösterdiği gibi fetih hareketlerini de sürdürmüştür. Kuteybe b. Müslim komutasındaki Emevî orduları, Buhara, Semerkand, Harezm ve Fergana gibi bölgeleri fethetmişlerdir. Ayrıca, 711 yılında yapılan sefer ile Emevî orduları İspanya’ya geçerek bölgenin fethine başlamışlardır. Velid’in ölümünden sonra kardeşi Süleyman, (715-717) Şam’a gelerek halifelik makamına oturmuştur. Süleyman, İstanbul üzerine kardeşi Mesleme b. Abdülmelik komutasında bir ordu göndermiş ancak bir yıl süren kuşatmadan sonuç alınamamıştır. Süleyman, Emevî ordusunun İstanbul kuşatması devam ederken hayata veda etmiştir. Cizye: İslâm hukukuna göre, zımmî statüsünde kabul edilenlerden himâye ve güvenlikleri için alınan vergi. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 135 Süleyman’dan sonra yerine geçen Ömer b. Abdülaziz (717-720) İslâm Devleti’nin mevcut topraklarının yeterli olduğunu düşünüyor ve yeni topraklar kazanmak yerine adil bir idare kurmanın gereğine inanıyordu. Özellikle, İslâm’ı kabul eden kalabalık sayıdaki Zımmî toprak sahiplerinin daha az vergi ödemek istemeleri en önemli sorunlar arasında yer alıyordu. Yine bu dönemde Ömer, mevâlînin ordugâh şehirlere yerleşmelerine izin vererek onları harâc ve cizyeden muaf tuttu ve mevaliye aylık ödenmesi prensibini de kabul etti. Ömer b. Abdülaziz’den sonra Emevî tahtına II. Yezid b. Abdülmelik (720-724) geçti. II. Yezid, Haricî isyanları ile uğraşmış, Türkistan’daki Türklerle savaşmıştır. II. Yezid’in ölümüyle Emevî halifesi olan kardeşi Hişâm (724-743) döneminde Türkistan bölgesinde Türklere karşı yapılan savaş, bu dönemin tamamını kapsar. Özellikle, Hazarlar’a karşı verilen mücadele, uzun süre başarıya ulaşmasa da Mervân b. Muhammed, Hazarları mağlup etmeyi başarmıştır. Hazarlar, Müslüman olmak şartıyla barışı kabul etmişlerdir. Hişâm döneminde, Endülüs valisi Anbese b. Süheym-i Kelbî komutasındaki ordu İspanya’daki fetihlerine devam etmiştir. Abdurrahman b. Abdullah, Endülüs valiliği sırasında Avrupa’yı geçerek kuzeyden Bizans’a inmeyi ve Akdeniz’i bir İslâm gölü haline getirmeyi hayal etmiştir. Abdurrahman ordusuyla, Fransa’ya doğru harekete geçmiş, Burgonya ve Lion’u alarak Sen’e ulaşmıştır. Emevî orduları, Frankların başkentine doğru ilerlemekle elde ettikleri ganimetleri alıp geri dönmek arasında tereddüt etmişlerdir. Bu durumdan yararlanan Franklar, Emevî ordularıyla yaptıkları savaşı kazanmışlardır. Hişâm devrinde, Bizans ile yapılan savaşlarda Anadolu’nun iç bölgelerine kadar gidilmiş ve bazı şehirler fethedilmiştir. Muaviye b. Hişâm, Bizans imparatoru Leon’la barış yaparak savaşa son vermiştir. Hişâm döneminin en önemli olaylarından biri, Zeyd b. Zeynel Abidin’in isyanıdır. Râfızî Hareketinin başlangıcı olan bu isyanda, Zeyd’in öldürülmesi, Abbasî taraftarlarının çalışmalarının hız kazanmasına sebep olmuştur. Hişâm devrinin son günlerinde Abbasîlerin faaliyetleri artarken fetih hareketleri de azalmıştır. Hişâm’ın ölümünden sonra Emevî Devleti’nde süratli bir çöküşe tanıklık edilmiş ve iç mücadeleler şiddetlenmiştir. Özellikle, Şiî ve Hâricî muhalefetin etkisiyle devletin otoritesi Suriye’de bile tartışılır olmuştur. Hişâm’ın ölümü üzerine II. Velid b. II. Yezid (743-744) Emevî tahtına geçmiştir. Bu dönemde Emevî Devleti’nin her tarafında isyanlar çıkmış ve bu kargaşa ortamında, III. Yezid b. I. Velid kendi adına hutbe okutup gizlice biat almaya çalışmıştır. Bu, Emevî tahtında ilk defa intihalle iktidara geçme anlamına gelir. III. Yezid’in birkaç ay süren halifeliğinden sonra yerine kardeşi İbrahim (744) geçmiş ancak iç çatışmalar sonucu kısa sürede tahtını Mervân b. Muhammed’e (744-749) bırakmak zorunda kalmıştır. 744 yılında iş başına geçen Mervân, Harran’ı hükümet merkezi yapmıştır. Bu son halife döneminde, Emevî Devleti tam bir çöküş içine girmiş ve İslâm ülkesi karışıklıklarla sarsılmıştır. Mervân, ülkedeki isyanlarla uğraşırken Abbasîler’in, Emevî karşıtı propagandaları da yayılmak için gerekli ortamı bulmuştur. Mervân, ülkesini kurtarmak için gereken çabayı gösterse de artık çok geç kalınmıştır. Muaviye döneminde fetih hareketleri hangi bölgelere yönelmiştir? Bu fetihlerden ne gibi sonuçlar elde edilmiştir? Zımmî: Fethedilen bölgelerdeki müsamaha edilen dinlerin mensupları anlamına gelmektedir. Ehl-i kitaplar eğer İslâm egemenliğinde yaşıyorsa bunlara Ehl-i Zimmet veya Zımmî denir. İslâm hukuku, dört din mensubunu genellikle Ehl-i Kitap kabul etmiştir. Bunlar Hıristiyanlar, Musevîler, Mecusiler ve Sabiîlerdir. İslâm hukukuna göre, Zımmîlerin varlıkları ve güvenlikleri İslâm devletinin sorumluluğu altındadır. Mevâlî: Arap olmayan Müslümanlara verilen isim olup, teoride mevâlî, Araplar ile eşit haklara sahipti ve bazı vergilerden muaftı, fakat uygulamada, Araplar, onlara karşı üstün ve küçümser bir tavır takınarak, mevâlîyi uzun müddet İslâm’ın sunduğu maddî imkânlardan uzak tutmuşlardı. Harâc: İslâm hukukuna göre, Müslüman olmayanların ürünleri üzerinden alınan bir tür vergi. Râfızî Hareketi: Râfıza fırkasından olan, Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer’in halifeliğini kabul etmeyenler. Râfızî, geniş anlamda sünni mezhebinin din anlayışını ve kurallarını benimsemeyen, Hz. Muhammed’den sonra yerine Hz. Ali’nin geçmesi gerektiğini ileri süren kimsedir. Şiî: Şia mezhebinden olanlar, halifeliğin ilahî hakla Hz. Peygamber ailesinden gelenlere, özellikle Hz. Ali’ye ait olduğuna inananlar. İntihal: Kendi hakkı olmayan bir şeyde hak iddia etme 4 136 Genel Uygarlık Tarihi ENDÜLÜS EMEVÎ DEVLETİ (756-1031) Arap fethi öncesinde Hıristiyan olan İspanya’da halkın, derebeyleri ve rahiplerin baskılarından bıkmış olması, Müslümanların bu topraklara ayak basmasıyla birlikte kısa sürede İslâm dinini kabul etmelerini sağlamıştır. Fetihten sonra yapılan göçlerle birçok Arap ve Berberî buraya yerleşmiştir. Özellikle, 742 tarihinde ayaklanan Berberîleri bastırmak için gönderilen Suriyelilere buraya yerleşme hakkı verilmiş ve kendilerine Şamî ya da Suriyeli denilmiştir. İspanya’da, Suriyelilerin güçlü duruma gelmesi, Emevî hanedanına mensup Abdurrahman b. Muaviye (756-788)’ye gerekli ortamı hazırlamış ve Kurtuba’yı ele geçiren Abdurrahman, 756 yılında Endülüs Emevî Devleti’ni kurmuştur. Ölümünden sonra tahta çıkan oğlu Hişâm b. Abdurrahman (788-796) döneminde Hıristiyanlara karşı mücadele verilmiştir. Hişâm’ın oğlu Hakem (796-822) döneminde uzun yıllar sürecek isyanlar, Endülüs’e Hıristiyan saldırılarını kolaylaştırmıştır. Endülüs Emevî Devleti’nin kuruluş yılları yukarıda belirtilen olaylarla geçmiştir. II. Abdurrahman (822-852), devrinde merkezî ve bürokratik idare yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca, doğudan bilim adamları ve çeşitli kitaplar getirilmiştir. Bu yıllar, Endülüs’te bir barış ve huzur dönemi olmuştur. Ölümü ile yerine geçen oğlu Muhammed (852-886) kararlı siyasî tutumuna rağmen iç karışıklıkların çıkmasını engelleyememiştir. Muhammed’in ardından oğlu Munzir (886-888) tahta geçtiğinde ülke, babasından miras kalan isyanlarla çalkalanıyordu. Yapılan seferler sonucunda, asayiş temin edilmiş ancak kardeşi Abdullah b. Muhammed (888-912) sağlanan huzuru koruyamamıştır. Yeni halife III. Abdurrahman (912- 961) iç karışıklıkları bastırarak asayişi tekrar kurmuştur. Araplar, Berberîler ve Müslüman İspanyolların meydana getirdiği toplumsal yapı, III. Abdurrahman’ın dayandığı en önemli gücü oluşturmuştur. III. Abdurrahman, Endülüs’ü, refah ve huzurun hakim olduğu bir ülkeye dönüştürerek Endülüs Emevî Devleti’nin ikinci kurucusu olarak kabul edilmiştir. Fatımî Devleti kendi hilafetini kurunca, III. Abdurrahman da kendisini halife ilan etmiştir. Bu dönemde başkent Kurtuba, bir bilim merkezi haline gelmiştir. Yerine geçen oğlu II. Hakem (961-976) binlerce ciltlik kitaptan oluşan bir kütüphane kurmuştur. Döneminde bilim ve sanata büyük önem verilmiştir. II. Hakem’in ölümü ile tahta geçen II. Hişâm (976-1009) henüz 12 yaşında olduğu için devleti Zaptiye Birliklerinin başında bulunan İbn Ebî Âmir idare etmiştir. İbn Ebî Âmir, Hıristiyanlara karşı büyük galibiyetler kazanmış ve halifeyi korumak bahanesiyle muhalif devlet adamlarını ortadan kaldırmıştır. Onun ölümünden sonra oğlu Muzaffer de babasını izleyerek II. Hişâm’ı devlet işlerinin dışında bırakmıştır. İspanyol Müslümanların işe karışmasıyla birlikte, Emevî ailesine duyulan içten bağlılık, İbn Ebî ailesinin sonunu getirmiştir. Endülüslülerle, Berberîler arasındaki rekabet Slavlar (Sakalibe) adlı yeni bir grubun doğmasına zemin hazırlamış, devlet hizmetinde çok fazla kullanılmaları ve Berberîlerle çatışmaları, Endülüs Emevî Devleti’nin çöküşünde etkili olmuştur. 11. yüzyıl itibarıyla, Endülüs Emevî Devleti iç karışıklıklar ve iktidar mücadeleleri nedeniyle parçalanmaya başlamıştır. Kurtubalıların Endülüs Emevî tahtında yaptıkları değişiklik, çöküşü hızlandırmış ve küçük beylikler dönemi başlamıştır. Son Emevî hükümdarı III. Hişâm, Kurtuba’ya gelerek tahta oturmasına rağmen yaptığı işlerin halk tarafından ilgi görmemesi üzerine tahtını terk etmek zorunda kalmıştır. Kurtubalıların hilâfeti bütünüyle ortadan kaldırmaları, Endülüs Emevî Devleti’nin varlığına da son vermiştir. Slav: Başlangıçta, sadece Doğu Avrupalı köleler için kullanılsa da Slav tabiri zaman içerisinde Endülüs Emevî devletinin hizmetinde bulunan Avrupalı bütün köleler için kullanılmıştır. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 137 ABBASÎ DEVLETİ (750-1258) İranlı bir köle olan Ebû Müslim, 747 yılında İran’ın Horasan eyaletinde bir isyan hareketi başlattı. Ebû Müslim, Horasan’ın her tarafında Emevîler’in zulüm ve baskılarını vurguluyor ve Abbasîler’in, Hz. Peygamber’in amcası, Hz. Abbas’ın soyundan gelmeleri nedeniyle hak sahibi olduklarını belirterek halkı ayaklanmaya teşvik ediyordu. Ebû Müslim’in taraftarları genellikle, İranlı ve Mervli köylüler ile aralarında idarî görevlerde bulunan Araplardan oluşuyordu. 748 yılında Merv’e girerek halkın desteğini alan Ebû Müslim, Horasan’ı baştanbaşa istilâ etti. Orduları 749 tarihinde Dicle’nin kolu Zap Suyu’nu geçerek, Emevî güçlerini bozguna uğrattı. Hareketin lideri Ebû’l Abbas (749-754) Kûfe’de halife ilan edildi. Irak ve Suriye’de elde edilen galibiyetler, Emevîler’in sonunu getirdi ve yeni halifenin otoritesi kısa sürede İslâm topraklarında yayıldı. Bu durum, İslâm tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı anlamına gelir. Abbasîler ilk olarak isyanın mimarı Ebû Müslim’i ve taraftarlarını ortadan kaldırdılar. Abbasî iktidarına karşı Emevî taraftarlarının isyan ve kıpırdanmaları baş gösterse de bunlar kanlı bir şekilde bastırıldı. Ebû’l Abbas, ölmeden önce kardeşi Ebû Câfer Mansûr’u (754-775) kendisine veliaht tayin etti. Ebû Câfer Mansûr’un ilk yılları, Bizans’ın tahrip ettiği Malatya’nın imarı, Anadolu’ya yapılan akınlar ve Bizans’la gerçekleştirilen esir değişimine yönelik faaliyetlerle geçmiştir. Bu döneme, aynı zamanda Hz. Peygamber’in torunlarından Hz. Hasan ailesinin isyanı da damgasını vurmuştur. Abdullah b. Hasan’ın oğulları Muhammed ve İbrahim’in isyanı, Halife Mansûr tarafından kısa sürede bastırıldı ancak bu olay ile Mansûr, Benî Haşim ailesi ile Hz. Abbas ailesi arasındaki ilk ihtilafın da mimarı oldu. Kûfe’nin Hz. Ali taraftarları, Şam’ın ise Emevîlerle dolu olması, Ebû Mansûr’u, yeni bir hükümet merkezi kurmaya mecbur etmiş ve bu iş için Bağdat seçilmiştir. Şehrin inşasına 762 yılında başlanmış, dört yıl süren inşaatın ardından yeni başkent meydana çıkmıştır. İlk halife Ebû’l Abbas olmakla birlikte devletin asıl kurucusu Mansûr olmuştur. Ölmeden önce, oğlu Mehdî’yi (775-785) veliaht ilan etmiştir. Mehdî, babası Mansûr’dan huzuru büyük ölçüde sağlanmış bir devlet devralmıştır. Ancak, Mehdî, Mecûsilerin isyanları ile Horasan’daki Mani ve Mazdek inançlarına karşı mücadele vermiştir. Yine, Merv’de, kendisinin Tanrı olduğunu ilan eden Mukanna’nın isyanı da bastırılmıştır. Abbasî Devleti’nin iç sorunlarla uğraştığı dönemde, Bizanslılar Maraş’a girmiştir. Bu durum üzerine 782 yılında Bizans’a karşı verilen mücadele başarılı olmuş, yapılan anlaşma ile Bizans İmparatorluğu, yıllık vergi ödemeyi kabul etmiş ve ordu ganimetlerle geri dönmüştür. Mehdî, öldüğü zaman yerine oğlu Musa el-Hâdî (785-786) geçti. Kısa süren hilafetinin ardından 786 yılındaki ölümünden sonra kardeşi Hârûn Reşîd (786-809) Abbasî halifesi oldu. Hârûn Reşîd, Abbasî Devleti’nin en başarılı hükümdarlarından biri olup saltanatı hanedanın en parlak dönemidir. Döneminde ziraat, ticaret, sanayi, bilim ve eğitimin düzeyi yükselmiş, Bağdat, Doğu’nun en büyük ve en önemli iktisadî merkezi olmuştur. Hârûn Reşîd’in başarısındaki en büyük rollerden biri Bermekîlere aittir. Bermekî ailesi, Abbasî Devleti’nin on yedi yılına tanıklık etmiş ancak hanedana alternatif bir iktidar odağı olmayı düşünenlere ibret olması amacıyla, ağır şekilde cezalandırılarak ortadan kaldırılmıştır. Cezalandırılmalarının temel nedeni, sahip oldukları etki ve sınırsız güçtür. Hârûn Reşîd, Bağdat’taki iktidarını güçlendirmenin yanı sıra ülkenin başka bölgelerinde de bir takım faaliyetlerde bulunmuştur. Kuzey Afrika’nın idaresi babadan oğula geçecek şekilde İbrahim b. Ağleb ailesine bırakılmış ve burası devletten ayrılan Bermekîler: Belh civarında yaşayan İranlı bir aile olup bazı kaynaklarda ise Belh kenti Budist rahipleri soyundan gelen Orta Asya İranlıları olarak tanımlanmaktadırlar. Mensuplarından Halid b. Bermek, İslâmiyet’i seçerek Emevî sarayında bulunmuştur. Abbasî devletinin ilk halifesi Ebû’l Abbas’ın yakınında yer almış, Mansur döneminde de başvezir olmuştur. Halid’in oğlu Yahya, Harun Reşid döneminde vezir yapılmış, yaşlanınca görevini oğlu Cafer’e bırakmıştır. 138 Genel Uygarlık Tarihi ilk toprak parçası olmuştur. Devrinin en önemli olaylarından bir diğeri, Bizans’la yapılan savaşlardır. Bizans’ın anlaşmaları defalarca ihlâl etmesi sebebiyle yapılan savaşlar, Bizans İmparatorluğu’nun daha ağır vergiler ödemesiyle sonuçlanmıştır. Hârûn Reşîd, yaklaşık 23 yıl süren hilafetinden sonra, 809 tarihinde vefat etmiştir. Hârûn Reşîd dönemi, Abbasî saltanatının en parlak noktası olarak görülmekle birlikte çöküşün ilk izlerine de bu devirde rastlanır. İspanya ve Kuzey Afrika, Abbasî egemenliğini sadece ismen tanıyan ve kendi kendilerini yöneten bağımsız bölgeler haline gelmiştir. Halifenin ölümü ile oğulları, Me’mûn ile Emin arasında bir iç savaş patlak vermiştir. İktidarda bulunan Emin (809-813)’in, oğlu Musa’yı, kardeşi Me’mûn’un yerine veliaht ilân etmesi bir iç savaş sebebi olmuştur. Emin ve Me’mûn’un orduları iki defa savaşmış ve her iki mücadeleden de Me’mûn’un orduları galip ayrılmıştır. 813 yılında kardeşini yenerek iktidarı devralan Me’mûn (813-833), başkent Bağdat’ın yanı sıra Merv’de de ikamet etmiş ve özellikle bilim ve sanat faaliyetlerine çok önem vermiştir. Abbasî tarihinde savaşla tahta geçen ilk halife unvanına sahip olan Me’mûn, veziri Fazl b. Sehl’e devlet yönetimini devretmiş ancak bu durum, pek çok ayaklanmanın çıkmasına sebep olmuştur. Me’mûn, Hz. Ali ailesiyle Hz. Abbas ailesi arasındaki ihtilafı gidermek için İmam Ali er-Rıza’yı kendisinden sonra veliaht ilan etmiştir. Abbasîler bu duruma tepki göstermişlerse de Ali er-Rıza’nın ani ölümü sorunun büyümesini engellemiştir. Öte yandan, Bağdat’ta daha önce halife ilan edilen İbrahim b. Mehdî’nin yenilmesiyle Me’mûn, 819 yılında Bağdat’a girerek asayişi yeniden sağlamıştır. Me’mûn devrinin en önemli olaylarından biri de Babek’in isyanıdır. Babek’in mensubu olduğu Hürremîler hareketi, Ebû Müslim’in ölmediğine ve dünyaya döneceğine inanmaktaydı. Ülkedeki karışıklıklardan ötürü Hürremîler’in hareketi bastırılamadı. Nihayet, Me’mûn’un ardından tahta oturacak olan halife Mu’tasım’ın komutanlarından Afşin, Babek’in üzerine gönderildi ve Babek yakalanarak katledildi. Me’mûn, Babek İsyanına verdiği destek nedeniyle Bizans’a karşı bir sefer düzenlemiş, Tarsus’a kadar gelmiş ve burada hayatını kaybetmiştir. 833 yılında halife olan Mu’tasım (833-842) zamanında, Babek İsyanı’nı fırsat bilen Bizans, Abbasî topraklarına saldırmış ancak karşı hareketle Bizans kuvvetleri bozguna uğratılmıştır. Mu’tasım, genellikle Türk ülkelerinden gelen ücretli askerlerden oluşan bir ordu kurmuş ve yeni ordusu için Samarra’da bir ordugâh şehir inşa etmiştir. Şehrin büyük bir kısmı Türk reislere ayrılmakla birlikte mevâlîler de Abbasî idaresinde bazı mevkileri elde etmeye başlamışlardı. Türk birliklerinin halifeleri etki altına aldıkları ve isyanlara sebep oldukları görüşü, Mu‘tasım aleyhinde bazı olumsuz fikirlerin yayılmasına sebep olmuştur. Halifenin ölümüyle yerine geçen Vâsık (842-847), ilk yıllarında iç isyanlarla uğraşmış ve huzuru sağlamayı başarmıştır. 845 yılında Bizans’la barış yapılmış ve esirler karşılıklı olarak değiştirilmiştir. Oğlu küçük olduğu için Vâsık’ın ardından taht, kardeşi Mütevekkil’e (847-861) geçmiştir. Mütevekkil, iktidarının ilk yıllarında uzun zamandan beri devletin resmî inanışı haline gelen Mu‘tezile kolunun yerine ehl-i sünneti geçerli kılmıştır. Ayrıca, Mütevekkil, Türk kumandanların etkisinden kurtulmak için Şam’a yerleşmeye karar vermiş fakat uyum sağlayamadığı için Bağdat’a geri dönmüştür. Mütevekkil’in oğlu Muntasır, (861-862) hassa birliğinin bazı üyeleriyle babasını öldürerek tahta geçmiş ancak kısa bir süre sonra rahatsızlanarak hayatını kaybetmiştir. Muntasır’ın ölümü üzerine kumandanların ortak kararıyla lâkabı Musta‘in (862-866) olan Ahmed b. Muhammed yeni halife seçilmiştir. Ancak, sonraki yıllarda hapishanede bulunan Mu‘tez’in (866-869) tahtta hak iddia etmesi sebebiyle, iki taraf arasında çıkan savaştan Mu’tez galibiyetle ayrılmıştır. Mu’tez’in Mu‘tezile: Kaderi inkar edip, kul yaptıklarının yaratıcısıdır diyen ve Allah’ın sıfatlarını kadîm saymakta ehl-i sünnetten ayrılan ve Vasıl bin Ata’nın yolunda olan kimselerdir. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 139 öldürülmesi üzerine Muhtedibillah (869-870) lâkabıyla anılan Muhammed b. Vâsık tahta geçmiş fakat hilafeti yalnızca 11 ay kadar sürmüştür. Mu‘temid (870-892) döneminin en önemli olaylarından biri Saffârî hanedanının kurucusu olan Yakup b. Leys’in isyanıdır. Saffârî isyanının bastırılmasından sonra sıra Zenci İsyanları’na gelmiştir. İki yıl süren mücadele, çözümü de beraberinde getirmiştir. Mu’temid, oğlunu kendisinden sonra veliaht olarak görmek istese de yeğeni Ebû’l Abbas el-Mu‘tezid (892-902) tahtın sahibi olmuştur. Bu dönemin en önemli olaylarından biri, Karmatîlerin isyanıdır. Hamdan Karmat’ın isyanıyla başlayan Karmatî hareketi, Abbasî birlikleri tarafından bastırılsa da devletin zayıf düşmesinin en büyük nedenlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Mu‘tezid’den sonra tahta geçen kardeşi Muktefî (902-908) döneminde de Karmatîler, Suriye, Bağdat ve Basra’da tahribatlarına devam etmişlerdi. Muktefi dönemi, Mısır’daki Tolunoğulları Devleti’nin yıkılması açısından da önemlidir. Muktefî’den sonra iktidara geçen kardeşi Muktedir (908-932) zamanında bir çok bölgede isyan çıkmış, Afrika’daki bazı topraklar ve Musul kaybedilmiştir. Muktedir öldürüldükten sonra yerine geçen el- Kahir, (932-934) tahttan uzaklaştırılarak hapsedilmiştir. Yerine önceki halife Muktedir’in oğlu Râzî (934-940) geçmiş, malî sıkıntılar ve iktidar çekişmelerinin yanı sıra bir çok savaş da çıkmıştır. Râzî’den sonraki halife Muttekî (940-944) döneminde, Türklerin etkisi en yüksek düzeye çıkmıştır. Bir sonraki halife Müstekfî, (944-946) Türklerden kurtulmak için Büveyhî hükümdarının Bağdat üzerine yürümesine itiraz etmemiş, hatta bu durumu bir çare olarak görmüştür. 945-1055 tarihleri arasında Abbasî Devleti, Büveyhîlerin idaresinde kalmış ve Müstekfî, Büveyhî hükümdarı tarafından 946 yılında tahttan indirilerek hayatını hapiste geçirmiş ve orada ölmüştür. Abbasî Devleti’nin en güçlü dönemi, kuruluştan itibaren 120 yıl kadar sürmüş ardından toprak kayıpları başlamıştır. Bir İran hanedanı olan Şii Büveyhîler döneminde, Abbasî halifeleri etkilerini kaybetmiş ve bu durum, hilafetin çöküşünü beraberinde getirmiştir. Abbasîler, Büveyhîler’in etkisi altına girerken Mısır’da Fatımî halifeliği zirvesini yaşıyordu. Mısır ve Suriye’de otoriteleri tanınıyor, Hicaz ve Yemen’de halifeleri adına hutbe okunuyordu. 1242 yılında Mustasım son Abbasî halifesi olarak tahta geçmiştir. Moğol hükümdarı Hülâgû ordularıyla Bağdat üzerine yürümüş ve şehri kuşatarak Abbasî ordularını yenmiştir. Kısa süre sonra halife de Hülâgû ve ordusundan nasibini almış, ailesiyle birlikte hayatını kaybetmiştir. Abbasî Devleti, 1258 yılında Hülâgû tarafından ortadan kaldırıldıktan sonra 1261 tarihinde Mısır’da Kölemenler tarafından halife ilan edilen Mustansır ile birlikte gölge halifeler dönemi de başlamış olur. Böylece, 1517 yılına kadar Mısır’da, Abbasî halifeleri fiilen güç sahibi olmasalar da işbaşına gelmeye devam etmiştir. Nihayet, Yavuz Sultan Selim’in, Mısır’ı fethinden sonra halifelik Osmanlılara geçmiştir. Ebû Mansur’un başkent olarak Bağdat’ı seçmesinin sebepleri nelerdir? İSLÂM KÜLTÜR VE UYGARLIĞI Ortadoğu’da İslâm devletlerinin yükselmesiyle birlikte görkemli bir uygarlık doğdu. Bu uygarlığın doğuşu ile Arap fetihleri arasında yakın bir ilişki vardır. Yapılan fetihlerle İran, Kuzey Afrika ve Anadolu’ya doğru genişleyen İslâm devletleri, bu bölgelerden pek çok kültürel birikimi de bünyesine katmıştır. Dolayısıyla, İslâm kültür ve uygarlığının oluşmasında anılan bölgelerin çok önemli etkisi görülmektedir. Ancak, bu uygarlık, temel çizgileri itibariyle, İslâm damgası taşımaktadır. Karmatî: Şii grupların en önemlilerinden biri olup, aynı zamanda İslâm mezhepleri arasında en çok ihtilafa sebep olan fırkalardan biridir. Tolunoğulları Devleti: Abbasîlerin siyasî ve sosyal anlamda çöküş yaşadıkları dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde Mısır’da, Müslüman olan Türkler tarafından kurulan ilk bağımsız devlettir. 868 yılında Mısır valiliğine getirilen Ahmed b. Tolun kısa süre içerisinde orada Tolunoğulları devletini kurmuş ve topraklarına Suriye, Filistin, Tarsus gibi önemli bölgeleri dahil ederek sınırlarını Berka’dan Fırat nehrine kadar genişletmiştir. Tolun- Türkçe Tolun-ay, tam ay, bütün ay isimlerinde görüldüğü gibi tam ve bütün anlamında bir kelimedir. 5 140 Genel Uygarlık Tarihi Dil ve Edebiyat İslâm uygarlığının oluşmasındaki en önemli araçların başında dil gelmektedir. Arapça, Sâmî dil ailesinin en zenginleri arasında yer alır. İslâm öncesinde Arapça, yazılı olmaktan daha çok sözlü olarak kullanılan bir dildi ve Araplar, köklü bir şiir geleneğine sahipti. Arapça’nın kullanıldığı şiir yazımında, siyasi, toplumsal, kültürel konular gibi geniş bir yelpazede eserler verilmekteydi. İslâmiyet’in yayılması ile birlikte bu dil, fethedilen topraklarda da geçerli olan ortak bir iletişim aracı haline gelmiş ve İslâm devletinin sınırlarına katılan yeni topraklarda konuşulan yerel dilerin de katkısı ile Arapça, önemli bir dile dönüşmüştür. Arapça’nın güçlü bir dil haline gelmesi, kültür ve uygarlığın zenginleşmesini de beraberinde getirmiştir. Öte yandan, Arapça, fethedilen bölgelerin Araplaştırılmasına da yardım etmiştir. Böylece, 11.yüzyıla gelindiğinde Arapça, İran’dan Pireneler’e kadar geniş bir coğrafyada konuşulan ortak dil olmuştur. Arapça yayıldıkça, fethedilen bölgelerde yaşayan insanlarla fethedenler arasındaki farklılık ortadan kalkarak İslâm dininden olan herkes ortak bir kültür dünyasının üyeleri haline gelmiştir. Arapça, aynı zamanda, Farsça, Türkçe, Urduca gibi dillerin üzerinde önemli etkiler bırakmıştır. Fetihlerle birlikte diğer kültürlerle etkileşime girmesi sayesinde Arapça da zenginleşmiştir. Arapça’nın canlanması ve yayılması dilden de öte bir olay olmuş ve dil ile birlikte temaların seçiliş ve işlenişinde de Arap zevk ve geleneği yayılmıştır. Bu yeni oluşan Arapça sayesinde, özellikle şiir alanında, Beşşar b. Bürd (öl. 783), Mutî b. İlyas (öl.787) ya da Mütenebbî (905-965) gibi önemli şairler ortaya çıkmıştır. Şiir alanındaki ilerlemeyi düz yazıdaki gelişmeler izlemiştir. Bu bağlamda, Kur’an’ın Arap edebiyatındaki ilk nesir örneği olduğu söylenebilir. Ancak, Kur’an’ın asıl önemi, İslâm Dünyası’nda, düzyazı geleneği ve birikiminin oluşmasını sağlamasıdır. Özellikle, peygamberin hayatının incelenmesiyle başlayan çalışmalar, ciddi bir tarih birikiminin oluşmasına yol açmıştır. Bu sebeple, İslâm dünyasında başlangıçtan itibaren giderek gelişen ve güçlenen bir tarih bilgisi ortaya çıkmıştır. Nitekim, ortaçağların en önemli filozofu, tarihçisi ve hatta sosyologu olan İbn Haldun (1332-1406) bunun en güzel örneğidir. Arapça’nın gelişmesinde İslâmiyet’in yayılmasının etkisi var mıdır? Bilim ve Felsefe Edebiyat ve tarih alanında yapılanları, bilim ve felsefe alanındaki çalışmalar takip etmiştir. İslâm dünyasındaki bilim ve felsefenin gelişiminde, eski Yunan mirasının önemli katkısı olmuştur. Özellikle, matematik, astronomi, coğrafya, kimya, fizik ve tıp gibi alanlarda, bu etki açıkça görülür. Yunanca kitapların Arapçaya çevrilmesi ile IX. ve X.yüzyıllarda önemli bir bilgi birikimi sağlanmıştır. Bunun yanı sıra, İskenderiye, Antakya ve diğer pek çok bölgede İslâmiyet’ten önceki dönemde kurulan eski Yunan okulları da varlıklarını devam ettirmişlerdir. Dolayısıyla, bu okullar da bilim ve felsefe alanındaki gelişmeleri hızlandırmıştır. Yunanca’dan yapılan çeviri faaliyetinin, Emevîler Dönemi’nde başladığı söylenebilir. Emevî Halifesi Ömer b. Abdülaziz (717-720) döneminde, Basralı bir Yahudi olan Mâsarcaveyh, Süryani tıp kitaplarından bazılarını Arapça’ya çevirerek Arap tıbbının temellerini atmıştır. Ancak, Emeviler devrinde yapılan çeviriler, kurumsal bir yapıya sahip değildir. Çoğunluğunu, Hristiyan ve Yahudi tercümanların oluşturduğu bu ilk dönemdeki çevirilerin sayısı, oldukça sınırlıdır. 6 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 141 Emevî zamanındaki ilk çalışmaların ardından Abbasî Devleti döneminde, çeviri işi, daha köklü ve sistematik bir düzeye ulaşmıştır. Özellikle, Halife Me’mûn (813-833) döneminde Bağdat’ta, kütüphanesi ve devamlı memurları bulunan bir bilimler akademisi (Beytü’l-hikme) kurulmuş ve tercüme faaliyetinin gelişmesi ile birlikte pek çok önemli tercüman ortaya çıkmıştır. Cundişapurlu, Hristiyan bir hekim olan Huneyn b. İshak bunların en önde gelenlerinden birisidir. Huneyn b. İshak’ın, özellikle, Hippocrates’ten yaptığı çeviriler, Arap tıp dünyasının gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Bu dönemde, astronomi, fizik, matematik ve diğer konularda da önemli sayılarda çeviriler yapılmıştır. Hatta, halifeler, her tarafa ve özellikle Bizans’a, yazma eserlerin araştırılması ve Arapça’ya kazandırılması amacıyla bilim adamları göndermişlerdir. Halifelerin bizzat desteklediği bilimsel çalışmalar, bir süre sonra önemli bilim adamlarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tıp başta olmak üzere matematik, astronomi, fizik ve diğer alanlarda çok önemli bilim adamları yetişmiştir. Bunlar arasında en önemlileri, Râzî (865-925) ve Avrupalıların Avicenna olarak isimlendirdikleri İbn Sînâ (980-1037)’dır. Râzî’nin tıptaki öncü çalışmalarının yanında, İbn Sînâ’nın gerek tıp gerek felsefe alanındaki çalışmaları, İslâm dünyasının yanı sıra Avrupa’da da derin etkiler bırakmıştır. Benzer şekilde, Ortaçağ İslâm dünyasının en özgün bilim adamlarından biri sayılabilecek Bîrûnî de astronomi, matematik, fizik ve diğer pek çok alanda önemli çalışmalara imza atmıştır. Müslümanlar, özellikle matematik alanında dünya uygarlığına çok önemli katkılar yapmışlardır. Sıfır, Müslümanlar tarafından kullanılmış ve Arap rakamları diye bilinen sistem matematiğe kazandırılmıştır. Özellikle, ünlü matematikçi Harizmî önemli çalışmalar yapmıştır. Cebir, geometri ve trigonemetri, Müslümanlar tarafından geliştirilerek bilimin hizmetine sunuldu. Matematikteki çalışmalara benzer şekilde, Ortaçağ İslâm dünyasında astronomi alanında da önemli çalışmalar yapılmıştır. Halife Me’mûn döneminde, Bağdat’ta bir gözlemevi kurularak gök cisimleri ile ilgili araştırmalar başlamıştır. Halifenin ilk emirlerinden birisi, güneş yılının uzunluğunun tam olarak hesaplanması olmuştur. Abbasî dönemi, İslâm tarihinde, astronomi çalışmaları açısından en parlak devirlerden biri olmuştur. Nitekim, bu dönemde, Ortaçağların en ünlü astronomlarından Ebû Mâşer oldukça önemli çalışmalara imza atmıştır. Abbasî halifeliğinin hâmiliğinde gerçekleştirilen astronomi çalışmaları, batı dünyasını da derinden etkilemiş ve Avrupa’daki araştırmaları hızlandırmıştır. Astronomi, tıp, matematik ve benzeri alanlardaki çalışmaların yanında Ortaçağ İslâm dünyası, felsefede de önemli isimlerin yetişmesine zemin hazırlamıştır. Diğer pek çok alanda olduğu gibi, felsefede de eski Yunan düşüncesi etkili olmuştur. Abbasî Halifesi Me’mûn döneminde, bilimlerdeki gelişmelere paralel olarak felsefe alanında da yeni çalışmalar hız kazanmıştır. Bu dönemde, Aristo’nun eserlerinin Arapça’ya çevrilmesi ile birlikte, İslâm dünyasında zengin bir felsefe geleneğinin oluşması için gerekli adımlar atılmaya başlamıştır. Bu çalışmaların sonucu olarak yalnızca İslâm dünyasını değil Hristiyan dünyayı da etkileyecek çok önemli filozoflar ortaya çıkmıştır. Arapların filozofu olarak kabul edilen ve Platon ile Aristo’nun düşüncelerini bir sentez haline getirmeye çalışan Kindî (öl. 850), en önemli filozoflardan biridir. Benzer şekilde, Aristo’dan sonra felsefenin ikinci babası olarak nitelenen Fârâbî (öl.950) ve Gazâlî de İslâm tarihinin en önemli filozofları Hippocrates: Tıbbın babası olarak kabul edilen Yunan kökenli hekimdir. Zamanının büyücülük ve yanlış inançlara dayanan tıp bilgisine yeni görüşler getirmiştir. Kendi adıyla anılan hekimlik yemini batıdaki tıp fakültelerini bitiren öğrenciler tarafından meslek esası olarak kabul edilmektedir. Aristo: Antik Yunan filozofu, Platon ile birlikte Batı düşüncesinin en önemli iki filozofundan biri kabul edilmektedir. Felsefe, mantık, politika gibi konularda pek çok eser vermiştir. Platon: Antik Yunan filozofudur. Sokrates’in öğrencisi ve Aristo’nun hocası olmuştur. Atina’da Akademi’nin kurucusudur. 142 Genel Uygarlık Tarihi arasındadır. Bu dönemin diğer iki önemli ismi ise İbn Sînâ (öl.1037) ve İbn Rüşd (öl.1198) olarak sıralanabilir. Özellikle, Avrupalıların, Averroes olarak adlandırdıkları İbn Rüşd, batı felsefesinin gelişmesine çok önemli katkı yapmıştır. Hristiyan dünyasının, eski Yunan filozoflarını ve metinlerini, Müslüman filozoflar sayesinde, yeniden tanıdığı söylenebilir. Hatta, Yunan eserleri, Arapça’ya tercüme edilmeseydi, bu eserlerin tamamen unutulabileceğini söylemek yanlış sayılmaz. Abbasîlerde tercüme faaliyetlerinin gelişmesiyle birlikte özellikle hangi alanlarda önemli çeviriler yapılmıştır? Sanat Edebiyat, bilim ve felsefedeki gelişmelerin yanı sıra Ortaçağ İslâm dünyasında, sanat alanında da önemli çalışmalar yapılmıştır. İslâm sanatı, kısa zamanda bütün Akdeniz çevresine yayılmıştır. Fetihlerle birlikte İslâm coğrafyası genişledikçe, İslâmiyet’i kabul eden yeni milletlerin bu sanata yaptıkları katkı, ilerlemeyi de hızlandırmıştır. Dolayısıyla, değişik halkların katkısı ile görkemli bir İslâm sanatı ortaya çıkmıştır. Gerek Emevî gerek Abbasî dönemlerinde, pek çok sanat eseri meydana getirilmiştir. Özellikle, Abbasî hilâfeti boyunca Bağdat, ortaçağın en büyük sanat merkezlerinden biri haline gelmiştir. Abbasî halifeleri Mehdî, Hadî ve Harun Reşid döneminde, müzik alanında parlak eserler verilmiştir. Bu dönemde, Fârâbî, müzik teorisi üzerine araştırmalar yaparken bir çok besteci de yeni ürünler vermiştir. Diğer alanlarda olduğu gibi, müzikte de Abbasî halifelerinin yapılan çalışmaları yakından izledikleri ve destekledikleri görülür. Örneğin, Harun Reşid’in müzikle yakından ilgilendiği bilinmektedir. Bağdat’taki zengin müzik birikimi ve anıları, yüzyıllar sonra bile hatırlanır. İbn Haldun, Bağdat’ta verilen eşsiz güzellikteki konserlerin melodilerinin hâlâ unutulmadığını belirtir. Müzikteki gelişmelerin yanında, diğer sanat dallarında da oldukça önemli çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Abbasî halifeliği döneminde Bağdat’ın yanı sıra Samarra, Basra ve Kûfe şehirleri de önemli sanat merkezlerine dönüşmüştür. Abbasî halifeliği boyunca Irak, diğer İslâm topraklarındaki sanat hayatına da yön veren bir bölge haline gelmiştir. Özellikle, Samarra, cam ve seramik sanatları açısından önemli eserlerin verildiği bir şehir olmuştur. Benzer şekilde, Basra ve Kûfe’de de bu iki sanat dalında zengin eserler verilmiştir. Ayrıca Kûfe, kitap ciltleme ve süsleme işlerinde de önemli eserlerin ortaya çıktığı bir bölgedir. Irak’ta yetişen pek çok sanatçı, Mısır’daki İslâm sanatının gelişmesine de yardımcı olmuştur. Nihayet, İslâm dünyasının en önemli sanat dalları arasında yer alan hat sanatında da oldukça önemli hattatlar yetişmiştir. Bunlar arasında hiç şüphe yok ki en meşhur olanı, İbn Mukla (öl. 939) dır. Mimari Sanatın pek çok alanında kaydedilen gelişmeler, mimarî için de geçerlidir. İslâmiyet’in hızla yayıldığı bölgelerde kısa sürede şaheser niteliğinde yapılar yükselmiştir. Suriye’den İspanya’ya kadar uzanan geniş bir coğrafyada gerek Emevîler gerek Abbasîler döneminde eşsiz eserler bırakılmıştır. Erken dönem İslâm mimarisini oluşturan iki temel yapı biriminin, cami ve saray olduğu belirtilebilir. Özellikle, Emevîler 7 İbn Mukla: İslâm hat sanatının kurucusu olarak kabul görmektedir. Hat sanatının piri olarak nitelendirilmiştir. Ticaret ve idare, kültür ve bilim, özel yazışma alanlarında günlük kullanıma dönük daha yuvarlak bir yazı biçimi baştan beri vardı. İbn Mukla’nın 10. yüzyıl başlarında Bağdat’ta kurallara bağladığı “altı stil”’in söz konusu yuvarlak yazıdan türetildiği sanılmaktadır. Günümüze kadar geliştirilen bu yazı stilleri Nesih, Muhakkak, Reyhanî, Tevkî, Rikâ ve Sülüs’tür. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 143 ve Abbasîler döneminde inşa edilen cami ve saraylar, mimâri açıdan oldukça önemli eserlerdir. Ancak, İslâm mimarisinin şekillenmesinde, yalnızca Arap etkisinin olduğu da düşünülmemelidir. Mısır, İran hatta, fethedilen diğer bölgelerdeki mimarlık mirasının, İslâm mimarisinin şekillenmesinde büyük katkısı olmuştur. Hz. Peygamberin Medine’de yaptırdığı ilk caminin ardından Amr b. As, 642 yılında Fustat’ta bir cami yaptırmıştır. Bugüne dek pek az değişikliğe uğrayarak günümüze kadar gelmeyi başarabilmiş bilinen ilk cami Şam’da yaptırılan Emevî Camii (706-714)’dir. Bu cami, Hz. Peygamber’in Medine’de yaptırdığı ilk caminin planına uygun olarak inşa edilmiştir. Cami, aynı zamanda, mozaik sanatının zengin örneklerini de barındırır. Emevî halifesi Velid tarafından yaptırıldığı düşünülen Kudüs’teki Mescidü’lAksa, hiç şüphe yok ki İslâm mimarisinin en önemli eserleri arasında yer alır. Bir depremde yıkıldıktan sonra Abbasî halifesi Mansur döneminde yeniden yaptırılmıştır. Haçlıların kiliseye çevirmek için yaptıkları değişiklikler, 1187 yılında Selahaddin Eyyûbî tarafından düzeltilmiştir. Kudüs’teki bir diğer önemli mimarlık eseri ise Ömer Camii olarak da anılan ve 691-692 tarihlerinde yaptırılan Kubbetü’s-Sahradır. Kubbetü’s-Sahra, Abdülmelik tarafından hicretin 72. yılında Kudüs’te yaptırılmıştır. Yine, Kayravan Camii (670-726) ve Şam’daki Büyük Camii de Emevî döneminin önemli eserleri arasında yer alır. Resim 5.1 Emevi Camii, Şam 144 Genel Uygarlık Tarihi Emevî döneminde, camilerin yanı sıra, pek çok önemli saray da yaptırılmıştır. Bunun ilk örneği, Amman yakınlarında, Halife I. Velid tarafından inşa ettirildiği sanılan Kusayr-ı Amra Sarayı’dır. Benzer şekilde, Halife Hişam b.Abdü’l-Melik tarafından 728 yılında Şam yakınlarında yaptırılan Kasrü’l-Hayri’l-Garbî de bir başka önemli Emevî eseridir. Yine, Şam’ın güneyinde inşa edilen Mışatta Sarayı (734-744) da Emevî döneminin görkemli yapıları arasındadır. Emevîlerin, İspanya’daki kolu olan Endülüs Emevî Devleti’nin bıraktığı birçok eser de mimarî açıdan oldukça önemlidir. Kurtuba’da yaptırılan Büyük Camii (961-966) bunların en bilinenleri arasındadır. Endülüs Emevîleri’nin dünya mimarîsine bıraktığı en önemli eserlerden biri de Gırnata (Granada)’da yaptırılan ve bugün hâlâ ayakta duran, Elhamra Sarayı’dır. Yapımına, I. Yusuf (1334-1353) döneminde başlanan saray, oğlu V. Muhammed (1353-1391) devrinde tamamlanmıştır. Resim 5.2 Kubbetü’s-Sahra, Kudüs Resim 5.3 Elhamra Sarayı, Gırnata-İspanya 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 145 Emevî hilâfetini takip eden Abbasî Halifeliği döneminde de pek çok önemli cami ve saray inşa edilmiştir. Abbasîler devrinde, İslâm mimarisinin daha ince bir zevke ulaştığı söylenebilir. Özellikle, İran ve Mezopotamya mimarlık mirasının bu dönemdeki eserlere büyük etkisi olmuştur. Emevîlerin, Şam’ı merkez alarak geliştirdikleri mimarinin Akdeniz etkileri taşımasına benzer şekilde Bağdat merkezli Abbasî mimarisi de İran ve Mezopotamya izleri taşır. Abbasîler döneminde inşa ettirilen en önemli camiler arasında Samarra’daki Büyük Camii (848-852) ve Ebu Dulef Camii (861-862) ile Kahire’deki Tolunoğlu Camii (876- 879) gösterilebilir. Özellikle, Samarra’daki yapılarda zengin çini örneklerine de rastlanır. Abbasî camilerinden bir diğeri de İran’da inşa edilmiştir. Hazar Denizi kıyısındaki Damgan şehrinde yaptırılan Tarı Hane Camii de Abbasî döneminin önemli eserleri arasında yer almaktadır. Camilerin yanı sıra Abbasî döneminde de Emevî devrine benzer şekilde önemli saraylar yaptırılmıştır. Bu yapılar arasında iki tanesi öne çıkar: Ukhaydir ve Cevsaku’l-Hakani Sarayları. Ukhaydir Sarayı, Kerbelâ yakınlarında Vâdi-i Ubeyd’dedir. Yaklaşık olarak 778 yılında Abbasî halifesi el-Mansûr tarafından yaptırılmıştır. Abbasî döneminin diğer önemli yapısı olan Cevsaku’l-Hakanî Sarayı, Bağdat yakınlarında 836 yılında Halife Harun Reşid’in oğlu Mutasım tarafından yaptırılmıştır. Cami ve sarayların yanı sıra, Abbasî askerî mimarîsi de oldukça gelişmiştir. Ribat adı verilen korunaklı yapılar bu tarzın en önemli örnekleridir. Bu yapıların inşasına ilk defa VIII.yüzyılda başlanmıştır. Özellikle, Abbasî Devleti’nin kara ve deniz sınırlarındaki önemli noktalarda inşa edilmiştir. Emevî ve Abbasî dönemlerindeki mimarî eserlerin yanında Mısır’da 250 yıldan fazla egemenlik kuran Fatımîler de İslâm mimarisine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Kahire’deki Mehdiye (916), El-Ezher (970-972), El-Hâkim (990- 1003), El-Cüyûşî (1085) El-Akmer (1125) ve Talayi (1160) Camiileri Fatımîler döneminde yaptırılmıştır. 146 Genel Uygarlık Tarihi Özet İslamiyet öncesi Arabistan’ın yaşam koşullarını ve dini manzarasını genel hatlarıyla açıklamak. Arabistan, 4.-6. yüzyıllar arasında yoksulluk ve bedevîleşme çağı olarak tabir edilen bir tür karanlık çağa gömülmüştür. Söz konusu dönem, Cahiliye olarak isimlendirilir. Arabistan’da Putperestliğin yanı sıra Hanîf dini denilen İbrahim milletinin dini de iz bırakmış gibiydi. İslâmiyet’in hangi koşullar altında ortaya çıktığını kavramak. Hz. Muhammed’e Peygamberlik çağrısı kırkıncı yaşına doğru, Ramazan ayında bir gece, Hira dağında gelmiş ve İslâmiyet ilk olarak Peygamberin ailesinde yayılmaya başlamış, Hz. Hatice’den sonra azâd ettiği kölesi Zeyd ve yeğeni Ali de Müslüman olmuştur. Hz. Peygamber’in yapmış olduğu kutsal savaşları açıklamak. Bedir Savaşı (624) Hicret’in ikinci yılında Mekkelilerle Müslümanlar arasında meydana gelmiştir. Bedir’de karşılaşan kuvvetlerin çarpışması, Müslümanların galibiyetiyle sonuçlanmıştır. Uhud Savaşı (625) Savaş, Medine yakınlarındaki Uhud Dağı eteklerinde yapılmıştır. Müslümanlar başta başarılar elde etmişlerse de kısa süre içerisinde savaş aleyhlerine dönmüştür. Hz. Hamza ve birçok Müslüman savaşta şehit düşmüştür. Hendek Savaşı (627) Müslümanlar, Kureyşlilerle üçüncü defa Hendek savaşında karşılaşmış; kazılan hendekler, Kureyş’i şaşkınlığa uğratmış ve tükenen erzak da dağılmalarına neden olmuştur. İslâmiyet’in yeni gelişme dönemini tartışmak. Hudeybiye Anlaşması’ndan sonra Kaynuka, Nadîr ve Benî Kureyza Yahudileri ile ilgili sorun kısa sürede halledilmiş ve 628 yılında Hayber’in fethiyle, Yahudi sorunu çözüme kavuşturulmuştur. Hayber’in fethinden sonra 629 yılı Aralık ayında, Medine’den yola çıkan ordu, kan dökmeden Mekke’yi ele geçirmiştir. 632 yılında Hz. Peygamber’in Hac ibadetini yerine getireceği ilan olunmuş ve Veda Haccında kendisine kalabalık bir heyet eşlik etmiştir. Dört Halife dönemininin ayrıntılarını açıklamak. Hz. Ebûbekir Dönemi (632-634) Hz. Ebûbekir, ilk olarak Ridde hareketlerini önlemeye çalışmış ve 633 yılındaki Arkaba (veya Akrabâ) savaşı ile Yemame bölgesi, hâkimiyet altına alınmıştır. Bu savaş, İslâm fetih hareketlerinin de başlangıcı anlamına gelir. İlk halife döneminde, Vahiy kâtiplerinden Zeyd b. Sâbit başkanlığında bir heyet kurulmuş ve bu heyet Kur’an’ı kitap haline getirmiştir. Hz. Ömer Dönemi (634-644) Hz. Ömer dönemi fetih hareketlerinin hız kazandığı dönem olup Arap orduları kısa zamanda Suriye’yi fethetmişler ardından Filistin, Mısır ve tüm Kuzey Afrika’ya seferler başlatmışlardır. Kudüs’ün alınmasıyla Mısır’ın fethi için gerekli zemin de hazırlanmıştır. Ayrıca, Irak ele geçirilmiş; Kadisiye (635) ve 642 yılındaki Nihavend Savaşları ile İran ordusu tam bir yenilgiye uğratılmıştır. Hz. Ömer döneminin sonuna yaklaşıldığında, İslâm Devleti’nin sınırları, batıda Mısır, Anadolu’nun güney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve İran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmıştır. Hz. Osman Dönemi (644-656) Hz. Osman devrinde Taberistan fethedilmiş, Azerbaycan’daki isyanlar bastırılmıştır. Anadolu’nun bazı kasabaları, Kıbrıs ve Rodos ile Kuzey Afrika’da pek çok bölge de fethedilmiştir. Ayrıca, Hz. Ebûbekir döneminde mushaf haline getirilen nüshadan istinsah (kopya) yapılmıştır. Hz. Ali Dönemi (656-661) Talha ve Zübeyr, eski halife Osman’ın katillerinin bulunmasını isteyerek Hz. Ali’nin halifeliğine muhalefete başlamış ve Hz. Ali de Medine’de 1 2 3 4 5 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 147 kendisine sunulan desteğin azaldığına inanarak Kûfe’ye yönelmiş ve şehrin desteğini kazanarak Basra üzerine yürümüş ve halifeliği bütün Irak halkı tarafından tanınarak Kûfe başkent haline getirilmiştir. Irak’taki asayişin sağlanmasından sonra Hz. Ali, ordusuyla birlikte Suriye’deki esas rakibi Muaviye bin Ebu Süfyan’a yönelmiş ve iki ordu, 657 yılında Sıffîn yakınlarında karşılaşmıştır. İlk çarpışmaların ardından mağlup duruma düşen Suriyeliler, Kur’an sayfalarını mızraklarının ucuna takarak meselenin çözümü için Kur’an’ın hükümlerine başvurulmasını istemişlerdir. İki taraftan seçilecek hakemlerin meseleye bir çözüm bulmasına karar verilmiştir. Bu olay, İslâm Tarihi’nde, Hakem Olayı olarak bilinir. Hakemler, Hz. Ali ve Muaviye’nin halife olmaktan azledilerek, halkın oylarıyla yeni bir halife seçilmesini kararlaştırmışlardır. Fakat durum değişmiş, Muaviye’nin hakemi Amr b. As, Hz. Ali’nin hakemi Ebû Musa el-Eşarî’nin kararı uyarınca azledilen halifenin yerine kendi adayını tayin ettiğini ifade etmiştir. Bu olayın ardından Hz. Ali, Suriye üzerine bir sefer daha yapmaya karar vermiştir. Sefer hazırlıkları devam ederken Ocak 661’de, İbn Mülcem isimli bir Hâricî tarafından Kûfe camiinde namaz sırasında öldürülmüştür. Emevîler ve Abbasîler döneminin olaylarını ve iktidar mücadelelerini kronolojik bir sıralama içerisinde anlatmak. Dört halife döneminden sonra Muaviye b. Ebû Süfyan, Emevî Devleti’ni kurmuştur. Muaviye’den sonra halifelik, babadan oğula geçen bir kurum olarak devam etmiş ve Emevî hanedanı kurulmuştur. Emevîler’in yürütmüş olduğu siyaset sebebiyle 680 yılında, Hz. Hüseyin ve taraftarları, Şam yönetimine son vermek amacıyla harekete geçmiş ancak, Hz. Hüseyin ve ailesinden birçok kişi Emevîler tarafından Kerbelâ’da katledilmiştir. Emevîler döneminde, Kuzey Afrika, Anadolu ve Türkistan yönünde önemli fetihler yapılmış, İspanya’nın büyük bir kısmı fethedilmiş ve ayrıca İstanbul üzerine bir ordu gönderilerek şehir kuşatılmış ancak başarı elde edilememiştir. Son Emevî halifesi Mervan döneminde tam bir çöküş yaşanmıştır. Endülüs Emevî Devleti’nin genel hatlarını açıklamak. Endülüs’ün fethinden sonra Müslümanlar, İspanya’da kalmış, özellikle Kuzey Afrika’dan gelen göç dalgaları birçok Arap ve Berberî’nin buraya yerleşmesini beraberinde getirmiştir. Emevî hanedanına mensup Abdurrahman b. Muaviye, 756 yılında Kurtuba’yı ele geçirerek 1031 tarihine kadar ayakta kalacak olan bağımsız Endülüs Emevî Devleti’ni kurmuştur. XI. yüzyılda, Endülüs Emevî Devleti yerel güçler arasındaki iktidar mücadelesi sebebiyle parçalanmaya başlamış ve Kurtubalıların hilâfeti bütünüyle ortadan kaldırmaları, Endülüs Emevî Devleti’nin varlığına da son vermiştir. Abbasî Devleti’nin gelişimini kavramak. İranlı bir köle olan Ebû Müslim, Horasan’ın her tarafında Abbasîler’in faaliyetlerini ve bunların Peygamber ailesine olan yakınlığını belirterek Emevîler’in zulmünü vurgulamış, halkı ayaklanmak için cesaretlendirmiştir. Ebû Müslim’in propagandası, kısa sürede etkisini göstermiştir. Hareketin lideri Ebû’l Abbas (749-754) halife ilan edilmiştir. Hârûn Reşîd’in, yaklaşık 23 yıl süren halifeliği, Abbasî Devleti’nin en parlak dönemi olarak görülmekle birlikte çöküşün ilk izlerine de bu devirde rastlanmıştır. Abbasî Devleti’nin en güçlü dönemi, kuruluştan itibaren 120 yıl kadar sürmüş, ardından toprak kayıpları başlamıştır. Abbasî Devleti, 1258 yılında Moğol hükümdarı Hülâgû tarafından yıkılmıştır. İslâm kültür ve uygarlığını tartışmak. Dil ve Edebiyat İslâmiyet’in yayılması ile birlikte Arapça, ortak bir iletişim aracı haline gelmiş ve kısa süre içinde özellikle şiir alanında, önemli çalışmalar yapılmıştır. Ayrıca, Hz. Peygamber’in hayatının incelenmesiyle başlayan çalışmalar sayesinde ciddî bir tarih birikimi meydana gelmiştir. Bilim ve Felsefe İslâm dünyasındaki bilim ve felsefenin gelişiminde, eski Yunanca’dan yapılan çeviriler önemli olmuş ve Emevî dönemindeki ilk çalışmaların ardından Abbasî Hilâfeti devrinde de astronomi, fizik, matematik ve diğer konularda önemli sayılarda çeviriler yapılmıştır. Tıp başta olmak üzere matematik, astronomi, fizik ve diğer alanlarda, 6 7 8 9 148 Genel Uygarlık Tarihi Râzî, İbn Sînâ, Bîrûnî, Harizmî ve Ebû Mâşer gibi önemli isimler yetişmiştir. Aristo’nun eserlerinin Arapça’ya çevrilmesi ile İslâm dünyasında zengin bir felsefe geleneği oluşmuş ve Kindî, Fârâbî, Gazâlî, ve İbn Rüşd gibi büyük filozoflar ortaya çıkmıştır. Sanat Abbasî halifeleri Mehdî, Hâdî ve Hârûn Reşîd döneminde, bilhassa müzik alanında parlak çalışmalar yapılmıştır. Yine Samarra’da cam ve seramik, Kûfe’de kitap ciltleme ve süsleme sanatları gelişmiştir. Ayrıca, İbn Mukla gibi meşhur hattatlar da yetişmiştir. Mimarî Şam’da yaptırılan Emevî Câmii, Kudüs’teki Mescidü’l-Aksa ve Kubbetü’s-Sahra ile yine Şam’daki Büyük Câmii Emevî döneminin önemli eserlerindendir. Ayrıca, Kusayr-ı Amra, Kasrü’l-Hayri’l-Garbî, Mışatta gibi pek çok saray da inşa edilmiştir. Endülüs Emevî Devleti döneminde yaptırılan Kurtuba’daki Büyük Câmii ve Gırnata (Granada)’da bulunan Elhamra Sarayı da eşsiz mimarî örnekleridir. Abbasîler devrinde, İslâm mimarisinin daha ince bir zevke ulaştığı söylenebilir. Samarra’daki Büyük Câmii ile Ebû Dulef Câmii örnek olarak gösterilebilir. Damgan şehrinde yaptırılan Târı Hâne Câmii de Abbasî döneminin önemli eserleri arasında yer alır. Camilerin yanı sıra Ukhaydir ve Cevsâku’l-Hakani gibi önemli saraylar da yaptırılmıştır. Ayrıca, Ribat adı verilen askerî yapılar da inşa edilmiştir. Mısır’da 250 yıldan fazla egemenlik süren Fatımîler de İslâm mimarisine, Kahire’deki Mehdiye, El-Ezher, El-Hâkim gibi câmileri miras bırakmışlardır. 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 149 Kendimizi Sınayalım 1. İslâmiyet, Kur’an’da hangi peygamberin dininin restorasyonu olarak tanımlanmaktadır? a. Hz. İsa b. Hz. Musa c. Hz. Muhammed d. Hz. Davut e. Hz. İbrahim 2. Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlara hangi ad verilir? a. Ensar b. Kureyş c. Hanif d. Beni Haşim e. Muhacirun 3. Hudeybiye Anlaşması’nın Müslümanlar açısından en önemli sonucu hangisidir? a. İslâm dini gelişmiştir. b. Mekkelilerle eşitlik sağlanmıştır. c. Medine’nin hakimiyeti öne çıkmıştır. d. Hz. Peygamber’in dışa dönük faaliyetleri artmıştır. e. Medine’ye göç eden Müslümanlar Hac seferine çıkma izni elde etmişlerdir. 4. Hz. Peygamber’in askerî seferlerinden sonuncusu hangisidir? a. Uhud Savaşı b. Bedir Savaşı c. Tebük Savaşı d. Hayber Savaşı e. Hendek Savaşı 5. Kur’an hangi dönemde Mushaf haline getirilmiştir? a. Hz. Peygamber b. Hz. Ebûbekir c. Hz. Ömer d. Hz. Osman e. Hz. Ali 6. Kudüs hangi halife döneminde fethedilmiştir ? a. Hz. Ali b. Hz. Osman c. Hz. Ebûbekir d. Hz. Ömer e. Muaviye 7. Hakem Olayı’ndan memnun olmayanların oluşturduğu gruba ne ad verilir. a. Şia b. Emevîler c. Ensar d. Hâricîler e. Muhacirun 8. Endülüs Emevî Devleti’nin kurucusu kimdir? a. II. Muaviye b. Abdurrahman b. Muaviye c. Hişam b. Abdurrahman d. Hakem b. Hişam e. II. Abdurrahman 9. Hârûn Reşid döneminde devletin gelişmesine katkıda bulunan aile hangisidir? a. Büveyhîler b. Karmatîler c. Şiiler d. Hâricîler e. Bermekîler 10. Kubbetü’s-Sahra nerededir? a. Medine b. Mekke c. Şam d. Kudüs e. Samarra 150 Genel Uygarlık Tarihi Okuma Parçası Şehirler ancak işçilerin bir araya toplanması, çokluğu ve birbirine yardımlaşmaları sayesinde kurulabilir. Devlet, şehir ve heykeller vücuda getirmek üzere geniş ülkesinin etrafından işçiler toplar. Bu yapılar için gereken ağır şeyleri nakletmek üzere çok defa, kuvvet ve kudreti artıran, ağır şeyleri kaldıran, nakleden ve geometri kaidelerine göre yapılmış olan makinaların yardımına başvurulur. Çünkü beşer kuvveti bu gibi ağır şeyleri kaldırmaktan âcizdir. Birçok kimse, eski kavimlerin bıraktıkları büyük eser ve büyük yapıları, mesela, Kisra’ların taklarını, Mısır’ın ehramlarını Batı Afrika’daki kemerler üzerinde birbirine bağlanarak yapılan su kanallarını ve şarşal eserlerini gördüklerinde, o kavimlerin bunları bir araya toplanarak veyahut ayrı ayrı olarak kendi cismani kuvvetleriyle yapmış olduklarına inanmışlar ve bu eserlerin o kavimlerin gövdeleri ile mütenasip olduğu vehmine kapılarak onların vücutça iri olduğuna kani olmuşlardır. Bunlar, geometri ilminin, ağır şeyleri kaldıran ve taşıyan (cerrieskal) makinelerin yardım ve faydalarından ve geometri ilmine dayanan sanayiden gaflet ederler. Şehir ve ülkelerde dolaşan birçok kimselerin, Arap olmıyan kavimlerin ilim, fen ve makinelerin yardımiyle büyük yapılar vücuda getirmiş ve ağır nesneleri taşımak hususunda ne gibi hilelere başvurmuş olduklarını gözleriyle görmeleri, bu sözlerimizin doğruluğuna tanıklık eder. Halkın, vücut ve kuvvetçe bize nispetle kat kat üstün olduğu vehmine kapılmış oldukları Ad kavmine nispet edilen ve ‘Ad binaları’ adını verdikleri eski kavimlerden kalma ve hâlâ da mevcut olan eserlerin çoğu ilim, geometri ve makinelerin yardımiyle vücuda getirilmiştir. Yoksa, halkın inandığı gibi, o kavimlerin vücutları bizimkinden büyük ve kuvvetleri bizimkinden fazla değildi. Kaynak: İbn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 228-229. 1. e Yanıtınız yanlış ise ‘Yaşam Şartları ve Din’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise ‘Hicret’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise ‘Hudeybiye Anlaşması’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise ‘İslâmiyet’in Yeni Gelişme Dönemi’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise ‘Hz. Ebûbekir’in Halifeliği’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise ‘Hz. Ömer Dönemi’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise ‘Hz. Ali Dönemi’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise ‘Endülüs Emevî Devleti’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise ‘Abbasî Devleti’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise ‘Mimarî’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göçü, Hicret olarak adlandırılmıştır. Hz. Muhammed, Medine’de Peygamberi olduğu dini uygulamaya koyulmuştur. Hz. Peygamber, Medine’de geleceğin büyük İslâm devletinin çekirdeğini oluşturacak çok sağlam temeller de atmıştır. Sıra Sizde 2 Hendek Savaşı’nda, uygulanan metod, Selman-ı Farisî’nin fikriydi. Bu durum, Müslümanların başarısını getirmiş ve hendekler, Kureyş’i büyük şaşkınlığa uğratmış, tükenen erzak da dağılmalarına sebep olmuştur. Sıra Sizde 3 • Başında Muaviye’nin bulunduğu, öldürülen halife Hz. Osman’ın da mensup olduğu Emevîler, • Talha ve Zübeyr’in içinde bulunduğu ve daha sonra Hz. Ayşe’nin etrafında toplanacak olan Medine Grubu, • Allah’ın emri ve Peygamber’in sünneti üzerine yaşamayı seçen dindar grup, • Hz. Ali ve onu destekleyenler. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 5. Ünite - İslâm Tarihi ve Uygarlığı 151 Sıra Sizde 4 Muaviye döneminde (661-680) fetih hareketleri üç yönde devam etmiş olup, birincisini Türkistan yönündeki hareketler; ikincisini Anadolu ve İstanbul üzerine yapılan seferler ve son olarak da Kuzey Afrika yönüne yapılan hareketler oluşturur. Sıra Sizde 5 Halifenin Bağdat’ı seçmesindeki neden, Kûfe’nin Hz. Ali taraftarlarının, Şam’ın da Emevîler’in merkezi olmasından kaynaklanmıştır. Ayrıca, şehrin Dicle ve Fırat’ı birbirine bağlayan bir kanalın yakınında olması ve stratejik önemi de etkili olmuştur. Sıra Sizde 6 Fethedilen yeni topraklarda konuşulan yerel dillerin de katkısı ile Arapça, zengin bir medeniyet dili haline gelmiştir. Sıra Sizde 7 Abbasî Hilâfeti devrinde, tercüme faaliyeti, daha köklü ve sistematik bir düzeye ulaşmıştır. Bu dönemde tıp, astronomi, fizik, matematik gibi alanlarda önemli sayılarda çeviriler yapılmıştır. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Aktan, Ali (2010), İslam Tarihi: Başlangıcından Emevîlerin Sonuna Kadar, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Bayraktar, Mehmet (1985), İslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara Brockelmann, Carl (1992), İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, (çev. Neşet Çağatay), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Corbin, Henry (1986), İslâm Felsefesi Tarihi: Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne Kadar (1198), (çev. Hüseyin Hatemi), İletişim Yayınları, İstanbul. Crone, Patricia, (2007), Ortaçağ İslam Dünyasında Siyasi Düşünce, (çev. Hakan Köni), Kapı Yayınları, İstanbul. Çağatay, Neşet, (1997), Sorularla İslâm Dini ve İslâm Tarihi, Gündoğan Yayınları, Ankara. Hamidullah, Muhammed (2003), İslâm Peygamberi: Hayatı ve Faaliyeti, 2 cilt, İrfan Yayınclık. Hitti, Philip K. (1989), Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, (çev. Salih Tuğ), Boğaziçi Yayınları, İstanbul. Hobson, John M. (2006), Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri, (çev. Esra Ermert), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. İbn Haldun, (1991), Mukaddime, cilt 2, (çev. Zakir Kadiri Ugan), MEB Yayınları, İstanbul. Köksal, Mustafa Asım (1981), İslâm Tarihi (A.S) ve İslâmiyet: Mekke Devri, Şamil Yayınevi, İstanbul. Köksal, Mustafa Asım (1981), İslâm Tarihi (A.S) ve İslâmiyet: Medine Devri, Şamil Yayınevi, İstanbul. Kitapçı, Zekeriya (1986), Yeni İslâm Tarihi ve Türkistan, Otağ Yayınevi, İstanbul. Lapidus, Ira M. (2010), İslâm Toplumları Tarihi: Hz. Muhammed’den 19. Yüzyıla, cilt 1, (çev. Yasin Aktay), İletişim Yayınları, İstanbul. Lewis, Bernard (1996), Ortadoğu, (çev. Mehmet Harmancı), Sabah Kitapları, İstanbul. Lewis, Bernard (2000), Tarihte Araplar, (çev. Hakkı Dursun Yıldız),Anka Yayınları, İstanbul. Mez, Adam (2000), Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı, (çev. Salih Şaban), İnsan Yayınları, İstanbul. Turani, Adnan (1997), Dünya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul. Ünlü, Nuri (1997), İslâm Tarihi I (Başlangıçtan Osmanlılara Kadar), M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul. Watt, W. Montgomery, (1982), The Influence of Islam on Medieval Europe, Edinburgh University Press, Edinburgh. Watt, W. Montgomery, (2001), İslam’da Siyasal Düşüncenin Oluşumu, (çev. U.M. Kılavuz), Birey Yayınları, İstanbul. Yetkin, Suut Kemal, (1954), İslam Sanatı Tarihi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslâm Sanatları Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara. 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yeniçağ’da Batı Avrupa’da yaşanan ekonomik ve sosyal değişimler ve bu değişimlere yol açan temel nedenleri açıklayabilecek, Yeniçağ’da Batı Avrupa’da yaşanan düşünsel değişim ve yeni düşünsel yapıyı şekillendiren gelişmeleri değerlendirebilecek, Hümanizm ve hümanizm akımının özelliklerini kavrayabilecek, Rönesans ve Reform nedir, bu döneme damgasını vuran düşünürler kimlerdir sorularını açıklayabilecek, Aydınlanma Çağı’nın temel özelliklerini ve Aydınlanma Felsefesi’nin ilkelerini değerlendirebilecek, Aydınlanma Çağı’na etki eden bazı düşünürleri ve savundukları fikirleri açıklayabilecek, Doğa yasası ve bunun ekonomiye yansımasını kavrayabilecek, Aydınlanma Çağı edebiyatını, müzik ve sanat anlayışını açıklayabilecek, Modern Avrupa’nın doğuşunda Osmanlı Devleti’nin rolünü ve Osmanlı kültürünün Avrupa’ya etkilerini tartışabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Burjuvazi • Kapitalizm • Rönesans • Reform • Hümanizm • Aydınlanma • Akılcılık • Bilim • Osmanlı • Avrupa • Etkileşim İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) • YENİÇAĞ’DA BATI AVRUPA’DAYAŞANAN EKONOMİKVE SOSYAL DEĞİŞİM • YENİÇAĞ’DABATIAVRUPA’NINDÜŞÜNCE YAPISINDAYAŞANANDEĞİŞİM • HÜMANİZM • RÖNESANS VE REFORM • AYDINLANMAÇAĞI’NINTEMEL ÖZELLİKLERİVEAYDINLANMAFELSEFESİ • AYDINLANMA ÇAĞINA ETKİ EDEN BAZI DÜŞÜNÜRLER • DOĞA YASASI VE EKONOMİK LİBERALİZM • AYDINLANMA ÇAĞI’NDA EDEBİYAT, SANAT VE MÜZİK • OSMANLI VE AVRUPA İÇİÇELİĞİ: İLETİŞİM VE ETKİLEŞİM GENEL UYGARLIK TARİHİ YENİÇAĞ’DA BATI AVRUPA’DA YAŞANAN EKONOMİK VE SOSYAL DEĞİŞİM Değişime Direniş: Amaç Düzenin Devamlılığı Ortaçağ’da üretim malikânelerde o malikânenin ihtiyacı kadar yapılıyordu. Dolayısıyla Ortaçağda kendi içine kapalı ve tüketime yönelik bir üretim vardı. Feodal toplum yapısı içinde ayrıcalıklı sınıfları oluşturan aristokratlar ve ruhbanlar, feodal üretim biçiminin devamından yanaydılar. Ayrıcalıklı ve avantajlı konumlarını sürdürmeleri buna bağlıydı. Ancak sistem içinde zamanla nüfusları artan tarımsal kökenli sınıf, geçim sıkıntısı içine girdi. Uzun yıllardır durumlarında hiçbir iyileştirmeye gidilmeyen serfler arasında genel bir memnuniyetsizlik hakim oldu. Hiçbir maddi varlığı olmayan toplumun bu alt tabakası, düzen için bir tehdit olarak algılandı. Amaç düzenin devamlılığını sağlamak olduğundan bu kitlenin Avrupa dışına çıkarılmasına karar verildi ve Haçlı Seferleri örgütlendi (1095). Bu seferler, düzen için tehlikeli görülen işsiz güçsüz, hiçbir maddi varlığı olmayan bu kitlenin tamamen Avrupa dışına atılmasını sağlamak için 200 yıl sürdü. Görünüşte, dinsel nedenlerle başlatılan Haçlı Seferleri’nin altında yatan gerçek budur. Düzenin devamı için yok edilmeleri gereken bu insanlar yüksek dinsel ideallerle ve cennetle müjdelenerek, Müslümanlar üzerine gönderildi. Ayrıca bu seferler sırasında elde edebilecekleri kazanımlar, ruhban sınıfının amacına hizmet edecek ve saygınlığının artmasını sağlayacaktı. Nitekim öyle de oldu. Kudüs alındı, Urfa’da, Antakya’da, Suriye’de Haçlı kontlukları kuruldu. Bütün bunlar papalığın yükselişini sağladı. Ancak hesaba katılmayan bir şeyler vardı. Uzun vadede düzeni değiştirecek gelişmelerin temeli, yine Haçlı Seferleri ile atılmış oldu. Üretimin Değişimi ve Burjuvazinin Yükselişi Karayolunu güvenli görmeyen Haçlılar’ın, daha sonra seferlerini deniz yoluyla yapmayı tercih etmeleri, aynı zamanda ticaretin gelişmesini de sağladı. Önce Haçlılar’ı, arkadan hacıları taşıyan şövalyeler, gemicilik ve ticaretle uğraşır hâle geldiler. Akdeniz’e kıyısı olan ticaretin tohumunu attılar. Sonuç olarak Haçlı Seferleri denizaşırı, kıtalar arası ticareti başlatmış oldu. Ticaret sayesinde zenginleşen, kentlerde oturan, bu yüzden kendisine kent soylu anlamına gelen burjuvazi denilen tüccar sınıfı 15.yüzyıldan itibaren yükselişe geçti. Ticaretle uğraşarak zenginleşen burjuvazi, ekonomik yapıda ağırlığını hisDeğişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) Burjuvazi: Yeniçağ Batı Avrupa’sının sınıfsal yapısı içinde yükselen sınıfı oluşturan, zenginliği ticarete dayalı olan, ekonomik yapıda üstünlüğü ele geçiren ve sonrasında siyasal yapıda hak arayışları içine giren, döneme damgasını vuran bir sınıf. 154 Genel Uygarlık Tarihi settirdi. Aristokratların zenginliği toprağa dayalıydı ve toprakların bir sınırı vardı. Oysa burjuvazinin zenginliği ticaretten kaynaklanıyordu ve ticaretin, üstelik denizaşırı ticaretin sınırı yoktu. Dolayısıyla ticaretten elde edilen servet, aristokratların topraktan elde ettiği serveti kısa sürede geçecekti. Değişim kaçınılmazdı. Değişen Aristokrasi Ortaçağ’ın kan soyluluğuna dayalı ayrıcalıklı sınıfı aristokratlar, bu değişime ayak uydurma çabası içine girdiler. Bir kısmı topraklarını girişimcilere kiralamaya başladılar ve yüksek rantlar elde ettiler. Bir kısmı da topraklarındaki serfleri, özgürlüklerini de bağışlayarak topraklarından çıkarıp, topraklarını çayır hâline dönüştürerek koyun sürüleri beslemeye başladılar. Bu iş için birkaç çoban yeterli olduğundan, sayıları gittikçe artan serfleri de beslemek zorunda kalmayacaklardı. Böylece elde ettikleri yünü satıp, kendi ihtiyaçlarını karşılama yoluna gittiler. Yün, dokuma sanayii için önemli bir ham madde idi. Doğulu sultanlar, yünlü kumaşlara büyük ilgi gösteriyorlardı. Bir malın alım ve satım yerleri arasındaki fiyat farkı, bu işle uğraşanların yani tüccarların daha da zenginleşmesini sağladı. Dokuma ve Maden Sanayinin Gelişimi: İşçi Sınıfının Ortaya Çıkışı Dokuma sanayii ilk sırada gelişen sanayi kollarından biri oldu. Bu dönemde pek çok imalathane örgütlendi. İmalathaneler sanayileşmeye gidişte ilk adımı oluşturdular. Bu imalathaneler, uzak pazarlara yönelik üretim yapıyorlardı. Özellikle dokumacılık büyük gelişme gösterdi. Dokuma kumaşlara olan talep arttı. İmalathanelerde seri üretim başladı. Kısa sürede ucuz ve standart mal üretilmeye ve bunların ticareti yapılmaya başlandı. Bu durum karşısında kendi dükkânında kendi üretim araçlarıyla üretim yapan zanaatçılar, imalathanelerle rekabet edemediler ve kısa sürede iflas ettiler. Sonuç olarak dükkânını kapatmak zorunda kalan zanaatçılar, imalathanelerde emeklerini satarak çalışmak zorunda kaldılar. Böylece imalathanelerde parça işi yapmaya başlayan zanaatçılar, emeklerinin karşılığında ücret almaya başladılar. Bunun sonucunda zanaatçılar işçileşti. İşçi sınıfını besleyen diğer bir kesim de serflerdi. Feodal beyler serfleri topraklarından çıkarıp, değişen yapıya ayak uydurma çabası içine girdikleri zaman, işsiz güçsüz kalan ve hiçbir maddi varlığı olmayan serfler de imalathanelere gidip çalışmaya başladılar. Böylece serfler de işçileşti. İmalathanelerin iş gücüne ihtiyacı vardı. İmalathaneleri örgütleyen sermaye sahibi girişimci sınıf, serf ve zanaatçıları imalathanelere çekmeyi başardı. Böylece serfler ve zanaatçılar işçileşerek ister istemez sistemin bir parçası oldular. Bu dönemde gelişme gösteren bir diğer sanayi kolu maden sanayiidir. Madenlerin işletilmesi sermayenin daha da artmasını sağladı. Maden sanayiinin gelişmesi ile ateşli silahlar kullanılmaya başlandı. Feodal beylerin son sığınakları olan kaleleri top ve tüfeklerle yerle bir edildi. Böylece feodal toplum yapısı büyük bir değişime uğradı. Ayrıca ateşli silahlar, Batı Avrupa Devletlerinin yeni coğrafyalara yayılmasına ve sömürgecilik faaliyetlerine imkan sağladı. Yeniçağ’da Batı Avrupa’da nasıl bir değişim yaşandı? Ekonomik alanda yaşanan değişimde Haçlı Seferlerinin nasıl bir rolü oldu? Kapitalizm Feodal ekonomik sistem çözülmüştü, ticaretle zenginleşen burjuvazi sınıfının yükselişe geçmesi, imalathanelerin örgütlenmesi ve işçilerin ortaya çıkması ile İşçi Sınıfı: Yeniçağ Avrupa’sında ekonomik ve sosyal yapıda meydana gelen değişimle birlikte ortaya çıkan ve imalathanelerde iş bölümü esasına göre çalışan, ücret karşılığı emeklerini satarak geçinen yeni sınıfa verilen isim. Bu sınıfı oluşturanlar serfler ve zanaatçılardı. 1 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 155 yeni bir ekonomik sisteme, kapitalizme geçiş süreci başladı. Kapitalizm feodal sistemin içinden çıkmıştı ama onun zıttı bir üretim biçimine dayanıyordu. Kendi kendine yeterli, kapalı ekonomik yapı, yerini dışa açık, ticarete ve sermaye birikimine dayalı bir sisteme bıraktı. Ana malın yani sermayenin esas olduğu bu sistemde sermayeye sahip olanlar, üretim araçlarına da sahip oldular. Dolayısıyla üreticiler, üretim araçlarından ayrılmış oldular ve ücret karşılığında çalışmaya başladılar. Değişen bu sistemin sürekliliğini sağlamak gerekiyordu. Bunun için daha çok ham madde ve iş gücüne ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç siyasal birliğini tamamlayan devletleri yeni arayışlara itti. Böylece coğrafi keşifler başladı. Keşfedilen yerlerden getirilen ham madde, iş gücü ve değerli madenler ile sistemin devamlılığı sağlandı. Büyük sömürge imparatorlukları kuruldu. Her bir devlet, diğerinden daha zengin ve güçlü olma peşindeydi. Bu da devletler arasındaki rekabeti arttırıyordu. Bir yandan da hiçbir devletin daha güçlü konuma geçmemesi için Yeniçağ’da dış politikada denge siyaseti izlendi. Bilimsel ve teknik alanda meydana gelen gelişmelerin gemilere uygulanmasıyla, okyanus koşullarına uygun gemiler üretildi. Aynı zamanda ateşli silahların bu gemilerde kullanılması, Avrupalılara okyanuslar ötesinde yayılma imkânı verdi. Büyük coğrafya buluşlarıyla beraber sömürgecilik faaliyetleri de başlamış oldu. Sömürgelerden gelen ham madde ve iş gücü, sermaye sahibi girişimci sınıf tarafından zenginliklerini arttırmak için kullanıldı. Giderek zenginleşen, sermayeye yani kapitale sahip bulunan bu sınıfa kapitalist sınıf yeni oluşan bu düzene de kapitalizm denildi. Yeni coğrafyaların keşfine neden gerek duyuldu? Avrupa’nın Sömürgecilik Faaliyetleri Coğrafi keşiflerden önce Avrupalının bildiği dünya, Avrupa Kıtası’ndan başka Asya’nın bir bölümü ve Afrika’nın kuzeyi ile sınırlıydı. Avrupa’yı sömürgeci faaliyetlere iten başlıca sebep, değişen ekonomik yapıyı devam ettirebilmek ve aralarındaki rekabettir. Yeniçağ’da dış politikada genel olarak denge politikası izlenmeye çalışılsa da siyasal birliğini tamamlayan her devlet diğerinden daha güçlü olma yarışı içindeydi. Siyasal birliğini en erken sağlayan Portekiz, coğrafi keşiflere ve sömürgecilik faaliyetlerine ilk başlayan Avrupa ülkesi oldu. Ticari ilişkilerde, Akdeniz havzasının dışında kalmış olması da Portekiz’i yeni arayışlara itmiş olmalıdır. Portekiz, Afrika kıyılarına yönelik seferleri sonucunda 1442 yılında ilk Afrikalı köleleri Avrupa’ya getirecek, hatta papadan bu işin tekelini alacaktır. Köle ticareti çok kârlı bir iş olarak görülecektir. Portekiz, köle ticaretinin yanı sıra Avrupa’ya altını da getirecektir. 1497’de Vasco de Gama Afrika Kıtası’nı güneyden geçerek Hindistan’a ulaştı. Böylece Batı Avrupa ile Hindistan arasında ilk kez doğrudan ilişki sağlanmış oldu. Portekiz amacına ulaşmıştı. Sonuç olarak Portekiz, Afrika Kıtası ve Hint Okyanusu’nun kıyı ülkeleri üzerinde hâkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileri oluşturarak sömürgeciliğe başladı. Siyasal birliğini sağlayan İspanya da Portekiz’in ardından sömürgeci yarışa girdi. İspanya hizmetinde yola çıkan Kristof Kolomb (1446-1506), yeni bir kıta buldu (1492). Gerçi kendisi Asya Kıtasına gittiğini düşünecektir ama Asya ile Avrupa arasında yeni bir kıtanın olabileceği ihtimali de düşünülmeye başlanmıştır. Nitekim Floransalı denizci Amerigo Vespucci (1454-1512), burasının yeni bir dünya olduğunu kanıtlamaya çalışır. Kolomb’un bulmuş olduğu bu yeni kıta da Kapitalizm: Yeniçağ’da Batı Avrupa’da ortaya çıkan, üretici güçlerin üretim araçlarından ayrılığı esasına dayanan, sermaye sahibi girişimci bir sınıf ile işçi sınıfının ekonomik ilişkisine dayalı sisteme verilen isim. Kapitalist Sınıf: Yeniçağ’da Batı Avrupa’da ortaya çıkan, ekonomik sistemin değişmesini sağlayan sermaye sahibi, girişimci sınıf. 2 156 Genel Uygarlık Tarihi Amerigo Vespucci’nin ismiyle Amerika olarak adlandırılır.Bundan sonra bu yeni kıtayı tanımaya ve sömürmeye yönelik seferler devam etmiştir. Bunlar arasında Meksika’daki Aztek Uygarlığı’na son veren (1521) Fernandez Cortez (1485-1547) ile Peru’daki İnka Uygarlığı’na son veren (1532) Francisco Pizarro (1541)’nun seferleri hiç unutulmayacaktır. Öte yandan Magellan (1480-1521) ise sürekli batıya gidildiğinde Asya Kıtası’na ulaşılacağını düşünüyordu. Nitekim, Magellan’ın İspanya hizmetinde başlattığı (20 Eylül 1519) ve Sabastian del Cano’nun tamamladığı (6 Eylül 1521) seferin önemi, dünya çevresinde gerçekleştirilmiş ilk sefer olmasından kaynaklanmaktadır. Bu ilk seferin bedeli ağır olmuştur. 1519’da 5 gemi ve 265 kişilik bir mürettebatla yola çıkılmış, 1521’de tek bir gemi ve sadece 18 kişi ile geri dönülebilmiştir. Magellan da yerlilerle yapılan bir çatışmada hayatını kaybetmiştir. Ödenen bu ağır bedele karşın seferin yankıları büyük olur. Avrupa ile Asya arasında yeni bir kıtanın varlığı ve en önemlisi de dünyanın yuvarlak olduğu kesinlik kazanır. Bundan sonraki seferler bu yeni kıtayı tanımaya yönelik olacak ve sömürgecilik faaliyetleri başlayacaktır. 16. yüzyıl başlarında Amerika Kıtası’nı fethe başlayan İspanyollar 50 yıl içinde Meksika, Orta Amerika ve Brezilya hariç Güney Amerika’ya yayılacaklardır. İspanya’nın ardından İngiltere, Hollanda ve Fransa da sömürgeci yarış içinde yerini alacaktır. Coğrafi keşiflerle birlikte 1540’lardan itibaren sömürgelerden köle emeği ile ucuza elde edilen değerli madenler, Avrupa’ya taşınmaya başlandı. Özellikle Aztek ve İnka uygarlıklarına ait hazineler ile Meksika ile Peru’dan getirilen çok miktarda altın ve gümüş, değerli madenlerin fiyatının düşmesine ve malların fiyatlarının yükselmesine yol açtı. Bu fiyat artışı öyle boyutlara ulaştı ki bazı yerlerde fiyatlar 4 kat arttı. Fiyatlarda meydana gelen bu yükselişe Fiyat Devrimi denildi. Fiyat Devrimi ile birlikte küçük üretici iflas ederken, burjuvazi giderek güçlendi.Buna karşılık ücretlerde bir değişiklik olmadı. Bu da sosyal yapıda, sınıflar arasında uçurumların oluşmasına ve kapitalist sınıfın oluşumunun hızlanmasına yol açtı. Avrupa’nın Yeniçağ’ı Bütün bu değişimler Avrupa’da ekonomik ve sosyal yapıyı tamamen değiştirerek yeni bir çağı başlatmıştır. Çağları bıçakla keser gibi birbirinden ayırmak mümkün değildir. Bir çağın sonunu getiren gelişmeler, diğer bir çağın başlamasına neden olur. Sözünü ettiğimiz dönemde, artık öylesine önemli değişimler yaşanmıştır ki bütün bunlar, Ortaçağ’ın karakteristik özelliklerine taban tabana zıt gelişmelerdir. Bu nedenle bu yeni döneme Yeniçağ adı verilmiştir. Kronolojik düzenleme amacıyla Yeniçağ’ın başlangıcı için bir tarih vermek gerekirse, genellikle kabul gören iki tarih karşımıza çıkar: 1453 (İstanbul’un Türkler tarafından fethi ve Doğu Roma İmparatorluğu’nun yıkılması) ve 1492 (Amerika Kıtası’nın keşfi ve İspanya’daki Müslüman Devlet Gırnata’nın tarihe karışması). Hangi tarihi Yeniçağ’ın başlangıcı olarak kabul ederseniz edin; esas olan, artık 15.yüzyılın ikinci yarısından itibaren, yeni bir dönemin başladığı gerçeğidir. Şunu da eklemekte yarar var ki, bu kapitalist gelişmeler Batı Avrupa’da yaşanmaktadır. Doğu Avrupa, kendi tarihsel gelişimini sürdürmektedir. Nitekim Rusya, Balkanlar, Çin, Hindistan, Güneydoğu Asya adaları ve Japonya için 15. yüzyıl yeni bir çağın başlangıcı sayılmaz. Avrupa’nın Yeniçağ’ı tabiri bu yüzden kullanılmıştır. Avrupa’nın Yeniçağ’ı neden 15.yüzyılın ikinci yarısına tarihlenir? 3 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 157 YENİÇAĞ’DA BATI AVRUPA’NIN DÜŞÜNCE YAPISINDA YAŞANAN DEĞİŞİM Tarih boyunca toplumların düşünce yapılarında meydana gelen değişim, ekonomik ve toplumsal yapılarında yaşanan değişimle doğrudan ilişkili olmuştur. Yeniçağ Batı Avrupa’sında yaşanan ekonomik ve toplumsal değişim, üstyapının değişimini de sağlayacak ve yeni bir düşünsel yapı şekillenecektir. Yeniçağ, feodalizmden Aydınlanma Dönemi’ne bir geçiş sürecidir. Dolayısıyla feodal yapı çözülüp yeni bir yapılanmaya doğru gidilirken birtakım çatışmalar yaşanacak ve Ortaçağ’ın bazı uzantıları Yeniçağ’da da görülecektir. Ancak artık öyle değişimler olacaktır ki bu dönem tamamen Ortaçağ’ın ekonomik ve toplum yapısından farklılaşacaktır. Geçiş dönemlerine özgü gelgitler, toplumsal sınıflar arasındaki çatışmalar, mücadeleler, din ve mezhep savaşları bu dönemde çok yoğun yaşanacaktır. Bu çatışmalar sırasında, toplumsal sınıflar bazı haklar elde edecekler ve çatışmalardan sonra Batı Avrupa toplumu 18.yüzyılda da Aydınlanma Dönemi’ni yaşayacaktır. Yeniçağ bir geçiş dönemi olduğundan bu dönemdeki fikir akımları da kendi içinde bazı çelişkiler taşır. İdealize edilenlerle gerçekler arasında yaşanan çelişkiler ütopik kuramların ortaya çıkmasına neden olacaktır. Yeni Düşünce Yapısının Gelişme Koşulları Ortaçağ’ın feodal dinsel ideolojisine karşı tepki olarak, Yeniçağ’da bilimsel siyasal düşünüş gelişmeye başlayacak, din merkezli düşüncenin yerini, insan merkezli, aklı ve bilimi esas alan bir düşünce sistemi alacaktır. Böylece yeni düzen kendi düşünce sistemini oluşturacaktır. Burada esas olan bir önceki düşünce sistemini reddederek, yaşanan değişimle ortaya çıkan yeni egemen sınıfın ideolojisini oluşturmaktır. Bunun nedeni ise şudur: her üretim biçimi kendi ekonomik düzenini oluşturur. Bu ekonomik düzen içinde, ekonomik ilişkileri ve faaliyetleri kontrolüne alan bir sınıfsal yapılanma ortaya çıkar. Ekonomiyi ele geçiren ve bu yolla maddi güç elde eden sınıf (burjuvazi) bu düzenin devamı için kendi ideolojisini oluşturur. Çünkü mevcut ideoloji bir önceki egemen sınıfların varlığını sürdürmelerine olanak tanıyan bir ideolojidir. Dolayısıyla şimdi bu yeni düzende yeni bir ideoloji oluşturulmalıdır ki yeni egemen güçlerin devamlılığı bu yeni ideoloji ile sağlanabilsin. Bu düzenle değişen ekonomik yapının korumacılığını üstlenerek sürekliliğini sağlayan ise siyasal yapılanmadır. Bu düzende ekonomi ne kadar sömürgeye dayalı ise sistemin koruyuculuğunun üstlenen siyasal yapılanmada o kadar baskıcıdır. Değişen Siyasal Yapı Yeniçağ’daki siyasal yapılanmaya baktığımızda, ilk aşamada mutlak monarşilerin oluşum sürecini görürüz. Bu süreçte Ortaçağ’daki çok başlı feodal siyasal yapının değiştirilmesi ve iktidarın tek elde toplanması amaçlanmıştır. Kısaca bu, değişen ekonomik yapıya uygun bir siyasal yapılanma arayışıdır. Üretim biçimi değişmiş, üretim ilişkileri iş birliği ve iş bölümü esasına göre yeniden şekillenmiştir. Bu üretim ilişkilerinin sürekliliğini sağlayacak olan siyasal yapıdır. Ancak değişen ekonomik yapıya karşın, siyasal yapıda çok başlı feodal birimlerin hâkim olması, ekonomik faaliyetlerin sürdürülmesini engelliyordu. Örneğin, Kıta Avrupası’nda ticaret yapabilmek için pek çok feodal beyin toprağından geçmek gerekiyordu. Bu da hem güvensiz bir ortam oluşturuyor hem de maliyeti arttırıyordu. Yükselen sınıf burjuvazi, kendi üretim ilişkilerini destekleyecek ve güvenli bir merkezi yönetim kurabilecek güçlü prenslerin yanında yer aldı. Böylece merkezî mutlak Mutlak Monarşi: Kapitalist sistemle birlikte ortaya çıkan yeni yönetim biçimine verilen isim. Kral, burjuvazinin desteği ile feodal özerkliklere karşı iktidarını güçlendirerek, çok başlı feodal siyasal yapılanmaya son verecek ve merkezî mutlak yönetimini yerleştirecektir. Böylece değişen ekonomik yapıya uygun bir yönetim biçimi oluşturulacaktır ki bu yönetim biçimi, ilk aşamada mutlak monarşi olacaktır. 158 Genel Uygarlık Tarihi monarşiler kuruldu. Bu ortamda artık ülkenin her yerinde aynı alışveriş yasaları hâkim kılındı. Burjuvazi amacına ulaştı. Siyasal yapılanmanın bu ilk aşamasında, yani mutlak monarşilerin oluşum sürecinde, burjuvazi ve krallar arasında karşılıklı çıkarlara dayalı, geçici bir iş birliği yapıldı. Bu iş birliği feodal güçlere karşı idi. Böylece mutlak monarşilerin kurulması ile değişen ekonomik yapıya uygun bir siyasal yapılanma sağlanmış oldu. Ancak Avrupa’daki devletler bu değişimin farklı evrelerini yaşıyorlardı. Genel olarak 15 ve 16.yüzyıllarda Batı Avrupa devletlerinin hepsinin amacı merkezî mutlak siyasal yapılanmaya gitmekti. Düşünürler de geliştirdikleri kuramlarla, mutlak monarşiyi savunan görüşler ileri sürdüler. Aynı dönemlerde İtalya’da Niccola Machiavelli (1469-1527), İngiltere’de Thomas Hobbes (1588-1679), Fransa’da Jean Bodin (1530-1596) mutlak monarşiyi savunan kuramlar geliştirdiler. Böylece farklı ülkelerde, birbirine yakın görüşler ileri sürülmüş; hepsi de içinde bulundukları siyasal duruma çözüm olarak mutlak monarşik yönetimleri görmüşler ve bunu savunmuşlardır. 16.yüzyılda amaç iç karışıklıklara son verecek güçlü bir yönetimin kurulma arzusudur. Farklı ülkelerdeki farklı düşünürlerin birleştikleri ortak nokta mutlak monarşinin sorunları çözeceği genel görüşüdür. Mutlak monarşik yönetim, bu dönemde burjuvazinin de özlediği bir yönetim biçimidir. Egemen sınıfın kapitalist ilişkilerini sürdürebilmesi, siyasal yapıdaki istikrara bağlı olduğundan güçlü bir yönetim burjuvazinin de çıkarlarına uygun düşüyordu. Ancak ilerleyen yüzyıllarda burjuvazi, ekonomik gücüne dayanarak, siyasal yapıda da hak arayışları içine girecektir. İşte bu dönemde, krallarla burjuvazi arasındaki denge değişecek; burjuvazi kralın yetkilerini sınırlandırarak, parlamentoya girebilmenin mücadelesini verecektir. Siyasal yapıda mutlak monarşik yönetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni neydi? HÜMANİZM Yeniçağ’da düşünsel yapıya insanı merkez alan hümanizm akımının hâkim olduğunu görüyoruz. Ortaçağ’daki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastizme karşı, Yeniçağ’da insanı temel alan akla dayalı bir düşünce sistemi gelişmeye başlayacaktır. Döneme damgasını vuran Rönesans’ın ideolojisini hümanizm akımı oluşturacaktır. Hümanist düşünce sisteminde her şey yeniden incelenip sorgulanmaya başlanacaktır. İnsanın evren hakkındaki düşünceleri değişecektir. İnsan, evrenin merkezine kendini koyacaktır ve adeta yaratıcının yerini alacaktır. İnanan insanın yerine şüphe duyan ve sorgulayan insan geçecektir. Bu hümanist insan, bağımsız olma arzusundadır. Hatta ırk, kavim ve aile bağlarından bile kurtulma çabası içindedir. Böylece egemen sınıf, tamamen bireycilik esasına dayalı kendi ideolojisini yaratma çabası içine girecektir. Bu süreçte hümanist düşünürler de ileri sürdükleri görüşleriyle bilerek veya bilmeyerek burjuvazi bireyciliğine hizmet etmiş olacaklardır. Gerçekle İdealin Çelişkisi Zaman içinde idealize edilen hümanist insan tipi ile tarihsel gerçekliğin birbirleriyle çeliştiği görülecektir. İnsanın tek başına bir değer taşıdığı ve önemli olduğu vurgulanırken, bir yandan da bu sistem içinde ezilen ve insanca yaşayamayan alt sınıfların varlığı bir çelişki yaratacaktır. Bir yandan sömürgecilik faaliyetleri ve köle ticareti bütün hızıyla devam ederken, bir yandan insanın değerli olduğuna dair ileri sürülen görüşler havada kalıyordu. Ayrıca ücretlilerin durumları da gittikçe kötüleşiyordu. 16. 4 Hümanizm: Latince kökenli bir kelime olup “insancılık” anlamına gelmektedir. Rönesans Avrupa’sında antik dönem metinlerinin incelenmesiyle ortaya çıkan, insanı temel alan, insanın her şeyin ölçüsü olduğunu kabul eden düşünce akımına verilen isimdir. Hümanizm, öte dünya görüşüne karşılık bu dünya görüşünü öne çıkarır. İnsan, evrenin merkezinde Tanrı’nın yerini alır. Hümanizmle, bireycilik ve laiklik gibi görüşler ön plana çıkar. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 159 yüzyılda sömürgelerden getirilen çok miktarda altın ve gümüş madenleri ile yaşanan Fiyat Devrimi, Avrupa’da fiyatların hızla artmasına ve alım gücünün azalmasına yol açarken, sınıflar arasındaki çelişkiyi de iyice belirginleştirmişti. Kapitalizm, Ortaçağ’daki feodal sistemin sömürücü zihniyetini miras almıştı. Bu yapıda da ezilen sınıfların varlığı düşünsel yapıyı etkiledi. İdealize edilen hümanizm ile burjuvazinin kendi çıkarlarına göre kullanılan bireyciliğin, alt sınıfları ezmesi karşısında, düşünürler bir arayış içine girdi. Yaşanan bu çelişkiler ütopik kuramların ortaya atılmasına neden oldu. Genel olarak ütopyacı olarak nitelendirdiğimiz bu düşünürlerin görüşlerini, içinde bulundukları kapitalist sistem ve bu sisteme karşı insanların mutluluğa nasıl erişebilecekleri arayışı şekillendirmiştir. Thomas Morus (1480-1535)’un Ütopyası ve Campenalla (1568-1639)’nın Güneş Ülkesi, bu arayışın güzel örnekleridir. Thomas Morus ve Campenalla bu dönemde ileri sürdükleri görüşleriyle sosyalist düşünürlerin ilk öncüleri olacaklardır. Thomas Morus, 1516 yılında basılan Ütopya adlı eserinde olmayan bir ülkeyi ve hayalî bir düzeni anlatmaktadır. Nitekim Yunancadan türetilmiş olan ütopya da olmayan yer anlamındadır. Morus, insanların mutlu olabilecekleri bir düzen arayışı içindedir. Yaşadığı ülke olan İngiltere’de, teknolojik gelişmeler sonucu, kapitalist ilişkilerin ortaya çıkması ve sermaye birikimiyle sosyal dengeler değişmeye başlamış, eşitsizlik belirginleşmiştir. Morus, sosyal sınıflar arasındaki dengesizliğe, özel mülkiyetin yol açtığı düşüncesindedir. Nitekim, Ütopya adlı adada herkes çalışır ancak hiç kimsenin özel mülkiyeti yoktur. Bu görüşler, döneme ve mevcut sisteme karşı duyulan tepkinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Özellikle alt sınıflar bu yeni düzende de mutlu olamamışlardır Bu durum bazı düşünürleri, insanları mutluluğa kavuşturacak eşitlikçi ama ütopik bir düzen arayışı içine itmiştir. Görüldüğü gibi düşünsel yapıyı şekillendiren, içinde bulunulan toplumda yaşanan değişim ve dönüşümlerdir. Düşünsel yapı, altyapı ile doğrudan ilişkilidir. Değişen ekonomik ve sosyal ilişkiler, kendi dünya görüşünü de yaratacaktır. Hümanizmin Ortaya Çıkışı Hümanizm, İtalya’da antik dönem yazarlarının eserlerine ilgi duyan, bu eserleri araştırarak genel kütüphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlarının bir araya gelerek görüş alışverişinde bulunmaları sonucu ortaya çıktı. Bu araştırmacı yazarlara hümanist denildi. Önce antik dönem eserlerini incelediler, sonra kendi eserlerini verdiler. Böylece hümanizm akımı, edebî eserlerle başladı. İtalya’da ortaya çıktı ve kısa süre içinde İtalya dışına yayıldı. İngiltere’de, Fransa’da, Almanya’da hümanistler ortaya çıktı ve çeşitli eserler verdiler. Hümanistler içinde çok ünlü isimler vardır. Bunlardan biri hümanistlerin babası kabul edilen Petrarch’dır. Hümanizmin pek çok Avrupa ülkesinde temsilcileri ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında Boccacio, Bacon, Monteigne, Erasmus gibi isimler sayılabilir. Hümanizm akımı Rönesans’ın ideolojisini oluşturur. Ayrıca hümanist bireyciliğin siyasal yapıya etkisi, ulusal devletlerin kurulması şeklinde olacaktır. Hümanizm kavramı nedir? İdealize edilen hümanist insan tipi ile yaşananlar arasında bir çelişki var mıdır? Ütopya: Büyük ölçüde zihinde tasarlanmış, olması istenen, düşlenen ya da bazı verilerden yola çıkarak olacağı kabul edilen düşler, istekler. 5 160 Genel Uygarlık Tarihi RÖNESANS VE REFORM Rönesans Yeniden Doğuş anlamına gelen Rönesans antik dönem eserlerinin Yeniçağ’da yeni bir yorumla ele alınması esasına dayanır. Bu dönemde, Antik Çağ’ın örnek alınmasının temelde iki önemli nedeni vardır: Bunlardan öncelikli olanı Antik Çağ sanatının dünyasal ve canlı oluşu, aynı zamanda Yeniçağ’ın ruhuna ve dönemin ihtiyaçlarına cevap vermesidir. Bir diğer neden ise her üretim biçiminin kendi toplumsal yapısını ve kültürünü oluşturma gereksiniminden kaynaklanmaktadır. Bir önceki yapı yani Ortaçağ kültür, felsefe ve ideolojisi reddedildiğine göre, antik dönem örnek alınacaktır. Bu süreçte hümanizm akımı Rönesans’ın ideolojisini oluşturacaktır. Rönesans, 15.yüzyıldan 17.yüzyıla kadar olan dönemi kapsar. Bu dönem, düşüncede akılcı ve bilimci, sanatta da akılcı ve gerçekçi eğilimlerin görüldüğü bir dönemdir. Rönesans, İtalya’da Floransa merkezli olarak ortaya çıkmıştır. İtalya’da ortaya çıkmasının nedenleri arasında; ekonomik gelişmişlik, antik geleneğin varlığı, Bizanslı bilginlerin eski Yunan edebiyatının metinlerini buraya getirmeleri ve bunların incelenmesi ile ilk genel kitaplıkların ve edebiyat derneklerinin burada kurulması sayılabilir. Rönesans döneminde her türlü sanat dalında en güzel eserler verilecektir. Klasik dönem Rönesans sanatçıları arasında Leonardo da Vinci (1452-1519), Michealangelo (1475-1565) ve Rafaello (1483-1520)’yu sayabiliriz. Bu dönem sanatçılarının birçoğu hem bilim adamı hem de sanatçıdır. Bu da bilim ve sanatın henüz ayrılmadığını ve uzmanlık alanlarının belirginleşmediğini gösterir. Rönesansla birlikte, sanatçı yaptığı eseri imzalayarak, kendi kimliğini ortaya koymaya başlamıştır. İnsan merkezli düşünüşün bir ürünü olarak, portre sanatı gelişmiştir. Perspektif kullanılmaya başlanmış, peyzaj başlı başına önem kazanmıştır. Figürler gerçek doğanın içinde resmedilmiştir. Jest ve mimikleri ile hareket kazandırılan figürlerin duygularına da resim ve heykellerde yer verilmiş, anatomi bilgisinden de yararlanılmıştır. Sanat, uluslararası bir nitelik kazanmıştır. Ayrıca insanın zayıflığını temsil eden Ortaçağ heykellerinin aksine bu dönemde güçlü, kahraman insanı temsil eden heykeller yapılmaya başlanmıştır. Michelangelo’nun Davut heykeli, gücünden ve gençliğinden yararlanılan bir kahraman figürü olarak güzel bir örnektir. Ancak hümanist bireyciliğin iflası ile yaşanan çelişki sanata da yansıyacaktır. Bazı yerlerde tepki olarak Katolikliğin öne çıktığı görülür. Aynı dönemlerde sanat eserlerinde, gerçek boyutlardan uzaklaşılan, abartılı ve özenticiliğin hâkim olduğu sanat anlayışı ortaya çıkar. Buna maniyerizm adı verilir. Düşünsel yapıda ise ayakları yere basmayan ütopik kuramların ortaya çıkması örneğin Campanella’nın Güneş Ülkesi, işte bu döneme rastlar. Görüldüğü gibi düşünsel yapı ve sanat anlayışı, yaşanılan ortamla ekonomik, sosyal ve siyasal yapı ile doğrudan ilişkilidir. Rönesans: 15. ve 16. yüzyılda Avrupa’da edebiyat ve güzel sanatlar alanındaki yeniliklerin ve sanat anlayışının tümüne Rönesans denir. Rönesans, Ortaçağ kültürü ve sanatının reddedilmesi ve antik dönem sanat ve kültürünün yeniden diriltilmesi anlayışından dolayı Yeniden Doğuş olarak nitelendirilmiştir. Bu, genel olarak Ortaçağ’ın, Karanlık Çağ olarak kabul edilme yanlış anlayışından kaynaklanmaktadır. Oysa Ortaçağ’ın da kendine özgü bir sanat ve kültür anlayışı vardır. Bu dönem sanat anlayışının reddedilmesinin altında başka nedenler yatmaktadır. Esas olan, egemen sınıfın kendi kültürünü yaratma çabasıdır. Resim 6.1 Michelangelo’nun Davut Heykeli Maniyerizm: 16. yüzyılın ikinci yarısında Rönesans sanatına karşı duyulan bir tepkinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Rönesans’ın insanı ön plana alan, sıkı bir geometriye dayanan akılcı tutumuna karşı çıkma, katı kalıpları yıkma eylemidir. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 161 Rönesans’ın sanatta karakteristik özellikleri nelerdir? Reform Yükselen burjuvazi, kendisini kısıtlayan engellerden kurtulma çabası içindeydi. Gelişiminin önündeki en büyük engel, feodal düzenin dayanağı olan Katolik ideoloji idi. Bu ideoloji yıkılmalı ya da egemen sınıfın çıkarlarına uygun hâle getirilmeliydi. Değişen ekonomik ve sosyal yapı ideolojinin de değişimini zorunlu kılıyordu. Kapitalist düzenin devamlılığı, kendi ideolojisini oluşturmasına bağlıydı. Böylece reform hareketi, Katolik Kilisesini hedef aldı. Katolik Kilisesi, burjuvazinin üretim ilişkilerinin gelişmesine engeldi. Bu durumda burjuvazi, kendi kilisesini örgütleyerek, Katolikliğin karşısına Protestanlığı çıkardı. Protestan Kilisesinin, Katolik Kilisesinden en önemli farkı; kilisenin, devletin denetiminde olmasıydı. Devlet, egemen sınıfın bir aracı olduğuna göre, kilise egemen sınıfın kontrolü altına alınıyordu. Reform, Katolik Kilisesini hedef aldığından dinî boyutu öne çıkarılan sosyal bir harekettir. Ama aynı zamanda Katoliklik, feodalizmin ideolojisi olduğundan, onu yıkıp, değişen yapıya uygun düşen bir ideoloji yaratma amacı da vardır. Reform ile feodal dinsel ideoloji ve Katolik Kilisesi sorgulanmaya başlanır. Böylece reform, dinsel bir hareket olarak başlar; sosyal ve ideolojik bir hareket olarak gelişir. Reformun hümanist fikirlerle yakından ilişkisi vardır. Hümanizm akımı ve matbaa yoluyla düşüncelerin geniş kitlelere iletilmesi, kutsal kitap çevirilerinin yapılarak halka ulaştırılması, reformu hızlandırıcı bir etki yapmıştır. Hümanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eyleme dönüşmesi reform hareketi ile olmuştur. Reform hareketinin hümanizm akımı ile bir ilişkisi var mıdır? Reformcu Düşünürler Martin Luther (1483-1546) Ekonomik ve sosyal yapının değiştiği ve bir dönüşümün yaşandığı bu ortamda reform hareketinin başlatıcısı Luther olmuştur. Luther, kutsal kitabı esas alarak, kilise babalarının yazdıklarını, papalık bildirilerini, din adamlarının aracılığını ve papanın otoritesini reddetmiştir.Luther’in ileri sürdüğü görüşlerde öne çıkan nokta, inananların kendi kendilerinin rahipleri olduğu söylemidir. Luther, bu konuyu, Hristiyan özgürlüğü kavramıyla açıklamaktadır. Hristiyanların, dinsel anlamda özgür olduğunu, aracıya ihtiyaçları olmadığını ifade etmektedir. Ancak bu özgürlüğün bir sınırı vardır. O da din, yani inançtır. Bunun dışında sosyal ve siyasal alandaki eşitsizliği kabul eder. Mevcut düzenin devamından yana görüşler ileri sürer. Özellikle başta bulunan yöneticilere boyun eğilmesini ister. Çünkü ona göre manevi özgürlüğe olanak veren, dünyasal düzendir ve bu düzen korunmalıdır. Nitekim Hristiyanların Başkaldırı ve Ayaklanmalardan Kaçınmalarına Çağrı adlı eserini yazarak bu görüşlerini açıklamış, reformun başarısını prenslerin otoritesine bağlamıştır. Ayrıca Luther, bu dünyadaki düzenin Tanrı’nın istediği bir düzen olduğunu, dolayısıyla yöneticilere koşulsuz boyun eğilmesi gerektiğini savunmuştur. Hatta daha da ileri giderek yöneticiler adaletsiz ve dinsiz dahi olsalar, baş kaldırılmaması gerektiğini belirtmiştir. Görüldüğü gibi Luther’in reformu, kilisenin dışına taşmamaktadır. Hatta Luther, reformun sosyal bir hareket hâline yani eyleme dönüşmesine engel olmaya çalışmıştır. 6 Reform: Daha iyi duruma getirmek için yapılan değişiklik, iyileştirme, düzeltme, ıslahat anlamlarına gelmektedir. Reform, 16.yüzyıl başlarından itibaren, Katolik Kilisesinin yozlaşmasına karşı çıkışla başlayan ve Protestanlık mezhebinin ortaya çıkışına yol açan, dinsel bir harekettir. Önce Almanya’da, daha sonra Fransa, İngiltere ve Kuzey Avrupa ülkelerinde etkili olmuştur. 7 162 Genel Uygarlık Tarihi John Calvin (1509-1564) Cenevre’de Protestanlığı örgütlemeye çalışan Calvin, Luther’in görüşlerini sürdürmüş ve Protestanlığı, Avrupa çapında bir hareket hâline getirmiştir. Calvin’in öğretisi, insanı, dünya işlerinden ayırmıyordu. O, insanın yapabileceği her girişimi görev olarak görüyordu. Calvin’in görüşlerini benimseyenler Calvincilik adı altında her türlü kapitalist girişime aracı oldular. Böylece Calvincilik, kapitalizmin gelişme gösterdiği ülkelerde yayıldı. Yükselen burjuvazi, kazanç amacıyla yaptığı tüm hareketlerin dinsel yaptırımı olarak Calvinciliği kullandı. Calvin’in Luther ile bazı ortak görüşleri paylaştığı görülür; Katolik Kilisesinin otoritesinin, din adamlarının aracılığının ve bazı dinsel törenlerin reddedilmesi, kutsal kitabın esas alınması bunlar arasında sayılabilir. Aynı zamanda Calvin’in doğadaki düzenin tanrısal olduğu ve insanların değiştiremeyeceği, bu nedenle de düzenin koruyucusu olması gerektiği yolundaki görüşleri de Luther’le örtüşmektedir. Nitekim Calvin, insanların manevi eşitliğinden söz ederken; ekonomik, sosyal ve siyasal eşitsizliği kabul eder. Calvin, yöneticilerin gücünü Tanrı’dan aldığını, bu nedenle yöneticilere karşı gelmenin Tanrı’nın düzenine karşı gelmek demek olduğunu iddia eder. Hatta yönetici kötü olduğunda bile, onu cezalandırmanın vatandaşlara düşmeyeceğini; bunun Tanrı’ya ait olduğunu ve Tanrı’nın kralların kralı olduğunu ileri sürer. Tüm krallar Tanrı buyruklarına bağlıdır. Buradan çıkan sonuç; kralların, yönettiği halklara karşı değil Tanrı’ya karşı sorumlu olduklarıdır. Thomas Münzer ve Köylüler Savaşı (1524-1525) Reform hareketini, ekonomik, sosyal ve siyasal yaşamı içine alacak şekilde genişleten Münzer oldu. Böylece diğer reformcu düşünürlerden ayrılan bir çizgi izledi. Münzer, reform hareketini o dönem Almanya’sında en çok ezilen köylü sınıfına dayandırdı. Keskin ve devrimci görüşler ileri süren Münzer, Hristiyanlığın sadece Katolik biçimine değil, kitabına da karşı çıktı. Onun yerine aklı temel alan görüşler ileri sürdü. İnsanı tanrılaştıran, öbür dünya cennetini reddeden ve materyalizme kayan bir felsefeye sahip olan Münzer, ekonomik alanda eşitlikçi bir düzen arayışı içindedir. Münzer, Tanrı Krallığı adını verdiği bir sosyal düzenden söz etmektedir. Özel mülkiyetin ve zümre farklılıklarının olmadığı bu düzenin, tüm Hristiyan dünyayı kapsamasını hedeflemişti. Münzer, düşlediği düzene kavuşmak için prenslere ve soylulara da çağrıda bulunmuş âksi hâlde onları silahla devireceklerini ilan etmişti. Münzer, devrimci düşüncelerini gerçekleştirmek için prenslerden destek alamayınca hareketini köylülere dayandırarak feodal düzenin egemen sınıflarına ve bunların mülklerine karşı harekete geçti. Bu durumda mülklerini tehlikede gören imparatorlar, prensler, feodal beyler, kilise, devlet ve burjuvazi kendi aralarındaki çekişme ve çatışmaları bir yana bırakarak, ortak çıkarlarına yönelen tehlikeye karşı güç birliği yaptılar. Sonuçta köylüler yenildi ve Münzer öldürüldü. Reformun Sonuçları Reformla birlikte, Hristiyanlıkta bölünmeler oldu. Yeni mezhepler ortaya çıktı. Katolik Kilisesinin mutlak otoritesi kırılmış oldu. Papalığın ve din adamlarının aracılığı reddedildi. Ruhban sınıfından olanlarla olmayanlar arasındaki fark ortadan kaldırıldı. Reform, kilise dışındaki ekonomik, sosyal yaşamı ve düşünce yapısını da etkiledi. Bilim, sanat ve kültürün gelişmesinin önü açılmış oldu. Ekonomik yapıda ise kapitalizmin daha da güçlenmesi ile sonuçlandı. Protestanlık, kapitalizmle iç içe 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 163 gelişti. Öte yandan reform, mezhep çatışmalarına yol açtı. Katoliklerle Protestanlar arasında yoğun mücadeleler yaşandı. Sonuçta bu çatışmalar Avrupa’da Din Savaşları’nı ve Otuz Yıl Savaşları’nı başlattı. Pek çok insan hayatını kaybederken; Avrupa bu savaşların bedelini gerek nüfusunun azalışı gerekse ekonomik hayatındaki olumsuz etkileriyle ödedi. Sonuç olarak 1648 Westfalya Antlaşması ile Protestanlık mezhebi resmen tanınmış oldu ve günümüze kadar Hristiyanlığın en çok taraftar bulan üç büyük mezhebinden biri hâline geldi. Reform hareketi genellikle Batı ve Kuzey Avrupa ile sınırlı kalmış olsa da ekonomik ve politik gücün değişmesine, geniş bir coğrafyayı etkilemesine ve papaya karşı güç kazanılmasına yol açmış olması önemlidir. Reformla, Katolik Kilisesinin merkeziyeti yıkılmış, Batı Hristiyan dünyası çeşitli kiliselere bölünmüştür. Evrensel Katolik Kilisesinin yerini devlet kontrolündeki, ulusal kiliseler almıştır ve Roma Katolik Kilisesinin otoritesi kırılmıştır. Reformun mesleki anlamda sonucu; tüm işlerin eşit sayılması ve sıradan hayatın da kutsal olduğu düşüncesidir. Artık mesleklerden biri, diğerinden daha kutsal değildi. Böylece aracılığına ihtiyaç duyulmayan din adamları sınıfı diğerleriyle aynı seviyeye indirgenmiş oldu. Dünyasal mesleklerin de önemli olduğu vurgulanarak, kapitalizmin önü açılmış oldu. Reformla birlikte laik öğretim kurumları açılmaya ve kişisel yargı hakkı savunulmaya başlandı. Ruhani konularda yetki, sivil yöneticilerin eline geçti, devletin gücü arttı. Kuramcılar da değişen ekonomik yapıya uygun dinsel söylemleriyle döneme damgalarını vurdular. Luther, faiz ve fiyat konusundaki düzenlemeleri kiliseden ayırıp devletin kontrolüne verirken; Calvin, çalışma ve zengin olmanın öte dünyada da ödüllendirileceğini söylüyordu. Kapitalist birikim adına yapılan her türlü girişim insanın görevi sayılıyordu. Sonuç olarak, Yeniçağ’da ekonomik, sosyal ve siyasal yapıda meydana gelen değişim, düşünsel yapıyı etkiledi ve bir dönüşüm yaşandı. Avrupa Rönesans ve Reformu yaşadı. Coğrafi keşifleri gerçekleştirdi. Dünyaya ve evrene ilişkin görüşler değişti. Bütün bunlar olurken çatışmalar, çelişkiler, savaşlar ve uzun mücadeleler yaşandı. Böylece Avrupa’nın Aydınlanma Çağı’nı yaşaması için gerekli altyapı hazırlanmış oldu. AYDINLANMA ÇAĞI’NIN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE AYDINLANMA FELSEFESİ Yeniçağ Batı Avrupa’sında, ekonomik ve sosyal alanda başlayan dönüşüm, siyasal düşünce yapısında da değişimi beraberinde getirdi. Döneme damgasını vuran burjuvazi, ekonomik yapıya hâkim olduktan sonra, siyasal yapıda da etkinliğini arttırma mücadelesi içine girdi. Onun bu isteğini kuramsal anlamda dile getirenler Aydınlanma Dönemi düşünürleri oldu. Bu yeni dünya görüşü, Aydınlanma Felsefesi olarak adlandırılmıştır. Aydınlanma Felsefesi İngiltere’de başlayarak Fransa’ya geçmiş ve Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturmuştur. Aydınlanma düşünürleri 1789 Fransız Devrimi’nin öncüleri olmuşlardır. Almanya’yı da etkileyen Aydınlanma Felsefesi, her ülkede o ülkenin sosyo-politik yapısına göre şekillenmiştir. Aydınlanma Felsefesi’nin temelini bireyin özgürlüğü düşüncesi oluşturmuştur. Aydınlanma Felsefesi akılcılığa dayanarak peşin yargıları yıkmayı amaçlamıştır. Dolayısıyla hedefi, Katolikliğin getirdiği peşin yargılar ile siyasal peşin yargılardır. Bu peşin yargılara karşı çıkış Rönesans ve Reform hareketleriyle başlamış ve 18. Yüzyıl Aydınlanma Çağı’nın hazırlayıcısı olmuştur. Aydınlanma Felsefesi: Avrupa’da 17. yüzyıl ortalarından 19. yüzyılın ilk yarısına kadar süren Rönesans, Reform, Hümanizma akımlarıyla bağlantılı bir fikir hareketidir. Aydınlanma Çağı’nın, siyaset bilimine önemli katkısı, siyasi iktidarın kaynağının tanrısal kökenli olmayıp halka ait olduğunun kabul edilmesidir. 164 Genel Uygarlık Tarihi Aydınlanma Çağı, toplumsal yaşamın ve düşüncenin aklın rehberliğinde yeniden şekillendiği bir çağ olmuştur. Kant’ın “Aklını kendin kullanma cesaretini göster!” sözü, Aydınlanma Felsefesi’nin bu yönüne vurgu yapmaktadır. Nitekim aklın kullanılma ilkesi bu dönemin parolası olmuştur. Aklın kullanılması ile bilimin gelişmesinin önünü açılmış; doğa bilimleri büyük bir gelişme göstermiştir. Newton ve Kopernik ile insanın evrene ilişkin görüşleri köklü bir değişime uğramış; Decartes ve Kant ile bu değişimin felsefi yönü oluşturulmuştur. Şu da bir gerçek ki Aydınlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dünya görüşü idi. Bu dönemde burjuvazi, aklı esas alarak, siyasi rejimi kendi çıkarlarına göre şekillendirme mücadelesi içine girmiştir. Fransız burjuvazisi, bu dünya görüşünü, sadece Fransızları değil, bütün insanlığı içine alan evrensel bir felsefe haline getirecektir. Dolayısıyla bu yeni dünya görüşünün temel esasları, bütün insanlığı ilgilendiriyordu. Nitekim İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi (1789)’nin evrensel yönü de bunu vurgulamaktadır. İnsanı esas alan bir yönetim biçimi hedeflenirken siyasal erkin kaynağı da değiştiriliyor; iktidarın kaynağı Tanrı’dan insana indirgeniyordu. Öte yandan insanların mutluluğunun sağlanması için öncelikle yapılması gereken, birtakım ayrıcalıklara son verilerek, onların eşitliğinin sağlanmasıydı. Amaç, insanların doğuştan birtakım haklara sahip olduklarını kabul eden, akla dayalı evrensel hukuk ilkelerini geçerli kılmaktı. Kan soyluluğuna dayalı birtakım ayrıcalıkların ortadan kaldırılması, mutlak monarşik yönetimlerin sona ermesi anlamına geliyordu. Böylece zaten ekonomik güce sahip bulunan burjuvazi, hukuki ayrıcalıkların kaldırılmasıyla siyasi yapıda da güç sağlayabilecekti. Aydınlanma Felsefesi ile akılcı ve değişime açık bir dünya görüşü hâkim olmaya başladı. Herkesin eşit ve özgür olduğu düşüncesi, bütün insanlığın ihtiyaçlarına cevap veriyordu. Ama bundan en çok burjuvazi yararlandı. Bu akılcı dünya görüşünü, özgürlük fikrini, bir yandan eşitliği sağlamada, bir yandan da ticaret hacmini genişletmede kullandı. Sonuçta özel mülkiyetin dokunulmazlığıyla ve üretimin hacminin artmasıyla burjuvazi gücüne güç kattı. Ekonomi üzerindeki gücü burjuvaziye siyasi yapıya da hakim olmasının yolunu açtı. Aydınlanma Çağı’nda ileri sürülen düşünceler de aslında burjuvazinin siyasal iktidarını meşrulaştırmış oldu. Sonuçta Aydınlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu. Aydınlanma Felsefesi nedir? AYDINLANMA ÇAĞI’NA ETKİ EDEN BAZI DÜŞÜNÜRLER J. Locke (1632-1704) Liberal bireyciliğin babası sayılan Locke, mutlak iktidarın sınırlandırılmasına ilişkin görüşleriyle burjuvazinin sözcülüğünü yapmıştır. Nitekim siyasetle ilgili Hükümet Üzerine İki Deneme adlı eserini 1690 yılında kaleme almış ve burjuvazinin ideallerini dile getirmiştir. Bunlar arasında hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması, özellikle mülkiyet hakkının tanınması ve mutlak iktidarın sınırlandırılması başta gelmektedir. Gerçekte ihtiyaç duyulan, değişen ekonomik yapıya uygun bir siyasal yapılanmayı sağlamaktır. Bir başka deyişle kapitalist sistemin devamı için ihtiyaç duyulan kurumların oluşturulması gerekiyordu. Temel hak ve özgürlükler, özellikle de mülkiyet hakkı güvence altına alınmıştır. Böylece iktidar da sınırlandırılmış oluyordu. Ayrıca hakların güvence altına alınmadığı durumlarda, insanların baş kaldırma hakkı ortaya çıkıyordu. En önemlisi de çalışmanın mülki8 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 165 yet hakkını doğurduğu görüşü idi. Böylece mülkiyetin dokunulmazlığı ilan ediliyordu. Ayrıca devletin ekonomi üzerindeki etkinliği azaltılarak, ekonomik liberalizm savunuluyordu. Sonuç olarak bütün bu görüşler, burjuvazinin işine yarıyordu. İktidarın sınırlandırılması ve bu amaçla yasa yapan ve bunları uygulayan güçlerin ayrı ellerde toplanması gerektiğine ilişkin görüşleriyle Locke, demokratikleşme yolundaki önemli kilometre taşlarından biri sayılır. Montesquieu (1699-1755) Aristokrat bir aileden gelen Montesquieu, aristokratik libaralizmi savunur. Yasaların Ruhu adlı eserinde, iklimler kuramı, yönetim biçimleri kuramı ve kuvvetler ayrılığı üzerinde durmuştur. Montesquieu’ya göre “kuvvet kuvveti durdurmalı” yoksa özgürlük olmaz. Onun bu görüşü Batı demokrasisinin temeli olacaktır. Devletin üç ayrı görevi olduğundan söz eder; yasaları yapmak, bunları uygulamak ve suçluları cezalandırmak. Böylece her güce bir karşı güç oluşturularak, kuvvetin kuvveti durdurması sağlanacaktı. Yürütme gücünün krala verilmesini, yasama gücünün ise halk ve soylulardan oluşan iki meclise verilmesini savunan Montesquieu’nun amacı; kral, soylular ve halk arasındaki siyasi ve sosyal dengeyi sağlamaktır. Öte yandan krala veto hakkı vermiş, yargı üzerinde de yasamanın yetkisini tanımıştır. Aslında Montesquieu, sınırlı yani meşruti monarşiyi savunmuştur. Önemi, güçler ayrılığına ilişkin görüşlerinden kaynaklanmaktadır. Montesquieu’dan sonra güçler ayrılığı ilkesi demokrasinin koşulu haline getirilecektir. J.J. Rousseau (1712-1778) Rousseau, burjuvazinin Yükseliş Dönemi’nde halkın iktidarını, her alanda eşitliği ve mutlak demokrasiyi savunur. Üstelik demokrasinin gerçekleşmesine ilişkin herhangi bir belirtinin olmadığı bir dönemde demokrasiyi savunmuştur. Bu, onun ilerici yönünü oluşturmaktadır. Rousseau’nun amacı eşitlikçi bir demokratik toplum oluşturmaktır. Araştırmacılar, Rousseau’nun, milleti, egemenliğin sahibi olarak görmesi itibarıyla, egemenliğin kaynağı yönünden “milli egemenliği”, egemenliğin kullanımı yönünden ise “halk egemenliğini” savunduğunu ileri sürerler. Rousseau, “Toplum Sözleşmesi”nde halk egemenliğinin sonucu olarak doğrudan doğruya demokrasiyi savunur. Yasalar yasa koyucular tarafından hazırlansa bile bunları onaylayan halk meclisleri olduğuna göre, yasama yetkisi halkın elindedir ve son söz halka aittir. Ancak kapitalist sistem içinde kalabalık bir nüfusla halk egemenliğini gerçekleştirmenin zorluğu karşısında Rousseau, Emredici Vekâlet kavramıyla bu sorunu çözmeye çalışmıştır. Seçmenlerin ve vekillerin olduğu bu yapıda seçmenler vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunları uygulayacaktır. Direktifler yerine getirilmediği takdirde ise seçmenler vekilleri azledebileceklerdi. Yani Emredici Vekâlet yoluyla, doğrudan doğruya bireyin temsil edilmesine çalıResim 6.2 Montesquieu 166 Genel Uygarlık Tarihi şılacaktır. Burada önemli olan bir diğer nokta da vekillerin çeşitli sınıf veya toplulukların değil, doğrudan halkın vekili olmalarıdır. Öte yandan eşitlikçi demokratik bir toplum özlemi içinde olan Rousseau, burjuvazi için tehlikeli bir düşünürdü. Çünkü onun amacı, ya halkın iktidarı doğrudan kullanmasını sağlamaktı ya da halkı kendisi adına iktidarı kullanacak olan memur durumundaki vekilleri azledebilme yetkisine sahip kılmaktı. Böylece sınıfsal bilinçlenme devlet yönetimine yansıyabilecekti. Burjuvazinin çıkarlarına uygun düşen rejim ise daha çok milletin bütününü bağımsız milletvekillerinin temsil ettiği temsilî rejimdi. Görüldüğü gibi Rousseau, demokrasiye ilişkin görüşleriyle çağını aşmış bir düşünürdür. Aynı zamanda çok yönlü bir araştırmacıdır. Siyasi düşünceye olduğu kadar edebiyat, pedagoji, müzik gibi çeşitli alanlara da ilgi duymuştur. Voltaire (1699-1778) Voltaire, 18. yüzyıla damgasını vuran en önemli düşünürlerden biridir. Hatta 18. yüzyıl Voltaire’in Çağı olarak kabul edilmektedir. Feodal yapıya ve Katolik Kilisesine karşı çıkışlarıyla, akılcı yaklaşımı ve alaycı üslubuyla tanınan Voltaire, Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü hazırlayan en önemli düşünürlerden biridir. Voltaire, siyasal özgürlüğünü elde etmek isteyen burjuvazinin en etkili temsilcilerinden biri olmuştur. Özellikle düşünce özgürlüğünü sağlamak için büyük mücadele vermiştir. Şu sözleri onun düşünce ve ifade özgürlüğüne bakış açısını çok iyi yansıtmaktadır: “Söylediklerinizin hiçbirinde sizinle aynı düşüncede değilim; ancak onları söyleme hakkınızı ölünceye değin savunacağım.” Katolikliğe ve kiliseye karşı savaş açan Voltaire, Katolikliği peşin yargılar, boş inançlar ve bağnazlıkla eşdeğer görürü. Bir yandan da dinin sosyal yararına inanmakta ve bağnazlıktan arınmış bir dini savunmaktadır. Özetle Voltaire’in tanrısı, Newton’unki gibi kalbe değil akla seslenmektedir. Voltaire’in zaman zaman ileri sürdüğü fikirleriyle çelişkiye düştüğü görülür. Örneğin bir yandan boş inançlara savaş açıp, aklı egemen kılma mücadelesi verirken öte yandan halkı “ayak takımı” olarak görmüş ve sosyal sınıflar arasında hiyerarşi bulunması gerektiğini savunmuştur. Dahası egemen sınıfın zenginliğine zenginlik katma çabasını, burjuva mülkiyet anlayışını desteklemiştir. Özetle burjuvazinin değerlerini savunmuştur. Aslında dönemin düşünürlerinin birçoğunda genel eğilim bu yöndedir. Önemli olan ise ileri sürülen bu düşüncelerin etkileri ve evrensel sonuçlarıdır. Özellikle getirdiği somut reform önerileri ile Voltaire, dönemindeki diğer düşünürlerden ayrılır. Onun gerçekleşmesini istedikleri arasında keyfî tutuklamalara son verilmesi, işkence ve ölüm cezasının kaldırılması, cezaların suçlarla orantılı olması, vicdan ve düşünce özgürlüğünün sağlanması, bazı feodal haklara son verilmesi ve iç gümrüklerin kaldırılması gibi uygulamalar yer almaktadır. Voltaire gerçekleştirmek istediği bu Resim 6.3 Voltaire 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 167 amaçları, ileri sürdüğü düşünceleri ve verdiği mücadeleleriyle bir çağa ismini veren bir düşünür olmuştur. Aydınlanma Çağı’na etki eden düşünürler kimlerdir? Aydınlanma Felsefesinin İlkeleri 1. Bilim, Doğa ve Felsefe: Bu dönemde doğa bilimlerine duyulan ilgi artmış, uygulama ön plana çıkmıştır. Dönemin düşünürleri bir yandan felsefi kuramlarını geliştirirken bir yandan da doğa bilimleriyle ilgilenmişlerdir. Örneğin Voltaire matematikle, Diderot, anatomi, fizyoloji ve kimya ile, J. J. Rousseau botanikle uğraşmıştır. Bilim ve felsefe arasında bir ayırım veya bir sınır yoktur. Doğa üzerinde edinilen bilgiler halkla paylaşılmak istenmiş; halkın anlayabileceği eserler, sözlükler ve ansiklopediler döneme damgasını vurmuştur. D’Alembert ve Diderot’un Ansiklopedisi, 18.yüzyılın simgesi olacaktır. Aynı zamanda bilimsel anlamda yeni denemeler devam ettirilmektedir. Bu dönem astronomi, fizik ve kimya alanlarında bilimsel gelişmelerin olduğu bir dönemdir. Örneğin, Newton’un çekim kuramı, düşünceye yenilik getirir; Lagrange ve Laplace gök mekaniği ile ilgili önemli veriler elde ederler; Lavoisier kimya alanında önemli atılımlar yapar; Buffon (1707-1788) ise doğa bilimleriyle ilgili pozitif ve laik görüşler ileri sürer. Bir yandan bilimsel gelişmeler yaşanırken, bir yandan da yeni felsefi kuramlar geliştirilmiştir. 18. yüzyıl filozoflar yüzyılı olmuştur. Doğanın nasıl inceleneceği konusunda filozofların kuramsal yaklaşımları etkili olmuştur. Bu noktada filozofların her şeye kuşkuyla yaklaşmaları dikkat çekmektedir. Tarihsel dinleri reddeden bir eğilim içinde olan filozoflar, görüşlerini akıl yoluyla ortaya koymaya çalışmışlardır. Düşüncelere, çözümleme ve yararlılık egemen olmuş ve sosyal olaylar incelenmeye başlanmıştır. Örneğin Voltaire 14. Louis’in Yüzyılı adıyla ilk tarih kitabını yazar. Fizyokratlar, toplumun ekonomik yapısını inceleyerek, gelirin toplumda nasıl üretildiğini ve nasıl paylaştırıldığını araştırırlar ve iktisat biliminin temel esaslarını ortaya koyarlar. Montesquieu, iklimin ve coğrafi yapının, yönetim yapısı üzerindeki etkisini inceleyerek sosyal bilimin olasılığını gösterir. Locke ise liberalist görüşleri ile siyaset biliminin temellerini ortaya koyar. Bu bilimsel gelişmelerin ışığında, mutlak monarşi ve geleneksel yapı sorgulanmaya başlanır. Yönetime ilişkin yeni çözüm önerileri getirilir; bazı düşünürler aydınlardan oluşan bir yönetimi yani aydın despotizmini savunurken, bir kısmı despotluğa şiddetle karşı çıkarak, bireyin özgürlüğünü amaç edinir. Bu düşünürlerden Montesquieu, despotizmi, özgürlüğün düşmanı olarak görür; özgürlüğün sağlanabilmesi için de yasama, yürütme ve yargı gücünü birbirinden ayırır. Daha sonra bu ilke, güçler ayrılığı olarak kabul görecektir. Öte yandan Rousseau ise eşitliği savunarak halk yönetiminden yana görüşler ileri sürer. Bu görüşler sonraki yüzyılları da derinden etkiler ve 19. yüzyılda çeşitli ideolojik mücadelelere kaynaklık eder. 2. Akıl: Akılcılık, Aydınlanma Çağı’na damgasını vurmuş olan en önemli ilkedir. Bu dönemde akıl, geleneğin ve tanrı iradesinin yerine geçer. Her şey akıl süzgecinden geçirilir. İnsana ve evrene ilişkin görüşler aklın rehberliğinde şekillenir. Akıl, her şeyin ölçüsüdür. İnsanlığın mutluluğunun ancak akıl ile sağlanabileceği düşüncesi, döneme hâkim olmuştur. 3. Laiklik: Aydınlanma Çağı’nda her şeyin aklın rehberliğinde, bilimsel bir metotla incelenmesi ve laik temele oturtulması esas olmuştur. Din, ahlak ve siyaset laikleştirilmeye çalışılmıştır. 9 168 Genel Uygarlık Tarihi 4. Mutluluk: Aydınlanma Çağı’nın amaçlarından biri de insanın bu dünyada mutlu olmasını sağlamaktır. Bunu da ancak peşin yargılardan kurtularak ve aklını kullanarak sağlayacağı vurgulanıyordu. 5. Özgürlük: İnsanın düşünme ve düşündüğünü ifade etme özgürlüğü vardır. Peşin yargılar ve sınırlamalar olmaksızın insanın kendini, evrendeki yerini ve doğayı anlama çabası, akılcılığın gereklerindendir. Ayrıca Voltaire’in formülleştirdiği ticaretin zenginliği, zenginliğin özgürlüğü, özgürlüğün ticaretin gelişmesini ve ticaretin gelişmesinin de devletin büyüklüğünü sağladığı inancı döneme hâkim olmuştur. 6. Kendine Güven: Kendine güvenen, akılcı ve özgür insan, Aydınlanma Çağı insan tipidir. Değişim ve ilerlemenin ancak insan aklına duyulan güvenle sağlanabileceği düşüncesi öne çıkmıştır. 7. Hukuk: Aydınlanma Çağı’nın amaçlarından biri de hukuk ilkelerini akla uygun, eşitlikçi, adaletçi bir hale getirmek; hukuk reformunu gerçekleştirmektir. Aydınlanma Felsefesi’nin temel ilkeleri nelerdir? DOĞA YASASI VE EKONOMİK LİBERALİZM Aydınlanma Çağı’nda bilimsel alanda devrim olarak nitelendirilebilecek gelişmeler yaşanmıştır. Bu gelişmelerin temelinde, insanı ve evreni düzenleyen doğa yasalarını bulma amacı yatmaktadır. Buna göre doğanın bir makine olduğu ve insanın da bu doğa yasalarına bağlı bulunduğu ileri sürülüyordu. Bu konuda Descartes (1596- 1650) ve Newton (1642-1727)’un görüşleri büyük yankı bulmuştur. Rasyonalizmin babası sayılan Descartes, bilgiyi doğadan öğrenmenin gerekliliğine dikkat çekmişti Doğadaki hiçbir şeyin keyfî olmadığını ve doğanın evrensel matematik kanunlarına bağlı olduğunu savunan Descartes’ın bu görüşleri Newton’un düşüncelerine temel olacaktır. Nitekim Newton da genel çekim yasasını bularak tüm evreni tek bir çekim yasasının hâkim olduğu dev bir makine olarak görecektir. Bu dönemde yaşanan, doğa ile ilgili bilimsel gelişmeler sonucunda, evrenin tam bir uyum ve düzen içinde olduğu ve bu düzenin doğa yasaları sayesinde mükemmel bir saat gibi işlediği düşüncesi hâkim olmuştur. Bu düşünce, Aydınlanma Çağı düşünürlerinin kuramlarının temelini oluşturacak ve Modern Çağ’a geçişi sağlayan bir dönüm noktası olacaktır. Newton’un doğa yasasına ilişkin düşüncelerinin ekonomik yaşama uygulanmasıyla yeni bir toplum bilim dalı olarak politik ekonomi gelişmeye başlamıştır. Bu alanda görüş ileri süren düşünürler, ekonomik yaşamın da kendine özgü kuralları olduğunu savunmuşlardır. Görüşlerinin temelini, her türlü müdahaleden uzak bir ekonomik yaşam biçimi oluşturuyordu. Fizyokratlar olarak anılan bu düşünürler, ekonomide “Laissez-faire” (bırakınız yapsınlar) ilkesini geliştirdiler. Fizyokratlara göre ekonomik, toplumsal ve siyasal tüm kurumlar, doğal yasalara bağlı bulunuyordu. Bu durumda ekonomiye dışarıdan yapılan herhangi bir müdahale, bu düzeni bozacağından insanların mutsuz olmasına neden olacaktı. Bu nedenle yapılacak düzenlemelerin doğal düzene uygun olması gerekliydi ve devlet ancak özel mülkiyeti korumak için ve kamuyla ilgili bazı konularda müdahalede bulunabilirdi. Ayrıca fizyokratlar bir ulusun zenginliğinin kaynağı olarak doğayı görüyorlardı. Öte yandan Adam Smith (1727-1790) de ekonomik yaşamın doğal yasalara bağlı bulunduğunu savunmuş ancak ulusların zenginliğinin kaynağının doğa değil emek olduğunu ileri sürmüştür. Nitekim 1776’da yayınlanan Ulusların Zenginliği adlı ünlü eseri kapitalizmin temel kitabı olacaktır. Ona göre ülke çıkarlarının ko10 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 169 runması için serbest dolaşımın sağlanması ve gümrük duvarlarının kaldırılması gerekiyordu. Görüldüğü gibi bu düşüncelerle devletin ekonomiye müdahalesinin önüne geçilmeye çalışılıyor; ekonomik alanda liberalizmi savunan görüşler ileri sürülüyordu. Doğa yasası nedir? AYDINLANMA ÇAĞI’NDA EDEBİYAT, SANAT VE MÜZİK Edebiyat Aydınlanma Çağı edebiyatta düz yazı çağı olarak anılmaktadır. Özellikle matbaanın yaygınlaşması ve eserlerin ulusal dillere çevrilmeye başlanması edebî eserlerin geniş çevrelere ulaşmasını sağlamıştır. Bu dönemde edebiyata ve sanata duyulan ilgi ekonomik gelişmişlikle de paralellik gösterir. 18. yüzyıl Fransız edebiyatında Voltaire, Condorcet ve Rousseau öne çıkan isimler arasındadır. Voltaire, Candide adlı romanında insanlığın sorunlarının bilimsel ilerleme ile çözümlenebileceğine duyulan inancı eleştirerek, teknolojik gelişmelere bel bağlamak yerine insanın kendi kendisini geliştirmesi yani “kendi bahçesini ekmesi” zorunluluğunu vurgular. Rousseau ise eğitim konusuna eğilmiş ve Emile adlı romanında eğitimin amacının, insana yaşama sanatını öğretmek olması gerektiğine dikkat çekmiştir. Aydınlanma Çağı’nda İngiltere’de özellikle yergi alanında Jonathan Swift (1667-1745)’in ve Samuel Johnson (1709-1784)’ın ismi geçmektedir. Swift, Gulliver’in Gezileri adlı ünlü eserinde savaşı, kavgayı, kötülüğü eleştirmektedir. Johnson da eleştiri ve hiciv yazılarıyla, yazdığı İngiliz Dili Sözlüğü ve şiirleriyle İngiliz edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Bu yüzyılda Alman edebiyatında öne çıkan isim ise Gotthold Lessing (1739- 1781)’dir. Alman tiyatro türünün babası sayılan Lessing, eserlerinde akıl çağı konularını ele almıştır. Sanat Aydınlanma Çağı’nın sanat anlayışının hazırlık evresi Rönesans Dönemi olmuştur. Ancak bu yüzyılda aklın egemenliği sanat anlayışına da yansımış ve resim sanatı daha demokratik bir içerik kazanmıştır. Heykelde ise daha duygusal ve hareketli figürler öne çıkmıştır. Mimaride klasik Rönesans mimarisi ile barok üslubun birleştirilerek yeni bir tarzın oluşturulduğu görülür. Versailles Sarayı bu mimarinin en güzel örneklerinden biridir. Müzik Rönesans Dönemi’nde İtalya’da din dışı müziğin ilk örneği olarak ortaya çıkan opera, 18. yüzyılda da egemenliğini sürdürmüştür. Ancak bu dönemde Georg Friedrich Handel (1685-1759), Christoph Gluck (1714-1787) ve Wolfgang Amedeus Mozart (1756-1791) gibi daha çok Alman sanatçılar öne çıkmıştır. Handel aynı zamanda oratoryo müziğinin de ilk bestecisidir. Ayrıca Johann Sebastian Bach (1685-1750) da orkestra, oda müziği ve sonat gibi müziğin pek çok türüne katkıda bulunmuştur. Görüldüğü gibi 18. yüzyılda pek çok alanda olduğu gibi müzik alanında da bir devrim yaşanmıştır. İlk senfoni ve quartet örneklerini veren Franz Joseph Haydn 11 170 Genel Uygarlık Tarihi (1732-809) ile her türden çok sayıda eser besteleyen Mozart, Çağ’a isimlerini vermişlerdir. Haydn ve Mozart Çağı olarak da bilinen 18. yüzyılda müziğin merkezi olarak Viyana sivrilmeye başlar. Sonuç olarak 18. yüzyıl, yaşanan değişimlerin sonuçlarının alındığı bir yüzyıl olmuştur. OSMANLI VE AVRUPA İÇİÇELİĞİ: İLETİŞİM VE ETKİLEŞİM Osmanlı Devleti’nin Çağdaş Avrupa’nın Doğuşundaki Rolü ve Etkisi Kuruluşundan itibaren batıya doğru yayılma politikası izleyen, Balkanlar’da ilerleyen, Viyana kapılarına dayanan Osmanlıların tarihinden bahsetmeyen bir Avrupa tarihi eksik kalmaya mahkumdur. Osmanlı ve Avrupa tarihleri birbiriyle iç içe geçmiştir; bu nedenle de bir arada incelenmelidir. Burada amacımız Osmanlı’nın özellikle Klasik Dönemi’nde (16. yüzyıl) Avrupa siyasetini belirleyen çok önemli bir siyasi güç olduğu ve modern Avrupa’nın doğuşunu hazırlayan temel bir dinamik olduğu gerçeğine dikkat çekmektir. Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren bulunduğu coğrafyadaki güçlerle siyasi, kültürel ve ekonomik ilişki içinde olmuş ve 600 yıl varlığını bu şekilde sürdürmüştür. İstanbul’un fethi (1453) ile kendisini Roma İmparatorluğunun varisi sayan Fatih Sultan Mehmet’in şahsında, Osmanlı’nın siyasi gücü tartışmasız kabul görmüştür. Daha önce Bizans’a tabi olan yerleri Fatih Sultan Mehmet, birer birer kendisine bağlamış, hakimiyet alanını genişletmiş ve seferler planlı bir şekilde Güney İtalya’da Otranto’ya kadar sürdürülmüştür. Dolayısıyla Katolik Rum Kilisesi’nin siyasi gücünü kaybetmesinde Osmanlı ilerleyişinin ve Ortodoksların hamiliğini üstlenmiş olmasının etkisi büyüktür. Papalık otoritesinin sarsılmasıyla Avrupa siyasi dengesinin değişmesinde de Osmanlının etkisinden söz etmek mümkündür. Osmanlı Devleti’nin Venedik’le olan ticari, siyasi ve askeri ilişkileri hem Balkanlar’ın hem de Avrupa’nın tarihini etkilemiştir. Bu nedenle bu devletlerin tarihi iç içe geçmiştir. Yine Habsburg İmparatorluğu’nun tarihi de Osmanlı tarihinden ayrı anlatılamaz. Amacı, Katolik olan bir dünya devleti kurmak olan Şarlken’in karşısına Kanuni Sultan Süleyman kendi evrensel egemenlik anlayışı ile çıkıyordu. Hedefini gerçekleştirme konusunda hiçbir engel tanımayan Kanuni Sultan Süleyman’ın ordularının karşısına çıkma cesareti gösteremeyen Şarlken, Osmanlı karşısında prestij kaybederken; Kanuni, Avrupa topraklarındaki ilerleyişine devam ediyordu. Aynı dönemde Fransa kralı siyasi gücünü Osmanlı Devleti’nden alıyordu. Nitekim Fransa Kralı Fransuva, Şarlken’e esir düşünce, ancak Osmanlı’dan aldığı destekle krallığının başına tekrar geçebilmiştir. Varlığını Osmanlıya borçlu olan Fransa, Osmanlı yanlısı bir siyaset izlemiştir. Böylece Osmanlı Devleti, Fransa’yı Hristiyan bloğunun ve Haçlı ittifaklarının dışında tutmayı başarmıştır. Öte yandan İngilizler de Akdeniz’de güvenli bir ticaret yapabilmek için Osmanlı devleti ile iyi bir ilişki kurmaya çalışmıştır. Çünkü İspanyol donanmalarına karşı kendilerini koruyacak tek güç olarak Osmanlı Devletini görüyorlardı. Nitekim İngiltere Kraliçesi Elizabeth, Sultan III. Murad’a gönderdiği mektubunda İngiliz tüccarlarının ticaretine izin verildiği takdirde İngilizlerin Osmanlılara sadık bir dost olarak kalacağını ifade ediyordu. Anlaşıldığı üzere Akdeniz’de söz sahibi olan Osmanlılar, İspanyollara karşı yardımı ve desteği aranan bir güç olarak görülmüşlerdir. Böylece İngiltere ile de ticari ve siyasi ilişkiler kurulmaya başlanmış, 1583’te İngilizlere serbest ticaret 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 171 izni veren anlaşma imzalanmıştır. Daha Kanuni döneminde verilen kapitülasyonlarla ticari ayrıcalıklara sahip olan Fransa, Osmanlı himayesinde Akdeniz ticaretini kendi tekelinde tutmak istiyordu ve İngilizlere tanınan haklardan rahatsızdı. İngilizler ise İspanyollara karşı Osmanlı himayesini tercih ediyorlardı. Osmanlı gelişen siyasi şartlara uygun bir politika izliyor; bir yandan dengeyi sağlarken bir yandan da siyasi ilişkilerin temel belirleyicisi olarak Avrupa devletlerini kendi hedefleri doğrultusunda kullanıyordu. Görüldüğü gibi Osmanlı Devleti kendine özgü ekonomik, sosyal ve siyasi organizasyon modelleri geliştirmiş ve Avrupa devletleriyle yakın bir ilişki içinde olmuştur. Böylece Avrupa’daki değişmelerden hem etkilenen hem etkileyen taraf olmuştur. Öte yandan Osmanlı Devleti, yönetimi altındaki etnik, dilsel ve dinsel grupların kimliğini koruyarak izlediği siyasetle Güneydoğu Avrupa, Orta Doğu hatta Kuzey Afrika toplumları üzerinde derin izler bırakmıştır. Osmanlı Devleti, üç dini birden resmen tanıyan; etnik ve dinsel alt gruplarıyla birlikte uyumlu bir şekilde bir arada yaşamalarını güvence altına alan tek siyasi organizasyondur. Kaynaklar Osmanlı yönetiminde varlığını sürdüren çok sayıda etnik veya dilsel gruptan söz etmektedir. Avrupa, Asya ve Afrika’daki devletlerin ve federe cumhuriyetlerin çoğu kısmen veya tamamen Osmanlı egemenliğinde bulunmuştur. Bu durumda Avrupalı, Balkanlı ve Orta Doğulu bu devletlerin tarihi, Osmanlı tarihinden ayrı düşünülemez ve incelenemez. 600 yıl boyunca, üç kıtaya yayılan Osmanlı Devleti’nin uzun ömürlü oluşunun sırrı; bu kadar geniş topraklarda farklı din, dil ve ırk mensuplarını bir arada uyum içinde yaşatabilecek bir dahili teşkilata ve kapasiteye sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Bu çok uluslu ve çok dinli Osmanlı yapısı, sosyo etnik bir dengeyle iç tutarlılığını kurmayı başarmıştır. Bu dengenin uzun ömürlü olması da yönetim anlayışına milli bir ideolojinin hakim olmamasından kaynaklanmıştır. Sonuç olarak Klasik Osmanlı Devlet yönetiminin temel özelliği çokuluslu ve çok dinli bir teşkilat yapısına sahip olması, bu yapıyı uyum içinde yaşatabilmesidir. Osmanlı Siyasetinin Avrupa’daki İzleri Osmanlı Devleti, 16.yüzyılda dorukta olan siyasi gücünü ve nüfuzunu müttefiki olan Avrupalı devletler üzerinde etkin bir şekilde kullanmıştır. 1535’den itibaren Fransa’ya daha sonrada Hollanda ve İngiltere’ye tanınan ticari ayrıcalıkların temelinde, Osmanlı otoritesi lehine bir güç dengesi oluşturma çabası dikkat çekmektedir. Şöyle ki bir yandan bu devletleri papalık otoritesine karşı himaye ederek ve papalığa karşı mücadelelerini destekleyerek kendi yanına çekmekte; bir yandan da rakibi Habsburg Hanedanı’na karşı elini güçlendirmekteydi. Aynı zamanda bazı Avrupa devletlerine ticari ayrıcalıklar tanınmasının temelinde Akdeniz ticaretini canlı tutma çabasının yanında bu devletleri olası bir Haçlı bloğunun dışında tutma hedefi de öne çıkıyordu. Sonuçta karşılıklı bu siyasi ve ekonomik ilişkilerin seyrini 15. ve 16. yüzyıllarda büyük oranda Osmanlı Devleti belirliyordu. Nitekim Osmanlı Devleti’nin Fransa ile ilişkileri bu hedef doğrultusunda şekillenmiş ve planlı bir siyasetin gereğine göre işlemiştir. Bu amaç doğrultusunda Osmanlı, ünlü denizcileriyle ve donanmasıyla Fransa’yı desteklemiştir. Batı Akdeniz’deki Osmanlı donanması Fransa’nın güneyini her türlü saldırıdan koruyarak, Fransa’ya gücünü kuzeyde yoğunlaştırma imkanı tanımıştır. Sonuç olarak Fransa’nın ulusal bir devlet olarak doğmasında Osmanlı desteğinin önemli bir payı olmuştur. Yine Osmanlıların Protestanlara olan desteği ile Kalvinistlerin başarısı bu politikanın bir sonucudur. 1430’dan 1525’e kadar süren İtalya savaşlarında ve İtalyan diplomasisinde de Osmanlı Devleti, belirleyici bir rol oynamıştır. Fransa örneğinde 172 Genel Uygarlık Tarihi olduğu gibi İtalya kent devletleri de rakiplerine karşı Osmanlı desteğini sağlama peşindeydiler ve muhaliflerini Osmanlı’yı yardıma çağırmakla tehdit ediyorlardı. Kısaca Osmanlı Devleti, 16.yüzyılda Avrupa’daki kuvvetler dengesini sağlayan önemli bir siyasi güç olarak görülüyordu. Osmanlıların Avrupa siyaseti üzerinde oynadıkları bu etkin rol, 1580’den sonra da İngiltere ve Hollanda üzerinden devam etmiştir. Onlar da Osmanlı desteğine ihtiyaç duymuşlardır. Özelliklede Habsburgların üstünlük mücadelesine karşı Osmanlı Devleti bir kurtarıcı olarak görülmüştür. Habsburglar karşısında Osmanlı yükselişi, aynı zamanda Avrupa’da Protestanlığın yayılmasını sağlayan bir etki yapmıştır. Benzer şekilde, Osmanlı hakimiyeti altındaki Macaristan ve Transilvanya’da da Kalvinizmin yayılması mümkün olmuştur. Özetle, Osmanlı yönetimi, hakim olduğu coğrafyalarda yaşayan halkların din ve dillerini koruyarak kültürel kimliklerini kalıcı kılmış, devamlılığını sağlamıştır. Bu sayededir ki Balkan ve Ortadoğu toplumları dini farklılıklarına ve siyasi bölünmüşlüklerine rağmen bugüne kadar yaşayabilmişlerdir. Bütün bu nedenlerden dolayı Avrupa tarihini Osmanlıdan ayrı incelemek mümkün değildir. Osmanlı Devleti, Avrupa tarihinin dışında değil, aksine tam merkezinde yer almış; Avrupa tarihinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Osmanlı Devleti Avrupa siyasi yapısını nasıl etkilemiştir? Doğu-Batı Arasında Bir Köprü Olarak Osmanlı Bir İslam devleti olan Osmanlılar, İslam dünyasının batıya doğru ilerlemiş uç noktası konumundaydı. Gaza anlayışı içinde yapılan fetihlerle de Osmanlı, Doğu’nun egemenlik anlayışının Batı’ya uzanmasını sağlayan bir devlet oldu. Doğu ile Batı arasındaki bağ, Osmanlı üzerinden kuruldu. Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihi bir bakıma Doğu ile Batı’nın; bir başka ifadeyle İslam Dünyası ile Hristiyan Dünyası arasındaki ilişkilerin bir tarihidir. Burada iki farklı dünyadan; kendine özgü tarihsel koşullara ve kültürel birikime sahip iki farklı uygarlıktan söz edilmektedir. Köprü görevi gören Osmanlı siyasi organizasyonu altında karşılaşan bu iki uygarlığın birbirleriyle bütünüyle örtüşmesi mümkün olmadığı gibi birbirlerinden etkilenmemiş olmaları da mümkün değildir. Doğu ile Batı’nın etkileşimi, tarihi süreç içinde bazı somut örneklerle kendini göstermektedir. Yeniçağ Avrupa’sının ekonomik, sosyal, siyasal ve düşünsel değişiminin başladığı ilk yer İtalya kent devletleridir. Haçlı seferleri ile başlayan süreçte Doğu ile ticareti sayesinde zenginleşen İtalya kent devletleri, feodal ekonomik ve sosyal yapının en erken çözüldüğü yer olmuştur. Bu ticaret sayesinde elde edilen sermaye ile kapitalist birikimin ilk örnekleri burada ortaya çıkmış, dolayısıyla İtalyan şehir devletlerinin, uzun mesafeli bu ticareti, Roma İmparatorluğu’nun mirasından çok 11.ve 12.yüzyıllardaki İslam dünyasının izlerini taşımıştır. Avrupa’nın Ortaçağ’ı yaşadığı bu yüzyıllarda, Doğu’da İslam Rönesansı yaşanıyordu. Bu etki, düşüncede olduğu kadar ekonomik ve toplumsal hayatta da kendini gösteriyordu. Coğrafi keşiflerden önce, Afrika ve Asya’dan gelen ticari mallar İslam ülkelerinin içinden geçerek, Avrupa’ya taşınıyordu. Bu ticareti İslam dünyasının tüccarları yaptığı için vadeli satış, senetle mal teslimi gibi uygulamalar da ilk olarak İslam coğrafyasında ortaya çıktı ve buradan, önce İtalya kent devletlerine, sonra da diğer Avrupa devletlerine yayıldı. Nitekim ticari işlemlerle ilgili Batı dillerine geçmiş olan İslami kelimelerin varlığı da bunu doğrulamaktadır. Batıda bu işlemler, bankacılık sistemi içinde daha da geliştirilmiştir. Ayrıca Arap rakamları, barut ve pusula da Doğu’nun Batı’ya armağanları arasında sayılır. Özellikle pusulanın kullanımı, coğrafi keşifler12 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 173 de Avrupalılar için hayati öneme sahip unsurlardan biri olmuştur. Bunlar zamanı gelince bu defa Batı’dan başka yerlere aktarılmıştır. Bütün bu ödünç alınan mal ve değerler, Doğu ile Batı arasında kültürel etkileşimin varlığını göstermektedir. Avrupa’nın Doğu’dan edindiği ve coğrafi keşifleri mümkün kılan bilgi birikimi ve tecrübelerin ayrı bir önemi vardır. Haritaların yapılması, limanların tespiti, Hint Okyanusu’ndaki akıntılar, rüzgarlar, yıldızlar, yön tespiti ile ilgili bilgi ve deneyimler Arap coğrafyacıları aracılığıyla Batı’ya aktarılmıştır. İslam aracılığıyla, Batı’ya taşınan bir başka değer de, İslam dünyasında tanınan, Yunan bilim ve felsefesidir. Batının İslam aracılığıyla yeniden keşfettiği bu felsefe, Batı rönesansına giden süreci başlatacaktır. Yine İstanbul’un Osmanlılar tarafından fethi üzerine İtalya’ya giden Rum aydınlar tarafından getirilen antik dönem eserleri de, Roma kültürünün yeniden canlandırılmasında etkili olmuştur. Böylece antik Yunan felsefesi ve eserleri Avrupa’ya yayılmıştır. Avrupa’daki düşünsel dönüşümün kaynakları arasında İspanya’daki Endülüs İslam etkisini de saymak gerekir. İbn-i Sina, İbn-i Rüşd gibi önemli İslam filozoflarının eserlerinin incelenmesi de dönüşüm için ihtiyaç duyulan birikime katkıda bulunmuştur. Kısaca Batı Avrupa’da yaşanan bu büyük dönüşümün temelinde Osmanlı’nın ve İslam’ın izlerini görmek mümkündür. Bu dönüşümün ekonomik ayağı ise coğrafi keşiflerle tamamlanmıştır. Osmanlı’da Bilim ve Avrupa Bilimi ile İlk Temas Osmanlı’da bilim hareketleri kendine özgü bir gelişim göstermiştir. Başlangıçta eski İslam devletlerinin birikiminden etkilenerek oluşan Osmanlı bilimi kısa bir süre içinde eski bilim ve kültür çevrelerini etkileyen öncü bir konuma gelmiştir. Daha sonra da 17.yy.dan itibaren Batı biliminin etkilerinin Osmanlı’da görülmesiyle birlikte yine Osmanlı kanalıyla İslam ülkelerini etkilemiş olması da Osmanlının bu öncü karakteriyle gerçekleşmiştir. Osmanlı üstlendiği bu rol ile Doğu ile Batı arasında kendine özgü bir sentez oluşturmuştur. Osmanlılar bir yandan İslam dünyasının bilimsel ve kültürel birikimini koruyup yaşatırken bir yandan da kendi deneyimleriyle bu mirası zenginleştirmişlerdir. Böylece İslam medeniyetinin eski merkezlerinin yanı sıra Bursa, Edirne, İstanbul, Üsküp, Saray Bosna gibi yeni kültür ve bilim merkezleri ortaya çıkmıştır. Bu dönemde gelişen Osmanlı bilim ve kültürü birçok Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Balkan ülkesiyle günümüz Türkiye’sinin de kültürel kimliğini ve bilim mirasını oluşturmuştur. Osmanlıda bilimsel faaliyetleri gerçekleştirmek, devlet ve toplumun ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla medreseler kurulmuştur. Medreseler dışında matematik, astronomi, tıp gibi ilimlerin, usta-çırak ilişkisi içinde eğitimini veren kurumlar da vardı. Şifahaneler ve muvakkithaneler, bunlar arasında sayılabilir. Böylece medreselerin dışında da ilmi ve kültürel faaliyetler sürdürülmüştür. Tıp eğitimi ve sağlık hizmeti veren darüşşifalar, zaman tayininin yanı sıra matematik ve astronomi eğitimi veren muvakkithaneler gibi kurumlar ile aktif ve dinamik bir ilim ortamı oluşturulmuştur. Klasik dönemde yazılan bir çok eser medreselerin yanı sıra bu kurumlarda hazırlanmıştır. Bu alanda III. Murad’ın emriyle İstanbul’da açılan rasathaneden de söz etmek gerekmektedir. Bu rasathane İslam dünyasının en büyük rasathanesi olarak planlanmış ve zamanın en gelişmiş astronomi cihazlarıyla donatılmıştır. Bir kütüphanesi de bulunan rasathanenin başında Suriye ve Mısırda eğitim alan Türk asıllı Takiyüddin El Raşid bulunuyordu. 1573 yılında faaliyete başlayan rasathane, 1580 yılında yıkılışına kadar çalışmalarını sürdürmüştür. Takiyüddin’in rasathanesinde 174 Genel Uygarlık Tarihi kullandığı aletleri, Avrupalı çağdaşı, ünlü astronom Tycho Brahe’nin 1576’da kurduğu rasathanesinde kullandığı aletlerle benzer özelliklere sahiptir. Aynı dönemde farklı coğrafyalarda benzer aletlerle rasat çalışmalarına başlanmış olması dikkat çekicidir. Batı Dünyası Batlamyus’dan (2.yy), Kopernik’e kadar (16.yy), açıların ölçülmesinde kirişleri kullanırken; Takıyeddin kirişleri değil İslam astronomi geleneğine uyarak; sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonları kullanmıştır. Ayrıca güneşin apojesini, Kopernik ve Brahe’ye göre gerçeğe en yakın değerde hesaplamıştır. Takıyeddin, yeni rasat aletleri de icat etmiştir. Böylece İstanbul rasathanesinin kuruluşundan sonraki faaliyetleri, İslam astronomi çalışmalarına en ileri gelişmeyi sağlamıştır. Osmanlı biliminin zirvesini oluşturan bu çalışmalar; devlet adamları arasındaki rekabet ve kıskançlık yüzünden, dini bahaneler ileri sürülerek yıkılmıştır. Bu yıkım, Osmanlı ilim geleneğinin duraksamasının da başlangıcı olmuştur. Klasik dönem Osmanlı bilim geleneğinin oluşmasında; özellikle medreselerin kurulması, maddi destek, eserlerin telifi gibi pek çok konuda doğrudan padişahların ve aynı zamanda diğer devlet erkanının önemli katkıları olmuştur. İmparatorluğun en ihtişamlı döneminde; en iyi eserlerini ortaya koyan klasik bilim geleneği, Osmanlı eğitim kurumları ile İslam bilim geleneği üzerine kurulup gelişmiştir. Bu gelenek, Osmanlının Batı ile teması sonrasında da yaşamış ve 19.yüzyılın ikinci yarısına kadar bazı temel unsurlarıyla devam etmiştir. Avrupa Biliminin Osmanlı Üzerindeki İzleri Geniş bir coğrafi alana hükmetmesi ve Batı Avrupa ülkeleriyle sınır komşusu olması dolayısıyla Osmanlı Devleti, Batı dünyasındaki gelişmelerin dışında kalmamıştır. Dolayısıyla Batı Avrupa ülkelerinde yaşanan değişimin izlerini ve etkilerini Osmanlı Devleti üzerinde görmek mümkündür. Batı bilim ve teknolojisinin yayıldığı ilk yer Osmanlı coğrafyasıydı. Osmanlılar, Avrupa’daki keşifler ve icatlardan haberdardı. Ancak, Osmanlılar hem askeri açıdan, hem de sahip oldukları kültürel kimlikle manevi açıdan kendilerini Avrupalılardan üstün görüyorlardı. Osmanlıların Batı bilim ve teknolojisi karşısındaki tutumu, “güçlü bir İmparatorluğun kendi nüfuz alanı dışındaki gelişmeler karşısında takındığı seçici tavır” şeklinde yorumlanmaktadır. Böylece Osmanlı açısından seçici bir transfer süreci başlayacaktır. Avrupa biliminin alınması konusunda seçici davranılmasının bir nedeni de Osmanlı eğitim sistemi ve ekonomik yeterlilikti. Doğal olarak yükselme döneminde Osmanlılar, Batı’yı takip etme ihtiyacı duymadılar. Ayrıca Batı’daki yeniliklere karşı da tedbirli davrandılar. Osmanlılar, ancak Sanayi Devrimi ile Avrupa’nın aşılamayan yükselişini fark etmişlerdir. Bu seçici transfer süreci içinde Osmanlılar, 15. yüzyıldan itibaren özellikle ateşli silahlar, haritacılık ve madencilik alanında Avrupa teknolojisinden yararlanmaya başlamışlardır. 16.yüzyılda Osmanlı haritacılığı Piri Reis’in eserleriyle gelişmiştir. Piri Reis 1513’te çizdiği büyük ölçekli dünya haritasını, Kristof Kolomb’un Amerika haritası ile Avrupa ve İslam haritalarından yararlanarak hazırlamıştı. Piri Reis, ikinci haritasını 1528’de Kanuni Sultan Süleyman’a sunmuştur. Bir parçası günümüze gelen bu harita Kuzey Atlas Okyanusu ile Kuzey ve Orta Amerika’da yeni keşfedilen yerleri içine alıyordu. Yine Piri Reis’in denizcilik ve deniz astronomisi hakkında kendi gözlemlerine yer verdiği; Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak hazırladığı Kitab-ı Bahriye adlı eseri Akdeniz ve Ege Denizi’nin harita ve çizimlerini de içeren önemli bir eserdi. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 175 Deniz coğrafyası konusunda öne çıkan bir diğer isim de Seydi Ali Reis’dir. Uzun deniz seyahatlerini, Hint Okyanusundaki gözlemlerini astronomi ve coğrafi bilgilerini kaleme aldığı el-Muhit adlı türkçe eseri oldukça önemlidir. 16.yüzyılda kaleme alınan, Muhammed b.Emir el-Suudi el Niksari’nin Tarih-i Hind-i Garbi adlı eseri ise Amerika’dan ve coğrafi keşiflerden bahsetmektedir. İspanyol ve İtalyan kaynaklardan yararlanılarak yazılan eserde Kolomb, Balboa, Magellan, Cortes ve Pizarro’nun keşifleri anlatılmaktadır. Bu eser, Avrupalıların gerçekleştirdiği coğrafi keşifleri Osmanlıların yakından takip ettiğinin ve coğrafi eserlere verdiği önemin bir göstergesidir. 17.yüzyıla gelindiğinde ise Batı ve Doğu kaynaklarından yararlanılarak hazırlanan Katip Çelebi’nin eseri Cihannüma dikkat çekmektedir. Osmanlı coğrafyası ve kültür tarihi bakımından önemli olan bu eserden başka Katip Çelebi’nin başka eserleri de vardır; bunlar arasında Avrupalı yazarların tarih ile ilgili eserlerinin çevirileri dikkat çekmektedir. Sonuç olarak Piri Reis ile başlayan Osmanlı Coğrafyacılığı Cihannüma ile gelişmiş ve bu akım 19. yüzyıla kadar devam etmiştir. Özellikle 17.yüzyıldan itibaren Avrupa dillerinden tercüme edilen bilimsel eserler öne çıkmaktadır. Bu tercüme eserlerle, Osmanlı bilim dünyasına, Batılı kavramlar girmeye başlamıştır. Şunu da belirtmek gerekir ki Kopernik’in güneş merkezli kuramı Avrupa’da büyük tartışmalara yol açarken, Osmanlıda olumlu bir yaklaşımla teknik bir detay olarak ele alınmıştır. İslam inancında bu konuya ters düşen bir anlayışın olmaması bunda etkili olmuştur. Bu konuda din ve bilim çatışması yaşanmamıştır. Batıda ise kilise öğretilerine ters olduğu için kabul görmemiştir. Ancak bilimsel gelişmelerin önünü kesmek mümkün olamayacak; Papanın bilim üzerindeki baskısına rağmen, Kilise otoritesi reddedilerek bilimin gelişmesinin önü açılacaktır. Kısaca İslam, bilimle çatışmazken; Hristiyan öğreti bilimle çatışıyordu ve Batı dünyasında bu çelişki Katolik Kiliseye karşı çıkılarak aşıldı. Avrupa’daki ilmi ve coğrafi gelişmelerden haberdar olan Osmanlılar, özelResim 6.4 Piri Reis’in Dünya Haritası 176 Genel Uygarlık Tarihi likle 17.yy. sonlarından itibaren batı bilim ve teknolojisine daha fazla ilgi duymaya başladılar. Böylece klasik dönemde uyguladığı, seçici bilgi transferinden de uzaklaştılar. 18.yüzyıla gelindiğinde ise Avrupa bilimi kadar, kültür ve yaşantısı da ilgi uyandırmaya başladı. Kültürel Etkileşim Aynı coğrafyada yaşayan; birbirleriyle siyasi ve ticari ilişkiler içinde bulunan Osmanlı Devleti ile Avrupa devletlerinin kültürel etkileşimi kaçınılmazdır. Ancak Klasik Dönem’de Osmanlılar, Dar ül Harb olarak nitelendirdikleri Hristiyan dünyasının kültür etkilemesinden mümkün olduğunca uzak kalmışlardı. Bunda siyasi güç ve otoritesinin zirvede olmasının yanı sıra gayrimüslimleri taklit etmeyi küfürle eşdeğer gören bakış açısının da rolü vardı. Bu anlayışın değişimi ise Karlofça Antlaşması (1699) ile başlayacaktır. 18.yüzyıldan itibarende Batı beğenilen ve dolayısıyla da taklit edilen bir kültür haline gelmiştir. Batı’dan ilk aktarımlar teknik alanda ve silahlarda olmuştur. Devletin en temel görevi kendini ve halkını korumak olduğundan, savunmaya yönelik teknik yeniliklerin alınması öncelikli olmuş, ayrı bir önem taşımıştır. Ayrıca İslam anlayışı da bunu destekliyor; düşmanı yenmek için onun silahını ve uyguladığı yöntemi taklit etmenin dine aykırı olmadığını kabul ediyordu. Üstelik reform yanlısı İslam uleması İslam toplumunun yararına olacak ve devamını sağlayacak her türlü bilim ve teknik gelişmeleri bu bağlamda değerlendiriyordu. Nitekim Osmanlılar, çeşitli milletlerden gelen sanatkar, mühendis ve tabipleri gruplar halinde teşkilatlandırmış; sarayda Efrenciyan adıyla ayrı bir dairede toplanan bu meslek erbabının bilgi ve deneyimlerinden yararlanmıştır. Öte yandan Fatih Sultan Mehmed, sarayında Rum ve İtalyan alim ve sanatkarları himaye etmiş; Yunan ve Latin klasik eserlerinden oluşan bir saray kütüphanesi kurmuştu. Gentile Bellini’nin hükümdarın portresini yapması; Leonarda da Vinci gibi rönesans döneminin önemli sanatçılarının Osmanlı padişahına büyük projeler -köprü ve inşaat gibi- sunması , rönesansın kültür etkileri olarak değerlendirilebilir. İki kültür arasında ticaret yoluyla başlayan ekonomik ve sosyal iletişim de kültür aktarımını kolaylaştırıcı bir etki yapmıştır. Dış ticarete açık liman şehirlerinde bu değişim daha açıktır. İki kültür arasında aracı grupların varlığı, sürgün, göç, din değiştirme, yabancı uzmanların istihdamı da kültürel etkileşimi hızlandırıcı bir rol oynamıştır. Nitekim Klasik Dönem’de, Osmanlı topraklarına gelen göçmenler aynı zamanda kültür taşıyıcısı olmuşlardır. Özellikle 1492’de İspanya’dan kovulan Yahudilerin Osmanlıya göçü, tekstil, silah yapımı gibi alanlarda teknoloji transferine yol açmıştır. Ticari ilişkiler, Osmanlı ile İtalya kent devletleri arasında diğer Avrupa devletlerine göre daha erken başlamıştır. Bu ilişkiler teknolojik alanda bazı alışverişlere de vesile olmuştur. II. Bayezid, büyük yelkenli gemilerin yapımı için Ceneviz’den mühendisler getirtmiştir. Denizcilik alanında İtalyan kentlerinin teknik deneyimi ileri düzeyde idi ve donanmasını güçlendirmek isteyen Osmanlı Devleti de bu tecrübeden yararlanmasını bildi. Osmanlı denizcilik deyimlerinin İtalyanca kökenli olması bunu göstermektedir. Ticaretle başlayan kültürel etkileşim 15.yüzyıldan itibaren kendini göstermektedir. İtalyanlardan sonra, 16-18. yüzyıllarda Fransız etkisi görülecektir. Diğer Avrupalıların da liman şehirlerine gelip yerleşmesiyle özellikle 19.yüzyılda giderek artan ticari ilişkiler sonucunda Osmanlı yüksek sınıfı tarafından Avrupa yaşam tarzı taklit edilmeye başlanacaktır. Tanzimat’ın ilanıyla (1839) Batı’nın kanunları ve idari usulleri de Osmanlı’ya girmiştir. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 177 Avrupa Kültüründe Osmanlı Etkisi Osmanlı ve Avrupa’nın bir arada yaşamasının doğal bir sonucu olarak Avrupa kültüründe de Osmanlı etkisi kendini göstermiştir. 1482’den başlayarak 16.yüzyıl sonlarına kadar, Avrupa saraylarını ziyaret eden Osmanlı elçilerinin kıyafetleri ve davranışları büyük ilgi uyandırmış, bu ülkelerde bir Türk modasını başlatmıştır. Osmanlı elçilerine Avrupalı halk da büyük ilgi göstermiştir. Özellikle elçilerin geliş-gidişlerinde halk sokaklarda birikerek, Osmanlı elçi alaylarını ilgiyle izlemiştir. Bu gösterişli elçilik alayları, Batılı ressamların tablolarına da yansımıştır. 16.yüzyılda Fransız elçilerinin sık sık İstanbul’u ziyareti, Osmanlıların yaşamını ve kültürünü tanıma ve aynı zamanda Osmanlı üstünlüğünün sırlarını öğrenme isteğinden kaynaklanıyordu. Böylece Avrupa saraylarında bir Osmanlı-Türk modası başlamıştır. Kılık kıyafetleri kadar Osmanlı’ların kullandığı eşyalarda ilgi çekiyordu. Örneğin Batı Anadolu halılarını kullanmak Avrupa saraylarında moda olmuştur. Bir lüks maddesi olarak ithal edilen Osmanlı halıları öylesine değerliydi ki sadece döşemede değil, masa üzerinde de kullanılıyordu. Osmanlı halılarındaki zengin renk ve motifler Avrupalı ressamların tablolarına da yansıyordu. Alman, İtalyan ve Hollandalı ressamlar (Lotto, Carpaccio, Holbein ) hayran kaldıkları Türk halılarını resmediyorlardı. Osmanlı’nın Avrupa üzerindeki bir diğer etkisi de tekstilde kendini göstermiştir. Dokuma, desen ve boyama tekniği bakımından Avrupa ipekli ve pamuklu sanayisinde Osmanlı izlerini açıkça görmek mümkündür. Nitekim 1700’lerden sonra pamuklu kumaş kullanımının artması ve halka inmesiyle, Avrupa devletleri Doğu mamullerini taklit eden bir pamuklu sanayi oluşturmuştur. Öte yandan Osmanlı kültürü Avrupalıların sosyal yaşamını da etkilemiş ve Avrupalılar taklit yoluyla Osmanlıdan kahvehane kültürünü almıştır. Kahvehaneler, Osmanlı toplumunda bir araya gelme, toplanma işlevini üstlenmişlerdi. Osmanlı etkisiyle 1660’larda Marsilya’da kahvehaneler yaygınlaşmıştır. 1669’da Paris’e giden Osmanlı elçisi Süleyman Ağa ile kahve kültürü Avrupa’da moda olmuştur. 18.yüzyılda ise kahvehaneler Avrupa şehirlerinin vazgeçilmez bir sosyal kurumu haline gelecektir. Askeri alanda da etkileşim söz konusudur. Kanuni Döneminde Osmanlılar Avrupa’dan ileri bir topçuluk teşkilatına sahiptiler. Daha 1389’da I.Kosova Savaşında Osmanlıların top kullandığı kesin olarak bilinmektedir. Bu tarihten itibaren geliştirilen topçuluk, Fatih Sultan Mehmet ile yeni bir döneme girmiştir. İstanbul’un surlarını dövmek için Fatih’in Macar top ustası Urban’a döktürdüğü toplar o zamana kadar görülmemiş büyüklükte toplardı. Topların kullanımı, Avrupa’da feodal kalelerin yıkılması ve merkezi monarşilerin kurulmasında büyük rol oynadı. Osmanlıların 16 yüzyıldaki askeri zaferleri, Avrupalıları derinden etkiledi ve onları Osmanlı ordusu ve savaş yöntemi hakkında araştırmalar yapmaya itti. 17. yüzyılda bu konuda eserler verildi. Askeri alanda Osmanlıya üstünlük sağlayan bir başka özellik ise Osmanlı ordusunun manevra kabiliyeti yüksek askeri bir güce sahip olmasıydı. Osmanlı ordusundaki hafif süvarilerin, tımarlı sipahilerin ve hafif piyadelerin ileri manevra gücüyle sağladıkları avantajın farkına varan Avrupalılar, Osmanlıyı örnek aldılar ve askerlerinin manevra kabiliyetini arttırmak için piyadelerinde zırh kullanımını azalttılar. Ayrıca savaş sırasında askerleri cesaretlendiren ve karşı tarafın psikolojisini olumsuz etkileyen Osmanlı mehterhanesi de Avrupalıların ilgisini çekmiş; Osmanlı mehterhanesini taklit eden Avrupalılar, kendi askeri bandolarını oluşturmuşlardır. 178 Genel Uygarlık Tarihi Öte yandan Osmanlıların Avrupa’da hızla ilerlemesi 16.yüzyılda Almanya’da bir korku yaratmıştı. Öyle ki Osmanlı tehlikesine karşı Türk çanı adeti başlatılmıştır. Günün belli saatlerinde kilisede çanlar çalınarak, Hristiyanlar, Türk istilasına karşı duaya çağrılıyorlardı. Yine ilk gazete de (Newe Zeitung) 1502’de Türklere ait haberler için çıkarılmıştır. Luther, Osmanlı akınlarını doğal afetlere benzetiyor ve Tanrının bir cezası olarak değerlendiriyordu. Türklere karşı direnme konusunda üç risale yazan Luther, Türkleri şeytanın hizmetkarı olarak görüyor, deccal olarak tasvir ediyordu. 1529’da Osmanlıların Viyana’yı kuşatmaları üzerine Luther, Avrupa Devletlerini aralarındaki savaşı sonlandırıp, Türklere karşı birlik olmaya çağırıyordu. Bununla birlikte 17.yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti, Avusturya karşısında yenildi. 1593-1606 savaşında Osmanlının başarısız olmasının temel nedeni, Avusturya’nın ordusunu ve kalelerini ateşli silahlarla donatmış olmasıydı. Ateşli silahların üstünlüğü bir dönüm noktası oldu ve artık 17.yüzyılda Osmanlı, Avrupa karşısındaki üstünlüğünü kaybetmeye başladı. Bundan sonra ekonomik, teknolojik ve askeri alanda Batı’nın ilerleyişi başladı. Avrupa’ya Bir Model Olarak Osmanlı Siyasal Rejimi Yeniçağ Avrupa’sında, siyasal yapıda gerçekleştirilmek istenen temel hedef, merkezi monarşileri kurmaktı. Bu konuda da Osmanlı Devletinin merkezi-mutlak rejimi örnek olmuş, incelenmiş ve çeşitli eserlere konu olmuştur. Siyaset biliminin kurucusu kabul edilen Machiavelli (1469-1527) Prens adlı eserinde İtalya’nın siyasal birliğini nasıl sağlayacağı sorununa çözüm önerileri getirirken Osmanlı Devletini örnek olarak göstermiştir. Osmanlı Devletinde tüm ülkenin tek bir efendiye tabi olduğunu, görevlilerin padişahın kulu olup varlığını ona borçlu olduğunu ve yalnız ona itaat ettiğini; dolayısıyla da dış güçlerin içeriden bir işbirlikçi bulmasının mümkün olmadığını belirtmiştir. Ayrıca Machiavelli, bir devletin farklı bir ülkede kalıcı olmasını, kendi halkından bir kısmını oraya yerleştirmesine; yerli halkı ise hoş tutmasına; kanunlarını değiştirmemesine ve şikayetlerine kulak vermesine bağlamaktadır. Böyle davranıldığı takdirde o ülkenin, yeni yönetimi benimseyeceğini belirtmektedir. Bu da Osmanlı’nın fethettiği topraklarda uyguladığı bir siyasettir. Fransız siyaset teorisyeni Bodin de eserinde Osmanlı Devletine özel bir yer ayırmış; Osmanlı siyasal rejimini Batı monarşisiyle karşılaştırmıştır. Fransız monarşisinde tebanın hükümdarın kanunlarına; hükümdarın da doğanın kanunlarına itaat ettiğini vurgulayan Bodin, Osmanlı monarşisinde ise hükümdarın, tebasının mallarına ve şahıslarına hakim olduğunu belirtmiştir. Bodin Osmanlı padişahı Kanuni Süleyman’ı despot bir efendi olarak görüyordu. Buna karşılık Francois de Bellefort ise Fransız krallarına, Kanuni Sultan Süleyman’ın adaletini örnek almalarını önerecektir. Avrupa’nın kapısı sayılan Belgrad’ın Kanuni Sultan Süleyman tarafından fethi(1521), ardından Mohaç Zaferi (1526) ve Macaristanın fethi Osmanlı ve Avrupa tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Çünkü o zamana kadar Macar krallığı Avrupa’nın kalkanıydı. Bundan sonra ise Osmanlı gücü ve korkusu, Avrupa politikasının belirleyicisi olmuştur. Kanuni Sultan Süleyman, yarım yüzyıla yaklaşan saltanatı ve Avrupa politikasında oynadığı belirleyici rol nedeniyle Batı’da en çok söz edilen hükümdardır.16.yüzyıl Avrupalı siyaset yazarları genel olarak Aristo’nun tiranlık ile ilgili fikirlerinin etkisinde kalarak, Osmanlı hükümdarını meşru dayanağı olmayan, kanun ve kural tanımayan keyfi bir tiran olarak nitelendirdiler. Bu yaklaşım, Osmanlı rejimini belirleyen eski Hind-İran devlet geleneğini tanımamaktan kaynaklanıyordu. Bu pratik devlet geleneğinde hükümdarın otoritesi 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 179 bizatihi devletti; dolayısıyla ülke-toprak, tebaa-üretici sınıflar bu otoriteyi sürdürmede araçtı. Ancak otoritesi bu unsurların maddi gücüne bağlı olduğundan tebasını adaletle yönetirdi. Sonuçta mutlak otorite adaletin sağlanması için gerekli idi. Yani mülkün temeli adaletti. Nitekim bu ayırımı fark eden O.G.Busbecq 1555’te Osmanlı İmparatorluğuna elçi olarak geldiğinde önemli gözlemlerde bulunmuş ve kul sisteminin Osmanlı mutlak rejiminin temel bir kurumu olduğunu vurgulamıştır. 18.yüzyıla gelindiğinde ise Akıl Çağı’nın siyaset teorisyenleri, Osmanlı rejimini Doğu Despotizmi içinde değerlendirmişlerdir. Bu siyasi rejim, Fransız Aydınlanma düşünürlerinden Montesquieu’nun ileri sürdüğü gibi coğrafi koşulların bir sonucu veya Ortadoğu imparatorluklarının bir geleneği değil, OsmanlıAvrupa mücadelesinin bir sonucu idi. Osmanlı, Avrupa’da bir ölüm kalım mücadelesi veriyordu. 14.yüzyıl ortalarından başlayarak birçok kez düzenlenen Haçlı seferleriyle Balkanlardan çıkarılma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı. Bu siyasal koşulların doğal bir sonucu olarak, ülkesinin birliğini korumak amacıyla merkezi gücünü arttırma yoluna gitti. Bu amaç doğrultusunda Osmanlı toplumu bir ordu gibi örgütlendi. İmparatorluk kaynakları kontrol altına alındı. Her türlü kaynak tek bir otoritenin mutlak iradesi altında birleştirildi ve sonuçta Dünya imparatorluğuna doğru giden yolda gerekli hazırlıklar tamamlanmış oldu. Ünlü sosyolog Max Weber ise Osmanlı rejimini determinist bakış açısıyla keyfi sultanlık olarak nitelendirmiştir. Hükümdarın otoritesini sınırlayan bir asiller sınıfının veya temel bir kanunun olmamasını, Osmanlı padişahını, Avrupalı hükümdarlardan ayıran en temel fark olarak görmektedir. Oysaki 14.ve 15. yüzyıllarda uçlardaki gazi ailelerinin varlığı; İslamı temsil eden ulema; ayrıca örfi kanun rejimi ve bürokratik kurallar padişahın otoritesini sınırlayan unsurlardı. Osmanlı siyasal rejimine karşı bir başka bakış açısı ise K.Marx ve F.Engels’in Asya üretim tarzı adı altındaki yaklaşımlarıdır. Askeri sınıfın köylülerin artı üretimine zorla el koymaları biçiminde yorumlanan bu anlayış vaktiyle Osmanlı idaresi altında bulunmuş olan milliyetçi Balkanlı tarihçiler tarafından resmi tarih görüşü olarak benimsenmiştir. Öte yandan Fransız Annales Ekolü ile tarihin; toplumsal, ekonomik ve coğrafi koşullarla birlikte değerlendirilmeye başlanmasıyla Osmanlı tarihinin de daha tarafsız bir şekilde incelenmesi mümkün olmuştur. Ancak yine de Osmanlı gerçeklerini bazı sosyolojik soyutlamalara veya belli doktrinlere göre yorumlayan çalışmalara rastlanmaktadır. Sonuç olarak, Osmanlı tarihi ile Avrupa tarihi birbirine paralel gelişmiş; aynı coğrafyada bir arada yaşamış toplumların tarihidir. Bugün Balkan dillerinde yaşayan 6000’e ulaşan Türkçe kelimelerin varlığı kültürel etkileşimin açık bir göstergesidir. Güneydoğu ve Doğu Avrupa’da yerleşmiş ve 500 yıl yaşamış bir devlet olan Osmanlı devleti hiç kuşkusuz bu coğrafyada sadece siyasi değil kültürel anlamda da derin izler bırakmıştır. Dini Hoşgörü Konusunda Osmanlı ve Avrupa Anadolu’nun batısında kurulup Rumeli’de hızla ilerleyen Osmanlı Devleti İstanbul’un fethi ile bir dünya devleti kimliği kazandı. Doğu Roma İmparatorluğu tarihe karışırken Hristiyanlığın doğudaki son kalesi olan İstanbul’un Osmanlı hakimiyetine geçmesiyle Osmanlı Devleti, özellikle Avrupa siyasetinde birinci derece rol oynamaya, söz sahibi olmaya başladı. Bir İslam devleti olan Osmanlı Devleti’nin sistemli fetih politikası, gaza anlayışıyla gerçekleştirildi. Fethin hemen ardından uygulanan iskan siyaseti ile de bu toprakları vatan olarak benimsediğini ve kalıcılığını göstermiş oldu. Fethedilen topraklarda yaşayan gayrimüslim halkın yerlerinde kalmalarına izin ve- 180 Genel Uygarlık Tarihi rildiği gibi her türlü can ve mal güvencesi de teminat altına alınıyordu. Ayrıca din ve geleneklerini yaşama özgürlüğü de tanınıyordu. Bu temel hak ve özgürlükler devlet güvencesi altına alınarak gayrimüslimler devlete zimmetlenmiş sayılıyordu. Gayrimüslimler için kullanılan zimmi kavramı da buradan geliyordu. Görüldüğü gibi Osmanlı Devleti, fethettiği topraklar üzerindeki gayrimüslim halkın can ve mal güvenliği ile din ve vicdan özgürlüğünü sağlama yükümlülüğünü üzerine almıştı. Hemen şunu da belirtelim ki din ve vicdan özgürlüğü sadece inanç ve ibadet ile sınırlı değildi. Gayri Müslimlerin evlenme, boşanma, vasiyet, miras gibi her türlü işlemlerde kendi hukuklarına tabi olmaları da sahip bulundukları din ve vicdan özgürlüğünün bir gereği olarak kabul edilmiştir. Kısaca gayrimüslimlere yaşantılarını kendi dini ve hukuki esaslarına ve geleneklerine göre düzenleme imkanı tanınmış, hukuki özerklik verilmiştir. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u fethettikten sonra Hristiyanlardan patriklik makamına birini seçmelerini istemiş, rahipler ve yerli halk tarafından patrik seçilen Gennadiosu’a patriklik asasını ve tacını bizzat kendisi vermiştir. Aynı anlayışla Yahudi cemaatine de havralarına sahip olma hakkını tanımıştır. Benzer şekilde Ermeni cemaatinin başına da bir patrik tayin edilmiştir. Böylece en temel hak olan inanç ve ibadet özgürlüğü sağlanırken cemaatler arasında bir denge de kurulmuştur. Ayrıca Müslümanlar ile gayrimüslimlerin de birlikte uyum içinde yaşamaları sağlanmıştır. Patrikliğin devamına izin vererek sosyal dengeyi sağlayan Fatih Sultan Mehmed, aynı zamanda Katolik dünyasına karşı siyasi bir zafer kazanmıştır. Ortodoks Hristiyanlarını, İstanbul Patrikhanesi kanalıyla himaye ederek; Rumlar ve diğer balkan Hristiyanları üzerindeki Katolik-Latin nüfuzunu önlemeyi hedeflemiştir. Böylece Doğu ve Batı kiliselerinin birleşme ihtimallerinin önü tamamen kesilmiş oluyordu. Gayrimüslimlere tanınan hak ve özgürlükler konusunda bir örnek vermek gerekirse; İstanbul’un fethinden sonra Galata zimmileri ile yapılan ve günümüze kadar gelen anlaşmada, kiliselerine el konulmayacağı, mescid haline getirilmeyeceği, ibadetlerine karışılmayacağı ve hiçbir zimminin Müslüman yapılmayacağı belirtiliyordu. Aynı döneme ait bulunan metropolit beratında da ruhani reislerinin bundan önce nasıl metropolitlik yapıyorlarsa öylece devam etmelerine izin veriliyordu. Görüldüğü gibi gerek Galatalılar ile yapılan anlaşmada gerek metropolit beratında ayin ve erkanın ve metropolitliğin eskiden nasıl yapılıyorsa aynen devam etmesi taahhüt altına alınıyordu. Daha önceki uygulamanın devamı ile Bizans dönemindeki haklar da korunmuş ve sürdürülmüştür. Bütün bu örnek ve uygulamalar Osmanlı yönetiminin diğer din mensuplarına olan hoşgörülü tavrını gözler önüne sermektedir. Bir karşılaştırma yapmak gerekirse aynı dönemlerde Hristiyan Batı Avrupa’da bırakın başka dine mensup olmayı Hristiyan olup da Katolik olmayanlara karşı bile yaşam hakkı tanınmıyordu. Katolik Kiliseyi eleştiren Luther papalık tarafından aforoz edilirken İmparator tarafından da sapkın (din dışı) ilan ediliyordu. Avrupa’da Protestanlar yoğun bir baskı altında tutulup zulme uğrarken, Osmanlı ilerleyişi ile Protestan halk, Osmanlı himayesinde rahat bir nefes alabilmiştir. Hoşgörü temeline dayalı dini inanç ve geleneklere saygılı Osmanlı yönetimi Balkanlarda her zaman tercih edilir olmuştur. Nitekim İstanbul’da Papazların ve halkın dile getirdiği Latin şapkası yerine Türk sarığı görmeyi tercih ederiz ifadesi bu gerçeği açıkça ortaya koyuyordu. Çünkü İstanbul’un Ortodoks halkı 1204-1261 yılları arasında yaşadıkları Latin zulmünü ve vahşetini unutmamıştı. Kendi din mensuplarına bile acımasızca davranan ve kıyasıya mücadeleye giren Avrupalı devletler başka dinden olanlara ise hiç yaşama hakkı tanımamışlardır. Kastelya 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 181 Kraliçesi ile Aragon Kralının güç birliği yaparak İspanya’da 1492’de yayınladıkları kararnamede; Yahudilerin ya din değiştirmeleri ya da ülkeyi terk etmeleri isteniyor, terk etmezlerse öldürecekleri bildiriliyordu. Yoğun baskılara maruz kalan Yahudiler de dinlerini yaşayabilecekleri en güvenli ülke olarak Osmanlı topraklarını görmüşler ve buraya göç etmişlerdir. Bütün bu örnekler Osmanlı hoşgörüsünün boyutlarını göstermesi açısından önemlidir. Aynı şekilde Avrupa’da sürekli baskılara maruz kalan Bogomil Mezhebi mensubu Bosnalılar ve Arnavutlar Osmanlı hoşgörüsünden etkilenip Müslüman olmuşlardır. İspanya’daki son İslam devleti olan Gırnata’nın yıkılmasıyla Endülüslü Müslümanlara uygulanan baskı politikası da Katolik Batı Avrupa’nın kendi inancı dışındaki din ve mezheplere hiçbir şekilde yaşam hakkı tanınmadığının bir başka örneğidir. Bu dönemde Hristiyan Batı Dünyasında Müslümanların inançlarını yaşayarak var olmalarına izin verilen tek yer Venedik’te yetmiş kadar Osmanlı tüccarının misafir edildiği Fondoca dei Turchi adıyla geçen bölgedir. Fransa, İspanya ve İtalya’da ise Osmanlı Devletinin hüküm sürdüğü 600 yıllık dönemde kayıtlara geçmiş herhangi bir azınlığı bulamıyoruz. Osmanlı yönetiminde farklı dini ve etnik guruplara; Rum, Ermeni, Yahudi, Müslüman cemaatlere inançlarını özgürce yaşama konusunda eşit haklar tanınmış ve bu çeşitlilik bir zenginlik olarak algılanmıştır. Osmanlıdaki bu uygulanmanın örneğine aynı dönemde Batı Avrupa’da rastlayamıyoruz. Bu bağlamda değinilmesi gereken bir başka örnek de coğrafi keşiflerle Amerika Kıtasına giren İspanyolların İnka ve Aztekleri de zorla Katolikleştirme politikasıdır. Aynı zamanda bu eski ve köklü uygarlıklara ait sanat ve mimarı eserlerinin yerle bir edildiğine, hazinelerinin de Avrupa’ya taşındığına tanık oluyoruz. Coğrafi keşiflerle gidilen yerlerin yer altı ve yer üstü kaynakları ile insan gücü köle olarak sömürülüyordu. Avrupalıların hedefleri arasında değişen ekonomik yapıyı ayakta tutmak için kaynak arayışı olduğu kadar, Katolikliği yaymak da vardı. Bundan dolayı keşiflerle sağlanan zenginlik Avrupa’da Hıristiyanlığın zaferi olarak görüldü. Osmanlı Devleti’nde farklı din mensuplarına geniş bir hoşgörü ile inançlarını yaşama hakkı tanınırken Batı Avrupa’da aynı dinde olanlar arasında bile kıyasıya mücadeleler yaşanıyordu. Yeniçağ Avrupa tarihi bir bakıma mezhep savaşlarının tarihidir. Bu tarihlerde Avrupa için din ve mezhep özgürlüğünden söz etmek mümkün değildir. Ancak yoğun mücadelelerden sonra bazı haklar elde edilecek ve mezhep savaşları Protestanların zaferi ile sonuçlanacaktır. Ancak bu zaferin, aslında burjuvazinin bir zaferi olduğu da unutulmamalıdır. Değişen ekonomik yapı içinde yükselen sınıf olarak hakim bir konuma gelen burjuvazinin temel amacı, devletin denetiminde olan yeni bir kilisenin/mezhebin örgütlenmesiydi. Nitekim Katolik Kiliseye yönelen eleştiriler, burjuvazi tarafından benimsendi ve desteklendi. Burjuvazi kendi ekonomik ve siyasi gelişiminin önündeki engelleri kaldırma amacıyla yeni bir dünya görüşü/ideoloji yaratma çabasındaydı ve bu yöndeki bütün eğilimleri destekledi. Çünkü merkezi mutlak yönetim yapısı ve devlet denetimindeki kilise örgütlenmesi çıkarlarına daha uygun düşüyordu. Bir malın fiyatını dilediği gibi arttırmasını engelleyen Katolikliğin adil değer kuramı burjuvazinin işine gelmiyordu. Zamanını dini ayinlerde harcamak ve parasını da kiliseye kaptırmak istemiyordu. Bu nedenle Katolikliğin dışındaki mezhepler desteklendi. Pek çok yerde kapitalist birikime Kalvinizm aracılık etti. Bütün bunlardan ulaştığımız sonuç şudur ki Batı Avrupa’da yeni mezheplerin ortaya çıkışının tarihsel arka planında yatan gerçek, inanç özgürlüğünden çok ekonomik ve siyasal güç elde etme ve bu gücü sürdürme isteğidir. 182 Genel Uygarlık Tarihi Bununla birlikte yaşanan mücadeleler sonunda elde edilen haklarla, doğal olarak din ve vicdan özgürlüğü konusunda da yol alınmış oldu ve 18.yüzyıla giden sürecin hazırlık evresi bu şekilde tamamlanmış oldu. Dini hoşgörü konusunda Osmanlı Devleti’nin tutumu nedir? Sanatta Osmanlı-Avrupa Etkileşimi Osmanlı ve Avrupa arasındaki etkileşim sanat alanında da karşılıklı izler bırakmıştır. Siyasal ilişkilerin yanı sıra Batı ile kültür alışverişine giren ilk Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmet olmuştur. Antik tarihe ve kültüre ilgi duyan Fatih, kütüphanesini tarih, coğrafya, tıp, felsefe konularında yazılmış çok çeşitli dillerdeki eserlerle doldurmuştur. İstanbul’da yaşayan gayri Müslim ve Avrupalı bilim adamlarıyla ve tüccarlarla ilişki içinde bulunan Fatih’in kütüphanesinde, İtalyan ve Katalan haritalarıyla; İtalyan sanatçıların mitolojik konulu gravürleri de yer alıyordu. Öte yandan rönesans sanatına karşı da ilgisiz kalmayan Fatih Sultan Mehmed, İtalyan sanatçılarına (Costanzo da Ferrara, Gentile Bellini) kendi madalya ve portrelerini yaptırarak, gücünü ve otoritesini göstermek; kendi imparator imajını Avrupa’ya yaymak istedi. Bu portreli madalyalar 15 ve 16.yy Rönesans Avrupa’sının diplomatik ve kültürel etkileşiminin de bir örneğini oluşturdu. Bununla birlikte İtalyan sanatçılar da (Bellini, Antonio Pisonello, Vitello Carpaccio, Bernerdina Pintura vb.) resimlerinde Türk figürlerine, giysilerine, Türk desenlerine ve halılarına yer verdiler. Bu dönemde Osmanlı padişah portrelerine Avrupa’da büyük ilgi duyulmaya başlandı. Osmanlı saray hayatı da Avrupalıların ilgi odağı haline geldi. Fatih’in ölümünden sonra yaşanan taht mücadelesinde Cem Sultan, Osmanlı ile Avrupa diplomasisinin merkezine yerleşirken, onun Avrupa’daki maceralı yaşamı da çeşitli eserlere konu oldu. Kanuni Sultan Süleyman dönemine gelindiğinde fetihlerin ilerlemesi, Avrupa ile artan siyasi ve ticari ilişkiler, kültürel etkileşimi arttırdı ve bu etkileşim sanata da yansıdı. Bu dönemde Avrupa sanatı üzerinde Osmanlı etkisi iki şekilde ortaya çıktı. Bunlardan biri, Osmanlı ilerleyişine ve üstün otoritesine karşı duyulan korku ve tepki ile üretilen eserlerden oluşurken; diğeri ise Osmanlı yükselişini anlamaya ve Osmanlı kültürünü tanımaya yönelik verilen daha nesnel ve bilimsel çalışmalar ile sanat eserlerinden oluşuyordu. 16.yüzyılda Osmanlılar, Avrupa’dan silah ve teknik malzemeler alırken; Osmanlı kumaşları, halıları, seramikleri, ebruları ve deri ciltleri de Avrupa pazarlarında alıcı buluyordu. Bu Osmanlı ürünlerine öylesine bir talep vardı ki bu talebi karşılamak için Avrupa’da Osmanlı halılarını ve seramiklerini kopya eden atölyeler kurulmuştu. Kanuni Sultan Süleyman Avrupa’da en çok resmi yapılan Osmanlı padişahlarından biri oldu. Şüphesiz bu, onun Avrupa siyasetinde yarım yüzyıla yakın bir süre oynadığı etkin rol ile ilişkilidir. Özellikle Viyana kuşatması sonrasında Avrupa’da, Kanuni Süleyman’ın portreleri yaygınlaştı. Venedikli ünlü sanatçı Tiziano padişahın büst portresini yapmış; Alman ressam Albrecht Dürer de daha 1526 yılında Kanuni’nin portresini çizmişti. Bu aynı zamanda bir otoritenin sanat yoluyla gösterilmesiydi. Nitekim portresini yaptıran Fatih Sultan Mehmet’in egemenlik anlayışına benzer şekilde Kanuni Sultan Süleyman da Avrupa hükümdarlarına üstünlüğünü göstermek için Batılılar gibi bir imparatorluk tacı takacaktır. 13 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 183 Kanuni Sultan Süleyman fetihleri ve yaşantısıyla Avrupa’yı öylesine etkilemiştir ki çok sayıda edebi esere, bale ve operaya esin kaynağı olmuştur. Padişahın bizzat kendisi, eşi Hürrem Sultan, sadrazamı İbrahim Paşa ve şehzadesi Mustafa çeşitli eserlere konu olmuştur. Fransız yazar Gabriel Bounin kaleme aldığı La Sultana adlı trajedisinde, şehzade Mustafa’nın öldürülmesini işlemiştir. Ünlü İspanyol yazar Cervantes’in de Türkleri konu alan eserleri (La Gran Sultana, El Trato de Constontinopli) vardır. Bütün bu örnekler Osmanlı saray yaşamının Batı’da ilgi odağı haline geldiğinin bir göstergesidir. 16.yüzyıldan sonra Avrupa’yla diplomatik ilişkilerin artması, kültürel etkileşimi hızlandırmıştır. Bunun sonucunda 17.yüzyılda Avrupada daha gerçekçi bir Türk imajı oluşmuştur. Bunda Osmanlı Devletine gelen elçilik heyetine eşlik eden ressamların yaptığı resimlerin etkisi vardır. Resmi törenler, padişah ve ailesi, Osmanlı kıyafetleri ve günlük yaşam sıklıkla resmedilmiştir. İngiliz Büyükelçisi Sir Paul Rycaut, İstanbul’da kaldığı 1661-1668 yılları arasındaki gözlemlerini kaleme aldığı eserini 1668’de Londra’da yayımlamıştır. Bir çok dilde basılan bu eserde Rycaut, Osmanlı devlet örgütü ve günlük yaşamıyla ilgili bilgiler vermiş, Osmanlı kıyafetlerinin çizimlerini yapmış ve dönemin padişahı IV. Mehmet’in portresini de eserine eklemiştir. Bununla birlikte Osmanlı Devletinden Avrupa’ya giden elçilerin de kültürel etkileşimde payı vardır. Osmanlı elçilik heyetlerinin Avrupa da özel bir ilgi ve merak uyandırdığı bilinmektedir. Özellikle Osmanlı kıyafetleri ilginin odak noktasıydı. Nitekim 1610 yılında Fransa’da sahnelenen bir bale gösterisinde müzisyenler Türk giysileri ile sahne aldılar. Ayrıca saraydaki maskeli balolarda da Türk giysilerini giyme modası başladı. Ünlü yazar Moliere de eserinde Türk törenine yer verdi. Bütün bu örnekler, Avrupalıların Osmanlı kültürüne olan ilgisini gösteriyordu. 17.yüzyıla gelindiğinde Osmanlılar da Avrupa’yı daha yakından tanıma çabası içine girdiler. Evliya Çelebi’nin yazdığı seyahatname, bu yüzyılda bir Türk’ün Avrupa’yı nasıl gördüğünü gösteren güzel ve renkli bir eserdir. Avrupa kültürüne ve bilimine duyulan ilginin artmasıyla 17.yüzyılda çok sayıda eser Türkçeye çevrildi. Aynı yüzyılda Avrupa’da Türklerle ilgili eserler de yaygınlaştı. 17.yüzyıl Avrupa resimlerinde de Türk motifleri kullanılmaya devam edildi. Ünlü Flaman ressam Peter Paul Rubens, Türk kıyafet çizimleri yaptı. 17.yüzyıl Hollanda resmine Türk motifleriyle girmeye başladı. Bunda 1612’de Hollandalılara ticaret hakkının tanınmasıyla hızlanan diplomatik ve kültürel ilişkilerin de etkisi vardır. Bunun sonucunda Osmanlı seramik ve halılarının Hollanda’ya girmesiyle, Hollanda’daki atölyelerde Osmanlı motifli çiniler ve seramikler üretilmeye başlandı. Ayrıca 16.yüzyılda elçi Busbecq’in Viyana’ya götürdüğü soğanlardan üretilen lalelerin yaygınlaşmasıyla, lale üzerine kitaplar yazılmaya başlanmış, lale günlük yaşama girmiş ve en çok kullanılan bezeme motifi olmuştur. Bu arada Osmanlı kıyafetli modeller resimlere konu olmuştur. Ünlü Hollandalı ressam Rembrandt’ın Tevrat konulu resimlerinde peygambere Osmanlı kıyafeti giydirmesi ise dikkat çekicidir. II. Viyana bozgunundan sonra Osmanlı Devleti, Avrupa ülkelerine gönderdiği elçileri aracılığıyla bilim, teknik ve kültürüyle ilgili daha kapsamlı bilgi edinme yoluna gitmiştir. 18. ve 19. yüzyıllarda Avrupa’ya giden Osmanlı elçilerinin yazdıkları sefaretnameler bu amaca hizmet etmiştir. 1721 yılında Paris’e elçi olarak giden Mehmet Çelebi, Sefaretnamesinde Fransa sarayındaki bahçeleri, örf ve adetleri anlatmış; teknik bilgiler de vermiştir. Ayrıca Fransa’da opera ve konserlere de giden Mehmet Çelebi’nin ardından 1742’de Paris’e elçi olarak giden oğlu Said Efendi’nin ziyaretleri, götürdükleri hediyeler ve kıyafetleri büyük ilgi uyandırmıştır. Bu elçilik 184 Genel Uygarlık Tarihi ziyaretleri sonunda Fransa’da edebiyat, resim, sahne dekorasyonunda Türk temaları yaygınlaşmış; özellikle fantastik dekorlar içinde Türk karakterlerine yer veren bale ve operalar birbirini izlemiştir. Bu dönemde Türk kıyafetleriyle portre yaptırmak moda olmuştur. Türk motifleri mobilyalar ve porselenlerde kullanılarak evlerin içine kadar girmiştir. Türk temalarını işleyen eserler arasında Türkleri yücelten eserler de dikkat çekmektedir. 1735’te sahnelenen Rameau’nun operasının ilk perdesi Gönlü Yüce Türk (Le Turc Genereux) adını taşırken Carolet’in balesindeki bir perde de İyi Türk (Le Bon Turc) adını taşıyordu. Yüzyılın sonlarında Türk ezgileri Mozart, Haydn ve Beethoven gibi ünlü besteciler tarafından kullanılacaktır. Beethoven’in ünlü 9.senfonisinin sonundaki mehter ezgileri bu etkileşimin güzel bir örneğidir. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 185 Özet Yeniçağ’da Batı Avrupa’da yaşanan ekonomik ve sosyal değişimler ve bu değişimlere yol açan temel nedenleri açıklamak. Yeniçağ’da Batı Avrupa’da yaşanan dönüşümün temelinde ekonomik değişim yatmaktadır. Ortaçağ’ın Çağın kendi içine kapalı, tüketime yönelik ekonomik yapısı, Haçlı Seferleri ile başlayan ve sonrasında hızlanan ticaret sayesinde değişti. Ticaret, ekonomik yapıda dışa açık sosyal bir üretimi başlattı. Ticaretle elde edilen sermaye ise imalathanelerin örgütlenmesinde kullanıldı. Böylece kapitalist sistemin ortaya çıkışını sağlayan gerekli altyapı hazırlanmış oldu. Ekonomik yapıdaki bu değişim, sosyal yapıdaki değişimi de beraberinde getirdi. Bu sistemde üretici güçler üretim araçlarından ayrıldılar ve girişimci sınıfın örgütlediği imalathanelerde ücretli olarak çalışmaya başladılar.Böylece işçi sınıfı ortaya çıkmaya başladı. Burjuvazi ise bu dönemde yükselen sınıfı temsil etti. Yeniçağ’da Batı Avrupa’da yaşanan düşünsel değişim ve yeni düşünsel yapıyı şekillendiren gelişmeleri değerlendirmek. Yeniçağ’da Avrupa, hümanizm, Rönesans, reform ve Aydınlanma Dönemi’ni yaşamıştır. Düşünsel yapıda yaşanan bu değişimin temelinde ekonomik ve sosyal yapıda meydana gelen dönüşüm yatmaktadır. Altyapıda meydana gelen bu dönüşüm, üstyapıyı etkilemiş ve düşünsel yapıda da değişimi başlatmıştır.Döneme damgasını vuran egemen sınıfın amacı, kendi dünya görüşüne uygun bir üstyapının şekillenmesiydi. Böylece düşünsel yapı, değişen ekonomik ve sosyal yapının ihtiyaçlarına cevap verebilecekti. Bu aslında egemen sınıfın gücünü meşrulaştıracak ve sürekliliğini sağlamış olacaktı. Hümanizm ve hümanizm akımının özelliklerini kavramak. Hümanizm, insanı ön plana çıkaran, Ortaçağ boyunca insanı sınırlayan engelleri ortadan kaldırmayı amaçlayan bir düşünce akımıdır.”İnsancılık” anlamına gelen hümanizm akımı ile insan merkezli bir düşünce sistemi gelişmeye başlar. Hümanizm akımı ile insanın dünyadaki ve evrendeki yeri yeniden araştırılır. Böylece sorgulayan, araştıran, bağımsız ve özgür insan tipi ortaya çıkar. Aynı zamanda , insanın tek başına bir değer taşıdığını savunan bu düşünce akımı, hümanist bireyciliğin gelişmesine yol açar. Rönesans ve reform nedir, bu döneme damgasını vuran düşünürler kimlerdir sorularını açıklamak. Rönesans, 15 ve 16. yüzyılda Avrupa’da edebiyat ve güzel sanatlar alanındaki yeniliklerin ve sanat anlayışının tümünü ifade eder. Rönesans’ın, yeniden doğuş olarak ifade edilmesi, antik dönem sanat ve kültürünün örnek alınmasından kaynaklanmaktadır. Antik Dönemi’n örnek alınmasının nedeni ise dünyasal ve canlı olması ve bu dönemin ihtiyaçlarına cevap vermesidir. Döneme damgasını vuran klasik dönem sanatçıları içinde ilk sırada Leanardo da Vinci, Michealangelo ve Rafaello gelmektedir. Düşünürler arasında ise Machiavelli, Bodin ve Hobbes’u sayabiliriz.Bu düşünürlerin düşüncelerini, yaşadıkları ülkelerin içinde bulunduğu koşullar belirlemiştir.Birleştikleri nokta, mutlak monarşik bir yönetimin sorunları çözeceği, kargaşa ve iç savaşlara son vereceği öngörüsüdür. Reform, Katolik Kilisesini hedef alan, dinsel olduğu kadar ideolojik ve sosyal boyutu da olan bir eylemdir.Amaç Katolik ideolojiyi yıkarak kapitalist düzenin devamlılığını sağlayacak olan yeni bir ideoloji yaratmaktı. Burjuvazi, ekonomik gelişiminin önünde engel olarak gördüğü Katolik Kilisesine karşı kendi kilisesini örgütledi. Böylece Protestan Kilisesi ve Hristiyanlığın önemli mezheplerinden biri ortaya çıkmış oldu. Döneme damgasını vuran en ünlü reformcu düşünürler arasında Luther, Calvin ve Münzer’i sayabiliriz. Aydınlanma Çağı’nın temel özelliklerini ve Aydınlanma Felsefesi’nin ilkelerini değerlendirmek. Aydınlanma Çağı’nın en temel özelliği bu dönemin akıl çağı olmasıdır. Peşin yargılara karşı çıkılan bu dönemde, bireyin özgürlüğü düşüncesi ön plana çıkarılmıştır. İnsanın mutlu olmasını sağlayacak bir yönetim biçiminin oluşturulması hedeflenmiştir. Aynı zamanda insanlar arasında eşitliğin sağlanması amaçlanmıştır. Bu, kan 1 2 3 4 5 186 Genel Uygarlık Tarihi soyluluğuna dayalı ayrıcalıkların ortadan kaldırılması anlamına geliyordu. En önemlisi de siyasal erkin kaynağının değişmiş olmasıdır. Bu güç, Tanrısal olmaktan çıkarılıyor, halka indiriliyordu. Böylece yeni bir dünya görüşü gelişmeye başladı. Hümanist felsefe, Rönesans ve Reform hareketi ile bağlantılı olarak gelişen bu yeni dünya görüşü, Avrupa tarihinde bir dönüm noktası olan Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturacaktır. Aydınlanma Felsefesinin temeli akılcılığa dayalıdır. Akıl herşeyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak ve siyaset laikleştirilmeye çalışılacaktır. Amaç insanların mutluluğunu sağlamaktır. Bunun için de insanların eşit ve özgür olduğu düşüncesi öne çıkarılacaktır. Kendine güvenen, akılcı ve özgür insan tipi Aydınlanma Dönemi’ne damgasını vuracaktır. Ayrıca bu dönem, doğa bilimleri, hukuk ve felsefe alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bütün bu gelişmeler Aydınlanma Felsefesinin temel özelliklerini oluşturacaktır. Aydınlanma Çağı’na etki eden bazı düşünürleri ve savundukları fikirleri açıklamak. Döneme etki eden düşünürler arasında Locke, Montesquieu, Rousseau ve Voltaire’i sayabiliriz. Locke, liberal bireycilikten ve mutlak iktidarın sınırlandırılmasından yana görüşler ileri sürmüştür. Temel hak ve özgürlüklerin özellikle de mülkiyet hakkının güvence altına alınmasını istemiş; aksi hâlde insanlara baş kaldırma hakkını tanımıştır. Böylece burjuvazinin isteklerinin tercümanı olmuştur. Ayrıca yasaları yapan ve uygulayan güçlerin ayrı ellerde toplanması gerektiğini savunarak demokratikleşme yolunda önemli bir adım atmıştır. Montesquieu da iktidarın sınırlandırılmasına ilişkin görüşler ileri sürmüş, aristokratik liberalizmi savunmuştur. Onun demokrasiye en önemli katkısı, kuvvetler ayrılığına ilişkin görüşleridir. Ona göre kuvvet kuvveti durdurmalıdır. Özgürlüklerin sağlanmasının ön koşulu budur. Onun bu görüşü demokrasinin temeli olacaktır. Rousseau ise halkın iktidarını ve her alanda eşitliği yani mutlak demokrasiyi savunmaktadır. Onun amacı, eşitlikçi, demokratik bir toplum düzeni oluşturmaktır. Döneme damgasını vuran düşünürlerden biri de Voltaire’dir. Düşünce ve ifade özgürlüğüne ilişkin görüşleriyle kendisinden sonraki dönemleri de etkileyen Voltaire, somut reform önerileriyle de dikkat çekmektedir. Özellikle düşünce özgürlüğünü sağlamak için verdiği mücadele nedeniyle 18.yüzyıl “Voltaire Çağı” olarak anılmaktadır. Doğa yasası ve bunun ekonomiye yansımasını kavramak. Aydınlanma Çağı’nda, insanı ve evreni düzenleyen doğa yasalarını bulmaya yönelik araştırmalar yapılmış ve doğanın bir makine olduğu ve insanın da bu doğa yasalarına bağlı bulunduğu ileri sürülmüştür. Bu konuda Descartes’ın, doğanın evrensel matematik kanunlarına bağlı olduğu şeklindeki görüşleri Newton’un genel çekim yasası ile tüm evren tek bir çekim yasasının hâkim olduğu dev bir makine olarak görülmüştür. Newton’un doğa yasasına ilişkin bu düşüncelerinin ekonomik yaşama uygulanmasıyla, politik ekonomi bilimi gelişmeye başlamıştır. Ekonomik yaşamın da kendine özgü kuralları olduğu ve her türlü müdahaleden uzak olması gerektiği savunulmuştur. Aydınlanma Çağı edebiyatını, müzik ve sanat anlayışını açıklamak. Aydınlanma Çağı’nda edebiyata, müzik ve sanata duyulan ilgi ekonomik gelişmişlikle ve matbaa yoluyla eserlerin geniş kitlelere ulaştırılmasıyla bağlantılıdır. Aydınlanma Çağı edebiyatta düz yazı çağı olarak anılmaktadır. Bu yüzyıl aynı zamanda müzik alanında pek çok eserin bestelendiği ve yeni türlerin görüldüğü bir müzik çağı olmuştur. Aydınlanma Çağı, Batı uygarlık tarihinin en verimli dönemlerinden biri olmuştur. Bilimsel siyasal düşüncenin geliştiği bu dönem, aynı zamanda doğa bilimlerinde de bilimsel yöntemin esas alındığı bir dönemdir. Bilimsel alanda yaşanan bu atılımlar, sosyal, kültürel ve sanat alanında da kendini göstermiştir. Sosyal bilimlerin temeli bu dönemde atılmıştır. Edebiyat alanında rasyonalist roman, tiyatro eserleri verilmiş ve 18.yy. düz yazı çağı olmuştur. 17.yüzyıla damgasını vuran barok sanat ve müzik ise 18.yüzyıla yerini neoklasik tarza bırakmıştır. 6 7 8 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 187 Modern Avrupa’nın doğuşunda Osmanlı Devleti’nin rolünü ve Osmanlı kültürünün Avrupa’ya etkilerini tartışmak. Osmanlı Devleti İstanbul’un fethinin ardından içeride merkezi teşkilatını güçlendirirken dışarıda da Avrupa içlerine doğru ilerlemesini sürdürdü. Aynı coğrafyada birbirleriyle siyasi, ticari ve kültürel ilişki içinde bulunan Avrupalı Devletler Osmanlı Devletinin siyasi organizasyonundan etkilendiler. Yeniçağ Avrupasında devletlerin öncelikli hedefleri siyasal birliklerini sağlayarak merkezi krallıklarını kurmak ve monarşik bir siyasal rejimi yerleştirmekti. İşte bu noktada Osmanlı siyasal rejimi, Avrupalı Devletlere örneklik etti. Osmanlı yönetimine ilgi duyulmaya ve Osmanlı siyasal rejimi araştırılmaya başlandı. Osmanlı yönetim biçimi çeşitli eserlere konu oldu. 16. Yüzyılda gücünün zirvesinde olan Osmanlı Devletinin sahip olduğu otoritesi, yönetim biçimiyle ilişkilendirildi ve Avrupalı devletlere örnek oldu. Ayrıca Avrupalı devletlerin Papalık otoritesine karşı çıkarak ulusal devletlerini kurma sürecinde de Osmanlı Devleti’nin etkisi oldu. Osmanlı Devleti’nin Klasik Dönem’de sahip olduğu siyasi otoritesinin ve aynı zamanda Avrupa siyasi dengesini belirleyen ve Avrupa siyasetine yön veren bir konumda bulunmasının doğal bir sonucu olarak Osmanlı kültürü Avrupa’da ilgi uyandırdı. Diplomatik ilişkiler sırasında gidip gelen elçilerin kılık-kıyafetleri, tavır ve davranışları Avrupalı halkların ilgisini çektiği kadar sanatçıların eserlerine de konu oldu. Yazılan edebi eserlerde, yapılan resimlerde, oynanan tiyatro oyunlarında Osmanlı kültürünün izleri açıkça görüldü. Yine ünlü bestecilerin eserlerinde Türk ezgilerine yer verildi. Bunun sonucunda Avrupa saraylarında Türk modası başladı. Osmanlı kumaşları, halıları, seramikleri, ebruları ve deri ciltleri Avrupa pazarlarında öylesine rağbet görüyordu ki Avrupa atölyelerinde Osmanlı motifli çiniler ve seramikler üretilmeye başlandı. Ayrıca dokuma, desen ve boyama tekniği açısından Osmanlıyı taklit eden bir tekstil sanayi oluştu. Bütün bunların yanı sıra Osmanlı ordularının Avrupa içlerine kadar ilerlemesi ve elde ettiği başarılar Avrupalıların Osmanlı ordusu ve savaş yöntemi üzerine araştırmalar yapmalarına neden oldu. Bu araştırmaların sonucunda Osmanlı hafif süvarilerini örnek alan Avrupa Devletleri, piyadelerini yeniden düzenleyerek zırh kullanımını en aza indirdiler. Ayrıca seferlerde Osmanlı askerlerini cesaretlendiren, manevi gücünü arttıran Osmanlı Mehterhanesi’nden etkilenerek kendi askeri bandolarını oluşturdular. Avrupa’nın sosyal yaşamında da Osmanlı kültürünün izlerini görmek mümkündür. Osmanlı toplumunda bir araya toplanma işleviyle öne çıkan ve sosyal iletişimi sağlayan kahvehaneler de Avrupalı devletlerce örnek alınarak Avrupa şehirlerinde kahvehaneler açıldı ve sosyal yaşamın vazgeçilmez bir kültür unsuru haline geldi. 9 188 Genel Uygarlık Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Magellan’ın gezisinin önemini ifade eder? a. Yeni bir kıtanın keşfedilmesi b. Batı Avrupa ile Hint Okyanusu arasında ilk kez doğrudan ilişki sağlanması c. Amerika’daki eski uygarlıkların tarihe karışması d. Afrika Kıtası’nı güneyden dolaşarak, Hindistan’a gidilen ilk gezi olması e. Dünya çevresindeki ilk gezi olması. 2. Kapitalizmin doğuşuyla birlikte ortaya çıkan yönetim biçimi aşağıdakilerden hangisidir? a. Aristokrasi b. Mutlak Monarşi c. Cumhuriyet d. Demokrasi e. Oligarşi 3. “Yasaların Ruhu” adlı eserinde iklimler, yönetim biçimleri ve kuvvetler ayrılığına ilişkin görüşlerini formülleştiren düşünür kimdir? a. Hobbes b. Bodin c. Montesquieu d. Locke e. Rousseau 4. Çekim Yasası’nı bularak tüm evreni tek bir çekim yasasının hâkim olduğu dev bir makineye benzeten düşünür kimdir? a. Diderot b. Rousseau c. Locke d. Newton e. Descartes 5. Liberal bireyciliğin babası kabul edilen ve 1690 yılında “Hükümet Üzerine İki Deneme” adlı eseri yazan düşünür kimdir? a. Hobbes b. Bodin c. Locke d. Montesquieu e. Rousseau 6. Ekonomide, “bırakınız yapsınlar” ilkesini savunarak her türlü müdahaleye karşı çıkan düşünürler kimlerdir? a. Rasyonalistler b. Fizyokratlar c. Pozitivistler d. Kapitalistler e. Sosyalistler 7. Düşünce ve ifade özgürlüğü için mücadele vererek Aydınlanma Çağı’na damgasını vuran düşünür kimdir? a. Locke b. Münzer c. Montesquieu d. Bodin e. Voltaire 8. Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’daki Ortodoks Kilisesinin haklarını tanımasının ve Ortodoksları himaye etmesinin sonuçları arasında yer almayan seçenek hangisidir? a. Katolik Kilise ile birleşme ihtimali tamamen ortadan kaldırılmış oldu. b. Ortodoks halklar Osmanlı yönetimini tercih ettiler. c. Yeni mezheplerin kurulması engellendi. d. Papalığın otoritesi sarsılmaya başladı. e. Osmanlılar, Balkanlarda desteği aranan bir güç oldu. 9. Çağdaş Avrupa’nın doğuşunda Osmanlı Devleti’nin nasıl bir etkisi olmuştur? a. Ulusal devletlerin ortaya çıkışını kolaylaştırmıştır. b. Mezhep mücadelelerine neden olmuştur. c. Avrupa devletlerine ticari ayrıcalıklar vermiştir. d. Papalık otoritesinin artmasında etkili olmuştur. e. Avrupa devletlerini birbirlerine karşı kullanmıştır. 10. Hangi ünlü besteci eserinde mehter ezgilerine yer vermiştir? a. Mozart b. Beethoven c. Rossini d. Haydn e. Rameau 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 189 Okuma Parçası Batıda Özgürlükleri Geliştiren Tarihsel Etmenler Yeniçağ Avrupa’sındaki siyasal gelişmelerle ilgili olarak söylenebilecek bir şey de, Doğu’nun merkezi siyasal örgütlerine karşılık, Batı’nın dağınık feodal siyasal yapısının, uzun dönemde vatandaş hak ve özgürlüklerini geliştirip, kurumlaştırıp, güvenlik altına alan sonuçlar doğurmasıdır. İktidarın tekçi ve merkezi olmaktan çok çoğulcu dağılımı, özgürlüklerin gelişeceği koşulları yaratmıştır. Önce feodal beyler, 1215 Magna Carta belgesinde ve onu izleyen öteki belgelerde görüldüğü gibi, krala karşı bazı haklar ve özgürlükler elde etmişlerdi. Aristokratların bu ayrıcalıklı hakları, sonra burjuvaları (Yakınçağda da işçileri) içerecek biçimde toplumsal savaşımlarla genişletildi. Öte yandan egemen aristokrat sınıfın iki kampı, laik aristokratlar ve dinsel aristokratlar arasındaki çekişmeler de siyasal iktidarın tek merkezde yoğunlaşıp, bireysel hakları ve özgürlükleri baskı altında tutucu bir duruma gelmesini önlemiştir. Bu iki kamp birbirlerine karşı bazı haklar elde edip bunları kurumlaştırırlarken, vatandaşlar, birinden silleyi yediğinde ötekine sığınabilmiş, o kamp da , kuşkusuz vatandaşları yanına çekip, öteki kampa, egemen sınıfın öteki kanadına karşı gücünü arttırabilmek için, vatandaşların o konudaki davasını benimseyip savunabilmiştir. Feodal beylerle kralların, kilise ile devletin çatışmaları kadar, yerel kiliselerle papalığın, krallarla parlamentoların, parlamento içinde de aristokrat meclisleriyle burjuva meclislerinin çatışmaları ve birbirlerine karşı kopardıkları haklar, çatışmalar boyunca uzayan bir haklar ve özgürlükler listesi yaratmıştır. Batı demokrasilerindeki hakların ve özgürlüklerin köklülüğüne karşılık, Batı demokrasilerinin yöntemlerini benimseyen azgelişmiş ülkelerdeki hakların ve özgürlüklerin köksüzlüğü altında yatan nedenlerden biri de onların böyle bir tarihsel boyuttan yoksun olmalarıdır”. Kaynak: Şenel, A. (1996). Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, s. 288 1. e Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’nın Sömürgecilik Faaliyetleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Değişen Siyasal Yapı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Aydınlanma Çağına Etki Eden Bazı Düşünürler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Doğa Yasası ve Ekonomik Liberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Aydınlanma Çağına Etki Eden Bazı Düşünürler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Doğa Yasası ve Ekonomik Liberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7.e Yanıtınız yanlış ise “Aydınlanma Çağına Etki Eden Bazı Düşünürler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Yeniçağda Dini Hoşgörü Konusunda Osmanlı ve Avrupa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. a Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devletinin Çağdaş Avrupa’nın Doğuşundaki Rolü ve Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b. Yanıtınız yanlış ise “Sanatta Osmanlı Avrupa Etkileşimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 190 Genel Uygarlık Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Haçlı seferleri ile başlayan denizaşırı ticaret, Yeniçağ’da Batı Avrupa’da ekonomik ve sosyal yapıda bir dönüşüme yol açtı. Ticaretle birlikte kapalı ekonomik yapının yerini ticarete dayalı, dışa açık, sosyal bir üretim biçimi aldı. Ticaret sermayesinin oluşmasıyla, bu sermayeye sahip yükselen bir burjuva sınıfı döneme damgasını vurdu. Bu girişimci sınıf daha sonra imalathaneleri örgütleyerek, yeni bir sınıfın ortaya çıkışına önayak oldu. Haçlı Seferleri, ekonomik yapının değişiminde bir dönüm noktası oldu. Bu seferler düzenlenirken, egemen sınıfların mevcut ekonomik ve sosyal yapıyı devam ettirmeleri amaçlandıysa da uzun vadedeki sonuçları tam aksine düzenin değişmesine yol açtı. Bunun temel nedeni Haçlı Seferleri ile başlayan ticaret ve ticaretten elde edilen sermaye olmuştur. Böylece ekonomik yapıda dönüşüm gerçekleşmiştir. Feodal ekonomik yapı çözülürken, ticaretle elde edilen sermaye birikimi kapitalist sisteme geçişi sağlayacaktır. Sıra Sizde 2 Yeniçağ ile birlikte Batı Avrupa’da başlayan ekonomik yapıdaki değişimin sürdürülebilmesi, değişen ekonomik yapının ihtiyaç duyduğu ham madde ve insan gücünün teminine bağlıydı. Bu ihtiyaç, Avrupa’nın dünyaya açılmasına ve yeni coğrafyalar keşfetmesine yol açtı. Bu durum aynı zamanda keşfedilen bu yerlerin sömürülmesiyle ve geniş sömürge imparatorluklarının kurulmasıyla sonuçlandı. Sıra Sizde 3 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Batı Avrupa’da öyle değişimler olmuştur ki bu dönemi Ortaçağ’dan ayırmak gerekmiştir. Dönemin karakteristik özellikleri bir önceki dönemden tamamen farklılaşmıştır. Ekonomik ve sosyal yapıda yaşanan dönüşümle başlayan değişimler, siyasal ve düşünsel yapıyı da etkilemiştir. Böylece yeni bir döneme geçilmiştir. Bu çağın başlangıcı olarak bir tarih belirlemek gerekirse; ister İstanbul’un Türkler tarafından fethedildiği 1453 yılı, ister Amerika kıtası’nın keşfedildiği 1492 yılı kabul edilsin, esas olan Batı Avrupa’da büyük bir değişimin yaşandığı ve bunun da 15.yüzyılın ikinci yarısından itibaren başladığı gerçeğidir. Sıra Sizde 4 Siyasal yapıda mutlak monarşik yönetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni burjuvazinin çıkarlarına uygun düşmesidir. Ekonomik gücü eline geçiren burjuvazinin ilk aşamada siyasal yapıya ilişkin görüşleri, çok başlı siyasal birimlerin ortadan kaldırılarak güçlü kralların desteklenmesi yönündedir. Amacı ülkenin her yerinde aynı alışveriş yasalarını geçerli kılarak güven içinde ekonomik ilişkilerini sürdürebilmektir. Sıra Sizde 5 Hümanizm, “insancılık” anlamına gelen, bireyin tek başına değerli ve önemli olduğunu savunan bir düşünce akımıdır. Burada önemli olan bireyin Ortaçağ boyunca kendisini bağlayan zincirleri kırmaya başlamış olmasıdır. Her şeyi sorgulayan birey, kendisini ve evrendeki yerini de sorgulamaya başlamış ve böylece insan merkezli bir düşünce sistemi gelişmeye başlamıştır. Öte yandan burjuvazi, bireyciliği ön plana çıkararak hümanizmi kendi çıkarlarına uydurmuştur. Hümanizm akımı ile insanın önemli olduğu vurgulanıyordu ama bu düşünce, sosyal yapı içindeki bütün sınıfları kapsamadı. Burjuvazi bireyciliği ön plana çıktı. Bir yandan insanın değerli olduğundan söz edilirken bir yandan köle ticareti yapılıyordu. Aşağı halk tabakalarının durumları gittikçe kötüleşiyordu. Bu durum hümanizmin çelişkisini ortaya çıkardı; idealize edilen ile gerçekler birbirinden farklıydı. Sıra Sizde 6 Rönesans’la birlikte sanatçı yaptığı eseri imzalayarak kendi kimliğini ortaya koymaya başlamıştır. İnsan merkezli düşünüşün bir ürünü olarak portre sanatı gelişmiştir. Perspektif kullanılmaya başlanmış, peyzaj başlı başına önem kazanmıştır. Figürler gerçek doğanın içinde resmedilmişlerdir. Jest ve mimikler ile hareket kazandırılan figürlerin duygularına da resim ve heykellerde yer verilmiş, anatomi bilgisinden de yararlanılmıştır. Sanat uluslararası bir nitelik kazanmıştır. Ayrıca insanın zayıflığını temsil eden Ortaçağ heykellerinin aksine bu dönemde güçlü, kahraman insanı temsil eden heykeller yapılmaya başlanmıştır. Sanat ve bilim birbirinden ayrışmamıştır. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 191 Sıra Sizde 7 Reformun hümanist fikirlerle yakından ilişkisi vardır. Hümanizm akımı ve matbaa yoluyla düşüncelerin geniş kitlelere iletilmesi, kutsal kitap çevirilerinin yapılarak halka ulaştırılması reformu hızlandırıcı bir etki yapmıştır. Hümanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eyleme dönüşmesi reform hareketi ile olmuştur. Sıra Sizde 8 Aydınlanma Felsefesi, Avrupa’da 17. yüzyıl ortalarından 19. yüzyılın ilk yarısına kadar süren Rönesans, Reform, Hümanizma akımlarıyla bağlantılı bir fikir hareketidir. İngiltere’de başlayarak Fransa’ya geçmiş ve Fransız İhtilali’nin düşünsel yönünü oluşturmuştur. Almanya’yı da etkileyen Aydınlanma Felsefesi her ülkede o ülkenin sosyo politik yapısına göre şekillenmiştir. Aydınlanma düşüncesinin temelini bireyin özgürlüğü düşüncesi oluşturmuştur. Aynı zamanda akılcılığı esas alan Aydınlanma Felsefesinin amacı peşin yargıları yıkmaktır. Dolayısıyla hedefi Katolikliğin getirdiği peşin yargılar ile siyasal peşin yargılardır. Bu peşin yargılara karşı çıkış “Rönesans” ve “Reform” hareketleriyle başlamış ve 18. yy. Aydınlanma Dönemi’nin hazırlayıcısı olmuştur. Bu yönüyle Aydınlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dünya görüşü olmuştur. Bu dönemde burjuvazi aklı esas alarak siyasi rejimi kendi çıkarlarına göre şekillendirme mücadelesi içine girmiştir. İnsanı mutlu edecek bir yönetim biçimi hedeflenmektedir. Öncelikle yapılması gereken, birtakım ayrıcalıklara son verilerek insanlar arasında eşitliğin sağlanmasıydı. Kan soyluluğuna dayalı birtakım ayrıcalıkların ortadan kaldırılması, mutlak monarşik yöntemlerin sona ermesi anlamına geliyordu. En önemlisi de siyasal erkin kaynağı değişmiş; iktidarın kaynağı Tanrı’dan, halka inmiştir. Böylece zaten ekonomik güce sahip bulunan burjuvazi, siyasi yapıda da hak arayışları içine girebilecektir. Bu akılcı dünya görüşünü, özgürlük fikrini bir yandan eşitliği sağlamada bir yandan da ticaret hacmini daha da genişletmede kullanan burjuvazi gücüne güç kattı. Aydınlanma Dönemi’nde ileri sürülen düşüncelerle burjuvazinin siyasal iktidarı meşrulaştırılmış oldu. Sonuçta Aydınlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu. Sıra Sizde 9 Aydınlanma Çağı’na etki eden düşünürler arasında Locke, Montesquieu, Rousseau ve Voltaire’i sayabiliriz. Her biri ileri sürdükleri fikirleriyle demokratikleşme yolunda önemli kilometre taşlarından biri kabul edilmektedir. Geliştirdikleri kuramlarla hem kendi dönemlerini hem de sonraki çağları etkileyen görüşler ileri sürmüşlerdir. İktidarın sınırlandırılması, yönetimde halkın etkinliğinin artırılması, hukuksal eşitlik, özgürlük, düşünce ve ifade özgürlüğüne ilişkin görüşleriyle döneme damgasını vuran bu düşünürler demokrasinin temel ilkelerini savunmuşlardır. Sıra Sizde 10 Aydınlanma Felsefesinin temel ilkeleri; bilim ve felsefe, akılcılık, laiklik, mutluluk, özgürlük, kendine güven ve hukuk olarak belirlenmektedir. Peşin yargılara karşı çıkılan bu dönemde, bireyin özgürlüğü düşüncesi ön plana çıkarılmıştır. İnsanın mutlu olmasını sağlayacak bir yönetim biçiminin oluşturulması hedeflenmiştir. Aynı zamanda insanlar arasında eşitliğin sağlanması amaçlanmıştır. Aydınlanma Felsefesinin temeli akılcılığa dayalıdır. Akıl her şeyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak ve siyaset laikleştirilmeye çalışılacaktır. Amaç insanların mutluluğunu sağlamaktır. Bunun için de insanların eşit ve özgür olduğu düşüncesi öne çıkarılacaktır. Kendine güvenen, akılcı ve özgür insan tipi Aydınlanma Dönemi’ne damgasını vuracaktır. Ayrıca bu dönem, doğa bilimleri, hukuk ve felsefe alanında önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bütün bu gelişmeler Aydınlanma Felsefesinin temel özelliklerini oluşturacaktır. Sıra Sizde 11 Aydınlanma Çağı’nda, insanı ve evreni düzenleyen doğa yasalarını bulmaya yönelik araştırmalar yapılmış ve doğanın bir makine olduğu ve insanın da bu doğa yasalarına bağlı bulunduğu ileri sürülmüştür. Bu konuda Descartes’ın, doğanın evrensel matematik kanunlarına bağlı olduğu şeklindeki görüşleri, Newton’un genel çekim yasası ile tüm evren, tek bir çekim yasasının hâkim olduğu dev bir makine olarak görülmüştür. Birbirine yakın iki cismin ağırlıklarıyla doğru orantılı olarak birbirini çektiğini ileri süren Newton, böylece gezegenlerin Güneş etrafında sabit bir yörünge ile dönme nedenine de açıklık getirecektir. Bu gelişmelerin sonucunda, insanlığın evrene bakış açısı değişmiş; evrenin tam bir uyum ve düzen içinde olduğu ve bu düzenin doğa yasaları sayesinde mükemmel bir saat gibi işlediği düşüncesi hâkim olmuştur. Sıra Sizde 12 Osmanlı Devleti, siyasi gücünü ve otoritesini Avrupalı devletler üzerinde etkin bir şekilde kullanmıştır. Müttefiki olan Avrupalı devletleri Papalık otoritesine karşı ve rakibi Habsburg hanedanına karşı himaye ederek, Avrupa siyasetinde kendi lehine bir denge sağlamıştır. Osmanlı Devleti, Habsburgların üstünlük mü- 192 Genel Uygarlık Tarihi Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar cadelesine karşı desteğine ihtiyaç duyulan bir kurtarıcı olarak görülüyordu. Başta Fransa olmak üzere diğer Avrupalı devletlere tanınan ticari ayrıcalıkların temelinde de bu amaç öne çıkmaktadır. Yine İtalya kent devletleri arasında yapılan savaşlarda da yardımı aranan bir güç olmuştu. Bu rakip kent devletleri, birbirlerini Osmanlıyı yardıma çağırmakla tehdit ediyorlardı. Ayrıca Katolikliğe karşı Protestanlığın Avrupa’da yayılmasında Osmanlıların Protestanlara olan desteğinin de etkisi vardır. Özetle Osmanlı Devleti Klasik Dönemde Avrupa siyasi dengesini belirleyen en temel güç olmuş ve Avrupa siyasetinin merkezinde yer almıştır. Sıra Sizde 13 Osmanlılar, toprakları üzerinde yaşayan gayrimüslimlerin her türlü hakkını devlet güvencesi altına alırken; aynı dönemde Batı Avrupa’daki Katolik devletler, Katolik olmayanlara yaşam hakkı dahi tanımıyorlardı. Osmanlı yönetiminde gayrimüslimlerin can ve malları devletin koruması altına alınırken inanç ve ibadet özgürlüğü de teminat altına alınıyordu. Gelenek ve adetlerini yaşamalarına izin veriliyor; kendi inançları doğrultusunda kendi hukuk kurallarına tabi olmalarına imkan tanınıyordu. Buna karşılık Avrupa’da Hristiyanların kendi aralarında bile dini hoşgörü yaşanmıyordu. Bu hoşgörüsüzlüğün bir sonucu olarak ortaya çıkan mezhep savaşları Yeniçağ Avrupa’sına damgasını vurmuştur. Benzer şekilde Müslümanlara ve Yahudilere ise yaşam hakkı tanımayarak topraklarından sürmüşlerdir. Ayrıca Avrupalılar kendi toprakları dışındaki coğrafyalarda yaşayan toplumlara da dini hoşgörü göstermemişler; İnka ve Aztekleri zorla Katolik yapmaya çalışmışlar, kabul etmeyenleri ise öldürmüşlerdir. Nitekim Coğrafi keşiflerin bir amacı da Katolikliği yaymaktı. Kısaca Osmanlı Devletinde, bir devlet politikası olarak uygulanan dini hoşgörü sayesinde, farkı dinden insanlar bir arada uyum içinde yaşamışlardır. Buna karşılık aynı dönemde Batı Avrupa’da farklı dinden ve mezhepten insanların bir arada uyum içinde yaşadığına dair bir örneğe rastlayamıyoruz. Aktürk, Ş. (2009-2010). “Osmanlı Devletinde Dini Çeşitlilik: “Farklı Olan Neydi”, Doğu Batı, yıl:12, sayı:51, ss.133-158. Akyürek, E. (1994). Ortaçağdan Yeniçağa Felsefe ve Sanat, İstanbul. Amittay, J.B. (1983). Siyasal Düşünceler Tarihi. Çağlar Boyunca Siyasal Düşüncenin Değişimi, Ankara. Aster, Ernest von (2004). Fransız İhtilali’nin Siyasi ve Sosyal Fikirleri, Ankara. Aydın M.A. (1994). “Osmanlıda Hukuk”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E.İhsanoğlu, C.I, İstanbul. Baykal, B. S. (1961). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi, Ankara. Braude, B. (1982). “Foundation Myths of Millet System”, Chtistians and Jews in the Ottoman Empire, C.I, Newyork. Braudel, F. (1991). Maddi Medeniyet ve Kapitalizm, İstanbul. Burckhardt, J. (1974, 1977). İtalya’da Rönesans Kültürü I-II, (çev. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara. Burke, P. (2003). Avrupa’da Rönesans, (çev.Uygar Abacı, İstanbul. Coşan, L. (2009). Tanrım Bizi Türklerden Koru, İstanbul. Dobb.M-P.Sweezy-C.Hill-K.H.Takahashi-R.Hilton (2000). Feodaliteden Kapitalizme Geçiş, (çev. Çetin Yetkin), İstanbul. Emecen, F. (2009). Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul. Febvre, L. (1995). Rönesans İnsanı, Ankara. Goldmann, L. (1999). Aydınlanma Felsefesi, (çev. Emre Arslan), İstanbul. Göze, A. (1993). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, İstanbul. Hobson, J. (2010). Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri, İstanbul. Hampson, N. (1991). Aydınlanma Çağı, İstanbul. İhsanoğlu,E.(2004).”Osmanlı İmparatorluğunda Bilim”, (ss.318-343) ve “Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim”,(ss.344-385), Osmanlı Uygarlığı, C.I, Yay. Haz: Halil İnalcık, Günsel Renda, Ankara. İhsanoğlu, E.(Yay.Haz.),(1992). Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, İstanbul. 6. Ünite - Değişim ve Etkileşim: Yeniçağ’da Avrupa ve Osmanlı (15-18. Yüzyıl) 193 İnalcık, H. (2004). “Siyaset, Ticaret, Kültür Etkileşimi”, Osmanlı Uygarlığı, C.2, (ss.1048-1089), Yay. Haz: Halil İnalcık, Günsel Renda, Ankara. İnalcık, H. (2010). Osmanlılar Fütuhat, İmparator - luk, Avrupa ile İlişkiler, İstanbul. Karpat, K. (Haz.), (2000). Osmanlı ve Dünya: Osman - lı Devleti ve Dünya Tarihindeki Yeri, İstanbul. Küçükkalay, A.M. (2001). Coğrafi Keşifler ve Ekono - miler. Avrupa ve Osmanlı Devleti, Konya. Machiavelli, N. (1984). Hükümdar, (çev. S. Bağdatlı), İstanbul. Michelet, J. (1948). Rönesans, (çev. Kazım Berker), İs - tanbul. Renda G. (2004). “Sanatta Etkileşim”, Osmanlı Uygar - lığı, C.2, (ss.1090-1121), Yay. Haz: Halil İnalcık, Günsel Renda, Ankara. Sabine, G. (1969). Siyasal Düşünceler Tarihi, Yeniçağ, C.II., (çev: Alp Öktem), Ankara. Sarıca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Düşünce Tarihi, İstanbul. — (1980). Siyasal Tarih, İstanbul. Şenel A. (1996). Siyasal Düşünceler Tarihi, Tarihön - cesinde İlkçağda Ortaçağda ve Yeniçağda Top - lum ve Siyasal Düşünüş, Ankara. Tanilli S. (1990). Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, XVI. ve XVII. Yüzyıllar, III, İstanbul. — (1994). Voltaire ve Aydınlanma, İstanbul. — (2004). Uygarlık Tarihi, İstanbul. Tunçay, M. (1969). Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi, Yeniçağ, C.II, Ankara. Uzunçarşılı, İ.H.(1983-1984). Osmanlı Tarihi, C.II, Ankara. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sanayi Devrimini doğuran etmenleri ve yeni bir dünyanın oluşumundaki rolünü değerlendirebilecek, Amerikan Devrimi’ni hazırlayan şartları ve sonuçlarını tartışabilecek, Fransız Devrimi’ni doğuran nedenleri, devrimin aşamalarını ve uygarlık tarihi açısından önemini açıklayabilecek, 1830 Devrimleri’ni hazırlayan şartları, 1830 Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa ülkelerini nasıl etkilediğini kavrayabilecek, 1848 Devrimleri’ni doğuran şartları ve sonuçlarını tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Devrim • Sanayi • Liberalizm • Burjuvazi • Yurttaş • Ulusçuluk (Milliyetçilik) İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi • SANAYİ DEVRİMİ • DEMOKRASİ TARİHİ BAKIMINDAN AMERİKAN DEVRİMİ • FRANSIZ DEVRİMİ • 1830 DEVRİMLERİ • 1848 DEVRİMLERİ GENEL UYGARLIK TARİHİ SANAYİ DEVRİMİ Tüm dünyada 19. yüzyılın başlarına kadar ekonomik hayat, temelde tarımı, küçük el sanatlarını ve ticareti esas alan bir yapıdaydı. Ekonomik hayatı, temel üretim aracı toprak ve ona bağlı faaliyetler belirlemekteydi. 18. yüzyılın ortalarından itibaren ortaya çıkan yeni buluşlar, sanayinin bütün üretim süreçlerinde uygulandı. Buhar gücü ile çalışan makinalar sayesinde, üretilen mal ve ürünlerde, büyük üretim miktarlarına ulaşıldı. Sanayi Devrimi terimi, kol gücünün yerine buharla işleyen makineler vasıtasıyla, kısa zamanda büyük üretim kapasitelerine ulaşan, fabrikalaşmış bir ekonominin doğurduğu sanayi, ticaret ve toplum yaşamında oluşan köklü dönüşüm ve yeniden yapılanmayı ifade etmektedir. Sanayi Devrimi, tarım ekonomisi ve onun üretim ilişkileri yerine, arka planında sermaye ve makinelerin yer aldığı yepyeni bir ekonomik yaşamın oluşumunu sağlamıştır. İlk olarak İngiltere’de ortaya çıktığı gözlemlenen Sanayi Devrimi, kısa denilebilecek bir zaman diliminde Batı-Avrupa ülkelerine de yayıldı. Sonuçları bakımından günümüze kadar uzanan süreç boyunca da, tüm dünyayı etkisi altına almayı başardı. Dünyada İlk Kez Sanayi Devrimi’nin İngiltere’de Görülmesi ve Nedenleri 18. yüzyılın ortalarından itibaren İngiltere’de Sanayi Devrimi’nin doğuşunu sağlayan pek çok faktörün bir araya geldiği görülür. Kısaca bunları sıralarsak : • İngiltere, bir ada devleti oluşu sebebiyle, demokrasi tarihi bakımından kıta Avrupa’sından farklı bir süreç yaşamıştır. 1215 Magna Charta ile başlayan ve Kral William’ın, 1689 Haklar Bildirisi’nin kabulüne uzanan tarihsel süreç boyunca, İngiliz Parlamentosu geniş haklara kavuşmuştur. Egemenliğin kaynağının ilahi olduğu anlayışı ilk olarak İngiltere’de ortadan kaldırılmıştır. Oluşumuna bağlı olarak İngiliz Parlamentosu, İngiltere’de her zaman kapitalist gelişimi ve serbest ticaretin gelişimini desteklemiştir. • İspanya’nındenizlerdekiüstünlüğünü16. yüzyılda ele geçirenİngiltere, Sanayi Devrimi’nin doğuşuna kadar, deniz ulaşımı ve deniz ticaretinde rakipsiz hale geldi. Denizlerdeki üstünlüğü sayesinde, Hindistan, Kanada, Güney Afrika, Batı Hint Adaları dışında pek çok küçük ülkeyi de içine alan büyük bir imparatorluk kurdu. İngiliz donanması ve güçlü ticaret filolarıyla, taşımacılık gelişmişti. Ticaret ve sömürgecilik yoluyla, İngiltere’de büyük servetlerin Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi Sömürgecilik; Bir ülkenin, bir başka devleti veya toplumu siyasal bakımdan egemenliği altına alarak, doğal kaynakları ve pazarları üzerinde kendi çıkarları doğrultusunda hakimiyet kurması. 196 Genel Uygarlık Tarihi (sermaye) birikimi sağlanmış ve biriken servetler, 18. yüzyıl İngiltere’sinde Bankacılık ve Borsa gibi büyük finans kurumlarını geliştirmişti. Ellerindeki büyük sermayeleri, yeni yatırım alanlarına yatırabilecek kapitalist bir sınıf ekonomik yaşama hakimdi. • 16. yüzyıldan itibaren görülen Avrupa’daki nüfus artışına paralel bir şekilde İngiltere’de de nüfus hızla artmıştı. Hızlı nüfus artışı yanında, tarımdaki ilerlemelere bağlı olarak, köylerden kentlere göç olgusu da görüldü. Genel nüfus artışı ve köyden kente göç hareketleri, kentlerde sanayi için gereken işgücünü hazırladı. • 18. yüzyıla gelindiğinde İngiltere’de Ortaçağ kurumları olan Lonca sistemine dayalı sanayi üretimi, yetersiz hale gelerek işlevini yitirmişti. Loncalara bağlı çalışan zanaatkarlar bağımsızlaştılar. Artık Loncaların getirdiği sınırlamalar olmaksızın, kendilerine iş siparişi yapan tüccarlar için çalışmaktaydılar. Zanaatkarlar ve işçiler giderek makinesiz, kol gücüne dayalı (manifaktur) üretim yapan imalathanelerde, tüccarlar için belirlediği bir mahalde (fabrika) bir araya gelerek, toplu halde çalışmaya başlamışlardı. Bu durum işbölümünü ve ihtisaslaşmayı da hızlandırmıştır. • İngiltere’nin Sanayi Devrimi öncesinde, dünyanın en büyük sömürge imparatorluğu oluşu ona geniş hammadde ve pazar olanakları sağlamaktaydı. Genel nüfus artışının yarattığı talep patlaması yanında, gelişen orta sınıf ihtiyaçları çerçevesinde tüketim mallarına olan talep artışı gibi nedenler, üreticiler üzerinde talep baskısı yaratmakta ve üretimde gereken artışları sağlayacak, yeni arayışlara yöneltmekteydi. • İngiltere, makineleşmiş bir sanayi kurabilmek için gerekli olan temel kaynaklar bakımından zengindi. Özellikle artan enerji ihtiyacını karşılamak için kömür ve sanayinin gelişebilmesi bakımından ise demir gibi zengin madenlere sahipti. İngiliz Sanayi Devriminin Ortaya Çıkışı İngiltere’de Sanayi Devrimi, ilk önce dokuma ve demir sanayiinde görülmüştür. Tarihsel olarak, geniş otlaklarda hayvan yetiştiriciliği ve ona bağlı yün ile plantasyonlardan gelen pamuğa dayalı dokumacılık sektörü, İngiltere’de gelişkindi. Üretim birimleri bakımından İngiliz ekonomisi, bütün aile bireylerinin katıldığı ev içi sanayisine dayalıydı. 18. yüzyıl ortalarına kadar İngiltere’de, büyük sömürgelere sahip olunmasına ve ticaretin çok canlı olmasına rağmen, gerek iç pazar ve gerekse geniş sömürge pazarları için yeteri kadar üretim yapılamamaktaydı. 19. yüzyılın başlarına kadar, gerekli üretim artışlarını sağlama konusunda, arayış çabasında olanların çoğu, makineler ve sanayi uygulamaları hakkındaki gerekli bilgilere sahip zanaatkarlardı. Bu yüzden üretim artışlarına yönelik ilk buluşlar da onlar tarafından gerçekleştirildi. Dokuma Sanayisi açısından ilk önemli buluş, John Kay isminde bir dokumacı tarafından 1730’da uçan mekik adı verilen, yeni bir mekiğin bulunmasıydı. Yeni mekik, dokumacılar tarafından, kısa zamanda benimsenerek geniş bir kullanım alanı buldu. Bu sayede iplik oldukça hızlı dokunmaya başladı. Kumaşlar, eskiye oranla çok daha fazla miktarlarda dokunabilmekteydi. Bu durum hammadde yani iplik sıkıntısına yol açtı. Özellikle 1750’lerden itibaren, dış pazarlardan gelen talep baskısı iplik sıkıntısını daha da artırmıştı. 1764’de James Hargreaves isimli bir başka dokumacı ise, dokuma tezgahları için gereken ipliği hızla büküp, kumaş üretimine hızla hazırlayacak bir başka maLonca; Aynı meslek grubuna bağlı zanaatkarların oluşturduğu, rekabeti önleyici şekilde kaynakların, üretimin, fiyatların kendi içlerinde sıkı bir disiplinle kontrol edildiği ve piyasa üzerinde devlet kontrolünü sağlar nitelikteki, mesleki birlik. Plantasyon; Sınai mallarının üretiminde kullanılan tarım ürünlerinin (pamuk, çay, kahve vb.) geniş ölçekli olarak yetiştirildiği işletme. 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 197 kinayı icat etti. Bu yeni makinada on altı pamuk ipliği aynı anda gerilebilmekteydi. 1784’e gelindiğinde ise iğ sayısının seksene çıktığı görülür. 18. yüzyılın sonuna gelindiğinde bu sayı 120’ye ulaşmıştı. Bu makine (tezgah) sayesinde istenen miktarlarda iplik üretimine ulaşılabilmekteydi. Öte yandan 1769’da Richard Arkwright (1732-1792) tarafından icat edilen bir başka makine de, dokuma sanayinde devrimsel bir başka etki yarattı ve seri imalâta başlandı. Makine, enerji olarak suyun gücünü kullanmaktaydı. Buna paralel olarak İngiltere’de ilk dokuma fabrikası 1771’de kuruldu. Dokuma tezgahları su dolaplarıyla çalıştığı için sadece ırmak boylarına kurulabilmekteydi. 1785 gelindiğinde ise, James Watt’ın yaptığı ve buhar gücüyle işleyen motoru, bir fabrikadaki bütün tezgahları çalıştırabilmekteydi. Artık ev içi sanayi ya da sadece ırmak boylarında çalışabilen tezgahlar yerine, kentlerde içinde büyük makinaların çalıştırılabileceği binalar, yani fabrikalar açılabilir ve büyük ölçekli üretim yapılabilirdi. Çeyrek yüzyıl içinde İngiltere’de dokuma sanayisi, fabrikalaşma ile birlikte müthiş bir sıçrama gösterdi. İngiltere’nin ihracat hacmi 1780’lerde, Hargreaves Tezgahı’nın bulunmasından önceki, 1760’lardaki hacminin dört katına çıkmıştı. 1760’larda İngiltere’nin dışsatımında, yıllık 250.000 sterlinlik bir paya sahip olan dokuma sanayisi, 1780’lerde yıllık beş milyon sterlini aşan bir paya sahip oluyordu. İngiltere’de görülen olağanüstü teknolojik sıçrama ve gelişmeler, özellikle dokumacılık alanında yoğunlaştı. J. Watt’ın 1769 da patentini aldığı buhar makinası sonrasında ise, teknolojik gelişmelerin yönü, fabrikaların daha çok üretim yapabilmesine olanak tanıyacak şekilde, makinaların geliştirilmesine yönelmiştir. 18. yüzyılın son çeyreğinde üretim teknolojisi önemli ölçüde değişen bir diğer İngiliz sanayi kolu, demir sanayisiydi. Sınırlı bir kaynak olan odun kömürü yerine, 1709 da Abraham Darby kok kömürü kullanarak demir elde etmeği başarmıştı. Kömür, odun kömürüne göre yavaş yanan bir yakıt olup, yanması sırasında gereken hava basıncı için su gücünden faydalanılmaktaydı. 1775’de James Watt’ın buhar makinasını bulmasıyla beraber demir sanayisi, odun ve suya olan bağımlılığından kurtularak, kömür ve kaliteli demir cevherlerinin bulunduğu yerlere taşınabildi. Kaliteli demir üretimindeki iyileştirmelere paralel olarak demirden, 18. yüzyılın Resim 7.1 1804’de Richard Trevithick’in (1771-1833) yaptığı dünyadaki ilk lokomotif James Watt’ın Buhar Makinası 198 Genel Uygarlık Tarihi son çeyreğinde köprü, bina gibi inşa işlerinde geniş ölçüde kullanılmağa başlanmıştır. 19. yüzyılın ortalarına doğru demiryolları, lokomotifler, gemiler, çeşitli makinalar, havagazı sistemleri gibi alanlarda demir, yoğun olarak kullanılacaktır. James Watt’ın buhar makinası tıpkı dokuma sanayisinde olduğu gibi demir sanayisinin teknolojisinde de, devrimsel bir etki yaptı. Buhar gücünün bu iki sektörde ortaya çıkardığı şaşırtıcı sonuçlar dışında, ilk buluşların tetikleyici etkisiyle, 19. yüzyıl boyunca teknolojik gelişmeler hemen her alanda devam etti. Maden sanayisi, kimya sanayisi, dokuma sanayisi vb. bütün sanayi kollarında ve teknolojik gelişmelere bağlı alanlar olan tarım, ulaşım ve haberleşmede de ilerlemeler görülecektir. 1807’de Amerikalı Robert Fulton buhar makinasını gemilere uyguladı. 1825’de demir raylar üzerinde yürüyen ve buhar kuvvetiyle çalışan ilk lokomotif çalışmaya başladı. 1844’lerden itibaren Samuel Morse’nin telgrafı, 1876’dan itibaren Alexander Graham Bell’in telefonu Avrupa toplumlarını, sanayi öncesi dönemle kıyaslanmayacak şekilde, değiştirdi. Sanayi Devrimini, teknolojik gelişme sürecinin karakteristiği bakımından ikiye ayırmak, sanırız açıklayıcı olacaktır. İlk evre, 1870’lere kadar uzanan süreçte Sanayi Devrimi, sistemli araştırmalar yerine becerikli teknisyenlerin tecrübelerine dayanan şekilde gelişmişti. İkinci evre ise, 19. yüzyılın son çeyreğinden başlayan ve neredeyse günümüze kadar uzanan bir süreç olup, teknolojik gelişme bakımından bireysel çabalar bir yandan devam etmekle beraber, giderek bilimsel kuramlarla ve teknolojik süreçlerle sıkı ilişkiler kuran, mühendis ve bilim adamlarının iyi donatılan laboratuvarlarda daha sistemli araştırmalar yürüttüğünü söyleyebiliriz. Sanayinin ve ulaşımın makineleşmesinden ilk olarak faydalanan İngiltere olmuşsa da, Belçika, Fransa ve Birleşik Amerika da kısa zamanda bu yarışa katıldılar. 19. yüzyılın ortalarında Almanya sanayileşme yarışına girerken, onu İtalya, Avusturya ve İskandinav ülkeleri izledi. Böylece Batı Avrupa, dünyanın fabrikası haline geldi. 1870 yılı itibariyle İngiltere, Almanya, Belçika, Fransa, İtalya ve İsveç dünya imalat üretiminin % 61’ni, Amerika Birleşik Devletleri ise % 23’ünü gerçekleştiriyordu. Sanayileşen ülkeler, denizaşırı ülkelerden, bir yandan ticaret ve sömürgecilik yoluyla gıda maddeleri ve sanayileri için hammadde alırken, diğer yandan da imal edilmiş (mamül) maddeler ile hizmetleri sattılar. Bu ticari faaliyetler sonucunda Batı Avrupa, o zamana kadar hiç erişilmemiş bir refah düzeyine ulaştı. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarından itibaren teknoloji Uzakdoğu, Rusya gibi bölgelere de yayıldı. Bu bölgeler de sanayilerini makineleştirirlerken, gelişmiş tarım yöntemlerini de kullanmağa başladılar. Sanayileşmesini tamamlayan ülkelerde refah atmakla beraber, yeni toplumsal sınıflar da ortaya çıktı. Dünya, bir yandan sanayi toplumu olma özellikleri nedeniyle, sınıfsal çelişkiler yaşarken, bir yandan da sanayileşen ülkelerin birbirleriyle giriştikleri amansız bir rekabetin alanı oldu. Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararası İlişkiler Bakımından Sanayi Devrimi’nin Sonuçları Sanayi Devrimi’nin, dünya üzerinde bugün sanayileşmiş olarak kabul edilen bütün ülkelerde ortaya çıkışı, birdenbire ve belli bir süreçte veya tek bir olayın sonunda gerçekleşmemiştir. Ancak ortaya çıktığı tüm ülkelerde hemen hemen benzer bazı özellikler gösteren, özel bir gelişme biçimi “Sanayi Devrimi” adıyla nitelendirilmektedir. Sanayileşen toplumların ekonomik ve sosyal yapılarında belirgin ve gözlemlenebilir ortak bazı sonuçlara bakarak, bir toplumun sanayileşmiş olup olmadığına karar verebilmekteyiz. Bu noktada sanayileşen ülkelerde tarihsel olarak görülen şu sonuçlara bakarsak, toplumsal ve ekonomik değişimi görebilmekteyiz. 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 199 Öte yandan uluslararası ilişkiler açısından da dünyayı derinden sarsan sonuçlara yol açmıştır. Bu sonuçlara kısaca bakarsak: • Sanayileşen ülkelerde modern bilim ve tecrübi bilgiler, ekonomik pazarların ihtiyaçlarını giderme veya pazarları genişletme amaçlı olarak, üretim süreçlerinin bütün aşamalarında geniş çaplı ve sistematik olarak uygulandı. • Ekonomik faaliyetler, küçük ölçekli üretim yapan aile içi veya yerel kullanımlardan ziyade, ülke düzeyinde ve uluslararası pazarlara yönelik olması ve giderek uzmanlaşmaya doğru gelişti. • Üretim birimleri şahsi olmaktan çıkarak, ortaklık vb. yollarla büyük sermaye yatırımı gerektiren teşebbüslere ve fabrikalaşmaya yöneldi. • Sermayeye dayalı üretim süreçleri yoğun ve yaygın kullanılmaya başladı. • İşgücü, temel malların üretimi yerine mamül mallar ve hizmetlerin üretiminde yoğunlaştı. • Tarım tekniklerindeki iyileştirmeler ve makineleşme sonucu, işsiz kalan veya topraksız nüfusun, kırsal alandan kentlere yöneldi ve kentlerin nüfusu yoğunlaştı. Kentlerin nüfus artışının bir diğer esas nedeni de, halk sağlığı alanında kent yönetimlerinin aldığı önlemler yanında, tıp bilimindeki gelişmelerle ölüm oranlarının düşmesidir. Avrupa kıtasında üretimden gelen maddi koşulların iyileşmesi de genel bir nüfus artışını doğurdu. • Ortaya çıkan sermayeye dayalı üretim araçlarının sahipliğinin ya da bu araçlarla olan ilişkilerin belirlediği, yeni mesleki ve sosyal sınıflar olarak sanayiciler burjuvazi sınıfına, katıldı ve sanayi öncesinde de varolan işçiler, sanayileşmeye (fabrikalaşma) paralel olarak, önemli bir toplumsal sınıf olarak ortaya çıktı. • 19. yüzyıl boyunca sanayileşen Avrupa devletleri arasında, yeni hammadde kaynakları ve pazar arayışı nedeniyle büyük bir rekabet doğdu. Avrupa Devletleri arasında ekonomik yarışın doğurduğu başlangıçta bölgesel nitelikteki rekabetler, sömürgecilik ve pazarları genişletme, var olan pazarını kaptırmama gibi nedenlerle, 19. yüzyılın sonuna doğru küresel düzeye ulaşırken, ortaya çıkan devletlerarası gerginlikler 20. yüzyıl başında I. Dünya Savaşı’nı ve sonrasında da II. Dünya Savaşı’nı doğurdu. Sanayi Devrimi ilk olarak hangi ülkede gerçekleşmiştir ve onu oluşturan koşullar nelerdir ? DEMOKRASİ TARİHİ BAKIMINDAN AMERİKAN DEVRİMİ Amerika’da İngiliz Kolonilerinin Oluşumu ve Amerikan Bağımsızlık Savaşı Amerika Kıtası’nın keşfi sonrası Avrupalı sömürgeci ülkeler tarafından, Güney Amerika kıtası gibi Kuzey Amerika kıtası da, istila edildi. İspanya, Fransa ve İngiltere başta olmak üzere Kuzey Amerika’da da yeni koloniler oluşturuldu. İngiltere’nin ilk ticari kolonisi 1607’de Virginia’da kuruldu. İngiltere’den gelen göçmenler, bu yeni kıtaya yerleşmek suretiyle, Amerikan Bağımsızlık Savaşına kadar olan dönemde toplam 13 koloni kurmuştu. Zaman içerisinde bu koloniler, İngiltere Krallığı’na bağlı sömürgeler haline geldiler. Kuzey Amerika’da oluşan bu 13 koloni halkı, diğer devletlerin kurduğu sömürge koloni halklarından önemli farklılıklar göstermekteydi. Diğer sömürgeci devletlerin kurdukları kolonilerden farklı olarak, İngiliz göçmenlerin yerleşerek oluş1 200 Genel Uygarlık Tarihi turdukları koloniler Avrupa tipi bir toplumun yeni bir coğrafya üzerinde farklı bir örgütlenmesiydi. Avrupa’dan gelen bu göçmenler, yeni ve verimli topraklara yerleşmek amacındaydılar. Yeni işler ve çalışma alanlarında yer alarak, zengin ve özgür yaşamak istiyorlardı. Yine bu kolonilerin halkı, İngiliz ve diğer Avrupa halkları gibi monarşik bir idareye yakın olmaktan daha çok, temelini eşitlik ve özgürlük kavramlarının oluşturduğu liberal düşüncelere sahipti. Yeni Dünya’ya gelen bu göçmenlerin büyük çoğunluğu aynı zamanda, 16. ve 17. yüzyıllarda İngiltere’de kilisede reform yapmağa çalışan, Tanrı önünde eşitlik ilkesine inanmaları nedeniyle, eşitliğe bağlı ve dini kuralların basitleştirilmesini isteyen, Prütan hareketinin takipçisiydiler. İngiltere’deki birtakım demokratik ilkeler ve uygulamalar, bu kolonilerin halkının yönetim tarzını oluşturmuştu. Amerika Kıtasının, kuzey bölgelerindeki bu serbestlik ortamı, özerk devletler kurma düşüncesini geliştirmiştir. Prütan göçmenler dışında, daha fazla dini özgürlük ve zenginlik arayan göçmen grupları da kolonilere yerleştiler. Yeni Dünya, farklı dinî inançları hiçbir baskıya maruz kalmadan, bir arada yaşatabilmekteydi. Tanrı önündeki eşitlik inancı nedeniyle, doğuştan özgür olduklarına inanan ve çoğunluğunu Prütanların oluşturduğu koloniler, eşitlikçi inançlarının etkisiyle, Kuzey Amerika’daki çoğunluğa dayalı ilk siyasal yönetimi kuracaklardır. İngiltere’nin kendine bağlı kolonilerde, siyasi bakımından, müdahalesinin sınırlı oluşu da, Amerikan Devrimi’nin gerçekleşmesinde bir etmen olarak kaydedilmelidir. İngiltere’nin, kolonilerin yönetimi bakımından müdahalesi, kolonilerin başına birer vali ataması yapmakla sınırlıydı. Oysaki koloniler, İngiltere’ye bağlanmadan önce, kendi kendilerini yönetmek üzere demokratik temsil esasına bağlı, yasama organları kurmuşlardı. Öte yandan bu kolonilerin hepsinin birer anayasası niteliğinde, özgürlük belgeleri bulunmaktaydı. Koloniler daha ilk kuruluşlarında, özgürlüklerinin bir teminatı olarak, bunu yazılı bir belge haline getirmeğe çalışmışlardı. 1215 tarihli Magna Carta Libertium’u tanıyan bu kolonilerin halkı, vergiler konusunda oldukça hassastı. İngiltere’ye bağlanmalarından sonra da, koloni halkının seçtiği yasama meclisleri ile kralın tayin ettiği valiler arasında, vergilerin toplanması ve harcanmasının kontrolü konularında zaman zaman mücadeleler olmuştu. İngiliz kolonileri, yine bir vergi sorunundan doğan anlaşmazlık sonucu, İngiltere’ye karşı ayaklanarak bağımsızlıklarını kazanacaklardır. Olayların başlangıcını Fransa ve İngiltere’nin, Amerika kolonileri üzerinde denetim kurmak için giriştikleri mücadelede yatar. Bu mücadele, 7 Yıl Savaşları (1756-1763) sonunda, Fransa’nın yenilgisiyle neticelendi. Yürütülen bu savaş, İngiliz mali sisteminde sıkıntı doğurmuştu. İngiliz hükümeti durmadan büyüyen imparatorluğunu ayakta tutmak için daha fazla paraya ihtiyaç duymaktaydı. İngiltere mali sıkıntıyı çözebilmek için, kolonilere yönelik olarak, yeni düzenlemelere gitti. İngiliz Parlamentosu, koloniler için 1764’de Şeker Kanunu adını taşıyan bir kanun yayınladı. Kanuna göre, İngiliz yönetimi altında olmayan bölgelerden yapılacak, rom içkisinin ithali yasaklanmakta ve şeker pekmezi üzerinden küçük bir gümrük vergisi alındıktan başka, şaraplar, ipekliler, kahve vb. lüks mallara gümrük vergisi konmaktaydı. Bu olay, koloniler tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Şeker Kanunu, tüccarlar, koloni meclisleri ve mitingler yoluyla da halk tarafından protesto edilmiştir. Samuel Adams gibi koloni avukatları bu durumu temsil edilmeksizin vergilendirme olarak tanımlamaktaydılar. Aynı yıl çıkarılan Kağıt Para Kanunu ile kolonilerin çıkartacağı kağıt paralar da geçersiz sayıldı. 1765’de çıkarıMagna Carta Libertium; İngiltere’de 1215 yılında Kral John ve asiller arasında imzalanan, Kral’ın mutlak(sınırsız) yetkilerini sınırlandıran ve kanunun üstünlüğünü vurgulayan belge. 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 201 lan Asker Konaklama Kanunu da kolonilerin halkı tarafından yine hoşnutsuzlukla karşılandı. Bu kanuna göre koloniler, kendi bölgelerine yerleşen Britanya askerlerinin yiyecek ve barınmalarını sağlamakla yükümlü kılındılar. Birbirinin peşi sıra çıkan bu kanunlara karşı, kolonilerde genel hoşnutsuzluk havası doğmakla beraber, asıl muhalefeti doğuran 1765 tarihli Damga Pulu Kanunu oldu. Bu kanunla resmi makamlardan verilecek belgelere, damga pulu yapıştırılması zorunluluğu getiriliyordu. 13 kolonide birden şiddetli protestolar oldu. Boston’da halk sokaklara dökülürken, Virginia Meclisi temsil edilmeksizin vergilendirmenin kolonilerin özgürlüğünü tehdit ettiğine dair pek çok karar almıştı. Massachusetts Meclisi, bütün Amerikan kolonilerini Damga Pulu Kanunu’nun kendilerine yönelttiği tehdidi görüşmek üzere, 1765 Ekim’inde New York’ta toplanacak bir kongreye temsilci göndermeye davet etti. Dokuz koloniden gelen 27 delege ile toplanan kongre, Amerikan halkının insiyatifi ile toplanan, ilk koloniler arası kongreydi. Birçok tartışmalardan sonra New York Kongresi, kolonilerde kendi meclisleri dışında hiç kimsenin vergi koyamayacağı kararını aldı. Kolonilerle İngiltere arasında asıl tartışma konusu, Temsil İlkesi’nden doğmaktaydı. Kolonicilere göre, İngiliz Parlamentosu’nda seçilmiş üyeleriyle koloniler temsil edilmedikçe, kolonilerin halkının parlamentoda temsil edildikleri kabul edilemezdi. İngiliz Parlamentosu, 1766’da Damga Pulu Kanunu’nu kaldırmak ve Şeker Kanunu’nda iyileştirmelere gitmek zorunda kaldı. Ancak bu durum geçici bir barış olmaktan öteye gidemedi. 1767 yılında İngiltere Maliye Bakanı Charles Townshend yeni bir mali program tasarısı hazırladı. Bu tasarıda Amerikan ticaretinden daha fazla vergi alarak, İngiltere’deki vergi mükelleflerinin yükümlülüğünü hafifletmeyi düşünmüştü. Bu amaçla Amerika kıtasındaki gümrük kontrollerinin sıkılaştırılması, İngiltere’den kolonilere ihraç edilmekte olan kağıt, cam ürünleri, boya ve çay üzerine de ihraç vergileri konulmuştu. Böylece kolonilerde görev yapan İngiliz memurlarının masraflarının karşılanması amaçlanmıştı. Yine Townshend’in önerdiği başka bir kanun tasarısıyla da, kolonilerin üst mahkemelerine gerektiği zaman, istenilen yerde arama tarama yapma yetkisi verilmekteydi. Özellikle arama tarama sistemi, kolonilerde büyük hoşnutsuzluk yarattı. İthalat, tüccarlar tarafından boykot edildi. Getirilen gümrük uygulamalarına karşı, evlerde dokunan kumaşların kullanımı, içecek olarak çay yerine başka ürünlerin kullanımı, evleri olanların evlerini boyamayı ertelemeleri gibi yollarla cevap verildi. Tepkilerin önderliğini Massachusetts Kolonisi yürütmekteydi. Bu nedenle İngiltere, Mart 1769’da Massachusetts’i asi ilan etti. Bunun yanında çay dışında, diğer ürünler üzerindeki ithal vergilerini kaldırdı. Kolonilerde ithalata konan vergi nedeniyle, çayın fiyatı iki misline çıkmış, İngiltere’den ithal edilen çaya talep azalmıştı. Buna karşın İngiltere’de çay stokları artmıştı. Bu yüzden İngiliz hükümeti 1773’te çaydan aldığı ihracat vergisini düşürerek, kolonilere çay ihracatını arttırmak istedi. 1773’te Doğu Hindistan Şirketi, İngiliz Hükümeti’ne başvurarak, bütün kolonilere ihraç edilen çayların ihraç tekelini aldı. Şirket çaylarını, kolonilerde kendi memurları vasıtasıyla normal fiyatlardan çok daha ucuza satma yoluna gitti. Çay boykotundan itibaren kolonilerde kaçak çay ticareti yapan tüccarlara, büyük bir darbe indirilmişti. Bu tüccarlar da giderek kolonilerin bağımsızlığını isteyen vatansever gruba katıldılar. Şirketin İngiltere’den getirdiği çaylar, ya depolanmakta ya da İngiltere’ye geri gönderilmekteydi. Karşılıklı gerginlikler sonucu, Samuel Adams’ın liderliğindeki bir grup Amerikalı 16 Aralık 1773 gecesi Boston Limanı’nda demirlemiş bulunan, çay yüklü üç İngiliz gemisine zorla girerek, çayları denize dök- 202 Genel Uygarlık Tarihi tü. İngiltere bu hareketi cezalandırmak amacıyla 1774 Mart’ında Boston Liman Kanunu’ nu yayımladı. Boston Limanı her türlü ticarete kapatıldı. Parlamentonun bu sert kanunlarına karşı, koloniler arası haberleşme daha hareketlendi. Çeşitli toplantılar düzenlenirken, gazetelerde de çeşitli yazılar kaleme alınarak, İngiltere karşıtı hareket büyüdü. Virginia, bütün kolonileri Amerika’nın birleşik menfaatleri için bir kongreye davet etti. 5 Eylül 1774’te Philadelphia’da toplanan Birinci Continental (kıtasal) Kongre adını taşıyan kongreye, Georgia dışındaki koloniler delege gönderdi. 55 kişiden oluşan delegeler arasında George Washington, Benjamin Franklin ve John Adams gibi kişiler de bulunmaktaydılar. Kongre, Massachusetts’in Boston Liman Kanunu’na direnişini destekleyerek, bir yıl boyunca İngiltere ile ithalat ve ihracatı durdurma kararı aldı. Amerikan Bağımsızlık Düşüncesinin Oluşumu ve Amerikan Bağımsızlık Bildirisi’nin Demokrasi Açısından Değeri Philadelphia Kongresi üzerine İngiltere, kolonilerde askeri tedbirlere yöneldi. 18 Nisan 1775’te Boston’da İngiliz askerleriyle halk arasında ilk silahlı çatışmalar başladı. Çatışmalarla birlikte 10 Mayıs 1775’te yine Philadelphia’da İkinci Continental Kongre toplandı. Kongre Amerikan Kıta Ordusu adıyla, bir ordu kurulmasına ve ordunun komutanlığına da George Washington’un getirilmesine karar verdi. Bu askeri hazırlıklara rağmen, gerek Kongreye katılan koloni temsilcileri ve gerekse Amerikan halkının büyük çoğunluğu tarafından, İngiltere’den tamamen kopmak fikri tam olarak benimsenmemişti. Ancak çarpışmalar devam ettikçe ve Amerika’ya 1774’de gelen siyasal bir teorisyen olan Thomas Paine’nin 1775’de yayınladığı Sağduyu adını taşıyan 50 sayfalık broşürü, bütün kolonilerde dağıtılarak, bağımsızlık düşüncesini savunanlar güçlendi. Thomas Paine, soydan geçme krallık sistemini saçma olarak nitelerken, despotik bir yönetim altında yaşamanın alternatifinin, kendi-kendini yöneten bağımsız, özgür ve bolluk içinde yaşayan bir cumhuriyet olduğunu söylüyordu. İngilizlerle yürütülen silahlı savaş süreci de, giderek kolonilerde bağımsızlık fikrini iyice belirgin hale getirdi. 7 Haziran 1776’da Virginia, Kongre’ye bağımsızlık kararı alınmasını teklif etti. Kongre, bağımsızlık ilkesini kabul etti. Tasarının kabulü üzerine, alınan bağımsızlık kararının, nedenlerini açıklamakla görevli Thomas Jefferson başkanlığında bir heyet oluşturdu. T. Jefferson’un, Avrupalı filozofların öğretilerinden büyük oranda esinlenerek kaleme aldığı bildiri, 4 Temmuz 1776’da Kongre tarafından kabul edildi. Bağımsızlık Bildirisi, demokrasi tarihi açısından çok büyük bir öneme sahiptir. Çünkü bir siyaset belgesinde ilk kez, insanların doğuştan bazı haklara sahip oldukları vurgulanarak, özgür ve demokratik bir yönetimin temel ilkeleri ortaya konulmaktaydı. Bildirinin temel esasları şu şekilde tanımlanabilir: • Tüm insanlar eşit yaratılmışlardır. • İnsanların doğuştan sahip oldukları, vazgeçilemez ve devredilemez bazı hakları vardır. Bunlar yaşama, özgürlük ve mutluluğa erişme haklarıdır. • Devletler bu hakları korumak adına insanlarca kurulmuştur. Yöneticiler, yönetme gücünü yönetilenlerin onayından alırlar. • Eğer herhangi bir hükümet şekli, bu amaçlara aykırı hareket ederse, bu yönetimi düşürmek ya da değiştirmek, yeni bir yönetim kurmak halkın hakkıdır. Bildirinin son kısmında ise despotizme karşı koloni halkının, Amerika Birleşik Devletleri adıyla bağımsız bir devlet kurmaya karar verdiği ifade edilmekteydi. 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 203 Amerikan Bağımsızlık Bildirisi, yukarda söylenen temel ilkeleriyle, dünyadaki diğer milletlere demokrasi yolunda örnek oluşturan bir ilk belge özelliğini taşımaktadır. İngilizlerle askeri mücadele bir süre daha devam etmiş, Fransa’nın da yardımlarıyla, nihayet 19 Ekim 1781’de İngiliz Ordusu’nun Virginia’da teslim olmasıyla, İngiltere yenilgiyi kabul etmek zorunda kalmıştır. Görüşmeler sonucu, 3 Eylül 1783’te Paris’te imzalanan barışla İngiltere, zorunlu olarak Amerika Birleşik Devletleri’ni tanımıştır. Amerikan Kolonilerini Bağımsızlık düşüncesine yönelten ve Amerikan Devrimi’nin doğmasında etkili olan siyasal anlayış nedir ? FRANSIZ DEVRİMİ Fransa’da 1789-1799 yıllarını kapsayan, burjuvazinin önderliğinde feodal yapılanmaya ve mutlak monarşiye son vererek, ülkenin siyasal ve toplumsal yapısının temellerini değiştiren ve ülkenin birliğini kuran, siyasal ve toplumsal değişim sürecine Fransız Devrimi denmektedir. Fransız Devrimi, bir yandan burjuvazinin (bu sınıfın dünya görüşü) iktidara gelişine sahne olurken, bir yandan da zafer kazanan Liberalizm çerçevesinde, dünyada ulusçuluk ve ulus devlet düşüncesinin gelişmesine neden oldu. 1789 Fransız Devrimi, uygarlık ve dünya tarihi bakımından, kendisinden sonraki dönemin olaylarını öyle derinden etkilemiştir ki, onu ve evrensel etkilerini göz önüne almadan bugünün dünyasını anlamak mümkün değildir. Bu nedenledir ki, Yeni Çağ’ı kapatan ve Yakın Çağ’ı başlatan olay olarak kabul edilir. Fransız Devrimi’ni Doğuran Toplumsal, Düşünsel ve Ekonomik Etkenler Fransa, yüzlerce yıldan beri krallar tarafından, mutlak monarşi anlayışıyla yönetilmekteydi. Mutlak monarşi anlayışı ise, kralın egemenlik hakkını Tanrı’dan aldığı ve hiç bir güce karşı sorumlu olmaksızın, halkını yönetme hakkı olduğu kabulüne dayanmaktaydı. Kralla, asiller ve din adamlarına dayanarak Fransa’yı yönetmekteydiler. Fransız Devrimi öncesi, özellikle Fransız düşünürlerince Aydınlanma felsefesinin bir ürünü olarak aklın ışığında insanlar için en iyi yönetim biçiminin bulunabileceği inancı, mutlak monarşi anlayışını temelinden sarsmıştı. Öte yandan Fransa’nın mali durumu ve ekonomisinin içinde bulunduğu şartlar, Fransa’da bir devrimin gerçekleşmesi için gerekli alt yapıyı hazırlamıştı. Toplumsal Etkenler Fransa’da Devrim öncesi dönemde toplumsal yapının sınıf esası üzerine kurulduğu görülmektedir. Mevcut hukuk düzeni içinde Fransız toplumu, asiller, ruhban ve halk (Tiers-Etat) olmak üzere üç sınıfa ayrılmakta ve tüm bu sınıfların üzerinde de kral ve hanedan üyeleri gelmekteydi. Bu üç sınıf birbirlerinden, hukuki bakımdan sınıflarına tanınan ayrıcalıklara (imtiyaz) göre ayrılıyordu. Fransa’da 25 milyonluk nüfusun, 23 milyonunu halk sınıfı oluşturmaktaydı. Bu üç sınıftan, ayrıcalık bakımından, en geniş haklara sahip olan sınıf olan asillerin sayısı 350.000 kişiye yakın olup, nüfusun % 1,5 oluşturmaktaydı. Temel üretim aracı olan toprakların büyük bir kısmına sahip olan asiller, toprakları üzerinde çalıştırdıkları köylülere, sayısız feodal yükümlülükler yüklemişlerdi. Geniş topraklardan elde edilen gelirlerin büyük çoğunluğuna el koyan feodal beyler (Asiller), bir yandan krallığın bitmek-tükenmek bilmeyen istekleri ve ağır vergilerini de köylülere ödettirirlerdi. Buna kar2 Liberalizm; Temelinde özgürlük kavramının şekillendirdiği, düşünce özgürlüğü çerçevesinde, bireylerin ifade özgürlüğünü, sınırlamalar olmaksızın özel girişimciliğin ve serbest piyasa koşullarının ekonomik alanda geçerliliğini, sağlamayı amaçlar. Bu amaçların gerçekleşmesine yönelik olarak, toplumsal yaşama devlet vb. kurumların müdahalelerini en asgari seviyede tutmayı ve hukukun üstünlüğünü esas alan, bir toplum düzenini hedefleyen öğreti. 204 Genel Uygarlık Tarihi şılık, asiller sınıfı hiç vergi ödemezdi. Sivil ve askeri yüksek dereceli görevler ise sadece asillere aitti. Kiliseler vasıtasıyla ruhban sınıfı, ülkedeki toprakların dörtte birine sahipti. Ruhban sınıfı da geniş bir vergi muafiyetine sahipti. Elde edilen büyük gelirlere karşılık, hemen hemen hiç vergi ödememekteydiler. Söz konusu ayrıcalıklar ve gelirler daha çok üst düzey 5-6 bin civarındaki rahiplerce kullanılmaktaydı. Rütbece alt düzeydeki 60 bin rahip ise halkın geneli gibi rejimden memnun değildi. Halk sınıfı ise nüfusun büyük çoğunluluğunu oluşturan köylüler dışında, bankacılar, tüccar, sanayiciler gibi büyük sermaye sahiplerinin oluşturduğu burjuvalar, doktor, avukat, küçük memurlar, aydınların oluşturduğu küçük burjuvalar ile sanatkarlar ve işçiler gibi çok çeşitli gruplardan oluşmaktaydı. Hukuki bakımından üçüncü sınıfı oluşturanların ortak özelliği, ayrıcalıksız olmalarıydı. Bütün vergileri bu sınıf ödemekteydi. Feodal üretim tarzına uygun olarak, eşitsizlik temelinde kurulan bu toplum yapısı doğal olarak, bünyesinde ayrıcalıksız sınıfın, ayrıcalıklara sahip sınıflara ve krallığa karşı, her zaman tepki duyulan bir ortamı hazırlamaktaydı. Düşünsel Etkenler 18.yüzyıl Aydınlanma düşünürlerinin, Fransa’da devrimin düşünsel altyapısını hazırladıkları görülür. Liberal düşünürler, mutlakiyetçi yönetim yaklaşımına karşı yürütülen bu düşünsel mücadelede, Fransa’nın sınıflı yapısını, kurumlarını ve nihayet krallığını incelemişler ve İngiltere’yi örnek alarak kralın yetkilerinin sınırlandırılmasıyla, Fransız toplumuna dayanan ve özgür bir yönetimin kurulmasını istemişlerdi. Montesquieu (1689-1755), Kanunların Ruhu isimli eserinde Fransa’da dinsel, siyasal ve sosyal kurumları incelemiş ve mutlak monarşi yerine anayasalı bir monarşiyi savunurken devlet iktidarını oluşturan yasama, yürütme ve yargının (kuvvetler ayrılığı esasını) birbirinden bağımsız olması gerektiğini savunmuştu. Böylece bu kuvvetlerin gerektiğinde birbirini dengelemesi, durdurması gerektiğini savunarak, Fransa’da mutlak monarşi rejimine karşı ilk darbeyi vurmuştu. Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Toplum Sözleşmesi isimli eserinde, insanların devleti kendi aralarında yaptıkları bir sözleşmeyle oluşturduklarını ve kendi özgür iradeleriyle kurduklarını belirtmekteydi. Böylece egemenliğin kaynağı ilahi olmaktan çıkmaktaydı. Kral’ın tanrısal egemenliği yerine, halk egemenliği düşüncesini getirerek, Fransa’da rejime yönelik ikinci büyük darbe vurulmaktaydı. Diderot (1713-1784) ise ilk cildi 1751’de yayınlanan Ansiklopedi isimli eserini 1764’te tamamlamıştı. Avukat, hekim, profesör, rahip, akademisyen, sanayici, üretici pek çok kişinin yazımına katıldığı Ansiklopedi’’de, esaret, adaletsizlik, vergi vb. dönemin kavramları açıklanırken, halkın eğitilmesi amaçlanmıştı. Voltaire (1694-1778), kilisenin ve Katolikliğin bağnaz etkisine karşı savaş açmıştı. Bağnazlıktan arınmış bir din ile birlikte soylularla kilisenin imtiyazlarının kaldırılması talebi yanında, vicdan ve düşünce özgürlüğünü savunmaktaydı. 18. yüzyıl filozoflarının akıl önderliğinde, geleneklere dayalı mutlak monarşi rejimini sert bir eleştiriye tabi tutan düşünceleri, ekonomik bakımdan giderek zengin ve etkin bir sınıf olarak ortaya çıkan, burjuvazi ve halkın geniş bir kısmı tarafından benimsenmişti. Devrime düşünsel bakımdan önemli bir etkisi bulunan diğer bir unsur da Amerikan Devrimi’dir. İngiltere ile yürütülen savaş sırasında, pek çok Fransız yurttaşı gönüllü olarak Amerikan devrimcilerinin yanında savaşa katılmış, Fransa Kralı XVI. 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 205 Louis tarafından 6000 kişilik bir Fransız birliği de Amerikalılara yardıma gönderilmişti. Fransızlar, Aydınlanma düşünürlerinin ileri sürdükleri düşüncelerin, Amerikan Bağımsızlık Bildirisi ile gerçekleşebildiğini, bir halkın özgürlükleri ve haklarını korumak için kendi kralına karşı gelerek despotizme karşı yapılan mücadeleyi kazandıklarını görmüşlerdi. Ekonomik Etkenler Devrim öncesi Fransa’da sosyal yapılanma ile Fransız ekonomisi artık uyum göstermemekteydi. Sanayi alanındaki teknik gelişmeler, Fransa’da üretim artışına neden olurken, tüccar ve sanayicilerin zenginleşmesini sağladı. Burjuvazi adını alan bu sınıf, Fransa’daki toplumsal ve ekonomik hayat içinde gücü ve etkisi artmakla beraber, siyasal bakımdan hiçbir söz hakkına sahip değildi. Ayrıca gelişen ekonomik yaşam içersinde, feodal ekonominin sınırlandırıcı etkileri de, burjuvazinin gelişimine engel olarak görülmekteydi. Örnek vermek gerekirse, Fransa’nın güneyinde yapılan şaraplar, şarabın yapımından önce ve sonra yerinde ödenen vergilere rağmen, ayrıca Paris’e getirilinceye kadar da 40 ayrı gümrükten geçmek zorundaydı. İç gümrükler yüzünden ticaret gelişememekteydi. Devletin, asillerin, piskoposların, manastırların kendi topraklarından geçiş karşılığında aldığı bu vergiler (iç gümrükler), Fransa’nın ekonomik birliğini de önlemekteydi. Öte yandan kentlerde meslek loncaları, krallık için önemli gelir kaynağı olup, oldukça sıkı kontrole tabi tutulmaktaydı. Bu yüzden feodal lonca sisteminin sıkı kontrolü altındaki, hammadde ve üretim aşamalarının her unsuru sınırlandırılmıştı. Loncalara dayalı üretim anlayışı, sanayi ve ticaretin serbestçe gelişimini engelleyici bir durumdaydı. Burjuvazinin ekonomik hayat içersindeki ağırlığına rağmen, siyasal düzlemde ise belirleyici olanlar, asiller ve ruhban sınıfıydı. Doğaldır ki burjuvazi, ekonomik gücüne paralel şekilde, siyasal hayatta da etkili olma fırsatı aramaktaydı. Öte yandan özellikle Fransa’da 1785-1789 yılları arasındaki genel fiyat artışlarının % 65’e ulaşması ve en fazla yükselişlerin ise gıda maddeleri üzerinde görülmesi, geniş halk kütlelerinde büyük bir huzursuzluk yaratmıştı. Fransız maliyesinin 1756 yılına kadar oldukça dengeli bir yapısı vardı. Ancak İngiltere ile yapılan, 7 Yıl Savaşları’ndan sonra Fransa büyük ve kronik denilebilecek bütçe açıklarıyla karşılaşmaya başlamıştır. XV. Louis’in ölümünden sonra 1774 de Fransa Kralı olan XVI. Louis ile karısı Marie-Antoinnette, karşılaşılan bütçe açıklarının oluşumunda büyük pay sahibiydiler. 1779’da R. Jacques Turgot Maliye Bakanı olduğu zaman, Fransız maliyesi 22 milyon Frank açık vermişti. Turgot herkesi kapsayan bir vergi koymak ve sarayın masraflarını kısmak gibi bir takım önlemler almak istemişse de, kraliçe Marie-Antoinette’in girişimiyle görevden alınmıştı. Turgot’un sonrası yerine atanan Maliye Bakanı Necker döneminde ise devlet borcu 530 milyon Franka çıktı. İngilizlerle girişilen rekabet sebebiyle, 7 Yıl Savaşları’ndaki hezimetinin intikamını İngilizlerden almak isteyen Fransa, Amerikan bağımsızlık hareketine, maliyeti tahminen bir buçuk-iki milyar Frank arasında olan, askeri harcama ve mali yardımda bulunmuştu. Necker’den sonra, Fransız Maliye bakanı olan Calonne döneminde devlet borcu 800 milyon franka çıkarken, 1789 yılı itibariyle devlet borçlarının miktarı, dört buçuk milyar Frangı bulmuştu. Elde bir devlet bütçesi olmadığı için iç borçlanma ile sağlanan gelirlerin nerelere harcandığı da belli değildi. Ancak borçlanılan bu paranın büyük bir kısmının, kral ve kraliçenin masrafları ile kalabalık saray memurları ve Versailles (Versay) Sarayı’nda yaşayan asiller grubuna harcandığı şüphesizdi. 206 Genel Uygarlık Tarihi Fransız Devrimi, Ortaya Çıkışı ve Gelişim Süreci Derinleşen mali bunalımı çözebilmek amacıyla 1787’de başbakanlığa getirilen Brienne yeni vergi kanunları çıkarmak isteyince, adına parlamento denilen yerel meclislerin en güçlüsü olan Paris Parlamentosu’nun talebiyle kral, 1614 yılından beri toplanmayan sınıflar meclisi olan Etats Généraux’u (Eta jenero) zorunlu olarak toplantıya çağırdı. Fransa’nın tarihi bakımından önemli olan Etats Généraux, gerçekte temsili bir danışma meclisi niteliğindeydi. Şubat 1789’da yapılan seçimler sonucunda Etats Généraux’a seçilen üyeler, XVI. Louis’in davetiyle, 5 Mayıs 1789’da Versailles Sarayı’nda toplandılar. Etats Généraux, 279 asil, 291 ruhban ve 584 halk sınıfının temsilcilerinden oluşmuştu. Kral, meclisi açış konuşmasında meclisin görevinin ülkenin içinde bulunduğu mali darlığa çözüm bulmak olduğunu söylemekteydi. Meclis çalışmalarına başlar başlamaz, alınacak kararlarda oylamanın nasıl yapılacağı konusunda anlaşmazlık doğdu. Halk sınıfının temsilcileri, ferdi oy esasının kabulünü isterken, asiller her sınıfın bir bütün olarak kabul edilmesini ve buna göre oylamaların yapılmasını istemekteydi. Böylece asiller ve ruhban sınıfının iki oyuna karşılık, halk sınıfının bir oyu olacaktı. Böylece halk sınıfı içersinde büyük ağırlığı olan burjuvazi daima azınlıkta olacaktı. Bu tartışmalar süresince kral, tavrını asiller yönünde belli etmekteydi. Tartışmaların uzayacağını düşünen halk temsilcileri, 17 Haziran 1789’da Fransa’nın %96’sını temsil ettiklerini belirterek, kendilerini Ulusal Meclis (Assemblée Nationale) ilan ettiler. Ulusal Meclis’in ilk kararı da Fransız ulusunun genel iradesini temsil etme hakkının bu meclise ait olduğu ve meclisin iradesi olmaksızın hiç kimsenin vergi koyamayacağına dairdi. 20 Haziran 1789’da meclis üyeleri çalışmak için toplantı salonuna gittiklerinde, salonun kral tarafından kapatıldığını gördüler. Bu engelleme girişime rağmen, meclis üyeleri çalışmalarına devam etti. 27 Haziran 1789’da kral, üç sınıfın üyelerinin oluşturduğu bu meclisi bir Ulusal Meclis olarak tanımak zorunda kaldı. Gelişen olaylar nedeniyle kral, kendisini güvende hissetmemekteydi. Bu yüzden Paris’e yabancı uluslardan toplanan askerleri getirtmeye çalışıyordu. Bu olay kralın yetkilerinin sınırlandırılması düşüncesini mecliste doğurdu. Amaç krallığın ortadan kaldırılması değildi. Meclisin amacı kralın yetkilerini sınırlamak yanında, Fransız ulusunu oluşturan bireylerin özgürlükleri ve haklarını yazılı bir belgeye geçirerek güvenceye almaktı. Meclis artık vergi konusunu bir tarafa bırakarak, bir anayasa hazırlama çalışmasına girişti. 9 Temmuz 1789’da da ulusal meclis, kendisini Kurucu Meclis (Assemblée Constituante) olarak ilan etti. Bu sırada gerek Paris kenti ve gerekse diğer kentler kaynaşma halindeydi. Kralın yabancı askerleri Paris’e sevk etme çabaları ve ulaşım konusunda yaşanan sıkıntıların doğurduğu ekmek kıtlığı gibi nedenler, Paris’te gergin bir ortam doğurmuştu. Meclisin dağıtılacağı söylentileri üzerine 13 Temmuz 1789’da halk tarafından Paris Belediyesi ele geçilerek, şehir yönetimi devrim yanlılarının eline geçti ve Milli Muhafızlar isminde bir ordu kuruldu. Milli Muhafızlar’ın komutanlığına, Amerikan Devrimi’ne de katılan, Lafayette (Lafayet) getirildi. Bu gergin ortamda Camille Desmoulin isimli genç bir gazetecinin verdiği söylev sırasında halk galeyana gelerek, âdeta despotik yönetimin bir simgesi olan Bastille Hapishanesi’ne 14 Temmuz 1789’da saldırdı. Bütün mahkumlar serbest bırakılırken, hapishane ateşe verildi. Paris dışındaki pek çok kentte halk, asillerin şatolarına hücum etmiş ve şehirlerin yönetimini ellerine geçirerek, Komün (Commune) isimli yeni yönetimler ve yerel kuvvetler kurdular. Giderek durumun daha da tehlikeli olmaya başladığı- 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 207 nı fark eden Kurucu Meclis, 4 Ağustos 1789 da asiller ve ruhban sınıflarının feodal hak ve imtiyazlarını kaldırdı. Böylece, eşitsizlik üzerine kurulu feodal sistem ve mutlakiyetçi yönetim anlayışı, Fransa’da yıkıldı. Artık eşitliğe dayanan yeni bir toplumsal yapının temelleri oluşturulabilecekti. İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi (26 Ağustos 1789) Kurucu Meclis, anayasa hazırlama çalışmalarına devam etmekteydi. Gelişen olayların etkisiyle, Amerikan Bağımsızlık Bildirisi’nden de esinlenerek, özellikle Lafayette’nin teklifi ve katkılarıyla, yurttaşların temel hak ve özgürlüklerini belirten İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi adını taşıyan bir metnin, hazırlanmakta olan Fransız Anayasa’sının başına konması meclis tarafından kabul edildi. 17 ana maddeye dayanan bildirinin, temel ilkeleri şöyledir; • İnsanlar özgür ve haklar bakımından birbirine eşit şekilde doğarlar ve öyle kalırlar. • Bu haklar özgürlük, mülkiyet, güvenlik ve zulme karşı direnme hakkıdır. • Her türlü egemenlik, esas olarak, ulusundur • Özgürlük, başkasına zarar vermeyen her şeyi yapabilme gücüdür. • Kanun, sadece toplum için zararlı olan hareketleri yasaklayabilir, kanunun yasak etmediği hiçbir şeyin yapılması engellenemez ve kanunun emretmediği bir şeyi yapmağa kimse zorlanamaz. • Kanun genel iradenin açıklanmasıdır. Kanunun yapılmasına her yurttaşın kendisinin veya temsilcilerinin katılması hakkıdır. Kanun önünde her yurttaş eşittir. • Kanunun gösterdiği durumlar dışında hiç kimse suçlanamaz, tutuklanamaz ve gözaltına alınamaz. • Kanunsuz suç olamaz. • Kamu düzenini zedelemedikçe, hiç kimse siyasi ve dini inançlarından dolayı kınanamaz. • Her yurttaş serbestçe düşünebilir, konuşabilir, yayın yapabilir. Temelde burjuvazinin dünyaya bakışını yansıtmakla beraber, İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin yayınlanması, uygarlık tarihi açısından bakıldığında bir dönüm noktası özelliği taşır. Gerçekte bu bildiri, dünyada insan hakları bakımından yayınlanan ilk belge olma özelliği göstermez. Bu tip bildiriler daha önce de, en son Amerikan Bağımsızlık Bildirisi olmak üzere, yayınlanmıştır. Ancak Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi dünyadaki etkisi bakımından, diğerleriyle karşılaştırılamayacak kadar büyük etki yaratmıştır. Fransız devrimcileri de, Amerikan devlet kurucularının yaptığı gibi, insanların doğal ve başkasına devredilemez ve kutsal hakları olduğunu ilan etmişlerdi. Ancak Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin etkisi ve öneminin diğerlerinden çok daha büyük olmasının nedenlerine bakıldığında, ilk neden olarak bildirinin açık, berrak bir üslupla kaleme alınması yanında, getirdiği ilkelerin giderek, tüm dünyada evrensel değerler olarak kabul edilmesinden kaynaklanmaktadır. Bildiri adından da anlaşılacağı üzere sadece Fransız halkına seslenmemektedir. Tüm insanlığı kapsayıcı ve bireylerin haklarını vurgulayan, onun özgürlüğünü esas alan bir anlayışı yansıtmaktaydı. Bildiri, yalnızca içinde yaşanılan çağı değil, bütün çağlar için geçerli olabilecek temel ilkeleri ve değerleri açıklamaktaydı. Bu evrensel nitelikteki ilke ve değerler ışığında tüm dünyada, demokratik rejimlerin kurulmasına yönelik bütün yaklaşımlar için, referans alınan bir başlangıç noktası oldu. Bu özelliğiyle tarihsel olarak günümüz dünyasına kadar uzanan yepyeni bir dönem 208 Genel Uygarlık Tarihi açmıştır. Uygarlık tarihi bakımından insan olgusunun değeri ve yeri, bu belge ile kayda alınmaktaydı. İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi, günümüze kadar uzanan tarihsel süreç boyunca, kendisinden sonra ortaya çıkan tüm özgürlük ve insan haklarına yönelik toplumsal hareketlerde ve benzer evrensel belgelerde adeta kurucu niteliğindeki etkisini açıkça göstermiştir. Devrim sonrası Fransa kısa sürede özellikle sosyo-ekonomik bakımdan temel niteliklerinde kökten bir değişim süreci yaşadı. Bunu sağlayan en temel unsur, halkın içinden çıkardığı Meclis idi. Kurucu Meclis asillerin ayrıcalıklarını kaldırmak yanında, ruhban sınıfının da mallarına el koydu. Temelde iktidarını bu sınıflarla dayandırmış olan kral, bu sınıfların ortadan kaldırılması veya ekonomik bakımdan zayıflamasına yol açacak son gelişmelerden hoşnut değildi. İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ni kabul etmemişti. Devrim hareketini önlemek için askeri kuvvet toplamaya çalışıyordu. Bu gelişme üzerine ekonomik sıkıntılar içerinde bulunan halk, 5 Ekim1789’da, Paris’in dışındaki Versailles Sarayı’na yürüdü. Kral ve ailesi, ancak ulusal ordu kumandanı Lafeyette’nin girişimleriyle kurtulabildi. Kral ve ailesi Paris içersindeki Tuileries Sarayı’na nakledildi. İlk Fransız Anayasası (1791) Kurucu Meclis’in hazırladığı Anayasa, 14 Eylül 1791’de kral tarafından onaylandı. Anayasa, yasama yetkisini Ulusal Meclis’e veriyordu. Yürütmenin başı olan krala ise, sadece veto hakkı tanımaktaydı. Ancak bir kanun vetoya rağmen, meclis tarafından tekrar kabul edilirse, yürürlüğe girecekti. Egemenlik hakkının sahibi olan meclisi, kral dağıtamazdı. Kralın kanun bile önerme hakkı bulunmamaktaydı. Yürütme gücü, kralın meclis dışından atayacağı bakanlardan oluşmakta, yargı gücü ise doğrudan doğruya halk tarafından seçilen yargıçlar tarafından kullanılacaktı. Fransa’da artık yeni bir dönem, meşruti monarşi rejimi, yürürlüğe girmişti. Fransız Devrimi’nin ve yeni hazırlanan anayasası temel olarak, ulus egemenliği anlayışını esas almıştı. Kurucu Meclis’in, anayasayı hazırladıktan sonra, görevini tamamlamış olduğu kabul edildi. Bu yüzden yeni seçimlere gidilerek, 1 Ekim 1791’de 745 üyeye sahip yeni bir meclis açıldı. Avrupa Devletleri ve Yeni Fransa’ya Karşı Tepkiler Gelişen olaylar nedeniyle, Fransa’dan kaçmak zorunda kalan kral taraftarları, asiller ve ruhban sınıfı üyelerinin kışkırtmaları ve özellikle ilk Fransız Anayasası’nda yazılı olan egemenlik millete aittir, bütün iktidarlar kaynağını milletten alır, Kanundan üstün otorite yoktur, kral ancak kanunla hükümdarlık yapar anlayışı, Avrupalı devletlerce tehlikeli bir gelişme olarak görüldü. Özellikle Avusturya ve Prusya gibi, mutlak monarşinin hakim rejim kabul edildiği devletlerde gelişmeler rahatsızlık doğurmuştu. Fransa kralı ise, yapılan yeni düzenlemelere istemeden razı olmakta ve Paris’te Tuileries Sarayı’na getirildiğinden beri, kendisini adeta tutsak kabul etmekteydi. Nihayet Fransa kralı, Belçika sınırına yakın Mondmédy’de bulunan kral taraftarı kuzey ordusuna ulaşmak amacıyla, Paris’ten kaçtı. Ancak 22 Haziran 1791’de yakalanarak, Paris’e geri getirildi. Kralın kaçma girişimi karşısında Yasama Meclisi, kralı görevden aldı. Kral ve kraliçenin dışarıyla olan irtibatı, kontrol altına alındı. Bu olay, Avrupa’nın diğer mutlak hükümdarları üzerinde büyük bir etki yaptı. Kralın tahttan indirilmesini, ayaklanan milleti önünde bir kralın küçük düşürülmesi, olarak değerlendirmekteydiler. Gelişen olaylar nedeniyle Avusturya ve Prusya İmparatorları bir araya gelerek, 27 Ağustos 1791’de, Pillnitz Bildirisi’ni yayınladılar. Bildiride, Fransa’daki olayların 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 209 bütün Avrupa hükümdarlarını ilgilendirdiğini, amaçlarının Kral XVI. Louis’e yeni bir hükümet kurma imkanı sağlamak olduğunu belirtmekteydiler. Bu amacı gerçekleştirmek için görüşmelere de katılan kralın kardeşi Comte d’ Artois’in kumandanlığında bir Göçmenler Ordusu kurulmasını da karara bağladılar. Bu karar üzerine, Fransız Yasama Meclisi’nde yapılan görüşmeler sonucu, Avusturya’nın bu orduyu dağıtmasına dair bir ültimatom verilmesine karar verildi. 1 Mart 1792’de verilen ültimatoma, Avusturya yanıt dahi vermeyince Fransa 20 Nisan 1792’de Avusturya ve Bohemya’ya savaş ilan etti. Prusya da Avusturya’nın yanında savaşa katıldı. Bir yandan savaş sürerken, Yasama Meclisi de, 21 Eylül 1792’de, Cumhuriyeti ilan etti. Fransa’da böylece meşruti monarşi rejimi sona eriyordu. Konvansiyon Meclisi Konvansiyon (Convantion) Meclisi adını alan ilk Cumhuriyet Meclisi, halk tarafından seçilmiş 749 üyeden oluşmuştu. Bu meclisin yaptığı ilk iş, Avrupa halklarına yönelik olarak bir bildiri yayınlamak olmuştur. Bildiride Avrupa’ya Fransız Devrimi’nin ilkeleri tanıtılıyor ve Fransız Ordusu’na bu ilkeleri yayma görevi veriliyordu. Konvansiyon Meclisi, Kral XVI. Louis’i yargılayarak, ulusuna ve devletine karşı ihanet suçuyla idama mahkum etti. Kral 21 Ocak 1793’te giyotinle idam edildi. Bu olayla birlikte İngiltere, İspanya, Hollanda, Toskana, Venedik ve Papalık da Fransa’ya karşı yürütülen savaşa katıldılar. Fransa’nın karşısındaki devletlerden oluşan bu gruba, I. Koalisyon denir. Böylece Fransa’nın bütün Avrupa’yı karşısına aldığı ve 1815 yılına kadar süren bir mücadeleye girişti. Konvansiyon Meclisi’nin yönetiminde, Fransa’da devrim düşmanı olmakla suçlanan 40.000 kişinin ölüm cezasıyla cezalandırıldığı, bir terör rejimi kurulmuştu. Gerçekte, hükümeti desteklemek için kurulan Kamu Selameti Komitesi’nin başkanı olan Danton ve daha sonraki başkan Robespierre, Jakoben Derneği ve taraftarlarının etkisi altında, Fransa’yı bir terör rejimi ile yönetti. Konvansiyon Meclisi hazırlanan yeni anayasayı 1793’de kabul etmişti. Bu anayasa, güçler birliği esasına göre hazırlanmıştı. Yürütme ve yasama güçleri birleştirilmişti. Hükümet, Konvansiyon Meclisi’nin bir alt komisyonu gibi kabul edilmişti. Diğer yandan, genel ve eşit seçim hakkını da kabul eden yeni anayasa savaş boyunca yürürlüğe sokulmayacaktı. Nihayet Konvansiyon Meclisi’nin harekete geçmesi sonucu, 27 Temmuz 1794’de Robespierre ile önde gelen Jacoben taraftarlarının tutuklanmasıyla, terör rejimi sona erdi. Konvasiyon Meclisi, birkaç gün içinde de diktatörlük yönetimi kuranları idama yolladı. Direktuvar Dönemi Konvansiyon Meclisi 1795 yılında yeni bir anayasayı, Fransa’nın III. Anayasası’nı hazırladı. Yeni yönetim dönemine, Direktuvar Dönemi denmektedir. Anayasaya göre, yürütme gücü Direktör denilen ve 5 kişiden oluşan bir kurula verilmekteydi. Yasama ise İhtiyarlar Meclisi denilen 150 kişilik bir kurul ile Beşyüzler Meclisi adı verilen bir başka meclise bırakılmaktaydı. Direktuvar Dönemi, Mısır seferinden dönen Napoléon Bonoparte’nin gerçekleştirdiği bir hükümet darbesiyle sona erdi. Napolyon Dönemi 1799-1815 Fransız Devrimi sonrası Avrupa ile yürütülen savaşlar sırasında büyük başarılar kazanarak sivrilen Napolyon, Direktuvar yönetimini devirdikten sonra, üç konsülden oluşan (Sieyés, Ducas, Napolyon), geçici bir hükümet kuruldu. Konsüllük Dönemi 210 Genel Uygarlık Tarihi denilen, bu dönemle birlikte III. Fransız Anayasası da ortadan kalkmış oluyordu. 1804’te Napolyon’un imparatorluğunu ilan edişine kadar süren Direktuvar Dönemi’nde, hazırlanan IV. Anayasa’ya göre, bütün siyasal güç bu üç konsülde toplanmaktaydı. I. Konsül, iktidarın gerçek sahibiydi, diğer iki konsül ise danışman niteliğindeydi. Napolyon, I. Konsül seçilmeyi başardı. Yasama görevi, iki meclis arasında bölüştürülmekle beraber, bu meclislere yasa önerme hakkı verilmemişti. Tribunat Meclisi 100 üyeli ve Yasama Meclisi ise 300 üyeden oluşuyordu. Bunların üzerinde ise, 100 üyeli Senato bulunmaktaydı. Napolyon’un I. Konsüllük döneminde, Fransa’da pek çok reform gerçekleştirildi. Fransa’nın bugünkü vilayet (départemen) sistemi, merkeziyetçi bir yaklaşımla yeniden düzenlenerek, Napolyon döneminde kuruldu. Yargıçların halk tarafından seçilmesi yerine hükümetçe tayin edilmesi, Fransız Merkez Bankası’nın kurulması, Codé Napoléon denilen ilk Fransız Medeni Kanunu’nun yayınlanması, din adamlarının hiyerarşisini düzenlemek ve onları devletin maaşlı görevlileri haline getirmek gibi reformlar, toplum hayatında devletin kontrolünü artırdı. Böylece Fransa’yı birleşik ve bütünleşmiş bir yapıya dönüştürecek temel adımlar atılmaktaydı. Napolyon giriştiği reformlarla ülkesinde prestijini büyük oranda artırdı ve buna dayanarak, 2 Aralık 1804’te kendisini imparator ilan etti. Fransa’nın Avrupalı devletlerle yürüttüğü savaşlar sonucunda yenilgiye uğraması üzerine, Napolyon 11 Nisan 1814’de imparatorluktan feragat ederken, Elbe Adası’nda ikameti zorunlu kılındı. Napolyon’un tasfiyesi sonrası bozulan Avrupa haritasını Viyana Kongresi yeniden şekillendirdi. Fransız Devrimi’nin Avrupa’daki Yansımaları 1789 Fransız Devrimi’nin ortaya çıktığı ilk dönemler itibariyle Avrupalı devletler, konuyu Fransa’nın bir iç işi olarak görmüşler, öyle ki Fransa’nın yıpranmakta olduğunu düşünerek memnuniyet duymuşlardı. Ancak devrim süreci geliştikçe, bu memnuniyet yerini kaygıya bırakmıştır. Avrupa’da hükümdarlar, Fransız Devrimi’nin getirdiği ilkelerin iktidarlarını tehlikeye düşürdüğünü, anlamakta gecikmediler. Avrupalı hükümdarları kaygılandıran en önemli noktalar, egemenliğin kaynağının ilahi olmaktan çıkartılarak ulus egemenliği anlayışının geçerli hale gelişi; laik bir düzen anlayışının benimsenmesi; çok uluslu devletlerin çıkarlarına aykırı olarak ulusçuluk (milliyetçilik) akımının, çok uluslu imparatorlukların tebaaları arasında yayılma eğilimi; geniş kitlelere yayılacak şekilde, insanların temel hakları olduğu anlayışı ve bu haklarını alma yolunda, insanların zulme direnme hakkı gibi düşüncelerdi. 1830 DEVRİMLERİ Avrupa’nın büyük ve mutlaki yönetim yanlısı devletleri, Fransız Devrimi ve devamında ortaya çıkan Napolyon savaşlarının sonucunda alt üst olan Avrupa haritasını çıkarlarına göre yeniden çizmek, devrim öncesi eski düzenleri ve hanedanlıkları yeniden kurmak amacıyla, 1815’de Viyana Kongresi’ni topladılar. Viyana Kongresi’nin aldığı bazı önemli kararlara bakarsak, Fransa’yı 1792 sınırlarına çekilmek zorunda bırakırken, Polonya’yı Rusya, Prusya ve Avusturya arasında paylaştırıyordu. Saksonya Krallığı, kuzey topraklarının büyük bir kısmını Prusya’ya vermek zorunda kaldı. Belçika ve Hollanda’nın birleştirilmesiyle Niederland adıyla yeni bir devlet kurulması, İsveç ve Norveç’in birleştirilerek İsveç - Norveç Krallığı kurulması, 22 kantondan oluşan sürekli tarafsız bir devlet olarak İsviçre’nin kurul- 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 211 ması dışında, Napolyon savaşları sonucu, tahtlarını kaybeden hükümdarlar tahtlarına iade edilmekteydi. Kongre’de alınan kararlarda İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya’nın görüşleri etkili oldu. Fransız Devrimi’nin ortaya çıkardığı ve Napolyon’un yaydığı düşüncelerin, Avrupa toplumları üzerindeki yaptığı etkiler dikkate alınmadığı gibi Avrupa haritası yeniden çizilirken milliyet, din, dil gibi unsurlar da dikkate alınmamıştı. Viyana Kongresi kararlarını yürütmek amacıyla, Avrupa devletleri iki ayrı bağlaşma kurmuşlardır. Avrupa tarihinde 1815-1830 yılları arasındaki bu döneme, Restorasyon Dönemi denilmektedir. Kutsal İttifak (26 Eylül 1815) Sürgünde bulunan Napolyon’un Fransa’ya tekrar dönmesi üzerine, Viyana Kongresi’nin oluşturduğu düzeni korumak ve nerede bir ayaklanma çıkarsa bastırmak amacıyla, Avrupa’nın üç büyük devleti harekete geçti ve Rusya, Avusturya, Prusya arasında bir bağlaşma ortaya çıktı. Kutsal İttifak adı verilen bu antlaşmanın asıl hedefi, Fransız Devrimi ve onun getirdiği düşüncelere karşı olarak, mutlakiyetçi anlayışı güçlendirmekti. Dörtlü İttifak (20 Kasım 1815) Bu ittifakın kurucusu Prens Meternich’tir. Bu yüzden Meternich Sistemi de denmektedir. Kutsal İttifak’ın, liberal düşünceleri ve hareketleri önlemekte yetersiz olduğuna inanan Prens Meternich’in girişimiyle İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya’dan oluşan dört devlet, liberal düşüncelerin yayılmasını silah gücüyle durdurmayı kararlaştırmışlardı. Osmanlı Devleti’nde ortaya çıkan Yunan isyanı nedeniyle Meternich, bu isyanın bastırılmasını ilgili devletlere teklif etmesine rağmen, Rusya ve Fransa aksine bir tutumla isyana yardım ettiler. Bir süre sonra İngiltere de isyana yardımcı ülkeler safına katıldı. Yunan isyanının uluslararası bir durum alıp (20 Ekim 1827) Navarin’de Osmanlı donanmasının bu devletlerce yakılmasıyla beraber, Viyana Kogresi’nin imzacı devletleri, kendi imzalarını çiğnemiş ve ulusçu bir hareketi desteklemişlerdi. Kutsal İttifak’ta büyük bir çatlak oluşmuştu. 1830 Fransız Devrimi ise son darbeyi vuracaktır. Ulusçuluk ve özgürlük temelindeki liberal fikirler sadece siyasal alanda kalmayıp, dinsel ve ekonomik alanlarda da yayılarak, Avrupa toplumlarının düşünce yapısını bütünüyle değiştirmişti. 1815’te başlayan Viyana Sistemi, Fransa’da patlak veren 1830 olaylarına kadar sürdü. Kurulan Viyana Sistemi’ne karşı doğan 1818-1822 arasındaki ilk liberal tepkiler, bastırılabilmişse de, 1830 Temmuz’unda Fransa’da gelişen yeni bir devrim hareketi dalga dalga diğer Avrupa devletlerine de sıçrayarak, Restorasyon Dönemi’nin kapanmasını sağlamıştır. Fransa’da Devrim (1830) ve Sonuçları 1814’de tahta çıkan XVIII. Louis ile birlikte Fransa’da, anayasa da yürürlüğe girmiş ve meşruti monarji rejimi kurulmuştu. Ancak kral parlamentoya tamamen hakim durumdadır. Seçmen olabilmek ve seçilmek için, yurttaşların yüksek düzeyde vergi ödemiş olma şartı nedeniyle, parlamentonun Millet Meclisi kısmına ancak varlıklılar girebiliyordu. Senato ise tamamen kralın atadığı kişilerden oluşmaktaydı. Kısa sürede ülkenin yönetimi, asillerin ve kral taraftarlarının eline geçmişti. Kişi hak ve özgürlükleri zaman içinde ortadan kaldırılırken, özgür olması gereken basına da sansür getirildi. XVIII. Louis’in ölümü sonrası tahta 212 Genel Uygarlık Tarihi çıkan X. Charles, mutlaki yönetimden yanaydı. Özgürlükleri her gün daha da sınırlamaya yöneldi. Liberaller ise her gün daha da güçlendiler. Fransa’nın Cezayir’i işgalini fırsat gören X. Charles 25 Temmuz 1830’da yayınladığı emirlerde, basına yeni sınırlamalar getirirken, seçmen sayısını 100.000’den 25.000’e indirmekteydi. Kral tarafından meclis dağıtılmakta ve yeni seçimlere gidilmekteydi. Kral, parlamentoda bulunan sınırlı, liberal muhalefeti de tamamen ortadan kaldırmaya yönelmişti. 27 Temmuz 1830’da Paris sokaklarında ayaklanma başladı. Liberallerin cumhuriyet yanlılarınca başlatılan bu harekete, öğrenciler, gazeteciler, işçiler ve nihayet halk katıldı. 3 gün süren çarpışmalar sonucunda liberal milletvekillerinin kurduğu Yürütme Konseyi tarafından, X. Charles’in tahttan indirildiği ve yerine I. Louis Philippe’nin kral olduğu ilan edildi. Anayasa demokratik ilkelere göre değiştirilirken, kralın Fransa Kralı yerine Fransızların Kralı olduğu belirtilmekteydi. Böylece liberaller Fransa’da yönetime hakim oldular. Fransa’da ortaya çıkan ilk kıvılcım bütün Avrupa’yı sardı. Olaylar ilk olarak Belçika’ya sıçradı. Viyana Kongresi’nin, dil, din, milliyet vb. unsurları dikkate almaksızın, birleştirdiği Belçika ve Hollanda’nın, yeni kralı Hollandalı I. Wilhelm olmuştu. I. Wilhelm’in uygulamaları ve iki halk arasındaki farklar nedeniyle, özellikle Belçikalılar huzursuzdular. 25 Ağustos 1830’da Belçika’da hem liberal hem de ulusçu bir hareket patlak verdi. Gelişen olaylar sonucu, 4 Ekim 1830’da bağımsızlığını ilan eden Belçika, Hollanda’dan ayrılarak tarafsız ve bağımsız bir devlet olarak uluslararası alandaki yerini aldı. Polonya’da, Ruslara karşı başlatılan (Kasım 1830) bağımsızlık hareketi başarıya ulaşamadı. İtalya coğrafyasında 1831’de Modena, Bologna ve Papalık devletlerinde ortaya çıkan liberal nitelikteki ayaklanmalar sonucu, buraları yöneten hükümdarlar kaçmak zorunda kaldıysa da, Mart 1831’de Avusturya bu ayaklanmaları sertçe bastırdı. Kaçan hükümdarları tekrar tahtlarına çıkardı. 1830 devrimlerinin etkisi bazı Alman prensliklerinde de hissedildi. Saksonya, Baden, Hesse-Kassel, Brunswick vb. devletlerde hükümdarlar nispeten liberal anayasaları kabul ettiler. Prusya’da ve diğer Alman prensliklerinde liberal hareketler bastırılmışsa da, Alman devletleri için 1834’de gümrük birliğinin ilanıyla, ileride Alman birliğinin kurulması noktasında önemli adımlar atılmıştır. Portekiz’de 1834’de Don Pedro’nun tahta çıkışıyla liberal hareket başarıya ulaşırken, İspanya’da 1834’de liberal bir anayasa ve meşruti bir yönetim yürürlüğe girdi. İngiltere’de 1830 Devrimlerinin etkisi reformist bir şekilde görüldü. 1832’de yeni bir seçim kanunu kabul edilerek, seçmen sayısı artırıldı. Böylece 1830 devrimleri İngiltere’de daha iyi bir demokrasi yolunda, bir adım daha atılmasını sağladı. 1848 DEVRİMLERİ Avrupa’da 1815-1830 yılları arasında görülen sosyal, ekonomik, siyasi, düşünsel, sınıfsal değişme ve gelişmeler, 1830 Devrimleri ile yeni bir güç ve ivme kazanırken, bütün Avrupa’yı temelden etkileyecek yeni bir devrim dalgasının da ortaya çıkışını sağladı. Bu yeni devrimler ve devrim hareketleri süreci, 1848 Devrimleri adıyla tanımlanmıştır. 1848 Devrimleri, liberalizmin yanında ulusçuluk ve sosyalist akımlarının da doğuşunu sağlamaktaydı. Avrupa’da ortaya çıkan devrimler ve devrim hareketleri sonucu, burjuvazi sınıfı pek çok hak ederken, toplumun çoğunluğunu oluşturan diğer sınıflar açısından pek önemli gelişmeler sağlanamamıştı. Özellikle seçme ve seçilme konusunda sınırlamalar bu çoğunluk için hala devam etmekteydi. Oysaki Sanayi Devrimi sonrasında güçlü bir şekilde ortaya 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 213 çıkan yeni bir sınıf doğmuştu. Bu yeni sınıf işçi sınıfıydı. Bu yeni sınıfın haklarını savunmak için güçleri oranında yönetimde ve iktisadi hayatta söz sahibi olabilmek adına, Avrupa’da bu sınıfın temsilcisi sosyalist partiler kurulmağa başladı. 1830’dan sonra gelişen sosyalist düşüncelerin etkisi altında, burjuvazi de daha liberal reformlar istemeğe başladı. Öte yandan İtalya ve Almanya kaynaklı, ulusçuluk anlayışı temelinde, liberal istekler 1848 devrimlerini doğmasına neden oldu. İlk devrim niteliğinde hareket, Viyana Kongresi’nin oluşturduğu 22 kantonlu İsviçre’den geldi. Kantonların çoğunda halk, 1830’lardan itibaren mevcut mahalli oligarşilerin yönetiminden kurtulmak, merkezi ve demokratik bir idare kurmak için çaba harcıyordu. Bu kantonların anayasalarında yapılan değişikliklerle haklar konusunda genişleme sağlanmışsa da, kantonlar arasındaki mezhep farklılığı, liberal eğilimlerin daha da gelişmesine izin vermemişti. Liberal kantonlar, karşılarında bulunan Katolik 7 kantondan oluşan birliğe karşı zafer kazandılar. 1848’de Amerikan Anayasası örnek alınarak hazırlanan ve günümüz İsviçre’sinde de halen yürürlükte olan bu anayasa, tamamen liberal ve özgürlükçüydü. İsviçre’deki bu devrimsel nitelikteki hareketin bütün aşamaları tüm Avrupa’da liberaller ve sosyalistler tarafından dikkatle izlenmişti. İsviçre’deki bu hareket 1848 Devrimleri’nin ilk işareti gibi gözükürse de, Avrupa’yı sarsan 1848 Devrimleri, ilk olarak yine Fransa’da başladı. İhtilalin patlak vermesinde liberallerin ve sosyalistlerin yanı sıra, Kral Louis Pilippe’nin izlediği politikalar da etkili olmuştur. Kral, aristokrasinin yerine, yeni bir güç odağı olarak burjuvazinin aldığını fark ederek bu kez iktidarını burjuvaziyle işbirliğine dayandırmıştı. Buna karşın ortaya güçlü bir şekilde çıkan işçi sınıfının temsilcileri, az ücret, fazla çalışma saatleri, sağlıksız ortamlarda çalışma, kadın ve çocukların çalıştırılması gibi noktalarda işçi sınıfının sorunlarını gündeme getirmekteydiler. Toplumsal ve yönetsel anlamda taleplerine uygun değişimlerin yapılması gerektiğini cumhuriyet taraftarları da desteklemekteydiler. Ilımlılar ve liberaller de mevcut durumdan hoşnut değillerdi. Kral, kendisine yönelik muhalefete karşı tutumunu sertleştirme yolunu seçerek, giderek liberal görüşlerinden vazgeçmeğe başladı. Bu çerçevede kişi hakları, düşünce ve basın özgürlükleri kısıtlanırken, yazarlar ağır cezalara çarptırıldı. Gündeme gelen işçi sınıfının taleplerini dikkate almak yerine, giderek şahsi iktidarını güçlendirmeye yöneldi. Bu durum 22 Şubat 1848’de bir devriminin doğuşuna neden oldu. 24 Şubat 1848’de kral istifa etmek zorunda kaldı. 21 yaşını dolduran bütün Fransızların oy hakkı kazanmasıyla, Fransa’da 250.000 civarındaki seçmen sayısı, 9 milyonu aşacak şekilde genişledi. Ölüm cezası kaldırıldı, esir ticareti yasak edildi. Bunlar gittikçe kuvvetlenen sosyalistleri tatmin etmedi. Yeniden karışıklıklar çıkmasına neden olduysa da, yeni bir meclis kuruldu. Yeni kurulan meclis, Fransa’da II. Cumhuriyeti ilan etti. Aralık 1848’de, yapılan seçimi kazanan, Louis Napolyon cumhurbaşkanı seçildi. 1848 Devrimi ve Avrupa Fransa’da ortaya çıkan bu son devrim etkisini diğer Avrupa ülkelerinde de gösterdi. Avusturya - Macaristan İmparatorluğu, Meternich ve onun sistemine karşı, halk isyanı patlak vererek, ayaklanma yeni bir meclisin kurulmasıyla sonuçlandı. Feodal nitelikteki vergiler kaldırıldı, eşitlik ilân edildi. Meternich istifa etti. Macarlar ayrı bir hükümet kurdular. Fakat Rusya’dan yardım alan Avusturya, kanlı bir şekilde Macar İhtilâlini bastırarak, yeniden Macaristan’ı Avusturya’ya bağladı. 1848 Devrimi İtalya’da da liberal bir hareket olarak başlamış ve ulusal birlik hareketine dönüşmüştür. Piyemonte Kralı Charles-Albert önderliğinde Ocak 1848’de Kanton: bir ülkenin, idari ya da sınırsal alt birimlerinden her birine verilen addır. Örneğin bu bir coğrafi bölge ya da bir eyalet olabilir. 214 Genel Uygarlık Tarihi başlatılan hareket, Sicilya Krallığı’nda da etkisini gösterdi. Sicilya’ da bir anayasa kabul edilerek, iki meclisli bir parlamento kuruldu. Avusturya’ya karşı bir başka ayaklanma da Lombardiya’nın merkezi olan Milano şehrinde ortaya çıktı. Piyemonte Kralı Charles-Albert, Mart 1848’de İtalya kralı ilan edildi. Ancak Avusturya’nın İtalya ordusunu iki kez yenilgiye uğratmasıyla hareket başarıya ulaşamadı. Almanya’da ise Alman birliğini kurmak için başlatılan hareket, Berlin’de halk isyanına neden oldu. Alman birliğini sağlamak amacıyla, kurulan meclis yeni bir anayasa için çalışmalara başladı. 28 Mart 1849’da kabul edilen yeni anayasa ile Alman birliği konusunda, önemli bir adım atılmış oldu. Fakat Avusturya’nın baskısı, burada da kendisini gösterdiği için Alman birliği idealinin gerçekleşmesi bir süre daha ertelenmek zorunda kalmıştır. Yeni anayasaların yapıldığı Alman şehir devletlerinde daha demokratik yönetimler kuruldu. İngiltere’de ise işçiler, daha geniş haklar için harekete geçtilerse de başarıya ulaşamadılar. Avrupa’ya yayılan 1848 Devrim hareketlerinin genel olarak sonuçlarını incelediğimizde, ilk olarak Fransa’da önce cumhuriyet ve bir süre sonra da bir imparatorluk rejimi kurulduğunu görüyoruz. İtalya, Prusya, Hollanda ve Belçika’da krallar yurttaşlarına bir takım haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmışlardır. Almanya ve İtalya siyasal birliklerini oluşturma yolunda önemli kazanımlar elde etmişlerdir. Liberal yönetim anlayışı yanında, ulusçu ve sosyalist akımlar Avrupa’da ağırlık kazanırken, mutlaki rejimler ya meşruti monarşiye dönüşmek zorunda kalmışlar ya da büyük oranda yıpranmışlardır. Avrupa’da 1848 Devrimleri’nin doğuşunda, Amerikan-Fransız Devrimleri ve 1830 Devrimleri’ndeki özgürlükçü ve ulusçuluk temelli siyasal yaklaşımlar dışında, yeni bir siyasal faktör olarak hangi unsur etkili olmuştur? 3 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 215 Özet Sanayi Devrimi’ni doğuran etmenleri ve yeni bir dünyanın oluşumundaki rolünü değerlendirmek. Tarihsel, sosyal ve ekonomik gelişmeler gibi faktörlerin ilk kez İngiltere’de uyumlu birlikteliği sonucu 17. yüzyılda, Sanayi Devrimi’nin doğması mümkün olmuştur. 18. yüzyılın ortalarından itibaren buharın bir enerji kaynağı olarak kullanıma girişi, yeni buluşların birbirini zincirleme bir reaksiyon şeklinde izlemesi, teknolojik alanda büyük bir dönüşümü gerçekleştirdi. Makineleşme ve fabrikalaşma, sanayileşme öncesi üretim faaliyetleriyle karşılaştırıldığında, olağanüstü büyük miktarlarda mamul mal üretimini sağladı. Üretimdeki olağanüstü sonuçlar, ekonomik organizasyonlarda yeni metotlar kullanımına ve uluslararası pazarlar için üretim gibi etkenler ise uluslararası siyasal ilişkilerde yapısal bir dönüşüme yol açtı. Burjuvazi ve işçi sınıfları sanayileşme sürecini takip eden ülkelerde, siyasal ve toplumsal yapıda belirleyici ve güçlü birer sınıf olarak ortaya çıktılar. 19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Avrupa, 18. yüzyılın ortalarına kadar varlığını sürdüren, Ortaçağ kurumları ve toplumsal yapılanmasından tamamen kopmuş, farklılaşmıştır. Amerikan Devrimi’ni hazırlayan şartları ve sonuçlarını tartışmak. Amerika Kıtası’nın keşfi sonrası Avrupalı sömürgeci ülkeler, Amerika Kıtası’nda, gerek güney ve gerekse kuzeyde koloniler oluşturdular. İngiltere kökenli göçmenlerin oluşturduğu 13 koloni halkı, dini inançlarının da etkisiyle, eşitlik ve doğuştan özgür oldukları gibi liberal düşüncelere sahiptiler. Bu yüzden Yeni Dünyada da, buna uygun bir yönetim tarzını oluşturmuşlardı. Sahip oldukları bu anlayış onlarda, kuruluşlarından itibaren, özerk devlet olma düşüncesini beslemiştir. Kuruluşlarından itibaren, 13 kolonide yaşayan göçmen halk ile İngiltere arasında bir vergi sorunundan doğan anlaşmazlık nedeniyle gerilim, çatışmaya dönüşmüştür. Yaşanılan mücadele süreci, 1783’te İngiltere’nin Amerika Birleşik Devletleri’nin bağımsızlığını kabul etmesiyle sonuçlandı. Diğer önemli bir sonucu da Fransız Devrimi’ni etkilemesidir. Fransızlar, bir halkın özgürlükleri ve haklarını korumak için kendi kralına karşı gelerek, despotizme karşı yapılan mücadeleyi kazandıklarını görmüşlerdi. Fransız Devrimi’ni doğuran nedenleri, devrimin aşamalarını ve uygarlık tarihi açısından önemi ni açıklamak. 1789 Devrimi’ne kadar geleneksel olarak Fransa, Mutlak Monarşi anlayışıyla yönetilmekteydi. Ancak özellikle Fransız düşünürleri mutlak monarşi anlayışını tartışılır hâle getirmişti. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Fransa’nın içine düştüğü mali bunalım, yükselen bir sınıf olarak burjuvazinin siyasal sistemde temsil talepleri ve ekonomik yaşamdaki Ortaçağ yapılanmalarının dayattığı sınırlamalardan kurtulmak istemeleri, Fransa’da bir devrim için gerekli alt yapıyı hazırlamıştı. Amaç Fransa’da kralın yetkilerini sınırlamak ve Fransız halkının özgürlüklerini ve haklarını yazılı bir belgeye geçirmekti. Kral’ın isyan kabul ettiği bu hareketi bastırmak için askeri kuvvet toplaması, Paris’te gergin bir ortam doğurmuştu. Meclisin dağıtılacağı söylentileri üzerine 13 Temmuz 1789’da Paris şehrinin yönetimi devrim yanlılarının eline geçti. Paris dışındaki pek çok kentte halk, asillerin şatolarına hücum ederek şehirlerin yönetimini ellerine geçirdiler. Kurucu Meclis son olayları etkisiyle, 4 Ağustos 1789’da asiller ve ruhbana ait feodal hak ve imtiyazlarını kaldırdı. Böylece, eşitsizlik üzerine kurulu feodal sistem ve mutlakiyetçi yönetim anlayışı, Fransa’da ortadan kaldırılıyordu. Kurucu Meclisin, Amerikan Bağımsızlık Bildirisi’nden de esinlenerek 26 Ağustos 1789 tarihli yurttaşların temel hak ve özgürlüklerini belirten “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisini” yayınlaması, uygarlık tarihi açısından bakıldığında özel bir önem arz etmektedir. İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin etkisi ve önemi, diğer benzer belgelerden, çok daha büyük olmuş ve getirdiği ilkeler tüm dünyada evrensel değerler olarak kabul edilmiştir. 1789 Fransız Devrimi’nin, doğurduğu evrensel sonuçlar nedeniyle, Yeniçağ’ı kapatıp Yakınçağ’ı başlattığı kabul edilmektedir. 1 2 3 216 Genel Uygarlık Tarihi 1830 Devrimleri’ni hazırlayan şartları, 1830 Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa ülkelerini nasıl etkilediğini kavramak. Fransa’da ortaya çıkan ilk kıvılcım bütün Avrupa’yı sardı. İlkin olayların sıçradığı Belçika bağımsız bir devlet hâline geldi. İspanya ve Portekizde 1834’de liberal hareketler başarıya ulaşırken, 1831’de Polonya’da ve İtalya coğrafyasındaki şehir devletlerinde doğan liberal nitelikteki ayaklanmalar, Rusya ve Avusturya tarafından sert bir şekilde bastırıldılar. Alman prensliklerinde ortaya çıkan liberal hareketler bastırılmıştı. Ancak 1830 Devrimleri açık bir şekilde, Fransız 1789 Devriminin siyasal yönetim, birey hak ve özgürlükleri, ulusçuluk, laiklik, hukuk devleti gibi kavramlarının ve özgürlük anlayışının, bu ulusların zihinlerde önemli bir yer edindiğini göstermekteydi. 1848 Devrimleri’ni doğuran şartları ve sonuçlarını tanımlamak. 1848 Devrimi de yine Fransa’da başladı. Devrimin patlak vermesinde liberaller ve sosyalistler kadar, Kral Louis Philippe’nin izlediği politikalar da etkili olmuştur. Kral, iktidarını burjuvaziye dayandırmıştı. Az ücret, fazla çalışma saatleri vb. sorunları bulunan işçi sınıfının, yeni bir devrim yapılması gerektiği konusundaki düşüncelerini, cumhuriyet taraftarları da paylaşmaktaydılar. Ilımlılar ve liberallerde durumdan hoşnut değildiler. Kral’ın kendisine yönelik muhalefet arttıkça tutumunu sertleştirmesi, 22 Şubat 1848 Devrimi’nin doğuşuna neden oldu. 24 Şubat 1848’de kral istifa etmek zorunda kaldı. Gerek demokratik ve gerekse insan hakları bakımından II. Cumhuriyeti ilan etti. Aralık 1848’de, yapılan seçimi kazanan, Louis Napolyon cumhurbaşkanı seçildi. Fransa’da gerçekleşen son devrim etkisini diğer Avrupa ülkelerinde de gösterdi. İtalya, Prusya, Hollanda ve Belçika’da krallar uyruklarına bir takım haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmışlardır. Mutlaki rejimler ya meşruti monarşiye dönüşmüş ya da büyük oranda yıpranmışlardır. 4 5 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 217 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi, İngiltere’de Sanayi Devrimi’ni hazırlayan nedenlerden değildir? a. İngiltere’nin kömür ve demir gibi yeraltı kaynakları bakımından zengin oluşu b. Büyük çaplı yatırımlara yönelebilecek sermaye birikiminin sağlanması c. İngiliz parlamentosunun, serbest ticaret ve girişimciliği desteklemesi d. İngiltere’de makineleşme için ilk buluşları gerçekleştiren eğitimli mühendislerin sayıca artmış olması e. Sanayide buhar gücünün kullanımına yönelik teknik gelişmeler olması 2. Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi’nin sonuçlarından biri değildir? a. Aile içi üretim birimlerinin artışı b. Sanayi mallarında büyük çaplı üretim artışları c. Kentlerde nüfusun yoğunlaşması d. Yeni pazarlar elde etme yönünde, uluslararası rekabetin artışı e. Ekonomik faaliyetlerin, uluslararası pazarlara yönelmesi ve giderek ihtisaslaşması 3. Aşağıdakilerden hangisi, Amerikan Devrim süreci içerisinde, fiilen önemli bir rol oynamamıştır? a. George Washington b. Thomas Jefferson c. Benjamin Franklin d. Jean-Jacques Rousseau e. John Adams 4. Aşağıdakilerden hangisi, 1789 Fransız Devrimi’ne yol açan faktörlerden biri değildir? a. Napolyon’un Fransa içersinde giderek nüfuz kazanması b. Burjuvazinin güçlenmesi c. Amerikan Bağımsızlık Hareketi’ne Fransa’nın desteği d. Fransa’nın sınıfsal ayrıcalıklara dayalı bir toplumsal yapıya dayanması e. Fransa Kralı olan XVI. Louis ile karısı MarieAntoinnette’in kişisel harcamaları 5. 1789 Fransız Devrimi’ni kronolojik olarak başlatan olay aşağıdakilerden hangisidir? a. Kral tarafından Etats Généraux (eta jenero)’un toplanması b. Burjuvazinin güçlenmesi c. XVI. Louis’in Paris’ten kaçma girişimi d. XVIII. Louis’in tahta çıkışı e. Maliye Bakanı R. Jacques Turgot’un uyguladığı mali tedbirler 6. Aşağıdakilerden hangisi düşünceleriyle Fransız Devrimi’ne ilham veren düşünürlerden biri değildir? a. Voltaire b. Montesquieu c. Jean-Jacques Rousseau d. Charles Dickens e. Diderot 7. Aşağıdakilerden hangisi, Fransız “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi”nde yer almaz? a. Egemenlik ulusundur. b. Kanunsuz suç olmaz. c. Çocuk hakları bakımından, çocukları ebeveynleri temsil eder. d. İnsanlar, özgür ve haklar bakımından eşit doğarlar. e. Özgürlük, başkasına zarar vermeyen her şeyi yapabilme gücüdür. 8. Aşağıdakilerden hangisi, 1789 Fransız Devrimi’nin yaydığı ve Avrupalı devletlerce tehlikeli olarak kabul edilen düşüncelerden biri değildir? a. Ulus egemenliği b. Sosyal devlet anlayışı c. Laiklik d. İnsan Hakları e. Ulusçuluk 9. Aşağıdakilerden hangisi, Avrupa’da gerçekleşen 1830 ve 1848 devrimlerinin sonuçlarından biri değildir? a. Liberal akımların güçlenmesi b. Sosyalist akımların güçlenmesi c. Mutlak monarşi yanlılarının güçlenmesi d. Ulusçuluk akımının güçlenmesi e. Anayasal taleplerin güçlenmesi 10. Günümüz dünyasının kabul ettiği değerler açısından, aşağıdakilerden hangisinin, 19. yüzyıl öncesi Avrupa’sında var olduğu söylenebilir? a. Siyasal, toplumsal eşitsizlik b. Ulus egemenliği c. Eşitlik d. İnsan hakları e. Anayasa 218 Genel Uygarlık Tarihi Okuma Parçası Zaman ile Makine Zaman hepimiz biliyoruz çok yeni bir bulgudur. ...Sanayiciliğin bir yan-ürünüdür... Zaman bizim acımasız yöneticimizdir. Birbirini kovalayan akreple yelkovanı sürekli izleriz. İzlememiz gereklidir. Yetişilecek trenler, basılacak kartlar, belirlenmiş dönemler içinde yapılacak görevler, bir anlık ayrımlarla kırılan rekorlar, hızı ayarlayan, uyulması gerekli makineler vardır. Zamanın en küçük birimlerinin bilinci içindeyiz artık... Zamanın en çok vurgulandığı bir başka yer de fabrikadır, bürolarıyla birlikte bir fabrika. Fabrikaların amacı belirli bir zaman içerisinde belirli bir sayıda mal yapmaktır, varlıkları buna dayanır. Eski zanaatçı kendine uyduğunca çalışırdı; bu nedenle de ısmarladıkları mal için tüketicileri genellikle uzun süre bekletirdi... Fabrika işçisi (büroda çalışan da gerekli değişikliklerle) zamanı küçük birimlerine değin bilmek zorundadır. Elişi çağında ise dakikalarla saniyelerin bu denli bilincine varma zorunluluğu yoktu. Zaman bilincimiz öylesine yoğun bir dereceye vardı ki, yolculuklarımız bizi dünyada insanların dakikalarla saniyelerle ilgilenmediği bir köşeye götürdüğünde çok sıkıntı çekeriz. Sözgelimi Doğu’nun zaman kavramından yoksunluğu, belirli yemek- zamanlarına, düzenli tren-saatlerine alışmış bir kimseye ilk anda çok korkunç gelir. Modern bir Amerikalı ya da İngiliz için bekleme psikolojik bir işkencedir. Bir Hintli boş saatleri boyun eğerek, üstelik hoşnutlukla, karşılar. Bir şey yapmama sanatını yitirmemiştir o... Tıpkı eski Yunanlılara olduğunca. Sanayi -öncesi bir dünyada yaşayan kişiler için zaman ağır ağır, yavaş yavaş ilerler; dakikalara aldırmazlar bile, bunun için de güzel bir nedenleri vardır, dakikaların var olduğu bilinci verilmemiştir onlara çünkü. Bu da bizi açık bir paradoksa götürür. Zamanın -saatli çalışmakla, trenlerin kalkış-varış saatleriyle, makinelerdeki devimlerle ölçülen zamanın- en küçük bölümlerinin titizlikle bilincindeki sanayileşmiş insanoğlu daha geniş bölümlü eski zaman bilincini büyük ölçüde yitirmiştir. Bizim bildiğimiz zaman yapma, makineyapımı zamandır. Güneşle ayla ölçülen, doğal uzay zamanı üstüne hemen hiç bilgimiz yok. Sanayi öncesi insanları zamanı günlük, aylık, mevsimlik ölçütler içinde düzenli gidişlerle bilirlerdi. Güneşin doğuşu, öğle, güneşin batışını, dolunay ile yeniayı, gündönümünü, İlkbaharla yazı, sonbaharla kışı bilirlerdi. Sanayileşme ile kentleşme tüm bu düzeni değiştirmiştir. Kentliler güneşin gökyüzündeki günlük devinimini fark etmeden, ayla yıldızları hiç görmeden yaşayabilirler. Bizim Samanyolumuz Broadway ile Piccadilly’dir; takımyıldızlarımız ise neon tüpleri içinde belirlenir. Mevsim değişimleri bile kentlileri pek az etkiler. Yapma bir evrenin, doğa dünyasından büyük ölçüde ayrılmış bir evrenin, kişileridirler onlar. Yeni bir bilinçlenme içindeyiz, ancak eski bilincimize mal olmuştur bu bilinçleniş. Kaynak: Huxley, A. (1980). Denemeler, (çev. A. Usluata), Assos Yayınları, İstanbul. s.116-118. Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Sanayi Devrimi’nin İngiltere’de Doğuş Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Sanayi Devrimi’nin Sonuçları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Bağımsızlık Savaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Fransız Devrimi’nin Düşünsel ve Sosyoekonomik Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Devrimin Başlangıcı ve Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise Düşünsel Nedenler konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi (26 Ağustos 1789)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Fransız Devrimi’nin Avrupadaki Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “1830 Devrim Hareketlerinin Sonuçları ve 1848 Devrimlerinin Sonuçları” konularını yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Fransız Devrimi, 1830 Devrimleri ve 1848 Devrimleri” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. Ünite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi 219 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Sanayi Devrimi ilk kez İngiltere’de doğmuştur. Tarihsel olarak bir İngiliz Parlamentosu’nun varlığı, diğer ülkelere göre, İngiltere’yi demokratik haklar ve gelişmeler bakımından daha avantajlı kılmaktaydı. Çünkü Parlamento kapitalist gelişimi ve serbest ticareti destekleyici bir unsur olurken, bir ada devleti olan İngiltere coğrafi şartları nedeniyle, özellikle 16. yüzyıldan itibaren denizcilik ve ticaret bakımından dünyanın en güçlü ülkesiydi. Denizlerdeki üstünlüğü onu denizaşırı ülkelerde sömürgeler elde etmeye yöneltmişti. Sömürgecilik vasıtasıyla büyük servetlere (kapitale) sahip bir burjuva sınıfı İngiltere’de doğmuştu. Öte yandan İngiltere’de sanayi devrimi arifesinde gerekli iş gücünü (işçi sınıfı) oluşturacak nüfus da kentlerde yoğunlaşmış durumdaydı. Geniş ölçekli İngiliz denizaşırı ticaretinin karşılaştığı gerek ham madde ve gerekse mamul mal ihtiyacına yönelik talep baskısı, İngiliz müteşebbisleri yeni üretim metotlarını aramaya yönlendirmesi, üretimde yeni teknolojik arayışları ve iyileştirmeleri sağladı. Sıra Sizde 2 Amerikan Devrimi arifesinde, koloniler daha ilk kuruluşlarından itibaren demokratik temsil esasına bağlı yasama organlarına ve yazılı bazı özgürlük belgelerine sahiptiler. Kolonilerle İngiltere arasında devrim sürecini başlatan olaylar da, demokratik yaşamın temel unsuru olan temsil ilkesinden doğmuştur. Kolonicilere göre, temsil edilmeksizin vergilendirme kolonilerin özgürlüğünü ortadan kaldırmaktaydı. İngiliz Parlamentosu’nda, koloniler halkı seçilmiş üyeleriyle temsil edilmedikçe, kolonilere yönelik alınan kararlar geçerli değildi. Nitekim koloniciler temel siyasal yaklaşımlarını, bir siyaset belgesi olan 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nde “Yöneticiler, yönetme gücünü yönetilenlerin onayından alırlar.” ifadesiyle açıklamışlardır. Uygarlık tarihi bakımından çağdaş dünyamızı da şekillendiren bir değer olarak, “Egemenliğin kaynağı ulustur” ya da başka bir deyişle, “Hâkimiyet milletindir” ifadelerinde, Amerikan Devrimi’ni başlatan temel siyasal anlayışı bulmak mümkündür. Sıra Sizde 3 Sanayi Devrimi sonucu, Avrupa ülkelerinde toplumlar yeniden yapılanırken, kentlerde ve fabrikalarda yoğunlaşan işçiler, yeni bir sınıf olarak ortaya çıkmaktaydı. Siyasal gelişmeler ve devrimler, Avrupa insanının düşünce yapısını, özgürleşmeye ve demokratikleşmeye yönelik olarak, radikal bir dönüşüme uğrattı. Bu demokratik gelişmeler, bir yandan burjuvaziyi güçlendirirken, bir yandan da oluşan işçi sınıfının taleplerini ortaya çıkardı. Ücretler, çalışma saatleri, daha sağlıklı ortamlarda çalışma gibi konularda işçilerin iyileştirme istekleri, Avrupa’da sosyalist partileri doğurdu. İtalya, Almanya ve Macaristan’da ulusçuluk anlayışı temelinde, Prusya, Hollanda ve Belçika’da ise vatandaşlarının krallarından haklar talepleri şeklindeki liberal istekler, Fransa ve İngiltere de ise sosyalistlerin talepleri şeklinde başlayan istekler, 1848 devrimlerini doğurdu. Yeni bir siyasal unsur olarak işçi sınıfı doğmaktaydı. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Armaoğlu, F. (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789- 1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Aster E. Von. (2004). Fransız İhtilâli’nin Siyasi ve Sosyal Fikirleri, (haz. Şennur Şenel), Phoenix Yayınları, İstanbul. Aulard, A. (1987). Fransa İnkılâbının Siyasi Tarihi, cilt I,(çev. Nazım Poroy), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Clough, S. B. (1965). Uygarlık Tarihi, (çev. Nihal Önol), Varlık Yayınları, İstanbul. Deane, P. (1988). İlk Sanayi İnkılâbı, (çev. Tevfik Güran), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. Gray W. ve R. Hofstader. Amerikan Tarihinin Ana Hatları, (Baskı yeri yoktur.) Hobsbawm, E.J. (2003). Sanayi ve İmparatorluk, (çev. A. Ersoy), Dost Yayınları, Ankara. Huxley, A. (1980). Denemeler, (çev. A. Usluata), Assos Yayınları, İstanbul, s.116-118. McNeill, W. H. (2003). Dünya Tarihi, (çev. Alâeddin Şenel), İmge Kitabevi, İstanbul. Musulin, J. (1983). Hürriyet Bildirgeleri, (çev. Necmi Zeka), Belge Yayınları, İstanbul. Sarıca, M. (1980). Siyasal Tarih, Filiz Kitabevi, İstanbul. Sarıca, M. (2000). 100 Soruda Fransız İhtilali, Gerçek Yayınevi, İstanbul. Uçarol, R. (1985). Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, İstanbul. Üçok, Ç. (1980). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. Yeliseva N.V. ve A. Z. Manfred (1978). Yakın Çağlar Tarihi, (çev. Ö. İnce-E. Tuncalı), Konuk Yayınları, İstanbul. 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; I. Dünya Savaşı’nın tarihsel kökenlerini açıklayabilecek, I. Dünya Savaşı sonunda galip devletlerin paylaşım hırslarının, yeni bir savaşın tohumlarını nasıl attığını tartışabilecek, I.Dünya Savaşı’ndaki benzer hatalardan ders alınmamasının dünyayı II. Dünya Savaşı sonrasında da nasıl kutuplaşmaya götürdüğünü kavrayabilecek, II. Dünya Savaşı sonrasında artan bağımsızlık savaşlarını ve sona eren sömürge imparatorluklarını kavrayabilecek, Küreselleşmenin nasıl ve ne şekilde ortaya çıktığını, dünyayı nereye yönelttiğini tartışabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • I. Dünya Savaşı • Mondros Ateşkes Antlaşması • Sevr Antlaşması • Türk Kurtuluş Savaşı • II. Dünya Savaşı • Nazizim • Faşizm • Küreselleşme İçindekiler Genel Uygarlık Tarihi 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi • I. DÜNYA SAVAŞI VE SONUÇLARI (1914-1918) • I. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GELİŞMELER • II. DÜNYA SAVAŞI • II. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GENEL DURUM • 21. YÜZYIL VE KÜRESELLEŞME GENEL UYGARLIK TARİHİ I. DÜNYA SAVAŞI VE SONUÇLARI (1914-1918) I. Dünya Savaşı, 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında meydana gelen olay ve gelişmelerin bir sonucudur. Bu bakımdan nedenlerini bu dönemde aramak gerekir. Nitekim 1815 yılında Viyana Kongresi ile Avrupa’ya, geniş anlamı ile dünyaya, yeni bir statü getirilmiş ve buna göre de güçler dengesi kurulmuştu. Ancak 1860-1861 arasında İtalyan Krallığı’nın 1871’de de İtalyan Birliği’nin kurulması, her şeyden önce 1815 Viyana Kongresi ile çizilmiş bulunan Avrupa’nın siyasi haritasını ve güçler dengesini büyük ölçüde değiştirdi. Bu süreçte bir başka gelişme de Prusya’nın 1870 Sedan Savaşı’nda Fransa’yı yenmesiydi. Yaşanan bu olay 19. yüzyılın ikinci yarısından sonraki dünya politikasının gidişini kesin çizgilerle değiştirdi. Çünkü Sedan Savaşı, Alman Birliği’nin kuruluşunu gerçekleştirdi, Almanya’ya Avrupa’da (dolayısıyla dünyada) üstün bir yer ve bu arada Alsas-Loren (Alsace-Lorreine)’i kazandırdı. Buna karşılık Alman-Fransız ilişkilerinde derin uçurumlar yarattı. Ayrıca bu süreçte Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya arasında çıkan 1877-1878 Savaşı sonucunda yapılan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları Balkanlarda üç yeni bağımsız devlet daha ortaya çıktı: Sırbistan, Karadağ ve Romanya. Yine bu savaşın bir sonucu olarak 1908’de Bulgaristan, Balkan Savaşları sırasında da Arnavutluk bağımsızlığını ilan ederek bu devletlere katıldı. Böylece ulusçuluk ve bağımsızlık hareketleri ile siyasi gelişmelerin sonucunda 19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başlarında, daha sonra Avrupa vedünya siyasetinde önemli roller oynayacak yeni bağımsız devletler Avrupa güçler dengesinin yeni unsurları olarak ortaya çıktı. Bunlar da, Viyana Kongresi ile kurulmuş olan Statüko’yu büyük ölçüde değiştirdi. Bu durum Birinci Dünya Savaşı’na kadar sürdü. Özellikle 1871-1914 devresi, artık Fransız İhtilali’nin etkilerinin geride kaldığı ve Avrupa’da diplomatik ilişkilerin, bu ilişkiler içerisindeki mücadele ve çatışmaların ağırlık kazandığı bir aşamadır. Dönemin bu niteliğinde İtalyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulması, fakat özellikle ve birinci planda Alman İmparatorluğu’nun bir kuvvet olarak sivrilmesi başlıca rolü oynamıştır. Diplomatik ilişkilerin bu yeni yapısı ve bu yapı içindeki gelişmeler, sömürgecilik mücadelelerinin de eklenmesiyle 1914 yılında genel bir savaş ortamını hazırlamıştır. I. Dünya Savaşı’nın özel nedenleri arasında yer alan ve Rusya ile AvusturyaMacaristan’ı karşı karşıya getiren temel sebep nedir? 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 1 222 Genel Uygarlık Tarihi Savaşın Nedenleri a. Genel Nedenler 1. Fransız Devrimi’nin yaydığı milliyetçilik düşüncesi, 2. Bağımsızlık isyanlarının artması, 3. Devletler arası bloklaşma, 4. Ham madde ve pazar arayışı, 5. Silahlanma yarışının hızlanması, 6. Sömürgecilik b. Özel Nedenler 1. Almanya ve İngiltere arasında ham madde ve pazar arayışından kaynaklanan rekabet, 2. Fransa’nın 1871 Sedan Savaşı’nda Almanya’ya kaptırdığı Alsas Loren’i geri almak istemesi, 3. Balkanlar’da Avusturya ve Rusya’nın emperyalist emellerinin çatışması, 4. İtalya’nın Akdeniz’e egemen olma arzusu, 5. Rusya’nın tarihî emellerine ulaşmak istemesi (Boğazlar-Panslavizm), 6. Uzak Doğu ve Afrika sömürgelerinde yaşanan rekabet, 7. Avusturya-Macaristan Veliahdı Ferdinand’ın Saraybosna’da öldürülmesi. Devletlerarası Bloklaşma Üçlü Bağlaşma/İttifak’ın Oluşması (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya 1872-1882) Alman İmparatorluğu birliğini sağladıktan sonra, Alsas-Loren meselesi yüzünden Fransa’nın kendisine karşı bir saldırıya girişebilme ihtimaline karşı ittifaklar aramaya başladı. Bu doğrultuda ilk anlaşma Rusya ve Avusturya-Macaristan imparatorlukları ile yapıldı (Üç İmparator Birliği). Üç İmparator Anlaşması iki defa yenilenmesine rağmen, her ikisinde de Rusya tarafından bozuldu. Aslında Alman Başbakanı Bismarck eskiden beri Rusya yerine İtalya ile işbirliği yapmaktan yanaydı. Ancak Afrika’nın paylaşım sürecinde Tunus’u almak isteyen İtalya, bu konuda Fransa ve İngiltere’nin onayını almaya çalıştığından bu ittifaka yanaşmıyordu. Fransa 1881’de Tunus’u işgal edince, İtalya umduğunu bulamamanın kırgınlığı ile Almanya’nın ittifak önerisini kabul etti. Üçlü Bağlaşma/İttifak (Almanya, Avusturya-Macaristan, İtalya): 5 yıl süreli yapıldı ve süresi doldukça yenilendi. Üçlü Anlaşma/İtilaf/Entente’nin Oluşması (Fransa, İngiltere, Rusya 1891-1907) Üçlü Bağlaşma’nın gerçekleşmesiyle Almanya’dan öç almak isteyen Fransa ittifak karşısında tek başına kalmak tehlikesine düştü. Bu durumdan kurtulmak için kendisine müttefikler bulma çabasını yoğunlaştırdı. Fransa, İngiltere ve Rusya ile anlaşmak istiyordu. Fakat bu üç devlet arasında yüzyıllardır süren görüş ayrılıkları, çıkar çatışmaları vardı. Fransa ile İngiltere Avrupa’da olduğu gibi sömürgecilik alanında da birbirleriyle mücadele halindeydi. Rusya ile de Akdeniz ve Osmanlı İmparatorluğu’na ilişkin siyasette öteden beri bir anlaşma sağlanamıyordu. Kırım Savaşı’nda olduğu gibi 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı da İngiltere ve Fransa’yı Rusya ile karşı karşıya getirdi. İngiltere ile Rusya arasında bir başka anlaşmazlık alanı Asya idi. Çünkü Hindistan’a egemen olan İngiltere, Kuzeye, Afganistan’a doğru çıkmaya çalışırken; Sibirya’yı ve Orta Asya’yı ele geçiren Rusya, Afganistan üzerinden Hindistan’a inme planları yapmaktaydı. Tüm bu nedenlerle Üçlü Anlaşma çok güç ve geç gerçekleşebildi. Fransa bu örgütlenmenin öncülüğünü yaptı. Nite- 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 223 kim ilk önce Fransa-Rusya Bağlaşması (1891-1894), arkasından Fransa-İngiltere Dostluk Anlaşması(1904) ve nihayet Rusya-İngiltere Anlaşması ile Üçlü Anlaşma/ İtilaf tamamlanmış oldu. Savaşın Başlaması ve Gelişmeler Avrupa’da üçlü ittifak ve üçlü itilaf bloklarının kurulmasından sonra özellikle 20. yy. başlarından itibaren, bloklar arasında birbirlerine karşı savaş hazırlıkları sürmekteydi. Fakat kurulan denge, savaşı önlüyordu. Ancak, dünya genelinde paylaşım süreci geliştikçe denge bozulmaya başladı. Bu bakımdan küçük bir olay büyük bir savaşa neden olabilecekti. Bu olay Saray-Bosna’da patlak verdi. Balkanlar’da genişlemek isteyen Avusturya, aynı bölgede aynı amaçlarla hareket eden Sırbistan’a gücünü göstermek üzere, 1914 yılı Haziran ayı sonlarında Bosna’da bir manevra yapmaya yöneldi. Buna katılmak üzere Avusturya Veliahdı Arşidük Ferdinand Saray-Bosna’ya gelmişti. Ancak Veliaht ve karısı 28 Haziran 1914 günü Princip adında bir Sırplı tarafından öldürüldü. Bu da I. Dünya Savaşı’nın kıvılcımını ateşleyen olay oldu. Bu olaydan yararlanıp Sırbistan’ı Balkanlar’da etkisiz duruma getirmek isteyen Avusturya, Rusya’nın Sırbistan’ı destekleyeceğini göz önünde bulundurarak Almanya’dan destek aldı ve ordusunu savaşa hazırladı. Suikast olayından bir ay sonra 23 Temmuz 1914’te Sırbistan’a 48 saatlik bir ültimatom vererek çok ağır isteklerde bulundu. Bazı isteklerinin reddedilmesi üzerine 28 Temmuz 1914’te Sırbistan’a savaş ilan etti ve Belgrat’ı bombalamaya başladı. Avusturya’nın bu davranışı Rusya’yı seferber duruma getirdi. Buna karşılık Almanya, Avusturya’nın yanında yer aldı. Arkasından Almanya 3 Ağustos 1914’te Fransa’ya, 4 Ağustos 1914’te Belçika’ya saldırdı. Gelişen olaylar üzerine İngiltere, müttefiki Fransa’nın yanında yer alarak 4 Ağustosta Almanya’ya savaş ilan etti. Avusturya ise 6 Ağustosta Rusya’ya savaş ilan etti. Bloklara Yeni Katılmalar Üçlü Bağlaşma içerisinde yer alan İtalya, önce tarafsız kalacağını açıkladı. Fakat uzunca bir pazarlık sürecinden sonra blok değiştirerek 20 Mayıs 1915’de Üçlü Anlaşma Devletleri tarafına geçti. Osmanlı İmparatorluğu ile birlikte sayıları üç olan Bağlaşık Devletler, Bulgaristan’ın katılmasıyla ancak dört devlet olmuşlardı. Oysa Anlaşma Devletleri, İtalya’dan başka Sırbistan, Karadağ, Romanya, Yunanistan gibi Avrupa devletlerinin yanı sıra Japonya’yı ve ABD’yi de yanlarına alarak sayılarını 12’ye çıkarmışlardı. Uzak Doğu’ya bakıldığında ise Japonya 23Ağustos 1914’teAlmanya’ya savaşilan ederek, bölgedeki Alman sömürgelerini ele geçirip Kasım 1914’te savaştan ayrıldı. Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girişi Osmanlı Devleti, özellikle 19. yy. sonu ile 20. yy. başında bir dizi savaşlarla, barış antlaşmalarıyla ciddi anlamda toprak kaybına uğramıştı. Avrupa’nın aklı esas alarak bilimde, sanatta, teknikte ilerlemesi, Osmanlı’nın bu gelişmelere kayıtsız kalması, devleti Avrupa karşısında “Hasta Adam” konumuna getirmişti. Tüm bunlaraTürkleri Avrupa’dan ve Anadolu’dan sürüp çıkarmak diye özetleyeceğimiz “Doğu Sorunu” da eklenince Osmanlı sonun başlangıcına gelmişti. II. Meşrutiyet’in ilanı (23 Temmuz 1908) sonrasında yapılmaya çalışılan yenileşme hareketlerinin (idari-askerî) tam olarak gerçekleşmemiş olması, dünya savaşının ön günlerinde Osmanlı’yı, oluşan bloklara yanaşmaya itti. Kısmen blok- 224 Genel Uygarlık Tarihi laşan dünyada yalnız kalma korkusu, biraz da yüzyıl başından beri kaybedilen toprakları tekrar kazanma arzusu ile Osmanlı Devleti kendini Almanya’nın yanında buluverdi (2 Ağustos 1914 Osmanlı-Alman İttifakı). İttifakın hemen sonrası genel seferberlik ilan edilerek ordu hazır duruma getirilmeye çalışıldı. Bu arada devlet, tarafsızlığını ilan etti ve Meclis-i Mebusan dağıtıldı. Osmanlı DevletiI. Dünya Savaşı’na girdiğinde topraklarının genişliği 1.700.000 kilometre kare olup, sınırlarının uzunluğu 12.000 km’yi buluyordu. Nüfusu ise 1914 sayımındaki bazı eksikliklere rağmen 22-23 milyon tahmin edilmekteydi. 1914 yılında iki Alman gemisinin (Goeben-Breslav) Boğazlara sığınması ve satın alındığı ilan edilen bu gemilerin Karadeniz’de Rusya’nın sahillerini bombalaması üzerine Osmanlı fiilen savaşın içine girdi. Osmanlı Devleti’nin Savaştığı Cepheler Taarruz Cepheleri Savunma Cepheleri ANA CEPHELER 1 - Kafkas (Doğu) Cephesi 3 - Çanakkale 2 - Kanal (Süveyş) Cephesi 4 - Irak YAN CEPHELER 5 - Suriye-Filistin 6 - Hicaz-Yemen Sınırlarımız Dışında Müttefiklerimiz için Kuvvet Gönderilen Cepheler 7 - Galiçya 8 - Romanya 9 - Makedonya Osmanlı Devleti savaş süresince Çanakkale Cephesi hariç, diğer cephelerin hiçbirinde başarı sağlayamadı ve Bulgaristan’ın ardından ateşkes imzalayarak savaştan çekildi (30 Ekim 1918 Mondros Ateşkes Antlaşması). Osmanlı’yı diğer müttefikleri izledi. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin savaştığı ana cepheleri sıralayınız. Avrupa Cephelerinde Durum Almanya, çevresindeki iki büyük devlete (Rusya ve Fransa) aynı anda savaş açmıştı. Her gün 10 km ilerlemeyi öngören Alman planlarına göre her şey hazırdı. Tarihte ilk defa stratejik bir konuma sahip olan tren yollarının yardımı ile hızlı ve hareketli bir savaş bekleniyordu. Ateşli çıkışların ardından birkaç hafta sonunda, Almanlar Paris’in kuzeyinde Marne’da, Ruslar Doğu Prusya’da Tannenberg’de durduruldu. Tahmin edilmeyen bir siper savaşı başlamak üzereydi. Fakat bu defa savaş Kuzey Denizi’nden, İsviçre sınırına kadar, Baltık’tan Karpatlar’a kadar milyonlarca insanın çarpıştığı kilometrelerce alana yayıldı. Avrupa cephesinde üç sene boyunca 10 km’den fazla ilerlenemedi. Bu 10 km’lik alan içerisinde 4 milyondan fazla genç hayatını kaybetti. Savaşın uzun sürmesi, onun geniş bir coğrafyaya yayılmasına neden oldu. Savaş, savaşanlar yönünden doğrudan olarak 3 kıtaya, fakat dominyonlar ve sömürgeler açısından da dolaylı olarak 5 kıtaya yayıldı. Avrupa’da İspanya, İsviçre ve İskandinav ülkeleri dışında 14 devlet bu savaşın içinde yer aldı. Asya’dan Japonya, Amerika Kıtası’ndan ABD eylemli olarak buna katılırken, Afrika’daki sömürgelerle Avustralya ve Yeni Zelanda gibi İngiliz dominyonları da kendilerini bu savaşın dışında tutamadı. 2 Dominyon: Eskiden Britanya İmparatorluğu’na ya da Commonwealth’e bağlı ülkeleri belirten terim. Bu devletler Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya, Güney Afrika Birliği, İrlanda ve Newfoundland’dır. Bunlar yasal açıdan özerk olmakla ve dış işlerinin yönetimini kendileri üstlenmekle birlikte, Büyük Britanya imparatorunu hükümdar olarak kabul ediyorlardı. Dominyon teriminin yerine 1947’den sonra, “Commonwealth üyesi” ya da “Comnonwealth devleti” terimi kullanılmaya başlandı 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 225 Genel Değerlendirme Devlet Adı Ateşkes Adı ve Tarihi Barış Antlaşması ve Tarihi Bulgaristan Selanik 28 Eylül 1918 Nöyyi 27 Kasım 1919 Osmanlı İmparatorluğu Mondros 30 Ekim 1918 Sevr 10 Ağustos 1920 Avusturya-Macaristan İmparatorluğu (Macaristan) Belgrat 3 Kasım 1918 Triyanon 4 Haziran 1920 (Avusturya) Willaquiste 4 Kasım 1918 Sen Jermen 10 Eylül 1919 Almanya Redhondes 11 Kasım 1918 Versay 28 Haziran 1919 1. 28 Temmuz 1914’te başlayan Dünya Savaşı 11 Kasım 1918’e kadar 4 yıl 3 ay 14 gün sürdü. Bu hâliyle dönemi itibarıyla tarihin kesintisiz en uzun savaşıydı. 2. Başlangıçta 3 kıtaya, daha sonra getirilen askerler açısından 5 kıtaya yayıldı. 3. Nüfuslarının toplamı 1.170.735.000’i bulan ülkelerden, 66.058.810 kişilik ordular karşı karşıya geldi (22.850.000 Bağlaşma (İttifak), 43.188.810 Anlaşma (İtilaf)]. 4. Savaştaki insan kayıpları, 17 milyona yakını Bağlaşma, 22 milyonu Anlaşma devletlerine ait olmak üzere 39 milyonu aştı. 5. Yapılan hesaplara göre 4 yıl boyunca toplam savaş harcamaları Bağlaşıkların 60, Anlaşma devletlerininki 125 milyar doları aşmış olup, toplamı 186 milyar dolara ulaşmaktaydı. 6. Osmanlı Devleti’nin savaş giderleri de 1.430.000.000 dolar olarak hesaplanmaktaydı. 7. Dünya Savaşı’nın en önemli özelliklerinden biri, bazı yeni silahların bu savaşta ilk kez kullanılmasıydı. Bunlar arasında başta uçak olmak üzere en etkili zırhlı araç tank, denizaltı ve zehirli gazlar vardı. 8. Rusya’da Bolşevik Devrimi gerçekleşti. İktidara geçen Bolşeviklerin ilk işi 3 Mart 1918’ de Rusya ile ona karşı savaşan devletler (Avusturya-Macaristan, Almanya, Osmanlı Devleti, Bulgaristan) arasında Brest-Litovsk Antlaşması’nı imzalamak oldu. Bu arada yeni yönetim, savaş içerisinde Anlaşma Devletleri arasında yapılan Anadolu’yu paylaşım planlarını (Gizli Anlaşmalar) da açığa vurdu. Dünya Savaşı’nda İmzalanan Gizli Anlaşmalar İstanbul Anlaşması 18 Mart -10 Nisan 1915 Taraflar: İngiltere, Fransa, Rusya Paylaşılması Tasarlanan Alan: İstanbul ve Çanakkale Boğazları ve çevresi savaştan sonra Rusya’ya verilecek. Londra Anlaşması 26 Nisan 1915 Taraflar: İngiltere, Fransa, Rusya ve İtalya Amaç: İtalya’yı kendi yanlarına çekebilmek Anlaşmaya göre, İtalyan işgalinde olan Rodos ve 12 Ada ile Bingazi ve Derne (Trablusgarb)’deki Osmanlı hakları İtalya’ya geçiyor, ayrıca Anadolu Asya’sı paylaşıldığında Antalya ve çevresi İtalyanlara vadediliyordu. 226 Genel Uygarlık Tarihi Sykes-Picot Anlaşması (26 Nisan 1916) Taraflar: İngiltere, Fransa, Rusya Amaç: Orta Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun paylaşımı Buna göre paylaşım şu şekilde idi: Fransa;Adana, Beyrut,Aladağ, Kayseri,Akdağ,Yıldızdağ, Zara, Eğin arasında kalan toprakların tamamı ile, Şam, Sivas,Halep,Harput veDiyarbakırillerinin bir kısmını alacaktı. İngiltere’ye ise Bağdat ve Basra illerini içeren Güney Irak verilecekti. Rusya; Anlaşma Rusya’nın onayıyla yürürlüğe girecekti. St. Jean de Maurienne Anlaşması ( 19-21 Nisan 1917) Taraflar: İngiltere, Fransa, Rusya ile İtalya Amaç: İtalya’nın Anadolu Asyası üzerindeki haklarının belirlenmesinisağlamaya çalışması. Anlaşmaya göre Antalya, Konya, Aydın, İzmir ve kuzeyi İtalya’ya bırakılıyordu. Petrograt Görüşmesi (Mart 1916) Taraflar: İngiltere, Fransa, Rusya Amaç: Rusya’nın payının arttırılması Ortadoğu ve Anadolu’nun bir kısmının paylaşıldığı Sykes Picot Antlaşması Ruslara gösterildi. Rusya bu istekleri ancak Erzurum, Trabzon, Bitlis illeri ile Muş, Siirt ve Türk-İran sınırını içeren kuşağın da kendisine verilmesi karşılığında kabul etti. Mc Mahon 1917 Taraflar: İngiltere (İngiltere’nin Mısır Valisi Mc Mahon) (Hicaz Emiri Hüseyin bin Ali (Şerif Hüseyin) ) Amaç: AraplarıOsmanlıDevleti’ne karşı kışkırtmak, İngiltere tarafından Araplara, OsmanlıDevleti’ne karşısavaşmaları halinde bağımsız bir ArapDevleti (Krallığı) kurulacağı vaat edilmiştir. Ancak bu vaat gerçekleşmemiş, ŞerifHüseyin saf dışı edilmiştir. Balfour Deklarasyonu 1917 Taraflar: İngiltere-Siyonist Hareketin Lideri Rothschilde Amaç: Gelecekte Filistin’de bir Yahudi Devletinin kurulması İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Arthur James Balfour 2 Kasım 1917 tarihinde uluslararası Siyonist Hareketin liderlerinden Lord Rothschilde’ a bir mektup göndererek, savaştan sonra Filistin topraklarında Musevi Devleti kurulması konusunda destek vereceğini bildirdi. Bu deklarasyon OrtaDoğu’da İsrail Devleti’nin kurulma sürecinde önemli aşamadır. Türk Kurtuluş Savaşı İşgallere Karşı Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatürk) Faktörü Osmanlı Devleti’nin Mondros Ateşkesi’ni imzalamasından hemen sonra kimi zaman Ateşkes’in farklı yorumlanabilecek üstü kapalı maddelerinden yararlanılarak, kimi zaman da Ateşkes hükümlerine aykırı olarak Anadolu İtilaf Devletleri tarafından işgale başlandı. Osmanlı Padişahı ve yöneticileri bu durum karşısında sessiz kalıp tahtını koruma derdine düşmüş, Anadolu’yu/halkını yüzüstü bırakmıştı. Hatta işgallere direniş hareketlerini isyancılıkla suçlamışlardı. İtilaf Devletleri ile işbirliği içerisinde olan Osmanlı yönetimi ve onun Anadolu’daki temsilcilerinin tavrı Türk halkını ve bu halkın önderi Mustafa Kemal’i yıldırmadı. Halk, bulunduğu bölgenin işgal edilmesini engelleyebilmek için dernekler kurarak haklarını savunmaya çalıştı. Kurtuluş Savaşı başlarken hemen her olgu ve olanak değerlendirilmiş ve “üç” temel saptama yapılmıştı: 1. Türk toplumu tarihsel, sosyal ve kültürel yapısı gereği yabancı işgale karşıdır ve bağımsız yaşama geleneğine sahiptir, Türk halkına güven esastır. 2. Rus Devrimi, ulusal kurtuluş savaşları için önemli bir güç yaratmıştır. Bu güçle gerçekleştirilecek dayanışmaTürkKurtuluş Savaşı’na önemli katkısağlayacaktır. 3. Büyük devletler dört yıllık Dünya Savaşı’ndan sonra savaşacak durumda değildirler, bu nedenle Anadolu’nun içlerine uzanarak bir silahlı çatışmayı göze alamazlar. 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 227 Bilindiği gibi Türk Devrimi’nin önderi ve kuramcısı tek başına Mustafa Kemal’dir. O, toplumsal bilinç ve kararlılık açısından en yakın çevresinden çok ilerideydi. Bu nedenle Türk Devrimi’nin kuramsal ve eylemsel stratejisi onun tarafından belirlendi ve uygulandı. Ona göre Türkler Anadolu’daki yaşam sürelerinin tümünde, yaşadıkları toprakların egemeni olmuşlardı. Tutsaklık dönemleri yoktu. Kurdukları askerî devlet yapılarıyla akıncı bir geleneği sürdürmüşlerdi, 300 yıllık gerileme ve duraklama dönemlerinde birçok kez yenilmişler, toprak yitirmişler, ancak boyunduruk altına girmemişlerdi. Yerel Kongre İktidarları Döneminden Ulusal Meclis’e Anadolu’nun İtilaf Devletleri tarafından paylaşılmasını, farklı isimler altında yeni devletler yaratılmasını önlemek amacıyla kurulan bölgesel amaçlı derneklerin ulusal bir direnişe dönüşmesinde, Yunan ordusunun İzmir’e çıkartılmasına duyulan tepkinin büyük payı oldu. Bu durum birçok şehirde mitinglerle protesto edildi. Kimi çevreler ise yaşanan bu açmazdan kurtuluş için güçlü bir devletin koruyuculuğu altına girmeyi isterken, bazıları da Manda yönetimini istemekteydi. İşgal tehlikesine karşı kurulan bu örgütler, gerçekleştirdiği kongreler (Doğu Anadolu Kongreleri: Trabzon, Erzurum, Sivas. Batı Anadolu Kongreleri: İzmir, Balıkesir, Alaşehir, Nazilli, Uşak, Afyonkarahisar. Trakya Kongreleri: Edirne, Lüleburgaz) ve aldığı kararlarla bir hükümet gibi davrandı. Halkını çok iyi tanıyan Mustafa Kemal, Kongreler yoluyla örgütlenen halkı Sivas Kongresi (4 -11 Eylül 1919)’nde bir araya getirip, İstanbul’un işgali sonrasında Ankara’da açılan yeni Meclis (23 Nisan 1920)’te tek çatı altında birleştirdi. Mustafa Kemal’in başkanlığındaki Büyük Millet Meclisi ile önderin izindeki Anadolu halkı emperyalizme ve onun iş birlikçilerine karşı mücadele verirken; Saray ve hükümeti Türk ulusunun yok oluş belgesini çekinmeden imzaladı (10 Ağustos 1920 Sevr Antlaşması). Manda: Dünya siyasi tarihinde I. Dünya Savaşı’ndan sonra kullanılmaya başlayan bu terim, kelime anlamı olarak Latince “madatum”, Fransızca “manda” kelimelerinden gelmekte olup özellikle “vekâlet” anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Şekil 8.1 Sevr Antlaşması Kaynak: http:// tr.wikipedia. org/wiki/Sevr_ antlasmasi 1: İngiliz ve Fransız Ortaklaşa İşgal Bölgesi, İngiliz İşgalleri; 2: Yunan İşgal Bölgesi, Yunan İşgalleri, Türk-Yunan Cephesi; 3: İtalyan İşgal Bölgesi, İtalyan İşgalleri; 4: Fransız İşgal Bölgesi, Fransız İşgalleri, Türk-Fransız Cephesi; 5: Ermeni İşgal Bölgesi; Ermeni ve Gürcü İşgalleri; Türk-Ermeni Cephesi; 6: İngiliz İşgal Bölgesi 228 Genel Uygarlık Tarihi Türkiye Cumhuriyeti’nin Bağımsızlık Senedi: Lozan Barış Antlaşması TBMM ve Hükümeti Sevr Antlaşmasını reddettiği gibi onu imzalayanları da vatan hainisaydı. Bunun üzerine İtilaf Devletleri Ankara’ya Sevr’i kabul ettirebilmek için işgalleri genişletmeye çalıştı. Anadolu Hareketi genişleyen işgaller karşısında 4 cephede de birden savaş verdi (Doğu, Güney ve Batı Cephesi ile İç Ayaklanmalar). TBMM Hükümeti’nin ise Milis Kuvvetlerle düzenli orduya karşı bir başarı kazanılamayacağını görmesi ve şartların da algılanması üzerine düzenli orduya geçildi. Kurtuluş Savaşı’nda, Batı Cephesi’nde yapılan başarılı savaşlarla zafere ulaşıldı. İtilaf Devletleri ateşkes istedi. Mudanya’da yapılan görüşmeler sonucunda varılan anlaşma ile savaşın askerî yönü kapandı (Mudanya Ateşkes Antlaşması 11 Ekim 1922). Sıra barış görüşmelerine gelmişti. Mustafa Kemal bu görüşmelerin İzmir’de yapılmasını istemekteydi. Ancak belirlenen yer İsviçre’nin Lozan kentiydi. 20 Kasım 1922 - 4 Şubat 1923 tarihleri arasında gerçekleşen konferansın birinci bölümü batılı devletlerin emperyalist istekleri nedeniyle sonuçsuz kaldı. Mustafa Kemal’in Anadolu’daki kararlı atılımları ile barış konferansı 23 Nisan 1923’te yeniden toplandı. Lozan görüşmeleri tam anlamıyla diplomatik bir taktik savaşıydı. Kurtuluş Savaşı’nın Türkiye açısından kazanımları, görüşmelerle en aza indirilmek isteniyor, gözdağı dahil her yol deneniyordu. En küçük bilginin bile önem kazandığı bu ortamda, Türk heyetinin Ankara ile Yunanistan bağlantılı olarak yaptığı görüşmelerinin tümü İngilizlerce biliniyordu. Mustafa Kemal de bu olasılığı biliyor ve haberleşmesini ona göre yapıyordu. Böylece Lozan görüşmelerinde, yalnız diplomaside değil, iletişimde de taktik savaşı verilmişti. Nisan ayında başlayan ikinci toplantı 24 Temmuz 1923’te anlaşmayla sona erdi. Lozan’dan kalan birtakım sorunlar, daha sonra ikili anlaşmalarla ekonomik, siyasi, hukuki bağımsızlık çerçevesinde giderilmeye çalışıldı. Cumhuriyetin ilanıyla başlatılan toplumsal ilerleme ve çağdaşlaşma mücadelesi, yokluklar ve yoksunluklara rağmen sürdürüldü. Bu, o insanlar için sıradan bir ekonomik kalkınma hareketi değildi; vaktiyle çağdaş zamana yetişemeyip geride kalmış olan Türklerin bunu yakalama hamlesiyle, tüm ulusça girişilen, devrimci bir başkaldırıydı. Değeri bundan ötürü büyüktü. Cumhuriyeti kuranlar, onu yaşatıp geliştirmeye de sahip çıkmışlardı. Bu bir uygarlık özlemiydi. Yusuf Hikmet Bayur’un 1939’da yaptığı değerlendirmeye göre; Cumhuriyet’in 15 yılda başardıkları, Osmanlı İmparatorluğu’nun büyüklük devrinde gerçekleştirdiği zaferlerden daha büyüktü. Bu yönüyle Türk Devrimi, dünyanın emperyalist devletler tarafından paylaşıldığı ve aralarındaki pazar çatışmalarının aralıksız sürdüğü bir ortamda, ulusal bağımsızlığın korunarak nasıl kalkınılacağını gösteren ilk uygulama oldu. Sevr Antlaşması sizce hangi planların uygulamaya konulmasıdır? I. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GELİŞMELER I. Dünya Savaşı’ndan galibiyetle çıkanlar, sürekli bir barış sağlayacak konferansın Paris’te toplanmasını kararlaştırmışlardı. Bu konferansa Bağlaşık Devletlere karşı savaşmış ya da onlara savaş ilan etmiş olan 32 devleti çağırmışlardı. Ancak söz konusu devletleri üç gruba ayırmışlar, böylece beş büyük devlet yetkiyi kendi ellerinde toplamıştı: ABD, İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya. Bu devletlerin başbakan ve dışişleri bakanlarından oluşan Onlar Konseyi, en yetkili kurul kabul edilmişti. Ayrıca kimi sorunlarda Japonya’nın dışında öteki devletlerin katıldığı Dörtler Konseyi öngörülmüştü. Baş gösteren anlaşmazlık yüzünden İtalya bir ara konferanstan çekilince de ABD Başkanı Wilson ile İngiliz Başbakanı Lloyd George ve Fransa 3 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 229 Başbakanı Clamenceau dünya barışı adına kararlar almaktan çekinmemişler, böylece Üç Büyükler denen güç odağını oluşturmuşlardı. Paris Barış Konferansı, 18 Ocak 1919’da açıldı. Konferansa, yenilen ülke temsilcileri çağrılmadı. Konferans sonunda Almanya temsilcisi çağrılarak antlaşmayı imzalaması emredildi. Paris’in banliyösü Versay’da imzalanan anlaşmaya göre Almanya bir daha kendine gelemeyecek şekilde cezalandırılıyordu. Yenilen diğer ülkeler de benzer antlaşmaları imzalamak zorunda bırakıldı. Osmanlı Devleti ile yapılacak anlaşma konusunda, devletler paylaşım planlarında anlaşamadığından, Londra, San Remo ve Spa’da ayrı konferanslar düzenlendi. Nihayet yine Paris’in Sevr kasabasında 10 Ağustos 1920’de Osmanlı temsilcileri (Hadi Paşa, Reşat Halis, Rıza Tevfik - 433 Madde) tarafından Sevr Antlaşması imzalandı. Fakat Mustafa Kemal (Atatürk) önderliğindeki Ulusal Mücadele’nin başarıya ulaşmasıyla ölü doğmuş bir antlaşma oldu. Saltanatın kaldırılması, Lozan Antlaşması ve Cumhuriyet’in ilanı ile Türkiye Cumhuriyeti Devleti bağımsız ve eşit koşullarda dünyadaki yerini aldı. 1919 Barış Konferansı’nın sonuçları şu şekilde özetlenebilir: 1. Avrupa’da yedi yeni devlet yaratıldı: Çekoslovakya, Yugoslavya, Finlandiya, Polonya, Estonya, Litvanya, Letonya. 2. Wilson’un halkların kendi kaderini tayin hakkı (self-determination) ilkesi benimsenmiş gözüküldü. Ancak sınırlar, egemen devletlerin belirlediği şekilde gerçekleşti. Ama yine de Avrupa’da milliyetçi akımların güçlenmesine zemin hazırladı. Self-determination ilkesinin pek çok farklı dili konuşan Doğu Avrupa’da uygulanmasının güçlüğü anlaşıldı. 3. Fransa’nın ısrarları üzerine Almanya’nın ağır biçimde cezalandırılması Alman halkında olumsuz tepkilere yol açtı ve Hitler’in iktidara gelmesinin alt yapısını oluşturdu. 4. ABD Kongresi Versay Antlaşması’nı onaylamadı. Aslında, Amerikan Kongresi İnziva Politikası’na başka deyişle Avrupa’nın iç işlerine karışmama ilkesine geri dönmek niyetindeydi. 5. ABD’nin bu tutumu, Fransa’yı tedirgin etti ve bu nedenle Almanya’yı izole etmek için onun komşuları ile ittifak antlaşmaları yapmaya başladı. 6. Versay anlaşmasının onaylanmaması, kuruluş fikri Wilson’a ait olan Milletler Cemiyeti’ni zayıflattı. I. Dünya Savaşı sonrası Osmanlı Devletinin imzaladığı barış antlaşması hangi süreçten geçerek imzalanmıştır? ABD Başkanı Wilson ve 14 İlkesi 1913’te ABD’nin 28. Başkanı olan Thomas Woodrow Wilson, Dünya Savaşı’na kadar Monroe Doktrini ve Açık Kapı İlkesi adı verilen iki ana ilkeyi dış politika esası olarak belirledi. Birincisi ile Avrupa devletlerini kıtadan uzak tutmaya çalışırken, diğeriyle de Amerika’nın dışa açılımını sağlamak istedi. Bu nedenlerle de başlangıçta Amerika’yı savaştan uzak tutmaya çalıştı. Ancak, Alman denizaltılarının Amerikan ticaret gemilerini 1915 ve 1917’de torpillemeleri üzerine Wilson’un Almanya’ya savaş ilan isteği, 50 red oyuna karşı 373 oyla kabul edildi. Çünkü Almanya’nın Orta Doğu, Afrika ve Uzak Doğu’da önemli ölçüde nüfuz sahibi olması, ABD’nin Açık Kapı İlkesi’ne büyük darbe vuruyordu. Özellikle Atlantik’te dolaşan Alman denizaltıları Amerikan ticaret gemilerine saldırınca, denizlerdeki serbest dolaşım önlenmiş, Amerikan ekonomisi zarar görmüştü. 4 230 Genel Uygarlık Tarihi ABD’nin savaşa girdiği süreçte İngiltere ve Fransa da barış şartları ile ilgili görüşler ileri sürmekteydi. Bu nedenle Wilson, Fransa ve İngiltere’nin barış koşullarını kendi çıkarları lehine belirlemelerinden çekiniyordu. Bu ortamda, Albay House’dan barış koşullarının belirlenmesi sırasında ABD ulusal çıkarlarını temsil edecek esasların saptanması için bir kurul oluşturulmasını ve bir memorandum hazırlanmasını istedi. The City College Başkanı S.E. Mezes ve gazeteci Walter Lippmann’ın içinde bulunduğu kurulun 22 Aralık 1917, 2 Ocak 1918 ve 4 Ocak 1918’de yayınladığı raporlar Wilson ilkelerini oluşturdu. Barış koşulları konusunda İtilaf Devletleri ile Amerika arasındaki temel fark şuydu: Biri Türkiye’nin tamamen haritadan silinmesini planlarken diğeri parçalara ayrılmış (Ermenistan, Suriye, Mezopotamya), ancak varlığını sürdüren bir yapıyı tercih ediyordu. Çünkü ABD’nin bölgede çok sayıda vatandaşı ve misyoner okulları bulunmaktaydı. Yapılan tüm bu çalışmalardan sonra ABD başkanı, 8 Ocak 1918’de kendi adıyla anılan ilkelerini ilan etti. Bu ilkelerin 14. maddesi şöyleydi: “Küçük-büyük devletlere karşılıklı olarak siyasi bağımsızlık ve arazi bütünlüğü sağlamak maksadıyla özel anlaşmalarla bir Genel Milletler Cemiyeti teşkil olunmalıdır.” Böylece kuruluş fikri ABD Başkanı Wilson’dan kaynaklanan Milletler Cemiyeti, 18 Ocak 1919 Paris Barış Konferansı’nda görüşüldü. Sonuçta dünya barışının kalıcı kılınması, anlaşmazlıkların barış yoluyla çözülmesi, büyük devletlerin olduğu kadar küçük devletlerin de bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı gösterilmesini sağlamak, adalete dayalı yeni bir dünya düzeni kurmak vb. amaçlarla 8 Ocak 1920’de İsviçre’nin Cenevre kentinde Milletler Cemiyeti kuruldu. Ancak bir dünya örgütü olarak düşünülen Milletler Cemiyeti, Wilson’un seçim yenilgisi ve yeni başkan Harding’in, Avrupa politikasından uzak durma ilkesini benimsemesi nedeni ile cemiyeti, ABD boyutundan yoksun bıraktı. Diğer kanat güç Sovyetler Birliği, zaten cemiyetin dışında bırakıldığından Milletler Cemiyeti, Avrupa içinde güvenlik sistemi kurmayı amaçlayan İngiltere ve Fransa’nın elinde kaldı. Özetle kuruluştaki düşünce ve amaçların aksine Milletler Cemiyeti bir Avrupa örgütü olmaktan kurtulamadı. En güçlü devletlerin yer almadıkları, alanların ise Milletler Cemiyeti’nin amacı konusunda görüş birliğine varamadıkları (İngiltere-Fransa) bu kuruluş, daha doğuşunda sakatlanmıştı. İşleyişte de cemiyetin amacına uygun hareket etmedi. İçerisinde yer alan emperyalist devletlerin söz sahibi olduğu, güçsüz devletlerin hakkının yenildiği bir ortam oluştu. Örneğin, Musul 400 yıllık Osmanlı vilayeti olmasına ve yaşayanların büyük çoğunluğunu Türklerin oluşturmasına rağmen, İngiltere’nin lehine kararlar verilerek İngiliz egemenliğine bırakıldı. Görüldüğü gibi Milletler Cemiyeti pek çok eksiği, sakıncayı beraberinde getirmekteydi ve müttefiklerin elinde yeni bir tip emperyalizm olan manda sistemini genişletmek amacıyla kullanılıyordu. Böylece Wilson ilkelerine karşı gelinmeden emperyalist amaçlara bir kılıf bulunmuştu. Savaştan sonra kendi kendini idare edemeyecek ülkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti. Bu, sömürgeciliğin I. Dünya Savaşı sonrasının ad değiştirmiş şekli idi. Ancak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve lideri Mustafa Kemal’in o dönemde izlediği tam bağımsızlıkçı politika sayesinde Milletler Cemiyeti’ne davet üzerine üye olundu. Bu durum Milletler Cemiyeti tarihinde ilk ve tek uygulamadır. I. Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı Devleti’nin imzaladığı Sevr Anlaşması için ni5 çin ölü doğmuş bir antlaşma yorumu yapılmaktadır? 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 231 İki Savaş Arası Dönem İki savaş arası dönem, Avrupa’nın ve sonra dünyanın bir dünya savaşından başka bir dünya savaşına girişini hazırlayan dönemdir. Bir büyük savaşı bitiren barış düzenlemelerinin içine, başka büyük bir savaşı oluşturan unsurların nasıl konulduğu, bunların savaşın çıkışını nasıl etkilediği, saldırgan devletlere karşı öteki barışçı devletlerin etkili bir cephe oluşturamamaları ve Avrupalı devlet adamlarının yakın tehdit ve tehlikeler karşısındaki aymazlıkları dönemin genel karakteristiğidir. Bu dönemi iki alt döneme ayırabiliriz: Geçici Barış Dönemi (1919-1929) ve Barışın Yıkılması Dönemi (1929-1939). Geçici Barış Dönemi (1919-1929) ABD’nin Milletler Cemiyeti’ne girmemesi ve Fransa’nın Almanya üzerinde baskı kurmak amacıyla öncülük ettiği anlaşmaları onaylamaması üzerine, Fransa Almanya’yı kıskaca alacak şekilde ittifak anlaşmalarına girişti. I. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da ve dünyanın diğer yerlerinde en çok ihtiyaç duyulan şey barıştı. Ancak Fransa’nın tasarladığı barış, Almanya ile Sovyetler Birliği’nin toprak kayıpları ile Avusturya-Macaristan’ın dağılmış hâli idi. 1925’te Avrupa devletlerinin imzaladığı Locarno Antlaşmaları bütün sınırların güvenliğini ve bütün anlaşmazlıkların görüşmeler yoluyla çözümlenmesini karara bağlıyordu. Geçici Barış Dönemi’nin önemli konularından birisi silahsızlanma meselesiydi. Başkan Wilson’un yer verdiği silahsızlanma meselesi söyle idi: İç güvenliğin gerekleri göz önünde tutularak, silahlanmalarda en büyük indirimler sağlanmalıdır. Bu düşünce Milletler Cemiyetinin 8. maddesinde de aynı şekilde yer aldı. Silahsızlanmayla ilgili yapılan ilk girişim Washington Deniz Silahsızlanması Konferansı idi. ABD’nin buradaki amacı Uzak Doğu’da giderek güçlenen Japonya’nın sınırlandırılmasıydı. Kasım 1921’de başlayan ABD-Japonya görüşmeleri bir dizi anlaşmanın imzalanmasıyla 6 Şubat 1922’de sona erdi. Silahsızlanma ile ilgili diğer bir girişim Londra Deniz Silahsızlanma Konferansı idi. Burada daha önce Washington’da büyük gemiler için getirilen kısıtlamalar küçük gemiler için de getirilmeye çalışıldı. Dönemin en önemli gelişmesi ise Fransa Dışişleri Bakanı Briand ile ABD Dışişleri Bakanı Kellog’un karşılıklı teklifleri üzerine gelişen savaşı bir ulusal politika aracı olarak kullanmaktan vazgeçme taahhüdünün tüm dünya devletlerince imzalanacak çok taraflı bir anlaşmada yer alması düşüncesiydi. Bu iki devletin girişimleri sonucunda 27 Ağustos 1928’de ilk önce 9 devlet (ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Polonya, Belçika ve Çekoslovakya) arasında imzalanan Briand-Kellog Paktı veya Paris Paktı’na göre; bu ülkeler anlaşmazlıklarını savaş yoluyla çözmeyeceklerini ve her zaman barışçı girişimleri ön planda tutacaklarını taahhüt etmekteydi. Tüm bu barışçıl girişimlere rağmen, devletlerin silahlanma süreçleri de belirli bir gizlilik altında sürdürülüyordu. Nitekim 1920’li yılların sonunda Locarno ve Briand-Kellog Anlaşmaları, Milletler Cemiyeti, Fransa-Almanya görüş ayrılığının sona erdirilmesi, cemiyet toplantıları ve refahın genel olarak yeniden sağlanması, uluslararası ilişkiler yönünden Dünya Savaşı’nın nihayet sona erdiğine işaret ediyor gibi görünüyordu. Ancak bir iki yıl daha geçtikten sonra, maliye ve sanayi alanlarında yaşanan çöküntü, bu uyumu sarsmış ve Japon, Alman, sonraları İtalyan milliyetçilerinin mevcut düzene yönelttikleri eleştirilerle etkileşim içine girmişti. Korku, nefret ve güvensizlik gitgide artıyor, ekonomik ve siyasal krizler çoğalıyordu. Bu Locarno Antlaşmaları (16 Ekim 1925): Almanya Başbakanı Streseman’ın 1925 Şubatında Fransa, İngiltere, İtalya ve Almanya arasında bir saldırmazlık paktı imzalanması teklifiyle başlayan görüşmeler, 16 Ekim 1925’te İsviçre’de Locarno Antlaşmalarının imzalanmasıyla sonuçlandı. Belgelerden biri Almanya, Belçika, Fransa, İngiltere ve İtalya arasında olup AlmanyaFransa, Almanya-Belçika sınırlarını kesinleştiriyordu. Yine beş devlet arasında imzalanan diğer anlaşmayla da İngiltere ve İtalya birinci anlaşmayı garanti altına alıyordu. Birinci ve ikinci belgelerle Almanya’nın sadece batı sınırları söz konusuydu ve Almanya sadece bu sınırlar hakkında garanti vermiş, ancak doğu sınırları yani Polonya ve Çekoslovakya ile ilgili bir garanti vermemişti. Fransa yine aynı gün Polonya ve Çekoslovakya ile imzaladığı anlaşmalarla bunların Almanya ile olan sınırlarına garanti verdi. Bu anlaşmalar, Almanya’yı tekrar uluslararası iş birliğine sokması bakımından iki savaş arası dönemin önemli bir dönüm noktasıdır. 232 Genel Uygarlık Tarihi karmaşa ve düzensizlik totaliter rejimlerin gelişmesi için elverişli ortamı oluşturdu. Bunun sonucunda kısa bir süre içinde Rusya, İtalya, Almanya ve İspanya’da totaliter rejimler işbaşına geçti. Rusya’da Bolşevik Devrimi/Çarlıktan Sovyet Rusya’ya 13 Şubat 1917’de Rusya’nın başkenti Petrograd’da açlık çeken insanların özellikle de kadınların öncülüğünde Barış ve Ekmek diye başlayan ayaklanma, kısa zamanda ülke geneline yayıldı. 300 yıllık Rus Çarlığı, başkentinde yoğunlaşan kitle eylemleriyle birkaç gün içerisinde yıkıldı. Şubat Devrimi’nden sonra Kerenski başkanlığında Bolşeviklerin katılmadığı geçici bir hükümet kuruldu. Ancak geçici hükümetin kendini iktidar yapan kitlelerle giderek bağını koparması ve düzeni sağlama adına onların karşısında yer almasıyla, Bolşeviklerin önderliğinde ekim ayındaki ayaklanma ile Paris Komünü’nden sonra ilk kez bir sosyalist iktidar kuruldu. Ekim Devrimi’nden hemen sonra bir dizi ekonomik, sosyal ve idari düzenlemeler getirildi. Toprak mülkiyeti kaldırıldı. Özel çiftlikler devletleştirildi. İşçiler 8 saatlik iş gününe kavuştular. Ancak savaş sürecinin ülkeyi oldukça yıpratması nedeniyle 1919 başlarında ürünlere devletçe el konulmaya başlandı (Savaş Komünizmi). Lenin’in ölümünden sonra Stalin iktidara geldi (1924). Özellikle Troçki’nin yurt dışına sürülmesiyle başlayan süreç, gelecek 10 yılda, idam, hapis ve toplama kamplarıyla donatılmış parti içi, kanlı bir iç hesaplaşmanın başlangıcı oldu. Hiçbir devrim kendi evlatlarını bu ölçüde yememişti. 1927-1937 arasındaki on yıl, politik baskının yanında dev boyutlu sosyal ve ekonomik atılımların gerçekleştirildiği bir dönemdir. Bu dönemde üç temel kalkınma girişimi görülür: çiftliklerin kolektifleştirilmesi, hızlı sanayileşme ve eğitimde devrim. Gelişmiş kapitalist ülkeler 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı’nın yıkıcı etkileriyle uğraşırken, Sovyetler Birliği bu üç alanda şaşırtıcı bir gelişme sağladı. 1920’lerin açlık ve yoksulluk altındaki bu köylü ülkesi, 20 yıl içinde ABD’den sonra dünyanın ikinci büyük sanayi ülkesi haline geldi. İtalya’da Faşizm 1928-1939 Sovyet Rusya’dan sonra I. Dünya Savaşı’nın ortaya çıkardığı yeni rejimlerden biri de İtalya’da faşizm olmuştur. Faşizm, bir kuramdan daha çok bir eylem biçimi olarak başlamış, faşistler iktidara geçtikten sonra kuramlarını geliştirmişlerdir. Mussolini belirli bir süreç içerisinde iktidarı ele geçirdikten sonra, faşizmin bir felsefeye gereksinimi olduğuna karar verdi. Bu görevi de uzun süreden beri Hegelci felsefenin İtalyan okuluyla özdeşleştirilen Giovanni Gentile’ye verdi. Gentile’nin elinde hazır Hegel devlet kuramı vardı ve çok zamanı olmadığından bunu kullandı. Mussolini Gentile’nin kendisine sunduğu öneriyi aldı ve sonuç olarak İtalyan faşizminin kuramının, bir devlet kuramı, devletin üstünlüğünün, kutsallığının ve her şeyi kapsar oluşunun kuramı olduğunu ileri sürdü. Politik terörün egemen olduğu faşist düzen, iş gücü ile sermaye, endüstri ve tarımı Ulusal Uyuşum (Armoni) adı verilen ve büyük sermaye grupları ile toprak sahiplerinin belirleyici olduğu korporasyon örgütlerinde bir araya getirdi. Daha sonra Mussolini Aşırı Faşist Kanunlar adıyla bilinen yasaları çıkardı. Bu yasalar bütün demokratik hak ve özgürlükleri kaldırıyor, sansürü ve diktatörlüğü getiriyordu. İtalyan hükümeti ve Faşist Parti birleştiriliyor; böylece Mussolini İtalya’nın tek hâkimi oluyordu. Mussolini, sınırsız bir özgürlük içerisinde devlet kurumlarını özelleştirerek İtalyan halkını sonu kanla bitecek bir maceraya sürüklerken, aynı yıllarda Mustafa Kemal Atatürk, yoksul Anadolu’da devletçilik yoluyla mucizeler yaratıyor, sosyal bir halk devleti kuruyordu. Faşizm: İtalyanca “fascio” sözcüğünden gelmektedir. Bu sözcüğün asıl anlamı çubuk demeti bağıdır. Mecazi olarak ise siyasal birlik anlamında kullanılır. Aslında siyasal ilkelere dayanmamaktadır. Devlet otoritesini sağlamlaştırmak ve zaferden elde edilen sonuçları korumak amacıyla hareket eden siyasal bir akımdan başka bir şey değildir. Bunun dışında bağlanmak istediği siyasal kurallar ulusalcılık ve emperyalizmdir, bir tür sağ otoriter idare biçimidir. 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 233 Yoğun devlet desteği ve yüksek gümrük duvarlarıyla korumaya alınan sanayi üretiminde belirli artışlar oldu ama bu artışlar İtalya’yı zengin bir sanayi ülkesi haline getirmeye yetmedi. Dış pazar yetersizliği kronik bir sorun halinde baskısını sürdürdü. Bu nedenle1923’te Yugoslavya’dan Fiume, 1927’de Arnavutluk ve Libya’nın sömürgeleştirdiği Habeşistan işgali gerçekleştirildi. Tüm bu emperyalist girişimler yetmiyormuş gibi, 1934’ten sonra yoğun bir silahlanmaya gidildi. Ekonomi bu gelişmelerle kısa sürede canlandıysa da İtalya ve dünya kendini büyük bir çatışmanın içinde buldu. Almanya’da Nasyonal Sosyalizm (Nazizm) Nazizmin kurucusu Adolf Hitler, evlilik dışı bir ilişkiden 1886 yılında bir sınır köyünde doğdu. Bütün yöre halkı gibi o da kaba, zevklerine düşkün, karanlık yaşantılı biriydi. Sağlıksız bir aile ortamında sevgisiz, dengesiz ilişkiler içinde büyüdü. 16 yaşında okulu bıraktı. Ailesi zor durumda olmasına rağmen bir işe giremedi. Yoksulluk yılları içerisinde Yahudi düşmanlığı, aşırı milliyetçi ve ırkçı düşünceler edindi. Münih’te İşçi Partisi adlı küçük bir milliyetçi gruba girdi ve bu partinin adını 1920’de Nasyonal Sosyalist Parti olarak değiştirerek başına geçti. Bu parti yeni adıyla 1920-1924 arasında toplumda giderek sivrildi. Hatta Hitler’in 1923’te Mussoli’nin Roma Yürüyüşü benzeri, Berlin Yürüyüşü’nü düzenlemesi onun tutuklanmasıyla sonuçlandı. 5 yıl ceza aldı ve Mein Kämpf (Kavgam) adlı kitabını burada yazdı. 1924-29 yılları arasında bu nedenle parti zayıfladı. 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı’nın tüm dünya gibi Alman ekonomisini de olumsuz etkilemesi, daha Dünya Savaşı’nın olumsuz koşullarını üzerinden atamayan Almanya’da kaos ortamı yarattı. Bu durumdan kendi ve parti çıkarlarına yararlanmak isteyen Hitler, partide militarist bir örgütlenmeye giderek Hücum Kıtaları (SA) ve Muhafız Kıtaları (SS) oluşturdu. Naziler, Komünist ve Sosyal Demokrat Parti taraftarlarına, işçilere, Yahudilere, bunların binalarına, yayın organlarına saldırarak sokak egemenliğini ellerine geçirdi. Ekonomik buhranla birlikte ortaya çıkan işsizlik ve durgunluk, halkın Nazi Partisine destek vermesini sağladı. 1928 yılı seçimlerinde 810.000 (%2) oy alıp sadece 12 milletvekiline sahip olan parti, 1930 seçimlerinde oy oranını %18,3 (6.409.000 oy)’e yükselterek 107 milletvekiliyle parlamentoda ikinci büyük parti haline geldi. 1932 seçimlerinde Hücum Kıtaları (SA)’nın ağır baskı ve terörüne rağmen Naziler yine çoğunluğu sağlayamadı. Ancak oy ve milletvekili (13.745.000 oy-230 milletvekili) sayısını artırarak Almanya’nın en büyük partisi oldu. Hitler, parlamento çoğunluğunu ele geçirmek için bir kez daha (Kasım 1932) seçime gittiyse de amacına ulaşamadı. Ancak Cumhurbaşkanı Hindenburg 30 Ocak 1933’te başbakanlığı kendisine verdi. Devlet gücünü ele geçiren Hitler bir kez daha seçime gitti. Baskı, şiddet ve terör altında gerçekleştirilen bu seçimde (5 Mart 1933) de çoğunluğu sağlayamadı. Ancak yine de oy oranı ve milletvekili sayısını artırdı (%44 oy-288 milletvekili). Bu seçim Almanya’nın son çok partili seçimiydi. Hitler 1933’te tutuklattırdığı Komünist ve Sosyal Demokrat milletvekillerinin olmadığı Reichstag (Meclis)’dan, Hücum Kıtaları (SA) ve Muhafız Kıtaları (SS)’nın tehditleri altında 4 yıl için olağanüstü yetkileri istedi ve Tam Yetki Yasası olarak tanımlanan yasayı kabul ettirdi. 1934’de Hindenburg’un ölümü üzerine, hükümet başkanlığının yanında, devlet başkanlığını da alarak Almanya’nın Führer’i hâline geldi. Daha sonra bütün partileri yasaklayarak diktatörlüğünü kurdu. Böylece 1945’e kadarsürecek Nazi iktidarı başlamış oldu. Hitler, iç politikada Nazilere tam teslimiyet dışında hiçbir şeyi tanımıyordu. Ayrıca saf Alman ırkını Yahudiler, Slavlar ve diğer düşük ırklardan temizleyerek oluştura- 234 Genel Uygarlık Tarihi bileceği düşüncesiyle toplama kampları, fırınlar ve sürgünlerle amacına ulaşmaya çalışıyordu. Dış politikada ise üç aşamalı bir plan uygulamaktaydı: I. Almanya’nın Versay Barış Antlaşması’nın sınırlayıcı ağır koşullarından kurtarılması, II. Almanya’nın dışında yaşayan bütün Almanların birleştirilmesi: Tek Ulus, Tek Devlet ilkesinin gerçekleştirilmesi, III. Hayat Sahası (Lebensraum)teziyleAlmanya’nın refah seviyesinin artırılması. Hitler’in ismini koyduğu bu tez, Almanya’nın emperyalist bir politika sürdüreceğinin en belirgin işaretiydi. Japonya Japonya I. Dünya Savaşı’ndan sonra, Uzak Doğu’nun en güçlü devleti haline geldi. Bu süreçte İngiltere’nin desteği de önemliydi. Nitekim Uzak Doğu’da Rus ve ABD yayılmasına karşı İngiltere Japonya’yı bir denge unsuru olarak görmekteydi. Ancak, bir süre sonra Japonya’nın Çin üzerindeki emperyalist istekleri/planları yüzünden İngiltere ile ilişkileri bozuldu. 1930’lardan itibaren dünyadaki dengeleri gözeten Japonya Uzak Doğu’da yayılmaya başladı ve önce Mançurya’yı işgal etti ve bölgenin denetimini 1932’de eline aldı. Bu ortamda ne ABD ne Sovyet Rusya ne de Milletler Cemiyeti bir şey yapamadı. Durumdan yararlanmak isteyen Japonlar, Çin ile savaşa girişti ve ABD’nin protestolarına aldırmayarak, Çin’in iç kısımlarına doğru ilerledi. Japonya’nın bölgedeki üstünlüğü ele alması, Pasifik’teki güç dengesini bozdu. Japonya’nın bölgedeki artan etkisinden rahatsız olan ABD başta olmak üzere Sovyet Rusya ve İngiltere, Çin’e yardıma başladılar. Bölgedeki gerilim II. Dünya Savaşı’nın 2. yılında, Japonya’nın ABD’nin Pasifik’teki deniz üssü Pearl Harbor’a hava saldırısıyla en üst düzeye ulaştı. 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı İki dünya savaşı arası dönemin en önemli ekonomik gelişmesi Büyük Buhran adı verilen ve tüm dünya ülkelerini etkileyen ekonomik bunalımdır. Ekonomik bunalımın bazı unsurları, başta Avrupa olmak üzere birçok ülkede var olmasına rağmen krizin başlangıcında, dünyanın birkaç önemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan NewYork Wall Street Borsası’nın çöküşü rol oynadı. KrizABD’den bütün dünyaya yayıldı.I. Dünya Savaşı’ndan sonraABD’nin alacaklarından vazgeçmesine rağmen refah seviyesi oldukça yüksekti. Ancak bu durum tüm sektörleriçin geçerli değildi. Örneğin 1921-1925 arası üretim %26 artarken, maaşlar %14 oranında arttı. Maaşları zaten yetersiz olan halk, tüketim olanaklarını kısıtladı. Halkın alım gücünün gerilemesine rağmen kârlar hâlâ büyük boyutlara ulaşmaktaydı. Bu nedenle ellerinde yoğun sermaye birikimi olan zenginler, üretim sektörü yerine paralarını borsaya yatırmaya başladılar. 1925’lerden itibaren borsadan çok yüksek kârlar elde etmeye başladılar. Borsanın çılgın artışı onu ekonomik gerçeklerin dışına taşıdı. Borsadaki hisse fiyatları dörde katlanırken üretim iki katına bile çıkamadı. Millî gelir ise sadece 1/3 oranında artabildi. Küçük bir karışıklık bu kâğıttan şatoyu yerle bir edebilirdi. 1929’un yazında Amerikalı yetkililer kredileri kısıtlamaya karar verdiler. Bu da çöküş için psikolojik ortamın yaratılmasını sağladı. Çöküş 23 Ekim 1929’da patladı. Birbirini takip eden 22 gün içerisinde kurlar çöktü, 12 milyon hissenin satışa sunulduğu 24 Ekim Kara Perşembe’den sonra 29 Ekim Kara Salı’da bu rakamlar 16 milyonla rekor düzeye ulaştı. Birkaç hafta içinde hisse fiyatları %40 oranında düştü. Pek çok kişi iflas etti, iş yerleri kapandı ve Amerikan ekonomisi 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 235 felç oldu. Amerikan krizinin etkileri, dağılacağı güne kadar güdümlü bir ekonomi taraftarı olan Rusya’nın dışında, bütün dünyayı etkiledi. Bunda iki temel faktör belirleyici rol oynadı: Ham madde fiyatları ve Amerikan sermayesine bağımlılık. Amerikan ekonomisindeki buhran, Amerika’nın ithalatını azaltması, diğer devletlere verdiği borçları geri istemesi ve yeni krediler açılmasını durdurması sonucunda Avrupa’da da hızla yayıldı. Kriz ilk önce Amerikan sermayesine bağımlı Avusturya gibi ülkeleri vurdu. Buradan Avusturya bankaları ile iyi ilişkileri olan Almanya’ya sıçradı. Almanya’nın ödeme güçlüğüne düşmesi ile ondan alacakları savaş tazminatları üzerinden plan yapan İngiltere ve Fransa’nın krize girmesine neden oldu. ABD hükümeti, Avrupa ülkelerinin, savaş borçlarının ertelenme isteğini geri çevirince ekonomik buhran daha da yoğunlaştı. Artık hükümetler borçlarını ödeyemez, bütçelerini denkleştiremez hâle geldi. Tarım ve ham madde fiyatlarının düşüşü ile fabrikalar birbiri ardınca kapanmaya başladı ve ekinler tarlalarda çürümeye terk edildi. Ekonomik bunalımdan çıkış için çeşitli yollar denendi. İthalat azaltıldı. İhracat artırılmaya çalışıldı. Devletler kendi ürettikleri ürünlerinin rekabet gücünü koruyabilmek için gümrük duvarlarını yükselttiler. Üretimde Kota Sistemi, tüketimde Karne Sistemi uygulanmaya başlandı. Birçok sanayileşmiş ülke ticareti artırabilmek için ulusal paralarının değerini düşürdüler. Örneğin 1934’te ABD, doların değerini %41 oranında devalüasyona tabi tuttu. Tüm geçerli paraların değerlerini aynı anda düşürmesi, yöntemi etkisiz hâle getirmekle beraber, uluslararası geçerliliği olan paraların -sterlin, dolar, frank- savaşına da dönüştü. Ekonomik bunalımın yarattığı işsizlik, açlık, yoksulluk geniş halk kitlelerinin otoriter yönetimlere eğilimlerini artırdı. Bu toplumsal durumun yarattığı siyasal sonuç ise diktatörlüklerin kurulması oldu. Böylesi ortamda halka ekmek ve iş vaadeden diktatörler, aç kitlelerin desteğini kolayca elde etmişler ve II. Dünya Savaşı’nın en belirleyici rollerini paylaşmışlardı. Ekonomik bunalıma yönelik bazı belirtiler olmasına rağmen, Dünya Ekonomik Bunalımı’nı başlatan asıl olay nedir? İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI Savaşın Nedenleri 1. I. Dünya Savaşı’ndan sonra galip devletlerin dayatmalarıyla oluşan şartları ağır antlaşmalar, 2. I. Dünya Savaşı sonrası emperyalist çıkarlar doğrultusunda çizilen yeni sınırlar (Milliyet ilkesinin göz önünde bulundurulmaması), 3. Milletler Cemiyeti’nin barışı koruyacak, savaşı önleyecek yapıya sahip olmaması, 4. Almanya’nın her fırsattan yararlanarak Versay koşullarını esnetmesi, 5. İtalya’da faşizmin, Almanya’da nazizmin ortaya çıkışı, 6. Militarist eğilimlerle birlikte emperyalist düşüncenin de artması (Irkçılık ve saldırganlık), 7. Avrupa ülkelerinde, Mussolini ve Hitler’e istediklerini vererek yatıştırma politikasının başarısızlığı, 8. 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ve korumacı ekonominin getirdiği yüksek gümrük duvarlarının devletlerarası rekabete ve sürtüşmelere yol açması, 9. Hitler’in Hayat Sahası (Lebensraum) ve Almanya’yı dünyanın hâkimi yapma çaba ve arzusu (Hâkimiyet hırsı), 6 236 Genel Uygarlık Tarihi 10. Savaşan tarafların Mihver Devletleri: Almanya, İtalya, Japonya; Müttefikler: İngiltere, Fransa, ABD, SSCB şeklinde bloklaşması. Savaşın Başlaması 23 Ağustos 1939’da Hitler ve Stalin arasında yapılan Almanya ile Sovyetler Birliği saldırmazlık anlaşmasından bir hafta sonra, Almanya’nın 1 Eylül 1939’da Polonya’yı işgaliyle savaş başladı. Hitler’in Fransa ve İngiltere’nin birlikte verdikleri ültimatomu reddetmesiyle, bu iki devlet Almanya’ya savaş ilan etti (3 Eylül 1939). Polonya’nın durumu SSCB’yi harekete geçirdi. Sovyet orduları 17 Eylülde Polonya sınırını aşarak Alman-Sovyet Antlaşması’nda (23 Ağustos 1939) kendilerine ayrılan yerleri işgale başladı. Doğu sınırını güvenlik altına alan Almanya batıya yöneldi. Danimarka, Norveç, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’u işgal etti. Alman orduları kısa süre içerisinde Paris’e girdi. Yapılan ateşkesle Fransa’nın kuzeyi Almanya’nın denetimi altına alındı.1941 yılına gelindiğinde Almanya, Avrupa’nın büyük kısmına Balkanlar’a, Doğu Akdeniz’e ve Ege Denizi’ne egemen olmuştu. Uzak Doğu ve Japonya Batıda Almanya’nın genişlemesi sürerken Japonya Uzak Doğu’da bir süreden beri başlattığı yayılmacı politikalarına hız verdi. Amacı, Pasifik İmparatorluğu’nu kurmaktı. Fakat bu noktada ABD ve Sovyet Rusya ile çıkarları çatışmaktaydı. Japonya, Sovyet Rusya ile olan anlaşmazlığını, 13 Nisan 1941’de Moskova’da bir Tarafsızlık ve Saldırmazlık Anlaşması ile giderdi. Böylece batısını güvenlik altına aldı. Uzak Doğu savaşı ise Japonya’nın ABD’nin Hawaii’de Pearl Harbour’da bulunan deniz üslerini bombalamasıyla başladı ve hızla genişledi. Savaşın Sonucu 1943’ten sonra savaş Almanya’nın aleyhine döndü. Özellikle müttefiklerin Normandiya Çıkarması ile Alman düşüşü başladı. Uzak Doğu’da ise Japonya, ABD’nin 6 Ağustos 1945’te Hiroşima’ya, 9 Ağustos 1945’te Nagasaki’ye atom bombası atmasıyla kayıtsız şartsız teslim oldu. 1945 yılında mihverin tamamı (Almanya-Japonya-İtalya) öne sürülen şartları kabul ederek savaştan çekildi. II. Dünya Savaşı Sırası ve Sonrasında Yapılan Toplantılar Yaklaşık altı yıl süren, milyonlarca insanın can kaybına, bir o kadar insanın sakat kalmasına ve hatta atom bombası nedeniyle uzun bir süre psikolojik bunalımlara neden olan II. Dünya Savaşı daha sona ermeden savaş sonrası durumlar için konferanslar yapılmaya başlanmıştı. Şekil 8.2 Mussolini ve Hitler’in Sonu Kaynak: Holmes, R. (2000). World War II in Photographs, London. 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 237 Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 Ağustos 1941) ABD’nin daha savaşa girmeden önce,savaşsonrası düzenle ilgili olarak hazırlamış olduğu bu bildiri 14 Ağustos 1941’de ABD Başkanı Rooswelt ve İngiltere Başbakanı Churchill tarafından Atlantik’te bir savaş gemisinde imzalandı. 1 Ocak 1942’de Washington’da 26 devlet tarafından imzalanan demeç şu şekilde özetlenebilir: - ABD ve Büyük Britanya, topraklarını genişletmek istememektedirler. - Toprak (sınır) değişikliği arzu edilmemektedir. - Her ulus kendi istediği hükümet biçimini seçebilecektir. - Bütün devletler dünya ticaretine eşit bir şekilde katılabilecektir. - Uluslararasında ekonomik anlamda tam işbirliği istenmektedir. - Deniz ve okyanuslarda serbest dolaşım (ticaret). - Nazi istibdadının yıkılmasından sonra, bütün ulusların güvence içinde yaşadıkları bir barışın sağlanması. Kazablanka (Casablanca) Konferansı (14-24 Ocak 1943) Bu konferans Rooswelt ve Churchill arasında yapıldı. Toplantıya Stalin davet edilmişse de gelemedi. Konferansta şu karar alındı: Rusya üzerideki baskıyı hafifletmek için Sicilya’ya çıkarma yapmak ve Balkanlar’da yeni bir cephe açmak için Türkiye’yi savaşa katılmaya ikna etmek. Konferans, müttefiklerin siyasi birliğini sağlayamamakla birlikte stratejik yönden uyum sağladıkları bir toplantı oldu. Washington Konferansı (12-16 Mayıs 1943) Rooswelt ve Churchill’in katıldığı bir konferanstır. Konferansta şu kararlar alınmıştır: İtalya’nın işgal edilmesi; Türk havaalanlarından yararlanılması (savaşa katılması); ikinci cephenin Fransa’da açılması; savaş sonrası barışı koruma sorumluluğunun ABD, İngiltere, Sovyet Rusya ve Çin’e verilmesi. Şifre adı dolayısıyla Trident Konferansı da denilen bu toplantıda ayrıca, bu dört devletin oluşturduğu Dünya Konseyi’ne bağlı olmak üzere Avrupa, Amerika ve Uzak Doğu Bölge Konseyleri oluşturulacaktır. Avrupa, Tuna, Balkan ve İskandinav federasyonlarından oluşacak bir konfederasyon kurulacaktır. Türkiye de Balkan federasyonuna dahil olacaktır. Quebec Konferansı (11-12 Ağustos 1943) Savaşın ortalarında yapılan bu toplantıda Churchill ve Rooswelt, Almanya’nın silahsızlandırılmasını ve kontrol altına alınmasını; Türkiye’nin savaşa sokulmasını; ikinci cephenin Balkanlar’da açılmasını görüştüler. Ancak ikinci cephenin Fransa’da açılması kararlaştırıldı. Moskova Konferansı (19 Ekim-1 Kasım 1943) ABD,İngiltere, SovyetRusya veÇindışişleri bakanları 19Ekim1943’teMoskova’da, savaşta meydana gelen son gelişmeleri görüşmek ve savaşsonrasıAlmanya’nın durumunu değerlendirmek amacıyla bir araya geldi. Konferansta ayrıca Türkiye’ye hemen savaşa katılması için baskı yapılması kararlaştırıldı. Ayrıca üç devletin hükümet başkanları arasında bir konferansın yapılması da kabul edildi. Kahire Konferansı (22-26 Kasım 1943) Moskova Konferansı’nda üç devlet arasında bir zirve yapılmasına karar verilmişti. Ancak yer konusunda anlaşmaya varılmadığından,sonradan Tahran’da karar kılındı. 238 Genel Uygarlık Tarihi ABD, İngiltere ve Rusya’nın devlet başkanlarının yapacağı toplantı öncesinde Roosvelt ve Churchill görüşmeye karar verdiler. Uzak Doğu sorunlarının da görüşüleceği bu toplantıya Çin Devlet Başkanı Çan Kay Şek de çağrıldı. Konferansda herhangi bir karar verilmeyip, sadece görüş alışverişi yapıldı. Toplantı bu yönüyle de Tahran Konferansı’nın hazırlığı niteliğindeydi. Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943) Dışişleri bakanlarının Moskova Konferansı’nda, üç devletin hükümet başkanlarının toplanmasına karar verilmişti. Ancak toplantının yeri uzun süren görüşmelere neden oldu. Düşünülen yerler Ankara, Bağdat ve Tahran idi. Stalin’in Rus işgali altında bulunmayan bir yere gitmek istemediğinden, ısrarı üzerine toplantının Tahran’da yapılması kararlaştırıldı. Churchill, Rooswelt ve Stalin’in bir araya gelmesiyle oluşturulan toplantıda savaş ve savaş sonrası düzen ele alındı. Türkiye’nin savaşa sokulması; ikinci cephenin açılması; savaştan sonra barışın korunması için uluslararası bir örgütün kurulması kararlaştırıldı. Ayrıca Türkiye’ye baskı yapmak amacıyla Boğazlar statüsünün değiştirilmesi konusu da ortaya atıldı. Fakat görüş birliğine varılamadı. Tahran Konferansı’nın önemli sonucu, zafere yaklaşıldıkça müttefikler arası görüş ayrılıklarının giderek belirginleşmeye başlamasıydı. Dumbarton Oaks Konferansı (21 Ağustos-7 Ekim 1944) 14 Ağustos 1941’de Atlantik Bildirisi’nin yayınlanması ve arkasından Mihver Devletleri’ne karşısavaşan 26 devletin 1 Ocak 1942’de Birleşmiş Milletler Bildirisi’ni imzalaması üzerine Moskova Konferansı’nda daimi bir barış örgütünün kurulması üzerinde anlaşmaya varıldı. Bu gelişmeler üzerine silahlı anlaşmazlıkları ortadan kaldırmak ve kalıcı barışı sağlamak amacıyla Washington’da Dumbarton Oaks Konferansı toplandı. Konferansın ilk aşaması ABD, İngiltere ve Sovyetler Birliği temsilcileriyle; ikinci aşaması Sovyetler Birliği yerine Çin temsilcisinin katılmasıyla, ABD, İngiltere ve Çin arasında yapıldı. Bu değişikliğin nedeni, Sovyetler Birliği’nin henüz savaş ilan etmediği Japonya’ya karşı savaşan Çin ile aynı konferansta bulunmak istemeyişi idi. Görüşmelerde Milletler Cemiyeti’in barışı koruyamaması da göz önünde bulundurularak, kurulması tasarlanan yeni örgütün yapısı, görevleri, işleyişi hakkında uzun tartışmalar yapıldı. Sonuçta konferansa katılan ABD, İngiltere, Sovyetler Birliği ve Çin ortak bir metin üzerinde anlaştılar ve bunu Dumbarton Oaks Konferansı Önerileri olarak açıkladılar. Böylece Müttefik Devletler, uzun süre devam eden görüşmeler sonucunda, savaştan sonra barışı kuracak ve sürekli kılacak, kendi kontrollerinde bir uluslararası daimi barış örgütünün kurulmasında önemli bir aşamaya gelmiş oldu. Aralarında anlaşmaya varılmayan sorunlar da vardı, ancak bunlar daha sonra ki konferanslara bırakıldı. Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945) Üç büyüklerin (ABD, İngiltere, Rusya) bir araya geldiği bu toplantıda savaş sonrası dünyanın alacağı biçim üzerinde duruldu. Savaş sürecinde gözlerden saklanan gizli düşünceler barış düzeninin sürecinde yavaş yavaş açığa çıktı. Her üç devlet de kendi amaç ve tasarılarını gündeme getirmeye başladı. Bu nedenle Yalta Konferansı 1815 Viyana Konferansı’na benzetilebilir. KonferanstaTürkiye ile ilgili olarakMontreux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi’nde yer alan boğazların statüsünün Rusya lehine değiştirilmesine ve durumun Türkiye’ye bildirilmesine de karar verildi. 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 239 Konferans, Büyük İttifak’ın sonunu getirdi ve bundan sonra ittifak devletleri arasında rekabet ve mücadele başladı. Potsdam Konferansı (17 Temmuz-12 Ağustos 1945) Savaşın sona ermesi birçok sorunu da beraberinde getirdi. Sorunların çözümü için üç büyük devlet temsilcisi Berlin yakınında Potsdam’da bir araya geldi. Birçok konunun (Polonya, Almanya, Avusturya, İtalya, İspanya, İran, Boğazlar vs.) görüşüldüğü toplantıda, Almanya dört bölgeye ayrıldı. Bu bölgeler ABD, İngiltere, Fransa ve Rusya tarafından yönetilecekti. Doğu Prusya, Rusya ve Polonya arasında bölüşüldü. Almanya’nın sanayisinin azaltılmasına ve ordusunun lağvedilmesine karar verildi. II. DÜNYA SAVAŞI SONRASI GENEL DURUM Avrupa II. Dünya Savaşı sona erdiğinde dünyada artık barışın egemen olacağı sanılmıştı. Çünkü savaş sonunda Avrupa ülkeleri tam bir çöküntü içerisindeydi. Almanya ise, bir enkaz durumundaydı. Ekonomisi ve sanayisi çökmüş, halkı şaşkın bir durumdaydı. Savaştan sonra Avrupa’nın gücünü yitirmesiyle dünya politikasına iki yeni kuvvet, ABD ve Sovyet Rusya yön verir olmuştu. Sovyet Rusya’nın etkinliği ile yine dünya politikasında ideoloji ön plana çıkmış oldu. Sovyet Rusya’nın komünist düzen ve ideolojiyi yayma girişimlerine ABD de Truman Doktrini ve ardından Marschall Planı ile engel olmaya çalıştı. Bu da iki kutuplu dünyada soğuk savaşın başlangıcı oldu. Bu dönemin en önemli gelişmelerinden biri sömürgeciliğin tasfiyesidir. 19. yy.’da Japonya’nın gerçekleştirdiği kalkınmayı, 20.yy.’ın ilk çeyreğinde Anadolu’da Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde Anadolu halkının da farklı bir açıdan (bağımsızlık savaşı ile) gerçekleştirmesi Asyalı ve Afrikalı uluslara örnek oldu. II. Dünya Savaşı’ndan sonra bu uluslar bağımsızlık için ayaklanmaya başladı. En azından fiilî emperyalizmin sonu geldi. II. Dünya Savaşı sonrası dönemin bir başka önemli gelişmesi ise ABD öncülüğünde NATO’nun kurulmasıdır (Kuzey Atlantik Paktı, 1949). Buna Sovyet Rusya’dan cevap gecikmedi; ekonomik işbirliği ve koordinasyonu sağlayacak COMEKON ve Varşova Paktı (1955) kuruldu. Japonya ve Çin II. Dünya Savaşı’nda atılan iki atom bombası ile maddi ve manevi bir çöküntü yaşayan Japonya bu travmayı hemen atlatarak, kısa sürede demokrasi ve sanayi hamlelerini gerçekleştirdi. Siyasi ve ekonomik alanda atılan doğru adımlarla mucizevi bir şekilde kalkınarak dünyanın en zengin ve güçlü devletleri arasına girdi. Çin’de ise II. Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında iç savaş başladı. 1950’lerden sonra Mao Tse Yung liderliğinde komünist bir rejim kuruldu. Orta Doğu Savaşsonrası dönemdeAvrupa’da karşılıklı barış dönemi egemenolurkenOrtaDoğu, sonuçları sonraki yüzyıllarda da devam edecek trajedi dönemine sürükleniyordu. I. Dünya Savaşı içinde İngiltere Dışişleri Bakanı Balfour’un yayınladığı deklarasyonla Filistin’e Yahudi göçü hızlandı. Bu süreç Hitler’in iktidarıyla birlikte büyük rakamlara ulaştı. Birleşmiş Milletler’in 1947’de İngiltere’nin önerisiyle Filistin’i 240 Genel Uygarlık Tarihi iki devlete ayırma planı Orta Doğu’yu iyice gerdi. Sonunda 14 Mayıs 1948’de İsrail devleti kuruldu ve Orta Doğu’da artık sular hiç durulmadı. İlk Arap-İsrail savaşı 1948’de çıktı ve 1949’da İsrail’in zaferiyle sonuçlandı. Bu arada Sovyetler Birliği de Orta Doğu’da Mısır ile işbirliği içerisine girdi. Ancak, aklın galip gelmesiyle yeni bir savaş durumunun kıyısından dönüldü. Bununla birlikte ABD ve Rusya, Orta Doğu’da karşı karşıyaydı. Sonuç olarak II. Dünya Savaşı’ndan sonra dünya yeni gelişmelerle birlikte (Küba Krizi, Orta Doğu vs.) üçüncü bir dünya savaşının eşiğine gelmiş, ancak sağduyunun galip gelmesiyle buna izin verilmemiştir. Dünya böylesi gergin bir şekilde 15 yıl geçirdi. Bu döneme Soğuk Savaş Dönemi (1945-1960) denildi. Soğuk Savaş Dönemi’nin uygarlık tarihi açısından en önemli özelliği ise bu dönemde Asya ve Afrika’daki sömürge ulusların bağımsızlaşma sürecine girmeleri oldu. Bu ülkelerin örnek alacakları diğer ülkeler de gelecek 15 yılda bağımsızlıklarına kavuşacaklardı. Nitekim Birleşmiş Milletler kurulduğunda 51 üyesi varken, bağımsızlık hareketleriyle birlikte bu sayı 131’e yükseldi. 80 yeni devletten 59’u yeni bağımsızlığını kazanan, Avrupalıların Afrika ve Asyalı sömürgelerinden oluşuyordu ve Üçüncü Dünya Ülkeleri olarak adlandırılmaktaydı. Tüm bunlara Avrupa ve Amerika’daki yoğun sanayileşme ve sermaye birikimini de ekleyince uluslararası kapitalin yeni yollar bulması da kaçınılmaz olmaktaydı. Ortaya çıkan yoğun sermaye birikimine karşılık Üçüncü Dünya Ülkeleri’ndeki sermaye açığı, borçlanmayı beraberinde getirdi. Böylece uluslararası sermaye, bağımlılaştırma için yeni bir yol buldu. Bu süreçte gelişmiş ülkeler zenginliklerini artırırken, az gelişmiş/gelişmekte olan ülkelerin önce ekonomilerini sonra ticaretini en sonunda da siyasetini Batılı merkezlere bağımlı hale getirdi. II. Dünya Savaşı sonrasında ve yakın dönemde dünyayı etkileyen diğer gelişmeler ise ABD ve Rusya arasındaki uzay savaşları, ABD’nin Vietnam yenilgisi, Kore Savaşı, Rusya’nın Afganistan’ı işgali, Yugoslavya’nın parçalanması, İran- Irak savaşı ve ABD’nin Irak’ı işgali sayılabilir. 21. YÜZYIL VE KÜRESELLEŞME Küreselleşme kavramı 1980’lere doğru Harward, Stanford, Columbia gibi prestijli Amerikan işletme okullarında kullanılmaya başlandı ve yine bu çevrelerden çıkmış bazı iktisatçılartarafından popüler hâle getirildi.Yeni binyılın sihirlisözlerinden biri olan bu kavramın tanımı ve içeriği konusunda pek çok araştırma yapılmış olmasına rağmen bunlar,sosyolog Emre Kongar’a göre körlerin fili tanımlaması gibidir. Kimileri küreselleşme denince dünya ekonomilerinin birbiriyle entegrasyonunu anlıyor. Kimileri dünyanın küçülmesinden, global bir köy haline dönüşmesinden bahsediyor, kimileri kültür farklılıklarının ortadan kalkmasından. Bunların yanında ortaya atılan yeni tezlerle ulus devletin ortadan kalktığı, her etnik topluluğun devlet haline geleceği de ileri sürülmektedir. Oysaki küreselleşmenin içeriğinde hepsi birlikte olmakla beraber, tek başına hiçbiri bir anlam ifade etmemektedir. Kongar’a göre, küreselleşme dünyanın yaşadığı tarım ve endüstri devrimlerinden sonra ortaya çıkan üçüncü büyük devrimin, iletişim ve bilişim (telefon ve bilgisayar) devriminin görüntülerinden biridir. Buna bir de Sovyetler Birliği’nin çökmesiyle, 1945’ten bu yana devam eden Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve iki kutuplu dünyadan tek kutuplu/merkezli dünyaya geçilmesi eklenince süreç tamamlanmaktadır. Bu yaklaşımı şematik olarak Baskın Oran şöyle tanımlamaktadır: Bugün yaşananların üçüncü küreselleşme olduğu söylenebilir. Bunu bir tabloyla şematize edecek olursak şöyle bir sonuç ortaya çıkacaktır: 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 241 Birinci Küreselleşme İkinci Küreselleşme Üçüncü Küreselleşme İtici Güç Denizcilikteki gelişmeler Merkantalizm Sanayileşme ve doğurduğu gereksinimler 1.1970’lerde çok uluslu şirketler 2. 1980’lerde İletişimDevrimi 3. SSCB’nin yıkılması ile 1990’larda Batı’nın rakibinin kalmaması Yöntem Önce kâşifler sonra askerî işgal Önce misyonerler, sonra kâşifler, sonra ticaret şirketleri en sonra işgal Kültürel ideolojik etki Böylece ülkenin her yanı ekonomik, siyasal, sosyal olarak kendiliğinden etkileniyor. Haklı Gösteriş Putperestlere Tanrı’nın dinini götürme “Beyaz Adamın Yükü”“Uygarlaştırıcı görev”, ırkçı teoriler En yüksek uygarlık düzeyi, Uluslararası topluluğun iradesi, Piyasanın gizli eli. Küreselleşme herkesin ortak çıkarınadır. Sonuç SÖMÜRGECİLİK EMPERYALİZM GLOBALLEŞME Siyaset Bilimi, İşletme, Finans, Sosyoloji gibi birçok farklı disiplinin küreselleşme kavramını kendi perspektifleri açısından ele almaları sonucunda, küreselleşmenin birbirinden bağımsız 8 farklı boyutu ortaya konmuştur: 1. Ekonomik Küreselleşme: Çok uluslu firmaların dünyanın her yerinden sermaye ve emek kullanan yeni küresel üretim sistemlerine geçmesi. 2. Siyasal Küreselleşme: Serbest pazar ekonomisi, kamu harcamalarının kısılması, özelleştirilme vs. yi öngören neo-liberal politikaların tüm dünyaya yayılması. 3. Sosyal Küreselleşme: Dünya toplumu fikirlerinin yaygınlaşması, uluslararası sivil toplum hareketlerinin yaygınlaştığının düşünülmesi. 4. Teknolojik Küreselleşme: Başta internet olmak üzere bilişim teknolojilerinin yaygınlaşması. 5. Finansal Küreselleşme: Dünya sermaye piyasalarının artan karşılıklı bağımlılıkları ve ortaklıklar kurmaları. 6. Coğrafi Küreselleşme: Artan iletişim ve ulaşım fikriyle sınırsız dünya fikri. 7. Kültürel Küreselleşme: Başta Amerikan olmak üzere Batılı kültürel değerlerin egemenliğinde tek boyutlu bir dünya kültürünün oluşması ve küresel ürünlerin tüketilmesi. 8. Ekolojik Küreselleşme: Sınır tanımayan küresel ekolojik sorunların ortaya çıkışı ve ortak eylem planı gerektirmeleri. Özetlenecek olursa, E. Kongar’ın belirttiği gibi küreselleşme, siyasal, ekonomik ve kültürel ölçülerde oluşmaktadır. Küreselleşmenin siyasal ayağı çok kısaca ABD’nin siyasal liderliği ve dünya jandarmalığıdır. Ekonomik ayak, küreselleşmede uluslararası sermayenin egemenliği anlamına gelmektedir. Yani uluslararasında dolaşan, Türkiye’nin gelirlerinin on katı bir para var. Dünyaya egemen olan bu para her şeyi belirliyor. Kültürel ayak ise iki boyutludur: Birinci boyut, tüketim kültürünün dünyadaki egemenliğidir. Aynı tarz beslenme, aynı markaları giyinme, aynı 242 Genel Uygarlık Tarihi kanallardan benzer şeyleri izleme. Kültürel ayağın diğer boyutu ise mikro milliyetçilik ve mikro dincilik olarak özetlenebilir. Bu her bir alt kültür grubunun siyasal birlikten koparılarak bağımsızlığa kavuşturulması eğilimidir. Yani insanlığın tekdüze bir tüketim kültüründe marka ve firma imajlarıyla birleştirilmesi, bütünleştirilmesi sağlanırken, siyasal bazda kültür temeline dayalı olarak mikro parçalara bölünerek siyasetten iyice uzaklaşması hedeflenmektedir. Yukarıda söylediklerimizden de anlaşılacağı üzere küreselleşmenin temel hedefi ulus-devletlerdir. Bunlara göre, ulusal bağımsızlık diye bir kavrama da gerek yoktur. Çünkü bağımsızlık bir ulusa, çıkarlarını savunmak için gereklidir. Oysa küreselleşme ülke (ulus) sınırlarını ve gümrüklerini kaldırdığına göre artık ortada ne diğerlerininkinden farklı bir ulusal ülke çıkarları ne de çıkarları savunulacak bir ülke kalacaktır. Bu ve benzeri dayatmalarla dünyada değişim o kadar baş döndürücü bir şekilde yaşanmaktadır ki, yerel hükümet yetkilileri, bürokratlar, siyasetçiler ulusal kimliklerini yitirirken şirket yöneticileri, gazete patronları öne çıkmaktadır. Küresel kültür piyasalarının yarattığı yeni insan tipi, kendi ülkesine yabancılaşırken, özendiği ülkelerce de kabul edilmemektedir. Bu kişiler yerel ülke sorunlarını, uluslararası finans örgütlerinin küresel reçeteleriyle çözeceklerine inanmaktadırlar. Buna karşı, büyüyen yeni sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Eskiden dünya savaşlarıyla değiştirilen ülke sınırları artık barış içinde güle oynaya yenileniyor ya da ilgili ülkelerin başkan, dışişleri bakanı ya da başbakanlarınca açıklanıyor. Dünya ticaret hacminin büyümesine karşın yoksul ülkeler daha çok yoksullaşıyor. Yoksulluk yalnızca az gelişmiş ülkelerde değil, gelişmiş ülkelerde de yayılıyor. Sermaye ihracı üretimsizliğe, üretimsizlik yeni toplumsal sorunlara yol açıyor: Terörizm. Ne yazık ki küreselleştirilmeye çalışılan dünyada terörizm de küreselleşmektedir. Sonuç olarak küreselleşme olgusu yadsınamaz bir gerçektir. Onaylayıp onaylamamak bireylere kalmış bir konudur. Ancak, bunu tamamlanmış bir süreç saymak doğru olmayacaktır. Çünkü küreselleşmenin en ileri aşamalarında bile bağımsızlık bir gereksinim olarak varlığını devam ettirecektir. Belki de bu düzenin doğal sonucu olarak, dünya şimdiden yeni bir bloklaşmaya başlamış durumdadır. Üç büyükler arka bahçelerinde kendi imparatorluklarını kuruyorlar. Genişletilmiş ortak pazarlarla 21. yüzyılın süper blokları oluşturuluyor. Sanki zaman içinde geçmişe gidiliyor. 20. yy. başında İngiltere’nin Devletler Topluluğu; Fransa’nın Kuzey Afrika’sı, ABD’nin Güney Amerika’sı varken, şimdi, Almanya’nın AB’si, ABD’nin NAFTA’sı, Japonya’nın APEC’i var. Ancak bloklar, global düzeydeki etkinliklerin yarısını ortadan kaldırıyor. Ekonomik alanda yakalanan, hatta geçilen ABD, askerî üstünlüğünü sürdürmekte kararlı görünüyor. Bunun için bütün dünyada ve Avrupa’da özellikle güvenlik konularının uluslaşmasını istemiyor. Tarih sanki yeniden yaşanıyor ve dünya 21. yüzyıla, yüz yıl öncesine benzer koşullarda giriyor. 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 243 Özet I. Dünya Savaşı’nın tarihsel kökenlerini açıklamak. I. Dünya Savaşı’nın tarihsel kökenleri 1815-1914 arasının siyasal ve diplomatik gelişmelerinde yatmaktadır. Özellikle Fransız Devrimi ile milliyetçiliğin ortaya çıkması, İtalya ve Almanya’nın birliklerini tamamlamaları Avrupa güç dengesini ve uluslararası ilişkileri derinden etkilemiştir. I. Dünya Savaşı sonunda galip devletlerin paylaşım hırslarının, yeni bir savaşın tohumlarını nasıl attığını tartışmak. Özellikle Almanya’da Hitler’i iktidara dünya savaşının galiplerinin ezici politikaları taşıdı. 1 Eylül 1939’da Almanların Polonya’yı işgaliyle II. Dünya Savaşı başladı. Avrupa haritasını tamamen değiştiren Alman işgalleri (Polonya, Fransa, Danimarka, Norveç vs.) ile devam eden savaş ABD’nin Japonya’ya attığı iki atom bombası ile sona erdi. I. Dünya Savaşı’ndaki benzer hatalardan ders alınmamasının dünyayı II. Dünya Savaşı sonrasında da nasıl kutuplaşmaya götürdüğünü kavramak. I. Dünya Savaşı sonunda yapılan barış antlaşmalarındaki benzer hatalar II. Dünya Savaşı sonrasında da tekrarlandı. Artık dünyada iki süper güç vardı: ABD ve Sovyet Rusya. Bu nedenle II. Dünya Savaşı sonrası dönemin ilk 15 yılı (1945- 1960) Soğuk Savaş Dönemi diye adlandırıldı (Varşova Paktı-Kuzey Atlantik Paktı). Ancak daha sonra bu bloklar içerisinde de kısmi yapı değişiklikleri oldu. Hatta iki güç Orta Doğu’da yeni bir savaşın eşiğinden döndü. Sonraki süreç ise silahsızlanma antlaşmalarının yoğunlaştığı bir dönem oldu ki bu dönem de Yumuşama (Detant) olarak adlandırıldı. II. Dünya Savaşı sonrasında artan bağımsızlık savaşlarını ve sömürge imparatorluklarını kavramak. Süreç içerisinde dünyadaki diğer coğrafyalarda bağımsızlık hareketlerinin arttığı ve yeni devletlerin kuruluşu gözleniyordu. Bu hareketler sömürge imparatorluklarının (İngiltere, Fransa, İspanya, Portekiz, Belçika, Hollanda vs.) sonunu getirdi ve bu devletler sömürgeleri birer birer terk etmek zorunda kaldı. Küreselleşmenin nasıl ve ne şekilde ortaya çıktığını, dünyayı nereye yönelttiğini tartışmak. 1985 yılına gelindiğinde dünyayı ilgilendiren önemli bir gelişme Sovyet Rusya’da Mihail Gorbaçov’un iktidara gelişiydi. Glasnost (Ekonomide Açıklık) ve Perestroika (Yeniden Yapılanma) olarak adlandırılan reformlara ivme kazandırılması Rusya’da bağımsızlık eğilimlerini artırdı ve SSCB dağıldı. Artık dünya tek kutuplu ve tek merkezliydi. ABD bu yapıyı güçlendirmek ve hatta daha da sağlamlaştırmak için ideolojik temeller oluşturmaya başladı. Yeni dünya düzeni veya küreselleşme (globalleşme) Amerikan çevrelerinde işlenmeye ve dünyaya dayatılmaya çalışıldı. Uluslararası sermaye ve onun güdümündeki resmî kuruluşlar (Dünya Bankası, İMF) aracılığı ile de tüm dünyada yaşanan bir süreç haline getirildi. 1 2 3 4 5 244 Genel Uygarlık Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Türk Kurtuluş Savaşı’nın askerî yönü hangi antlaşmayla sona ermiştir? a. Lozan Antlaşması (1923) b. Ankara Antlaşması (1921) c. Mondros Ateşkesi (1918) d. Londra Antlaşması (1915) e. Mudanya Ateşkes Antlaşması (1922) 2. Aşağıdakilerden hangisi I. Dünya Savaşının genel nedenlerinden biri değildir? a. Bloklaşma b. Silahlanma yarışı c. Milliyetçilik d. Sömürge arayışı e. İtalya’nın emperyalist amaçları 3. Aşağıdakilerden hangisi, I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin savaştığı ana cephelerden biri değildir? a. Kafkas b. Galiçya c. Çanakkale d. Kanal e. Irak 4. Aşağıdaki, I. Dünya Savaşı’na son veren devlet ve barış anlaşmaları eşlemelerinden hangisi yanlıştır? a. Osmanlı-Mondros b. Bulgaristan -Nöyyi c. Macaristan-Trianon d. Almanya-Versay e. Avusturya-Sen Jermen 5. Ulusal Kurtuluş Savaşı’mızın “kongreler yoluyla örgütlenme” sürecinde, Mustafa Kemal hangi kongrede tüm ulusal örgütleri tek çatı altında birleştirmiştir? a. Erzurum Kongresi b. Sivas Kongresi c. Balıkesir Kongresi d. Alaşehir Kongresi e. Afyonkarahisar Kongresi 6. Aşağıdakilerden hangisi I. ve II. Dünya Savaşı arasındaki dönemde de gerçekleşen olaylardan biri değildir? a. İtalya’da Faşizm b. Almanya’da Nasyonal Sosyalizm c. 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı d. Japonya’nın Uzak Doğu’ya Yayılımı e. Yalta Konferansı 7. II. Dünya Savaşı içerisinde (28 Kasım - 1 Aralık 1943) toplanan ve ABD (Rooswelt), İngiltere (Churchill) ve Sovyet Rusya (Stalin)’nın bir araya gelmesiyle oluşan, savaşın ve savaştan sonraki düzenin ele alındığı toplantı aşağıdakilerden hangisidir? a. Tahran Konferansı b. Quebec Konferansı c. Yalta Konferansı d. Moskova Konferansı e. Potsdam Konferansı 8. I. Toprak (sınır) değişikliği arzu edilmemektedir. II. Her ulus kendi istediği hükümet biçimini seçebilecektir. III. Deniz ve okyanuslarda serbest dolaşım (ticaret) sağlanacaktır. IV. Uluslararası alanda ekonomik anlamda tam bir iş birliği istenmektedir. Yukarıdaki maddeler, aşağıdakilerden hangisinin içeriğinde yer almaktadır? a. Atlantik Demeci b. Milletler Cemiyeti Tüzüğü c. Kazablanka (Casablanka) Konferansı d. Washington Konferansı e. Tahran Konferansı 9. Üç büyüklerin (ABD, İngiltere, Rusya) bir araya gelerek, II. Dünya Savaşı sonrası dünyanın alacağı biçim üzerinde durdukları; hatta Montreux (Montrö) Boğazlar sözleşmesinin Rusya lehine değiştirilmesine karar verdikleri toplantı aşağıdakilerden hangisidir? a. Qubec Konferansı b. Postdam Konferansı c. Yalta Konferansı d. Tahran Konferansı e. Adana Konferansı 10. Aşağıdakilerden hangisi, küreselleşmenin boyutlarından biri değildir? a. Ekonomik b. Siyasal c. Kültürel d. Ekolojik e. İklimsel 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 245 Okuma Parçası HİTLER’DEN ÖĞRENDİĞİMİZ ACI DERS ... İnsanoğlu tüm cinayetlerini, ne yazık ki, yine “İnsanlık” ya da bir grup insan adına işler. Barbarlığa, vahşete giden yol, “din”, “ahlak”, “milliyetçilik”, “insanlık”, “hürriyet” gibi soyut ve süslü terimlerle bezenmiş bir yoldur. Cinayetler bu üstün idealler uğruna işlenir ve işletilir. Böyle soyut ideallerin ardına çoğu zaman bilinçsiz kitleler de alınır. İşte katiller bir de çoğunluğun desteğini aldılar mı arkalarına, o zaman insanlığın yüzü kızarır gerçekten. Hıristiyanları arenalarda aslanlara kurban eden Romalılar da, Protestanları Sen Bartelemi gecesi kesen Katolikler de, altı milyon Yahudi’ yi yok eden Hitler de arkalarında “çoğunluğun desteğini” duydukları için barbarca cinayetlerini işleyebilmişlerdir. Unutmamalı ki, baskıların en korkuncu çoğunluğun baskısıdır. Çünkü ona karşı sığınılacak yer yoktur. Hele bir de devlet gücünü şu yada bu şekilde ele geçirenler, bu gücü, “çoğunluk adına” kullandıklarını iddiası ile eyleme geçerlerse, sonuç tam bir “soykırıma” dönüşebilir. Çağdaş demokrasi anlayışı bu yüz kızartıcı eylemlerden sonra,“çoğunluğun yönetimi” kavramına,“bireyin hak ve özgürlükleri” kavramını da ekleyerek insanlık birikimini günümüze aktaran siyasal bir rejim haline dönüşmüştür. Nitekim Hitler’e mâledilen kıyıcılığın, acımasızlığın ardında, yine “çoğunluk” kılığına bürünmüş kitlelerin desteğini görmemek olanaksızdır. Hitler’den ilk öğrendiğimiz acı ders, yirminci yüzyılda hala cinayetlerin çoğunluk adına hatta ondan destek alınarak işlenebildiğidir. Hitler ve Edebiyat Edebiyat diktatörlerin kâbusudur. Çünkü edebiyat, tüm insanlığın birikimini, tüm güzellikleri ve çeşitlilikleriyle yansıtır. Truffat’ın ünlü filmi “Fahreneit 451” deki gibi, kitap yakmak için itfaiye örgütü de kursanız, yine o film de gösterildiği gibi, onları yok edemezsiniz. Çünkü edebiyat, hiçbir diktatörün gücünün yetmeyeceği bir varlığın, insanlığın malıdır. Hitler 30 Ocak 1933’de iktidara geldi. 10 Mayıs 1933’de, iktidara gelişinden henüz üç ay geçer geçmez, kitapları yakmaya başladı. Hem de törenlerle. Hem de kitap yakma olayını“ideolojik bir ayin”e dönüştürerek. 10 Mayıs’da Yahudi yazarlartarafından yazılmış yirmibeşbin kitap bir araya toplandı. Berlin Üniversitesi’nin önündeki alanda kırkbin kişinin gözü önünde törenle yakıldı. Diktatöre karşı çıkan herkes “haindir”. Yahudi değilse Marxisttir. Komünisttir. Nitekim Yahudi yazarlardan sonra sıra “Marxist” yazarlara geldi. Marxist olduğu için yakılan kitaplar, gençler tarafından “resmi törenler” le izlendi. Bu sırada gençlere şu öğüt veriliyordu: “Alman düşmanı kitapları yakan bu ateş, kalplerimizde vatan sevgisini tutuştursun!” Diktatörlerin ortak stratejisidir: Mutlaka ortak bir düşman yaratılır. Yaratılır ki, kendilerini desteklemesi istenen o “çoğunluk” böyle bir düşmana karşı birleşsin. Çünkü diktatörler insanları, sevgi, mutluluk gibi kavramlar yerine, nefret, düşmanlık gibi kavramların etrafında bütünleştirmek isterler. Çünkü diktatörler ancak o zaman kitleleri cinayete sürükleyebilirler. Şimdi dikkatle kitapları yakılan yazarlar listesine bir göz atalım. Bakalım hangileri “Yahudi”, hangileri “Marxist”? Ünlü kör kadın yazar Helen Keller, Sigmund Freud, Ernest Hemingway, Alfred Adler, Thomas Mann, Heinrich Mann, Erich Maria Remarque, Albert Einstein, Heinrich Hein, Jack Landon. Peki Sonuç ne oldu? Kitap dünyası çiçeklendi. Ama Alman milliyetçi -toplumculuğunun mucizesine inanan yazarlar tarafından değil. Yakılan kitaplar aracılığı ile. Hemen hemen iki yıl sonra, 1935 yılı Şubat’ında, Hitler’in yaktığı kitaplardan oluşturulan bir kütüphane Birleşik Amerika’da Einstein tarafından açıldı. Bu konuda Hitler’in bize öğrettikleri şu satırlarda çok güzel açıklanır: “Yasaklanan, lanetlenen kitaplar diktatörler gelip geçtikten sonra, birden ortaya çıkmışlar, çok sayıda basılarak en çok okunan kitaplar olmuşlardır.” (Orhan Öcal, Kitabın Evrimi, Ankara 1971, s.199) Sonuç Hitler’in bize verdiği dersler, ne yazık ki, sanat, edebiyat ve kültür alanıyla sınırlı değil. Ne yazık ki insanlık Hitler’in yönetiminde çok daha acı dersler aldı. Ve yine ne yazık ki bu dersleri henüz gereğince özümleyememiş durumda. Hitler’in bize öğrettiği önemli gerçek, “İnsanları öldürerek toplumun kurtarılamayacağı”. Osmanlı-Türk tarihinde nasıl Kuyucu Murat Paşa, Osmanlı İmparatorluğunu kurtarmak için ikiyüzbin kelleyi kesip kuyulara doldurmuşsa, Hitler’de altı milyon Yahudi’yi “bilimsel!” usullerle yok etmiştir. Aslında “Kuyucu Murat”ı “muhallebi çocuğu derecesine indiren bir cinayettir Hitler’in yaptığı. Sonuçta her iki çaba da boşuna çıkmıştır. Ne ikiyüzbin kelle Osmanlı İmparatorluğunu kurtarabilmiştir. Ne de altı milyon Yahudi üçüncü Reich’ı. Bu satırları yakın geçmişinde “ülkeyi kurtarmak” için günde otuz kişinin öldürüldüğü bir aşamaya gelmiş bir toplumun üyesi olarak yazmak ne acı. Acıma acı katan bir başka gerçek, ülke halkımdan bazılarının “sallandırırsın üç kişiyi, düzeltirsin durumu” anlayışına iltifat etmesi. Hitler bize, insanlığa hiçbir şey öğretmedi ise bile, böyle “kelle alma yöntemleri” ile ülkelerin kurtuluşa değil, batışa gittiğini öğretmiş olmalıydı. (Makalenin orijinal adı, “Hitler’in Kültür ve Sanat Alanında Öğrettikleri”dir. Kaynak: Kongar E.(1983). Demokrasi ve Kültür, Hil Yayınları, İstanbul. 246 Genel Uygarlık Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Türk Kurtuluş Savaşı İşgallere Karşı Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatürk) Faktörü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “I. Dünya Savaşı ve Sonuçları (1914-1918)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girişi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Savaş Sonunda İmzalanan Ateşkes ve Barış Antlaşmaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Yerel Kongre İktidarları Döneminden Ulusal Meclis’e” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “İki Savaş Arası Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Tahran Konferansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Atlantik Demeci/Bildirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “İkinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Yapılan Toplantılar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “21. yy. ve Küreselleşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Her iki ülkenin de Osmanlı Devleti’nin Balkan toprakları üzerinde genişlemek istemesi. Sıra Sizde 2 Taaruz Cepheleri: Kafkas (Doğu), Kanal (Süveyş); Savunma Cepheleri: Çanakkale ve Irak Sıra Sizde 3 I. Dünya Savaşı içerisinde yapılan ve Anadolu’yu paylaşma planlarını içeren gizli anlaşmaların uygulamaya konulmasıdır. Sıra Sizde 4 Paris Barış Konferansı ile başlayan süreç, asıl şeklini Londra, San Remo, Spa Konferanslarında almıştır. Sıra Sizde 5 Türk ulusu Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde başlattığı ulusal kurtuluş mücadelesini kazanarak kendisine dayatılan antlaşmayı geçersiz kılmıştır. Ayrıca bu yönüyle de tüm dünyaya emperyalizme karşı mücadele edilebileceği mesajını vererek bağımlı uluslara da örnek olmuştur. Sıra Sizde 6 Ekonomik bunalımın bazı unsurları başta Avrupa olmak üzere birçok ülkede var olmasına rağmen krizin başlangıcında, dünyanın birkaç önemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan New York Wall Street Borsası’nın çöküşü önemli bir rol oynadı. Kriz ABD’den bütün dünyaya yayıldı. 8. Ünite - 20.Yüzyıldan 21.Yüzyıla: Savaşlar, Barış ve Küreselleşme Dönemi 247 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Aça, M. ve H. Durgut (2004). Küreselleşen Dünya ve Türk Kimliği, İstanbul. Aren, S. (1994). “Uluslararası Bütünleşme-Küreselleşme Üzerine”, Yeni Marksizm ve Gelecek, sayı:2, s.5-10. Armaoğlu, F. (1986). 20. yüzyılın Siyasi Tarihi 1914- 1980, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. Aydoğan, M. (2005). Yeni Dünya Düzeni, Kemalizm ve Türkiye, c. I-II, İzmir. Çimen, A. ve G. Göğebakan (2006). Tarihi Değiştiren Savaşlar, İstanbul. Davies, N. (2006). Avrupa Tarihi, (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara. Gombrich, E. H. (1997). Dünya Tarihi, (çev. Ahmet Mumcu), İstanbul. Gürsan, T. (2005). 20. Yüzyılın Dünya Tarihinin Perde Arkası, İstanbul. Holmes, R. (2000). World War II in Photographs, London. Kennedy, P. (1996). Büyük Güçlerin Yükselişi ve Çöküşleri, (çev. Birtane Karanakçı), Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara. Kışlalı, A. T. (2003). Siyaset Bilimi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir. Kongar, E. (2005). Küresel Terör ve Türkiye, İstanbul. Kongar, E. (1983). Demokrasi ve Kültür, İstanbul. Kurat, Y.T. (1986). Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, Ankara. Langlois, Boismenu, J. G., Lefebure L., Reginbald P. (2000). 20. Yüzyıl Tarihi, İstanbul. Oran, B. “Hangi Küreselleşme”, http://www. stratejik. yildiz.edu.tr/giriş1.htm Özkan, İ. R. (2001). Yeni Mandacılık, Ankara. Ribard, A. (1983). İnsanlığın Tarihi, (çev. Erdoğan B. Berktay, Şiar Yalçın, Halil Berktay), İstanbul. Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzyıl Tarihi, (çev. Sinem Gül), Ankara. Sabine, G. (1969). Siyasal Düşünceler Tarihi III-Yakınçağ, (çev. Özer Ozankaya), Türk Siyasi İlimler Derneği Yayını, Ankara. Sander, O. (1989). Siyasi Tarih, c. I-II, Ankara. Seignobos, C. (2006). Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, (çev. Samih Tiryakioğlu), İstanbul. Turan, Ş. (1991). Türk Devrimi Tarihi, 1.Kitap, İstanbul. Uçarol, R. (1985). Siyasal Tarih, İstanbul. Üçok, C. (1975). Siyasal Tarih 1789-1960, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara. Ülman, B.“Uzun Süreçte Küreselleşme: Bir Sihirli Kavramı Tarihteki Yerine Koyma Denemesi”, http:// www.stratejik.yildiz.edu.tr/giriş1.htm
.
.
.TÜRK DİLİ-I
Yazarlar
Prof.Dr. Şükrü Halûk AKALIN (Ünite 7, Prof.Dr. Süer EKER (Ünite 1, 3, 4)
Prof.Dr. Vahit TÜRK (Ünite 2, 6)
Doç.Dr. Sema ASLAN DEMİR (Ünite 1)
Dr.Öğr.Üyesi Serap CAVKAYTAR (Ünite 5)
Editörler
Prof.Dr. Muhsin MACİT
Dr.Öğr.Üyesi Serap CAVKAYTAR
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2015 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ
Birim Yöneticisi
Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu
Öğr.Gör. Erdem Erdoğdu
Grafik Tasarım Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu
Hatice Yücesan
Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Ufuk Önce
Gülşah Karabulut
Ayşegül Dibek
Hilal Özcan
Özlem Çayırlı
Dizgi
Kitap Hazırlama Grubu
Türk Dili-I
E-ISBN
978-975-06-2441-4
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.
ESKİŞEHİR, Ağustos 2018
2800-0-0-0-1909-V02
iii İçindekiler
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... x
Dil ve Kültür.................................................................................... 2
GİRİŞ ............................................................................................................................ 3
DİL ................................................................................................................................ 4
Dilin Tanımı ................................................................................................................. 4
Bilimsel Bakımdan Dilin Özellikleri ......................................................................... 5
Dil-Düşünce ve Duygu Bağlantısı ............................................................................. 7
Dillerin Doğuşu ile İlgili Kuramlar ........................................................................... 8
Dil Türleri ..................................................................................................................... 9
Ana Dil .................................................................................................................. 9
Ana Dili .................................................................................................................. 9
Diyalekt .................................................................................................................. 9
Ölçünlü Dil ............................................................................................................ 9
Yazı Dili ve Sözlü Dil ............................................................................................ 10
Argo ve Jargon ....................................................................................................... 10
İzole Dil .................................................................................................................. 11
Kutsal Diller ........................................................................................................... 11
Siyasal ve Etnik Bakımdan Dil Türleri ...................................................................... 11
Devlet Dili .............................................................................................................. 11
Resmî Dil ................................................................................................................ 11
Bölgesel Diller ve Bölgesel Olmayan Diller ............................................................. 12
Yerli Azınlık Dili .................................................................................................... 12
Göçmen Azınlık Dili ............................................................................................ 12
Uluslararası Dil ...................................................................................................... 12
Çalışma Dili ........................................................................................................... 13
Yapay Diller ........................................................................................................... 13
Dillerin Sınıflandırılması ............................................................................................ 13
Köken Bakımından Dünya Dilleri .................................................................. 14
Yapı Bakımından Dünya Dilleri .......................................................................... 16
Söz Dizimi Bakımdan Dünya Dilleri .................................................................. 16
TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ ....................................... 17
Türk Yazı Dillerinin ve Lehçelerinin Sınıflandırılması .......................................... 17
Türkiye Türkçesi .......................................................................................................... 18
DİL VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ ........................................................................................ 18
Kültür Nedir? ............................................................................................................... 18
Kültürü Oluşturan Ögeler .......................................................................................... 20
Kültür Değişmeleri ...................................................................................................... 21
Dil ve Kültür ................................................................................................................ 22
Dil ve Toplum .............................................................................................................. 23
Özet ............................................................................................................................... 26
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 28
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 29
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 29
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... 29
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ........................................................... 30
1. ÜNİTE
İçindekiler iv
Türk Dilinin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri................................ 32
TÜRKÇENİN YAŞI ..................................................................................................... 33
TÜRKÇENİN TARİHÎ DÖNEMLERİ ..................................................................... 35
Hun Dönemi ................................................................................................................ 36
Eski Türkçe Dönemi ................................................................................................... 36
Orta Türkçe Dönemi ................................................................................................... 37
Kuzey Türkçesi ....................................................................................................... 38
Doğu (Çağatay) Türkçesi ...................................................................................... 39
Batı (Eski Oğuz) Türkçesi ................................................................................... 40
TÜRKÇENİN YAZIMINDA KULLANILAN ALFABELER ................................. 40
Köktürk Alfabesi .......................................................................................................... 41
Mani Alfabesi ............................................................................................................... 43
Soğut Alfabesi .............................................................................................................. 44
Uygur Alfabesi ............................................................................................................. 44
Brahmi Alfabesi ........................................................................................................... 45
Tibet Yazısı ................................................................................................................... 45
Süryani Alfabesi ........................................................................................................... 45
İbrani Alfabesi ............................................................................................................. 45
Ermeni Alfabesi ........................................................................................................... 45
Grek Alfabesi ............................................................................................................... 46
Arap Alfabesi ............................................................................................................... 46
Kiril Alfabesi ................................................................................................................ 46
Latin Alfabesi ............................................................................................................... 47
TÜRKİYE TÜRKÇESİ ................................................................................................ 48
Çağdaş Türkiye Türkçesi ............................................................................................ 49
TÜRK DİLİ ÇALIŞMALARI .................................................................................... 50
YAZI DEVRİMİ .......................................................................................................... 52
ATATÜRK VE TÜRK DİLİ ....................................................................................... 53
Özet ............................................................................................................................... 56
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 58
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 59
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 60
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 60
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 61
Ses Bilgisi ...................................................................................... 62
GİRİŞ ............................................................................................................................ 63
SES BİLGİSİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR .................................................. 63
Konuşma Sesi ............................................................................................................... 63
Harf ............................................................................................................................... 65
TÜRKÇEDEKİ SESLER ............................................................................................. 66
Ünlüler .......................................................................................................................... 66
Ünlülerin Sınıflandırılması .................................................................................. 66
Ünsüzler ........................................................................................................................ 68
Ünsüzlerin Sınıflandırılması ................................................................................ 68
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ .......................................................................... 70
Türkçe Kökenli Sözcüklerde Bulunmayan Ünsüzler .............................................. 70
Ses Uyumları ................................................................................................................ 71
2. ÜNİTE
3. ÜNİTE
İçindekiler v
Ünlülerle İlgili Diğer Ses Özellikleri ......................................................................... 73
Ünsüzlerle İlgili Diğer Ses Özellikleri ....................................................................... 74
Yardımcı Sesler ............................................................................................................ 75
Türkçenin Hece Yapısı ................................................................................................ 76
SES OLAYLARI ........................................................................................................... 77
Ses Olaylarının Nedenleri .......................................................................................... 77
Ünlülerle İlgili Ses Olayları ........................................................................................ 79
Ünlü Düşmesi ........................................................................................................ 79
Ünlü Daralması ..................................................................................................... 79
Ünlü Türemesi ....................................................................................................... 80
Ünlü Genişlemesi .................................................................................................. 80
Ön Damaksıllaşma ................................................................................................ 80
Art Damaksıllaşma ............................................................................................... 81
Ünlü Yuvarlaklaşması ........................................................................................... 81
Ünlü Düzleşmesi ................................................................................................... 81
Ünlü Birleşmesi ..................................................................................................... 81
Ünlü Benzeşmesi ................................................................................................... 81
Ünlü Kısalması ...................................................................................................... 82
Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları ...................................................................................... 82
Ünsüz Düşmesi ...................................................................................................... 82
Ünsüz Türemesi ..................................................................................................... 83
Göçüşme ................................................................................................................. 83
Ötümlüleşme ......................................................................................................... 83
Ötümsüzleşme ....................................................................................................... 84
Ünsüz Benzeşmesi ................................................................................................ 84
Ünsüz Aykırılaşması ............................................................................................. 85
Ünsüz İkizleşmesi ................................................................................................. 85
Ünsüz Tekleşmesi .................................................................................................. 85
Süreklileşme ........................................................................................................... 85
Süreksizleşme ......................................................................................................... 85
Eklenmelerdeki Benzeşme ................................................................................... 85
Hece Düşmesi ........................................................................................................ 86
PARÇALAR ÜSTÜ SES BİRİMLERİ ...................................................................... 86
Vurgu ............................................................................................................................ 86
Tonlama ....................................................................................................................... 87
Durak ...................................................................................................................... 87
Özet ............................................................................................................................... 88
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 90
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 91
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 92
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 92
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 93
Biçim Bilgisi ................................................................................... 94
GİRİŞ ............................................................................................................................ 95
BİÇİM BİLGİSİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ............................................ 95
Kök ................................................................................................................................ 95
Gövde ............................................................................................................................ 96
Taban ............................................................................................................................. 96
4. ÜNİTE
vi İçindekiler
Ek .................................................................................................................................. 96
Eklenme ........................................................................................................................ 96
TÜRKÇENİN EKLERİ ............................................................................................... 97
Yapım Ekleri ................................................................................................................. 97
Addan Ad Yapma Ekleri ....................................................................................... 98
Addan Eylem Yapma Ekleri ................................................................................. 98
Eylemden Ad Yapma Ekleri ................................................................................. 99
Eylemden Eylem Yapma Ekleri ........................................................................... 99
Çekim Ekleri ............................................................................................................... 101
Ad Çekim Ekleri .................................................................................................... 101
Eylem Çekim Ekleri .............................................................................................. 103
SÖZCÜK YAPIMI ....................................................................................................... 107
Birleştirme ................................................................................................................... 107
Türetme ......................................................................................................................... 108
Kalıplaşma .................................................................................................................... 108
Örnekseme ................................................................................................................... 108
Kırpma .......................................................................................................................... 108
Karma ........................................................................................................................... 109
Kısaltma ........................................................................................................................ 109
Kasıtlı Yaratma ............................................................................................................. 109
Ters Türetme ................................................................................................................ 109
Derleme ........................................................................................................................ 109
Tarama .......................................................................................................................... 110
Genelleşme ................................................................................................................... 110
Kopyalama .................................................................................................................... 110
SÖZCÜK TÜRLERİ .................................................................................................... 110
Anlam Bakımından Sözcük Türleri .......................................................................... 111
Tür ve Görev Bakımından Sözcük Türleri ............................................................... 112
Adlar ....................................................................................................................... 112
Sıfatlar ..................................................................................................................... 112
Zarflar ..................................................................................................................... 113
Zamirler .................................................................................................................. 113
Edatlar ..................................................................................................................... 114
Bağlaçlar ................................................................................................................. 114
Ünlemler ................................................................................................................. 114
Eylemler .................................................................................................................. 114
Özet ............................................................................................................................... 115
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 117
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 118
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 120
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 120
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 121
Cümle Bilgisi ................................................................................. 122
GİRİŞ ............................................................................................................................ 123
SÖZCÜK ÖBEKLERİ ................................................................................................. 123
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunan Sözcük Öbekleri ......................................... 125
Ad Tamlamaları ..................................................................................................... 125
Sıfat Tamlaması .................................................................................................... 126
5. ÜNİTE
vii İçindekiler
Aitlik Öbeği ............................................................................................................ 127
Ünlem Öbeği .......................................................................................................... 127
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunmayan Sözcük Öbekleri ................................. 127
Unvan Öbeği .......................................................................................................... 128
Edat Öbeği .............................................................................................................. 128
Bağlama Öbeği ...................................................................................................... 129
Sayı Öbeği .............................................................................................................. 129
Tekrar Öbeği (İkilemeler) .................................................................................... 129
Birleşik Sözcükler .................................................................................................. 129
Birleşik Eylem Öbeği ............................................................................................ 130
İsim-Fiil Öbeği ...................................................................................................... 130
Sıfat-Fiil Öbeği ....................................................................................................... 130
Zarf-Fiil Öbeği ....................................................................................................... 131
Kısaltma Öbekleri ................................................................................................. 131
CÜMLENİN ÖGELERİ .............................................................................................. 131
Cümlenin Temel Ögeleri ............................................................................................ 132
Yüklem .................................................................................................................... 132
Özne ........................................................................................................................ 134
Özne-Yüklem Uyumu ........................................................................................... 136
Cümlenin Tamamlayıcı Ögeleri ................................................................................ 137
Nesne (Düz Tümleç) ............................................................................................. 137
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) ........................................................................ 139
Zarf Tümleci (Belirteç Tümleci) .......................................................................... 139
Cümle Dışı Ögeler ....................................................................................................... 141
CÜMLE TÜRLERİ ...................................................................................................... 142
Yapısına Göre Cümleler .............................................................................................. 142
Basit Cümle ........................................................................................................... 143
Birleşik Cümle ...................................................................................................... 143
Sıralı Cümle .......................................................................................................... 144
Bağlı Cümle ........................................................................................................... 145
Yüklemin Türüne Göre Cümleler ............................................................................. 145
Eylem Cümlesi ....................................................................................................... 145
Ad Cümlesi ............................................................................................................ 146
Yüklemin Yerine Göre Cümleler ......................................................................... 146
Kurallı (Düz) Cümle ............................................................................................. 146
Devrik Cümle ........................................................................................................ 146
Anlamlarına Göre Cümleler ...................................................................................... 147
Olumlu Cümle ....................................................................................................... 147
Olumsuz Cümle ..................................................................................................... 147
Soru Cümlesi ......................................................................................................... 148
Ünlem Cümlesi ...................................................................................................... 149
Emir Cümlesi ......................................................................................................... 149
Özet ............................................................................................................................... 150
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 152
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 153
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 154
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 155
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 156
viii İçindekiler
Türkçenin Söz Varlığı..................................................................... 158
GİRİŞ ............................................................................................................................. 159
TÜRKÇENİN ANLATIM GÜCÜ ............................................................................. 159
TÜRKÇE SÖZ VARLIĞI ............................................................................................ 161
Deyimler ....................................................................................................................... 161
Deyimlerle Atasözleri Arasındaki Farklar ......................................................... 161
Deyimler ve Birleşik Sözler Arasındaki Farklar ................................................ 161
Deyimlerin Kaynağı .............................................................................................. 162
Türkçe Deyimler .................................................................................................... 162
Türkiye Türkçesinin Deyim Varlığından Örnekler .......................................... 163
Atasözleri ...................................................................................................................... 165
Atasözlerinin Konuları ............................................................................................... 166
Atasözlerinin Dil ve Üslup Özellikleri ...................................................................... 166
İkilemeler ...................................................................................................................... 167
İkilemelerin Genel Özellikleri ............................................................................. 167
Sözcük Yapısı Bakımından İkilemeler ................................................................ 168
Sözcük Türü Bakımından İkilemeler ................................................................. 168
Yapı ve Kuruluş Bakımından İkilemeler ............................................................ 168
Anlam Bakımından İkilemeler ............................................................................ 169
Alıntı Sözler ................................................................................................................. 169
Ağız Ögeleri ................................................................................................................. 171
Argo ............................................................................................................................... 173
İlişki Sözleri .................................................................................................................. 174
Alkış ve Kargışlar (Dua ve Beddualar) ..................................................................... 176
TÜRKÇENİN TÜRETME GÜCÜ ............................................................................ 177
Türkçenin Yapısı ve İşletme Biçimi ........................................................................... 178
Özet ............................................................................................................................... 181
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 182
Okuma Parçası ............................................................................................................. 183
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 184
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 184
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 187
Diller Arası Etkileşim ve Türkçe ................................................... 188
GİRİŞ ............................................................................................................................ 189
DİLLERİN ZENGİNLİK ALANLARI ...................................................................... 190
Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği ............................................................................... 191
Tarihsel Derinlik ................................................................................................... 191
Coğrafi Yaygınlık ................................................................................................... 191
Söz Varlığı ve Anlatım Gücü .............................................................................. 191
Atasözleri ve Anlatım Gücü ................................................................................ 192
Akrabalık Adlarında Çeşitlilik ............................................................................ 193
İlişki ve Nezaket Sözleri ........................................................................................ 193
DÜNYA DİLLERİNİN TÜRK DİLİNE ETKİSİ ..................................................... 194
Dünden Bugüne Yabancı Dillerin Etkisi .................................................................. 194
Eski Türkçe Döneminde Yabancı Dillerin Etkisi ............................................. 194
Türkiye Türkçesine Yabancı Dillerin Etkisi ....................................................... 195
6. ÜNİTE
7. ÜNİTE
ix İçindekiler
Osmanlı Türkçesinde Yabancı Dillerin Etkisi .................................................. 195
Batı Dillerinin Türkçeye Etkisi ............................................................................ 196
Her Yabancı Sözcük Olumsuz Bir Etkilenme midir? .............................................. 197
TÜRK DİLİNİN DÜNYA DİLLERİNE ETKİSİ ..................................................... 198
Dünya Dillerine Türkçeden Geçen Sözcükler ......................................................... 198
TÜRK DİLİNİN YAYILMA ALANLARI ................................................................ 200
Özet ............................................................................................................................... 203
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 205
Okuma Parçası ............................................................................................................. 206
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 206
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 206
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 207
Yararlanılan İnternet Kaynakları ............................................................................... 207
Türkçenin Güncel Sorunları ......................................................... 208
GİRİŞ ............................................................................................................................ 209
SORUN DİLDE Mİ KONUŞURLARDA MI? ......................................................... 209
TÜRKÇENİN KULLANIMINDA YAŞANAN SORUNLAR ................................ 211
Kitle İletişim Araçlarında Türkçenin Kullanımı ..................................................... 211
Sosyal Medyada Türkçenin Kullanımı ...................................................................... 212
Söyleyiş Bozuklukları .................................................................................................. 214
Yazım Yanlışları ........................................................................................................... 214
Konuşmada ve Yazıda Kısır Söz Varlığı .................................................................... 215
Yabancı Sözlerin Yoğunluğu ...................................................................................... 216
Yabancı Dille Öğretim ................................................................................................ 217
Bilim Terimleri ............................................................................................................ 218
İş Yaşamında Türkçe ................................................................................................... 220
Sorunların Çözümü .................................................................................................... 222
Özet ............................................................................................................................... 223
Kendimizi Sınayalaım ................................................................................................. 224
Yaşamın İçinden .......................................................................................................... 225
Okuma Parçası ............................................................................................................. 225
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 226
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 227
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 227
8. ÜNİTE
x Önsöz
Önsöz
İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan en gelişmiş, en işlek ve en etkili araç dildir. Dil,
insanlar arasında yalnızca anlaşma aracı değil; aynı zamanda geçmişin birikimini geleceğe
taşıyan, insanlığın belleğini oluşturan canlı bir varlıktır. Bu yönüyle dil bizim için doğal
bir mirastır. Bu sayede yüzyılların deneyimini ve kültür varlığımızı öğreniriz. Dilin burada kısaca değindiğimiz bu görevlerini yerine getirebilmesi için gerek konuşmada gerekse
yazıda kurallarına uygun, doğru ve güzel kullanılması gerekmektedir.
Türk Dili I kitabına dil ve kültür kavramlarını irdeleyerek başladık. İlk ünitede bilimsel
bakımdan dilin özellikleri, dil türleri ve Türk dilinin dünya dilleri arasındaki yeri hakkında bilgi edinmenizi amaçladık. Somut olmayan pek çok kültür mirası, yüzyıllar boyunca
yalnız dil aracılığıyla sonraki nesillere aktarılabilmiştir. Bu yönüyle dil, kültürün en temel ögesidir. Buradan hareketle aynı ünitede dilin kültürle ilişkisine değindik. Türkçenin
tarihi dönemleri, özellikle yazıyla izlenemeyen karanlık diyebileceğimiz dönemlerin adlandırılmasında bilim adamları arasında birtakım farklılıklar görülmektedir. Ancak yazılı
dönemlerin adlandırılması hemen bütün bilim adamlarınca benzer biçimde ve benzer
ölçütler dikkate alınarak yapılmıştır. İkinci ünitede araştırmaların ışığında Türk dilinin
gelişimi ve tarihsel dönemlerini ele aldık. Ses bilgisi ile ilgili temel kavramların ve Türkçenin ses özelliklerinin yanı sıra üçüncü ünitede ses olaylarını betimledik. Her dilin kendine
özgü bir yapı ve işleyişi vardır. Dördüncü ünitede seslerden sözcüklere geçtik ve Türkçede
sözcük yapımı ve genel olarak sözcük türleri üzerinde durduk. İnsan dilini oluşturan sistemde önce sesler, seslerin bir araya gelmesiyle sözcükler ve sözcüklerin belli kurallarla bir
araya gelmesinden de cümleler oluşmuştur. Benzer sırayı izleyerek biz de beşinci ünitede
Türkçedeki sözcüklerin, sözcük öbeklerinin cümle içindeki görevlerini ve cümle türlerini
ele aldık. Dillerin zenginliğinin başta gelen ölçüsü çeşitli duygu, düşünce ve kavramları
anlatabilme gücüdür. Altıncı ünitede ayrıntılı bir biçimde Türkçenin anlatım gücü ve söz
varlığı üzerinde durduk. Tarihin karanlık dönemlerine kadar kökleri uzanan, geniş bir
coğrafyaya yayılan Türkçe pek çok dilden etkilenmiş, pek çok dili de etkilemiştir. Yedinci
üniteyi Türkçenin diğer dillerle etkileşimine ayırdık. Sekizinci ünitede ise Türkçenin karşı
karşıya bulunduğu güncel sorunlara ve çözüm önerilerine değindik.
Her biri kendi alanında yetkin akademisyen yazarlarla, uzaktan öğretimin ilkeleri göz
önünde bulundurularak hazırlanan Türk Dili I kitabında “Sıra Sizde” araştırma sorularıyla ve ünite sonlarındaki “Kendimizi Sınayalım” bölümündeki çoktan seçmeli sorularla
öğrendiklerinizi sınayabilir, ünite içlerinde size önerilen kitaplarla ya da Genel Ağ’daki
kaynaklarla konuya ilişkin ayrıntılı bilgilere ulaşabilirsiniz.
Ortak bir çalışma ürünü olan Türk Dili I kitabının öğrencilerimize ve Türk diline gönül verenlere yararlı olmasını dileriz.
Editörler
Prof.Dr. Muhsin MACİT
Dr.Öğr.Üyesi Serap CAVKAYTAR
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Dilin özelliklerini sıralayabilecek,
Dil türlerini açıklayabilecek,
Dillerin sını andırılmasını yapabilecek,
Türkçenin dünya dilleri arasında bulunduğu yeri betimleyebilecek,
Kültürü ve kültürü oluşturan ögeleri açıklayabilecek,
Dil, kültür ve toplum arasındaki ilişkiyi değerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
İçindekiler
Türk Dili-I Dil ve Kültür
• GİRİŞ
• DİL
• TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ
ARASINDAKİ YERİ
• DİL VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ
• Dil
• Değişke
• Dil Türleri
• Dillerin Sınıflandırılması
• Dil ve Kültür
TÜRK DİLİ-I
GİRİŞ
Dil gibi insana özgü bir sistemin, konuşurların veya dili öğrenmek isteyenlerin ilgi alanına
girmesi anlaşılabilir olmakla birlikte, dil bilimsel sorunlarla ilgili amatör açıklamalar ve çalışmalar popüler bakımdan bazen ikna edici olabilen ancak gerçeklerle örtüşmeyen yaygın
yanlışlara yol açabilir. Bizim ürettiğimiz, her an birlikte olduğumuz, başkalarıyla paylaştığımız, içselleştirdiğimiz doğal dil sisteminin yapı ve işleyişi hakkında çok şey bildiğimizi düşünmek büyük bir yanılgıdır. Düşünürlerin, bilim insanlarınca Eski Hint ve Yunan
geleneklerinden bu yana, binlerce yıldır yapılan çalışmalara, ortaya konulan sayısız esere
rağmen dilin edinilişi ve işleyişi ile ilgili bildiklerimiz gerçekten son derece yetersizdir.
Örneğin, okullardaki dil bilgisi kitaplarında ortografik (ölçünleştirilmiş yazım sistemi) yaklaşımla “Türkçede sekiz ünlü, yirmi bir ünsüz vardır.” klişesine karşın, ölçünlü dilde ses bilgisel bakımdan kaç ünlü, kaç ünsüz bulunduğuna ilişkin kesin bilgimiz
yoktur. Bu nedenle temel bilgilerle donanmadan dil hakkında kesin yargılarda bulunmak
veya dile müdahale etmekle tıp uzmanı olmayan birinin hastaya tanı koymaya kalkışması
ve ameliyata girmesi arasında esas ve usul yönünden bir fark yoktur.
Ölçünlü ve ölçün, Fransızca kökenli ‘standart’ sözcüğünün öz Türkçe karşılıklarıdır.
Dille ilgili sağlıklı bilgilere ancak bilimsel yol ve yöntemlerle ulaşılabilir. Bu yol ve yöntemlerin başında doğal dilin ses, biçim ve söz diziminin bilgisi ve çalışması olan dil bilgisi
gelir. Ana dilinin dil bilgisiyle ilgili temel ilkelerini öğretim ortamında edinmenin, yabancı dil öğreniminde de gerek hedef dili öğrenme ve gerekse ana dili ile hedef dil arasında
karşılaştırma yapma, bu yolla insanın uunu, bakış açısını geliştirme bakımından sayısız
yararı vardır. Bu noktada dil bilgisinin betimleyici (tasvirî) ve kuralcı yaklaşımlarından
hangisinin tercih edileceği sorusu akla gelebilir. Dil bilimciler genellikle anlamaya, açıklamaya odaklı olduklarından betimleyici dil bilgisini, dili öğretenler ise öğretim için dilin
farklı düzeylerdeki işleyişiyle ilgili kuralları ön plana çıkarmak zorunda olduklarından
kuralcı dil bilgisini tercih ederler. Nitekim okul dil bilgisi kitapları bir dilin yapı ve işleyiş
sistemini tanıtmak üzere ilk, orta, yüksek vb. farklı öğrenim düzeylerine göre ve kuralcı
dil bilgisi yaklaşımıyla hazırlanır. Betimleyici yaklaşım ise doğruyu veya yanlışı bulmaya
değil, dilin kendisine özgü nitelikleri anlamaya odaklıdır.
Betimleyici yöntem, doğanın bir parçası olan dilin bütün görünümlerinin, bütün dil
bilgisel düzeylerde eşit yeterliklere sahip olduklarını, herhangi bir yörenin ağzı ile ölçünlü
dil arasında hiyerarşik bir ilişki bulunmadığını, yani ağızların ölçünlü dile tâbi olmadığını
Dil ve Kültür
Ölçünleştirme
(standartlaştırma): Bir dil
topluğunda söyleyiş, yazım ve söz
varlığı vb. belirli alanlarda ortak ve
resmî kabulün sağlanmasıdır.
Ölçünlü dil (standart/ölçünlü
değişke): Devlet yönetimi, eğitim,
ekonomi vb. bütün alanlarda
kullanılan, yasal, kurumsal,
toplumsal desteği, edebî geleneği,
ortak yazım sistemi, genel kabul
gören sözlüğü, yazım kılavuzu,
ortak söyleyiş sistemi vb. bulunan
dil veya değişke.
Betimleyici dil bilgisi, farklılıklar
olmakla beraber bireylerin dil
üzerinde belli bir bilgisinin
olduğunu ancak temel kuralların
değişmediğini düşünür ve
yaklaşıma göre dil bilgisi bir
araçtır.
Kuralcı dil bilgisi, dilin kurallarının
tanımına göre dilin kullanılmasını
savunan yaklaşımdır. Bu
yaklaşımda dil bilgisi bir amaçtır.
4 Türk Dili-I
hareket noktası olarak alır. Örneğin, betimleyici yöntem, İstanbul Türkçesinin toplumsal
bir uzlaşı ile ağızlar üstü bir ağız, ortak bir ağız olarak kullanılmanın dışında yerel ve
toplumsal ağızlara dil bilimsel üstünlüğünün bulunmadığını, her ağzın bütün dil bilgisel
düzeylerde ‘kural’ sözcüğüyle nitelenen ölçünlere sahip bulunduğunu göz önünde tutar.
Bu çalışmada kuralcı yaklaşımdan çok, betimleyici yaklaşım yöntemi tercih edilmekte, dilin hiçbir görünümü ‘doğru, yanlış; geri kalmış, gelişmiş; güzel, çirkin’ sıfatlarıyla
nitelenmemekte, gerçeğin nesnel bilgisi sunulmaya çalışılmaktadır. Bununla birlikte dilin
yapı ve işleyiş sistemini tanıtmak üzere kuralcı yöntemden de kısmen yararlanılmaktadır.
Ünitelerdeki dil ve dil bilim konuları ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Gramer Terimleri
Sözlüğü (Korkmaz, Z., Ankara: Türk Dil Kurumu, 2007) ve Her Yönüyle Dil Ana Çizgileri
ile Dil bilim (Aksan, D., Ankara: Türk Dil Kurumu 1998) adlı kitaplardan yararlanabilirsiniz.
DİL
Dilin Tanımı
‘Dil nedir?’ sorusunun tek bir cevabı yoktur ancak iletilmek istenen duygu ve düşünceler,
verilmek istenen iletiler (mesaj) konuşurun beyni tarafından yönetilen bir dizi zihnî, anatomik, fizyolojik işlemlerle fiziksel niceliklere dönüştürülen ses dalgalarına aktarılır. Söz
dizimsel boyutta ileti taşıyan ses dalgaları dinleyicinin kulağı tarafından algılanarak elektrokimyasal yollarla beyin kabuğunun (korteks) ilgili merkezine aktarılır ve bu merkezde
çözümlenerek anlamlandırılır. Dili bütün bu süreçlerin birleşimi olarak niteleyebiliriz.
Araştırmacıların dilin tanımıyla ilgili görüşleri de şu şekildedir:
• Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabiî bir vasıta, kendisine mahsus kanunları olan ve ancak bu kanunlarçerçevesinde gelişen canlı bir varlık, temeli bilinmeyen
zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemi, seslerden örülmüş içtimaî bir müessesedir (M. Ergin).
• Dil, insanlar arasında karşılıklı haberleşme aracı olarak kullanılan; duygu, düşünce
ve isteklerin ses, şekil ve anlam bakımından her toplumun kendi değer yargılarına
göre şekillenmiş ortak kurallarının yardımı ile başkalarına aktarılmasını sağlayan,
seslerden örülü çok yönlü ve gelişmiş bir sistemdir (Z. Korkmaz).
• Dil; düşünce, duygu ve isteklerin, bir toplumda ses ve anlam yönünden ortak olan
ögeler ve kurallardan yararlanılarak başkalarına aktarılmasını sağlayan çok yönlü,
çok gelişmiş bir sistemdir (D. Aksan).
• Duygu, düşünce ve dileklerimizi anlatmaya yarayan imlerin (işaret) -daha çok ses
imlerinin- hepsine birden dil denir (T. N. Gencan).
• Dil, insanların meramlarını anlatmak için kullandıkları sesli işaretler sistemidir (T.
Banguoğlu).
• Dil, zihnî bir organdır (N. Chomsky).
• Dil, yalnızca insana özgü olan, ülkülerin, duyguların ve arzuların isteyerek üretilen
simgeler yoluyla aktarılmasını sağlayan içgüdüsel olmayan iletişim yöntemidir (E.
Sapir).
• Dil, sınırlı anlamın sınırsız kullanımıdır (W. von Humboldt).
• Dil, kendi düşüncelerini sesin yardımıyla, özne ve yüklem aracılığıyla anlaşılır duruma getirmektir (Eflatun).
• Dil, zihnin birikimlerinin temsilidir (Aristo).
Diğer tanımlar için www.dil bilimi.net/geneldil bilimi.html adresinden yararlanabilirsiniz.
1. Ünite - Dil ve Kültür 5
Bilimsel Bakımdan Dilin Özellikleri
Yukarıdaki tanımlar bir arada değerlendirildiğinde dilin nitelikleri ile ilgili olarak öncelik
sıralaması bulunmaksızın bazı hususların altını çizebiliriz:
Dil, bir sistemdir: Dil konuşma ve dinleme işlevlerini gerçekleştirmek üzere birbirleriyle bağlantılı ses, biçim, söz dizimi, anlam vb. alt sistemlerin oluşturduğu, üzerinde inceleme yapılabilen bir bütündür. Dil bir sistem olmasaydı, insanlar tarafından edinilemez
ya da öğrenilemezdi. Dil sisteminin işleyişi yalnızca kendi yasalarına bağlıdır. İnsan, dilin
tek bir zaman ekini, tek bir kişi ekini değiştiremez, dilin üretim yollarının dışına çıkamaz.
Dilin temeli sestir, doğal olarak öncelikle sözlü anlatım aracıdır: Konuşma seslerinin
tek başlarına bir anlamı yoktur ancak dilin temeli seslerin belirli dizilişlerde oluşturduğu
yapılara dayalıdır. Tarihî gelişim bakımından söz, yazıdan çok daha eskidir. Sözlü dili kayıt ve kontrol altına almak; duygu, düşünce ve mesajları zamandan ve çevreden bağımsız
biçimde aktarmak üzere yazı keşfedilmiştir. Dil öncelikle söz, konuşma olmakla birlikte,
dilin sözlü ve yazılı biçimleri arasında üstünlük hiyerarşisi yoktur; sözlü dil yazılı dilden
veya yazılı dil sözlü dilden üstün değildir.
Dilde nedensizlik ilkesi esastır: Anlam bakımından, doğadaki ağaç, gönderge;
“a.ğ.a.ç.” sözcüğü, gösteren; gösterenin zihinde uyandırdığı kavram; bunların tümü de
göstergedir. Bütün dillerde gösterge nedensizlik ilkesine dayalıdır. Ağaç sözcüğü ile doğadaki ağaç arasında hiçbir nedensellik ilişkisi yoktur. Pat, çat, çatlamak, şırıldamak vb. dilin
söz varlığının yüzde beşini aşmayan yansıma sözcüklerin dışında, gösterilen, varlık, nesne
ve kavramlar ile gösteren, sözcükler arasında ilişki yoktur.
İlkel dil, gelişmiş dil ayrımı yoktur: Yeryüzünün tarihî veya modern bütün dilleri
gerçek anlamda çok gelişmiş sistemlerdir. İlk yazılı belgelerin ait olduğu dil olan Sümerce, Hititçe vd. pek çok antik dilin gramerleri yazılmıştır. Bunların hiçbiri modern dillerden ‘geri’ değildir. Bazı dillerin grameri karmaşık, bazı dillerin ise daha basittir. Gramer
bakımından basit ya da karmaşık bütün diller, bugün itibarıyla her türlü ileri teknoloji
araçlarından çok daha gelişmiştir. Şu ana değin kendiliğinden en basit cümleyi üretebilen
makine ya da program yapılamamıştır.
Dilin üretim yetisi sınırsızdır: Dilin üretim gücü, konuşurların sınırlı sayıda yolla sınırsız sözcük oluşturma, cümle kurma ve anlama yetisidir. Matematikte on temel sayı ile
sonsuz işlem yapabilme niteliğine benzer biçimde dilin ses, biçim, söz dizimi vb. kuralları
çerçevesinde yeni sözcükler ve cümleler üretilebilir, üretilenler anlaşılabilir.
Her dil, ait olduğu toplumun gereksinimlerine cevap verebilecek yeterliktedir: Yeryüzündeki her dil, sınırsız üretim yetisine sahip olması itibarıyla konuşurlarının değişen ihtiyaçlarına karşılık verebilecek, ait oldukları toplumun gereksinimlerini karşılayabilecek,
kültürel mirasını sonraki kuşaklara aktarabilecek nitelikte ve yeterliktedir. Dil, zamanın
ve koşulların değişmesine kolaylıkla uyum sağlar. Örneğin, Türkçe bir sözlü ve yazılı dil
olarak yüzlerce yıldır bugünkü Moğolistan’dan Avrupa içlerine değin tarihî ve modern
bütün Türk dilli toplulukların ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Ancak bir dilin konuşurları,
yeni kavramlar ve sözcükler üretmek yerine daha kolay bir yolu tercih ederek bunları başka dillerden kopyalayabilirler. Örneğin, Kazakistan, Kırgızistan vd. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde Rusça, özellikle kentlerde, neredeyse tamamen Kazakça ve Kırgızcanın yerini
almıştır.
Dil, toplumsal katmanlara göre değişir: Dil, klasik terminolojideki ifadesiyle ağız,
şive, lehçe gibi ‘değişke’lerden oluşur. Bu değişkelerden biri ön plana çıkarak yazı dili
hâline gelir. Diğer değişkeler de konuşuldukları coğrafyaların ya da toplulukların iletişim
aracı ve kimliklerinin simgesi olma işlevi kazanır.
Gösteren, kulağımızla
duyduğumuz, gözümüzle
gördüğümüzdür. Örneğin,
“a.ğ.a.ç.” sesleri ve yazısıdır.
Gösterilen, zihnimizde,
deneyimlerimizle kavradığımız
sözün içeriği, zihnimizde oluşan
genel kavramdır.
Gösterge, bir dilde anlamı olan en
küçük birimdir.
Değişke (Dil değişkesi,
varyant): Bu terim, bir dilin
lehçe, ağız vb. sözlü ve yazılı farklı
biçimleri ile karma dillerin ve sözel
olmayan dillerin tamamını veya
herhangi birini ifade etmektedir.
6 Türk Dili-I
Dil zamana, coğrafyaya ve toplumsal katmanlara bağlı olarak sürekli değişir ve gelişir,
kimi değişkeler kaybolurken kimi yeni değişkeler ortaya çıkar. Cinsiyete, yaş gruplarına,
mesleklere ve toplumsal katmanlara bağlı olarak dil de değişir, farklılaşır. Dilin yaş gruplarının yanı sıra okullara değin farklılaştığı biliniyor. Meslek ve sanat gruplarının dilleri
de birbirinden farklıdır.
Toplumsal katmanların dile yansımalarına yönelik ayrıntılı bir inceleme örneği için “Bir
Toplumsal Katman Olarak Samsun Pazarcılarının Dil Edimi Üzerine Toplum Dil bilimsel İnceleme” adlı makaleyi www.sosyalarastirmalar.com/cilt1/sayi2 adresinden okuyabilirsiniz.
Dil bilimci Ferdinand de Saussure’ün betimlediği gibi dil, aynı zamanda bir toplumsal olgudur. Dil yalnızca bölgeden bölgeye değil, etnik ve sosyoekonomik nedenlerle de
farklılaşır. Egeli bir Türk ile Karadenizli bir Türk aynı kentte yaşamalarına karşın farklı
biçimlerde konuşabilir. Farklı etnik grupların ortak dili ya da resmî dili kullanım biçimleri
farklı olabilir. Gelir düzeyi, meslek, eğitim vb. değişkenlere göre kentin belirli bölgelerinde
yaşayan farklı sosyoekonomik statü gruplarının dilleri de birbirinden farklılaşır.
Ana dilleri farklı belirli etnik gruplar, ölçünlü dili kendilerine özgü bir aksanla konuşabilir. Osmanlı dönemi Türk halk kültürünün tarihî toplumsal dokusunu betimleyen
Hacivat ve Karagöz oyunlarındaki Kastamonulu, Kayserili; Arap, Acem, Ermeni, Kürt,
Laz, Yahudi vd. yöresel ve etnik tipler, kendilerine özgü dil kullanımlarıyla yani ‘şive’leriyle temsil edilmiştir.
Konuşurlar, içinde bulundukları psikolojik duruma, resmî ya da gayriresmî ortamlara
göre dili farklı biçimlerde kullanabilir. Örneğin, bir konuşurun eşiyle, çocuklarıyla, arkadaşlarıyla veya amirleriyle iletişimde dil kullanma stratejileri farklıdır. Konuşurlar eş zamanlı olarak bir dilden diğer dile veya bir dil değişkesinden diğer dil değişkesine geçebilir.
Buna toplum dil biliminde kod değiştirme adı verilir. Avrupa’da bir fabrikada çalışan Türk
işçi, Türk arkadaşıyla Türkçe konuşurken patronun yanına gelmesi durumunda onunla
Almanca konuşmaya başlayabilir, yani kod değiştirir.
Ana dili, öğrenilen değil; edinilen ve kuşaktan kuşağa aktarılan bir sistemdir: Henüz
gelişme sürecinde olan, fizyolojik bakımdan normal, bir yaşını doldurmamış bebeğin dille
ilgili ilk tepkileri vermesi, dört beş yaşında bir çocuğun eğitim almaksızın günlük dile
ilişkin cümleleri anlayabilmesi ve üretebilmesi ancak insana özgü, bilinçaltındaki bir dil
edinim aygıtı ile mümkündür. Dil bilimci Chomsky’ye göre çocuklar doğuştan gelen dil
edinim aygıtı ile dilin kurallarını işiterek edinirler. Bu bakımdan bütün diller, kuralları
teker teker öğrenilen değil, farkında olunmadan çocuk yaşta edinilen, insan türüne özgü
evrensel sistemlerdir. Bu dil edinim aygıtının işlevi tamamen ortadan kalkmamakla birlikte, yaşın ilerlemesiyle zayıamaya başlar.
Dil, toplumsal ve ulusal bir kurumdur: Dil; konuşurlar arasında ulusal duygunun gelişmesini sağlayan, insanlara ortak ülküler etrafında aitlik ve dayanışma duygusu veren bir
değerdir. Dil, konuşurlar için kültürel ve kimlikle ilgili ortak değerleri ifade eder. Mustafa
Kemal Atatürk’ün ‘Millî his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin millî ve zengin olması, millî hissin inkişafında (gelişme) başlıca amildir (etken).’ vecizesi bu olguyu dile getirir.
Dil, insanı konu alan her bilim dalıyla yakından ilgili doğal bir iletişim aracıdır:
Doğal insan dilinin bilimsel çalışması olan dil bilim; eğitim bilimleri, antropoloji, sosyoloji, dil öğretimi, bilişsel psikoloji, felsefe, bilgisayar bilimleri, yapay zekâ vd. alanlarla
yakın ilişkisi bulunan bilim alanıdır. Dil, toplumsal yaşamın iletişim aracı ve göstergesi,
aynı zamanda parmak izi gibi her bir insana özgü ayırıcı nitelikleri bulunan bireyselleşmiş
bir sistemdir.
Sosyoekonomik statü grupları;
meslek, eğitim ve gelir
düzeyi, ikamet edilen çevre ve
konut, sahip olunan menkul
ve gayrimenkuller vb. statü
özelliklerinin birleşiminin
oluşturduğu farklı düzeylerdeki,
yani hiyerarşik toplumsal
yapılardır.
Konuşurlar eş zamanlı olarak
bir dilden diğer dile veya bir
dil değişkesinden diğer dil
değişkesine geçebilir.
Dil edinim aygıtı: Chomsky’ye
göre, dil bilimcilerin yüzyıllarca
süren sistemli çalışmalarının
sonucunda bile ulaşamadıkları
dil bilgisi kurallarını yeni doğmuş
ve zihnî gelişimini bile henüz
tamamlamamış bir çocuğun
birkaç sene zarfında edinmesi,
ancak doğuştan gelen, dile özgün
kurallarla donatılmış içgüdüsel bir
sistem, dil edinim aygıtı sayesinde
gerçekleşmektedir.
1. Ünite - Dil ve Kültür 7
Dil, hem araç hem malzeme hem de bu aracı ve malzemeyi kullanan sistemdir: Dil
insanın günlük iletişimden bilimsel çalışmalara değin her türlü faaliyetini gerçekleştirmesini sağlayan bir iletişim aracı olmasının yanı sıra dil bilimin, dil bilgisinin ve insanı
keşfetmek isteyen diğer bilim alanlarının malzemesidir. Aynı zamanda bu malzemelerin
incelenmesini, çözümlenmesini sağlayan bir sistemdir. Örneğin, dili yazılı veya sözlü biçimde kullanarak insan dili ile psikoloji arasındaki ilişkileri, konuyla ilgili dil malzemesi
aracılığıyla değerlendirebilir, inceleyebilir ve çözümleyebiliriz.
Diller arasında benzerlikler ve ortaklıklar olabilir: Diller arasındaki benzerlik ve ortaklıklar aynı genetik kaynaktan gelişmenin, temas sonucu yapılan kopyaların ürünü veya
rastlantısal olabilir. Örneğin Türkçedeki ‘erkek kardeş’ anlamındaki birader sözcüğünün
Boşnakça brati, Farsça berāder ve İngilizce brother sözcükleriyle sesçe yakın ve anlamca
aynı olmasının nedeni de Türkçenin bu sözcüğü Boşnakça ve İngilizce ile birlikte HintAvrupa dilleri ailesinde yer alan Farsçadan kopyalamasıdır.
Türkçe dip ile İngilizce deep ‘derin’ sözcüğü arasındaki sesçe ve anlamca benzerlik ise
bütünüyle rastlantısaldır.
Dil-Düşünce ve Duygu Bağlantısı
Eski Yunan döneminden bu yana süregelen ‘dilin mi düşünceyi yönettiği yoksa düşüncenin
mi dili yönettiği’ ikilemi, günümüzde dil bilimcilerin yanı sıra felsefe, antropoloji, antropolojik dil bilim, psikolinguistik ya da gelişim psikolojisi gibi disiplinlerin, cevabını aradığı
sorulardan biridir.
Dil bilimde Safir-Whorf Varsayımı olarak anılan varsayıma göre, kişinin konuştuğu dil
ile o kişinin dünyayı nasıl algıladığı ve nasıl davrandığı arasında sistemli bir ilişki vardır.
İnsan bir bakıma, dünyayı ana dilinin belirlediği, izin verdiği biçimde ve ölçüde algılar.
Örneğin, ‘yumurta’ sözcüğü Türkçede yumurtanın yumru şekliyle, Farsçada tavuğun üreme ve üretme nesnesi olmasıyla, Arapçada ise rengi itibarıyla adlandırılmıştır.
Bilinemezcilik felsefesinde olduğu gibi, farklı renklerdeki gözlüklerle kara bakan kişilerin, karın yeşil, mavi, sarı renklerde olduğunu ileri sürmeleri gibi, farklı ana dillerin
konuşurları gerçeği nesnel biçimiyle değil, dillerinin gösterdiği biçimde algılar. Ancak bu
varsayımının tam tersini temel alan yaklaşımlar da vardır. Örneğin, Eski Yunan döneminde Eatun ve Aristo, düşüncenin dili belirlediği ve dilin yalnızca düşüncenin aktarım aracı
olduğu görüşündeydiler.
Duygularımızı da seçtiğimiz sözcüklerle, sözcüklere ve cümlelere kattığımız vurgu,
tonlama gibi ögelerle belirtiriz. Sözlerimizin içeriği ne olursa olsun duygularımızın yönlendirdiği ve biçimlendirdiği sesimiz bile, söylediklerimizin aksine gerçeği ortaya koyar.
Zaten sözcüklerin yalnızca anlamları yoktur, sözcüklerle birlikte tasarımlar, duygu değerleri de gündeme gelir.
Konuşulan dilin, düşünme ve dünyayı görme ve algılama yollarını şekillendirip şekillendirmediği sorusu yüzyıllar boyunca araştırmacılar tarafından tartışılmıştır. Sorunun
cevabının olumlu verilmesi durumunda, dilin yalnızca duygu ve düşüncelerimizin aktarılmasında değil, şekillendirilmesinde de rol alan araçlardan biri olduğu sonucu ortaya
çıkmaktadır. Ancak, böyle bir varsayımı doğrulayacak açık, deneysel ve bilimsel yeterli
kanıt yoktur.
Dil ve düşünce bağlantısı için TÜBİTAK’ın genel ağ sayfası http://www.biltek.tubitak.gov.
tr/ gelisim/psikoloji/dusunce.htm adresindeki ‘Dilin Düşünceye Etkisi’ başlıklı yazıyı
okuyabilirsiniz.
Kopyalama (ödünçleme,
alıntı): A dilinin, B diline ait
sözcük, anlam vb. dil ögelerini
kendi sistemine dâhil etmesidir.
Kopyalama, dil ilişkilerinin en sık
rastlanan biçimidir.
8 Türk Dili-I
Dillerin Doğuşu ile İlgili Kuramlar
Tarih öncesi dönem, yaklaşık beş bin yıl önce Sümerlerin çivi yazısını icadıyla sona ermiş ve Eski Çağ başlamıştır. İnsanlığın yeryüzünde görünüşünün ise en az
bir milyon yıl öncesine uzandığı varsayılmaktadır. Bilinen en eski yazılı belge, Irak’ta eski bir Sümer kenti olan
Kiş’te bulunan MÖ 3500 civarında, kireç taşı üzerine bir
tür resim yazısı (piktogram) esasına dayalı çivi yazısının
ilk örneğiyle yazılmış Sümerce Kiş tabletidir. Dolayısıyla insanlık tarihinin son beş bin yılı dışında elimizde
herhangi bir yazılı belge bulunmadığından, dillerin ne
zaman ve ne şekilde doğduğu sorusunun cevabı yoktur. Bununla birlikte dillerin doğuşu
ile ilgili kuramları, yeryüzündeki bütün dillerin tek ana dilden geliştiğini ileri süren tek
köken kuramı ve bunun tam tersine, dillerin tek bir dilden ya da tek bir kaynaktan değil,
farklı dillerden ya da kaynaklardan geliştiğini ileri süren çok köken kuramı olmak üzere iki
grupta toplayabiliriz.
Diller bütün farklılıklarına karşın dil bilgisinde, anlamda ve seste kimi temel benzerlikler ve ortaklıklar gösterirler. Son dönemlerin en büyük dil bilimcilerinden biri olan
Noam Chomsky, çarpıcı bir benzetmeyle, başka bir gezegenden dünyaya ziyaretçiler gelmiş olsa bunların bütün insan dillerini tek dil gibi görebileceklerini ifade eder.
Özellikle 19. yüzyılın romantik ve heyecanlı dil bilimsel keşierle dolu ortamında, dillerin nasıl doğduğuna ilişkin dil araştırmaları önemli bir yer tutar. Bu araştırmalar arasında ses ve anlam arasında mistik bir bağ kurmaya çalışan Ding-dong kuramına göre, dil
ilkel insanın nesneleri sesle anlatmaya çalışmasından doğmuştur. İnsan dillerinin hayvan
seslerinin taklidi esasına dayandığını ileri süren yansıma kuramı; dilin doğuşunu insanın
duygularını ifade etmesiyle ilişkilendiren ünlem kuramı; dilin kökenini insanların çalışırken yaptıkları iş birliği aracılığıyla açıklayan etkileşim kuramı; dilin doğuşunu insanın
güneş karşısındaki duygularını dile getirdiği a/ağ seslerine bağlayan Güneş dil kuramı vb.
kuramlar dillerin kökenini açıklamaya çalışan kuramlardan bazılarıdır.
Dillerin kökeni konusuna inanç dünyası da kayıtsız değildir. Üç büyük dine göre dilin kökeni Tanrısaldır. Dil, Tanrı tarafından yaratılmış, Hazret-i Âdem’e varlıkların adları
öğretilmiş, ona konuşma becerisi verilmiştir. Üç büyük dinin açıklamalarının bir bakıma
tek köken kuramına yakın olduğu söylenebilir. Hinduizm vd. din ve inançlarda da benzer
yaklaşım söz konusudur.
Dillerin kökenine ilişkin, antropolojik ve arkeolojik araştırmalardan, hatta 1970’lerden sonra gelişen moleküler biyolojiden, beyin bilimlerinden vd. kanıtlardan yararlanma
yoluna gidilmiş, insan dilleriyle ilgili pek çok bilinmeyen ortaya konulurken insan dillerinin kökenlerinin keşfi bir yana, basit sistemlerden karmaşık sistemlere geliştiğini gösteren
herhangi bir kanıt bulunamamıştır. Öte yandan konuşma eylemini gerçekleştirebilecek
derecede gelişmiş ses aygıtı canlılar arasında yalnız insana özgüdür. Maymunların işaret
dilleri ve insan dilini anlama düzeyleri ile ilgili yapılan araştırmalarda insan yavrularının
dil edinim sürecindeki ‘iki-kelime’ ya da ‘telegrafik’ aşamayı geçemedikleri, insan diline
özgü söz dizimini algılayamadıkları ortaya çıkmıştır. Çocukların dili edinme süreci ile
bazı hayvan türlerinin iletişim biçimleri arasında örneksemeler yaparak sorunun cevabını
bulmaya yönelik girişimlerin tamamı başarısızlığa uğramıştır.
Antik çağlardan itibaren başlayan 19. yüzyılda yoğunlaşan dillerin doğuşuyla ilgili çalışmalarda, hayvanlar arasındaki belirli iletişim biçimlerini, çocukların dil edinim süreçlerini veya ‘ilkel’ dilleri gözlemleyerek ve bunlara örnekseme yaparak dillerin nasıl doğduğunu anlamaya yönelik kuramların hiçbirisi doyurucu sonuçlara ulaşamamış, sorunun
Resim 1.1
İlk Çivi Yazısı Örneği,
Kiş Tableti
Dillerin doğuşuna ilişkin çıkmazı
J. Herder’in şu paradoksal
görüşü iyi açıklar: “İnsanlar,
ancak dil aracılığıyla insandır;
bununla birlikte, insanların, dili
keşfedebilmeleri için yine insan
olmaları gerekirdi.”
Telegrafik konuşma, çocuğun
dil ediniminin belirli sürecinde
iki sözcükten oluşan cümlelerle
konuşmasıdır.
1. Ünite - Dil ve Kültür 9
cevabı bulunamamıştır. Bu nedenle, 1866 yılında kurulan Paris Dil bilim Topluluğu dillerin doğuşu ile ilgili ciddi bir bilimsel çalışma yapmanın mümkün olmadığı görüşüyle bu
konuda ilgili bildirilerin sunulmasını yasaklama kararı almış ve karar dil bilimcilerin çoğu
tarafından kabul edilmiştir. Bugün, yeryüzünde konuşulan bütün dillerin kökenlerinin en
eski dönemlere uzandığını söyleyebiliriz.
Dil Türleri
Dilleri tarihî, coğrafi, dil bilimsel, toplumsal, toplum dil bilimsel, siyasal, işlevsel vb. çok
farklı ölçütlere göre sınıandırabiliriz. Aşağıda bu ölçütlerden bazıları kullanılarak dil türleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir.
Ana Dil
Ana dil, ata dil olarak da bilinen ve bir dilin veya dil ailesinin tarihî gelişim sürecinde kuramsal olarak var olduğu düşünülen en eski şeklidir. Örneğin, bütün Türk yazı dilleri veya
lehçeleri kuramsal İlk Türkçe (İT), (Milada kadar) ve Ana Türkçe (AT) (Milat-MS 5. yüzyıl)
dönemlerinden gelişmiştir. İlk Türkçe, bütün Türk dillerinin ‘ana’sıdır. İlk Türkçe döneminde aileden ilk ayrılan üye Ana Bulgarcadır (Eski Çuvaş Türkçesi). Ana Türkçe ise modern
Çuvaşça dışında bütün Türk dillerinin anasıdır. Ana Türkçe döneminde aileden ayrılan
ikinci üye ise Yakut Türkçesidir. Avrupa, Hindistan ve İran’da konuşulan bütün modern
diller binlerce yıl önce konuşulduğu varsayılan Hint-Avrupa ana dilinden gelişmiştir.
Ana Dili
İnsanın ve genellikle annesi bebeklik döneminden birlikte olduğu dil topluluğunun üyeleriyle etkileşim aracılığıyla edindiği dildir. Birinci dil, asıl dil olarak da nitelendirilir.
Ana dili, insanların doğuştan itibaren yakın çevresinden öğrendiği ve geliştirdiği dildir. Ana
dil ise bir dile kaynaklık eden dildir.
Diyalekt
Diyalekt, Eski Yunanca diálektos ‘ortak dil’ kelimesinden gelişmiştir. Bu terim, ağız teriminin yerine de kullanılabilmektedir. Diyalektler köken ve tarihsel gelişim bakımından
en az ölçünlü diyalektler kadar eski olabilir. Sözlü geleneklerine dayalı diyalektler, ölçünleştirme işlemlerine tâbi olmadıklarından daha doğaldır (Bussman 1998; Hartmann,
Stork, 1972).
Geleneksel Türkolojide Batı dillerindeki diyalekt karşılığındaki lehçe, Korkmaz’ın
(2007) tanımıyla ‘Bir dilin tarihi, siyasi, sosyal ve kültürel nedenlerle değişik bölgelerde ses
yapısı, şekil yapısı ve kelime hazinesi bakımından önemli farklarla birbirinden ayrılan kollarından her biri’dir. Buna göre Türk lehçeleri yakın lehçeler ve uzak lehçeler olmak üzere
ikiye ayrılır. Çuvaşça ve Yakutça uzak, diğerleri birbirlerine daha yakın Türk lehçeleridir.
Türk dillerini lehçe, şive ve ağız olarak sınıandıran, bu çerçevede Çuvaşça ve Yakutçayı
lehçe, diğerlerini şive şeklinde değerlendiren görüş bugün için eskimiştir.
Ölçünlü Dil
Devlet; çok sayıda sözlü dilin yarattığı karmaşada hükmetme, denetleme ve icra gücünün
aracı olacak, aynı zamanda egemenliğini simgeleyecek çatı görevinde bir üst dile ihtiyaç
duyar. Genel olarak yazı dili, edebî dil vb. şekilde adlandırılan bu üst dile ölçünlü dil
adı verilir. Ölçünlü dil, bir bakımdan aynı dilin çatısı altındaki değişkelerin ortak dili,
lingua francasıdır. Ölçünlü dil, tarihsel gelişmeler sonucunda İstanbul, Paris, Londra,
Şive sözcüğü halk arasında,
Batı dillerinden kopyalanan
aksan karşılığında yani Türkçeyi
Karadeniz şivesiyle konuşmak
örneğindeki gibi söyleyiş özelliği
olarak kullanılmaktadır.
Lingua franca: Yoğun dil
temaslarının bulunduğu
bölgelerde, farklı dillerin
konuşurlarının ortak iletişim
aracı olarak kullandıkları dildir.
Örneğin, günümüzde dünyanın
lingua francası, İngilizcedir.
10 Türk Dili-I
Tahran gibi politik ve kültürel merkez olarak kabul edilen kentlerin prestijli dillerinin
kodlandırılıp işlevinin yazılı ve sözlü alanda genişletilmesi ve toplumca benimsenmesiyle oluşur. Bölgelerüstü ölçünlü dil şu aşamalarla gelişir: seçim > kodlama > yerleştirme >
seçkinleştirme.
Ölçünlü dilin oluşma aşamalarını araştırınız.
Ölçünlü dil kavramı, halk arasında o dilin bölgesel ya da toplumsal ağızlarının ‘ölçün dışı’,
‘yanlış’, ‘bozuk’, ‘değersiz’ vb. olumsuz biçimde algılanmasına yol açabilir. Oysa yeryüzündeki diller bütün değişkeleriyle birlikte ait oldukları kültürün değerlerini tarihin bilinmeyen
dönemlerinden itibaren bugüne taşıyan, dil bilimsel bakımdan da kendi ölçünlerine sahip
iletişim sistemleridir.
Ölçünlü dil, genellikle örgün eğitim ve kitle iletişim araçları aracılığıyla bir tür yardımcı dil olarak edinilir. Resmî ortamlarda kullanılan ölçünlü dil ile gayriresmî ortamlarda
kullanılan dil, anlatım aracı oldukları toplumsal çevreleri itibarıyla birbirini tamamlar.
Evde, yöremizi ve ait olduğumuz toplumsal katmanı yansıtan Türkçeyi; okulda ise ikinci bir
değişke olarak İstanbul Türkçesi adını verdiğimiz ölçünlü dili öğreniriz.
Yazı Dili ve Sözlü Dil
Dil değişkelerinden yalnızca biri olan yazı dili, halk arasında ve öğretim süreçlerinde ‘en
iyi’, ‘en doğru’ ve ‘en güzel’ olarak nitelenen dildir. Bölgesel ve sözlü dilin bir tür karşıtı
olan yazı dili, genellikle aynı zamanda ölçünlü dildir.
Sözlü ve karşılıklı iletişimde ses tonu, jestler ve mimikler, yüz ifadesi, vücut duruşu
vb. dil dışı ögelerin de önemli rolü vardır. Konuşurlar, vücut dili gibi ‘dil dışı’ ögelerden de
yararlanarak birbirlerinin içtenlik derecelerini, söylenenlerin arkasındaki gerçek niyet ve
maksatları daha iyi algılayabilirler, anlamı daha açık biçimde aktarabilirler. Yazı dili ile yazar, ana dili becerisini üst düzeyde kullanarak iyi seçilmiş sözcükler, kısa veya uzun, ancak
iyi düzenlenmiş cümleler ve anlatım stratejileri ile kısa ve çoğu zaman düzensiz cümleler
ve öbek yapılardan oluşan sözlü dile oranla düşünce ve duygularını daha iyi aktarabilir.
Argo ve Jargon
TDK’nin Türkçe sözlüğünde (www.tdk.gov.tr) argo bir dil türü olarak değil ‘1. Her yerde
ve her zaman kullanılmayan veya kullanılmaması gereken çoklukla eğitimsiz kişilerin söylediği söz veya deyim, 2. mecaz. Serserilerin, külhanbeylerinin kullandığı söz veya deyim’
sözleriyle sözlüksel bir birim olarak açıklanmaktadır. Argonun prestiji ölçünlü dile göre
çok düşüktür, denilebilir. Burada, belirli yerel, toplumsal ve mesleki gruplara özgü düşük
statülü bir dil olan argo ile özellikle gençler tarafından kullanılan yeni üretilen ve hızla
değişebilen ve toplumun çok büyük çoğunluğu tarafından anlaşılmayan söz varlığına dayalı özel dil arasında bir ayrım yapmak gerekiyor. Aynı meslek veya toplumsal gruptaki
insanların, temel kavramları itibarıyla ortak dilden ayrı olarak kullandıkları özel dil veya
söz dağarcığına jargon adı verilmektedir. Argo ve jargon kavramlarını birbirinden kesin
sınırlarla ayırmak zordur.
‘Özel dil’ kavramı hukuk dili, ticaret dili, tıp dili gibi, ortak dilin dışında, belirli mesleklere
ait dil ve/veya terminoloji olarak anlaşılmalıdır.
1
Yazı dili, yazılı dil ya da edebî dil
olarak da nitelendirilir.
Argoyu genel olarak gemici
argosu, şoför argosu, öğrenci
argosu vb. belirli meslek
gruplarına ya da toplumsal
gruplara özgü, bu grupların
mensupları dışında kolayca
anlaşılamayacak söz varlığına
dayalı özel dil şeklinde
tanımlayabiliriz.
1. Ünite - Dil ve Kültür 11
Türkçedeki argo sözcüklerle ilgili Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü(Tanıklarıyla) adlı kitaptan yaralanabilirsiniz. (Aktunç, H., İstanbul. Yapı Kredi Yayınları, 2011)
İzole Dil
İzole dil, bir dil ailesi içinde yer alan ancak coğrafi bakımdan ailenin diğer üyelerine komşu ya da yakın olmayan ya da eldeki dil bilimsel verilere göre herhangi bir dil ailesi içinde
yer almayan veya aynı dil ailesi içinde yakın akrabası bulunmayan dildir. Örneğin, tarihî
Mezopotamya dillerinden Sümerce, Orta Asya’daki tarihî Hint-Avrupa dili Toharca; Doğu
Sibirya’da Gilyak, modern İberik yarımadasında Baskça coğrafi bakımdan izole dillerdir.
Akrabası bulunmayan Baskça, dil bilimsel bakımdan da izoledir. Hint-Avrupa dilleri oldukları hâlde, bu aile içinde yakın akrabaları bulunmayan Arnavutça ve Yunanca da akrabalık ilişkileri bakımından izole dillerdir.
Kutsal Diller
Dil bilimsel bakımdan dillere kutsallık atfedilmez, ancak kimi dinlerin öğretilerinin vaaz
edildiği diller o dinlerin inanırları tarafından kutsal olarak kabul edilir. Örneğin Yahudilik
için Klasik İbranice, Hinduizm için Sanskrit, Budizm için Prakrit (Pali), İslam dünyası
için Klasik Arapça kutsal dillerdir. Türkçenin Boşnak halkı arasında kutsallık derecesine
varan özel bir yeri vardır.
Siyasal ve Etnik Bakımdan Dil Türleri
Her ülkenin bölgelerüstü ölçünlü dilin hâkimiyetini tesis ve idame eden, siyasi sınırlar içindeki yerel dillerin, toplumsal ve bölgesel değişkelerin kamu alanındaki kullanım
süreçlerini düzenleyen açık ya da kapalı dil politikaları vardır. Bu politikalar tek dillilik,
eşit çok dillilik, ulusal/bölgesel dil sistemleri olmak üzere üçe ayrılabilir. Tek dillilik için Almanya, Fransa ve Türkiye, eşit çok dillilik için Belçika ve ulusal/bölgesel dil sistemleri için
Hindistan örnek gösterilebilir.
Devlet Dili
Devlet dili, gerek ana dili konuşurları gerekse diğer dillerin konuşurları tarafından devlet yönetiminde ve kamu alanında yasal ve zorunlu olarak kullanılması gereken dil veya
dillerdir. Devlet dili aynı zamanda resmî dildir ancak her resmî dil devlet dili değildir.
Örneğin Rusça, bütün Rusya Federasyonu’nun devlet dilidir. Tatar Türkçesi ise sadece Tataristan Cumhuriyeti’nde Rusça ile birlikte devlet dilidir. Tatarca, Rusça gibi iki devlet
dilinin bulunduğu ülkelerde, yerli diller ikinci planda kalmakta, Tatarca gibi yerli dillerin
işlevleri genellikle kâğıt üzerinde kalmaktan öteye gidememektedir.
Resmî Dil
Resmî dil, bir ülkenin tamamında veya bir bölgesinde yönetim dili olarak kullanılan ve
yasal statüsü bulunan dildir. Örneğin devlet dili İspanyolca bütün İspanya’da geçerli resmî
dildir. Baskça ve Katalanca ise konuşuldukları özerk bölgelerde İspanyolcanın ardından
ikinci resmî dillerdir.
Kimi ülkelerin anayasalarında ülkenin resmî dili/dilleri bildirilmişken ABD, İsveç, Almanya vb. kimi ülkelerde ise böyle bir kayıt yoktur. ABD’de İngilizce, İsveç’te İsveççe ve
Almanya’da Almanca fiilen resmî dillerdir.
Arapça, Çince, Fransızca, İngilizce, İspanyolca ve Rusça Birleşmiş Milletler örgütünün
resmî dilleridir. İngilizce ve Fransızca, BM sekretaryasının çalışma dilleridir. Bir delege bu
resmî dillerden herhangi biriyle konuşma yapabilir ve konuşma diğer resmî dillere eşzaBölgelerüstü ölçünlü dil:
Adından anlaşılacağı gibi, ağırlıklı
olarak herhangi bir bölgede değil,
siyasal coğrafyanın tamamında
kullanılan, yazılı ve standartları
bulunan dildir. Örneğin Doğu
Karadeniz ağızları bu bölgeye, yazı
dili ise bütün Türkiye’ye aittir.
12 Türk Dili-I
manlı olarak çevrilir. Aynı şekilde resmî belgeler bu altı dilde yayımlanır. Zaman zaman
delegeler hitaplarını yazılı veya sözlü olarak resmî olmayan dillerde de yapabilmektedirler.
Bu durumda ilgili kurul bu metnin ya da konuşmanın altı resmî dilden birine çevrilmesini
sağlamak zorundadır.
Avrupa Birliğinin ise 23 resmî dili ve çalışma dili bulunmaktadır. Kimi ülkelerin aynı
dilleri bildirmesi nedeniyle resmî dil sayısı toplam üye ülke sayısından azdır. Herhangi bir
dilin, resmî dil veya çalışma dili statüsünün bulunması, ilgili AB kurumlarına gönderilebilecek her türlü belgeye gönderilen dilde cevap alınabileceğini ve AB’nin her türlü resmî
belgenin bu dillerde yayımlanacağını ifade eder. AB Avrupa Komisyonu genel süreçlerde
İngilizce, Fransızca ve Almanca kullanmakta, Avrupa Parlamentosu da üyelerinin ihtiyaçlarına göre farklı dillere çeviri hizmeti sağlamaktadır.
Türkiye Türkçesinin hangi ülkelerde resmî statüsünün bulunduğunu araştırınız.
Ulusal dil, bir ülkenin nüfusunun çoğunluğu tarafından konuşulan ve yazılan, aynı zamanda
ülkenin resmî dili olarak kullanılan dildir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ulusal dili ve resmî dili,
Türkçedir.
Bölgesel Diller ve Bölgesel Olmayan Diller
Bölgesel dil, bir ülkede, genellikle belirli bir bölgede farklı bir etnik grup veya gruplar
tarafından kullanılan dil veya dillerdir.
Hindistan’dan Fransa’ya değin çok farklı ülkelerde konuşulan Romanların (eski adıyla
Çingene) dilleri ile Yidişçe bölgesel olmayan dillere tipik örneklerdir.
Yerli Azınlık Dili
Aynı siyasi veya ulusal çevrede, genellikle belirli bir bölgede tarihin eski dönemlerinden
bu yana yaşayan ve çoğunluğun dilinden farklı bir dili kullanan topluluğun dilini yerli
azınlık dili olarak nitelendirebiliriz. Devletin resmî dilinden farklı diller olarak da adlandırılabilir. Örneğin Bulgaristan, Yunanistan vd. Balkan ülkelerindeki Türk dilli azınlıklar
tarafından konuşulan Rumeli Türkçesi, Kırım Tatarcası, Gagauzca yerli azınlık dilleridir.
Göçmen Azınlık Dili
Çeşitli nedenlerle yerli coğrafyalarını terk ederek başka ülkelere göç eden ve bulundukları
siyasal coğrafyadaki resmî dilden veya çoğunluğun dilinden farklı bir dili konuşan göçmen
toplulukların dilidir. AB ülkelerinde Avrupa’daki göçmen Türk azınlıklarının konuştuğu
Türkçenin hiçbir resmî statüsü yoktur. Türkçe, en az bin yıldır Avrupa’da konuşulmasına
karşın Hintçe, Urduca, Arapça vd. göçmen dilleriyle aynı grupta, ‘Avrupalı olmayan dil’
olarak değerlendirilmektedir. Rusçanın durumu da Türkçenin durumuna benzemektedir.
Uluslararası Dil
Uluslararası dil, ticaret, bilim, diplomasi, eğitim, seyahat vb. amaçlarla farklı ülkelerdeki
dillerin konuşurları tarafından ortak anlaşma aracı olarak kullanılan dildir. 19. yüzyılda
İngiltere’nin, 20. yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri’nin küresel süper güç olmaları siyasetten silahlı kuvvetlere, bilimden ekonomiye değin İngilizce konuşan ülkelerin sağladığı
üstünlük, İngilizceyi tartışmasız biçimde uluslararası ortak dil belki de bunun da ötesinde
küresel dil hâline getirmiştir. Bu statü özellikle Amerikan geleneklerinin, kültürü ve yaşama biçiminin dünyanın pek çok ülkesinde yayılmasına yol açmıştır.
2
Uluslararası dil, küresel dil,
ortak dil, lingua franca olarak da
adlandırılmaktadır.
1. Ünite - Dil ve Kültür 13
Orta çağlarda Batı dünyasında Latince, İslam dünyasında Arapça, modern çağlarda
ise önce Fransızca, ardından İngilizce, Sovyetler Birliği’nde ve Sovyet sonrası dönemde
eski Sovyet coğrafyalarında ise Rusça ortak dil olmuştur. İspanyolca Orta ve Güney Amerika’daki birçok ülkede resmî ve ortak dildir. Türkiye Türkçesi de özellikle Azerbaycan,
Kırgızistan vd. Türk cumhuriyetlerinde fiilen ortak dil olma yolundadır.
Çalışma Dili
Resmî dilden farklı olarak ulusüstü, uluslararası kuruluşların kendi birimleri arasındaki iletişimde yazılı ve sözlü olarak yaygın
biçimde kullandığı dildir. Avrupa ve dünya
ölçeğindeki bu tür yapılanmalarda genellikle başta İngilizce olmak üzere; Fransızca,
Almanca, İspanyolca, Portekizce, Rusça,
Arapça gibi uluslararası diller, çalışma dilleri
olarak kullanılır. Örneğin, NATO’nun resmî
çalışma dilleri İngilizce ve Fransızcadır.
Yapay Diller
İnsanlar arasındaki sorunların önemli ölçüde birbirini anlamamaktan kaynaklandığını, bu nedenle iletişim engellerinin ortadan
kaldırılmasının, insanların birbirlerini kolayca anlayabilmesinin önemli olduğunu düşünen bilim insanları, düşünürler, sanatçılar yüzyıllar boyunca ortak bir dil oluşturmayı
düşlemişlerdir. Genellikle Latince, Grekçe ortak ve yaygın sözcüklerle ve basitleştirilmiş
dil bilgisi kurallarıyla öğrenme kolaylığı, yaygın ana dillere yakınlık, işlevsellik vb. sağlamak üzere, ilk yapay dil, Volapük (Dünya Dili), 1880 yılında Johann Martin Schleyer
tarafından; Esperanto (Ümit Dili), 1887 Ludwig Lazarus Zamenhof tarafından oluşturulmuştur. Bunların dışında da yapay diller vardır. Yapay dillerin, başlangıçtaki beklentilerin
göz önüne alınması durumunda, başarılı olduğu söylenemez.
Dillerin Sınıandırılması
Dünya dilleri bir yandan evrensel özellikler sergilerken bir yandan ortak veya yakın özellikler gösterebilir. Dillerin sayısı, yaşları, farklılıkları ve yakınlıkları, tek veya çok kaynaktan gelişip gelişmedikleri, gelişim süreçleri vb. hususların araştırılması için sınıandırmaya ihtiyaç vardır. Dillerin sınıandırılma ölçütleri tarihsel gelişimlerini veya dilleri
arasındaki ilişkilere dayalıdır. Dillerin sınıandırılmasında farklı sınıandırmalar yapılmakla birlikte en temel yöntemler köken sınıflandırması ve yapı bakımından sınıflandırmadır. Köken sınıandırmasında, farklı diller arasında genetik ilişki ve bağlantılar esas
alınır; yapı bakımından sınıandırmada ise dil türlerini ayırmak üzere biçim bilgisel veya
söz dizimsel göstergeler kullanılır.
Verilen kimi rakamlara karşın yeryüzündeki dillerin kesin olarak belirlenmesi imkânsızdır.
Bir dilin bir veya birden çok yazılı formu olabileceği gibi sayısız bölgesel ve/veya toplumsal
lehçesi vardır. Bunlardan hangisinin veya hangilerinin dil veya lehçe hatta ağız olduğunu belirlemek yalnızca dil bilimsel bir işlem değildir. Sorunun etnik, toplumsal, siyasal, tarihsel
vd. çok boyutlu karmaşık belirleyicileri de olduğu unutulmamalıdır.
Resim 1.2
Esperanto Logo
(Dünya Yürüyüşü:
Barış için Şiddete
Karşı)
14 Türk Dili-I
Köken Bakımından Dünya Dilleri
Köken bakımından sınıandırma çeşitli dillerin ortak bir ana/ata dilden türediği esasına
dayanır. Köken bakımdan akraba olan diller rastlantısal benzerliklerin dışında, temel sözcüklerin, sayı sistemlerinin aynı kökten gelişmiş olması, ses denklikleri vb. kanıtlanabilir
ortak dil bilimsel özellikler gösterirler. Tarihin tam olarak bilinmeyen dönemlerinde ortak
bir ana/ata dilden gelişen yani genetik olarak akraba dillerin oluşturduğu belli başlı dil
aileleri şunlardır (Arono ve Rees-Miller, 2003):
Bir aile oluşturan dillere kaynaklık etmiş dillerin de tarihin eski dönemlerinde başka dillerle akraba olması, onların da daha önceki bir tarihte daha farklı dillerle aynı kökene gitmesi
kuramsal olarak mümkündür ancak bunu, şu anki bilgilerle kanıtlamak imkansızdır.
1. Afroasya (Hami-Sami dilleri): Kuzey Afrika’da ve Güneybatı Asya’nın birçok bölgesinde en baskın dil ailesidir. Afroasya dilleri; Sami dilleri, Çad dilleri, Berber dilleri, Kuşi dilleri, Omo dilleri ailelerinden oluşur. Sami dillerinin en önemli üyesi İslam öncesi dönemde yalnızca Arap Yarımadası’nda konuşulan Arapçadır. Ailenin
önemli dillerinden biri de Yahudilerin dili İbranicedir.
2. Altay dilleri: Adını Altay dağlarından alan Altay dilleri aralarındaki genetik akrabalık kesin olarak ortaya konulamayan Türk dilleri, Moğol dilleri ve Mançu-Tunguz
dillerinden oluşur. Türkçe, Altay dillerinin yazı dili sayısı bakımından en kalabalık
dilidir. Moğol dilleri esas olarak Moğolistan’da, Rusya Federasyonu ve Çin Halk
Cumhuriyeti’nin Moğolistan’a sınırdaş coğrafyalarında konuşulur. Tunguz dilleri
Sahalin adaları da bilel olmak üzere, orta ve doğu Sibirya’ya, Çin ve Moğolistan’ın
kuzeydoğusundaki bölgelere dağılmıştır. Mançuca, grubun en tanınan dilidir. Altay dillerinin ‘muhtemel’ üyeleri, Korece ve Japonca akrabası bulunmayan ‘yalnız’
dillerdir.
Türkçe, akraba oldukları henüz kesinlik kazanmayan Altay dilleri grubu içinde yer almaktadır.
Dil araştırmacıları, Altay dilleri teriminin bugün, köken olarak ortaklıkları kanıtlanmış
bir dil ailesini ifade etmek için değil; tarihte birbirleriyle yoğun ilişkide bulunmuş ve ortak
yapısal özellikler taşıyan dillerle ilgili bir varsayım olarak kullanıldığını belirtmektedirler.
3. Avustronezya (Malay-Polinezya) dilleri: Malayca, Malezya’nın; Endonezce,
Endonezya’nın resmî dilleridir.
4. Çin-Tibet dilleri: Çin-Tibet dilleri ailesi, Çin dilleri ve Tibet-Burma dallarından
Tibet-Burma dalı da Tibetçe ve Burmacadan oluşmaktadır.
5. Hint-Avrupa dilleri: Bu ailenin doğal sınırları doğu-batı ekseninde Doğu Türkistan yani Çin’in batı bölgesinden Avrupa’nın en doğusuna, kuzey-güney ekseninde
ise İskandinavya ve Kuzey Buz Denizi’nden Güney Afrika’ya, Güney Asya’ya değin
uzanır. Hint-Avrupa dillerinin Avrupa kolu başlıca şu kollardan oluşur:
• Avrupa dilleri: Hint-Avrupa dillerinin batıdaki ana kolu Avrupa’da konuşulan
dillerdir. Bu diller de kendi içlerinde de Germen, Latin, Slav vd. dil ailelerinden
oluşur. Germen dilleri: Bu grubun içinde Almanca, İngilizce, İsveççe, Norveççe,
Danca ve İzlanda dili yer alır. Kelt dilleri: Galler dili, İrlanda dili, İskoçya’da
Gaelik dili ve Fransa’da Breton dili yer alır. Latin dilleri: Fransızca, İtalyanca,
İspanyolca, Portekizce, Romence, İspanya’da konuşulan Katalanca yaşayan belli
başlı Latin dilleridir. Baltık dilleri: Baltık dilleri, Litvanya ve Latviya dilleridir.
Köken bakımından sınıandırma
kaynak ya da genetik
sınıandırma olarak da
adlandırılmaktadır.
1. Ünite - Dil ve Kültür 15
Slav dilleri: Slav dilleri coğrafi bakımdan Doğu Slav dilleri, Batı Slav dilleri ve
Güney Slav dilleri olmak üzere üç gruba ayrılır. Rusça, Beyazrusça ve Ukraynaca en önemli Doğu Slav dilleridir. Çekçe, Lehçe ve Slovakça, Batı Slav dilleridir. Güney Slav dilleri Bulgarca, Boşnakça, Hırvatça, Karadağca, Makedonca
ve Sırpçadır. Bağımsız diller: Hint-Avrupa dillerinin Avrupa’daki iki yalnız dili
Arnavutça ve Yunancadır. Kaaslarda konuşulan Ermenice de diğer bir yalnız
Hint-Avrupa dilidir.
• Hint-İran dilleri: Hint dilleri ve İran dilleri olmak üzere ikiye ayrılır: Hint dilleri: Hint dilleri devamlılık gösteren coğrafyalarda, Pakistan’ın büyük bir bölümü, Hindistan’ın merkezi ve kuzeyi, Nepal ve Bangladeş’te çok sayıda yazı
dilinden oluşur. Urdu dili (Pakistan) ve Hintçe de konuşur sayısı bakımından
en önemli dillerdir. Bu grupta yer alan Sanskrit, Hindistan uygarlığının klasik
dili, Pali ise Budizm öğretisinin dilidir. İrani diller: İrani dillerin konuşur sayısı
ve kültür tarihî bakımından en önemlisi İran’ın resmî dili Farsçadır.
6. Ural dilleri: Ural dilleri Fin-Ugur dilleri ve Samoyed dilleri olmak üzere iki ana
gruba ayrılır.
7. Kaas dilleri: Kaas dilleri ailesinin en önemli üyesi Gürcistan’ın resmî dili olan
Gürcücedir. İkinci aile Kuzeybatı Kaas dilleri (Batı Kaas, Abhaz-Adıge dilleri),
üçüncü aile ise Kuzeydoğu Kaas dilleridir (Doğu Kaas, Nah-Dağıstan dilleri).
Kuzeydoğu Kaas dilleri Rusya Federasyonu’nun Çeçenya, İnguşetya ve Dağıstan
cumhuriyetlerinde belli başlı yazı ve konuşma dilleri Çeçence, İnguşça ve Avarcadan oluşur.
Ana dili veya birinci dil olarak en çok konuşuru bulunan dünya dilleri Ethnologue
(www.ethnologue.com) tarafından şöyle sıralanmaktadır:
Sıra Dil Konuşulduğu
Asıl Ülke
Konuşulduğu
Toplam Ülke
Sayısı
Konuşur Sayısı
(Milyon)
1 Çince Çin 31 1,213
2 İspanyolca İspanya 44 329
3 İngilizce İngiltere 112 328
4 Arapça Suudi Arabistan 57 221
5 Hintçe Hindistan 20 182
6 Bengalce Bangladeş 10 181
7 Portekizce Portekiz 37 178
8 Rusça Rusya Federasyonu 33 144
9 Japonca Japonya 25 122
10 Almanca Almanya 43 90,3
16 Fransızca Fransa 60 67,8
19 İtalyanca İtalya 34 61,7
21 Türkçe Türkiye 36 50,8*
46 Özbekçe Özbekistan 14 20,3
49 Azerice İran 17 19,1
84 Uygurca Çin 15 8,8
87 Kazakça Kazakistan 14 8,3
Tablo 1.1
Ana dili olarak
Konuşulan Dünya
Dillerinin Sıralaması
Ethnologue; SIL (Dil bilim
Yaz Okulu) adlı bir Hristiyan
kuruluşun, dünyanın 6,909 bilinen
yaşayan dilini katologlayan,
basılı ve web yayın şeklindeki
ansiklopedik başvuru çalışmasının
adıdır.
16 Türk Dili-I
Yapı Bakımından Dünya Dilleri
Dünya dilleri yapı bakımından biçim bilgisel veya söz dizimsel göstergeler kullanılarak
sınıandırılır. Biçim bilgisel olarak diller başlıca bitişken (eklemeli), bükünlü (çekimli), yalınlayan diller olmak üzere üçe ayrılır.
• Bitişken diller: Eklemeli dillerde üretim ve çekim, sözcük kök veya gövdelerinin
sonuna yeni sözcükler yapan eklerin; çatı, zaman, kip, kişi ekleri gibi belirli dil bilgisel işlevleri bulunan üretim ve çekim eklerinin getirilmesi, yani eklenme yoluyla
gerçekleştirilir. Türkçe sondan eklemeli bir dil olduğundan eklenme, son eklenme
şeklinde gerçekleşir. Fince, Macarca, Japonca hatta Afrika’da konuşulan Swahili dili
yüksek derece eklemeli dillerdir. İngilizce, Farsça gibi Hint-Avrupa dillerinde son
eklenmenin yanı sıra ön eklenme ve iç eklenme de vardır. Örneğin dilimize Batı dillerinden kopyalanmış olan anormal, deşarj; Arapçadan kopyalanmış olan namüsait, bitaraf sözcüklerinde Farsça na- ve bi- ile yapılan ön eklenme; Fransızcadan
kopyalanan regülatör sözcüğünde son eklenme (regüla-tör), yine Fransızcadan
kopyalanan reformasyon sözcüğünde ise ön eklenme ve son eklenme (re-formasyon) görülmektedir.
Bitişken dillerde sözcüğün kökünde bir değişiklik olmaz. Sözcük köküne ek adı verilen ve
belli işlevleri olan ögeler eklenerek yeni sözcükler yapılır ya da sözcükler arasındaki dil bilgisel ilişkiler ifade edilir.
• Bükünlü diller: Biçim bilgisel tipoloji bakımından Yunanca, Latince, İngilizce,
Rusça, Ukraince; Arapça, İbranice vd. bükünlü dillerdir. Bükünlü dillerde sözcüğün biçiminin değişmesi anlamın ve/veya dil bilgisel işlevin de değiştiğini gösterir.
Bükünlü dillerin en karakteristiği Arapçadır. Arapça söz üretimi büyük çoğunluğu
hatta çekimler üçlü, kısmen dörtlü ve beşli ünsüz köklerden vezin adı verilen belirli
kalıplara göre yapılır. Örneğin, ktb ‘yazmak’ kökünden yer adı yapan mef ’al vezni
ile mekteb, eylemin özne biçimi gösteren fâ’il vezniyle kâtib, edilgen tümleç adı yapan mef ’ûl vezni ile mektub, mekteb sözcüğünün çoğul biçimini gösterenin mefa’il
vezni ile mekâtib gibi. Kök ünsüzleri türetilen her sözcükte aynı sırada korunur.
• Yalınlayan diller: Bu dillerde çekim yoktur. Sözcüğün biçimi değişmez veya sözcüğe herhangi bir gramatikal birim eklenmez. Dil bilgisel işlevler sözcük sırasıyla
ve işlev sözcükleriyle gösterilir. Çince, Tibetçe ve Vietnamca yalınlayan dillerin en
tipik örnekleridir. Bu dillerde tonlama ve vurgulamanın birinci derecede dil bilgisel işlevi vardır.
Bükünlü diller eklemelilik, eklemeli diller nadir de olsa çeşitli dil bilimsel nedenlerle bükünlülük özelliği gösterebildiklerinden bükünlü ve eklemeli hatta yalınlayan diller arasında
kesin ayrımlar yapmak mümkün değildir. Bir dil, örneğin İngilizce aynı anda hem çekimli
hem de eklemeli özellikler gösterebilir.
Söz Dizimi Bakımdan Dünya Dilleri
Dünya dilleri cümle içinde yer alan temel ögeler özne (Ö), nesne (N) ve yüklemin (Y)
dizilişine göre altı gruba ayrılır. Dünya dillerinin % 86,57’si ÖNY ve ÖYN dillerini konuşmaktadırlar. Dillerin söz dizimsel bakımdan sınıandırması ile genetik bakımdan sınıflandırılması birbiriyle doğrudan ilgili değildir. Örneğin, Farsça, Japonca ve tarihî Latince,
Türkçe, Moğolca, Japonca vd. ile birlikte ÖNY grubunda; Çincenin Mandarin değişkesi,
Rusça, İngilizce ise ÖYN grubunda yer alır (Meyer, 2010). Tablo 1.2’de dünya dillerinin
söz dizimi bakımından sınıandırılması yer almaktadır.
Bükünlü diller (Çekimli diller),
çekim ve üretim esnasında
özellikle temel ünsüzlerin ve
ünsüz sırasının sabit kaldığı,
sözcük kökündeki ünlülerin
değişebildiği Arapça, Latince gibi
dillerdir.
Yalınlayan diller, ek almayan,
çekime girmeyen, tek heceli
sözcüklerin sıralanmasının,
tonlamanın ve vurgulamanın
birincil önem taşıdığı Çince,
Tibetçe gibi dillerdir.
1. Ünite - Dil ve Kültür 17
Söz Sırası Sıklık Örnek Diller
ÖNY(özne-nesne- yüklem) 180 dil (% 44,78) Bengalce, Farsça, Hintçe, Japonca,
Latince, Türkçe
ÖYN(özne-yüklem-nesne) 168 (% 41,79)
Arapça (konuşma dili), Fransızca,
İngilizce, İspanyolca, Malayca,
Mandarin, Portekizce, Rusça
YÖN(yüklem-özne-nesne) 37 (% 9,20) Arami, Arapça (edebî dil), İbranice,
İrlanda dili
YNÖ (yüklem-nesne-özne) 12(% 2,99) Aneityan, Baure
NYÖ (nesne-yüklem-özne) 5 (% 1,24) Apalai, Arecua, Hixkaryana
NÖY (nesne-özne-yüklem) 0
Toplam 402
Dünya dilleri yukarıdaki sınıandırmaların dışında dil bilimciler tarafından farklı ölçütlere
göre de sınıandırılmaktadır.
TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ
On sekizinci yüzyılın başında Poltava savaşında (1709) Ruslara esir düşen ve 1711-1722
yılları arasında Sibirya’da kalan Alman kökenli İsveçli subay ve kâşif J. von Strahlenberg
(1676-1747) Fin-Ogur, Türk ve Moğol dilleri arasındaki ortak özellikleri ve runik yazılı
metinleri 1730 yılında İsveç’in Stockholm şehrinde yayımlanan eseriyle ilk kez dile getiren bilim insanlarından biriydi. Bu kuram yakın dönemlere değin benimsenmişti ancak
araştırmaların gelişmesiyle bilim çevrelerinde Ural dilleri ile Altay dilleri arasındaki ilişkiye dayalı yakınlıklar ve kimi yapısal benzerlikler ve ortaklıklar bulunmakla birlikte her iki
ailenin genetik bakımdan aynı ata dilden gelişmediği kabul edilmektedir. Ancak Türkçe,
Macarca, Fince vd. bir bölümü tarihî ve modern dil temaslarına dayalı, bir bölümü temaslardan bağımsız olarak erillik-dişillik bulunmaması, kişi zamirlerindeki benzerlikler,
ünlü uyumları, sayı sıfatlarında nitelenen ismin çokluk eki alması, söz diziminde (özne) +
(nesne) + esas fiil + (yardımcı fiil) vb. ortak özelliklere sahiptir.
Türk Yazı Dillerinin ve Lehçelerinin Sınıandırılması
Avrasya coğrafyasına yayılan Türk dillerinin sınıandırılması ile ilgili genetik, coğrafi,
etnik, tipolojik birçok ölçüt ve sınıandırma girişimi vardır. Johanson ve Csató (2006)
coğrafi, genetik ve tipolojik ölçütleri esas alarak yaptığı sınıandırmada Türk dillerini altı
gruba ayırır:
1. Güneybatı (GB), Oğuz Türkçesi: Bu grup kendi içinde batı (b) ve doğu (d) olmak üzere ikiye ayrılır. GBb grubunda Gagauzca, Türkiye Türkçesi ve Azerice; GBd
grubunda ise Türkmence yer alır. Salırca (Salarca) tarihî olarak Oğuz grubundan
gelişmiştir.
2. Kuzeybatı (KB), Kıpçak Türkçesi: Kıpçak grubu batı (b), kuzey (k) ve güney (g) alt
gruplarından oluşur. KBb grubunda Kumukça, Karaçay Balkarca, Kırım Tatarcası
ve Karayca; KBk veya Volga (İdil) grubunda Kazan Tatarcası ve Başkurtça; KBg veya
Aral-Hazar grubunda Kazakça, Karakalpakça, Kıpçak-Özbek ve Nogayca bulunur.
Altay Türkçesi ile güçlü genetik bağlarına karşın, Kazakçaya çok yakın olan modern Kırgızca da bu grupta değerlendirilebilir.
Tablo 1.2
Söz Dizimi Bakımından
Dünya Dillerinin
Sınıflandırılması
Türkçenin, binlerce yıl önce
Moğolca ile tek bir dil olduğu
varsayılan döneme ‘Ana Altayca
Dönemi’ adı verilir. Türkçe İlk
Türkçe adı verilen süreçte, yani
Büyük Hun İmparatorluğu
döneminde bağımsız bir dil hâline
gelmiş, Avrupa Hun İmparatorluğu
döneminde ise Ana Türkçe adı
verilen süreç başlamıştır. Yazılı
ilk olgunlaşmış Türkçe belgelerin
bulunduğu Göktürk ve Uygur
dönemlerine de ‘Eski Türkçe
Dönemi’ adı verilir.
18 Türk Dili-I
3. Güneydoğu (GD), Uygur Türkçesi: Bu grup da kendi içinde batı (b) ve doğu (d)
olmak üzere ikiye ayrılır. GDb grubunda Özbekçe ve Özbekçenin değişkeleri, GBd
grubunda Modern Uygurca, Sarı Uygurca ve Salırca/Salarca yer alır. Ancak bu iki
dil, grubun özelliklerinden sapma gösterir.
4. Kuzeydoğu (KD), Sibirya Türkçesi: KD grubu kendi içinde kuzey (k) ve güney (g)
alt gruplarından oluşur. KDk grubunda Sahaca (Yakutça) ve Dolganca; ayrışık (heterojen) bir grup olan KDg grubu da 4 alt gruba ayrılır. Sayan Türkçesi: Tuvaca ve
Tofaca, Yenisey Türkçesi: Hakasça, Şorca ve ilgili değişkeler; Çulım Türkçesi, Küerik vd. değişkeler; Altayca ve değişkeleri. Yok olmak üzere bulunan Mançurya’daki
Fü-yü Kırgızcası, Kırgızcanın bir değişkesi olarak kabul edilmesine karşın Yenisey
Türkçesine; Sarı Uygurca da güney Sibirya grubuna daha yakındır.
5. Çuvaşça, Ogur/Bulgar grubu: İlk Türkçe döneminde Türk dillerinden ayrılan Çuvaşça bu grubun tek yazı dilidir.
6. Halaçça, Argu Türkçesi: Orta İran’da konuşulan Halaççanın Divanü Lugâti’tTürk’te Arguca olarak anılan dilin devamı olduğu düşünülmektedir.
Türkiye Türkçesi
Türk yazı dilleri ailesinin konuşur sayısı bakımından en büyük dili Türkiye Türkçesidir.
Türkiye Türkçesi Türkiye’nin yanı sıra, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde resmî dildir.
Kosova’da Türklerin yoğun olduğu bazı yerel yönetimlerde belediye sınırları içinde Arnavutça ve diğer dillerle birlikte resmî dildir. Her ne kadar Türkiye Türkçesi terimi kullanılsa
da Türkçe, ana dili olarak Balkanlarda Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Romanya’da;
göçmen azınlık olarak başta Almanya olmak üzere, Avusturya, Belçika, Danimarka, Fransa, İsveç, Norveç vd. Avrupa ülkelerinde, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya’da;
Arap ülkelerinden Suriye ve Irak’ta konuşulur. Rusya Federasyonu vd. Türk cumhuriyetlerinde az nüfuslu küçük azınlıklar hâlinde yaşayan Ahıska Türkleri de Türkiye Türkçesi konuşuru kabul edilir. Ahıska Türkleri, Sovyetler Birliği döneminde pasaportlarında ‘Türk’
yazan tek Türk topluluğuydu.
Türkiye Türkçesinin coğrafi bakımdan Anadolu Türkçesi ve Rumeli Türkçesi olarak
ikiye ayrılması gelenekselleşmiştir. Anadolu Türkçesi yine coğrafi ölçütlere göre, Batı Anadolu, Orta Anadolu, Ege, Karadeniz ve Doğu Anadolu ağızları olmak üzere dörde ayrılır.
Türkçe devlet dili olarak Balkan dillerinin tamamını, başta söz varlığı olmak üzere, derinden etkilemiştir. Türkiye Türkçesinin temel söz varlığının büyük bir bölümünün bazen
eylemler de dâhil olmak üzere Boşnakça ve Sırpçada yaşadığı söylenebilir.
DİL VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ
Kültür Nedir?
İnternet ortamında “kültür” sözcüğü ile ilgili bir arama yapıldığında müzik kültürü, şehir kültürü, Türk kültürü, Macar kültürü, İngiliz kültürü, Karadeniz kültürü, halk kültürü,
mutfak kültürü, çay kültürü, demokrasi kültürü, okuma kültürü, tüketim kültürü vb. birçok
kullanımla karşılaşılır. Toplumlar çeşitlendikçe ve aynı toplum içinde kurumların işlevleri
farklılaştıkça ve çoğaldıkça, çeşitli kültür düzeylerinin, yani çeşitli sınıf veya grup kültürlerinin ortaya çıktığı görülür (Eliot, 1981).
Kültür kavramı Türk Dil Kurumunun yayımladığı Türkçe Sözlük’te altı ayrı anlamla tanımlanmıştır. Bunlardan ilki ve en kapsamlı olanı “Tarihsel, toplumsal gelişme süreci
içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki nesillere
iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren
araçların bütünü, hars, ekin” (2005: 1282) biçimindedir. Farklı kaynaklarda kültür, “Top-
1. Ünite - Dil ve Kültür 19
lumun üyesi olarak insanoğlunun öğrendiği ya da kazandığı bilgi, sanat, gelenek-görenek
vb. yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütün” (Mengü, 2003), “İnsan
başarılarının tümü” (Develi, 2006: 17), “Bir milletin uzun bir tarih içerisinde ortaya koyduğu, geliştirdiği ve tecrübe ile sağlamlaştırıp kesinleştirdiği maddi ve manevi değerler bütünü” (Koca, 2000: , “İnsanın kendini kendi evinde duymasını sağlayacak bir dünya ortaya koyması” (Uygur, 1996: 17), “Toplumların eğitim, teknoloji, siyaset, hukuk, iktisat, sanat ve
dine ilişkin sorunlarını çözdükleri kendilerine özgü yola, o toplumun kültürü denir.” (Mardin, 2004: 23) vb. biçimlerde tanımlanır. Bu tanımlarda izlenebilen ortak özellikler kültürün, insanların kendi yarattıkları, benimsenip kabul görmüş toplumsal davranışları içine
alması, sonraki nesillere aktarılması ve toplumlara veya gruplara göre çeşitlendiği için ait
olduğu “topluma özgü” olmasıdır. Kültürel davranışlar, toplum tarafından üzerinde uzlaşı sağlanan, konsensüs oluşturulan davranışlar bütünüdür ve bu nedenle toplumlar için
bir çeşit “kolektif bilinç” de oluştururlar. Aynı kültürel davranışlara ve davranış edinme
süreçlerine sahip olan insanlar, ortak kavrayış biçimleri, etkileşim kuralları ve diğer kültürel içerikler sayesinde birbirlerini daha iyi anlar, birbirleriyle daha kolay iletişim kurarlar
(Smelser, 1992). Ortak kültürel alt yapı ve kolektif bilinç, yaşanan olaylar ve problemler
karşısında, benzer stratejiler ve davranış modelleri geliştirmeyi motive ederek toplumun
ortak aklını da oluştururlar. Bütün bunlardan yola çıkarak diyebiliriz ki kültür, bir milletin
yaşam tarzıdır ve maddi ve manevi bütün kavramları kapsayıcı bir özellik taşır.
Fransızca culture kelimesinden gelen kültür kavramının algılanışı, dönemlere göre de
farklılıklar göstermiştir. Örneğin, XIX. yüzyılda Batılı sosyal filozoar ve tarihçiler, kültürü bir toplumun etik değerlerini oluşturan, onu diğer toplumlardan ayırt eden düşünce veya manevi değerler bütünü olarak görme eğilimindeydiler. XX. yüzyılda ise kültür
kavramı, daha geniş kapsamlı ve bilimsel olarak ele alınır. İngiliz antropolog Tylor, kültür
kavramını, “Bilgiyi, sanatı, etiği, hukuku, gelenekleri ve bireylerin o toplumda edindiği alışkanlık ve yetileri içine alan bir bütünlük” olarak tanımlar (Smelser, 1992). Bu çalışmalarda
kültür ve uygarlık kavramlarının içerikleri de tartışılır. Tylor, kültür ve uygarlık arasında
bir ayrım yapmazsa da İngiliz tarihçi A. Toynbee, kültürle uygarlık kavramlarını birbirinden ayırmış ve uygarlığı “bütün insanlığın, herkesi kapsayan tek bir ailenin üyeleri olarak,
tam bir uyum halinde yaşayabilecekleri bir toplum durumunu yaratmak için girişilmiş bir
çaba” olarak tanımlamıştır (akt: Yıldırım, 2009).
Kültür ve uygarlık ayrımına yönelik değişik bilgilere www.historicalsense.com/Archive/
Fener64_2.htm adresinden ulaşabilirsiniz.
Amerikalı Antropolog Edward Sapir’in kültür üzerine düşünceleri, dil bilimciler arasında da geniş tartışma alanı bulduğu için önemlidir. Sapir, kültürün üç ayrı tanımından
bahseder. Bunlardan ilki, etnologlar ve kültür tarihçileri tarafından da kabul gören, kültürün “Bir insanın yaşamında miras edindiği, babadan oğula geçen maddi veya manevi
unsurlar” olduğudur. Kültürün bu anlamı, insanın kendisi ile neredeyse eş güdümlüdür.
Geleneksel davranışlar, alışkanlıklar, nesneleri kullanma biçimleri, örneğin Güney Afrikalıların avlanma yöntemleri, Kızılderelilerin halk hekimlikleri vb., bu anlayışa göre kültürün bir parçasıdır. Bu yaklaşıma göre bütün insanlar, faklı yollarla ve farklı karmaşıklık
derecelerine sahip olmak üzere, kültürlenirler. Kültürel unsurlar, insanların kolektif akli
çabalarıyla oluşur ve toplumsal miras yoluyla diğer nesillere aktarılarak “gelenek”leri meydana getirir (Sapir, 1951).
Sapir’e (1951) göre kültür teriminin ikinci anlamı, “bireysel gelişmede yetkin örnek
olma” ile ilgilidir. Kültürün özümsenmiş bilgi ve deneyim, entelektüel alanda donanımlı
ve sofistike olma vb. bildiren bu anlamı, “kültürlü insan” ifadesiyle de özdeşleşir. Burada
Fransız sosyolog Durkheim’e göre
“kolektif bilinç” bir toplumda
“ortak” olanların temsilidir.
Konsensüs (İng. Concensus)
sözcüğü fikir birliği, uzlaşma,
mutabakat anlamlarına gelir.
20 Türk Dili-I
kastedilen kültürlü olma durumu, insanların eğitim ve yaşantılar sonucu, düşünce dünyalarında, estetik anlayışlarında, zevklerinde ve dünya görüşlerinde meydana gelen olumlu
gelişmelerle de ifade edilebilir.
Sapir’in üzerinde durduğu üçüncü kültür tanımı sözü edilen bu iki tanımın kesiştiği
bir anlama denk gelir. Buna göre kültür, “Bir toplumun sahip olduğu, diğer unsurlara göre
daha değerli görülen, daha karakteristik, manevi anlamda daha önemli unsurlardır.” Bu
kültür tanımı, maddi olandan çok manevi olan unsurları kucaklar ve bu nedenle, uygarlıkla ilgili unsurlar bu yaklaşımın dışında kalır (1951: 310). Sapir’in kendi kültür tanımı
ise mensubiyet kavramıyla yakından ilgilidir ve millî kültür anlayışıyla örtüşür. Buna göre
kültür, “Belirli bir grup insanı diğerlerinden farklı kılan, ayıran genel davranışlar ve yaşam tarzlarıdır ve o toplumun ürettiği uygarlığın belirgin, tipik göstergelerini de içine alır.”
Aynı kültüre sahip olan insanlar, zaman içerisinde düşünce tarzlarında ve tepkilerinde
benzerlikler gösterirler. Tarih içerisinde bu düşünce tarzları ve tepki gösterme biçimleri,
o toplum için tipik ve normal hâle gelir; yeni unsurlar için de model oluşturur. Böylece
toplumların kendilerine özgü kültürel kimlikleri meydana gelir. Toplumların veya milletlerin kültürel kimlikleri, sanatlarına, edebiyatlarına, mimarilerine, maddi ve manevi
üretimlerine de yansıyarak bu ögeleri o kültüre özgü hale getirir. Diğer yandan küreselleşme, toplumlar arasındaki bilgi paylaşımının artması, kültürel karşılaşmalar vb. zaman
içerisinde farklı toplumlara ait kültürel unsurların belirli düzeylerde birbirine benzer hale
gelmesine de neden olabilmektedir.
Kültürü Oluşturan Ögeler
Kültürü oluşturan ögeler, genel anlamda maddi ve manevi veya somut ve somut olmayan
biçiminde sınıandırılabilir. Maddi kültür unsurları mimarî, el sanatları, geleneksel kıyafetler, araç-gereçler gibi elle tutulur, gözle görülür, somut olan unsurlardır. Manevi kültür
unsurları ise inançlar, dünya görüşleri, ahlak anlayışı, davranış kalıpları, ilişki örüntüleri
vb. toplumsal hayatı çevreleyen öğreti ve değerlerdir.
Somut olmayan, manevi kültür unsurlarının aktarımında dil, önemli bir rol üstlenir.
Maddi ve manevi kültürel unsurlar, toplumların kimliklerini oluşturarak onların yaşam
tarzını, hayata, sanata, estetiğe, etik değerlere vb. yaklaşımlarını, anlayışlarını yansıtmaktadır. Söz gelimi, manevi kültürel ögelerimizden olan atasözlerimize bakıldığında, toplumumuzun hangi renkleri hangi duygu değerleri ve ahlak anlayışıyla birleştirdiği görülmüş
olur. Atasözlerimizdeki kara haber, kara çalmak, kara sürmek, kara kara düşünmek, aralarından kara kedi geçmek, karalar bağlamak vb. renk tasarımlarına bakılarak Türk kültüründe karanın kötülük, uğursuzluk, sıkıntı, terslik, yas, ölüm, gizlilik vb. kötü duygular
çağrıştırdığı; ak gün ağartır, kara gün karartır, , ak koyunun kara kuzusu da olur, ağaran
varken ağlayana kim bakar, ağı kürekle atarlar, karayı dirhemle satarlar, ak giyen ağa gerek,
ak koyunu gören içi yağ dolu sanır vb. atasözlerinde ise ak renginin aydınlık, parlaklık, temizlik, namuslu ve dürüst olma, saık vb. bildirdiği anlaşılarak kültürel kimliğimiz ve kolektif bilinçaltımıza dair ipuçları elde edilmiş olur (Duvarcı, 2011: 265-266). Ancak renkler farklı kültürlerde farklı sembolik değerlere sahip olabilmektedir. Örneğin kara/siyah
renk Türk kültüründe kötülük, uğursuzluk, sıkıntı, terslik, yas, ölüm, gizlilik vb. bildirse
de Çin kültüründe güven ve kaliteyi, Yeni Zellanda’da yurtseverliği temsil etmekte; kültürümüzde aydınlık, temizlik, dürüstlük, saık vb. bildiren beyaz renk ise İtalya’da ölüm ve
cenaze, Hindistan’da mutsuzluk ve yas, Etiyopya’da hastalık vb. anlamlara gelebilmektedir.
Renklerin hangi kültürlerde hangi duygu ve düşünceleri temsil ettiğine ilişkin daha fazla bilgi edinmek isterseniz. Genel ağ’da http://www.globalization-group.com/edge/resources/
color-meanings-by-culture/ adresini inceleyebilirsiniz.
1. Ünite - Dil ve Kültür 21
Kültür Değişmeleri
Kültürel değişmeler çok çeşitli nedenlerle gerçekleşebilir. Başka kültürlerle karşılaşma ve
etkileşim, kültürel değişmeleri motive edebileceği gibi ekonomik, sosyo-politik ve teknolojik değişmeler de kültürleri çeşitli açılardan etkilemektedir. Her kültür, insanların
topluma ve doğaya uyma stratejisidir. Uzun vadede bu stratejiler, ekonomik, politik ve
teknolojik değişmelerde karşılık bulur. Kültürel davranışlar, bir çeşit iç dinamizmle, bu
değişmelerden etkilenerek güncellenir. Avrupa’da en dikkat çekici kültürel değişmeler
sanayi devriminden sonra gerçekleşmiştir. Bu durum, ekonomik ve teknik gelişmelerin,
kültürel değişmeleri motive ettiğinin tipik bir örneğidir. Yeni nesillere, artan oranda yeni
eğilimler nüfuz etmektedir. Bu nedenle, nesiller değiştikçe kültürler ve dünya görüşleri de
değişmektedir (Inglehart, 1990).
Toplumsal hayatımızın ve kültürel yaşamımızın 70’li yıllardan bu yana ne şekilde ve ne hızla
değiştiğine dair örnekleri, Ayfer Tunç’un deneme tarzında yazmış olduğu Bir Maniniz Yoksa
Annemler Size Gelecek (Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001) adlı eserinden okuyabilirsiniz.
Kültürel değişmeleri yaratan motierden biri de kültürlerarası etkileşimdir. Kültürlerarası etkileşim, farklı kültürlerin karşılaşması sonucu ortaya çıkar ve genellikle kültürel
sistemlerden birinin ya da her ikisinin değişmesiyle sonuçlanır. Bu değişmeler, etkileşimin
derecesine göre kültürel etkileşim, kültürel asimilasyon veya karma kültürlülük biçiminde
ortaya çıkabilir. Kültürel etkileşim, maddi ve manevi kültür unsurlarında, inanç ve değerler sisteminde değişmelere neden olabilmektedir.
Kültürel değişme süreçlerinde tercümeler de yadsınamaz bir öneme sahiptir. Eski
Yunan uyanışı Anadolu, Fenike, Mısır tercümeleri ile, Batı’da Rönesans İslam ve Yunan
tercümeleri ile, 18.yüzyılda başlayan Germen uyanışı Latin ve Anglosakson tercümeleri
ile mümkün olmuştur (Ülken, 1997). Tercüme faaliyetleri, Türk kültür tarihinin değişim
noktalarında da kendini gösterir. Eski Uygur Türkleri, yeni kabul ettikleri dinlerin öğreti
kitaplarını ve diğer metinleri, Çince, Toharca, Soğdca, Sanskritçe ve Tibetçeden kendi dillerine çevirmişler; dinî içerikli tercüme edebiyatla ciddi bir yol almışlardır.
Türk kültür tarihinde meydana gelen belli başlı kültürel değişme aşamaları hakkında araştırma yapınız.
Türk kültür tarihinde meydana gelen kültürel değişme ve gelişmeleri, farklı motierin yönlendirdiği görülür. Örneğin Eski Uygur Türklerinde, dinî motii kültürel değişme
süreçleri yaşanmıştır (Demir, Yılmaz, 2009). 840 yılında Orhun vadisinden Tarım havzasına göç eden Uygur Türkleri, Eski Türk inanç sistemi olan Gök Tanrı dininden, Maniheizm ve Budizm dinî sistemlerine geçmişlerdir. Uygur Türklerinin, yeni dinleriyle birlikte,
dâhil oldukları kültürel çevreler ve benimsedikleri öğreti sistemleri de değişmiştir. Yeni
bir dinin kabulü, Uygurların yeni bir hayat anlayışına ve dünya görüşüne, yeni dinlerinin
öğretileri ile hayatlarının yeniden düzenlenmesine neden olmuş ve kültürel değişmeleri
de motive etmiştir. Maniheizmin öğreti sistemi, atlı-göçebe hayat tarzı ile uyuşmayan,
fiziksel dinamizmden çok iç dinginliğe önem veren, et yemeyi yasaklayan ve sebze yemeyi
motive eden bir sistemdi. Maniheizmin kabulü, Uygur Türklerinin atlı-göçebe hayattan
yerleşik hayata geçmesini, ticari faaliyetlerde, ilim, sanat ve edebiyatta gelişmesini sağlayarak kültürel hayatları üzerinde belirgin bir etki oluşturmuştur (Koca, 2000).
3
22 Türk Dili-I
Farklı kültürlerin karşılaşmasıyla ya da kültürlerarası etkileşimle ortaya çıkan kültürel değişmeler, en önce kendini dilin söz varlığında hissettirir. Toplumların kültürel etkileşimleri
sonucu, dilin ilk ve en hızlı etkilenen, en kolay değişen unsuru, söz varlığıdır. Türk kültür
tarihinde yaşanan değişmeler söz varlığımızı da etkilemiş, karşılaşılan kültürlere ait çeşitli
sözcükler dilimize girmiştir.
Türk kültür hayatının XVIII. yüzyıldan itibaren yüzünü Avrupa’ya çevirdiği görülmektedir. Batı kültür ve medeniyetinde meydana gelen ilerleme, XVIII. yüzyılda çeşitli Avrupa
ülkelerine seyahat eden Osmanlı aydınlarının ve elçilerinin dikkatini çekmiş; bu aydınlar,
Viyana, Paris gibi büyük Avrupa şehirlerinde gözlemlediklerini anı tarzında kaleme alarak bizlere Batı kültür hayatından kesitler sunmuşlardır. Yirmisekiz Çelebi Mehmet’in kaleme aldığı Sefâretnâme, İbrahim Müteferrika’nın Avrupa’da tanıştığı matbaayı İstanbul’a
taşıması, bu anlamda dikkat çeken ilk faaliyetlerdendir (Parlatır, 2006). XIX. yüzyılda,
Batı dillerinden, özellikle de Fransızcadan Türkçeye yapılan ilk tercümelerin daha çok
edebî içerikli olması, edebiyatta bir kültürel değişim süreçlerinin toplumsal yaygınlık kazanmasında etkili olmuştur.
Dil ve Kültür
Dil ve kültür arasındaki ilişki, bu iki unsurun iç dinamiklerle birbirine bağlı olmasından
kaynaklanan çok yönlü bir ilişkidir. Dil ve kültür arasında, birbirini yaratma, birbirinin
varlığına ve devingenliğine kaynak ve ortam oluşturma yönünde organik bir ilişki bulunur. Bir toplumun kültürü, bireylerin o topluma kendini kabul ettirebilmek için bilmesi
ve inanması gereken her türlü bilgi, değer ve uygulamadır. Bir bakıma kültür, bir kişinin
günlük yaşamın ödevlerini yerine getirebilmek için sahip olması gereken “neyin-nasıl”
olacağına dair bilgidir (Wardhaugh, 1998). Bu durumda dil, kültüre ait binlerce unsurdan
yalnızca biri sayılır ancak üstlenmiş olduğu, ‘kültürün varlığını ve devamlılığını sağlamak’,
‘sözlü ve yazılı kültür ögelerini bizzat yaratmak’, ‘kültürel ögeleri sonraki nesillere taşımak’
vb. işlevlerle en temel olanıdır denilebilir. Somut olmayan pek çok kültür mirası, yüzyıllar
boyunca yalnız dil aracılığıyla sonraki nesillere aktarılabilmiştir.
Dil, fiziki nesnelerden duygulara kadar uzanan bir alanda, farklı türden nesne ve olguları kavramlaştırıp terimlerle işaret etmekle onları düşünce alanı içine almakta, onlara
varlık kazandırmakta (Ural, 2003), böylece soyut veya somut pek çok kültürel unsur, dilde
varlık bularak kalıcı hâle gelmektedir. Destanlar, halk masalları, atasözü, deyim, türkü,
mani vb. pek çok sözlü kültür ögesi, yazıya geçirilmeden önce uzun yıllar nesilden nesile söz ile aktarılmıştır. İlk Türkçe yazılı metinlerimizden olan Kül Tigin, Bilge Kagan ve
Tonyukuk yazıtları, dilin görünümlerinden biri olan yazı ile muhafaza edilmiş, korunup
saklanmıştır. Bu nedenle dil, toplumların kültürel hafızası sayılmaktadır. Bugün o dönem
Türk boy ve teşkilatlarının yaşayış tarzını, kültürlerini, önemsedikleri ve öncelik verdikleri
değerleri, hayat tecrübelerini, aradan geçen yaklaşık 1300 yıllık zamandan sonra, dilin
koruyuculuğu sayesinde okuyup öğrenebilmekteyiz.
Orhon Yazıtlarının günümüz Türkçesine aktarılmış biçimini okumak için Talat Tekin’in, Orhon Yazıtları (İstanbul 2003) veya Muharrem Ergin’in Orhun Yazıtları (Boğaziçi Yayınları,
İstanbul, 1995) adlı eserlerine başvurabilirsiniz.
Dil ve kültür arasındaki ilişki, bu ilişkinin yönü ve gerçekleme biçimi her dönemde
araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Dil ve kültürel davranışlar ve düşünme biçimleri arasındaki ilişkiyi tartışan meşhur kuramlardan biri de Whorf Hipotezi ya da Sapir-Whorf
1. Ünite - Dil ve Kültür 23
Hipotezi olanak bilinen kuramdır. Bu kurama göre dil, düşünceyi, toplumsal davranışları
ve toplumsal davranış örüntülerini belirleyen bir kalıptır. Bu durumda, bir dilin yapısı, o
dili konuşanların dünya görüşlerini de belirlemekte ve biçimlendirmektedir (Wardhaugh,
1998). Whorf ’a göre dil, sadece düşüncelerin ifade edildiği bir araç değil, aynı zamanda
düşünceyi şekillendiren, bireylerin zihinsel aktivitelerini yönlendiren bir program veya
rehberdir. Düşünmek, rasyonel bir eylem olsa da o dilin gramerinden bağımsız değildir.
Dil, gerçekliği süzen bir filtre oluşturarak toplumların kendilerini saran dünyayı algılama
biçimini ve dünya görüşünü belirlemektedir. Bu nedenle, farklı dilleri konuşan insanların
dünyayı algılama biçimleri, değer yargıları ve kültürel davranışları da farklıdır (Wardhaugh, 1998).
Kültür ve dil arasındaki etkileşimin diğer boyutu ise kültürlerin diller ve dil davranışları üzerinde belirleyici bir rolünün bulunduğu yönündedir. ‘Kültürlerarası iletişim’
konusunu ele alan dil bilim çalışmalarında, yabancı bir dili öğrenen insanların, yeni öğrendikleri dili ne kadar iyi konuşabilseler de kültürel farklılıklara dayalı bariyerlere takılabildikleri, iletişimde kültürel kaynaklı yanlış anlamaların gerçekleşebildiği belirtilir (Hall,
1974). Farklı kültürlerden gelen insanların dil davranışları, vücut dilleri, jest ve mimikleri
bile farklı olabilmektedir. Toplumlarda iletişimin arka planını oluşturan örtük kültürel değerler, bir dilin gramerini ve kelimelerini öğrenmekten çok daha farklı bir öğrenme süreci
olan kültürel öğrenmeyle fark edilebilmektedir.
Kültürün dil üzerinde yansıma bulduğunu gösteren en tipik örneklerden biri tabular
ve örtmece sözlerdir. Kültürler, zaman zaman bazı kavramların konuşmada dillendirilmesine izin vermezler. Bu durum, söz konusu kavramların o toplumda olmamasından değil, konuşulması durumunda toplumun bundan zarar göreceği, uğursuzluk geleceği vb.
inançlardan ya da konuşulmasının etik olmayacağı kaygısından ileri gelir.
Dil ve Toplum
Dilin toplumsal bir iletişim sistemi olması, toplumla ilgili birçok unsurun dilde de karşılık
bulmasına sebep olur. Toplumsal statü, yaş, eğitim, toplumsal roller, cinsiyet vb. toplumsal unsurlar, bireylerin dil davranışlarını da etkilemektedir. Toplum, dil kullanımını iki
yönde kontrol eder. Birincisi bir dizi norm üretir. Bu normları az ya da çok öğrenir ve
takip ederiz. İkincisi normlara uymak için motivasyon sağlar. Bu tür bir motivasyon, içinde bulunulan toplumsal duruma uygun konuşma biçimlerinin seçilmesine yardımcı olur
(Hudson, 1996).
İnsanlar farklı toplumsal ortamlarda, farklı amaçlar için, farklı dil biçimlerini kullanırlar. Örneğin birey, isteme eylemini gerçekleştirmek için evde, okulda, resmî ya da samimi
bulduğu ortamlarda aynı dilin farklı değişkelerini ya da stillerini kullanabilir. Konuşma
ortamına ve iletişime katılanların durumuna göre tercih edilen bu konuşma stillerinin her
birine durumsal dil türü denir. Dilde görülen bu tür çeşitlilikler çoğu durumda, iletişim
içindeki bireylerin eğitimleri, statüleri, toplumsal rolleri, kültürel arka planları, toplumsal
güçleri, cinsiyetleri vb. toplumsal unsurların etkisi ile meydana gelir. Dil kullanımını etkileyen ve sözcelerin anlamlandırılmasında belirleyici olan tüm bu unsurları genel olarak
toplumsal bağlam diye adlandırmak mümkündür.
Bireylerin hangi toplumsal bağlamlarda hangi konuşma biçimlerini tercih ettiği ya da
tercih edilen konuşma biçimlerinin birtakım toplumsal anlamlara sahip olup olmadığı da
dil ve toplum arasındaki ilişkinin bir yönünü oluşturur. Konuşurken neyi nasıl söyleyeceğimiz, hangi cümle türlerini, hangi sözcükleri ya da sesleri kullanacağımız yönünde bir
dizi tercih yaparız. Nasıl söylediğimiz de en az ne söylediğimiz kadar önemlidir. Zamir
kullanımında sen/siz tercihi, hitap biçimleri, nezaket stratejileri vb. dil bilimsel tercihler, içinde toplumsal anlam ve mesajları da barındırmaktadır (Wardhaough, 1998; König,
1990). Eklemeli bir dil olan Türkçede bu tür tercihler, yalnız sözlüksel birimlerden değil
Bir kavramın söylenmesinin yasak
olduğu durumlara tabu, dolaylı
olarak söylenmesine ise örtmece
denilmektedir.
Norm, önceden bilerlenmiş
kalıplardır.
24 Türk Dili-I
birtakım son ekler üzerinden de izlenebilmekte, dinleyiciye dayanışma, yakınlık ya da tersine mesafe ve farklılık yönünde mesajlar vererek ifadenin yorumunu etkileyebilmektedir.
Dil kullanımı üzerinde etkili olan toplumsal unsurlardan biri de konuşan bireyler arasındaki toplumsal mesafedir. Toplumsal mesafe, konuşur ve dinleyici arasındaki toplumsal sınırı derinleştirerek konuşurun otoritesine ve toplumsal statüsüne dinamizm kazandırır. Bu nedenle kimi bağlamlarda, dinleyiciye aradaki toplumsal sınırı ve statü farkını
hatırlatmak ve hissettirmek için konuşur tarafından özellikle kullanılır: Ayşe Hanım, bu
evrakları en kısa zamanda çoğaltın, krş. Ayşe bu evrakları en kısa zamanda çoğalt. Bu tür
varyasyonlar, bir konuşma durumunda konuşurun dinleyici ile olan ilişkisini ve bizzat
kendilerini nasıl tanımladığı ile ilgili ipuçları da verir (Giles ve Coupland, 1991: 3).
Bu noktada, toplumsal mesafe veya yakınlık bağlamında önemli bir kuram olan bağdaştırma kuramından kısaca söz etmekte yarar vardır. İnsanlar birbirleriyle konuşurken
konuşmaları birbirine benzer hâle gelir. Yani konuşurun stili konuştuğu kişinin stili ile
birleşir. Bu süreç konuşma bağdaşması olarak adlandırılır. Bu da özellikle konuşur hitap
ettiği kişiden hoşlanmışsa ya da onu memnun etmek istiyorsa gerçekleşir. Yani hitap edilenin stili kabul edilebilir ve taklit etmeye değer anlamına gelir (Holmes, 1992). İnsanlar
sempati duydukları insanların konuşmaları ile kendi konuşmalarını bağdaştırdıkları gibi
bunun tam tersini yaparak konuşmalarını farklılaştırabilirler. Bu genellikle konuşurların
görüş ayrılığı yaşadığı durumlarda, politik nedenlerle ya da statü üstünlüğünü vurgulamak, ilgi çekmek gibi kaygılarla yapılabilir (Holmes, 1992). Durumu basit bir örnekle
somutlaştıralım. Uzun yıllar önce memleketinden ayrılan ve eğitimini, standart dilde ve
büyük şehirlerde alan bir kişinin, kendi yöresine döndüğünde yöresel ağızla konuşmayı tercih etmesi, çevresindekilere yakınlık ve dayanışma mesajı verecektir. Aynı kişinin,
edindiği standart biçimle konuşmayı tercih etmesi ise karşı taraa toplumsal mesafenin
derinleştiği hissini uyandırabilir.
Dil ve toplum arasındaki ilişkinin bir başka görünümü de toplumsal nezakettir. Dil
bilimsel açıdan nazik olmak, kişilerle aramızdaki toplumsal ilişkinin gereklerine uygun
biçimde konuşmaktır. Uygun olmayan dil bilimsel seçimler kaba olarak düşünülür (Holmes, 1992). Levinson (2004), nezaketin üç ana stratejisinden bahseder: Negatif nezaket,
pozitif nezaket ve örtük nezaket. Bu stratejiler ‘onur’ kavramıyla yakından ilişkilidir. Negatif nezaket, toplumsal statü ve mesafeye farkındalık gösterilen; konuşurun dinleyiciyle
arasındaki toplumsal mesafeyi koruduğu, daha resmî stratejilerden oluşur: Kapıyı kapatabilir misiniz?, Lütfen evrakları imzalayın vb. Negatif nezaket dinleyici üzerinde baskı
oluşturmamak ve istenilen işi yapıp yapmamak konusundaki özgürlük alanını daha geniş
tutmak amacıyla gerçekleştirilen nezaket stratejilerini içine alır; konuşur ve dinleyici arasındaki toplumsal mesafenin fazla olduğu durumlarda kullanılır. Burada negatif, olumsuzluk anlamında değildir. Negatif nezaket stratejilerinin iletişim ortamına çıkışı daha
dolaylı ifadelerle gerçekleşir: Pencereyi açabilir misiniz? Pozitif nezaket ise, sosyal mesafenin azaldığı, yerini yakınlığın ve dayanışmanın aldığı, daha az resmî stratejilerden oluşmaktadır: Abla şunu ver, ekmeği uzatsana vb.
Toplum ve dil ilişkilini etkileyen unsurlardan biri de toplumsal ağdır. İnsanlar arasındaki ilişkilerin yapısı ve türü farklılık gösterir. Bu ilişkiler yakınlık/kaynaşma biçiminde
ise bu yoğun ve çok yönlü bir toplumsal ağa işaret eder. Bunun anlamı toplumsal ağdaki kişilerin birçoğunun birbiri ile yakın olması ve bu yakınlığın çok yönlü olmasıdır. Örneğin,
iki kişinin hem iş yerinde arkadaş hem de komşu olması gibi. Bireylerin konuşmalarının,
onların ait olduğu sosyal ağlarla ilişkili olması şaşırtıcı değildir. Yetişkin insanlar birden
fazla sosyal ağa ait olduklarında, bir ağdan diğerine, bilinçli olmadan konuşma biçimlerinin de değiştiği gözlenir (Holmes, 1992).
Toplumsal nezaket; mesafe, saygı,
dayanışma, yakınlık vb. toplumsal
ilişkilerin iletişim kodunda
birtakım karşılıklar bulduğu ve
birden fazla stratejisi olan bir
olgudur.
Toplumsal ağ; bir kişinin diğer
insanlarla yaşadığı ilişkiler toplamı
ya da bireylerin etrafında oluşan
ilişki örüntüleridir (Milroy, 1987).
1. Ünite - Dil ve Kültür 25
Toplum dil bilimin son zamanlarda üzerinde durduğu konulardan biri de kadın ve
erkeklerin dillerinde yapı, söz varlığı, stil vb. farklılıkların olup olmadığıdır. Toplum dil
bilim açısından cinsiyet, yalnız biyolojik değil, toplumsal gerçeklikte ve dil üzerinde yansımalar bulan toplumsal bir olgu olarak görülür. Söz gelimi kadınların, konuşmalarında
leylak rengi, cam göbeği, vişne çürüğü gibi ayrıntı bildiren renk isimlerini erkeklere göre
daha fazla kullanma eğiliminde olduğu söylenir (Wardhaugh, 1998). Diğer yandan, kadınların erkeklere göre daha dolaylı konuşma biçimlerini tercih ettikleri Lako ’tan (1973)
bu yana iddia edile gelmiştir. Bazı dillerde ise kadınların, erkeklerin kullandığı biçimlere
oranla daha eski biçimleri kullandığı gözlenmiştir. Günümüze kadar Türkçe üzerine yapılan birçok çalışmada, kadınların erkeklere oranla daha nazik oldukları, standart biçimleri
kullanmaya daha eğilimli oldukları vb. sonuçlara ulaşılmıştır (Duman ve Karasu, 1999;
Bayyurt, 1999). Temelde tüm bu sonuçlar, kadınların ve erkeklerin farklı sosyalleşme süreçleri yaşamalarından kaynaklanmaktadır.
26 Türk Dili-I
Özet
Dilin özelliklerini sıralayabilmek
Dil, Ergin’in ifade ettiği gibi insanlar arasında anlaşmayı, iletişimi sağlayan doğal bir araçtır. Onun doğallığı insanlara ulaşım imkânı sağlayan at ve otomobil
arasındaki farka benzetilir. Otomobil üzerinde istenen her türlü değişiklik yapılabilir, ancak atın, yaratılış özelliğine uygun biçimde yalnızca beslenmesi ve
bakımı yapılabilir. İnsanlar da dile, kendi yasalarının
izin ve imkân verdiği ölçüde müdahale edebilirler.
Doğal olana, doğal olmayan müdahale karmaşa ve
yıkım getirir. Diller sürekli değişir, masanın üzerinde
duran elmanın bir saniye veya bir gün sonra aynı elma
olmadığı gibi, bugün konuşulan dil ile yarın konuşulacak dil de aynı değildir. Dil insanla, toplumla ilgili
bir kurum; bireyselleşme, toplumsallaşma ve ulusallaşma süreçlerinin temelidir.
Dil türlerini açıklayabilmek
Dil dendiği zaman insanın ilk aklına gelen, konuşma
ve yazma eylemleridir. Ancak gerek yazı dili gerekse konuşma dili, dil bilimsel, genetik, toplum dil bilimsel, siyasal, coğrafi vb. bazen birbiriyle ilintili çok
farklı ölçütlere göre değerlendirilmekte ve sınıandırılmaktadır. Dil bilimsel açıdan diller yapıları, cümle
tipleri vb. ölçütlerle sınıandırılabilir.
Dil ulusal ve uluslararası siyasette de çok önemli bir
kurumdur, bu nedenle dilin ülke içinde ve dışındaki
statüsü önemlidir. Uluslararası ticaret, siyaset, spor
vb. farklı alanlarda, Birleşmiş Milletler, NATO, Avrupa Birliği vb. uluslararası kurum ve kuruluşlarda
resmî dil ya da çalışma dili olan veya belirli bir coğrafyada resmî statüsü bulunan dillerin prestiji de yüksek olur. Statüsüz dillere karşı ise insanların tutum ve
yaklaşımları genellikle olumsuzdur. Hatta resmî statüsü bulunmayan dillerin kimi konuşurları, dillerini
gerçek bir dil olduğunu bile düşünmeyebilirler.
Dillerin sınıflandırılmasını açıklayabilmek
Genetik ölçütler dünya dilleri arasındaki köken birlikteliğini esas alır. Dünya dilleri büyüklü küçüklü
yüzlerce dil ailesinden oluşur. Ancak dünya nüfusunun büyük bir bölümü yedi sekiz büyük dil ailesinin
konuşurlarıdır. Dil yakınlıkları ve akrabalıkları, her
zaman geçerli olmamakla birlikte, akraba dillerin konuşurları arasında kültürel ortaklıkların da bulunduğuna işaret edebilir. Örneğin Türkiye ile Azerbaycan
yurttaşlarının birbirine çok yakın iki Türkçe değişkeyi konuşuyor olmasının yansımalarını, toplumsal ve
siyasal alanda İki devlet tek millet gibi söylemlerle ya
da düşünce ve eylem birliği şeklinde ortaya çıktığını
görüyoruz. Ya da Fransızca konuşan ülkeler, İngilizce
konuşan ülkeler, Slav dilleri konuşan ülkeler gibi yine
siyasal, ekonomik vb. içerikli uluslararası dayanışmanın bulunduğuna ancak Hindistan-Pakistan, eski Yugoslavya örneklerinde olduğu gibi kimi zaman din etkeninin, dil etkeninin önüne geçtiğine tanık oluyoruz.
Türkçenin dünya dilleri arasında bulunduğu yeri
betimleyebilmek
Türkçe dünya dilleri arasında yapı bakımından sondan eklemeli, köken bakımından tartışmalı olmakla
birlikte Altay dilleri ailesi içinde yer alır. Türkçe, MS.
8. yüzyıla uzanan belgeleri ve kendisine özgü Run
alfabesinin varlığı dolayısıyla Avrupa kıtasında İngilizce, Fransızca, Rusça vd. diller de dâhil olmak üzere, pek çok dilden daha eski yazılı belgelere sahiptir.
Türkçe, MS 8. yüzyıldan bu yana bir devlet ve kültür
dilidir. Çok geniş bir coğrafyaya yayılan Türk dili dil
bilimsel bakımdan her dilde olduğu gibi dallanmış,
Ana ve Eski Türkçe dönemlerinden sonra birçok Türk
yazı dili ortaya çıkmıştır. Türkiye Türkçesi adı verilen dilimiz, Oğuz dillerinin Azeri Türkçesi ve Gagauzca ile birlikte, batı koluna aittir. Türkiye Türkçesi
Anadolu’da 11-12. yüzyıllardan sonra gelişen bir yazı
dili olarak Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlıca dönemlerinden geçerek bugüne ulaşmıştır. Bugün beş Türk
cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu, İran, Çin vb. ülkelerde Genel Türkçenin farklı sözlü ve yazılı değişkeleri konuşulmaktadır. Ancak bağımsızlığını kazanan
Türk cumhuriyetleri dil bilimsel olarak Eski Türkçeden gelişen dilleri konuşmakta ve yazmaktadırlar.
Bununla birlikte, uluslararası kurum ve kuruluşlarda
dillerini resmen Azerbaycanca, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Türkmence vb. şeklinde tescil ettirdiklerinden,
resmî kaynaklarda Türkçe yalnızca Türkiye Türkçesini
ifade etmektedir. Diğer Türk yazı dilleri ise genellikle
kendi etnik adları ya da ülke adlarıyla adlandırılmakta ancak bu dillerin Türki (İng. Turkic) niteliği vurgulanmaktadır.
Türkiye Türkçesi ve diğer Türkçe değişkeler en az bin
beş yüz yıldır Avrupa’da konuşulmalarına karşın, Batı
bilim ve siyaset dünyasında bir Avrupa dili olarak
kabul edilmemekte, Avrupa’ya Endonezya’dan veya
Pakistan’dan gelen göçmenlerin dilleriyle aynı statüde, yani göçmen dili olarak değerlendirilmektedir.
1
2
3
4
1. Ünite - Dil ve Kültür 27
Kültürü ve kültürü oluşturan ögeleri açıklayabilmek
Kültür kavramının, insanın ortaya koyduğu, içinde
insanın var olduğu bütün gerçekliği kapsayan bir olgu
olması, kültür kavramının farklı şekillerde tanımlanmasına neden olur. En kapsayıcı tanımıyla kültür, bir
toplumu diğerlerinden farklı kılan davranış kalıpları
ve yaşama biçimi; bilgiyi, sanatı, etiği, gelenekleri,
hukuku, alışkanlıkları ve toplumsal yatkınlıkları içine
alan bir bütün; kısacası, bireylerin topluma kendini
kabul ettirebilmek için bilmesi gereken her türlü bilgi,
değer ve uygulamalardır.
Kültür, toplum tarafından üzerinde uzlaşı sağlanan
davranışlar bütünüdür ve bu nedenle toplumlar için
bir çeşit “kolektif bilinç” de oluşturur. “Kolektif bilinç” bir toplumda “ortak” olan şeylerin temsilidir.
Aynı kültürel davranışlara ve davranış edinme süreçlerine sahip olan insanlar, ortak kavrayış biçimleri
ve etkileşim kuralları sayesinde birbirlerini daha iyi
anlar, birbirleriyle daha kolay iletişim kurarlar. Ortak
kültürel alt yapı ve kolektif bilinç, yaşanan olaylar ve
problemler karşısında, insanların benzer stratejiler ve
davranış modelleri geliştirmesini de motive ederek
toplumun ortak aklını oluşturur.
Toplumların, geçmiş yaşamlarından ve tarihten günümüze taşıdıkları ve güncel hayatın içinde de yer
bulan gelenek ve görenekleri, doğruyu, yanlışı, haklıyı haksızı ayırma biçimleri olan etik değerleri ve ahlak anlayışları, öğretileri, değer yargıları, sembolleri,
dünya görüşleri, dinleri, ilişki örüntüleri ve davranış
kalıpları, uygulamaları, teşkilatlanma biçimleri, dilleri, edebiyatları, halk dansları, el sanatları, musikî,
minyatür vb. o toplum tarafından üretilen ve kendi
millî kimlikleri çerçevesinde belirli bir estetik ve tarz
kazanan sanatlar, kültürü oluşturan unsurlardan belli
başlılarıdır.
Dil, kültür ve toplum arasındaki ilişkiyi
değerlendirebilmek
Dil ve kültür arasında birbirini yaratma, birbirinin
varlığına ve devingenliğine kaynak ve ortam oluşturma biçiminde organik bir ilişki bulunur. Dil, ‘kültürün varlığını ve devamlılığını sağlamak’, ‘sözlü ve yazılı kültür ögelerini bizzat yaratmak’, ‘kültürel ögeleri
sonraki nesillere taşımak’ vb. işlevleri yerine getiren,
kültüre ait en temel unsurlardan biridir.
Dil ve kültürel davranışlar arasındaki ilişkiyi tartışan meşhur bir kuram, Whorf Hipotezi ya da SapirWhorf Hipotezi olanak bilinen kuramdır. Bu kurama
göre dil, düşünceyi, toplumsal davranışları ve toplumsal davranış örüntülerini belirleyen bir kalıptır. Bu
durumda, bir dilin yapısı, o dili konuşanların dünya
görüşlerini de belirlemekte ve biçimlendirmektedir.
Kültür ve dil arasındaki etkileşimin diğer boyutu ise
kültürlerin diller ve dil davranışları üzerinde belirleyici bir rolünün bulunduğu yönündedir. Bir toplumun
kültürü, gizli bir toplumsal sözleşme ve örtük kurallar
bütünü oluşturarak, o toplumun dil ve iletişim davranışları üzerinde yönlendirici bir etkiye sahip olur.
Dil ve toplum ilişkisine gelince, toplumsal statü, yaş,
eğitim, toplumsal roller, cinsiyet vb. toplumsal unsurlar, bireylerin dil davranışlarını da belirli oranlarda
etkilemektedir. Dil idraki olduğu kadar toplumsal da
olan bir süreçtir. Bu nedenle dili biçimlendiren birtakım toplumsal etkenlerden söz etmek ve iletişimi yorumlarken bu etkenleri de dikkate almak gerekir. Toplumsal etkenler, insanları, içinde bulunulan toplumsal
duruma uygun konuşma biçimlerini seçilmeye motive
eder. Toplumsal unsurların, dil kullanımı üzerinde izlenebilen etkilerini toplum dil bilim incelemektedir.
5 6
28 Türk Dili-I
Kendimizi Sınayalım
1. Dil ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi bilimseldir?
a. Fransızca zengin ve güzel bir dildir.
b. Gelişmiş ülkelerin dilleri de gelişmiştir.
c. Kimi dillerin yazılı ve sözlü anlatım yetisi sınırlıdır.
d. Diller ses, yapı, anlam vb. bakımlardan değişmeyen
doğal sistemlerdir.
e. Diller zamana, coğrafyaya ve toplumsal katmanlara
göre dallanır.
2. Aşağıdaki seçeneklerin hangisi aynı dil ailesinde yer alır?
a. Arapça-İbranice
b. Gürcüce-İspanyolca
c. Japonca- Çince
d. Fince-İngilizce
e. Türkçe-Macarca
3. Bir siyasal coğrafyadaki değişkelerin üstünde, ortak anlaşma aracı olarak kullanılan değişke aşağıdakilerden hangisidir?
a. Lehçe
b. Ölçünlü dil
c. Şive
d. Ağız
e. Uluslararası dil
4. Aşağıdakilerden hangisi uluslararası bir kurum veya kuruluşta faaliyetlerin yürütülmesinde ortak anlaşma aracı olarak kullanılan dildir?
a. Lingua franca
b. Karma dil
c. Bölgesel dil
d. Yazı dili
e. Çalışma dili
5. Aşağıdakilerden hangisi yerli azınlık dilidir?
a. Almanya’da konuşulan Türkçe
b. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde konuşulan Türkçe
c. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde konuşulan Türkçe
d. Karadeniz bölgesinde konuşulan Türkçe
e. Bulgaristan’da konuşulan Türkçe
6. Aşağıdakilerden hangisi bir Hint-Avrupa dili olmasına
karşın, cümle ögelerinin dizilişine göre Özne-Nesne-Yüklem
dilidir?
a. İngilizce
b. Fransızca
c. Farsça
d. İspanyolca
e. Rusça
7. Aşağıdakilerden hangisi dünyada en çok ana dili konuşuruna sahip dildir?
a. Arapça
b. İspanyolca
c. Çince
d. İngilizce
e. Türkçe
8. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Güneybatı veya Oğuz
Türkçesine ait bir yazı dilidir?
a. Kazakça
b. Özbekçe
c. Türkmence
d. Tatarca
e. Çuvaşca
9. Tabular ve örtmece sözler, aşağıdaki durumlardan hangisinde ortaya çıkabilir?
a. Kültürler bazı kavramların konuşulmasına izin vermediklerinde
b. Tarihî bakımdan önemli dönüm noktalarında
c. Kültür değişmelerine bağlı olarak
d. Kültürel farklılıklar nedeniyle ortaya çıkan iletişim
aksamalarında
e. Kültürel ögelerin sonraki nesillere taşınamaması durumunda
10. Dil ve toplum arasındaki ilişkiyle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
a. Dil, bilişsel olduğu kadar toplumsal da olan bir olgudur.
b. Toplumsal unsurların dil kullanımı üzerindeki etkilerini toplumdilbilim inceler.
c. Toplumsal kimliklerimiz konuşmamızı etkileyebilir.
d. Toplumsal bir olgu olarak dil kullanımı, cinsiyetten
bağımsızdır.
e. Dillerde bireylerin eğitim, statü ve toplumsal rollerine, kültürel arka planlarına bağlı değişmeler doğaldır.
1. Ünite - Dil ve Kültür 29
Yaşamın İçinden
19 Şubat 2012
“Letonya’da, halk Rusçanın ikinci resmî dil olması önerisini referandumda reddetti. Nüfusunun yaklaşık üçte birini
oluşturan Rusça konuşan toplumun Rusçanın ülkede ikinci
resmî dil olması talebi parlamento tarafından reddedildikten
sonra, bu konudaki nihai kararın referandumla belirlenmesinin yolu açılmıştı. Seçim komisyonuna göre, yüzde 69 katılımla gerçekleşen referanduma katılanların üçte ikisi öneriye
karşı çıktı. Baltık Cumhuriyetleri’nin Sovyetler Birliği’nden
ayrılmasının ardından Letonya’da yaşayan yüz binlerce Rus,
Sovyet vatandaşlığını kaybetmiş, ancak Letonya vatandaşı
olmaları önünde de engeller çıkmıştı. Çünkü Letonya, ulusal
kültürü ve kurumları geliştirme gerekçesiyle Letonya vatandaşlığı alabilmek için Letonyaca bilmeyi zorunlu kıldı.
Associated Press ajansı, Rusça konuşan yaklaşık 300 bin
kişinin ana dili konusunda taviz vermediğini ve bu yüzden Letonya vatandaşı olmadıklarını bildiriyor. Tüm resmî
kurumlarında sadece Letonya dilinin konuşulduğu ülkede
alışverişte bile Rusçanın konuşulmaması için bir süre ‘dil
polisleri’ görev yapmış ve bu konu Avrupa Birliği tarafından eleştirilmişti. Rusların kültürel haklarını korumak için
oluşturulan Ana Dili Hareketi, seçmenlerin yüzde 10’unun
imzasını toplamayı başararak Rusça konusunda referandumun yolunu açtı. Ana Dili Hareketi, Rusça konuşan azınlığın
Letonya’yı kendi memleketleri olarak gördüğünü ama kendi
dillerini konuşmakta ve kültürlerini yaşatmakta kararlı olduklarını vurguluyorlar. Referandumu ‘saçma’ olarak niteleyen Cumhurbaşkanı Andris Berzins, kamuoyunu asıl ilgilendiren konunun derin bir resesyonun (durgunluk) ardından
ülke ekonomisini tekrar iyileştirmek olduğunu söyledi.
Cumhurbaşkanı Berzins, hükûmet fonlarının azınlık dillerinin okutulduğu okullar için de kullanıldığını belirterek,
‘İkinci bir resmî dile gerek yok. İsteyen kendi dilini evde ve
okulda konuşabiliyor.’ dedi.”
Kaynak: www.bbc.co.uk/turkce/haberler/ adresinden 19 Şubat 2012 tarihinde alınmıştır.
1. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Bakımdan Dilin Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. a Yanıtınız yanlış ise “Dillerin Sınıandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. b Yanıtınız yanlış ise “Dilin Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. e Yanıtınız yanlış ise “Dilin Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Dilin Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Dilin Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yanıtınız yanlış ise “Dillerin Sınıandırılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yanıtınız yanlış ise “Türk Yazı Dillerinin ve Lehçelerinin Sınıandırılması” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Dil ve Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Dil ve Toplum” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Bölgelerüstü ölçünlü dilin seçim aşamasında dilin ağızlardan biri, genellikle yönetim, ticaret, ve kültür merkezi olan
bölgenin ağızı resmî dil olarak seçilir. Türkiye’de bu ağız,
Anayasa’da açıkça belirtilmese de fiilî olarak İstanbul Türkçesidir. Kodlama aşamasında seçilen ağız, Fransız Dil Akademisi, Türk Dil Kurumu gibi resmî organlar tarafından
hazırlanan genel ve özel sözlükler, yazım kılavuzları, bilimsel ve sanatsal yayınlarla ölçünlü dil hâline getirmek üzere
kodlanır. Yerleştirme aşamasında ölçünlü dilin eğitim, devlet
yönetimi vb. kamusal alanlarda kullanılması sağlanır. Seçkinleştirme aşamasında ise resmî ve gayriresmî etkinliklerle
ölçünlü dilin yaşamın her alanında egemen hâle gelmesine
çalışılır. Ölçünlü dilin, siyasal coğrafyanın tamamında yazılı ve sözlü tüm resmî ortamlarda kullanılmaya başlaması ise
kabul aşamasıdır.
Sıra Sizde 2
Türkiye Türkçesi (Türkçe) Türkiye Cumhuriyeti’nin dışında,
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin de resmî dilidir. 1960
yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin devamı olduğunu
iddia eden Güney Kıbrıs Yönetimi, Türkçenin Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’nda resmî dil olarak belirtilmesi nedeniyKendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
30 Türk Dili-I
le pul, pasaport, İnternet sitesi vb. kimi resmî belgelerde ve
kaynaklarda Rumca ve İngilizce ile birlikte Türkçe ibarelere
de yer vermektedir.
Türkçe, Kosova Cumhuriyeti’nde belirli bir Türkçe konuşan
nüfus oranı bulunduğu yerel yönetimlerde resmî dil olarak
kabul edilmektedir. Kosova Cumhuriyeti çapında Arnavutça ve Sırpça ile birlikte resmî dil olan Türkçenin bu statüsü ülkedeki iç savaşın ardından kaldırılmıştır. Bunun dışında özellikle Balkan ülkeleri Yunanistan, Bulgaristan ve
Makedonya’da ilköğretim ve kısmen ortaöğretim düzeyinde
Türkçe öğretim yapma veya yetersiz de olsa Türkçe dersi
alma imkânı yasal olarak vardır ancak dolaylı engellemeler,
öğretmen ve kitap eksikliği vb. nedenlerle uygun bir eğitim
ortamından söz edilemez.
Sıra Sizde 3
Türk kültür tarihinde, önemli bir kültürel değişme merhalesi
de Türklerin X. yüzyıldan itibaren İslam dinini kabul etmesiyle gerçekleşir. İslam dininin kabulü, Türkleri, bu dine ait
öğretileri öğrendikleri Arap ve Farsların kültür dairelerine
yaklaştırmış; dâhil olunan bu yeni kültürel çevreler, Türk
kültür hayatını pek çok açıdan etkilemiştir. Bu dönemde de
tercüme faaliyetlerinin devam ettiği, Arapça ve Farsçadan
dinî içerikli kaynakların, ilmihallerin, hadislerin, İslam hukukuyla ilgili teorik kaynakların, peygamber kıssalarının vb.
Türkçeye tercüme edildiği görülür (İsen, 2003). Anadolu sahasında, Türkçeye tercüme edilen ilk didaktik içerikli edebî
eserler arasında Kul Mesud’un Farsçadan çevirdiği Kelile ve
Dimne, Hoca Mesud’un Farsça’dan çevirdiği Süheyl ü Nevbahar Mesnevisi, Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa’nın çevirdiği Marzuban-nâme, Salebî’nin Arapçadan çevirdiği Kısâs-ı
Enbiyâ vb. sayılabilir.
Tanzimat döneminde gazetecilik faaliyetlerinin başlaması ve
giderek hız kazanması, Türk modernleşmesi adına önemli bir
aşamadır. O dönemde çıkarılan belli başlı gazeteler Ceride-i
Havadis, Tercüman-ı Ahvâl, Tasvir-i Efkâr, Muhbir, İbret, Devir, Bedir, Tercüman-ı Hakikat, Hadîka, Vakit, Sabah vb. dir.
Tanzimat döneminde gazeteciliğin başlıca amaçlarından birisi, Batıdan alınan siyasi, kültürel, sanatsal, edebî kavramları
topluma aktarmak, farkındalık yaratmak ve değişime öncülük etmektir. Dönemin başlıca kitle iletişim aracı olan gazete,
içerdiği düşünce yazılarıyla toplumun Batılılaşması ve değişimi yolunda önemli bir işlevi yerine getirir. Şinasi, Namık
Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi gibi pek çok Türk aydını gazeteler
aracılığıyla halka ulaşmış, yenilik hareketleri kadar zihniyet
değişiminin öncüleri olmuştur. Dolayısıyla Tanzimat döneminde gazeteler, değişimin belli başlı araçlarındandır.
Türk kültür tarihinde yaşanan belki de en önemli kültürel
değişme merhalesi, Cumhuriyetin kurulmasıyla yeni kurulan Türkiye Cumhuriyetinin devlet programı dâhilinde, devrimlerle gerçekleşir. Cumhuriyet devrimleri eğitim, hukuk,
yaşam, dil vb. kültür hayatımızı ilgilendiren pek çok alanda
gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde yapılan devrimler arasında kıyafet devrimi, takvim, saat ve ölçülerde değişiklik, harf
devrimi, dil devrimi vb. bu günkü kültür hayatımızı da şekillendiren önemli değişiklikler sayılabilir.
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Arono, Mark, Janie Rees-Miller (2003). The Handbook of
Linguistics, Malden: Blackwell Publishing, Malden.
Bayyurt, Y. (1999). “Kim daha nazik? Erkekler mi, Kadınlar
mı?”, 13. Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 155-167, Haz. S.
Özsoy, E. Taylan, Boğaziçi Üniversitesi Yay., İstanbul.
Brown P., Levinson, S. C. (2004). Politeness: Some universals
in language usage, Cambridge University Press.
Bussman, Hadumod (1998). Dictionary of Language and
Linguistics (translated and edited by Gregory Trauth and
Kerstin Kazzazi), Routledge: London and New York.
Candan, E. (2004). Türklerin Kültür Kökenleri, Sınır Ötesi
Yay., İstanbul.
Corballis, M. C. (2003). İşaretten Konuşmaya Dilin Kökeni ve
Gelişmi. (Çev. Aybek Görey) Kitap Yayınevi, İstanbul.
Demir, N., Yılmaz, E. (2009). “Temel Kavramlar”, Türk Dili
Yazılı ve Sözlü Anlatım içinde, 3-11, Nobel Yay., Ankara.
Develi, H. ( 2006). Dil Doktoru, 3F Yay., İstanbul.
Duman S., Karasu G. (1999). “Türk kadınının aile içi iletişimdeki yeri ve susmanın değerlendirilmesi”, 13. Dilbilim
Kurultayı Bildirileri, Haz. S. Özsoy, E. Taylan, Boğaziçi
Üniversitesi Yay., İstanbul
Duvarcı, A. ( 2011). “Atasözü ve Deyimlerde Renk Tasarımlarına Halk Bilimsel Bir Yaklaşım”, 1. Sanat ve Tasarım
Eğitimi Sempozyumu Bildirileri, Başkent Üniversitesi
Yay., 264-267.
Eliot, T. S. (1987). Kültür Üzerine Düşünceler, Çev. S. Kantarcı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.
Giles, H., Coupland N. (1991). Language: Contexts and Consequences, Open University Press, Buckingam.
Gökberk, M. (2011). Değişen Dünya Değişen Dil, 7. Baskı,
YKY, İstanbul.
Hall, E. (1974). “e Organizing Pattern”, Language, Culture
and Society, 141-152, Winthrop Press., Cambridge.
Hartmann, R. R. K. - Stork, F. C. (1972). Dictionary of language and linguistics, John Wiley and Sons, New YorkToronto.
Holmes, J. (1992). An Introduction to Sociolinguistics, London
and New York.
1. Ünite - Dil ve Kültür 31
Hudson, R. A. (1996). Sociolinguistics, Cambridge University
Press, Cambridge.
Inglehart, R. (1990). Culture Shift, Princeton University
Press, New Jersey.
İsen, M. (2003). “Türkçenin Yazı Dili Oluşumunda Tercümenin Rolü”, Dil, Kültür ve Çağdaşlaşma, 137-152, ed. B.
Yediyıldız, Ankara.
Johanson, L., Éva Á. Csató (2006). The Turkic Languages, Routledge, London-New York.
Kırımlı, A. (2001). Türk Dili: Dil ve Anlatım. Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul.
Koca, S. (2000). Türk Kültürünün Temelleri II. Karadeniz
Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon.
Korkmaz, Z. (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar, I. cilt,
TDK Yay., Ankara.
Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
König, G. (1990). “Türkçe’de Sen/Siz Adıllarının İkinci Tekil
Şahıs İçin Kullanımına Toplumdil bilimsel Bir Yaklaşım”.
IV. Dilbilim Sempozyumu Bildirileri. Hz. Sumru ÖzsoyHikmet Sebüktekin, Boğaziçi Yay: İstanbul. s. 175-84.
Lako, R. (1973). “e Logic of Politeness”, Proceedings of
the 9th Regional Meeting of the Chicago Linguistics Society, 292-305.
Mardin, Ş. (2004). Türk Modernleşmesi -Makaleler 4-, İletişim
Yayınları, İstanbul.
Mengü, G. (2003). “Dil-Kültür İlişkisine Antroplojik Bir Bakış”, Dil, Kültür ve Çağdaşlaşma, 15-27, ed. B. Yediyıldız,
Ankara.
Milroy, L. (1987). Observing and Analyzing Natural languages, Oxford: Basil Blackwell.
Parlatır, İ. (2006). Tanzimat Edebiyatı, Akçağ, Ankara.
Sapir, E. (1951). “Culture, Genuine and Spurious”, Selected
Writings of Edward Sapir in Language, Culture and Personality, 308-331, ed. D.G. Mandelbaum, University of
California Press., Berkeley and Los Angeles.
Smelser, N. J. (1992). “Culture, Coherent or Incoherent”, Theory of Culture, 3-27, ed. R. Münch, N. J. Smelser, University of California Press, California.
Trudgill, P. (2000). Sociolinguistics, Penguin Books, England.
Türkçe Sözlük (2005). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Ural, Ş. (2003). “Dil ve Düşünce”, Dil, Kültür ve Çağdaşlaşma,
29-37, ed. B. Yediyıldız, Ankara.
Uygur, N. (1996). Kültür Kuramı, YKY, İstanbul.
Ülken, H. Z. (1997). Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü,
Ülken Yayınları, İstanbul.
Wardhaugh, R. (1998). An Introduction to Sociolinguistics,
Oxford.
Yıldırım, H. (2009). Uygarlık, Kültür ve İnsanlık, 1-3, http://
www.historicalsense.com/Archive/Fener64_2.htm
2
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Yaşayan diller arasında Türkçenin yerini ve yaşını açıklayabilecek,
Türkçenin tarihsel evrelerini sıralayabilecek,
Türkçenin yazımında kullanılan alfabeleri tanıyabilecek,
Türkiye Türkçesini değerlendirebilecek,
Cumhuriyet Dönemi’nde Türkçe ile ilgili yapılan çalışmaları değerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
İçindekiler
Türk Dili-I Türk Dilinin Gelişimi ve
Tarihsel Dönemleri
• TÜRKÇENİN YAŞI
• TÜRKÇENİN TARİHÎ DÖNEMLERİ
• TÜRKÇENİN YAZIMINDA KULLANILAN
ALFABELER
• TÜRKİYE TÜRKÇESİ
• TÜRK DİLİ ÇALIŞMALARI
• YAZI DEVRİMİ
• ATATÜRK VE TÜRK DİLİ
• Türkçenin Yaşı
• Türkçenin Gelişimi
• Dil ve Yazı
• Türk Alfabeleri
• Türkiye Türkçesi
• Atatürk ve Dil Politikası
TÜRK DİLİ-I
TÜRKÇENİN YAŞI
Yeryüzündeki diller, çeşitli ölçülere göre sını andırılmışlar ve bu sını andırma sonucunda “dil aileleri” kavramı ortaya çıkmıştır. Hâlen tartışmalı olmakla birlikte Türkçe, UralAltay dil ailesinin Altay koluna mensup kabul edilir. Bu kabul; Türkçenin öncelikle Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece ve Japonca gibi Altay dilleri ile daha sonra da Macarca,
Fince vb. Ural dilleriyle akraba olduğu anlamına gelmektedir.
Bugünkü bilgilerimize göre Türkçenin Altay dillerinden ne zaman ayrılıp bağımsız
bir dil olarak kullanıldığına dair kesin yargıda bulunmak mümkün değildir. İlgi çekici bir
konu olan bu “yaş” meselesi üzerine bazı görüşler vardır, ancak herkesçe benimsenmiş
bir tarih şimdilik söz konusu değildir. Çünkü konuyla ilgili elde bulunan bilimsel veriler,
kesin bir yaş belirlemek için yeterli görülmemektedir. Türkiye’de pek çok bilim adamınca
kabul edilen bir görüş; Türkçenin yaşının bugünden en az 8500 yıl geriye gittiği şeklindedir. Söz konusu olan bu süre, Türkçenin, bugün yeryüzünde yaşayan diller içerisindeki
en yaşlı dillerden biri, belki de birincisi olduğunu gösterir. Bu şekilde MÖ 6500’lü yıllara
tarihlenen Türkçenin ilk yazılı izlerine, MÖ 4000’li yıllarda tarih sahnesine çıkan ve insanlığa yazı yazmayı armağan eden Sümerlerden kalan tabletlerde rastlanır.
İnsanlık tarihi için son derece önemli olan Sümerler, oldukça önemli ve kendilerinden
sonraki bütün medeniyetleri etkileyen bir medeniyet kurmuşlar, ayrıca kültürün taşıyıcısı
kabul edilen yazıyı kullanmışlar ve pek çok yazılı belge bırakmışlardır.
Sümercenin bugün yaşayan birtakım dillerle ilişkisi çok tartışılan konulardandır. Bu
tartışmalara konu olan dillerden biri de Türkçedir ve bu tartışma uzun zamandır yapılmaktadır. Atatürk de bu tartışmalara ilgisiz kalmamış, 1935 yılında Dil ve Tarih- Coğrafya
Fakültesini kurdurarak bu tür konuların araştırılmasını istemiş, büyük bir devlet adamı
olarak bilim konusunu bilim kurumuna havale etmiştir.
Türk Dilinin Gelişimi ve
Tarihsel Dönemleri
Yaşayan dil, içinde yaşadığımız
zamanda konuşuru olan dillerdir,
konuşuru kalmamış dillere ölü
diller denir.
Resim 2.1
Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi
34 Türk Dili-I
Konuyla ilgili önemli bir çalışma yayınlayan Osman Nedim Tuna (1990), Sümerce ve
Türkçe ile Sümerler ve Türkler arasındaki ilişkiler konusunda yaptığı araştırmaların sonuçlarını birkaç madde hâlinde şöyle sıralar:
1. Sümerce ve Türkçede 168 ortak kelime vardır ve bu kelimeler, akrabalıktan ya da
kelime alış-verişinden kaynaklanmış olabilir.
2. Diller arasındaki ortaklıklar, ya akrabalık ya da komşuluk ilişkisi sonucunda oluşur. Sümerce ile Türkçe arasında bir ilişki olduğu konusu, bu ortak kelimelerin
tespit edilmesiyle kuşkuya yer bırakmayacak biçimde ispat edilmiş, ancak ilişkinin
niteliği henüz anlaşılamamıştır.
3. Türklerin en az MÖ 3500’lerde Türkiye’nin doğu bölgesinde bulunduğu tespit edilmiştir.
4. Türk dilinin zamanımızdan 5500 yıl önce müstakil ve iki kollu bir dil olarak varlığı
ispatlanmıştır.
5. Türkçenin bilinmeyen zamanlarda Doğu ve Batı Türkçesi olarak adlandırdığımız
iki kola ayrıldığı pek çok bilim adamının benimsediği bir görüştür. Burada bu görüşe temel olacak bir zaman belirtilmiştir.
6. Bugün, yaşayan Dünya dilleri arasında, en eski yazılı belgelere sahip olan dil, Türk
Dili’dir. Bunun kanıtı, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimelerdir. Tespit
edilen 168 kelimeden birkaçı şöyledir:
SÜMERCE TÜRKÇE
adakur adak (ayak)
agar agır (ağır)
dingir teŋri (Tanrı)
kaş- kaçmen men (ben)
sag sag (sağ)
İki dil arasındaki ilişkiyi ispatlamak için bazı bilim adamları, üç-dört kelimenin ses
ve anlam olarak örtüşmesini yeterli görürken yukarıda belirtilen kaynakta 168 kelimenin
ortaklığı tespit edilmiş, ayrıca bazı eklerin de ortak olduğu gösterilmiştir.
Türkçenin yaşıyla ilgili sorunlar tartışılırken doğal olarak Türklerin ana yurdunun
neresi olduğu sorusu da gündeme gelmektedir. Bu konuda, herkesçe kabul edilmemekle
birlikte, Altay dağları çevresi, Baykal gölü çevresi ya da Karadeniz ile Hazar arasındaki
bozkırların Türklerin ana yurdu olduğu şeklinde görüşler vardır. Sümerce ile Türkçenin
ilişkisi, bu konuda yeni fikirlere ve tartışmalara yol açabilecek niteliktedir.
Sümerlerin Mezopotamya’ya nereden geldikleri konusunda çeşitli görüşler vardır ki bunlardan dikkate değer olanı bu halkın kökenini Orta Asya’ya götüren görüştür. Bütün bunların
aydınlatılması için başta arkeoloji olmak üzere çeşitli bilim dallarının işbirliği yapmasına ve
yeni araştırmalara gerek vardır.
Tarihin bilinmeyen zamanlarında atı ehlileştiren ve demiri işlemeyi öğrenen Türkler,
bu iki tekniği kullanarak komşularına üstünlük sağlamışlar ve yönetici ve aynı zamanda
da “medeniyet kurucu” kavim konumuna yükselmişlerdir. İnsanlığın ortak medeniyetine
de büyük katkısı olan bu durum, Türklerin çok erken çağlarda geniş ve farklı coğrafyalara
dağılmalarına, dolayısıyla da değişik halklarla kaynaşmalarına yol açmıştır. Türklerin çok
erken devirlerde yaşamaya başladıkları bu hareketli, bir başka deyişle atlı konar-göçer hayat tarzı, ana yurt konusundaki belirsizliğin temel nedenidir.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 35
Konuşma dili olarak yaşı kesin rakamlarla ifade edilemeyen, ancak çok eski devirlere
gittiği anlaşılan Türkçenin yazı dili tarihini izleyebilmekteyiz. Bugünkü bilgilerimize göre
Türkçenin ilk yazılı belgesi MS 687-692 yıllarına tarihlenen Çoyr yazıtıdır. Bu yazıttan
1200 yıl öncesine giden Esik kurganlarından çıkan bir tas üzerinde Köktürk yazısına çok
benzeyen 26 karakter tespit edilmiştir, ancak bugüne kadar tam olarak çözülememiştir.
Bu yazı tam çözüldüğünde Türk yazı dilinin tarihi MÖ V- IV. yüzyıllardan başlatılacaktır.
Türkçe Sümerce ilişkisi hakkında bilgi veriniz.
Tarihi bilinen ilk belgeyi Çoyr yazıtı olarak kabul edip diğer bazı dillerin ilk belgeleriyle karşılaştırdığımızda şöyle bir durumla karşılaşırız:
Türk dili : MS 687- 692, Çoyr yazıtı.
Japonca : MS 712, Nihon Şoki.
İngilizce : En eski belgesi MS 8. yüzyıla aittir.
Fransızca-Almanca : En eski belgeleri, 843 yılında iki kardeş arasında bir antlaşmadır.
İtalyanca : 17. yüzyılda oluşmuştur.
Macarca : Tihanyi Vakıfnamesi MS 1057.
Türk yazı dilinin yaşı konusundaki çalışmalarıyla tanınan dil bilimci Doğan Aksan
(2004), Köktürk Yazıtları’nda bulunan eşanlamlıları, çok anlamlıları ve ileri ögeleri dikkate alarak yazı dilinin yaşının çok eskilere gitmesi gerektiğini belirtir.
Sümerce ile Türkçe ilişkisine dair ayrıntılı bilgi edinmek için Osman Nedim Tuna’nın
“Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî ilgisi ile Türk Dili’nin Yaşı Meselesi” adlı eserini okuyabilirsiniz. (TDK Yayınları, Ankara, 1990)
TÜRKÇENİN TARİHÎ DÖNEMLERİ
Yukarıda belirtildiği üzere Türk dilinin Altay dillerinden ayrılıp bağımsız bir dil olarak
konuşulmaya başlanması, tarihin bilinmeyen zamanlarına uzanmaktadır. Ayrıca Türkçenin yine çok erken devirlerde Eski Doğu Türkçesi ve Eski Batı Türkçesi diye adlandırılan iki
kola ayrıldığı genel kabul gören bir durumdur.
Bir dilin lehçelere, yani ses, biçim ve telauz yönlerinden değişiklikler gösteren kollara
ayrılması, mekân farklılaşması ve zaman geçmesiyle ayrıca farklı dillerle ilişkilere girmesiyle ilgilidir. Bir dilin konuşurları, bölünüp farklı coğrafyalarda yaşamaya başladığında
dillerinde de önceleri çok önem arz etmeyen ancak zamanla çoğalıp fark edilir duruma
gelen değişiklikler görülür. Zaman geçtikçe artan bu değişiklikler, kolların başka başka
dillerle ilişki içinde olmasıyla daha da artar. Türklerin hareketli, daha doğru bir ifadeyle
konar-göçer bir hayat yaşamaları, sürekli yer değiştirmelerine ve parçalanmalarına yol
açmıştır. Yaşadıkları hayat tarzından kaynaklanan bu bölünmeler, dillerinde de erken zamanlarda belirgin farklılıkların oluşmasının nedenidir.
Türkçenin tarihî dönemleri, özellikle yazıyla izlenemeyen karanlık diyebileceğimiz
dönemlerin adlandırılmasında bilim adamları arasında birtakım farklılıklar görülmektedir. Ancak yazılı dönemlerin adlandırılması hemen bütün bilim adamlarınca benzer
biçimde ve benzer ölçütler dikkate alınarak yapılmıştır.
Yazıyla izlenemeyen dönemlerin adlandırılmasında Altay Çağı, En Eski Türkçe Çağı, İlk
Türkçe Çağı gibi terimler kullanılmıştır.
Kurgan, Türk ve Altay kültüründe
kutsal mezar anlamındadır. Esik
kurganı MÖ 5. yüzyıla ait olup
Kazakistan’dadır.
1
36 Türk Dili-I
Dil içi ve dil dışı gelişmelerle yapılagelen adlandırmalar dikkate alınarak Türkçenin
özellikle yazıyla izlenebilen dönemleri şöyle adlandırılabilir:
Hun Dönemi
Büyük bir imparatorluk olan Hun devletinin içerisinde pek çok halk bulunmakta ve pek
çok dil konuşulmaktaydı ancak devletin kurucuları ve hâkim unsuru Türklerdi. Çin yazmalarında karşılaşılan kişi, yer ve eşya adları Çincenin ses sistemine göre değiştirilerek
yazıldıkları için Hun dili ile ilgili tam bilgi vermemektedir. Fakat bilim adamları Çin kaynaklarında karşılaşılan bu kelimelerin pek çoğunu Türkçe ile açıklamaktadırlar.
Çin kaynaklarında, Çince söyleyişle kaydedilmiş olan iki cümle vardır ki MS 329 tarihli bu kayıt, Türkçenin şimdilik ilk cümle örneğidir. Çin kaynaklarında tespit edilen ve
Hunlara ait olan bazı kelimeler şunlardır: Tengri, kut, il, törü, yabgu, ordu, sü, börü, temir,
kural (silah), kapagçı (bekçi), bitigçi (yazar) vb. (Ercilasun, 2011). Görüldüğü üzere kelimeler; inanç, devlet, töre ve askerlikle ilgilidir.
Türk Dilinin Hun Dönemi’ne yönelik ayrıntılı bilgi edinmek için Talat Tekin’in, “Hunların Dili” adlı eserinden yararlanabilirsiniz. (Doruk Yayınları, Ankara, 1993)
Eski Türkçe Dönemi
Türkçenin MS 5.-10. yüzyıllarını Eski Türkçe Dönemi olarak adlandırmak hemen herkesçe kabul edilmektedir. Eski Türkçe Dönemi, kendi içinde Köktürk ve Uygur dönemleri
olmak üzere ikiye ayrılır.
Köktürkler, Türkçenin bilinen ilk ve hacimli yazılı belgelerini bıraktıkları için kültür
ve dil tarihimiz açısından son derece önemli bir yere sahiptirler. Orkun ırmağı kıyısında
bulunan ve bengü (sonsuz) taş olarak adlandırılan granit üzerine yazılmış olan bu yazılar,
1893’te Danimarkalı bilgin V. omsen tarafından okunmuş, ilk yayın ise Alman asıllı Rus
türkolog W. Radlo tarafından yapılmıştır.
Hem Çin kaynaklarındaki hem Bizans kaynaklarındaki kayıtlardan 1. Köktürk Kağanlığı
döneminde Türkçenin yazı dili olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.
Türklerin kendi yazdıkları belgelerle ilgili olarak sürekli yeni bilgiler ortaya çıkmakta
ve yayınlar yapılmaktadır. En hacimlileri Köl Tigin, Bilge Tonyukuk ve Bilge Kağan adına
dikilmiş olan bu yazıtlarla ilgili Türkiye ve Türkiye dışından pek çok bilim adamı çalışmış ve
çalışmaktadır. Ayrıca sürekli değişik Türk topluluklarına ait yeni yazıtlar da bulunmaktadır.
Bu yazıtlardan Tonyukuk adına dikilmiş olan 725-726 yıllarında, Köl Tigin’e ait olan
21 Ağustos 732’de, Bilge Kağan yazıtı da 24 Eylül 735’te dikilmiştir. Orhun Abideleri adlı
eserin yazarı Prof. Dr. Muharrem Ergin (2002, XIV), eserinin baş kısmında bu yazıtların
özelliklerini şöyle belirtir:
Dil içi: Dilin bünyesinden
kaynaklanan değişme ve
gelişmeler.
Dil dışı: Doğrudan dille ilgili
olmayan ancak dili etkileyen
siyasal, kültürel vb. gelişme ve
değişmeler.
Eski Türkçe Dönemi kaynaklarda
Köktürk-Uygur Dönemi olarak da
adlandırılır.
Türk adının, Türk milletinin isminin geçtiği ilk Türkçe metin… İlk Türk tarihi… Taşlar üzerine
yazılmış tarih… Türk devlet adamlarının millete hesap vermesi, milletle hesaplaşması… Devlet
ve milletin karşılıklı vazifeleri… Türk nizamının, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek
Türk kültürünün büyük vesikası… Türk askerî dehasının, Türk askerlik sanatının esasları…
Türk gururunun ilâhi yüksekliği… Türk feragat ve faziletinin büyük örneği… Türk edebiyatının ilk şaheseri… Türk hitabet sanatının erişilmez şaheseri… Yalın ve keskin üslûbun şaşırtıcı
numûnesi… Türk milliyetçiliğinin temel kitabı… Bir kavmi bir millet yapabilecek eser… Türk
dilinin mübarek kaynağı… İnsanlık âleminin sosyal muhteva bakımından en manalı mezar
taşları…
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 37
Eski Türkçe olarak adlandırılan dönemin ikinci yarısını ise Uygur Türklerinin meydana getirdiği zengin edebiyat ürünleri oluşturmaktadır. Köktürklerdeki geleneğe uygun
olarak Uygurlarda da her ne kadar anı taşları dikme yaygınsa da Uygurlar daha çok kağıtlara yazılmış edebî ürünler bırakmışlardır. Ancak Köktürklerdeki geleneğe uygun olarak
Ötüken Uygur Kağanlığı Dönemi’nden kalma taşlara yazılmış pek çok yazıt da vardır.
Türk medeniyet tarihinde çok önemli bir yere sahip olan Uygurlar, Köktürkleri ortadan kaldırarak 745 yılında Orhun Uygur Kağanlığını kurdular. Bu devlet ise 840
yılında Kırgızlar tarafından ortadan kaldırıldı. Bu olay üzerine ülkelerini terk edip
güneye göç eden Uygurlar, güneyde siyasî açıdan değil ama kültür tarihi açısından
büyük önem taşıyan Kansu Uygur Devleti ve Hoço Uygur Devleti’ni kurdular.
Uygurların kuzeyden güneye göç etmeleri, millî hafızada yer etti ve önemli destanlarımızdan biri olan Göç Destanı bu olay üzerine oluştu.
Güneye göçüp küçük devletçikler kuran ve tam olarak yerleşik hayata geçen Uygurlar,
bozkır hayatlarına ait pek çok gelenekten uzaklaştılar. Orhun bölgesinde yaşarken kullandıkları Orhun yazısını bırakıp dillerini çeşitli alfabelerle yazıya geçirdiler, ayrıca eski
dinlerini de bırakıp Maniheizm’i, Budizm’i, Nasturilik’i, Brahmanizm’i vb. kabul edenler
oldu. Bu dinlerin etkisiyle dinî bir edebiyat gelişti ve Çince, Tibetçe vb. komşu dillerden
pek çok eser Uygurcaya tercüme edildi. Ağırlıklı olarak tercümeye dayalı ve dinî bir edebiyat olan Uygur edebiyatında hayatın farklı alanlarına dair metinler de vardır. Uygurlardan
günümüze yalnızca düz yazı metinler değil, şiirler de kalmıştır, bazı şair adları da günümüze ulaşmıştır.
Türk edebiyatının bilinen ve Uygurlardan kalan ilk aşk şiiri, Aprınçur Tigin’e aittir ve
şiirin ilk dörtlüğü şöyledir (Arat, 1965):
Sevgili
Uygur Türkçesi Türkiye Türkçesi
Kasınçıgımın öyü kadgurar men Yavuklumu düşünüp dertlenirim
Kadgurdukça Dertlendikçe
Kaşı körtlem Kaşı güzelim
Kavışıgsayur men. Kavuşmak isterim.
Bu şiirde hemen dikkat çeken bir özellik dört dizenin de aynı seslerle başlamasıdır. Bu,
dönem şiirlerinde sık görülen ve mısra başı uyağı denilen bir sanat özelliğidir, buna Altay
aliterasyonu da denir.
Köktürk-Uygur Dönemi konusu hakkında daha fazla bilgi edinmek için A. Von
Gabain’in “Eski Türkçenin Grameri” adlı eserden yararlanabilirsiniz. (Çev. Mehmet
Akalın, TDK Yayınları, Ankara, 1995 )
Orta Türkçe Dönemi
İslam dini Türkler arasında 8. yüzyıldan başlayarak yavaş yavaş yayılmaya başlar ve X.
yüzyılda Karahanlı kağanı Abdulkerim Satuk Buğra Han zamanında toplu olarak din değiştirmeler, yani İslam dinini benimsemeler görülür. İslam dininin Türkler arasında hakim
duruma gelmesi, dili de etkiler ve hem din değişikliğinden, hem de dilin iç bünyesindeki
bazı değişmelerden dolayı Eski Türkçe döneminin kapandığı, Orta Türkçe döneminin
başladığı kabul edilir. X. yüzyıldan başladığı kabul edilen bu dönem de kendi içerisinde
Karahanlı ve Harezm Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılır.
Orta Türkçe dönemi KarahanlıHarezm Dönemi olarak da bilinir.
38 Türk Dili-I
Karahanlı Dönemi’nden günümüze sayı olarak çok olmamakla birlikte Türk dil ve kültür tarihi açısından son derece önemli eserler kalmıştır. Bunlar; 1069 yılında Yusuf Has
Hâcip tarafından yazılmış 6645 beyitten oluşan Kutadgu Bilig; Kâşgarlı Mahmut tarafından 1072 yılında başlanıp 1077 yılında tamamlanmış, 7000’den fazla Türkçe kelimenin
Arapça karşılığı verilmekle kalınmayıp şiirlerle, atasözleri ve deyimlerle örneklendirilerek
zenginleştirilmiş, Türk kültürünün hazinesi olarak değerlendirilen Dîvânü Lügâti’t-Türk;
Edip Ahmet Yüknekî tarafından yazılan Atebetü’l-Hakâyık; Ahmet Yesevî’nin şiirlerinin
toplanmasıyla oluşturulan Dîvân-ı Hikmet ve kim tarafından yazıldığı tam olarak bilinmeyen Kur’an Tercümesi gibi eserlerdir.
Bugün elimizde biri Mısır’da, biri Taşkent’te, diğeri de Viyana’da olan üç yazma nüshası bulunan Kutadgu Bilig; Türk devlet anlayışını ve Türk’ün dünya ile ilişkisini, insanlar arası ilişkileri, Türk’ün tabiat algısını, bilgi karşısındaki tavrını bizlere aktaran
bir eserken tek yazma nüshası İstanbul Millet Kütüphanesi’nde olan Dîvânü Lügâti’tTürk ise yine Türk kültürü ile ilgili bilgiler vermekle birlikte esas olarak Türkçeden
Arapçaya bir sözlüktür ve Türkçenin 11. yüzyıldaki söz varlığı hakkında bize son derece değerli bilgiler verir.
Harezm-Altınordu Türkçesi olarak da adlandırılan Harezm Türkçesinden günümüze
çoğu dinî ve edebî olmak üzere pek çok eser kalmıştır. Harezm Dönemi’nden kalan eserler
içerisinde Türkçenin önemli sözlüklerinden biri olan ve ünlü bilgin Zemahşerî tarafından
yazılan Mukaddimetü’l-Edeb de vardır. Bu dönemden kalan diğer bazı eserler Muînü’lMürîd, Hüsrev ü Şirin, Muhabbetnâme, Nehcü’l-Ferâdis vb.dir.
On ikinci yüzyıl sonlarına kadar değişik coğrafî bölgelerde farklı lehçelere ayrılmış
olan Türkçe tek yazı diline sahipken bu tarihten sonra birbirinden oldukça uzak coğrafyalarda üç ayrı yazı dili hâlinde gelişmeye başlamıştır. Bu yazı dilleri Kuzey (Kıpçak) Türkçesi, Doğu (Çağatay) Türkçesi ve Batı (Eski Oğuz ya da Eski Anadolu) Türkçesidir.
Karahanlı Türkçesi ile ilgili ayrıntılı bilgi edinmek isterseniz Necmettin
Hacıeminoğlu’nun “Karahanlı Türkçesi Grameri” adlı eserini okuyabilirsiniz. (TDK
Yayınları, Ankara, 1996)
Kuzey Türkçesi
Kuzey Türklüğünün hakim unsuru olan Kıpçak Türklüğünün yazı dilidir ve Altınordu
Dönemi’nde oluşan edebî dilin devamıdır. Asıl Kıpçak sahasında yani Karadeniz’in kuzeyinde bu lehçeyle oluşturulan en önemli eser Avrupalılar tarafından yazılmış olan Codex
Cumanicus’dur. Kuzey Türkçesinin asıl eserleri Mısır’ da Kölemenler zamanında yazılmıştır. Karadeniz’in kuzeyindeki limanlardan toplanarak Mısır’da köle pazarlarında satılan Kıpçaklar, bir müddet sonra orduya hakim olurlar ve devleti de ele geçirip Kölemen
(Memluk) devletini kurarlar. İnsanlık tarihinde pek örneği olmayan bu durum, dil konusunda da etkili olur. İdarecilerin dili özenilen dil durumuna yükselir ve bu dille konuşmak
ve yazmak moda hâline gelir. Bunun sonucunda Türkçe öğrenen bilgin ve şairler, Mısır ve
Suriye’de başta sözlük ve gramerler olmak üzere pek çok Türkçe eser yazar.
Kuzey Türkçesi pek çok eserini Türk dünyasının en güneyinde, Mısır ve Suriye’ de vermiştir.
Ayrıca Karadeniz’in kuzeyi ile Kaaslar bölgesinde Kuzey Türkçesiyle Ermeni har i
dinî bir edebiyat oluşmuştur. Bu edebiyatın diline bazı bilginler Ermeni Kıpçakçası, bazı
bilginler ise Ermeni hari Kıpçak Türkçesi der. Oluşması konusunda da iki ayrı görüş varKuzey Türkçesi, Kıpçak Türkçesi
olarak da bilinir.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 39
dır: Birinci görüş; Türk egemenliğinde yaşayan bazı Ermeniler zaman içerisinde kendi
dillerini unuttular ve kiliselerinde ibadet dili olarak Türkçeyi kullandılar, dinî metinlerini
de Ermeni har erini kullanarak Türkçe yazdılar. İkinci görüş ise; Hristiyanlığı benimseyen Kıpçak Türkleri, bu dini bölgenin yerli Hristiyan halkı olan Ermenilerden öğrendi ve
dillerini değiştirmediler, ancak kiliselerinde onların alfabesini kullandılar.
Kuzey (Kıpçak) Türkçesinin günümüzdeki devamı olarak kabul edilen lehçeler; Tatar,
Başkurt, Nogay, Kumuk, Karaçay, Kazak, Karakalpak ve Kırgız lehçeleridir.
Kıpçak Türkçesiyle ilgili ayrıntılı bilgi edinmek için Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun
“Kıpçak Türkçesi” adlı eserini okuyabilirsiniz. (TDK Yayınları, Ankara, 1994)
Doğu (Çağatay) Türkçesi
Müşterek Türkistan Türkçesi olarak da anılan Çağatay Türkçesi; esas dil malzemesi bakımından Uygur, Karahanlı çizgisinin devamıdır; ancak bu yazı dillerinde fazla görülmeyen
Arapça ve Farsça unsurlar, İslam dininin yaygınlaşıp iyice yerleşmesi dolayısıyla Çağatay
Türkçesinde çokça görülür.
Çağatay Türkçesi, içinde barındırdığı Arapça ve Farsça ögeler bakımından Osmanlı Türkçesini andırır. Bu lehçenin Osmanlı Türkçesiyle başka bir benzerliği de büyük bir edebiyat,
bilim ve diplomasi dili olmasıdır.
On dördüncü yüzyıldan on dokuzuncu yüzyıla kadar devam eden Çağatay Edebiyatı;
Klasik Öncesi Devir, Klasik Devir (Nevayî Devri) ve Klasik Sonrası Devir olmak üzere üçe
ayrılarak incelenir.
Klasik Öncesi Devir, bu edebiyatın oluşup gelişme devridir ki bu dönemde Lütfî ve
Sekkâkî gibi önemli şairler yetişmiştir. İkinci dönem olan Klasik Devir için tek başına
Nevayî devri de denilmektedir. Ali Şir Nevayî, hiç şüphesiz bütün Türk edebiyatı için son
derece önemli bir şahsiyettir. Otuzun üzerinde eser yazan ve yazdığı eserlerin hemen hepsini Türkler de yararlansın diye yazdığını özellikle belirtme gereği duyan Nevayî, pek çok
konuda öncü ve kurucudur. Beş büyük mesnevî yazan ilk Türk şairi olan Nevayî; ilk şairler
tezkiresi Mecalisü’n-Nefayis’in, Farsça ile Türkçeyi karşılaştırarak Türkçenin daha üstün
bir dil olduğu sonucuna ulaştığı Muhakemetü’l-Lügateyn’in, Türk kültür tarihi açısından
çok önemli olan Nesayimü’l-Mahabbe’nin, dört adet divânın, beş adet mesnevinin, Türk
edebiyatının ilk biyografi örneklerinin yazarıdır.
Klasik dönemin diğer iki önemli edebiyatçısı da aynı zamanda hükümdar olan Hüseyin Baykara ile Babür’dür. Ali Şir Nevâyî’nin okul arkadaşı ve yakın dostu olan Hüseyin
Baykara; hem bir hükümdar, hem de divân sahibi bir şairdir. Babür ise divânı ve başka
eserleri yanında hatıra türünden yazdığı Vakayî adlı büyük eseriyle hem Türk anı edebiyatının hem de Türk nesrinin önemli örneklerinden birini vermiştir. Klasik sonrası devirde
de başta dinî ve edebî olmak üzere pek çok eser yazılmıştır.
Özbek Türkçesi, Çağatay Türkçesinin günümüzdeki devamı olarak kabul edilir.
Çağatay Türkçesi hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için Janos Eckman’ın, “Çağatayca El Kitabı”dan yararlanabilirsiniz. (Çev. Günay Karaağaç, Kesit Yayınları, İstanbul,
2009)
40 Türk Dili-I
Batı (Eski Oğuz) Türkçesi
Tarihte Oğuz Türklerinin kurduğu önemli devletlerden biri olan Büyük Selçuklu Devletinin Anadolu’yu fethetmesi, bu bölgeye büyük çoğunluğunu Oğuzların oluşturduğu Türk
kitlelerinin göç edip yerleşmesine yol açtı. Anadolu’da Türkler Bizans aleyhine sürekli genişledi ve bütün Avrupa’nın birleşerek oluşturduğu Haçlı Seferleri Türkler tarafından her
defasında geri püskürtüldü. Türk asıllı olmayan başka pek çok Müslüman halk da Türklerin arkasından yüzyıllar boyu gelip bu coğrafyaya yerleşti. On üçüncü yüzyılda Cengiz
Han’ın önünden kaçan Türklerin de Anadolu’ya gelip yerleşmesiyle bölge büyük ölçüde
Türkleşmiş oldu ve aynı yüzyılda burada Oğuz Türkçesi bir edebî dil olarak kullanılmaya
başlandı. Özellikle Anadolu Selçuklularının yıkılıp Beylikler’in kurulmasıyla Oğuz Türkçesi, yazı dili olarak Anadolu’da tam bir hâkimiyet kurmuş oldu. Oğuz Türkçesi, bu hakimiyete hem Doğu Türkçesi yazı geleneğiyle hem de Farsça ve Arapçaya karşı mücadele
ederek ulaştı.
Eski Oğuzca ile yazılmış ilk eserlerde Karahanlı Türkçesinin ses ve şekil özellikleri yer yer
karşımıza çıkar. Bilim adamları bu tür Doğu Türkçesi özellikleri barındıran eserleri “karışık
dilli eserler” olarak adlandırmışlardır.
Batı Türkçesinin ilk dönemine Eski Oğuz Türkçesi ya da Eski Anadolu Türkçesi denilmektedir. Bu dönem on ikinci yüzyıl sonlarında başlar ve 15. yüzyıl sonlarında tamamlanır. On altıncı yüzyılda Batı Türkçesinin Osmanlı Türkçesi dönemi başlar. Eski Oğuz
Türkçesi yalnızca Anadolu’da değil, Azerbaycan, Irak ve Suriye’de de kullanılmıştır. Çünkü
bu belirtilen yerlerin tamamı Anadolu’dan önceki Türk ve Türkçe yurtlarıdır. Eski Oğuz
Türkçesin yazı dilinin siyasal sınırları ise Anadolu Selçukluları, Beylikler, Karakoyunlu ve
Akkoyunlu Devletleriyle Osmanlı’nın ilk dönemidir.
Eski Oğuz Türkçesine ait, kaynaklarda kayıtlı olup da bugüne ulaşamayan ve adları bilinen birtakım eserler vardır. Bu eserler bulundukça dönemin dil özellikleri daha
iyi aydınlanacaktır. Bu dönemde eser veren önemli bazı isimleri şöyle sıralayabiliriz:
Mevlana’nın oğlu Sultan Veled, Yunus Emre, Ali, Şeyyad Hamza, Gülşehrî, Aşık Paşa, Ahmet Fakih, Hoca Mesut vb.
On altıncı yüzyıl başlarında yazıya geçirildiği düşünülen Dede Korkut Kitabı da dil ve
üslup özellikleriyle Eski Oğuz Türkçesine ait bir eser olarak kabul edilmektedir.
Batı Türkçesi hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için Zeynep Korkmaz’ın “Oğuz Türkçesinin Gelişimi” adlı eserini okuyabilirsiniz. (Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2013).
Muhakemetü’l-Lügateyn’in Türk dili tarihi bakımından önemini araştırınız.
TÜRKÇENİN YAZIMINDA KULLANILAN ALFABELER
Önceleri yazı, doğaüstü güçlerle ilişkilendirilen ve kaynağı konusunda yargıda bulunulmaktan çekinilen büyülü bir kavram olarak görülmüştür. Zamanla insanlar, en eski yazılı
kaynaklara ulaşıp bunları çözmüşler ve yazı sistemleri arasında karşılaştırmalar yapıp yazının insan üretimi olduğunu kanıtlamışlardır. Birtakım kaya resimleriyle başlayan yazının macerası izlendikçe insanoğlunun ürettiği medeniyetin macerası da ortaya çıkmaktadır. Kaya resimlerinin elbette bir yazı iddiası yoktu, insan varlığının işaretlenmesi, belki
de bir bellek oluşturma, ya da kalıcı olma düşüncesinin ilk yansımaları olarak değerlendirilmelidir. Bu kaya resimleri gelişerek zamanla insan dilinin, daha doğru bir anlatımla
insanın kalıcı olmasına hizmet etmeye başladı ancak dille yazının buluşması, insanlık taOğuz Türkçesinin bir yazı
dili olarak ortaya çıkışı 13.
yüzyıldan itibaren Anadolu’da
gerçekleşse de 8.-10. yüzyıllarda
Orta Asya’dayken öbür Türk
dillerinden farklılaşmaya başladığı
söylenebilir.
2
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 41
rihinin uzunluğu söz konusu olduğunda çok kısa bir zaman dilimini kapsar. Yazı, bu kısa
tarihine rağmen kalıcı ve görünür olmasından dolayı etkili olmuş ve zaman zaman dilin
yerini aldığı bile düşünülmüştür.
Tarihte Türkler kadar dillerini farklı alfabelerle yazmış başka bir millet olmadığını
söylemek mümkündür. Dünya dilleriyle kıyaslandığında durum daha iyi anlaşılacaktır:
Avrupa dilleri başlangıçtan bu yana Latin alfabesiyle, Slav dilleri baştan beri Slav (Kiril) alfabesiyle, Arapça baştan beri Arap alfabesiyle yazılmış ve yazılmaya devam edilmektedir.
Belgelerle izlenebilen yaklaşık 1350 yıllık süre boyunca Türkçe 13 değişik alfabe ile
yazılmıştır.
Türkçe değişik dönem ve coğrafyalarda Köktürk, Soğd, Uygur, Mani, Brahmi, Tibet,
Süryani, Arap, Grek, Ermeni, İbrani, Latin ve Slav (Kiril) alfabeleriyle yazılmıştır.
Bunlardan Soğd, Mani, Brahmi, Tibet, Süryani, Grek, Ermeni ve İbrani alfabeleri kısa
tarihi dönemlerde ve oldukça sınırlı çevrelerde kullanılmıştır. Geriye kalan Köktürk,
Uygur, Arap, Latin ve Kiril alfabeleri ise uzun sürelerle ve geniş coğrafyalarda kullanılmıştır.
Türkçenin pek çok farklı alfabelerle yazılmasının nedeni, Türk milletinin yaşadığı hayat tarzıyla doğrudan ilgilidir. Türk milleti, çok erken devirlerden itibaren göçler ve fetihler nedeniyle Sibirya’dan İç Asya’ya, Ön Asya’dan Kaaslar’a, Karadeniz kıyılarından Orta
Avrupa’ya kadar uçsuz bucaksız bir coğrafyaya dağılmış ve bunun sonucunda da pek çok
halk ve kültürle karşı karşıya gelmiş, iç içe yaşamış ve maddi ve kültürel alış-verişlerde
bulunmuş, bazen de bu halklar içinde eriyip yok olmuştur.
Bütün tarih boyunca din, kültür ve medeniyet çevresi değişiklikleri, alfabe değişikliklerinin başlıca nedeni olmuştur. Tarihi tecrübe özellikle din ile alfabenin birbiriyle çok
ilişkili olduğunu gösterir. Başka ülkelerin hâkimiyetinde yaşayıp kendini yönetme iktidarına sahip olmama da alfabe değiştirmenin bir başka sebebidir ki bu durumda istekli bir
seçme değil, zorla kabul ettirme söz konusudur. Sovyetler Birliği döneminde Türk halklarının Kiril alfabesi kullanması bunun örneğidir. Türkler şu anda da dillerini farklı coğrafyalarda üç ayrı alfabe ile yazmaktadırlar. Bu alfabeler; Latin, Kiril ve Arap alfabeleridir.
Türklerin tarihte ve bugün kullandıkları alfabeleri kısa kısa şöyle tanıtabiliriz:
Köktürk Alfabesi
Bugünkü bilgilerimize göre Türkçenin metinlerle izleyebildiğimiz tarihi boyunca kullandıkları ilk düzenli, kuralları yerleşmiş yazı sistemi Köktürk alfabesidir.
Köktürk alfabesi yabancılarca Run hareri, Yenisey Run Hareri, Runik alfabe, Türk Run
yazısı gibi terimlerle adlandırılmıştır ancak bu esrarengiz yazıyı okumayı başaran ilk bilgin
olan V. omsen, “Türk alfabesi” olarak adlandırmıştır.
Bugüne kadar Köktürk alfabesiyle yazılan metinlerin ilk örneklerinin VII. yüzyıla kadar gidebildiği kabul edilmişken yeni araştırmalar çok daha eski tarihlere giden yazıtlar bulmuşlar ve yazının dağıldığı coğrafyanın sınırlarının da yeniden çizilmesini gerektiren sonuçlara
ulaşmışlardır.
42 Türk Dili-I
Bugünkü Kazakistan sınırları içerisindeki Esik kurganlarında çıkan dört bin civarındaki buluntu içerisinde üzerinde Köktürk har erinin ilkel şekilleriyle yazılmış 26 harflik ibare olan bir tas vardır. MÖ IV.-V. yüzyıllara ait olan bu yazı, Köktürk har erinin
kullanılma tarihini Orhun yazıtlarından yaklaşık 1200 yıl, bugünden ise 2500 yıl geriye
götürmektedir.
Köktürk yazılı belgelere Asya ve Avrupa’nın çok büyük bir bölümünde karşılaşılmaktadır. Bu durum bu yazı sisteminin oldukça uzun bir süre ve çok geniş bir coğrafyada
kullanılmış olduğunun kanıtıdır. Köktürk yazısı, Uygur Kağanlığı ve Kırgız Kağanlığı dönemlerinde de kullanılmıştır. Bu yazı çoğunlukla taşlar üzerine kazınarak yazılmış olmakla birlikte başka malzemelere ve Irk Bitig adlı eser gibi kağıda yazılmış günümüze ulaşmış
metinler de vardır.
Köktürk yazısının kökeni konusunda bugüne kadar pek çok kuram ortaya atılmış, ancak bu kuramların hiçbiri de bugün için herkesçe kabul görecek bir durumda değildir.
Konuyla ilgili uzmanlar tarafından bu yazının kökeniyle ilgili olarak şu görüşler ileri sürülmüştür:
• İskandinavyalıların ve Germenlerin kullandığı Runik yazıdan doğmuştur.
• Grek yazısıyla ilişkilidir.
• Küçük Asya’daki Yunan yazı sistemiyle ilişkisi vardır.
• Sami yazısının etkileri görülmektedir.
• Arami ya da onunla aynı kaynaktan çıkmış olan Pehlevi veya Sogut alfabesine dayanır.
• İskandinav Run sistemiyle Arami sisteminin karışımıdır.
• Arami yazısı ve Türk damgalarının karışımından çıkmıştır.
• Türk damgalarından çıkmıştır.
• Sogut ve Pehlevi yazısı etkileriyle beraber Türk damgalarından kaynaklanmıştır
(User, 2006).
Bu tartışmalar sürmektedir ve henüz bir sonuca bağlanmamıştır ancak bu yazı yukarıda belirtildiği üzere Türkler tarafından oldukça uzun bir süre ve çok geniş bir coğrafyada
yaygın olarak kullanılmıştır.
Bu yazı sistemi, Türkçenin seslerini yazıya geçirebilme özelliği bakımından bugün kullandığımız Latin kökenli alfabe bir yana tarih boyunca kullandığımız bütün alfabelerden daha
yeterlidir.
Resim 2.2
Kültigin Yazıtı
Irg Bitig, Eski Türkçe dil özellikleri
gösteren, falla ilgili yazma eserdir.
Dili Köktürkçedir.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 43
Köktürk alfabesinin kökeniyle ilgi görüşler nelerdir?
Mani Alfabesi
Uygur kağanı Bögü, 762 yılında Mani dinini kabul edip halkına da kabul ettirince Mani
alfabesi, bu dini benimseyen Türkler tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bu alfabeyle yazılmış metinler Doğu Türkistan’da Turfan civarında bulunmuştur. Mani alfabesiyle
yazılmış Türkçe metinler, genellikle dinî içeriklidir ve fazla da değildir. Uygurlardan adı
bugüne ulaşan şair Aprınçur Tigin, Maniheist Uygur çevresine mensuptur ve Mani alfabesiyle yazılmış bazı şiirleri günümüze kadar gelmiştir.
Türkçenin yazımı için çok yetersiz olan Mani alfabesi, dar bir çevrede ve VIII.-IX. yüzyıllarda kısa süre kullanılmış din yoluyla gelen ilk alfabedir.
Resim 2.3
Köktürk Alfabesi
3
44 Türk Dili-I
Soğut Alfabesi
Soğut kavmi ile Türkler arasındaki ilişkiler oldukça eski tarihlere gitmektedir. Birinci
Köktürk Kağanlığı zamanında VI. yüzyılda dikilmiş olan Bugut yazıtının Soğut diliyle
yazılmış olması, bu ilişkinin ve Türkler üzerindeki Soğut etkisinin açık göstergelerinden
biridir. Soğutlar, Fars kökenli bir kavim olup Köktürkler ve Uygurlar devrinde bölge ticaretinde söz sahibiydiler. Bu kavim, inanç ve siyasette de zaman zaman etkili olmuştur.
Bugünkü bilgilere göre Soğut alfabesi, Uygur devrinde ilk olarak IX. yüzyıla ait olduğu düşünülen Karabalgasun yazıtında Soğutça bölümün yazılmasında kullanılmıştır.
Türkçenin yazımında son derece yetersiz olan bu alfabe 22 haren oluşur ve sağdan
sola yazılır.
Bu alfabe, Türklere VIII. yüzyılda gelmiş ve kısa zamanda birtakım değişikliklerle Uygur alfabesi olmuştur. Türkçenin seslerini yazıya geçirmek bakımından çok yetersiz olan
bu yazının Türkler tarafından kullanılmasının nedeni ticaridir. Uzun süre Türklerle iç içe
yaşayan ve zaman içerisinde Türkleşen Soğutların yazı sisteminin asıl önemi Uygur alfabesinin kaynağını oluşturmasıdır.
Uygur Alfabesi
Ötüken bölgesindeki Uygurlar, bir taraan Köktürk har eriyle yazıtlar dikerek Köktürklerdeki geleneği sürdürürken diğer taraan Soğutlarla geliştirdikleri siyasî ve ticari ilişkiler sonucunda Budizm’e ve Maniheizm’e yöneliyorlardı. Dinî ilişki, yazının da değiştirilmesi sonucunu doğurdu ve Soğut yazı sistemi geliştirilerek Uygur alfabesi oluşturuldu.
Uygur yazı sistemi, Köktürk alfabesi gibi taş ve kayalara kazınarak da kullanıldı, ancak bu
alfabe daha çok kağıtlara yazılmakta kullanıldı.
Budist, Manici ve Hristiyanlığa ait metinler, mektuplar, hukuk belgeleri, yarlıklar (fermanlar), astronomi ile ilgili metinler, takvim ve tıp metinleri, Türk halk edebiyatı metinleri gibi çeşitli alanlara ait eserlerin yazıya geçirilmesinde kullanılan Uygur alfabesi, köken
olarak Soğut alfabesinden türemiş olsa da kullanım alanları ve süresi dikkate alındığında
bir Türk alfabesi kimliğini kazanmıştır.
Uygur alfabesi; Hitaylar, Moğollar, Mançular, Kalmuklar, Buryatlar gibi halkların alfabelerine de kaynaklık etmiştir. Moğol İmparatorluğu, sadece Uygur yazısını benimsemekle kalmamış, devlet kademesindeki danışmanlar hep Uygurlardan oluşmuş ve komşu
devletlerle haberleşmede Uygur Türkçesi kullanılmıştır. XI.-XV. yüzyıllarda Çağatay, Altınordu ve Kıpçak sahalarına ait bazı eserlerin Uygur har eriyle yazılmış olması, bu alfabenin kullanılma süresinin uzunluğunu ve kullanılma alanının genişliğini gösterir.
Uygur alfabesi, Fatih ve II. Bayezit devirlerinde Osmanlı sarayında bilinen ve kullanılan bir
yazı sistemidir. Fatih’in Uzun Hasan’a yazdığı iki mektup bu alfabeyle yazılmıştır.
Türklerin İslam dinini kabul etmelerinin hemen ardından Uygur alfabesi terk edilip Arap
harerine ani bir geçiş yaşanmamış, uzun süre bu iki alfabe yan yana kullanılmıştır. Hatta bu
alfabenin, XIII. yüzyıldan sonra bir süre çok yaygın olarak kullanıldığı da anlaşılmaktadır.
Kısaca Uygur alfabesi, VIII-XVII. yüzyıllar arasında Doğu Türkistan, Harezm, Altın
Ordu bölgelerinden İstanbul’a kadar uzanan geniş bir coğrafyada kullanılmıştır. Esasen
toplam 18 haren oluşan bu alfabe de Türkçenin yazımı için son derece yetersizdir, ancak
uzun bir süre büyük bir kültür birikiminin taşıyıcısı olması ona hatırı sayılır bir önem ve
değer yüklemiştir.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 45
Brahmi Alfabesi
Daha çok Budist Uygurlar tarafından kullanılan ve Budizm’le ilgili eserler yazılan Brahmi
alfabesi Hindistan kökenli bir yazı sistemidir. Din dolayısıyla kullanılan alfabelerdendir.
Hintçeden Budizm ile ilgili kitapların Türkçeye tercüme edilmesi sebebiyle Uygurlara gelmiş, ancak Türkçe için kullanışlı olmadığından yaygınlaşıp benimsenmemiştir. Bu yazıyla
yazılıp da bugüne ulaşan çok az metin vardır.
Tibet Yazısı
Türklerle Tibetliler arasında çok eskilere giden bir ilişki olduğu Köktürk yazıtlarından
anlaşılmaktadır. Türkler arasında Budizm’in yayılmasında da Tibetli misyonerler etkili olmuştur. Uygur kağanlığı döneminde Tibetlilerle ilişkilerin arttığının bir göstergesi olarak
Tibet yazısının Uygurlar arasında kullanılmaya başlanması gösterilebilir. Tibet yazısı da
Uygurlarca Brahmi yazısı gibi çok kullanılmamıştır.
Süryani Alfabesi
Yirminci yüzyılın başlarında Doğu Türkistan’da yapılan araştırmalarda 17’si bugün yaşamayan 30 ayrı dilde yirmi dört farklı alfabeyle yazılmış binlerce metin bulunmuştur. Bu
karışıklık ve çeşitlilik o coğrafyada pek çok halkın, kültürün, inancın birlikte yaşadığını
gösterir. Belirtilen bu çeşitliliğin unsurlarından biri de Süryani alfabesinin bir kolu olan
Estrangelo yazısıdır.
Hristiyan misyonerler Türkler arasına ikinci yüzyılda girmeye başlamışlarsa da bu dinin Türklerce kabul edilen Nasturi mezhebi VII. yüzyılda yayılmaya başlamıştır. Doğu
Türkistan’ın Turfan şehri çevresinde araştırma yapan bilim adamları, bu bölgede pek çok
Nasturi kilisesine rastlamışlardır. Farklı alfabelerle yazılmış olan bu dine ait metinler, daha
çok bu kiliselerde bulunmuştur. Bunların içinde Estrangelo (Süryani) yazısıyla yazılmış
metinler de vardır.
İbrani Alfabesi
Köktürk Devleti’nin en batı ucundaki bir Türk boyu olan Hazarlar, bu devletin hakimiyeti
zayı ayınca Kaaslar’ın ve Karadeniz’in kuzey bozkırlarında kendi devletlerini kurdular.
Çok dinli ve çok dilli bir siyasî yapıya sahip olan Hazarlarda Köktürk alfabesi yanında
İbrani alfabesi de kullanılmıştır ancak Hazarlardan günümüze bu alfabe ile yazılmış belge
kalmamıştır.
Bugün var olan İbrani hari Türkçe belgeler, Hazarların torunları olduğu kabul edilen Karay
Türklerinden kalmadır.
İbrani alfabesi, inanç sisteminin etkisiyle Türkler tarafından kullanılmış alfabelerdendir. Dokuzuncu yüzyılda Museviliğin Karay mezhebine giren Hazar Türklerinin bilhassa
kağan sülalesince kullanılmış olmalıdır. XVI. yüzyıldan beri İbrani alfabesini kullanan Karaylar, bugün bu alfabeyi yalnızca dinî metinlerinde ve ibadet amaçlı kullanmaktadırlar.
Ermeni Alfabesi
Ermeni har i Kıpçak Türkçesi metinleri, özellikle Kaaslar’da ve Karadeniz’in kuzeyinde
karşımıza çıkar. Bu metinlerin Kıpçak Türklerinin hakimiyetinde yaşayan ve Kıpçakçayı
ana dili olarak benimsemiş olan Ermenilere mi yoksa Hristiyanlık’ı benimsemiş ve kilise
yazısı olarak Ermeni alfabesini kabul etmiş olan Kıpçaklara mı ait olduğu konusu tartışmalıdır. Son zamanlarda ikinci görüş, yani bu metinlerin Hristiyan Kıpçaklara ait olduğu
görüşü ağırlık kazanmaktadır. Ermeni har i metinler çoğunlukla dinî konulu metinlerdir.
Dar bir alanda din dolayısıyla ve kısa bir zaman diliminde kullanılan alfabelerdendir.
Türkçenin ses sistemine çok uygun
olmayan Tibet yazı sistemi, çok
sınırlı sayıda metnin yazılmasında
kullanılmış ve kısa zamanda da
terk edilmiştir.
46 Türk Dili-I
Grek Alfabesi
Bu alfabe, Anadolu’da Hristiyanlığın Ortodoks mezhebine bağlı Karamanlı Türkler tarafından XVIII-XX. yüzyıllar arasında kullanılmıştır. Sınırlı sayıda insan ve dar bir alanda
kullanılmış olmasına rağmen Grek alfabesiyle çok sayıda eser verilmiştir. Anadolu, Suriye, Balkanlar ve Kırım’ın bazı bölgelerindeki Ortodoks Hristiyan Türkler tarafından kullanılmış olan bu yazı sistemi de din dolayısıyla gelen alfabelerdendir. Lozan antlaşmasıyla
bu alfabenin kullanımı sona ermiştir.
Arap Alfabesi
Türklerle Müslümanların ilişkilerinin sıklaşması VIII. yüzyıl başlarına kadar gider. Müslüman tüccar kervanları, dervişler gibi İslam’ı yaymak için çabalayanların uğraşları sonucunda öncelikle Karluklar, Karahanlılar, İdil Bulgarları ve Oğuzlar arasında yayılan İslamiyet, Türklerin en uzun süreyle kullanacağı alfabeyi de beraberinde getirmiştir. Bu alfabe
bir müddet Uygur alfabesiyle birarada kullanılmıştır. İlk İslami eserler olan Kutadgu Bilig,
Divânü Lügati’t-Türk, Atabetü’l-Hakayık gibi Türkçenin önemli eserlerinin yazarlarının
elinden çıkan nüshaları günümüze ulaşmadığı için Uygur mu yoksa Arap alfabesiyle mi
yazıldıkları konusu tartışmalıdır. Ancak zaman ilerledikçe Arap alfabesinin kullanımı
yaygınlaşmış ve gittikçe bu alfabe Türklerin en yaygın ve en uzun süreli kullandıkları alfabe konumuna yükselmiştir.
Arap alfabesi Türkler arasında İslamiyet’in kabul edilmesinden XIX. yüzyıla kadar
geleneksel şekliyle kullanılagelmiştir. XIX. yüzyıldan başlayarak bu alfabenin Türkçenin
yazımında yetersiz olduğu yazılmaya başlanmış, özellikle ünlüleri göstermekte kullanılan
harf ve işaretlerin eksikliği en çok eleştirilen yön olmuştur. Çeşitli devletlerin egemenliğinde yaşayan ve Arap alfabesini kullanan Türk aydınları özellikle XIX. yüzyılın sonlarıyla
XX. yüzyılın başlarında alfabenin düzeltilmesi ve Türkçeye daha uygun bir duruma getirilmesi konusunda tekli erde bulunmuşlardır.
Arap alfabesinin Türkler arasında oldukça uzun bir süre kullanılması ve din yoluyla gelmiş olması Türk dünyasının çok büyük bir kısmında bu yazının kutsal olduğu düşüncesinin
yerleşmesine yol açmıştır. Bu algı birbiriyle hiç ilgisi olmayan bağımsız iki olgunun (din ve
yazının) birbirine karıştırılmasının da sebebi olmuştur. Bu yüzden Tanzimat yıllarına kadar
yazıya en ufak bir müdahaleden söz bile edilememiş, ancak Tanzimat’tan sonra alfabe tartışmaları başlamıştır.
Türkçenin yazımında dünyanın çeşitli ülkelerinde bugün de kullanılan alfabelerden
biri de Arap alfabesidir. Özellikle İslam coğrafyasında İran, Irak, Suriye, Afganistan gibi
ülkelerde yaşayan ve ana dilleri olan Türkçeyi okuyup yazma imkanına sahip olan Türk
toplulukları, dillerinin yazımında Arap alfabesini kullanırlar. Çin hakimiyetindeki Doğu
Türkistan (Sincan Uygur Özerk Bölgesi) olarak adlandırılan ve Orta Asya Türk cumhuriyetlerine sınır olan bölgedeki büyük çoğunluğunu Uygurların oluşturduğu Türk halkları
da kendi lehçelerini Arap alfabesiyle yazmaya devam etmektedirler.
XIX. yüzyıldan itibaren Arap alfabesinin eleştirilme nedenlerini araştırınız.
Kiril Alfabesi
En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri olan Kiril alfabesi, IX. yüzyılda
oluşturulmuştur. Bu alfabenin Rus topraklarına girmesi 9. yüzyıl ortalarında başlar. X.
yüzyılda Hristiyanlığın Ruslar arasında kabul görmesi, Kuzey Karadeniz ile bütün Sibirya ve Orta Asya’nın da kaderini belirler. Rusların bu dini kabul etmelerinin önemli
Kuzey Sami yazısından gelişen
yazı sistemlerinden biri olan Grek
alfabesi, Karamanlı Türkçesinin
ses sistemini tam olarak
yansıtmamaktadır.
4
Kiril alfabesi, Slav alfabesi olarak
da bilinir.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 47
sonuçlarından biri alfabe ve yazı diline kavuşmalarıdır. Önceleri küçük şehir devletleri
halinde yaşayan Ruslar, Altın Ordu’nun yıkılışı ile beraber siyasî bir güç olmaya ve Türk
topraklarında yayılmaya başlamıştır. Rusların yayılmacı politikaları sonucunda Rus olmayan pek çok halk Hristiyanlaştırılmış ve zamanla da Ruslaşmışlardır. Bu durumdan
en çok etkilenenler ise hiç şüphesiz o coğrafyanın eski yerleşikleri olan Türk halkları
olmuştur.
Kiril alfabesi asimilasyon politikalarının bir aracı olarak kullanılmış ve alfabeleri Kirilleştirilen ilk Türk soylu halk Çuvaşlar olmuştur.
Çuvaş Türkçesinin ilk gramerini hazırlayan ve Kiril alfabesini Çuvaşçaya ilk uygulayan
kişi bir papazdır. Daha sonra Sibirya Türk halklarını Hristiyanlaştırmak amacıyla kurulan
bir misyoner örgütü Yakut, Altay, Şor Türklerinin konuşma dillerine Kiril alfabesini uygulamış ve mümkün olduğunca küçük parçalara ayırma düşüncesiyle her birinin konuşma
dili yazı dilleri hâline getirilmiştir. Müslüman olmayan Türk halklarının konuşma dilleri,
Kiril alfabesini kullanan yazı dilleri durumuna getirilirken Müslüman Türk toplulukları
içinde de bazı aydınlar Kiril har erinin kabul edilmesi gerektiğini savunmaya başlamışlardır. Hatta bunlardan bir kısmı kendi halklarının dillerine ait alfabe ve dil bilgisi kitaplarını Kiril har eriyle yazıp yayınlamışlardır.
1926’da yapılan Bakü Türkoloji Kongresi’nde bütün Türklerin, Latin alfabesini kullanması yolunda bir karar alınmış ve Çuvaşlar dışında kalan bütün Türk toplulukları
bu kararı uygulamışlardır. Eski Sovyetler Birliği’nde yaşayan Türk halklarının Rus-Kiril
alfabesini kullanmaları yolunda Moskova’nın aldığı karar üzerine 1939’da Azerbaycanlılar, Tatarlar, Yakutlar ve Hakaslar, 1940’da Kazak, Kırgız, Başkurt, Karakalpak ve
Özbekler, 1943’te Tuvalılar, 1957’de de Gagavuz Türkleri Latin alfabesini bırakıp Kiril
alfabesine geçmişlerdir.
Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsız olan Türk Cumhuriyetlerinden bir
kısmı yeniden Latin alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Bugün Rusya federasyonu içerisinde yaşayan bütün Türk halklarıyla Kazakistan ve Kırgızistan Kiril alfabesini kullanmaya devam etmektedirler.
Günümüzde bağımsız Türk Cumhuriyetleri içinde Kiril alfabesi kullananları araştırınız.
Latin Alfabesi
Latin alfabesinin Grek alfabesinden doğduğu kabul edilmektedir. Bu alfabe, Türkçenin
yazılmasında çeşitli coğrafyalarda XIV. yüzyıldan beri kullanılmaktadır. Türklerin kendi
dillerini bu alfabeyle yazmalarına ise XX. yüzyıl başlarından itibaren rastlanır.
Yukarıda da belirtildiği gibi 1926’da Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de bir Türkoloji
Kongresi toplanır ve bu toplantıya pek çok Türk halkından temsilci katılır ve burada
bütün Türklerin Latin har erine geçmesi yönünde bir tavsiye kararı alınır. Türk Cumhuriyet ve topluluklarının hemen hepsinde bu tavsiyeye uyulmuş ve Latin asıllı alfabeler
kabul edilerek karar uygulanmıştır. Yaklaşık sekiz-on yıl ortak yazı kullanılmış, ancak
1938’den başlayarak Sovyet coğrafyasında Türkler, zorunlu bir şekilde Kiril alfabesine
geçirilmiştir.
5
Avrupalılar XIV. yüzyıldan
başlayarak Latin alfabesiyle pek
çok Türkçe metin oluşturmuşlardır.
48 Türk Dili-I
Osmanlı devleti içerisindeki topluluklardan Latin harerini ilk kullananlar Arnavutlardır.
Arnavutlar bu alfabeyi 1880’lerde yaygın olarak kullanmaktaydılar.
Osmanlı basınında özellikle XX. yüzyılın başlarında Latin alfabesinin taraarları ve
karşıtlarının büyük bir tartışmaya giriştikleri görülür. Birinci dünya savaşı yıllarında duraklayan bu tartışmalar, kurtuluş savaşının hemen ardından yeniden alevlenmiştir. 1926-
1927 yıllarında basında alfabe değişikliği ile ilgili pek çok yazı yayınlanır ve 1927’de alfabe
değişikliği kararı alınır ve bu kararın uygulanması 1 Kasım 1928 tarihinde çıkarılan kanunla olur. Bu kararın alınmasında ve uygulanmasında elbette Bakü Kurultayında alınan
karar da etkili olmuştur çünkü o Kurultaya Türkiye’den de temsilciler katılmış ve kararlar
birlikte verilmiştir.
Arap alfabesinin Türkçenin ses sistemini karşılamaktan uzak bir yazı sistemi olduğu gerçeği Osmanlının yetiştirdiği en büyük aydınlardan biri olan Katip Çelebi tarafından 17.
yüzyılda ilk olarak dile getirilmiştir. Bu alfabenin yetersizliğini kabul eden bazı aydınlar
da yazı reformundan bahsetmişler ancak bir sonuç alınamamıştır. Alfabe değişikliği ancak
Atatürk’ün direktieriyle ve TBMM’nin kararıyla gerçekleşebilmiştir.
TÜRKİYE TÜRKÇESİ
Ana diller başlangıçta belirli bir coğrafyada ve sınırlı sayıda bir insan topluluğu tarafından
iletişim aracı olarak kullanılırken zaman ve yer değişiklikleri bu dillerden kollar oluşmasına yol açar. Bu kollar zaman geçtikçe kendi şartlarında gelişir ve ayrıldığı kaynak dilden
farklılaşmaya ve kendisi de kollar doğurmaya başlar. Türkçe bu anlatılan durumu, insanlığın henüz yazıyla izlenemeyen devirlerinde yaşamış ve çok farklı coğrafyalara dağılıp çok
çeşitli kollar hâlinde yaşar duruma gelmiştir. Örnek olarak Oğuz Türkçesi, ana dilden ayrılıp kendi şartlarında gelişmiş ve Türkçenin bir lehçesini oluşturmuş, daha sonra da Oğuz
Türkçesinin Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagauz Türkçesi
gibi kolları ortaya çıkmıştır. Türkçenin Tarihî Dönemleri başlığı altında bu konulara daha
geniş değinilmişti.
Türk lehçe ve yazı dillerinin sınıandırılmasında Türkiye Türkçesi, Güneybatı ya da
Batı Türkçesi olarak adlandırılan gruba girer. Bu, yönleri esas alan bir sınıandırmadır. Etnik sınıandırmada ise Türkiye Türkçesi, Oğuz Türkçesinin bir koludur.
Orhun yazıtlarında adı geçen Türk boylarından biri olan Oğuzlar, kuzeyden güneye inip devlet kuran ve dünya tarihine büyük etkileri olan kavimlerden biridir. Oğuzlar,
Seyhun boylarında yaşarken güneye inip Gaznelilerle 1040 yılında Dandanakan Savaşını
yaparlar. 1040 yılı pek çok bilim adamı tarafından ‘Batı Türk Devleti’nin kuruluş tarihi olarak kabul edilir. Bu devletin ilk ortaya çıkışı Selçuklu adıyla olur ve Selçuklular zamanında
Anadolu büyük oranda bir Oğuz yurdu haline gelir. Anadolu’nun Türkleşmesi, Anadolu
Selçukluları ve Beylikler zamanında tamamlanır.
Selçuklulardan günümüze kalan Türkçe eser yoktur, ancak Beylikler devri, Oğuz Türkçesinin yazı dili olduğu ve pek çok eser bıraktığı dönemdir. Bunun çeşitli siyasî ve toplumsal sebepleri vardır. Türkçeden başka dil bilmeyen beyler, sanatçıların Türkçe yazmalarını
teşvik ettiler ve XIII. yüzyıldan itibaren Anadolu’da Oğuz Türkçesi temeline dayalı bir yazı
dili oluştu ve bu yazı dili bugüne kadar kesintisiz devam ederek bugünkü yazı dilimizi
doğurdu.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 49
Yaklaşık 700 yıldır kesintisiz devam eden ve eğitim, bilim, edebiyat, felsefe, din, askerlik gibi
hemen hemen hayatın her alanına ait binlerce eser yazılan Oğuz Türkçesi, Türkiye Türkçesi
olarak adlandırılan dilin tarihi köküdür.
Oğuz lehçesini esas alarak Anadolu’da gelişen Türk yazı dilini birtakım tarihî dönemlere ayırmak gerekmektedir. Bunlar; XV. yüzyıl sonlarına kadar Eski Oğuz Türkçesi, XX.
yüzyıl başlarına kadar Osmanlı Türkçesi ve bu tarihten sonrası da Çağdaş Türkiye Türkçesi
olarak adlandırılabilir.
Eski Oğuz Türkçesinin ilk zamanlarında özellikle Anadolu Selçuklularının başkenti
olan Konya ve yakın çevrelerinde yoğun bir edebî faaliyet görülür. Daha sonra çeşitli beyliklerin başkentlerinde benzer bir durum, sonunda da Osmanlı’nın kültür merkezi hâline
getirdiği yerlerde aynı şey görülür. Bu dönemde yazılan eserlerin son derece yalın bir dile
sahip oldukları, yabancı kelimelere çok rağbet edilmediği ayrıca yabancı dillerden pek çok
eserin de Türkçeye çevrildiği dikkat çeker.
XVI. yüzyılda Osmanlı Türkçesi olarak adlandırılan dönem başlar. Osmanlı Türkçesi
döneminde yazı dilinin yalınlığı büyük ölçüde kayboldu ve özellikle edebî dilde Arapça ve
Farsça kelime ve tamlamalar arttı. Ancak Osmanlı Türkçesiyle yazılan bütün eserler için
aynı şey söylenemez. Dilin yalınlığı ya da ağırlığı yazardan yazara eserden esere farklılık
gösterir. XVII. yüzyıl gerek düz yazıda gerekse şiir dilinde en ağır örneklerle karşılaştığımız zaman dilimidir. Ancak XVII. yüzyılın sonlarına doğru yavaş yavaş bir sadeleşmenin
başladığı da görülür. XIX. yüzyılda yayınlanan Tanzimat Fermanı, Osmanlı toplumu için
pek çok konuda dönüm noktası olarak kabul edilir. Tanzimat’ın birinci nesli olarak adlandırılan Şinasi, Namık Kemal ve Ziya Paşa, edebiyat eserlerinin hem içeriğinde hem de
dilinde birtakım değişiklikler başlatırlar. Bu değişiklikler hem yazılı edebiyatın hem de
eser konularının çeşitlenmesinde görülür.
Servet-i Fünun ve Fecr-i Ati topluluklarının Tanzimatçılardan da ağır olan dilleri, Osmanlı
Türkçesinin son örnekleridir.
Çağdaş Türkiye Türkçesi
1911’de Ömer Seyfettin ve Ali Canip’in başlattığı “Yeni Lisan” hareketi Osmanlı Türkçesinin sonunu getirdi. Ömer Seyfettin, Genç Kalemler dergisinde yazdığı yazılarda İstanbul
halkının konuşma diline dayanan yalın bir dil teklif etti ve önceleri çok büyük tepkilerle
karşılaşan bu görüşler, zamanla pek çok edebiyat, bilim ve fikir adamı tarafından benimsenip kullanılmaya başlandı. Özellikle Ziya Gökalp’in de katılmasıyla “Yeni Lisan” hareketi çok güçlendi Edebiyatta millîlik ve dilde sadeleşme birkaç yıl içinde devrin bütün aydınlarınca kabul edilip uygulama alanına geçirildi. Halide Edip, Yakup Kadri, Reşat Nuri, Aka
Gündüz gibi romancılar; Faruk Nafiz, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya gibi şairler eserlerini yalın
bir dille yazdılar. Devrin en büyük şairi olan Yahya Kemal ve sokaktaki insanın konuşma
üslubuyla şiirler yazarak günlük konuşma dilini şiire sokan Mehmet Akif de sade dili benimsediler. Tanzimat döneminde yeni yüksek okulların açılması, bazı bilim kurumlarının
oluşturulması çeşitli bilim dallarıyla ilgili terimler yapılmasını gerektirmişti, bu terimler
de çoğunlukla Arapça ve Farsça kelimeler kullanılarak yapılmıştı. Daha sonra bu terimler
de Türkçeleştirildi.
Cumhuriyet Döneminde Türk tarihinde bir ilk olmak üzere “dil” bir devlet meselesi olarak
görüldü ve konuyla ilgili pek çok çalışma yapıldı. Yaklaşık 700 yıllık bir geçmişe sahip olan
Türkiye Türkçesi yazı dili, sıkıntılı ve buhranlı dönemler geçirmiş olmasına rağmen aydınların ve devletin kısa süreli yakın ilgisiyle durulaşıp yeniden hayatın her alanında hâkim
duruma geldi.
50 Türk Dili-I
Türkçe günümüzde yeryüzünde yaşayan diller içerisindeki yazı diline sahip en eski
dillerden biridir. Bu durum, Türkçenin bilim dili olarak da eskiliğinin bir göstergesidir.
Türk dili, her ne kadar uzun tarihi boyunca komşu dillerden etkilenmiş ve ihmal edilmişse
de pek çok bilim eseri ortaya koymuştur. Bu dille bugün de binlerce bilimsel eser yazılmaktadır. Dolayısıyla Türkçe bir bilim dilidir.
Türkçenin sanat eseri ortaya koymak bakımından da hiçbir dünya dilinden aşağı kalır tarafı yoktur, hatta Türkçenin en zengin yönü sanat yönüdür. Tarih boyunca binlerce
sanatkâr tarafından sayısız eserde işlenen Türkçe, bugün de pek çok sanatkârın kaleminden eserler doğurmaktadır. Bu bakımdan Türkçe önemli bir sanat dilidir.
Türkçe 1000 yıldan daha fazla bir süredir İslam dini ve başka dinlerle ilgili pek çok eserin yazılabildiği bir dildir. Bütün din kavramlarını eksiksiz karşılayabilen bu dil, gelişmiş
bir din dilidir.
Şu anda Türkiye’de Türkçeyle her gün yüzlerce kitap, gazete ve dergi yayınlanmakta
ayrıca yine yüzlerce radyo ve televizyon Türkçe programlar yayınlamaktadır. Bu yönüyle
bakıldığında da Türkçe önemli bir basın-yayın dilidir.
Bu sayılanlara göre kısaca devlet ve toplum hayatı Türkçeyle yürümektedir denilebilir.
Bu durum bir dilin yaşaması ve gelişip zenginleşmesi sonucunu doğurur.
Türkiye’nin bazı iyi okullarında yabancı dille eğitim yapılsa da dükkân tabelalarında ve
vitrinlerinde yabancı adlar artsa da bunlar gelip geçici özentilerdir. Nasıl ki Selçuklular ve
Osmanlılarda eğitim dili yer yer Arapça olmuş fakat bugün bırakılmışsa bugünkü durumu
da gelip geçici olarak görmek gerekir. Ayrıca bugünden geriye bakıldığında Türkçe yerine
Arapça veya Farsçayı, yani yabancı dilleri tercih edenlerin hiç de iyi hatırlanmadığı düşünülürse, bugünkü durumu da gelecek kuşakların aynı şekilde değerlendireceklerini unutmamak gerekir. Yukarıda belirtilenler Türkiye Türkçesinin, Türkiye’de yaşayan insanların
her türlü ilişkilerinde başvuracakları bir araç olduğunu göstermektedir. Dil, bir anlaşma
aracı olduğu gibi insanların birikim ve kazanımlarını saklayıp sonraki kuşaklara aktarma
aracı olduğu için de çok değerlidir. Ayrıca insan ve ulus kimliğinin en belirgin göstergesi
olduğu için de üzerine titrenilmesi ve özenilmesi gerekir. Unutulmamalıdır ki bilim ve
sanat ile ilgili faaliyetlerini yabancı bir dille yapan toplumlar; zaman, beyin, emek ve para
harcayarak ürettikleri şeyleri önce dilini kullandıkları halkın hizmetine sunmaktadırlar.
TÜRK DİLİ ÇALIŞMALARI
Oğuz Türkçesinin Anadolu’da yazı dili olması, hem Arapça ve Farsça gibi yabancı dillere,
hem de Doğu Türkçesinin yazı dili geleneğine karşı vermiş olduğu bir mücadelenin sonucunda mümkün olabilmiştir. Türkçe, Anadolu’da yazı dili olduktan sonra da zaman zaman
ihmal edilmiş ve aydınların ilgisizliğine maruz kalmıştır. Bu ilgisizlik yer yer bazı şair
ve yazarlar tarafından da kınanmıştır. Bu kınama ve tepkinin ilk örneğini XIV. yüzyılın
önemli şairlerinden biri olan Kırşehirli Aşık Paşa’da görürüz. Aşık Paşa, Garibname adlı
büyük eserinde şöyle yakınır:
Türk diline kimesne bakmaz idi
Türklere hergiz gönül akmaz idi
(Türk diline kimse bakmazdı, Türkler’e asla gönül akmazdı.)
Aşık Paşa’dan sonra yaşayan XIV. yüzyılın bir başka şairi Hoca Mesut ise pek çok kişinin artık Türkçeye yöneldiğinden söz eder:
Cihanda bugün resm eyle gider
Ki öküş kişi Türkîye meyleder
(Dünyada bugün gelişme, pek çok kişinin Türkçeye meyletmesi şeklindedir.).
Bu durumun nedeni elbette ki Anadolu beylerinin Türkçeye gösterdikleri ilgidir.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 51
Devletoğlu Yusuf adlı bir şair de XV. yüzyılda kendisinin ve pek çok kişinin Türkçe
kitap yazdığından söz eder:
Yani kim çok düzdiler Türkçe kitāb
Ma´nī yüzinden götürdiler nikāb
(Yani pek çok Türkçe kitap yazdılar ve anlaşılmayan şeyleri anlaşılır hâle getirdiler.)
XV. yüzyılda da nispeten sade bir yazı dili sürdürülmüştür. II. Murat, Farsçadan çevrilen Kabusname adlı bir eserin dilini, sade olmadığı için beğenmez ve eser yeniden Türkçeye daha yalın biçimde çevrilir.
XVI. yüzyılda “Türk-î basit” (Sade Türkçe) hareketi başlatılır, ancak güçlü sanatçılar
bu akıma sahip çıkmadığı için çok etkili olamaz ve dil gittikçe Arapça ve Farsça kelime
ve kurallarla dolarak ağırlaşır. XVI. yüzyılda Türkçe açısından önemli bir olay, Bergamalı
Kadri tarafından Müyessiretü’l-Ulum adıyla Türkçenin dil bilgisi kitabının yazılmış olmasıdır. Bu eser, Oğuz Türkçesinin ilk dil bilgisi kitabı olmak bakımından oldukça önemlidir.
XVII. yüzyılda iyice ağırlaşan dil, XVIII. yüzyılın büyük şairlerinin yazdıkları daha
yalın eserler sayesinde yeniden sadeleşmeye başlamıştır.
Tanzimat devrinde sadeleşme ihtiyacı çok hissedilmiş ve bunda gazete ve dergilerin
katkısı büyük olmuştur. Gazete ve dergiler sanat endişesine kapılmadan mümkün olduğu
kadar çok insana ulaşmayı amaçladıkları için halk dilini kullanma zorunluluğu duymuşlar
ve bunu da devir imkânlarının elverdiği ölçüde uygulamışlardır.
Tanzimatçılardan sonra birer edebî akım olarak ortaya çıkan Servet-i Fünun ve Fecr-i
Ati akımlarının mensupları, Tanzimatçıların başlattığı dili “anlaşılır kılma” çalışmalarına
katılmayıp tam aksi bir yol izlemişler bir nebze sadeleşen dili daha da anlaşılmaz duruma
taşımışlardır.
Tanzimat döneminde dille ilgili çalışmalar, yalnızca dilin sadeleştirilme çabalarıyla sınırlı
kalmamış, bazı dil bilgisi kitapları da yazılmıştır. Bunlar; Kavaid-i Osmaniyye, Mikyasü’lLisan Kıstasu’l-Beyan, Medhal-i Kavaid, Kavaid-i Türkiyye, Emsile-i Türkiyye, Sarf-ı Türkî
vb.dir.
Dille ilgili çalışmalar içerisinde sözlük çalışmalarının önemli bir yeri vardır. Türkçe
XI. yüzyıldan beri farklı coğrafyalarda sözlükleri yazılan bir dildir. Osmanlı coğrafyasında
da pek çok sözlük yazılmıştır. Önceleri Arapça ve Farsçadan sözlük çevirileri yapılırken
XIX. yüzyıl sonlarıyla XX. yüzyıl başlarında Türkçe sözlükler de yazılmıştır. Bu dönemde
özellikle Şemsettin Sami’nin çalışmaları oldukça önemlidir. Dil bilgisiyle ilgili eserleri de
olan Şemsettin Sami’nin en büyük eseri, Türkçenin de bugüne kadar hazırlanmış en iyi
sözlüklerinden biri olan Kamus-ı Türkî’dir.
1890’larda Orhun yazıtlarının okunması, kısa sürede Osmanlı aydınları arasında
da yankı bulmuş ve XX. yüzyılın başlarında bu metinler yayınlanmıştır. Yazıtlarla ilgili
Osmanlı’da ilk yapılan yayın Pek Eski Türk Yazısı adıyla Necip Asım’a aittir.
İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra düşünce alanında yeni gelişmeler yaşandı. Sade
Türkçe taraarları Türk Derneğini kurdular ve görüşlerini yayınladıkları bir de dergi çıkardılar. Daha sonra Selanik’te bir grup aydın Genç Kalemler dergisini çıkardı ve millî bir
edebiyatın ancak millî bir dille doğup gelişeceğini iddia eden görüşler ortaya konuldu. Bu
grubun önemli isimleri Ömer Seyfettin, Ali Canip ve Ziya Gökalp idi. Başlangıçta çok büyük tepkilerle karşılanan bu “Yeni Lisan Hareketi” zamanla, benimsendi ve önceleri karşı
çıkan pek çok aydın, şair ve yazar bu hareketin içinde yer aldı.
Kamus-ı Türkî, adıyla bile öncü bir
eser olmuştur, çünkü Şemsettin
Sami’ye kadar sözlük ve dil bilgisi
yazanlar hep “Osmanî” tabirini
kullanırken Şemsettin Samî
“Türkî” tabirini kullanmayı tercih
etmiştir.
52 Türk Dili-I
Yeni Lisan hareketinin temel prensipleri şöyle sıralanabilir (Özkan, 1995):
1. Yazı dilini konuşma diline yaklaştırmak, mümkün olduğu kadar İstanbul halkının
konuştuğu gibi yazmak.
2. Dilimizdeki Arapça ve Farsça gramer kurallarını kullanmamak.
3. Tamlamaları, Türkçe kurallara göre yapmak.
4. Yabancı kelimeleri Türkçedeki söylenişiyle yazmak, bilim terimlerinde Arapça kelimelerden yararlanmak.
5. Öteki Türk lehçelerinden kelime almamak.
6. Bu kurallardan hareket ederek millî bir dil ve millî bir edebiyat meydana getirmek.
Osmanlı Devleti’nin dağılma sürecine girmesi, özellikle Balkan Savaşı’nın yenilgiyle
sonuçlanması, Türklerde de milliyetçilik duygularının artmasına ve yaygınlaşmasına sebep oldu. 1912 yılında pek çok aydının bir araya gelerek kurduğu Türk Ocağı, Türk Yurdu
dergisinin yanı sıra çok sade dille hazırlanan Halka Doğru ve Türk Sözü adlı dergileri
yayımladı. 1917’de Ziya Gökalp ve arkadaşlarının çıkardığı Yeni Mecmua, sade Türkçe ve
millî edebiyat akımının güçlenmesinde büyük bir görev yaptı.
Özellikle Genç Kalemler ve Türk Yurdu dergilerinin etrafında toplanan aydınların yaptıkları çalışmalarla Cumhuriyet’in ilk yıllarında konuşma dili ile yazı dili birbirine oldukça
yaklaşmış, Türkçe, Arapça ve Farsça terkiplerden arınmış, yalın ve sade bir anlatım biçimine kavuşmuştur.
XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başları dünyada Türklük Bilimi araştırmalarının altın çağıdır. Dünyanın önemli bilim merkezlerinde pek çok bilim adamı Türklük
Biliminin çeşitli alanlarında çalışmışlar ve pek çok eser ortaya koymuşlardır. Bir taraan
Orhun Yazıtları üzerinde çalışmalar yapılırken, diğer taraan insanlığa büyük bir medeniyet armağan etmiş olan Uygurların yaşadığı bölgelerde araştırmalar yapılıp yüzlerce eser
bulunmuştur. İlk İslamî eserler denilen Divânü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig vb. eserler de
bu dönemde üzerinde durulan eserlerdir. Bunların dışında da Türk medeniyetinin yadigarları olan farklı dönemlere ve coğrafyalara ait binlerce eser, bir ucundan çalışılmaya ve
yayınlanmaya başlanmıştır. Dünya’da yapılan bu çalışmalar, Türklere ve Türkçeye çok şey
kazandırmış, ayrıca Türkler de kendi dilleri ve medeniyet eserleriyle ilgili pek çok araştırma ve inceleme yapmışlardır.
YAZI DEVRİMİ
İnsanlar, medeniyetin kalıcı hâle gelmesini yazıya borçludur. Yazı o kadar önemli görülmüştür ki zaman zaman dil ile karıştırılmış, insanların zihninde bazen, yazı denildiğinde
dil anlaşılmıştır. Bugün bile yer yer Arap alfabesi yerine Arapça tabirinin kullanıldığı duyulmaktadır.
Türklerin yazı tarihinden yukarıda bahsedildiği için burada yalnızca 1928’de yapılan
alfabe değişikliğinden söz edilecektir. Arap alfabesi Türkçenin yazımında en geniş coğrafyada ve en uzun süre kullanılan yazı sistemi olduğu, ayrıca din ile de ilişkilendirildiği
için değiştirilmesi hiç de kolay olmamış, ancak Türkçeye uygun hâle getirilmesi için hiç
olmazsa birtakım değişiklikler yapılması gereği uzun süre tartışılmıştır.
Osmanlı Devleti’nde Latin alfabesine geçme düşüncesi, yukarıda dile getirildiği gibi,
ilk olarak 1868’de dillendirilmiş, daha sonra da uzun süren tartışmalar yaşanmış, bu değişikliğe taraar ve karşı olan aydın ve siyasetçiler altmış yıla yakın bir süre mücadele etmişlerdir. 1926’da yapılan Bakü Türkoloji Kongresi’nde bütün Türklerin Latin alfabesini kabul
etmeleri yönünde tavsiye kararı alınmış ancak Türkiye’de tartışmalar yine devam etmiştir.
Hükûmet 1927’de Latin har erinin kabul edilmesi kararını almış ve 10 Haziran 1928’de
Alfabe, kültür birikimi
sağlamanın ve gelecek kuşaklara
aktarmanın en başta gelen aracı
olmakla birlikte Türkler, her
coğrafyada çok farklı alfabeler
kullanmışlar, dolayısıyla toplum
hayatlarında da kesintiler
yaşamışlardır.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 53
Dil Encümeni adıyla bir komisyon kurulmuştur. Bu komisyon Latin yazısına dayalı 20
farklı alfabeyi inceleyerek şu esasları belirler:
• Çift harfler bulunmayacak.
• Millî bir Türk alfabesi olacak.
• Seslerin uluslararası değerleri değişmeyecek.
• İşaretli harflere mümkün olduğunca az yer verilecek (User, 2006).
Komisyonun uzun süren çalışmaları sonucunda hazırlanan Türk-Latin alfabesi 29
har i olarak kabul edilir ve bu alfabenin tanıtılması için ülkenin pek çok vilayetine geziler
yapılır. Bu esnada da Dünya ilk defa elinde tebeşirle kara tahta başında halka yeni har eri
tanıtan ve öğreten bir devlet başkanı görür. Uzun süre devam eden reform tartışmalarından sonra, 1 Kasım 1928 tarihinde Latin har erine dayanan Türk Alfabesi kabul edilir. Kanuna göre, 1929 yılı başından itibaren devlet ile yapılacak bütün yazışmalar ve basılacak
her türlü malzeme Yeni Türk Alfabesi ile olacaktır. Bütün yurtta Millet mektepleri açılır ve
yeni alfabe herkese öğretilmeye çalışılır.
Harf değişikliği yapılırken Latin hareri olduğu gibi alınmamış, Türkçenin yapısına uygun
olarak yeni harer de oluşturulmuş ve yazıya Türk kimliği giydirilmeye çalışılmıştır. Nitekim bu başarılmıştır da çünkü Türkçenin yazımında kullanılan ve yukarıda anlatılan 13 yazı
sistemi içerisinde Türkçenin ses sistemine en uygun alfabe, bugün Türkiye Türkçesinin yazıldığı alfabedir.
ATATÜRK VE TÜRK DİLİ
Milletler geçmişte ve bugün var olup gelecekte de yaşamaya devam edecekse ancak dilleriyle var olmuşlar ve dilleriyle de yaşayacaklardır. Her insanın ve milletin millî varlığı
ve kimliği, tarihte ortaya koymuş olduğu medeniyetle oluşur ve bu medeniyet de dilinde
yaşar, diliyle de kuşaktan kuşağa aktarılır.
Tarihte Türkçe ile ilgili ilk uyarı Bilge Kağan’dan gelmiştir. Bilge Kağan, kardeşi Köl
Tigin için dikilen yazıtın bir yerinde “Türk begler Türk atın ıtı. Tabgaçgı begler Tabgaç
atın tutupan Tabgaç kaganka körmiş.” cümlelerini yazar. Bu cümleleri Türkiye Türkçesine
“Türk beyleri (aydınları) Türkçe olan adlarını (bir başka deyişle ana dillerini) bıraktılar.
Çin’e tutsak olan Türk beyleri Çince adlar alarak Çin kağanına hizmet ettiler.” Burada Bilge
Kağan’ın, Türk aydınlarının tarihte çok sık yaşadığı kendi kültürüne yabancılaşma konusundaki uyarısını görmekteyiz. Bu uyarılar tarihin farklı dönemlerinde başka bazı aydın
ve devlet adamları tarafından da yapılmıştır.
Dili bir devlet meselesi olarak görüp bu konuda çeşitli tedbirler alan ve düzenlemeler yapıp
kurumlar oluşturan ilk devlet adamı Atatürk olmuştur.
XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında Avrupa ve Rusya’daki Türklük bilimi
çalışmaları, son dönem Osmanlı aydınlarını da etkilemiştir. Kutadgu Bilig’in bulunması,
Orhun Yazıtları’nın bulunup okunması, Divânü Lügati’t-Türk’ün bulunması Türk aydınlarında bir heyecan ve güven duygusu oluşturmuştur. Necip Asım’ın, Şemsettin Sami’nin,
Ziya Gökalp ve arkadaşlarının çabaları, Mehmet Emin Yurdakul’un sade Türkçe şiirleri, Süleyman Nazif ’in ateşli nesirleri dönemin gençlerinin ve Mustafa Kemal’in düşünce
dünyasının oluşmasında çok etkili olmuştur.
XX. yüzyılın başlarında yalnız Osmanlı coğrafyasında değil, farklı Türk ülkelerindeki
aydınların da dil ile ilgili çalışmaları, Osmanlı Türk aydınları üzerinde etkili olmuştur.
Büyük Alman filozofu Nietzsche
dili şöyle anlatır: “Dil atalardan
bize kalan bir miras, bir emanettir.
Kuşaktan kuşağa aktarılan bu
emanete karşı, paha biçilmez,
kutsal ve dokunulmaz şeylere karşı
duyulan saygı gösterilmelidir”. Bu
söz, her dilin konuşucusu için bir
kılavuz olmalıdır.
54 Türk Dili-I
Özellikle Kırım’da Gaspıralı İsmail Bey’in ‘Dilde, fikirde, işte birlik’ sloganıyla yayınladığı
Tercüman Gazetesi, hemen bütün Türk aydınlarını etkilemiştir. Atatürk’ün Cumhuriyet’in
kuruluşundan sonra dil ve kültür konularında attığı adımların arkasında bu etkinliklerin
oluşturduğu birikim vardır.
Cumhuriyet’in ilan edilmesinin hemen ardından 1924 yılında Türkiyat Enstitüsü kurulmuştur. Atatürk, Enstitü’nün kurulmasıyla ilgili M. Fuat Köprülü’ye şu talimatı verir:
“Fuat Bey, cumhuriyeti kurduk. Artık cumhuriyeti ve devletimizi ilmî temeller üzerinde yükseltmek zamanı gelmiştir. Lütfen İstanbul Darülfünun’u (İstanbul Üniversitesi) bünyesinde
Türkiyat Enstitüsü’nü kurunuz.” Burada Enstitü’nün kurulma gerekçesi olarak gösterilen
“devleti ilmî temeller üzerine yükseltme” arzusu dikkat çekicidir. Çünkü Türkiyat Enstitüsü, Türk dili, tarihi ve kültürüyle ilgili bilim araştırmaları yapacak ve bu araştırmalardan
çıkan sonuçlar devletin temellerini oluşturacaktır.
1926 yılında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de toplanan Birinci Türkoloji Kurultayı pek
çok Türk topluluğunun kültür hayatını etkilemek bakımından çok önemli bir toplantıdır.
Atatürk, bu toplantıya ilgisiz kalmamış ve Fuat Köprülü, Hüseyinzade Ali Bey ile o sıralar Türkiye’de çalışmakta olan Macar bilgin Mesaroş Yula’yı Türkiye’yi temsil etmek üzere
göndermiştir. Bu toplantıda alınan Latin asıllı alfabe kabul edilmesi tavsiyesine uyulmuş
ve 1 Kasım 1928’de Türkiye bu alfabeyi benimsemiştir.
Türkçe ile ilgili düşünce ve tavrını pek çok vesileyle ortaya koyan Atatürk, Sadri Maksudi Arsal tarafından hazırlanan Türk Dili İçin adlı eserin baş kısmına şu notu yazar: “Millî
his ile dil arasındaki bağ çok kuvvetlidir. Dilin millî ve zengin olması millî hissin inkişafında
başlıca müessirdir. Türk Dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil şuurla işlensin.
Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.” Ayrıca 1931 yılında Adana Tük Ocağı’nda yaptığı bir konuşmayla
konuyla ilgili düşüncesini bir kez daha şu şekilde açıklar: “Milliyetin çok bariz vasıarından biri dildir. Türk milletindenim diyen insan her şeyden önce ve behemahal Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan, Türk toplumuna mensup olduğunu iddia ederse
buna inanmak doğru olmaz.”
1931 yılında Türk Tarih Kurumu kurulmuş ve 1932 Temmuz’unda ilk tarih kongresi
toplanmıştı. Kongrenin son günü akşamı Atatürk yanında bulunanlara “Dil işlerini düşünecek zaman da gelmiştir. Ne dersiniz?” diye sormuş ve “Öyle ise, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona kardeş bir dil cemiyeti kuralım. Adı da Türk Dili Tetkik Cemiyeti olsun.”
diyerek bu konudaki talimatını vermiş ve dille ilgili çalışmalar yapmak üzere Ankara’da
önemli bir kurum oluşturulmuştur. 12 Temmuz 1932’de Türk Dil Kurumu kurulmuş ve
çalışmalara başlamıştır. Bu kurumun ilk faaliyeti olarak 26 Eylül 1932’de Dolmabahçe
Sarayı’nda büyük bir dil kurultayı toplanmış ve dille ilgili politikalar bu kurultayda belirlenmiştir. Türk Dil Kurumu 17 Ekim 1932’de bir bildiri yayınlar ve şu konulara dikkat
çekilir:
1. Türk dilini millî kültürümüzün eksiksiz bir ifade vasıtası haline getirmek. Türkçeyi
muasır medeniyetin önümüze koyduğu bütün ihtiyaçları karşılayacak bir mükemmeliyete erdirmek.
2. Bunun için bugün yazı dilinde Türkçeye yabancı kalmış unsurları atmak, halkçı bir
idarenin istediği şekilde halk ve münevverler arasında birbirinden mahiyetçe ayrı
iki dil varlığını ortadan kaldırmak, temel unsurları öztürkçe olan bir dil meydana
getirmek.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 55
Böylece öztürkçe hareketi başladı ve Türkçeye yabancı kalmış unsurlar yerine öztürkçe
sözler koymak için derleme, tarama ve anket çalışmaları başlatıldı. Derleme çalışmalarıyla yazı dilinde olmayan sözler derlenip bunlardan bir kısmı yazı diline dâhil edildi ve
aynı şey tarama çalışmalarıyla yazma eserlerde yapıldı ve Derleme ve Tarama sözlükleri
hazırlandı.
1936 yılına kadar süren özleştirme çalışmalarıyla Türkçeye pek çok yeni kelime kazandırıldığı gibi teklif edilen pek çok kelime de dilde kendine yer bulamayıp unutuldu.
1936’da özleştirme çalışmalarının hızı kesildi ancak terimlerin Türkçeleştirilme çabaları
devam etti. Ortaöğretimde kullanılan geometri terimlerini bizzat Atatürk Türkçeleştirerek
dilimize kazandırdı. 1935 yılında Güneş-Dil Teorisi ortaya atıldı ve artık halkın bildiği,
manasını anladığı kelimelerin yabancı dilden geliyor sanılarak feda edilmesi zarureti bu
kuramla ortadan kalkmış ve dil kendi doğal gelişme seyrine dönmüş oldu.
56 Türk Dili-I
Özet
Yaşayan diller arasında Türkçenin yerini ve yaşını
açıklayabilmek
Türkçe, 1300 yıldan daha fazla bir zamandır yazı dili
olarak takip edilebilmektedir. Bu özelliğiyle günümüzde konuşur sayısı ve yaygınlığı ön sırlarda bulunan
İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Almanca, Japonca gibi
dillerden daha erken dönemlere ait belgeleri bulunan
Türkçenin, yazıyla takip edilemeyen dönemleri de
tahminen günümüzden 7-8 bin yıl geriye gitmektedir.
Bu tahmin, şu anki bilgilerimize göre insanlığa yazıyı
armağan eden Sümerlerden kalan tabletlerde geçen ve
Türkçe ile ortak olan sözler esas alınarak yapılmaktadır. Sümerce ile Türkçede arasındaki bu 168 ortak söz
ayrıca Türklerin MÖ 4000’li yıllarda Türkiye’nin doğusunda bulunduklarının da bir kanıtıdır.
Türkçenin tarihsel evrelerini sıralayabilmek
Türkçenin özellikle yazıyla izlenemeyen karanlık diyebileceğimiz dönemlerinin adlandırılmasında bilim
adamları arasında birtakım farklılıklar görülmektedir. Ancak yazılı dönemlerin adlandırılması hemen
bütün bilim adamlarınca benzer biçimde ve benzer
ölçütler dikkate alınarak yapılmıştır. Yazıyla izlenemeyen dönemlerin adlandırılmasında Altay Çağı, En
Eski Türkçe Çağı, İlk Türkçe Çağı gibi terimler kullanılmıştır. Yazıyla izlenebilen ilk dönem için Eski
Türkçe terimi, İslam dininin benimsenmesinden
sonraki dönem için Orta Türkçe; Eski Oğuz, Kıpçak
ve Çağatay yazı dillerini adlandırmak üzere de Yeni
Türkçe, günümüz Türk yazı dilleri için ise Çağdaş
Türkçe terimleri kullanılmaktadır.
Batı Türkçesinin ilk dönemine Eski Oğuz Türkçesi ya
da Eski Anadolu Türkçesi denilmektedir. Bu dönem
12. yüzyıl sonlarında başlar ve 15. yüzyıl sonlarında
tamamlanır. 16. yüzyılda Batı Türkçesinin Osmanlı
Türkçesi dönemi başlar. Eski Oğuz Türkçesi yalnızca Anadolu’da değil, Azerbaycan, Irak ve Suriye’de de
kullanılmıştır. Eski Oğuz Türkçesinin siyasal sınırları
ise Anadolu Selçukluları, Beylikler, Karakoyunlu ve
Akkoyunlu Devletleriyle Osmanlı’nın ilk dönemidir.
Türkçenin yazımında kullanılan alfabeleri tanıyabilmek
Tarihte Türkler kadar dillerini farklı alfabelerle yazmış
başka bir millet olmadığını söylemek mümkündür.
Belgelerle izlenebilen yaklaşık 1350 yıllık süre boyunca Türkçe 13 değişik alfabe ile yazılmıştır. Dünya dilleriyle kıyaslandığında durum daha iyi anlaşılacaktır:
Avrupa dilleri başlangıçtan bu yana Latin alfabesiyle,
Slav dilleri baştan beri Slav (Kiril) alfabesiyle, Arapça baştan beri Arap alfabesiyle yazılmış ve yazılmaya devam edilmektedir. Türkçe ise değişik dönem ve
coğrafyalarda Köktürk, Soğd, Uygur, Mani, Brahmi,
Tibet, Süryani, Arap, Grek, Ermeni, İbrani, Latin ve
Slav (Kiril) alfabeleriyle yazılmıştır. Bunlardan Soğd,
Mani, Brahmi, Tibet, Süryani, Grek, Ermeni ve İbrani alfabeleri kısa tarihî dönemlerde ve oldukça sınırlı
çevrelerde kullanılmıştır. Geriye kalan Köktürk, Uygur, Arap, Latin ve Kiril alfabeleri ise uzun sürelerle
ve geniş coğrafyalarda kullanılmıştır.
Türkiye Türkçesini değerlendirebilmek
Türk lehçe ve yazı dillerinin sını andırılmasında Türkiye Türkçesi, Güneybatı ya da Batı Türkçesi grubuna
girer. Bu yönleri, esas alan bir sını andırmadır. Etnik
sını andırmada ise Türkiye Türkçesi, Oğuz Türkçesinin bir koludur. 13. yüzyıldan itibaren Anadolu’da
Oğuz Türkçesi temeline dayalı bir yazı dili oluştu ve
bu yazı dili bugüne kadar kesintisiz devam ederek bugünkü yazı dilimizi doğurdu. Yaklaşık 700 yıldır kesintisiz devam eden ve eğitim, bilim, edebiyat, felsefe,
din, askerlik gibi hemen hemen hayatın her alanına
ait binlerce eser yazılan bu dil, Türkiye Türkçesi olarak adlandırılan dilin tarihî köküdür. Oğuz lehçesini
esas alarak Anadolu’da gelişen Türk yazı dilini birtakım tarihî dönemlere ayırmak gerekmektedir. Bunlar;
On beşinci yüzyıl sonlarına kadar Eski Oğuz Türkçesi,
20.yüzyıl başlarına kadar Osmanlı Türkçesi ve bu tarihten sonrası da Çağdaş Türkiye Türkçesi olarak adlandırılabilir. Eski Oğuz Türkçesinin ilk zamanlarında
yazılan eserlerin son derece yalın bir dile sahip oldukları, yabancı kelimelere çok rağbet edilmediği ayrıca
yabancı dillerden pek çok eserin de Türkçeye çevrildiği dikkat çeker. 16. yüzyılda Osmanlı Türkçesi olarak
adlandırılan dönem başlar. Osmanlı Türkçesi döneminde yazı dilinin yalınlığı büyük ölçüde kayboldu ve
özellikle edebî dilde Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalar arttı. 1911’de Ömer Seyfettin ve Ali Canip’in
başlattığı “Yeni Lisan” hareketi Osmanlı Türkçesinin
sonunu getirdi. Ömer Seyfettin, Genç Kalemler dergisinde yazdığı yazılarda İstanbul halkının konuşma
diline dayanan yalın bir dil teklif eder. İşte bu yalın
Türkçeyle oluşturulan yazı dili Türkiye Türkçesinin
temelini oluşturur.
1
2
4
3
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 57
Cumhuriyet döneminde Türkçe ile ilgili yapılan
çalışmaları değerlendirebilmek
Cumhuriyet’in ilan edilmesinin hemen ardından
1924 yılında Türkiyat Enstitüsünü kurduran Atatürk,
1926 yılında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de toplanan Birinci Türkoloji Kurultayına ilgisiz kalmamış
ve Fuat Köprülü, Hüseyinzade Ali Bey ile o sıralar
Türkiye’de çalışmakta olan Macar bilgin Mesaroş
Yula’yı Türkiye’yi temsil etmek üzere göndermiştir.
Bu toplantıda alınan Latin asıllı alfabe kabul edilmesi
tavsiyesine uyulmuş ve 1 Kasım 1928’de Türkiye bu
alfabeyi benimsemiştir. Yine Atatürk’ün talimatıyla
12 Temmuz 1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Türk
Dil Kurumu) kurulmuş ve çalışmalara başlamıştır. Bu
kurumun ilk faaliyeti olarak 26 Eylül 1932’de Dolmabahçe Sarayı’nda büyük bir dil kurultayı toplanmış
ve dille ilgili politikalar bu kurultayda belirlenmiştir.
Türk Dili Tetkik Cemiyeti 17 Ekim 1932’de yayımladığı bildiriyle “1. Türk dilini millî kültürümüzün eksiksiz bir ifade vasıtası hâline getirmek, Türkçeyi muasır medeniyetin önümüze koyduğu bütün ihtiyaçları
karşılayacak bir mükemmeliyete erdirmek; 2. Bunun
için bugün yazı dilinde Türkçeye yabancı kalmış unsurları atmak, halkçı bir idarenin istediği şekilde halk
ve münevverler arasında birbirinden mahiyetçe ayrı
iki dil varlığını ortadan kaldırmak, temel unsurları
öztürkçe olan bir dil meydana getirmek.” amaçlarını
ortaya koymuştur.
5
58 Türk Dili-I
Kendimizi Sınayalım
1. Bugünkü bilgilerimize göre Türkler tarafından yazılan
ilk Türkçe belge aşağıdakilerden hangisidir?
a. Kültigin yazıtı
b. Bilge Kagan yazıtı
c. Çoyr yazıtı
d. Tonyukuk yazıtı
e. Şine-us yazıtı
2. Muhakemetü’l-Lügateyn’in yazarı aşağıdakilerden hangisidir?
a. Kaşgarlı Mahmut
b. Ali Şir Nevâyî
c. Edip Ahmet Yükneki
d. Sekkâkî
e. Lütfî
3. Yazmış olduğu hatıratıyla, Türk nesrinin önemli örneklerinden birini bırakmış olan kişi kimdir?
a. Hüseyin Baykara
b. Ali Şir Nevayi
c. Sekkâkî
d. Babür
e. Lütfî
4. Kiril alfabesini kullanan ilk Türk soylu halk aşağıdakilerden hangisidir?
a. Çuvaşlar
b. Altaylar
c. Şorlar
d. Teleütler
e. Yakutlar
5. Latin alfabesine resmen geçiş tarihi aşağıdakilerden hangisidir?
a. 01 Ekim 1927
b. 01 Kasım 1927
c. 01 Aralık 1928
d. 01 Ocak 1928
e. 01 Kasım 1928
6. Batı Türkçesinin ilk dönemi aşağıdakilerden hangisiyle
adlandırılmıştır?
a. Osmanlı Türkçesi
b. Eski Oğuz Türkçesi
c. Karahanlı Türkçesi
d. Harezm Türkçesi
e. Kıpçak Türkçesi
7. Kamus-ı Türkî’nin yazarı kimdir?
a. Ali Şir Nevayi
b. Hoca Mesut
c. Bergamalı Kadri
d. Şemsettin Sami
e. Devletoğlu Yusuf
8. Aşağıdakilerden hangisi Yeni Lisan Hareketinin temel
prensiplerinden biri değildir?
a. Öteki Türk lehçelerinden kelime almak.
b. Yazı dilini konuşma diline yaklaştırmak.
c. Dilimizdeki Arapça ve Farsça gramer kurallarını kullanmamak.
d. Tamlamaları, Türkçe kurallara göre yapmak.
e. Yabancı kelimeleri Türkçedeki söylenişiyle yazmak.
9. Aşağıdakilerden hangisi Dil Encümeni adındaki komisyonun 20 alfabeyi inceleyerek belirlediği esaslardan biri değildir?
a. Çi har er bulunmayacak.
b. Millî bir Türk alfabesi olacak.
c. Her ünlü için ayrı harf belirlenecek.
d. Seslerin uluslararası değerleri değişmeyecek.
e. İşaretli har ere mümkün olduğunca az yer verilecek.
10. Birinci Türkoloji Kongresi hangi şehirde toplanmıştır?
a. Selanik
b. İstanbul
c. Taşkent
d. Kazan
e. Bakü
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 59
Türk Dünyası için Ortak Bir Dil Mümkün mü?
Türk dilli halkların yaşadığı coğrafya 90’lı yılların başından
itibaren güçlü bir iletişim içine girme imkanı buldu. Yaklaşık
yetmiş yıl öncesinde yok edilmiş olan fikri, edebî, siyasî ve
ticarî ilişkiler bu defa yeni imkanlarla da donanmış olarak ve
kayıtlı tarihimizde hiç görmediğimiz bir akışkanlıkta yeniden
kuruldu. Yüzlerce öğrencinin karşılıklı yer değiştirmesi, onlarca edebiyatçı ve yazarın Türk dilinin konuşulduğu ülkelere
seyahat etme imkanı bulması, daha önce pek de var olmayan
ticari ve iktisadî ilişkilerin kurulması, kimi ortak kurumların
oluşturulmaya başlanması son on beş yılın mümkün kıldığı iletişim biçimlerindendir. Daha önce yalnızca bir kısım
milliyetçi aydınların ilgilenip bilgilendiği, İslamcı aydınların
görmezden bilmezden geldiği, solcu aydınların unutup yok
saydığı bu dünya, “etrafı düşmanlarla çevrili olan” bizim için
belki yeni dostlar anlamına geliyordu.
Bu ilişki yoğunluğu elbette bir “dil” sorunu da doğurdu.
Kardeşlerimizin pek çoğuyla “yüz yüze” anlaşamıyorduk.
Onların çoğu kendi aralarında da Rusça ile iletişim kurmakta, Tatar Özbek’i, Özbek Çuvaş’ı, Türk Kırgız’ı öz dillerinde
anlayamamakta idi. Bir araya gelindiğinde ortaya çıkan durum şu idi: Esas olarak Rus hakimiyetine karşı mücadelesiz
bağımsızlık kazanmış olan bu toplumlar birbirleriyle Rusça
sayesinde iletişim kurabiliyorlardı!
“Biz bir milletiz; kökümüz, kültürümüz aynı; tarihimiz ortak,
dilimiz ortak” söylemlerine karşı bu durum, ortada önemli
bir sorun olduğunu gösteriyor. Dillerimiz gerçekten ortak
mı? Dillerimiz ortak bir köke sahipse de, yüz yüze iletişim
kurmamıza yaramadığına göre, köken birliğinin önemi ne?
Gerçekten bir gün Türk dili üzerinden birbirimizi anlamamız
mümkün olabilir mi?
Bir dilbilimci için bugün Türk halklarının konuştuğu ve yazdığı dillerin ortak kökünü ve bu köklerin yakınlığını görmek
hiç de zor değildir; bunu göremeyen dilbilimci de yoktur.
Ancak dil, güneşte kalmış kilden bir tabak gibi çatlayan, parçalanan, ufalanan bir yapıya sahiptir. Bütün diller zaman ve
coğrafya düzleminde, değişimi sağlayan kimi güçlerin etkisiyle parçalanma sürecindedirler. Bugün ortak dili konuşan
bir köy ahalisinin yarısını alıp başka bir yere götürseniz ve
yüz yıl sonra dillerinden örnek alsanız bunların hayli farklılaşmış olduğunu görürsünüz; bu farklı biçimlere ağız denilir. Diller doğal gelişme süreçleri içinde böyle ufalanırken,
yani ağızlara ayrılırken bir başka güç de ufalanmayı önleyici,
geciktirici bir etkiye sahiptir dil üzerinde. Bu, standartlaşma ihtiyacıdır. Ortak coğrafyada yaşayan insanlar ortak bir
iletişim sistemine ihtiyaç duyarlar ve ağızlardan biri ortak
iletişim sistemi haline gelir. Bu ortak ağız daha çok işlenir,
kullanılır. Hele o toplum bir yazılı kültür toplumu ise böyle
bir ortak ağız oluşumu daha kaçınılmaz bir ihtiyaçtır. (...)
Türk dilli halkların arasında son bin yıl içinde birden fazla
standart edebî dil gelişmiştir; ancak bu diller hiçbir zaman
anlaşmayı engelleyecek kadar farklı olmamıştır. XIX. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Türk dünyasında iletişimi mümkün kılan, ancak kimi ses bilgisi ve söz varlığı farklarıyla
birbirinden ayrılan iki edebî dilden bahsetmek mümkündür:
Doğu (Çağatay) Türkçesi, Batı (Osmanlı) Türkçesi. Her iki
yazı dili de aslında Türkî /Türkçe olarak adlandırılır, ancak
söz konusu dil farklarına işaret etmek istenirse Çağatay veya
Osmanlı yahut Doğu ve Batı Türkçesi gibi isimlendirmeler
kullanılırdı. Ana dili Türkçe olan bir aydın bu edebî dillerin
ikisini de anlar, bu dillerin herhangi birinde edebî ürün verebilirdi. (...)
XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren iletişimin daha kitlesel bir hâl alması veya kitlesel iletişimin yaygınlaşması,
okullaşmanın artması gibi durumlar; merkezdeki kültürel
ortamın varlığını sağlayan dinamiklerin gücünü yitirmesi ve
Batılı etkilerin artması, sömürgeci güçlerin bilinçli olarak ortak edebî dil yerine mahalli ağızlara dayanan yeni edebî diller oluşturma çabası sonucunda öncelikle Azerice ve Tatarca
yeni edebî diller olarak ortaya çıktılar. XX. yüzyılın ikinci
çeyreğinden itibaren de Türk dünyası hem siyasî işbirliği imkanını kaybetti, hem de her alt kimliğin üst kimlik seviyesine
yükseltilip bunların konuşma dillerinin edebî diller haline
getirilmesi, hatta çoğu birbirine benzemeyen alfabeler bahşedilmesiyle dil iletişimi büyük ölçüde koptu. Bugün otuza
yakın Türk kökenli edebî dilden söz edilmesi kısaca böyle bir
geçmişe sahip. Siyasî kimliklerimiz gibi, dillerimiz de kurmaca, sanal...
Türk dili tarihini bilmeyen bir Türk aydını bir Kırgız aydınını, Özbek aydınını anlamakta zorluk çekiyor. Kazaklar
da Azerileri veya Türkiye Türklerini anlayamıyorlar. Bir
Türkmen’in de Tuvalı, Hakaslı, Altaylı aydının yazdıklarını
anlaması pek zor...Ümitsiz bir durum âdeta. Ne var ki, başka
bir yaklaşımla daha ümitli olabilir, bu geniş, uzak ve iletişimsiz coğrafyadaki insanların birbirleriyle tek dille (o dilin de
hangisi olacağı belli değil) hemencecik iletişim kurmalarındaki zorluğu kabul edip hedefi küçük parçalara bölebiliriz.
Bir Başkurt’la Tatar arasında, bir Kırgızla Kazak arasında, bir
Özbek’le Uygur arasında, bir Türkiye Türküyle Azeri arasında iletişim sorunu en az düzeydedir. Bu halklar, birbirlerini
tercümansız anlarlar, kısa süre içinde birbirlerinin dillerinde
iletişim kurabilirler. (...)
Kaynak: Hayati Develi (2006). Dil Doktoru: Dile ve Türkçeye
Dair Yazılar, Bayrak Mat. Ltd. Şti., Ankara.
Yaşamın İçinden
60 Türk Dili-I
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Yaşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. b Yanıtınız yanlış ise “Doğu (Çağatay) Türkçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. d Yanıtınız yanlış ise “Doğu (Çağatay) Türkçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Kiril Alfabesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Latin Alfabesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Batı (Eski Oğuz) Türkçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. d Yanıtınız yanlış ise “Türk Dili Çalışmaları ve Yazı
Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Türk Dili Çalışmaları ve Yazı
Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Yazı Devrimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Atatürk ve Türk Dili” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 1
Sümerler şu anki bilgilerimize göre yazıyı ilk kullanan toplumdur. Doğal olarak yazılı ilk metinlerde onlardan kalmadır. Osman Nedim Tuna, Sümerlerden kalan metinler üzerine yaptığı çalışma sonucunda 168 sözün Türkçe ile Sümerce
arasında ortak olduğunu bilimsel olarak göstermiştir. Sözlerin ortaklığı Türkçenin yaşını belgelerle MÖ 4000’li yıllara
götürmektedir.
Sıra Sizde 2
Ali Şir Nevayi tarafından yazılan Muhakemetü’l-Lügateyn’de
Farsça ile Türkçe karşılaştırılmış, Türkçenin daha üstün bir
dil olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Sıra Sizde 3
Köktürk yazısının kökeni konusunda bugüne kadar pek çok
kuram ortaya atılmış, ancak bu kuramların hiç biri de bugün
için herkesçe kabul görecek bir durumda değildir. Konuyla
ilgili uzmanlar tarafından bu yazının kökeniyle ilgili olarak
“1. İskandinavyalıların ve Germenlerin kullandığı Runik yazıdan doğmuştur. 2. Grek yazısıyla ilişkilidir. 3. Küçük Asya’daki Yunan yazı sistemiyle ilişkisi vardır. 4. Sami yazısının
etkileri görülmektedir. 5. Arami ya da onunla aynı kaynaktan
çıkmış olan Pehlevi veya Sogut alfabesine dayanır. 6. İskandinav Run sistemiyle Arami sisteminin karışımıdır. 7. Arami
yazısı ve Türk damgalarının karışımından çıkmıştır. 8. Türk
damgalarından çıkmıştır. 9. Sogut ve Pehlevi yazısı etkileriyle
beraber Türk damgalarından kaynaklanmıştır.” gibi görüşler
ileri sürülmüştür
Sıra Sizde 4
XIX. yüzyıldan başlayarak bu alfabenin Türkçenin yazımında yetersiz olduğu yazılmaya başlanmış, özellikle ünlüleri
göstermekte kullanılan harf ve işaretlerin eksikliği en çok
eleştirilen yön olmuştur.
Sıra Sizde 5
Bugün Rusya federasyonu içerisinde yaşayan bütün Türk
halklarıyla Kazakistan ve Kırgızistan Kiril alfabesini kullanmaya devam etmektedirler.
2. Ünite - Türk Dilininin Gelişimi ve Tarihsel Dönemleri 61
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Aksan, D.(2004). “Lengüistik Verilere Göre Türk Yazı Dilinin
Yaşı Konusunda Değerlendirmeler”, Dilbilim ve Türkçe
Yazıları, Multılıngual Yayınları, İstanbul.
Alyılmaz, C. (2007). (Kök)Türk Hari Yazıtların İzinde, Karam Yayıncılık, Ankara.
Eker, S. (2002). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2007). “Batı Türkçesinin Doğuşu”, Makaleler, Akçağ Yayınları, Ankara.
Ercilasun, A. B. (2007). “Osmanlı Türkçesi”, Makaleler, Akçağ
Yayınları, Ankara.
Ercilasun, A. B. (2011). Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları,
Ankara.
Gülensoy, T. (2010). Türkçe El Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara.
Karatay, O. (2011). Türklerin Kökeni, Kripto Kitaplar Ankara.
Kramer, S. N. (2002). Tarih Sümer’de Başlar, Kabalcı Yayınevi,
İstanbul.
Özkan, M. (1995). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitapevi, İstanbul.
Sümer, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
Tekin, T. (1997). Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, Simurg
Yayıncılık, Ankara.
Tuna, O. N. (1990). Sümer ve Türk Dillerinin Târihî ilgisi ile
Türk Dili’nin Yaşı Meselesi, TDK Yayınları, Ankara.
User, H. Ş. (2006). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yayınları, Ankara.
3
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Ses bilgisi ile ilgili temel kavramları açıklayabilecek,
Türkçenin ünlü ve ünsüzlerinin özelliklerini betimleyebilecek,
Türkçenin ses özelliklerini açıklayabilecek,
Türkçedeki ses olaylarını ayırt edebilecek,
Parçalar üstü ses birimlerini genel olarak değerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
İçindekiler
Türk Dili-I Ses Bilgisi
• GİRİŞ
• SES BİLGİSİ İLE İLGİLİTEMEL KAVRAMLAR
• TÜRKÇEDEKİ SESLER
• TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
• SES OLAYLARI
• PARÇALAR ÜSTÜ SES BİRİMLERİ
• Ses
• Ses Bilgisi
• Ünlüler
• Ünsüzler
• Sesin Özellikleri
• Ses Olayları
• Parçalar Üstü Ses Birimleri
TÜRK DİLİ-I
GİRİŞ
Konuşma seslerini özellikleri, türleri, sözcüklerdeki sıralanışları, görevleri ve uğradıkları
değişmeler açısından araştıran, sınıandıran ve herhangi bir kurama dayalı olmayan, genellikle fiziksel yönleri ağır basan dil bilgisi dalına ses bilgisi denir. Ses bilgisinin târihi,
Eski Hint geleneğinde, Sanskritçe yazılan kutsal kitaplar Vedaların nasıl okunması gerektiğini ortaya koyan bilginlerin 2300 yıl önceki çalışmalarına değin uzanır (Eker, 2011).
Ses bilimi ses bilgisinden farklı olarak bir dilin ses dizgesinin bütününün adıdır. Ses
biliminin çalışma alanı çeşitli dillerdeki seslerin nasıl meydana getirildiğini, ne gibi nitelikler taşıdığını, dinleyenin bu sesleri alışını değerlendirmektir. Ses bilgisi içinde yer alan
parçalar üstü ses bilgisi ise dilin vurgu ve tonlama dizgelerini ele alır. Ses bilgisinin de ses
bilimin de parçalar üstü ses bilgisinin de konusu konuşma sesidir. Bu ünitede de Türkçedeki sesler ve yazıdaki karşılığı olan harer, çeşitli yönleri ile ele alınmaktadır.
SES BİLGİSİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Konuşma Sesi
Ses, doğal veya doğal olmayan bir varlık tarafından yani anatomik, mekanik vb. yollarla
ortaya çıkan fiziksel enerjinin havada oluşturduğu titreşimlerin kulak kepçesi tarafından
toplanması, dış kulaktan iç kulağa, oradan karmaşık süreçlerle beyne iletilmesi ve beyinde
yorumlanmasıyla ortaya çıkan fiziksel dalgalardır. Konuşmaya yarayan seslere konuşma
sesleri adını veriyoruz. Konuşma seslerinin üretimini ve algılanmasını şu üç aşamada değerlendirebiliriz:
• Söyleyiş ses bilgisi: Konuşurlar sesleri nasıl üretir?
• Akustik ses bilgisi: Sesler havada nasıl yol alır?
• İşitsel ses bilgisi: Dinleyenler sesleri nasıl algılar?
Doğadaki sınırsız ses çeşitliliğine karşılık insanın çıkarabileceği sesler sınırlı sayıdadır. Toplamı yüzü aşmayan konuşma seslerinin büyük bir bölümü dünya dillerinde ortaktır.
Konuşma sesleri, ses yolu adı verilen akciğerlerden başlayıp burunda ve dudaklarda
sona eren bir düzenek tarafından üretilir. Ses sisteminin en önemli görevleri konuşma
seslerinin oluşmasını sağlamak; ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere imkân sağlamaktır.
Ses Bilgisi
Ses bilgisi, fonetik olarak da
adlandırılır.
Ses; üretim, iletim, algılama ve
değerlendirmeden ibaret dört ana
aşamalı bir sürecin ürünüdür.
64 Türk Dili-I
Ses yolunun başlangıcında akciğerler vardır. Akciğerlerden diyaframın ve göğüs kaslarının itmesiyle pompalanan hava, ses yolunda ilk durak olan ses tellerine gelir.
Ses telleri hava akımının geçişine hava akımını titreştirerek müdahale ederse üretilecek ses
ünlü veya ötümlü ünsüzdür. Eğer ses telleri hava akımının geçişine müdahalede bulunmazsa, yani titreşmezse bu kez ötümsüz ünsüzlerin oluşumunun ilk aşaması tamamlanmış olur.
Ses tellerinde ham ses hâline gelen hava akımının ikinci durağı gırtlaktır. Gırtlağı geçen ham ses, küçük dil tarafından ağız boşluğuna veya geniz boşluğuna veya her ikisine
birden gönderilir.
Okul gramerlerinde ünsüzler için kullanılan ‘sert’ veya ‘yumuşak’ sıfatları aslında
akciğerden gelen hava akımının şiddetinin ses tellerine çarpmadan korunması ya da
çarparak azalmasını ifade eder. Hava akımının ses tellerine çarparak boğumlanması
durumunda ötümlü (yumuşak ünsüzler) veya ses tellerinde herhangi bir engelle karşılaşmadan, yani enerjisini yitirmeden boğumlanması durumunda ötümsüz ünsüzler
(sert ünsüzler) oluşacaktır.
İnsanın kafatasında iki büyük boşluk vardır. Bu boşluktan üstte olan burun boşluğu,
altta olan ağız boşluğudur. Küçük dil, kavşakta araçları yönlendiren trafik polisinin yaptığına benzer şekilde, gelen ham sesi çoğunlukla ağız boşluğuna, daha az sıklıkla ise burun
boşluğuna gönderir. Ağız boşluğunda ağız sesleri, geniz boşluğunda geniz sesleri oluşur.
/m/ ve /n/ geniz sesleri, diğer seslerin tamamı ağız sesidir. Örneğin dudak ünsüzleri /b/
sesi ile /m/ sesi arasındaki tek fark, birincinin ağız sesi, ikincinin geniz sesi olmasıdır.
Gırtlaktan ağız boşluğuna gelen hava burada alt çene, üst çene, dil, dişler, ön damak
(yumuşak damak), art damak (sert damak) ve dudaklar aracılığıyla çeşitli seslere dönüşür.
Bu organların tamamının seslerin oluşumunda çıkak (boğumlanma yeri, mahreç) olarak
görevleri vardır. Ses yolunu oluşturan organlar görevlerini yerine getirebilecek biçimde
farklı kas yapılarıyla donatılmışlardır. Tabii bütün bu faaliyetlerin emir ve komuta merkezi
beyindir.
Şekil 3.1
Ses Aygıtı
Kaynak: (Aksan,
2011)
Üst
dudak
Alt
dudak
Dil
Dil
kemiği Kalkan
kıkırdak
Ses yarığı
Ses telleri
Soluk
borusu
Yemek
borusu
Halka
kıkırdak
Gırtlak
kapağı
Yutak
Küçük dil
Yumuşak
damak
Sert
damak
Ağız Boşluğu
Burun
boşluğu/geniz
3. Ünite - Ses Bilgisi 65
Ses bilgisi ile ilgili daha ayrıntılı bilgi edinmek isterseniz Doğan Aksan’ın Her Yönüyle Dil
Ana Çizgileriyle Dilbilim adlı kitabından yararlanabilirsiniz (TDK Yayınları, 2011).
Harf
Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir. Bir dildeki sesleri karşılayan işaretlerin belirli bir
sırada meydana getirdiği harer topluluğuna ise alfabe denir. Sesçil, yani söyleyişle yazılışın mümkün olduğunca birbirine yakın olması ilkesini esas alan Türk alfabesi 29 harf, iki
ayırıcı işaretten oluşur. Bağımsız olarak kullanılan ayırıcı işaretler, halk arasında ‘şapka’
olarak bilinen düzeltme işareti (^) ve kesme işaretidir (’). Ünsüz harer ön sıradan e ünlüsü
ile /be/, /ce/, /he/, /ke/ vb. şeklinde okunur. 29 haren yalnızca yumuşak g (ğ) harfi kelime
başında bulunmaz.
1928 yılında Harf Devrimi ile kabul edilen ve 1929’da resmen uygulanmaya başlayan
yeni Türk alfabesinde, Latin alfabesinin temel hareri alınmış, ayrıca bu temel harerde
bazı değişiklikler gerçekleştirilerek yeni harer yapılmıştır. Çok sayıda farklı haren oluşan karmaşık bir alfabeye yol açmamak amacıyla dilin sesleri ayırıcı işaretlerle gösterilmiştir.
Türk alfabesi, ses-yazı karşılıklığı ilkesini esas alır. Sesler (ünlüler ve ünsüzler), kısaca,
iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı (harer) ise yazım sistemindeki en küçük
birimdir. Türk alfabesinde yer alan harerin her biri genel olarak tek ses değerini gösterir.
Türk alfabesinde düzeltme (^) ve kesme (’) işaretlerinin birden fazla görevi vardır. Düzeltme işareti, âdet örneğinde olduğu gibi, üzerine konulduğu ünlünün uzun okunduğunu
gösterir. Kâr örneğinde ise üzerine konulduğu, ölçünlü söyleyişte kısalan /a/ ünlüsünün
uzun söylenmesi gerektiğini değil, bir önceki ünsüzün ön damaksıl (ince, ön sıradan) söylenmesi gerektiğini ifade eder. Kesme işareti ise bir yandan özel adlara getirilen ekleri
ayırmaya yarayan noktalama işareti olarak yaygın biçimde kullanılırken bir yandan da
cüz’i, Kur’an, kıt’a vb. örneklerde, kullanımı zorunlu olmamakla birlikte, Osmanlı alfabesindeki ayın ve hemze harerini karşılamaktadır. Nadiren de olsa karın, kar’ın, karı’n
vd. eşsesli kelimeleri birbirlerinden ayırmak üzere de kullanılmaktadır. Son dönemlerde
söyleyişte düşen ünsüzlerin yerine kesme işaretinin kullanıldığını görüyoruz: bir yerine
bi’ vb. yazılışlara da rastlanmaktadır. Bu ayırıcı işaretlere iki ayrı işlevin yüklenmesi, geniş
kitleler tarafından içselleştirilememekte, üstelik uzun yıllardır zaman ve enerji kayıplarına
yol açan önemli sorunlar yaratmaktadır.
Dil ile ilgili bilimsel çalışmalarda kullanılmak üzere, 1928’de yasayla kabul edilen ölçünlü Türk alfabesinden ayrı, bu alfabedeki harerin ayırıcı işaretlerle genişletilmiş bir
gayriresmî çeviri yazı alfabesi vardır. Dil çalışmalarında yaygın kullanım alanı bulunan
Türk çeviri yazısının temel hareri şu şekildedir: a, b, c, ç, d, e, ė, f, ġ, g, ğ, h, ḥ, ḫ, i, ı, j, ḳ,
k, l, m, n, ñ, o, ö, p, r, s, ṣ, s, ş, t, ṭ, u, ü, v, v̇, y, z, ż, ẓ, ẕ. Bu alfabede yer alan ayırıcı işaretli
Şekil 3.2
Ses / Harf Ses/Harf
Ünlüler
İkiz
Ünlüler
İkiz
Ünsüzler
Üçüz
Ünsüzler
Ünsüzler
Alfabe adı Yunancada, bu
alfabenin ilk iki harfine verilen
alpha ve beta adlarının
birleşmesinden oluşmuştur.
Türkçede alfabe için alfabenin ilk
üç sesinden oluşan abece terimi
de kullanılmaktadır.
Ayırıcı işaretler: Temel harerin
üstüne, altına veya yanına
konulan yardımcı işaret ya da
simge. Kesme (’), düzeltme (ˆ),
uzatma (ˉ) vd. işaretlerdir.
Seslerin gerçek değerini
göstermek üzere kullanılan, özel
işaretler taşıyan alfabeye çeviri
yazı (transkripsiyon) alfabesi
denir.
66 Türk Dili-I
harer genellikle Osmanlı alfabesindeki Arapça sesleri ve bazı yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerdeki diğer özel sesleri karşılamaktadır.
TÜRKÇEDEKİ SESLER
Konuşma seslerini çok genel olarak ünlüler ve ünsüzler olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Seslerin ünlü ve ünsüz biçimde ayrılması Eski Yunan’a, Platon ve Aristotales’e değin uzanır.
Antik Yunan düşünürleri sesleri işitilebilen/ses veren ve işitilemeyen/ses vermeyen yani
ünlüler ve ünsüzler olarak ikiye ayırmışlardır (Eker, 2011). Aşağıda Türkçedeki sesler ünlüler ve ünsüzler olarak ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır.
Ünlüler
Oluşumları sırasında belirli bir engele takılmadan, zorluğa uğramadan çıkan seslere ünlü
adı verilir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
Dünya dillerindeki toplam farklı ünlü sayısı 200 civarındadır (Ladefoged, 2001) . Ünlü
ve ünsüz sayısı ile ilgili olarak çok sayıda dil üzerine yapılan bir çalışmada ünlü sayılarının
dillere göre 3 ile 46 arasında değiştiği, yani 8,7’lik bir ortalamanın bulunduğu anlaşılmıştır. Bu durumda araştırmaya konu olan dillerin % 62,1’inin 5-9 arasında ünlüye sahip
olduğu ortaya çıkmaktadır. Türkçenin de bu dağılımda ünlü sayısı bakımından normal sınırlar içinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Dünya dillerinin önemli bir bölümü /a, e, i, o, u/
seslerinden oluşan 5’li ünlü setine sahiptir (Arano, Rees Miller 2003). Ancak, bu seslerin
tümünün niteliklerinin ve niceliklerinin bire bir aynı olduğu söylenemez.
Konuşma seslerinin iki ana türünden biri kabul edilen, tek başlarına bağımsız sözlüksel ve
anlamsal birim olabilen, hecenin çekirdeğini teşkil eden ünlülerin üretimleri esnasında ses
yolunda ünsüzlerin aksine, herhangi bir engelle karşılaşmadığı MRI fotoğraarında açıkça
görülmektedir.
Ünlülerin Sınıandırılması
Ünlüler oluştukları yere, dilin veya çenenin yüksekliğine, dudakların durumuna göre biçimlenir. Ünlüler; akciğerden gelen havanın ses tellerini titreştirmesiyle ilk özelliklerini
kazandıktan sonra herhangi bir engelle karşılaşmadan ağız boşluğuna gelir ve burada
hiçbir nokta ile temas etmeden dilin, alt ve üst çenenin yüksekliğine; dudakların düz ya
da yuvarlaklığına göre oluşur. Ünlülerin sınıandırılmasında esas olan boğumlanmayla
ilgili belli başlı ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik, Düzlük/Yuvarlaklık,
Uzunluk/Kısalık.
• Artlık/Önlük: Ağız boşluğunun ön ve art bölümleriyle ilgili karşıtlık; /a/-/e/, /ı/-
/i/, /o/-/ö/, /u/-/ü/ ayrımlarını belirler. Dilin ön tarafının tümsekleşmesiyle ağzın
arka bölgesinde art ünlüler /a, ı, o, u/, dilin arka tarafının tümsekleşmesiyle ağız
boşluğunun ön tarafında ön ünlüler /e, i, ö, ü/ oluşur.
• Düzlük/Yuvarlaklık: Dudakların düzleştiği ya da yuvarlaklaştığı düz/yuvarlak
karşıtlığı a/-/o/, /ı/-/u/, /e/-/ö/, /i/-/ü/ ayırımlarını belirler. Dudakların yuvarlaklaşması durumunda yuvarlak ünlüler /o, u, ö, ü/, düzleşmesi durumunda ise düz
ünlüler /a, e, ı, i/ oluşur.
• Darlık/Genişlik: Alt çenenin üst çeneye yaklaştığı veya üst çeneden uzaklaşmasına bağlı dar/geniş karşıtlığı ise a/-/ı/, /e/-/i/, /ö/-/ü/, /o/-/u/ ayırımlarını belirler.
Alt çene ve üst çenenin birbirinden uzaklaşmasıyla, ağız boşluğu genişler, dolayısıyla geniş ünlüler /a, e, o, ö/; alt çene ile üst çenenin birbirine yaklaşmasıyla ağız
boşluğu daralır ve dar ünlüler /ı, i, u, ü/ oluşur.
Alan yazında ünlü için sesli ya
da vokal terimleri de kullanılır.
Ünlü terimi, ses anlamına gelen
ve bazı ağızlarda hâlâ söylenen
ün sözcüğü ile addan ad yapım
eki olan -lü ekinin birlesmesiyle
ortaya çıkmıştır.
3. Ünite - Ses Bilgisi 67
En temel ünlü ses olarak /a/ kabul edilir. Türkçe için en zayıf ünlü ise /ı/dır.
Tarihî bakımdan, Türkçenin ünlü dökümü ile ilgili Türkçe kökenli sözlerde simetrik
8 temel kısa ünlü varlığı kabul edilir. Türkçenin simetrik ünlü yapısını bozan kapalı ė,
Türk dil biliminin önemli sorunlarından biridir. Örneğin Anadolu ağızlarında ēl “yabancı” (krş. il “vilayet”; el ise “vücudun bir organı”) anlamındadır.
Öte yandan Türkçenin ölçünlü yazım sistemine göre 8 ünlüye sahip olduğu kabul edilmekle birlikte, bu sayı, ses bilimsel bakımdan başka dillerden kopyalanan uzun ünlüler ve
yine kopya ön a ünlüsü ile birlikte en az 12’ye çıkmaktadır. Ünlülerle ilgili yukarıda ifade
edilenler Tablo 3. 1’de şu şekilde gösterilebilir:
Düz Yuvarlak
Geniş Dar Geniş Dar
Art a/ā ı/ī o/ō u/ū
Ön e/ē ī/į ö/ȫ ü/ǖ
ė/ė̄
ı/ī : art, düz, dar
o/ō : art, yuvarlak, geniş
u/ū : art, yuvarlak, dar
e/ē : ön, düz, geniş
ī/į : ön, düz, dar
ö/ȫ : ön, yuvarlak, geniş
ü/ǖ : ön, yuvarlak, dar
ė/ė̄ : ön, düz, orta
Dillerde genel olarak ön-art karşıtlığından çok, açık-kapalı karşıtlığı yaygındır. Uzunluk
ise nitelik değil, süre, yani nicelik özelliğidir. Ünlülerin söyleniş sürelerinin normal ünlünün
iki katı olması durumunda uzun ünlüler meydana gelir. Ünlülerin daha uzun söylenmesine
ise uzatma denir.
Diller birbirlerinden sözcük kopyaladıkları gibi, sözcüklerle birlikte bazen kendi özgün ses birim dökümlerinde bulunmayan sesleri de kopyalayabilirler. Türkçedeki uzun
ünlülü sözcükler başta Arapça ve Farsça olmak üzere Fransızca, İngilizce vd. dillerden
kopyalanmıştır. Bilimsel yazında ön a olarak bilinen ünlü de Arapça kökenli sözcüklerde
yer alır.
Türkçe kökenli sözlerde birincil uzun ünlü yoktur. Arapça, Farsçada uzun olan, ancak
Türkçeye kopyalanırken kısalan bazı uzun ünlüler (Ar. ḥayāt >) hayat; ancak ha-yā-tım
vb. eklenmelerde, açık hece durumunda eski uzun şekillerine döner. Arapçadan kopyalanan bazı sözlerde ise (Ar. meʾmūr >) mēmur, (Ar. maʿlūm >) mālum vb. örneklerde
olduğu gibi Türkçede bulunmayan hemze ve ayın ünsüzlerinin düşmesiyle oluşan ikincil
uzunluklar vardır.
Türkçedeki yabancı kökenli sözcüklerde ünlü uzunluklarının farklılığı anlamca da farklılık
yaratabilir. Örneğin adet “sayı” anlamında iken âdet “gelenek” anlamındadır.
Tablo 3.1
Ünlüler
Uzun ünlüler kendisinden sonra
iki nokta işareti getirilerek ta:rih,
üstlerine kısa bir çizgi konularak
ḥayāt, ya da düzeltme işaretiyle,
gösterilebilir.
68 Türk Dili-I
Türkçede ünlüler komşuluklarındaki ünlü ve ünsüzlerin etkisi vb. nedenlerle kalınlaşabilir, incelebilir, daralabilir, düzleşebilir, yuvarlaklaşabilir, genişleyebilir veya kısalabilir,
uzayabilir. Ancak bu süreçler normal koşullarda daima hep sistemli biçimde gerçekleşir.
Örneğin düz, geniş, art a ünlüsü yuvarlaklaşırsa o; daralırsa ı; incelirse e olur. Bunların
dışında doğrudan bir başka ünlüye dönüşemez. Konuyla ilgili bir örnek daha verelim: Yuvarlak, dar, ön ü ünlüsü düzleşirse i; genişlerse e; kalınlaşırsa u ünlüsüne gelişir. Ağızlarda,
yörelere göre değişen çok sayıda ünlü vardır.
Ünsüzler
Ünsüzler, oluşumları sırasında bir engele takılarak sedalarını sürtünme ya da çarpmadan
alan seslerdir. Dünya dilleri arasındaki ünsüz sayısının 600’den fazla olduğu ortaya konmuştur. Dünya dillerinin ünsüz dökümleri 6 ile 122 arasında değişmektedir. Ortalama ünsüz sayısı 22 ± 3’tür. Türkçe ünsüz sayısı bakımından dünya ortalamasında yer almaktadır.
Ölçünlü Türkçenin harf olarak gösterilen ünsüzlerinin sayısı 21’dir. Ancak ölçünlü konuşma dilindeki ünsüz seslerin sayısı daha fazladır: b, c, ç, d, f, ġ, g, ğ, h, j, ḳ, k, ł, l, m, n,
ñ, p, r, s, ş, t, v, v̇ , y, z. Alfabede harf olarak yer alan j bir iki yansıma ve ödünçlemede, ñ ise
kimi ünsüzlerin komşuluğunda /n/nin bir alt ses birimi olarak bulunur.
Ünsüzlerin Sınıandırılması
Türkçenin ünsüzleri genel olarak; oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre, ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına göre, sürekli/süreksiz olmalarına göre, ağız/
geniz ünsüzü olmalarına göre dört grupta sınıandırılır.
Ünsüzler oluşumları esnasında bir engelle karşılaşan sesler oldukları için yukarıdaki sınıflandırma bir bakıma engelin türünü göstermektedir.
Oluşum yerlerine göre ünsüzler: Oluşum noktası, ünsüzün boğumlandığı, hava akımının engele takıldığı yerdir.
• Alt ve üst dudakların birbirine temas ettiği noktada çi dudak ünsüzleri /b, p, m/
ünsüzleri oluşur.
• Üst dişler ile alt dudağın birbirine temas ettiği noktada ise diş-dudak ünsüzleri /f,
v/ oluşur.
• Üst ön dişlerin arkasında diş ünsüzleri /d, n, s, t, z/ ünsüzleri oluşur.
• Üst ön dişlerin hemen üstünde diş eti ile ön damağın birleştiği yerde /c, ç, j, ş/ ünsüzleri oluşur.
• Ön damak ünsüzleri /g, k, l, r/ ön damakta, arka damak ünsüzleri /ġ, ḳ, ł, ğ/ ise art
damakta oluşur.
• Gırtlakta oluşan tek ünsüz, /h/dir.
Titreşimli/titreşimsiz olmalarına göre ünsüzler: Ciğerden gelen hava akımının ses
tellerine çarpması durumunda, titreşerek şiddetini kısmen yitirir. Bu tür sesler titreşimli
ünsüzlerdir. Ciğerden gelen hava akımının ses tellerini titreştirmemesi durumunda da titreşimsiz ünsüzler oluşur:
• /b, c, d, ġ, g, ğ, j, ł, l, m, n, ñ, r, v, y, z/ ünsüzleri titreşimlidir.
• /ç, f, h, ḳ, k, p, s, ş, t/ ünsüzleri titreşimsizdir.
Buna göre b-p, c-ç, d-t, ġ-ḳ, g-k, j-ş, v-f, z-s ünsüzlerini birbirinden ayıran özellik, ilk ünsüzlerin titreşimli, ikincilerin titreşimsiz olmasıdır.
Ünsüzlerin titreşimli olup olmadıgını anlamak için ellerinizle kulaklarınızı tıkayarak sesleri
söyleyin. Titreşimli ünsüzlerde, ses içeriden rahatça duyulurken titreşimsizlerde duyulmaz.
Alfabe Kanunu’na göre ünsüzler
kendilerinden sonra gelen bir
/e/ ünlüsü ile seslendirilirler.
Çünkü ünsüzler tek başlarına hece
oluşturamazlar.
Titreşimli /titreşimsiz terimleri
yerine ötümlü/ötümsüz ya
da tonlu/tonsuz terimleri de
kullanılmaktadır.
3. Ünite - Ses Bilgisi 69
Sürekli/süreksiz olmalarına göre ünsüzler: Ünsüzler çıkaklarında oluşurken hava
akımı kesintili biçimde veya sızarak çıkar. Örneğin /t/ sesinin oluşumunda hava akımı kesintilidir ancak küçük bir patlama işitilir; /s/ sesi oluşurken ise hava akımı kesintili değil,
sızma şeklinde süreklidir. Bu nedenle hava akımının kesintili olduğu ünsüzlere süreksiz
ünsüzler, hava akımının sızdığı ünsüzlere ise sürekli ünsüzler adı verilir. Buna göre;
• /b, c, ç, d, ġ, g, ḳ, k, p, t/ ünsüzleri süreksizdir.
• /f, ğ, h, j, ł, l, m, n, r, s, ş, v, y, z/ ünsüzleri süreklidir.
Ağız/geniz ünsüzü olmalarına göre ünsüzler: Akciğerden pompalanan ve ses yolunda ham ses hâline gelen hava akımı ağız boşluğuna yönlendirilirse ağız ünsüzleri, burun
boşluğuna yönlendirilirse geniz ünsüzleri oluşur. /m, n, ñ / geniz ünsüzleri, diğer bütün
ünsüzler ağız ünsüzleridir. Ünsüzlerle ilgili yukarıda ifade edilenler Tablo 3.2’de gösterilmektedir.
Geniz ünsüzlerinin yanındaki sesler benzeşmeyle genizsilleşebilir. Örneğin, Çankaya
sözcüğündeki ilk ünlü a, yanındaki geniz ünsüzü /n/nin etkisiyle genizsilleşerek /Çãnkaya/
şeklinde söylenir.
Titreşimli Titreşimsiz
Sürekli Süreksiz Sürekli Süreksiz
Akıcı Sızıcı Patlayıcı Sızıcı Patlayıcı
Çift-dudak m, (v̇) - b - p
Diş-dudak - v - f -
Diş n z d s t
Diş-damak - j c ş ç
Ön damak l, r, y ğ2 g - k
Art damak ł ğ1 ġ - ḳ
Gırtlak h
b : ötümlü, çi dudak, süreksiz (patlayıcı), ağız
c : ötümlü, diş eti-damak, süreksiz (patlayıcı), ağız
ç : ötümsüz, diş eti-damak, süreksiz (patlayıcı), ağız
d : ötümlü, diş, süreksiz (patlayıcı), ağız
f : ötümsüz, diş-dudak, sürekli (sızıcı), ağız
ġ : ötümlü, art damak, süreksiz (patlayıcı), ağız (γ)
g : ötümlü, ön damak, süreksiz (patlayıcı), ağız
ğ : ötümlü, art damak, sürekli (sızıcı), ağız, yarı ünlü
h : ötümsüz, gırtlak, sürekli (sızıcı), ağız, yarı ünlü
j : ötümlü, diş eti-damak, sürekli (sızıcı), ağız
ḳ : ötümsüz, art damak, süreksiz (patlayıcı), ağız (q)
k : ötümsüz, ön damak, süreksiz (patlayıcı), ağız
ł : ötümlü, art avurt, sürekli (akıcı), ağız
l : ötümlü, ön avurt, sürekli (akıcı), ağız
m : ötümlü, çi dudak, sürekli (akıcı), geniz
n : ötümlü, diş, sürekli (akıcı), geniz
ñ : ötümlü, art /ön damak, sürekli (akıcı), geniz
p : ötümsüz, çi dudak, süreksiz (patlayıcı), ağız
r : ötümlü, ön damak, sürekli (çarpmalı/titrek), ağız
s : ötümsüz, diş, sürekli (sızıcı), ağız
ş : ötümsüz, diş eti-damak, sürekli (sızıcı), ağız
Tablo 3.2
Ünsüzler
Art avurt l’si (ł), kalın l’dir.
Ortasında çizgi bulunan l harfi,
kal, dal, bal vb. örneklerdeki
gibi art avurt l’sini (kalın l sesi)
gösteririr.
70 Türk Dili-I
t : ötümsüz, diş, süreksiz (patlayıcı), ağız
v : ötümlü, diş-dudak, sürekli (sızıcı), ağız
v̇ : ötümlü, çi dudak, sürekli (sızıcı), ağız, yarı ünlü (w)
y : ötümlü, ön damak, sürekli (akıcı), ağız, yarı ünlü
z : ötümlü, diş, sürekli (sızıcı), ağız
ḫ : ötümsüz, art damak, sürekli (sızıcı), ağız, (ölçünlü dilde yoktur)
Boğumlanmaları sırasında diğer ünsüzlerin aksine, herhangi bir engelle karşılaşmayan ve
herhangi bir noktada temas gerçekleşmeyen ğ, y, v̇ gibi ‘ünsüz’lere ünlülere yakınlığı nedeniyle ünlümsü adı verilir.
‘Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir.’ (Atatürk, 1923) vecizesindeki ünlü ve
ünsüzlerden birbirinden farklı on sesin özelliklerini araştırınız.
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ
Herhangi bir dilde, sözcükleri oluşturan seslerin bir araya gelme koşulları aşağı yukarı
bellidir. Türkçe ses bilgisinin temel ilkelerinden hareketle aşağıda sıralanan ölçütler ve
özellikler çerçevesinde herhangi bir metinde yer alan sözcüklerin büyük bir bölümünün
köken açısından Türkçe olup olmadığını kestirmek mümkündür. Aşağıda sıralanan özellikler Türkiye Türkçesinin genellikle eş zamanlı ses düzenini yansıtmakla birlikte, kimi ses
özellikleri, diğer Türk yazı dili ve lehçeleri için de geçerli olabilir. Türkçenin ses özelliklerini alt başlıklar altında ele alalım.
Türkçenin ses özellikleri konusunda dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta şudur: Rumcadan kopyalanan saka (kuşu), semer, temel; Farsçadan kopyalanan ser ‘baş’, ten; İngilizceden kopyalanan set, ten ‘10’ vb. pek çok sözcük, Türkçenin ses sistemine bütünüyle uyarlanmış ya da rastlantısal biçimde Türkçenin ses sistemine aykırı herhangi bir özellik taşımıyor
olabilir. Ancak böyle olması sözcüğün Türkçe olduğunu göstermez.
Türkçe Kökenli Sözcüklerde Bulunmayan Ünsüzler
Türkçe ünsüzler yönünden kendine özgü özellikleri olan bir dildir. Türkçedeki bazı ünsüzler Türkçe kökenli sözcüklerin hiç bir yerinde, bazıları söz başında ya da sonunda bulunmazlar.
• Türkçe kökenli sözlerde /j/ bulunmaz: Yansımalar dışında içinde j sesi bulunan
bütün sözcükler yabancı kökenlidir. Divanü Lugâti’t-Türk’te, İrani dillerden kopyalanan sözcüklerde görülen j sesi yüzyıllar boyunca Türkçenin ses sistemine yabancı
kalmıştır. Bu ünsüz, Türkçede genellikle Jale, Jülide vb. Farsça veya jandarma, jet,
jön, jurnal, jübile, kolej, viraj gibi Fransızca sözcüklerde görülür.
• Söz başında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, ñ, p, r, ş, v, z/ ünsüzleri bulunmaz: Türkçede istisnai birkaç sözcüğün dışında /c, f, ğ, h, j, l, m, n, ñ, p, r, ş, v, z/ ünsüzleri söz başında
bulunmaz. İstisnai örnekler; uş imdi biçiminden gelişen şimdi, ne soru ilgecinden
türeyen nere, neden, niçin vb. soru sözcükleri, lıkır lıkır, mırıl mırıl, pat, şırıl şırıl,
vız, zangır zangır vb. yansımalardır. Var, var-, ver-, sözcüklerinde söz başında bulunan v- ünsüzü ikincildir ve Eski Türkçe b-’den gelişmiştir. Vur- sözcüğündeki
v- ise ikincildir, sözcük, Eski Türkçe ur- eyleminin önünde v- türemesiyle bu şekli
almıştır. Pınar, pek, pusu sözcükleri Eski Türkçe buñar, berk, busug; hangi, hani
sözcükleri Eski Türkçe kanı ‘nerede?’, Eski Anadolu Türkçesi kangı; şiş, şiş- sözcükleri ise Eski Türkçe sış, sış- biçimlerinden gelişmiştir. Yumuşak g (ğ) ünsüzü
Türkçeye özgü bir ses olmasına karşın asla söz başında bulunamaz.
1
3. Ünite - Ses Bilgisi 71
Yukarıda sıralanan ünsüzlerle başlayan sözcükler, belirtilen özel durumların dışında yabancı kökenlidir. Örneğin cuma, fen, hesap, şükür, vali, ziyaret Arapçadan; can,
jale, peri, renk, şah Farsçadan; halter, jandarma, marj, narkoz, plato, raket, şövalye,
vites Fransızcadan; cıvata, ciro, filika, firma, lastik, pipo, rota, vazo İtalyancadan;
feribot, golf, hentbol, lider, miting, roket, şilt, vinç İngilizceden; cımbız, fire, huni,
lahana, marangoz, poyraz, roka, vatos, zargana, zoka Rumcadan kopyalanmıştır.
• Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan /c, f, ğ, h, v/ ikincil ünsüzlerdir: Eski Türkçe (ET) yazılı belgelerde c, f, ğ, h, v ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzler esas olarak ç,
p, g, k, b ünsüzlerinin ET yupka > yufka, ET açık-> acık-, ET yag > yağ, ET takı >
dâhi, ET eb > ev vb. örneklerde olduğu gibi ötümlüleşmiş veya sızıcılaşmış biçimleridir.
Ölçünlü Türkçede bu tür istisnaların ve oa-, horla-, cayır cayır, vızırda- vb. yansımaların dışında kalan cereyan, felek, coğrafya, her, virüs vb. c, f, h, v ünsüzlerinin yer aldığı
sözcükler yabancı kökenlidir. Yumuşak g (ğ) sesi ikincil olmasına karşın Türkçeye özgü bir
ünsüzdür.
• Sözcük sonunda /b, c, d, ġ, g/ ünsüzleri bulunmaz: Ad ‘isim’, od ‘ateş’; sac ‘plaka
hâlinde metal’, yad ‘yabancı’, yed- ‘yedeğinde götürmek’ vb. birkaç sözcük dışında, söz sonunda bu ünsüzlerin bulunduğu sözcükler yabancı kökenlidir. Özellikle
Arapça ve Farsçadan kopyalanan söz sonunda -b, -c, -d, -g bulunan sözcükler de
Türkçenin bu ses özelliğine uyarak âb, hac, had vb. kimi örnekler dışında -p, -ç,
-t, -k şeklinde ötümsüzleşir: Arapçadan kopyalanan tabip, ilaç, kasıt; Farsçadan
kopyalanan bitap, ümit, renk vb. sözcüklerin sonundaki ünsüzler ikincildir. Aynı
gelişim, Batı dillerinden yapılan kopyalarda metod/metot, etüd/etüt gibi yazımdaki
kararsızlıklar ve kimi istisnalar dışında görülmez: tab (tuşu), lig, psikolog vb.
Ses Uyumları
Türkçe kökenli sözlerde ünlüler arasında, ünsüzler arasında ve ünlülerle ünsüzler arasında olmak üzere üç ana ses uyumu vardır. Özellikle ünlü uyumu Türkçenin tipik özellikleri arasında yer alır. Türkçenin ünlüleriyle ilgili vurgulanması gereken konuların başında
artlık-önlük(kalınlık/incelik) ve dudak uyumu (düzlük- yuvarlaklık uyumu) gelir.
Türkçe kökenli sözlerde artlık-önlük uyumu vardır: Kök hecedeki ünlünün niteliği,
sonraki hecelerdeki ünlünün art ya da ön olmasını belirler. böl-ge-le-ri-miz-den, baş-kanla-rı-mız-dan örneklerinin ilkinde sözcük kökündeki ünlü ön (ö) olduğu için sonraki
hecelerdeki ünlülerin de tamamı öndür. İkinci örnekte ise sözcük kökünde art ünlü (a)
bulunduğu için, köke gelen bütün eklerin ünlüleri de arttır.
Artlık-önlük uyumuna girmeyen yabancı kökenli sözcüklere gelen ekler, sözcüğün son hecesindeki ünlünün veya bazen son sesteki ünsüzün özelliğine göre art veya ön ünlülü olur:
Yabancı kökenli mikrofon-dan ve raportör-ler sözcüklerinin ilkinde son hecede art ünlü
bulunduğundan sözcüğe gelen eki de art, ikincisinde ise son hecedeki ünlü ön olduğundan
sözcüğe gelen ekin ünlüsü de ön sıradandır. Dikkat-lice, saat-lerce vb. Arapça kökenli sözcüklerde ise son hece ön a (‘ince’ a) sesi bulunduğundan bu sözcüklere ön ünlü bulunan
ekler gelmektedir. Alkol-den, rol-ün; emlak-çi, iştirak-ler vb. yine Fransızca, Arapça vb.
dillerden kopyalanan sözcüklerde yer alan /l/ ve /k/ ön damak ünsüzleri olduğundan, bu
sözcüklere gelen eklerin ünlüleri de ön sıradandır.
Türkçedeki art (kalın) ünlüler:
a,o,ı,u; ön (ince) ünlüler: e,ö,i,ü.
72 Türk Dili-I
Türkçeye uzun zaman önce kopyalanan ve halk diline giren sözcüklerin bir bölümü Türkçe
artlık-önlük uyumuna dâhil olarak Türkçe bir sözcük gibi görünebilir: Far. dūrbįn > dürbün, Far. çehāryek > çeyrek; Ar. Ādem > adam, Ar. hevā > hava vd.
Ölçünlü dilde anne, elma, dâhi, hani, hangi, inan-, kardeş, şişman vb. birkaç sözcük ile
-daş (-taş), -ken, -ki,-leyin, -(i)yor, -gil, -mtırak ve -gen eklerinin çeşitli tarihsel nedenlerle
veya /ç, ş, y/ ünsüzleri komşuluğunda inceleştirerek ünlü uyumlarının dışında kaldığı biliniyor.
Türkçe kökenli sözcüklerde ünlü uyumlarının yanı sıra ünsüzlerle ünlüler arasında da uyum vardır. Türkçe kökenli sözcüklerde ön damak ünsüzleri /g, k/ ve ön
avurt ünsüzü /l/ art ünlülerle; art damak ve art avurt ünsüzleri /ġ, ḳ, ł/ ön ünlülerle
aynı hece içinde veya yan yana bulunamaz. Ayla, yayla, soylu gibi y ünsüzünün,
kendisinden sonra gelen l ünsüzünü ön damaksıllaştırdığı örnekler dışında, bu
uyumun bulunmadığı sözcükler yabancı kökenlidir. Örneğin kriz, grev ve kontrol,
rol sözcüklerinin ilk ikisinde, art damak ünsüzleri ḳ(r) ve ġ(r)den hemen sonra ön
ünlüler i ve e; üçüncü ve dördüncü sözcükte ise art o ünlüsünden sonra ön avurt
ł’si gelmektedir.
• Türkçe kökenli sözlerde dudak uyumu vardır: Ölçünlü Türkçede dudak uyumu
veya düzlük-yuvarlaklık uyumu adı verilen uyuma göre düz ünlülerden sonra ancak düz ünlüler, yuvarlak ünlülerden sonra dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlüler
gelebilir. Bir sözcükte her iki uyumun da bulunduğu varsayılırsa Türkçe bir hecede
ve onun hemen ardından gelen hecede hangi seslerin bulunabileceği Tablo 3.3’te
görüldüğü gibidir.
Önceki Hecede Sonraki Hecede Örnek
a, ı a, ı yalan, karın, kıyı, sarı
e, i e, i dere, geri, sinek, iri
o, u a, u bora, kovuk, kurak, kuru
ö, ü e, ü görev, bölüm, üye, ütü
Çamur, kabuk, kavun, kavur-, yağmur gibi birkaç sözcük dudak uyumuna aykırıdır. Bu
tür sözcüklerde /b, m, v/ gibi, yanlarındaki ünlüyü yuvarlaklaştırıcı etkisi bulunan dudak
ünsüzlerinin bulunduğuna dikkat edilmelidir. Ağızlarda bu sözcükler düz ünlülerle söylenebilir.
Türkçeye uzun zaman önce kopyalanan ve halk diline giren sözcüklerin bir bölümü Türkçe
dudak uyumuna dâhil olarak Türkçe bir sözcük gibi görünebilir: Far. dūrbīn > dürbün, Ar.
şarḳī > şarkı, Ar. Turkī > türkü vb. Son iki örnekte Arapça özgün şekle yakın olan şarḳį ve
Türkį sözcükleriyle, Türkçe ünlü uyumlarına giren şarkı ve türkü biçimlerinin Türkçede
kullanıldığı, Türkçenin ses sistemine uyum sağlayan son iki sözcüğün anlamının da değiştiği dikkati çekiyor.
Dudak uyumu dışında kalan mühim, rektör, sektör, ümit vd. sözcüklerin bir bölümü ünlü
uyumları aracılığıyla Türkçenin ses sistemine kısmen uymuşlardır.
Türkçedeki düz ünlüler: a,e,ı,i;
yuvarlak ünlüler: o,ö,u,ü.
Tablo 3.3
Düzlük-Yuvarlaklık
Uyumu
3. Ünite - Ses Bilgisi 73
• Türkçe kökenli sözlerde ünsüz uyumu vardır: Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere, ötümlü ünsüzlerle başlayan ek geldiğinde, ekin ünsüzü, ötümsüz karşılığı varsa,
ötümsüzleşir. -pc- > -pç- (tüp-cü ˃ tüp-çü), -hd- > -ht- (sabah-dan > sabah-tan),
-td- > -tt- (at-dı > at-tı), -şc- > -şç (hoş-ca > hoş-ça), -şd- > -şt- (baş-dan > baştan) vb. ötümlülük/ötümsüzlük bakımından ünsüz benzeşmeleri ortaya çıkar. Bu
ses olayı Ar. mechūl > meçhul, Ar. tesbīt > tespit örneğindeki gibi, yabancı kökenli
sözcüklerin kök ve gövdelerinde de görülebilir.
Ünlülerle İlgili Diğer Ses Özellikleri • Birinci heceden sonra o/ö ünlüleri bulunan sözcükler yabancı kökenlidir: Türkçe kökenli sözcüklerde şimdiki zaman ekinin ve birleşik sözcüklerin dışında ikinci
veya daha sonraki hecelerde o/ö bulunan kolon, kontör, moloz, pantolon, şantör vb.
sözcükler yabancı kökenlidir.
• Türkçe kökenli sözlerde istisnai birkaç sözcüğün dışında birincil uzun ünlü bulunmaz: Birincil uzun ünlü, ünlünün kendisinde en eski dönemlerden beri varolan
bir niceliktir. İkincil uzun ünlü ise kısa ünlünün büzülme vb. çeşitli ses olaylarıyla
sonradan uzun ünlü hâline gelmesidir. Türkçe sözcüklerdeki ikincil uzunluklar ünsüz düşmesi, ulama, tonlama, birleşme vb. ses olayları sonucunda ortaya çıkar: var +
ol- > /vārol-/, dağ > /dā/, yağ > /yā/. Bu tür ikincil uzunluklar yalnızca söyleyiştedir.
Ölçünlü Türkçede yad ‘yabancı’, yarın gibi bir iki sözcüğün dışında, birincil uzun ünlü
bulunan sözcüklerin tamamı yabancı kökenlidir.
Yabancı kökenli sözcüklerdeki birincil uzunlukların büyük bölümü cahil, mavi, tarih,
vadi örneklerinde görüldüğü gibi yazıda gösterilmez. Bu tür sözcüklerdeki uzunluklar
işitsel olarak öğrenilir.
Kullanım sıklığı ve yaygınlığı, sözcüğün Türkçeleşmesinde, Türkçe ses özelliklerine
uyum sağlamasında en önemli etkendir. Arapça murād sözcüğü Türkçede tür adı olarak
murat erkek adı olarak, Murat biçimine gelişmiştir. Tür adı olan murat, ünlü ile başlayan
ek aldığı zaman, açık hece durumunda kalan /a/ tekrar muradım (mu-rā-dım) örneğindeki
gibi uzun ünlülü biçimine döner. Özel ad olan Murat ise kullanım sıklığı fazla ve çok yaygın
bir ad olduğundan Murat’ı /Muratı/ örneğindeki gibi son hecedeki kısalan a ünlüsü, sözcük
açık hece durumuna gelsebile bile uzamaz, hatta son sesteki ikinci ötümsüz ünsüz, ünlüler
arası durumda ötümlüleşmez.
• Aynı ya da farklı hecelerde iki ünlü yan yana gelemez: Türkçede boşluk (hiatus)
yoktur; yani Karaağaç gibi birleşik sözcüklerin dışında, iki ünlü yan yana bulunamaz. Bu nedenle ünlü ile biten sözcüklere, ünlü ile başlayan bir ek geldiği zaman,
su-y-u, ara-y-a vb. örneklerdeki gibi arada boşluk doldurucu y ünsüzü türer. Yumuşak g’nin (ğ) söyleyişte erimesiyle ortaya çıkan *deil (< değil) vb. ikincil söyleyişlerin dışında, ölçünlü Türkçede iki ünlünün yan yana bulunduğu duayen, fuaye,
koordinasyon, mozaik, reel, suare vb. sözcükler yabancı kökenlidir.
Arapçadan kopyalanan fiil, mesut, saat, şiir, şair vb. sözcüklerde iki ünlü arasında yer
alan ayın ünsüzü Türkçe söyleyişte düştüğü için bu tür sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmiştir. Arapça kökenli sözcükler ise hemze ünsüzünün düşmesi, ardından boşluk doldurucu
y ünsüzünün türemesiyle fayda, tayfa biçimlerine gelişmiştir. Ancak aynı gelişim benzer
özellikteki aile, ait, dair, daire, sair vb. sözcüklerin yazımında görülmez.
74 Türk Dili-I
• İkiz ve üçüz ünlü yoktur: Yalın ünlülerde yalnızca bir oluşum durumu, ikiz ünlülerde iki, üçüz ünsüzlerde ise üç oluşum durumu vardır. Yani ikiz ünlü, aynı hecede
bulunabilen iki ünlüdür. Aynı hecede üç ünlünün bulunmasına ise üçüz ünlü adı
verilir. Türkçe sözcüklerde ikiz ve üçüz ünlüler yoktur. Türkçenin ünlüleri yalın
ünlülerdir.
Ünsüzlerle İlgili Diğer Ses Özellikleri • Türkçede iki ünsüz hatta üç ünsüz yan yana gelebilir: ‘Türkçede iki sessizin yan
yana gelemeyeceği’ kanısı oldukça yaygındır oysa Türkçede iki hatta üç ünsüz yan
yana gelebilir. Türkçede iki ünsüzün veya üç ünsüzün yana yana gelebileceği veya
gelemeyeceği özel durumlar şu şekildedir: Türkçe kökenli sözcüklerde söz başında,
bir iki tartışmalı örnek göz önüne alınmazsa söyleyişte ve yazımda iki ünsüz yan
yana bulunamaz. Ancak sözcük veya heceler Türk, alt, ölç, üst vb. belirli ünsüz
çileri ile sona erebilir. Altı, aldı, eller, gitmiş vb. örneklerdeki gibi farklı hecelerde
iki ünsüz yana bulunabilir. Türkçe, altta, ölçtü, üstten örneklerinde olduğu gibi ikisi
hecenin sonunda, üçüncüsü sonraki hecenin başında olmak üzere üç ünsüz yan
yana gelebilir.
• Sözcük kökünde ya da hece sonunda yan yana üç ünsüz bulunmaz: Türkçe kökenli sözcüklerde, söz başında, hece veya söz sonunda yan yana gelemez. Kontr,
sfenks gibi sayısı çok az olan bu tür sözcükler yabancı kökenlidir.
• Yazılışta söz başında iki ünsüz bulunan sözcükler yabancı kökenlidir: Yabancı
kökenli sözcüklerde söz başında bulunan ünsüz çilerinin arasında kredi /kıredi/,
trafik /tırafik/ vb. söyleyişte dar ünlü türer. Ancak yazımda kopyalandıkları dilde
yazılışın etkisiyle söyleyişteki dar ünlüler gösterilmez.
• Çok heceli sözcüklerin sonunda -p bulunmaz: Türkçe sözcüklerde -p yalnızca
tek heceli sözlerin sonunda veya alıp, gönderip, koşup vb. zarf fiil ekinin sonunda
bulunabilir.
Dolap, kalıp sözcükleri Arapçadan, antilop, stetoskop sözcükleri ise Fransızcadan kopyalanmıştır. Ancak Arapça kökenli dolap, kalıp sözcüklerindeki -p ikincildir, ötümlü -b’den
gelişmiştir.
• Sözcük ya da hece sonunda belirli ünsüz çileri bulunabilir: Türkçede en az
21 ünsüz vardır. Bu durumda, Türkçe sözcük ya da hecelerin sonunda, potansiyel
olarak, 420 ünsüz çii bulunabilir. Ancak ölçünlü Türkçede hece ya da sözcük sonunda yer alan ünsüz çii 15’i geçmemektedir. Söz ya da hece sonunda bulunan
ünsüz çilerinin tamamında ilk ünsüz akıcı /l, n, r/ ünsüzlerinden biri veya /s/dir.
Bu ünsüzlerin oluşumlarında, temas derecesi, kendilerinden sonraki ünsüzlerden
daha azdır.
-LÇ: ölç, -LK: ilk, -LP: alp, -LḲ: kalḳ, -LT: alt, -NÇ: korkunç, -NK: denk, -NT: ant,
-RÇ: sürç, -RK: Türk, -RḲ: sarḳ, -RP: sarp, -RS: pars, -RT: sürt, -ST: üst.
Bu ünsüz çilerinden -NK, -NT, -RS ve -ST pek az Türkçe sözcükte görülür, denk
ve pars örneklerinden ilki Eski Türkçeye muhtemelen Çinceden kopyalanan teñ
sözcüğünden gelişmiştir. Pars hemen hemen bütün Türk dillerinde bars biçimiyle
bulunmasına karşın sözcüğün kökeni belirsizdir. Üst sözcüğü ise tek örnektir. Yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerle, söz sonunda bulunabilen ünsüz çilerinin
sayısı artmıştır: ebeve-yn, kapitali-zm, ka-sk, nüa-ns, se-mt, şe-vk vb.
3. Ünite - Ses Bilgisi 75
• Sözcük kökünde ikiz ünsüz/uzun ünsüz yoktur: İkiz ünsüz, sözcük kökünde aynı
ünsüzün yan yana bulunmasıdır. Türkçede, vurgulamaya veya tarihsel seslik gelişimlere dayalı anne, elli vb. veya *eşşek, *yürrü gibi konuşma dilinde vurgulamaya yönelik ikincil örneklerin dışında, sözcük kökünde ikiz ünsüz bulunmaz. Eller,
yollar, vb. sözcüklerdeki l ünsüzleri farklı hecelerdedir.
Yabancı dillerden alınan sözcüklerin bir bölümünde ikiz ünsüzler korunur: cennet,
millet, seyyar pizza, tenezzül vb. Söz sonunda ikiz ünsüz bulunan yabancı kökenli sözcüklerin bir bölümünde had(d), hak(k), his(s) red(d), zam(m) vb. sözcük sonundaki ikiz
ünsüzler tekleşir ancak, bu sözcükler haddini, hakkın, hissetmek, reddetmek, zammı vb.
ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında ya da yardımcı eylemle birleşik eylem oluşturduklarında eski şekillerine dönebilirler. Aynı gelişim fen(n) sözcüğünde görülmez. Yabancı kökenli
sözcüklerdeki özgün ikiz ünsüzler Türkçede tekleşir ya da başkalaşabilir: Ar. edebîyyāt ˃
edebîyat, Ar. ḥammāl ˃ hamal; Ar. ʿaṭṭār ˃ aktar vb.
Yardımcı Sesler
Doğrudan ek veya eklerin bir parçası olmamakla birlikte eklenme sırasında ortaya çıkan
seslere yardımcı sesler denir. Yardımcı sesler Türkçenin yapısal özellikleri nedeniyle söz
sonunda bulunamayan ünsüz çilerinden ya da ikiz ünlülerin oluşumundan kaçınmak
amacıyla ortaya çıkarlar.
Yardımcı seslerin bağlama ünlüleri ve bağlama ünsüzleri olmak üzere iki türü vardır.
• Bağlama ünlüsü, ünsüzle biten bir sözcüğe, köken olarak ünsüzden ibaret ya da çi
ünsüzle başlayan bir ekin gelmesi sonucu Türkçede hece sonunda bulunamayan
bir ünsüz çiinin ortaya çıkması durumunda araya giren ünlüdür. Örneğin, kardeş
sözcüğüne birinci kişi iyelik eki getirilirken araya -i- sesi girer ve kardeşim olur.
Bunun nedeni hece sonunda –şm ünsüzünün bulunamamasıdır.
Genel olarak bağlama ünlüleri denince akla /ı/, /i/, /u/, /ü/ sesleri gelir.
• Bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlü ile bitmesi, ekin ünsüzle başlaması durumunda,
Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür. Örneğin
haklı-y-ım sözcüğünde /-ıı-/ ikiz ünlüsünden kaçınmak için araya /-y-/ yardımcı
ünsüzü girmiştir.
Kimi okul dil bilgisi kitaplarında ‘kaynaştırma hareri’ olarak nitelenen /y, ş, s, n/
ünsüzlerinden yalnızca y ara-y-a, su-y-u örneklerindeki gibi, iki ünlüyü birbirine bağlar. Diğer seslerin hiçbiri ses bilgisel ilkeler bakımından ‘kaynaştırma harfi’
olamaz. /s, n/ yazılı ilk Türkçe kaynaklardan daha eski dönemlere değin gidebilen
eskicil (arkaik) ek kalıntılarıdır. Hiçbir şekilde kaynaştırma veya bağlama işlevi bulunmayan ş ise üleştirme sıfatlarındaki be-şer hecelemesinde ünlü ile sona eren sayı
sıfatlarının -şAr eki getirilmesiyle oluşmuş ‘yanlış’, ama dile mal olmuş bir gelişmedir.
Yardımcı seslerle ilgili daha ayrıntılı bilgi edinmek isterseniz Talat Tekin’in “Türkçe’de
Kaynaştırma Sesleri” adlı çalışmasından yararlanabilirsiniz. (Makaleler 3, Çağdaş Türk
Dilleri, Emine Yılmaz, Nurettin Demir (yay. haz.), Ankara, Grafiker, 2005)
76 Türk Dili-I
Ayın (ʿ) ve ’hemze (ʾ) işareti bulunan sözcükler Türkçeye Arapçadan kopyalanmıştır. Arapçaya özgü ayın ve hemze ünsüzlerine Latin tabanlı Türk alfabesinde yer verilmemiştir. Ancak bu Osmanlıca gelenek özel durumlarda ayın veya hemze ünsüzlerinin kesme işareti ile
gösterilmesi şeklinde devam etmiştir. Bu sesler söyleyişte büyük oranda iz bırakarak Türkçeleşmişlerdir. Ayın ve hemze hece sonunda düşerken söyleyişte kendisinden sonraki ünlüyü
uzatabilir: meʾmur > mēmur, miʿmar > mīmar, teʾmin > tēmin. Ayın ve hemze mesʾele
> mesele, neşʾe > neşe, sanʿat > sanat, suʾāl > sual vb. örneklerde olduğu gibi hece başında düşebilir. Tek heceli sözcüklerde, şiʿr > şiir, fiʿl > fiil vb. gibi ayın ünsüzü düşerken ünlü
ile ünsüz arasında, önceki ünlü türünden ünlü türeterek sözcüğü iki heceli duruma getirir.
‘Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir.’ (Atatürk, 1923) vecizesindeki yabancı
kökenli sözcükleri bularak bu sözcükleri Türkçenin ses özelliklerine göre inceleyiniz.
Türkçenin Hece Yapısı
Hece, fiziksel veya motor tanıma göre ciğerlerden gelen havanın göğüs kaslarının kasılmasıyla bir seferde çıkardığı ses ya da seslerdir. Heceler birbirlerinden hece sınırı ile ayrılır.
Hece sınırı iki hecenin arasındadır. Örneğin kuş/lar sözcüğünde ünlüler hece doruğu; ş ve
l arası, hece sınırıdır.
Hecelerin yapısı V (ünlü) ve C (ünsüz) işaretleriyle gösterilir. Ünlü ile biten hecelere
açık hece, ünsüz ile veya uzun ünlü ile biten hecelere ise kapalı hece adı verilir. Açık hece
(.) işareti ile, kapalı hece ise (—) işareti ile gösterilir. CV, yani bir ünsüz ile bir ünlüden
oluşan açık hece dünya dilleri arasında en yaygın hece türüdür. Her dilde ses birimlerinin
hece içindeki sıralanışında belirli sınırlamalar vardır. Örneğin CC, CV, CVC, V heceleri
her dilde yoktur. Bazı dillerde heceler ünsüzle bitemez, Arapçada olduğu gibi bazı dillerde
hece yalnızca ünsüzlerle başlayabilir.
Heceler anlam taşımakla yükümlü yapılar değildir. Örneğin, kara bağımsız, sözlüksel
bir birimdir, ancak kara sözcüğünü oluşturan ka ve ra hecelerinin anlamı yoktur. Hece
sınırının sözcük ve ek sınırı ile örtüşmesi durumunda ise anlam kendiliğinden ortaya çıkmış olur. Çekimli gelsin sözcüğü gel ve sin hecelerinden oluşur. İlk hece anlamlı bir sözcüktür, ikinci hece ise bağımlıdır ve ancak eklendiği sözücükte işlevseldir.
Türkçede altı çeşit hece, bir hecede ise en çok dört ses vardır. Türkçe kökenli sözcüklerin tümü Tablo 3.4’te de görüldüğü gibi bu altı hece türünden birine uyar.
Türkçedeki Hece Türleri Örnek
V (ünlü) o, a
CV (ünsüz + ünlü) bu; bu/nu, sa/rı
VC (ünlü + ünsüz) al, ol
CVC (ünsüz + ünlü + ünsüz) bil, bul; top/tan
VCC (ünlü + ünsüz + ünsüz) alt, üst
CVCC (ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz) kalk, Türk
Türkçede en çok görülen hece türleri CV ve CVC’dir (Demircan 1979: 30). CV ve CVC dışındaki hece türleri, hece yapısında değişme olmaksızın sözcük kökü ve gövdesi içinde üst üste
gelemez. Hece sonunda iki ünsüz bulunan, yani VCC ve CVCC türündeki hecelerin oluşumu
Türkçede hece ve söz sonunda bulunabilen ünsüz çileriyle sınırlıdır. Başka dillerden kopyalanan sözcükler bu hece türlerine ait olabilirler. Türkçeye yabancı dillerden kopyalanan
ve Türkçenin hece ve ses sistemine uymayan sözcüklerin bir bölümü ise yaygın kullanım
alanı bularak söyleyişte ve yazımda sabr > sabır veya yalnızca söyleyişte film > *filim örneklerindeki gibi Türkçeleşmişlerdir. Bu tür sözcükler, Türkçede hece ve sözler -br ve -lm ile
bitemeyeceği için ünlü türemesiyle hece yapılarını değiştirirler. Nitekim sabr ve film sözcüklerinin ilk bakışta CVCC türünde görünmesine karşın Türkçe söz sonunda bulunabilecek
ünsüz çileri arasında yer almadığı anlaşılır.
2
Sözcüğü oluşturan ünlü ve ünsüz
hareri göstermek için İngilizce
Vower (ünlü) ve Consonant
(ünsüz) sözcüklerinin baş hareri
“V” ve “C” kullanılmıştır.
Tablo 3.4
Türkçedeki Hece Türleri
3. Ünite - Ses Bilgisi 77
Diller, kendi ses sistemlerine aykırı, kaynak dildeki ses sistemlerine daha yakın sözcükler kopyalayabilirler. Özellikle kopyaların kaynağı; bilim, sanat vb. alanlarda gelişmiş
bir ülkenin veya kutsal kitabın prestijli dili ise bu tür sözcükler âdeta dokunulmazlık
kazanarak hece yapılarıyla kimi zaman özgün biçimlerine oldukça yakın biçimde, en az
değişiklikle kopyalanmaktadır. Türkçe, yazımda ve söyleyişte veya çoğu zaman yalnızca
söyleyişte sözcüklerle birlikte bu türden birçok yeni hece türü kopyalamıştır. Tablo 3.5’te
Türkçedeki alıntı hece türlerinin yapısı görülebilir.
Alıntı Hece Türleri Örnek
CCV (ünsüz + ünsüz + ünlü) gri, pro/je
VCCC (ünlü + ünsüz + ünsüz+ ünsüz) enst/rü/man
CCVC (ünsüz + ünsüz + ünlü + ünsüz) flaş, fren, klan
CCVCC (ünsüz + ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz) trans, tröst
CCCVC (ünsüz + ünsüz + ünsüz + ünlü + ünsüz) stres
CVCCC (ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz + ünsüz) tekst, kontr
CCVCCC (ünsüz + ünsüz + ünlü + ünsüz + ünsüz + ünsüz) sfenks
Hecelerin sıralanışında genel kural şudur: Sözcükte, her ünlü kendisinden önce gelen ünsüzü ve kendisinden sonra gelen tek veya düzenli iki ünsüzü bu, Türk, ge/lin, bü/
yü/mek, te/ker/lek vb. örneklerdeki gibi kurduğu hecenin içine alır (bk. Banguoğlu 2007:
52-57). Sözcükler birleşirken kapalı heceyle biten sözcüğün sonundaki ünsüz, birleştiği
sözcüğün ilk hecesindeki ünlüyle yeni bir hece kurar. Örneğin, aşevinden (aş + evinden)
sözcüğü hecelenirken a/şe/vin/den olur. Benzer şekilde Dün akşam üstü bakkaldan üç ekmek aldım cümlesinde yer alan sözcükler yazıda ayrı ayrı gösterilmesine karşın ulamalarla
Dü/nak/şa/müs/tü bak/kal/dan ü/çek/me/kal/dım veya Dü/nak/şa/müs/tü bak/kal/da/nü/
çek/me/kal/dım vb. şekillerde hecelenerek söylenebilir.
SES OLAYLARI
On dokuzuncu yüzyıl dil bilimcileri dilin canlı bir varlık olduğunu, bu nedenle sürekli değiştiğini, yeni yapılar, yeni söyleyişler ortaya çıktığını, kimi sözcüklerin, yapıların, biçimlerin, söyleyişlerin değiştiğini veya kullanımdan düştüğünü bildirmişlerdi. Dilin canlılık
ilkesi gereğince sözcüklerde ve eklerde meydana gelen ses değişikliklerinin tümüne genel
olarak ses olayları adı verilebilir. Bütün diller sürekli değişim içindedir, değişmeyen diller
ölü dillerdir. Sözcüklerin bir bölümü tarih içinde bazen kısmen, bazen tanınmayacak derecede değişebilir ancak yazılı kaynaklardan izlenebildiği kadarıyla en eski dönemlerden
itibaren hiç değişmeden bugüne intikal eden sözcükler de vardır.
Ses Olaylarının Nedenleri
Bir dilin sesleri farklı nedenlerle değişebilir. Bunun için seslerin belirli özellikleriyle diğer
sesleri etkilemesi, en az çaba ilkesi, en çok çaba ilkesi, ilişkide bulunulan dillerin etkisi,
yazım vb. pek çok etken vardır. Bu etkenleri birer birer ele alalım.
Seslerin Özellikleri ve İşlevleri: Ünlülerin ve ünsüzlerin insanlardaki mizaca benzeyen belirli özellikleri vardır. Hangi sesin hangi özellikleri taşıdığı, hangi sesin hangi işlevlerinin bulunduğu aşağı yukarı bellidir. Örneğin çıkağı (oluşum yeri) çi-dudak olan
ötümlü, sürekli geniz ünsüzü m, komşuluğundaki ünlüyü yuvarlaklaştırabilir; ancak doğası gereği asla düzleştiremez. Yarı ünlü y, yanındaki art ünlüyü ön damaksılaştırır ama
asla art damaksılaştırmaz.
Tarihsel Süreç: İsim ve fiil çekiminde, eklenme sürecinde bu tarihî özellikler ortaya çıkabilir. Örneğin git- ünlü ile başlayan bir ek alıp t ünsüzü, iki ünlü arasında kaldığı zaman
gi-d-er, gi-d-iyor, gi-d-ecek sözcüklerinde gördüğü gibi ötümlüleşerek d ünsüzüne gelişir.
Bu gelişmenin sebebi tarihseldir.
Tablo 3.5
Türkçedeki Alıntı Hece
Türleri
Bugün kullandığımız “yaya”
sözcüğünün ilk Türkçe yazılı
belgelerdeki şekli “yadag” idi.
“Yadag” yaklaşık on üç yüzyıl sonra
‘ses olayı’ adı verilen değişmelerle
Türkiye Türkçesinde “yaya”, Tuva
Türkçesinde “çadag”, Kazak
Türkçesinde “jayau/jayaw”, Kırgız
Türkçesinde “cöö” biçimlerine
gelişti.
78 Türk Dili-I
En Az Çaba Yasası: Dildeki değişmelerin nedenlerinden biri, doğadaki en az çaba
yasası’dır (minimum enerji düzeyine düşme). İnsanlar sözcüklerin söylenişi esnasında
mümkün olduğunca az enerji harcama eğilimindedir. Ötümsüz (titreşimsiz) ünsüzlerin
söylenişi, ötümlü ünsüzlerden daha çok enerji gerektirir. türkçenin ses sistemine aykırı
yabancı kökenli film, fikr, şükr, nötr vb. örneklerde enerjiden tasarruf için - lm, - tr, -kr
vb. ünsüz çileri aralarında bir ünlü türetilerek Türkçe hece sistemine uygun *filim, fikir,
şükür, *nötür vb. şekillerde telauz edilir. Ancak yıldız işaretli sözcüklerde olduğu gibi bu
söyleyişlerin önemli bir bölümü yazımda gösterilmez.
Nedensiz Ön Damaksıllaşmalar: Dil, elma, anne vb. kimi sözcükler bilinen herhangi
bir seslik neden bulunmamasına karşın, tarihsel gelişim süreci içinde ön damaksıllaşmışlardır.
/c, ç, ş, y/ Ünsüzlerinin Ön Damaksıllaştırıcı Etkisi: Bu ünsüzler özellikle kendilerinden sonra gelen ünlüleri ön damaksıllaştırabilirler. Örneğin *yana ‘yine, tekrar’ sözcüğü tarihsel süreç içinde /y/ ünsüzünün etkisiyle önce ön damaksıllaşarak *yene, ardından
ilk hecedeki e sesi yine y ünsüzünün etkisiyle daralarak yine şekline gelişmiştir. Ölçünlü
Türkçedeki şiş, şiş-, biç-, yeşil, yün, halk ağızlarındaki cenderme vb. sözcüklerin ünlülerinin özgün şekilleri art ünlü iledir.
/y/nin Daraltıcı Etkisi: /y/ ünsüzü, yanındaki ünlüleri nitelik bakımından değiştirme
eğilimindedir. y sesi, -mA- ekini ünlüsünü daraltarak gelmeyor > gelmiyor, olmayor > olmuyor örneklerinde olduğu gibi, -mI-/-mU- biçimine geliştirmiştir. Yukarıda işaret edilen
yine sözcüğünde de aynı gelişme görülür.
/b, m, p, f, w, v/ Ünsüzlerinin Yuvarlaklaştırıcı Etkisi: Dudak ünsüzleri yanlarındaki
ünlüleri yuvarlaklaştırabilir. Örneğin, Arapçadan kopyalanan hamur, Farsçadan kopyalanan duvar sözcüklerindeki yuvarlak ünlüler ikincildir. Halk ağızlarındaki buba, Azeri
Türkçesindeki ov ‘av’ sözcüklerindeki yuvarlaklaşmaların sebebi dudak ünsüzleridir.
Dar Orta Hece Ünlüsünün Düşmesi: Türkçede sözcük vurgusu genellikle son hecededir. Orta hece ünlüsünün vurgusu zayıır. Bu nedenle orta, açık hecede kalan dar
ünlüler alın > alnı, burun > burnu, karın > karnı vb. özellikle organ adlarında ve bünyesinde türeme dar ünlü bulunan fikir > fikri, zikir > zikri, şükür > şükrü vb. Arapça kökenli
sözcüklerde düşme eğilimindedir.
Zayıf ı Ünlüsünün Ön Damaksıllaşması: Türkçede ünlüler içinde kapladığı süre, yani
uzunluk ve vurgu bakımından en zayıf ünlü ı’dır. Bu nedenle, ET bıt, kanı, ınan- sözcükleri bit, hani, inan- vb. örneklerdeki gibi ön damaksıllaşarak i ünlüsüne gelişme veya orta
hecede düşme eğilimindedir.
Telafi Uzunluğu: Sözcükteki seslerden birinin çeşitli nedenlerle düşmesi durumunda, sözcükteki bu kaybı telafi edecek bir gelişme olması beklenir. Ünsüzler düşerken bu
düşmeyi telafi etmek üzere kendilerinden önceki ünlünün süresini uzatabilir. Örneğin var
ol- birleşik eylemi söyleyişte ulama ile /vā-rol-/ biçiminde söylenince ilk sözcükteki kapalı
hecenin son ünsüzü r, kendisinden sonraki ünlü ile yeni bir hece, -rol hecesini kurar. Son
sesini yitiren ve açık hece durumunda kalan va- biçimi, r’nin düşmesini telafi etmek üzere
vā biçimine gelişir, yani a ünlüsü uzar.
Seslerin Birbirlerini Etkilemesi: Sözcük ve eklerin birleşiminde yer alan ünlüler ve
ünsüzler birbirlerini nitelik ve nicelik bakımından etkilerler. Örneğin, ünlülerin sözcüğün
hecelerindeki sıralanışı artlık-önlük uyumu, dudak uyumu gibi belirli kurallara bağlıdır.
Her ünlü, istisnalar dışında, kendisinden sonra gelen ünlüyü belirler. Ünsüzler de birbirlerini özellikle ötümsüzlük-ötümlülük bakımından etkiler.
Yazımın Etkisi: Türk yazımı (imla) esas olarak söyleyişe dayalı, yani söylendiği gibi
yazılma ilkesine dayanmakla birlikte, bazı durumlarda yazım kılavuzu ve sözlüklerdeki
biçim söyleyişi etkilemektedir. Sözcükler bu kaynaklardaki yazılışa uygun biçimde söy-
3. Ünite - Ses Bilgisi 79
lenmektedir. Örneğin, dağ, yağ sözcükleri söyleyişte son sesteki ğ düşmesiyle /dā/, /yā/
biçimine gelişirken resmî ortamlardaki söyleyişlerde yazımdaki /dağ/, /yağ/ söylenişi esas
alınır.
Başka Dillerin Etkisi: Doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkide bulunulan diller birbirlerini az ya da çok bütün dil bilimsel düzeylerde etkileyebilirler. Örneğin, başka dillerin
ses sistemine özgü bir ses kopyalanabilir. c, f, h, j, v vd. seslerin Türkçe ses birimi dökümüne girmesinde Arapça ve Farsça sözcüklerin etkisinin bulunduğu yadsınamaz. Tarihî dönemlerde Türkçe kökenli sözcükleri ses bakımından altuni, Bektaşi, gümüşi vb. örneklerde
Arapça ve Farsça sözcüklere benzetme çabası görülür. Durum günümüzde de farklı değildir. Batı dilleri az da olsa Türkçeyi ses bilgisi bakımından etkilemektedir. Örneğin, Türkçede vurgu esas olarak son hecede bulunmasına karşın, ilk hecesi vurgulu BOnus örneğinde
görüldüğü gibi sözcükler başka dillerden vurgusuyla birlikte kopyalanabilmektedir.
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
Ünlülerde meydana gelen ses olayları şunlardır:
Ünlü Düşmesi
Ünlü düşmesi, sözcüğü oluşturan ünlülerden birinin çeşitli seslik nedenlerle kaybolmasıdır. Bu ses olayı; ünlünün düştüğü yere göre, söz başında, söz içinde ya da söz sonunda
görülür.
Ünlü Düşmesi Örnek
Söz başında ünlü düşmesi ısıcak > sıcak, ısıtma > sıtma vb.
Söz içinde ünlü düşmesi devirim > devrim, kavuşak > kavşak, yalınız > yalnız
Söz sonunda ünlü düşmesi güveyi > güvey
Alıntı sözcüklerde ünlü düşmesi emir > emri, keşif > keşfi
Far. mumiya > TT mumya
Türkçede hecenin çekirdeğini ünlü oluşturur. Ünlü düşmesi aynı zamanda hece düşmesine
neden olur.
Değenek > değnek örneğindeki gibi az da olsa orta hecedeki geniş ünlüler de düşebilir.
Söz sonunda ünlü düşmeleri genellikle belirtisiz ad tamlamalarında en az çaba ilkesi sonucunda tamlanan ekinin düşmesiyle gerçekleşir. Erkek giyimi > erkek giyim, Kadıköyü >
Kadıköy vb.
Ünlü Daralması
Daralma; benzeşme, daraltıcı ünsüzlerin etkisi vb. seslik nedenlerle geniş ünlülerin dar
ünlü hâline gelmesidir.
Tarihî Dönemlerde Günümüz Türkçesinde
yokarı yukarı
gövercin güvercin
böyük büyük
get git
yörü yürü
Tablo 3.6
Ünlü Düşmesi
Tablo 3.7
Ünlü Daralması
80 Türk Dili-I
Eklenme sırasında da daralma görülebilir: bilmeyor > bilmiyor, de-yor > diyor, ye-yor
> yiyor vb.
Kaynak dilde geniş ünlü ile bulunan yabancı kökenli sözcükler Türkçede dar ünlü ile
görülebilir. Örneğin, Farsçada söylenişi gol ve por olan sözcükler Türkçede ön damaksıllaşarak ve daralarak gül ve pür şekillerine gelişmiştir.
Ünlü Türemesi
Ünlü türemesi, sözcüğün özgün biçiminde bulunmayan bir ünlünün sonradan çeşitli seslik nedenlerle ortaya çıkmasıdır. Ünlü türemesi vb. genellikle söz içi durumda görülür.
Ünlü Türemesi Örnek
Söz içinde azcık > azıcık, dar > daracık
Ağızlarda limon > ilimon, Rumeli > Urumeli
Batı dillerinden kopyalanan sözcüklerde İng. steam > istim, Fr. station > istasyon
İki ünsüzle başlayan yabancı kökenli
sözcüklerde(söyleyişte)
Fransa > /Fıransa/, grev > /gırev/
Türkçenin ses sistemine aykırı iki ünsüzü
ayırmada
Ar. cebr > cebir, Ar. resm > resim, Ar. ṣabr > sabır
meşk, semt vb. sözcüklerdeki -şk, -mt ünsüz çileri Türkçenin ses sisteminde bulunmamasına karşılık, bu sözcüklerde ünlü türememiştir. Ölçünlü dilde, Batı dillerinden kopyalanan
elektrik, film, nötr, titr vb. sözcüklerde ünlü türemesi görülmez. Özellikle ana dilin ses sistemine uymayan kopya sözcüklerde, iki ya da üç ünsüz arasında kısa bir ünlünün türemesi,
hece yapısının basitleşmesini ve yerlileşmesini sağlar.
Ünlü Genişlemesi
Genişleme; ağız boşluğunun durumuna göre, dar ünlülerin geniş ünlü hâline gelmesidir.
Boğa, boz-, (arı vb.) sok-, yol- vb. sözcüklerin ünlüleri tarihî dönemlerde dar u idi. Ağaç
sözcüğü de ET ıgaç biçiminden gelişmiştir.
Genişleme az görülen bir ses olayıdır. Eski Anadolu Türkçesinde ışk olarak görülen sözcük
bugün aşk’tır.
Ön Damaksıllaşma
Sözcükteki art ünlülerin, benzeşme, /c, ç, j, ş, y/ ünsüzlerinin etkisi vb. nedenlerle ön ünlülere dönüşmesidir.
Târihi Dönemlerde Günümüz Türkçesinde
bıç- biçbıt bit
yaşar- yeşeryanı yeni
Türkçe söz varlığında /ö, ü/ bulunan bütün Arapça, Farsça sözcüklerde ön damaksıllaşma olmuştur. Örneğin, Farsçadan kopyalanan dü ‘2’, gül, köhne sözcükleri, bu dilde
sırasıyla do, gol ve kohne biçimindedir.
Türkçede, yan yana yaşayan ön ve art ünlülü biçimler arasında anlam farkı oluştuğu da görülür: yaşarmak “ıslak duruma gelmek”, yeşermek “yeşil duruma gelmek” bıçkı “büyük testere”, biçki “kesme işi.
Tablo 3.8
Ünlü Türemesi
Tablo 3.9
Ön Damaksıllaşma
3. Ünite - Ses Bilgisi 81
Çok heceli bazı örneklerde ön damaksıllaşma yalnız bir hecede gerçekleştiği için sışman >şişman, ınan -> inan- gibi yazı dilinde ünlü uyumuna aykırı örnekler olabilir.
Art Damaksıllaşma
Art damaksıllaşma, sözcükteki ön ünlünün benzeşme, uzun ünlülerin kısalması vb. çeşitli
seslik nedenlerle art ünlüye dönüşmesidir. Art damaksıllaşma, ön damaksıllaşmaya göre
daha az görülen bir ses olayıdır.
Târihi Dönemlerde Günümüz Türkçesinde
tenri Tanrı
idi-siz ıssız
isig ısı
Yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerin ünlüleri de art damaksıllaşabilir: Far. hee > hafta, Far. ḫirmen > harman vb.
Ağızlarda da bazı sözcüklerin ünlüleri art damaksıllaşabilir. haber>habar, zalim>zalım vb.
Ünlü Yuvarlaklaşması
Yuvarlaklaşma, sözcüklerdeki düz ünlülerin genellikle, ET bolmış > olmuş gibi ünlü benzeşmesi ya da Far. dīvār> duvar, Ar. ḫamīr > hamur, mufti> müü örneklerindeki gibi /b,
f, p, v/ ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi sonucu yuvarlak ünlülere dönüşmesidir.
Ünlü Düzleşmesi
Sözcüklerdeki yuvarlak ünlülerin, düz ünlülere dönüşmesidir. Tarihî dönemlerde yuvarlak ünlü ile görülen kimi sözcükler bugün düzleşmiştir: büt- > bit-, üçün > için, töpö >
tepe, tüz- > diz- kapu>kapı vb.
Yabancı kökenli kimi sözcüklerde f’den sonra gelen o ve u ünlüleri düzleşerek ı’ya gelişir: İt.
fortuna > fırtına, Ar. furṣat > fırsat, Yun. furun > fırın vb.
Yerel söyleyişlerde yağmur, tavuk, çamur gibi bazı sözcüklerde yuvarlak ünlüler düzleşip yāmır, tavık, çamır olabilir.
Ünlü Birleşmesi
Ünlü birleşmesi; ünlüyle biten bir sözcüğün, ünlü ile başlayan bir ek alması ya da sözcük
ile birleşmesi durumunda, ilk sözcüğün sonundaki veya ikinci sözcüğün başındaki ünlülerden birinin düşmesidir.
ne ara > nere
cuma ertesi > cumartesi
kahve altı > kahvaltı
ne asıl > nasıl vb.
Ünlü Benzeşmesi
Ünlülerde genişleme, daralma, yuvarlaklaşma, düzleşme, ön damaksıllaşma, art damaksıllaşma bazı durumlarda bir hecedeki ünlülerin diğer hece veya hecelerdeki ünlüleri kendisine benzetmesi yoluyla olur. Örneğin o ve bir sözcüklerinden oluşan öbür’ün ‘diğeri’
birleşik sözcük hâline gelme sürecinde o ve i ünlüleri birbirlerini etkilemişlerdir. Ön ünlü
Tablo 3.10
Art Damaksıllaşma
82 Türk Dili-I
olan i, geriye doğru etkide bulunarak art ünlü o’yu ö’ye (*öbir); yuvarlak bir ünlü olan ö
ise düz ünlü i’yi yuvarlaklaştırarak dudak uyumu çerçevesinde ü’ye geliştirmiş ve birleşik
sözcük öbür biçimi ortaya çıkmıştır.
Başka dillerden eski dönemlerde kopyalanan sözcükler örneklerde olduğu gibi ünlü
benzeşmeleri yoluyla artlık-önlük ve dudak uyumlarına girmiştir.
e-u > e-i Ar. zeytūn > zeytin,
u-e > u-a Ar. ṣūret > surat
u-į > ü-ü: Ar. mudīr > müdür vb.
Ünlü Kısalması
Sözcüklerdeki uzun ünlülerin kısa ünlüye dönüşmesidir. Türkçe kökenli sözcüklerde
uzun ünlü yoktur. Bu nedenle Türkçe, yabancı kökenli sözcüklerdeki uzun ünlüleri kısaltma eğilimindedir. Eski dönemlerden bu yana kullanılan ve kullanım sıklığı yüksek olan
sözcüklerde kısalma daha sık görülür.
Ar. ḥisāb > hesap
Ar. ḥayāt > hayat
Far. pāpūş > pabuç
Far. tāc > taç
Bu sözcüklerin bir bölümü, ünlü ile başlayan ek aldıklarında, kısalan ünlü, tekrar uzayarak birincil şekline dönüşür:
hesap > hesāb-ı,
hayat > hayāt-ı.
Aynı kısalma Batı kökenli sözcüklerde de görülebilir:
İng. meeting > miting,
İng. speaker > spiker,
İng. hooligan > holigan vb.
Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları
Ünsüzlerde meydana gelen ses olayları şunlardır:
Ünsüz Düşmesi
Ünsüz düşmesi, sözcüğü oluşturan ünsüzlerden birinin herhangi bir seslik nedenle veya
nedensiz olarak kaybolmasıdır. Bu ses olayı; ünsüzün düştüğü yere göre, söz başında,
söz içinde ya da söz sonunda görülebilir. Eski Türkçe dönemindeki hece ve ek başındaki
-ġ-/-g- ünsüzlerinin nedensiz olarak düşmesi, Oğuz Türkçesinin en önemli ses özelliklerinden biridir. Yine tarihî süreçte akıcı –r- ve -l- düşmesi sınırlı da olsa görülür.
Ünsüz Düşmesi Örnek
Söz başında ünsüz düşmesi bol -> olSöz içinde ünsüz düşmesi kalgan > kalan, keltür > getir, oltur > otur, berk >pek
Söz sonunda ünsüz düşmeleri ölig > ölü, kapıg > kapı
Ödünç sözcüklerde ünsüz
düşmesi
Ar. ʿafv > af, Ar. ḥammāl > hamal, Ar. misk > mis, Ar. Turkiyye
> Türkiye, Ar. ẓann > zan; Fr. contact > kontakt > kontak vb.
Tablo 3.11
Ünsüz Düşmesi
3. Ünite - Ses Bilgisi 83
*ufak-rak > ufarak, *ufakçık > ufacık, *yumuşak-çık > yumuşacık vb. sözcüklerdeki ses
uyumsuzluğuna (kakofoni) yol açan ses tekrarları ünsüz düşmesinin diğer bir nedenidir. En
az çaba yasası gereğince Türkçede söylenişi en zor ünsüzler olan r ve h, yarı ünlü ğ konuşma
dilinde düşme eğilimindedir: bi(r), da(h)a, ya(ğ)mur vb.
Ünsüz Türemesi
Ünsüz türemesi, sözcüğün özgün biçiminde bulunmayan bir ünsüzün sonradan çeşitli
seslik nedenlerle ortaya çıkmasıdır. Bu ses olayı, genellikle söz başında ve söz içinde görülmektedir.
Ünsüz Türemesi Örnek
Söz başında ünsüz türemesi örküç > hörgüç, öyük > höyük, ut- > yut-, ur- > vur
Söz içinde ünsüz türemesi aslan > arslan, kılıç > kılınç, tüfek > tüfenk, tuç > tunç.
Alıntı sözcüklerde ünsüz
türemesi
Ar. ʿaybe > heybe, Far. āveng > hevenk, Far. kehrubā >
kehribar
Örneklerden de anlaşılacağı gibi türemeler Söz başında genellikle h ve y, söz içinde ise genellikle l, n, r ünsüzleri türer. Eklenmelerde iki ünlünün yan yana gelmesi durumunda karay-a, su-y-u vb. örneklerde olduğu gibi y türer.
Ünsüz türemesinin bir nedeni de kopyalanan sözcüklerdeki boşluğu doldurmaktır. Bu tür
sözcüklerde boşluk doldurucu y ve birkaç sözcükte v ünsüzü türer: Ar. żaʿįf > zayıf, Ar.
mā’į > mavi, İng. dialog > diyalog vb.
Göçüşme
Göçüşme, sözcük içindeki iki sesin yer değiştirmesidir. Genellikle /l, p, r/ ünsüzlerinin
ikisinin birlikte bulunduğu sözcüklerde görülür. Söz içinde birbirini izleyen sesler arasındaki yer değiştirmeye yakın yer değiştirme; birbirinden uzakta kalan seslerin yer değiştirmesine ise, uzak yer değiştirme adı verilir. Göçüşme ölçünlü dilde çok seyrek rastlanan bir
ses olayıdır. Ancak sözlü dilde ve özellikle Azericenin etki alanına giren ağızlarda nispeten
yaygındır.
Göçüşme Örnek
Yakın yer değiştirme ekşi > *eşki, yalnız > *yanlız, yanlış > *yalnış, kirpik > kiprik,
kibrit > kirbit
Uzak yer değiştirme lanet > *nalet, bulgur > *burgul
Ötümlüleşme
Ötümlüleşme, çeşitli seslik nedenlerle, sözcükteki ötümsüz ünsüzlerin ötümlü ünsüzlere
gelişmesidir. Bugün söz başında d-, g- bulunan dün, gün vb. bütün sözcükler tarihî dönemlerde t- ve k- ünsüzlerinin ötümlüleşmiş biçimleridir.
Ötümlüleşme Örnek
k -> g- ötümlüleşmesi kel > gel, kir > gir, kör > gör
t -> d- ötümlüleşmesi tegül > değil, te > de, tal > dal, tiş > diş
Ağızlarda ḳ -> ġ- ötümlüleşmesi kapı>gapı, kız>gız
Tablo 3.12
Ünsüz Türemesi
Yer değiştirme, metatez olarak da
adlandırılır.
Tablo 3.13
Göçüşme
Tablo 3.14
Ötümlüleşme
84 Türk Dili-I
Çok heceli sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler, eklenme durumunda, iki ünlü
arasında genellikle ötümlüleşir: kanat > kanad-ı vb. -t eki ile yapılmış yeni kelimelerde
ötümlüleşme görülmez: anıt-ı, konut-u vb. Tek heceli çarp- > çarp-ım, kırk > kırk-a vb.
sözcüklerin aksine dört > dörd-üncü, kurt > kurd-u vb. sözcüklerdeki son ses iki ünlü
arasında yine tarihî nedenlerle ötümlüleşir.
Kullanım sıklığı yüksek olan kimi yabancı kökenli sözcükler, ünlü ile başlayan ek almaları durumunda, ses bilgisel bakımdan Türkçe kurallara uyum sağlar, yani sözcükte son ses olan ötümsüz ünsüz, ünlü ile başlayan ek arasında kaldığında ötümlüleşebilir: Ar. zanbaḳ >zambak > zambağ-ı, İng. winch > vinç > vinc-e, Fr. électrique > elektrik
> elektriğ-e vb.
Ötümsüzleşme
Çeşitli seslik nedenlerle, sözcükteki ötümlü ünsüzlerin ötümsüz ünsüzlere gelişmesidir.
Türkçede ötümsüzleşme genellikle eklenmelerde son seste ve ek başında yer alan ünsüzler
arasındaki ilişkinin yol açtığı benzeşmelerle ortaya çıkar.
Ötümsüzleşme Örnek
b>p ötümsüzleşmesi barmak>parmak, bastırma>pastırma, busug>pusu
Alıntı sözcüklerde ötümsüzleşme Dest-gah >tezgah
Eklenmelerde git-di> git-ti, sabah-dan > sabah-tan
Alıntı sözcüklerde ötümsüzleşme ʿilāc > ilaç, reng > renk, étude > etüt > etüdü
Fransızca ve İngilizce kökenli sözcüklerin sonundaki g ünsüzü genellikle korunur: Fr.
démagogue > demagog, Fr. psychologue > psikolog, İng. league > lig vb.
Ötümsüz ünsüzle biten yabancı kökenli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, genel kural olarak, son sesteki ünsüz ötümlüleşmez: Ar. emlāk > emlâk > emlak-a,
Ar. evrāḳ > evrak > evrākı, Fr. type > tip > tip-e, Fr. soupe > sup > sup-un; İng. cake > kek
> kek-in, İng. shoot > şut > şut-u vb.
Ünsüz Benzeşmesi
Ünsüz benzeşmesi, bir sözcükteki ünsüzlerin; oluşum noktası, nitelik ve/veya nicelik bakımından bir başka sese benzemesidir.
Benzeşmeler sözcük içinde geriye doğru, yani gerileyici ya da ileriye doğru, yani ilerleyici olabilir. Gerileyici benzeşme daha yaygındır.
Penbe > pembe gerileyici benzeşme örneğidir, örnek aynı zamanda oluşum noktası
bakımından benzeşmedir. Çi dudak ünsüzü b, kendisinden önceki n ünsüzünün kendisi gibi çi dudak ünsüzü m’ye gelişmesini sağlamıştır. n ünsüzünün bu değişimi ‘kabul
etmesi’nin nedeni, m ünsüzünün kendisi gibi geniz ünsüzü olmasıdır. Yazı dilinde özellikle eklenme sürecinde ötümlü ünsüzlerin ötümsüz ünsüzlerin etkisiyle ötümsüzleşmesi
yazı dilinde gösterilmesi zorunlu bir kural olduğundan yaygındır.
Örneğin şd > şt: beş-de > beşte, yarış-da > yarışta, vb. örneklerdeki gibi son sesteki
ötümsüz ünsüzler kendilerine eklenen ekin ünsüzünü kendileri gibi ötümsüzleştirmektedirler (bk. Ötümsüzleşme).
Sözlü dilde ve ağızlarda ünsüz benzeşmeleri yazı dilinden daha fazladır. Tesbit > tespit
örneği ise ilerleyici benzeşme örneğidir. Bu örnekte ilk hece sonundaki ötümsüz s ünsüzü,
hece başındaki ötümlü b ünsüzünü etkileyerek kendisi gibi ötümsüz p ünsüzüne değiştirmiştir.
Tablo 3.15
Ötümsüzleşme
Benzeşme pek çok ses
olayını kapsar. Ünsüzlerdeki
ötümsüzleşme, ötümlüleşme,
süreklileşme, süreksizleşme,
genizsilleşme vb. değişmelerin en
önemli nedeni ünsüzlerin birbirini
etkilemesidir.
3. Ünite - Ses Bilgisi 85
Ünsüz Aykırılaşması
Aykırılaşma, genel anlamıyla bir parçanın, sistemli biçimde, aynı özelliği taşıyan komşu
parçanın özelliğinden kaçınması sürecidir.
içeri-rek > *içerrek > içerlek
tepme > tekme
ʿaṭṭār > aktar
muşammaʿ > muşamba
Ünsüz İkizleşmesi
Sözcük kökündeki herhangi bir sesin, çeşitli nedenlerle yan yana iki kez yer almasıdır.
İkizleşme uzun ünlünün kısalması, vurgu gibi seslik nedenlerle ortaya çıkabilir.
ana > anne
elig ‘50’ > elli
Arapça kökenli zücāciye ve cüzām sözcüklerindeki uzun ünlüler kısalırken, söyleyişte cüzzam, züccaciye biçiminde kendilerinden önceki ünsüzleri ikizleştirir. Fen, had vb.Türkçede
tekleşen Arapça kökenli sözcüklerdeki ikiz ünsüzler ise çekimde eski biçimlerine döner:
fenn > fen > fenn-in, ḥadd > had > hadd-i vb.
Ünsüz Tekleşmesi
Özgün söylenişlerinde veya yazılışlarında ikiz ünsüz bulunan sözcüklerin söyleyişte veya
yazımda ünsüzlerden birinin düşmesidir:
edebîyyāt > edebîyat,
collektif > kolektif
Süreklileşme
Süreklileşme, süreksiz ünsüzlerin, akıcı ya da sızıcı sürekli ünsüzlere dönüşmesidir:
öpke > öfke (-p- > -f-)
yag > yağbeg- > beğ > bey, (-g-, -ğ- > -y-)
teg- > değtakı > dâhi, daha (-ḳ- > -h-)
Süreksizleşme
Süreksizleşme sürekli ünsüzlerin süreksiz ünsüzlere dönüşmesidir. Süreksizleşme örnekleri sınırlıdır. Örneğin yabancı kökenli sözcüklerdeki j sesinin söyleyişte c’ye gelişmesi
süreksizleşme örneğidir. Benzer şekilde söyleyişte benzeşmelerin yol açtığı azıcık > accık
vb. ölçünlü dil dışı z-c > c-c gelişmeleri süreksizleşme örnekleridir.
Eklenmelerdeki Benzeşme
Sözcükler başka sözcüklerle ya da ekler sözcüklerle birleşirken genellikle yazıda gösterilmeyen kimi benzeşmeler ortaya çıkabilir:
cd > jd: vicdan > /vijdan/
nb > mb: binbaşı > /bimbaşı/
nl > nn: onlar > /onnar/
zs > ss: tuzsuz > /tussuz/
Ünsüz Aykırılaşması;
başkalaşma, disimilasyon olarak
da adlandırılır. Benzeşmenin
tersi olarak görülebilecek bir ses
olayıdır.
86 Türk Dili-I
Hece Düşmesi
Hece düşmesi, sözcükte birbirinin ardından yer alan ve birbirine benzeyen veya birbiriyle
özdeş olan hecelerden birinin ses ve hece tekrarlarını önlemek, vurgusuzluk vb. nedenlerle düşmesidir.
başlayayım > *başlayım
dirilik > dirlik
ilerile- > ilerleoyuna- > oyna- vb.
Belirtisiz ad tamlamasıyla yapılan kimi yer adlarında iyelik eki - (s)I’nın düşmesi sonucu
hece düşmesi meydana gelir: Hacet tepe-si > Hacettepe, Tebriz kapı-sı > Tebrizkapi örneklerinde olduğu gibi.
“Ankara’ya, bakraç, bana, çevrim, dibe, gelmiyor, giden, his, istasyon, kontak, ufacık,
cumartesi, sizinle, zambak” sözcüklerinde hangi ses olayları bulunduğunu araştırınız.
PARÇALAR ÜSTÜ SES BİRİMLERİ
Dil ses bakımından ünlüler, ünsüzler ve hecelerden yani parçalar ile bu parçalara yüklenen bir tür müzik sayılabilecek vurgu, durak, tonlama gibi parçalar üstü ses birimi adı
verilen ögelerden oluşur. Bunu daha somut bir örnekle şöyle açıklayabiliriz. Sözcüklerin
bazı hecelerini, sözcük öbeklerinin bazı sözcüklerini daha baskılı, vurgulu söyleriz. Vurgunun yeri zaman zaman anlama göre değişebilir. Aynı şekilde cümleler veya sözcükler
arasında kısa veya nispeten uzun süreli duraklamalar yaparız. Durakların yerinde yapılması anlamı berraklaştırır. Aynı cümleyi farklı tonlarla birbirinden farklı anlam ve işlevlerde de kullanabiliriz. Bütün bu ögeler anlam ve iletiyi etkiler. Bu ögelerdeki değişiklikler
sözcüğün, cümlenin anlamını veya yine sözcüğün sözlük türünü değiştirebilir.
Yapılan araştırmalar; sözlü iletişim aracılığıyla muhatap hakkında edinilen izlenimde
sesin tonu, sesin çekimi, konuşmanın hızı gibi ögelerin payının yaklaşık yüzde kırk iken
söylenenlerin payının yüzde ondan daha az olduğunu ortaya koymaktadır. Bu ögelere tek
tek bakalım.
Vurgu
Herhangi bir sözcenin parçasının diğer parçalara göre daha baskılı ve güçlü biçimde söylenmesidir. Böylelikle daha baskılı söylenen parçaya önem verilmiş olur. Ses bilgisinde
sözcük vurgusu ve cümle vurgusu olmak üzere iki ana vurgu türü vardır. Ayrıca öbek vurgusu, berkitme vurgusu ve ahenk vurgusundan da söz edilebilir (Banguoğlu, 2007).
Sözcük vurgusunda hecelerden biri, cümle vurgusunda ise sözcüklerden biri vurguludur. Örneğin, bölme sözcüğünde vurgu ilk hecedeyken (BÖLme!) olumsuz emir, ikinci
hecedeyken (bölME) matematik terimi karşılığındadır.
BEN onu gördüm (Sen değil, ben gördüm) cümlesinde vurgulanmak istenen sözcük,
yani ben daha baskılı söylenmiştir. Cümlede vurgulanmak istenen sözcük yükleme yaklaştırılır: Onu BEN gördüm.
Türkçe genel olarak vurgusu sonda bulunan bir dildir. Sözcüklere yapım eki eklendikçe vurgu sona kayar. Ancak yukarıdaki bölme sözcüğünde olduğu gibi anlama göre
vurgunun yeri değişebilir veya vurgunun yerinin değişmesiyle AYdın (kent adı), ayDIN
(erkek ya da kadın adı) anlam da değişebilir.
Hece düşmesi, haploloji
olarak da bilinir. Ünlü düşmesi
aynı zamanda hece düşmesi
anlamındadır.
Vurgu, durak, tonlamaya dil
incelemelerinde parçalanabilen
ögelerden ayrı düşünülmediği
ve konuşma dilinin vazgeçilmez
ögeleri olduğunu göstermek
için parçalar üstü ses birimleri
denilmektedir.
Sözce: İki sessizlik periyodu
arasındaki konuşmadır. Sözce
cümle veya daha küçük bir birim
olabilir.
3
3. Ünite - Ses Bilgisi 87
Türkçede bazı yer adlarında vurgu ilk veya orta hecededir. Olumsuzluk –mA eki, eşitlik eki
–cA, araç durumu eki –lA vb. gibi bir dizi ek vurguyu üzerlerine almaz.
Hece veya sözcüklerden birinin vurgulu olması diğer hecelerde vurgu bulunmadığı anlamına gelmez. Türkçede genellikle orta hece, vurgusu en zayıf olan hecedir. Bu nedenle orta hecelerdeki birincil veya türeme dar ünlüler düşme eğilimindedir. Özellikle organ adlarındaki
dar ünlüler eklenmede, vurgusuzluktan düşer. Vurgunun yanlış yerde yapılması ses sistemi
bakımından kabul edilemez.
Tonlama
Tonlama konuşma sırasında sesin perdesinin değişmesiyle oluşan melodik perdeleme
ve dalgalanmadır. Bu melodik dalgalanma, konuşmacının sinirli mi, sakin mi, nazik mi,
şaşırmış mı vb. o an içinde bulunduğu psikolojik durum hakkında bize bilgi verir. Ton
yükselebilir, düşebilir, sabit kalabilir. Aşağıdaki örnekte sözcüğün/cümlenin alçalan tonda
söylenmesi ile yükselen tonda söylenmesi anlamı bütünüyle değiştirmektedir. İlk sözcük,
misafir karşılamak, davet etmek üzere alçalan tonda söylenirken ikinci sözcük, birinin
bizden ne istediğini öğrenmek üzere yani cümleyi soru hâline getirirken yükselen tonda
kullanılır.
Buyrun
(Hoş geldiniz.)
Buyrun (Ne istiyorsunuz?)
Soru cümlelerinin, koşul cümlelerinin ve bildirim cümlelerinin tonları farklıdır. Tonlama bir cümlenin bildirim cümlesi mi soru cümlesi mi olduğunu da gösterebilir.
Durak
Konuşma esnasında cümleler veya sözcükler arasında verilen kısa aralıklardır. Durağın
asıl işlevi konuşmada anlamın ve uyumun daha açık hâle getirilmesi ve yüksek bilgi içeren
içeriğin veya düşük olasılığın ifade edilmesidir. Aşağıdaki cümlede durgunun yeşil sözcüğünden sonra yapılması durumunda yeşil cümlenin öznesi olurken ikinci cümlede yeşil
gözlere’den sonra yapılması durumunda ise ibare dolaylı tümleç hâline gelmektedir.
Yeşil/ gözlere iyi gelir. (iyi gelen yeşil)
Yeşil gözlere/ iyi gelir. (iyi gelen o)
Parçalar üstü ögelerle ilgili ayrıntılı bilgi edinmek için Genel Ağ’daki http://yayinlar.yesevi.
edu.tr/files/article/210.pdf adresinden M. Volkan Coşkun’un “Ana Dili Eğitiminde Parçalarüstü Birimlerin Önemi ve Teknoloji Destekli Olarak Kavratılması” adlı makalesini okuyabilirsiniz.
88 Türk Dili-I
Özet
Ses bilgisi ile ilgili temel kavramları açıklayabilmek
Konuşmaya yarayan seslere konuşma sesleri adını veriyoruz. Konuşma sesleri, ses yolu adı verilen akciğerlerden başlayıp burunda ve dudaklarda sona eren bir
düzenek tarafından üretilir. Ses sisteminin en önemli
görevleri konuşma seslerinin oluşmasını sağlamak;
ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere imkân sağlamaktır. Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir. Bir dildeki sesleri karşılayan işaretlerin
belirli bir sırada meydana getirdiği harer topluluğuna ise alfabe denir. Türk alfabesi, ses-yazı karşılıklığı
ilkesini esas alır. Sesler (= ünlüler ve ünsüzler), kısaca,
iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı (= harfler) ise yazım sistemindeki en küçük birimdir. Seslerin gerçek değerini göstermek üzere kullanılan, özel
işaretler taşıyan alfabeye çeviri yazı (transkripsiyon)
alfabesi denir.
Türkçenin ünlü ve ünsüzlerinin özelliklerini
betimleyebilmek
Konuşma seslerini çok genel olarak ünlüler ve ünsüzler olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Oluşumları sırasında belirli bir engele takılmadan, zorluğa uğramadan
çıkan seslere ünlü adı verilir. Türkçede sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Ünlüler oluştukları yere, dilin
veya çenenin yüksekliğine, dudakların durumuna göre
biçimlenir. Ünlüler; akciğerden gelen havanın ses
tellerinin titreşmesiyle ilk özelliklerini kazandıktan
sonra herhangi bir engelle karşılaşmadan ağız boşluğuna gelir ve burada hiçbir nokta ile temas etmeden
dilin, alt ve üst çenenin yüksekliğine; dudakların düz
ya da yuvarlaklığına göre oluşur. Ünlülerin sınıandırılmasında esas olan boğumlanmayla ilgili belli başlı
ölçütler şu şekildedir: Artlık/Önlük, Darlık/Genişlik,
Düzlük/Yuvarlaklık, Uzunluk/Kısalık. Tarihî bakımdan, Türkçenin ünlü dökümü ile ilgili Türkçe kökenli
sözlerde simetrik 8 temel kısa ünlü varlığı kabul edilir.
Türkçenin simetrik ünlü yapısını bozan kapalı ė, Türk
dil biliminin önemli sorunlarından biridir.
Ünsüzler, oluşumları sırasında bir engele takılarak
sedalarını sürtünme ya da çarpmadan alan seslerdir.
Ölçünlü Türkçenin harf olarak gösterilen ünsüzlerinin sayısı 21’dir. Türkçenin ünsüzleri genel olarak;
oluşum/boğumlanma yerlerine (çıkaklarına) göre,
ötümlü/ötümsüz (titreşimli/titreşimsiz) olmalarına
göre, sürekli/süreksiz olmalarına göre, ağız/geniz ünsüzü olmalarına göre sınıandırılır.
Heceler bir solukta söylenen ses veya ses öbekleri
olarak tanımlanabilir. Ünlüler tek başlarına hece kurabilirler, ünsüzlerin ise Türkçede böyle bir yeteneği yoktur. Sesler, ses dizimi adı verilen dizilişte yan
yana gelirken bu dizimi etkileyen birçok etken vardır.
Türkçe kökenli sözcüklerde hece kuracak ünlüler ve
ünsüzler ancak belirli koşullarda bir araya gelebilir.
Bu koşullar arasında iki ünsüzün söz başında yan
yana gelmemesi, hece sonunda ancak belirli ünsüz
çilerinin bulunabilmesi, hece sonunda üç ünsüzün
yer alamaması şeklinde sıralanabilir. Bu aykırı durumlar dışarıda bırakıldığında Türkçe sözcüklerde
V, CV, VC, CVC, VCC, CVCC olmak üzere altı çeşit
hecenin bulunduğu görülür. Ancak özellikle Batı dillerinden kopyalanan sözcükler aracılığıyla CCVCCC
(sfenks) şeklinde Türkçe hece yapısına uymayan hece
tiplerinin de kopyalandığını görüyoruz.
Türkçenin ses özelliklerini açıklayabilmek
Herhangi bir dilde, sözcükleri oluşturan seslerin bir
araya gelme koşulları aşağı yukarı bellidir. Türkçe
ünsüzler yönünden kendine özgü özellikleri olan bir
dildir. Türkçedeki bazı ünsüzler Türkçe kökenli sözcüklerin hiçbir yerinde, bazıları söz başında ya da
sonunda bulunmazlar. Türkçe kökenli sözlerde ünlü
uyumu, ünsüz uyumu vardır. Özellikle ünlü uyumu
Türkçenin tipik özellikleri arasında yer alır. Türkçenin ünlüleriyle ilgili vurgulanması gereken konuların
başında artlık-önlük(kalınlık/incelik) ve dudak uyumu (düzlük- yuvarlaklık uyumu) gelir. Türkçe kökenli
sözcüklerde ünlü uyumlarının yanı sıra ünsüzlerle
ünlüler arasında da uyum vardır. Türkçe kökenli sözcüklerde ön damak ünsüzleri /g, k/ ve ön avurt ünsüzü /l/ art ünlülerle; art damak ve art avurt ünsüzleri
/ġ, ḳ, ł/ ön ünlülerle aynı hece içinde veya yan yana
bulunamaz. Türkçe kökenli ötümsüz ünsüzlerle biten
sözcüklere, ötümlü ünsüzlerle başlayan ek geldiğinde, ekin ünsüzü, ötümsüz karşılığı varsa ötümsüzleşir. Doğrudan ek veya eklerin bir parçası olmamakla
birlikte eklenme sırasında ortaya çıkan yardımcı sesler
Türkçenin yapısal özellikleri nedeniyle söz sonunda
bulunamayan ünsüz çilerinden ya da ikiz ünlülerin oluşumundan kaçınmak amacıyla ortaya çıkarlar.
Türkçede altı çeşit hece, bir hecede ise en çok dört ses
vardır.
1
2
3
3. Ünite - Ses Bilgisi 89
Türkçedeki ses olaylarını ayırt edebilmek
Dil doğanın bir parçası olarak sürekli değişmektedir.
Geleneksel yaklaşımda dilin canlılığının en önemli göstergelerinden biri, ses olaylarının yol açtığı bu
değişimlerdir. Dilin temel anlamlı birimi sözcükler
veya biçim bilgisel yapı olan ekler zaman içinde enerjiyi en az düzeyde kullanma, yani en az çaba yasası
gibi etkenlere bağlı olarak değişir, farklılaşır. Dilin
canlılık ilkesi gereğince sözcüklerde ve eklerde meydana gelen ses değişikliklerinin tümüne genel olarak
ses olayları adı verilebilir. Ünlülerde meydana gelen
ses olayları şunlardır: ünlü düşmesi, ünlü daralması,
ünlü türemesi, ünlü genişlemesi, ön damaksıllaşma,
art damaksıllaşma, ünlü yuvarlaklaşması, ünlü düzleşmesi, ünlü birleşmesi, ünlü benzeşmesi, ünlü kısalması. Ünsüzlerde meydana gelen ses olayları şunlardır:
ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, göçüşme, ötümlüleşme,
ötümsüzleşme, ünsüz benzeşmesi, ünsüz aykırılaşması,
ünsüz ikizleşmesi, ünsüz tekleşmesi, süreklileşme, süreksizleşme.
Parçalar üstü ses birimlerini genel olarak değerlendirebilmek
Dil, ses, hece, ek, sözcük gibi parça adı verilen yapılar
temeline dayalıdır. Bu yapıların bir araya gelmesiyle
sözcükler, söz öbekleri, cümleler oluşur ve duygu ve
düşünceler sözlü iletiler hâlinde aktarılır. Ancak iletilerin verilmesi yani konuşma esnasında hecelere,
sözcüklere, sözcük öbeklerine ve cümlelere yani parça
birimlere, parçalar üstü ses birimler adı verilen vurgu,
tonlama, durak vb. özellikler de anlam ve duygu değeri katabilir. Vurgunun yerinin değişmesiyle sözcüğün
anlamı bütünüyle değişebilir. Sözcük öbeklerinde,
cümle ögelerinde yanlış yerlerde durgu veya durak
yapıldığında anlaşılma güçleşebilir. Dil bilgisel olarak olumlu bir cümle tonlamayla olumsuz yapılabilir.
Bir bildirim cümlesi benzer şekilde tonlamayla soru
cümlesi hâline getirilebilir. Parçalar üstü ses birimleri
doğal yolların dışında öğrenmek ve öğretmek mümkün değildir.
4 5
90 Türk Dili-I
Kendimizi Sınayalım
1. /i/ > yuvarlaklaşır > art damaksıllaşır > genişler > tekrar
düzleşirse hangi ünlüye gelişir?
a. a
b. e
c. i
d. ı
e. u
2. Türkçenin ses özellikleri dikkate alındığında, aşağıdakilerden hangisi yabancı kökenli bir sözcüktür?
a. Meslek
b. Bugünkü
c. Yaprak
d. Çamurlu
e. Suna
3. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde yalnızca düz ünlülerin bulunduğu bir sözcük vardır?
a. Mitoloji
b. Çipura
c. Nihayet
d. Manto
e. Kupa
4. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde vurgunun değişmesi
sözcüğün anlamını da değiştirir?
a. Tarak
b. Gömlek
c. Balık
d. Yapma
e. Çiçek
5. Ses tellerinin titreşmesi ile meydana gelen olay aşağıdakilerden hangisidir?
a. Ham ses ötümlü hâle gelir.
b. Ham ses ötümsüz hâle gelir.
c. Kısa ünlüler oluşur.
d. Ünsüzler oluşur.
e. Uzun ünlüler oluşur.
6. Aşağıdaki sözcüklerin hangisi Türkçe kökenlidir?
a. Şiir
b. İlim
c. Kalıp
d. Hamal
e. Hani
7. /z/ ve /s/ ses birimlerini ayıran özellik aşağıdakilerden
hangisidir?
a. Oluşum yerleri
b. Geniz ya da ağız ünsüzü olmaları
c. Ses tellerinin titreşip titreşmemesi
d. Sürenin uzun ya da kısa olması
e. Hava akımının sürekliliği veya süreksizliği
8. Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde bir ‘ünlü daralması’
vardır?
a. Bilmiyor.
b. Yapmadı.
c. Gülecek.
d. Sen misin?
e. Alır.
9. ‘diş-dudak, sürekli-sızıcı, ötümlü, ağız’ yanda özellikleri
verilen ünsüz aşağıdakilerden hangisidir?
a. e
b. v
c. f
d. m
e. g
10. ‘kavuşak > kavşak’ örneğindekine benzer ses olayı aşağıdaki seçeneklerden hangisinde vardır?
a. Urumeli
b. İstasyon
c. Grev
d. Yanlış
e. Şükür
3. Ünite - Ses Bilgisi 91
Yaşamın İçinden
“Türklerin bin yıl önceki gelenekleri”
Türklerin bin yıl önce giyim kuşamlarına özen gösterdiği,
ütülü elbise, ipek mendil, eldiven ve havlu kullandığı belirtildi.
“Bin Yıl Önce, Bin Yıl Sonra-Kaşgarlı Mahmud ve Divanü
Lugati’t-Türk” isimli kitapta yer alan bilgilere göre, Türkçede
“ütü” olarak kullanılan söz, Divanü Lugati’t-Türk’te “ütüg”
olarak geçiyor. Bu alet, Kaşgarlı Mahmud tarafından, “mala
biçiminde olan, ısıtıldıktan sonra giysilerin kırışıklıklarına bastırılarak sıcaklığın etkisiyle bu kırışıklıkların düzleşmesini sağlayan demir parçası” olarak tanımlanıyor.
Günümüzün ütüsünün ateşte ısıtılarak kullanılan eski biçimi
olan “ütüg” için eserlerde, “ütidi” fiili de “ol tonug ütidi (o
giysinin kırışıklıklarını ütüledi ve düzeltti)” şeklinde kullanılıyor.
Sözlük bölümünde yer alan “suvluk” sözünü Kaşgarlı Mahmud “havlu”, “eliglik” sözünü ise “eldiven” olarak tanımlıyor. “Su” sözcüğünün bin yıl önceki biçimi olan “suv” kelimesine getirilen yapım ekiyle türetilen “suvluk”un, el, yüz ve
vücuttaki suyu kurutmak amacıyla kullanılan havlu olduğu
anlaşılıyor.
Bin yıl önce Türklerin giyim kuşamında mendili kullandığı da eserde görülüyor. Erkeğin gerektiğinde burnunu silmek için cebinde taşıdığı ipek mendil olan “ületü”, Divanü
Lugati’t-Türk’te yer alan bir başka giyim kuşam aksesuarı
olarak öne çıkıyor. Bu veriler, Türklerin bin yıl önce giyim ve
temizliklerine dikkat ettiğini, ütülenmiş kıyafet ve ipek mendillerle dolaştığını gösteriyor.
Eserde, giyim kuşam ile ilgili bir başka ayrıntı da “bodudı” sözüyle gözler önüne seriliyor. Eski Türkçedeki “bodudı” sözü, “boyadı” anlamında kullanılırken, Kaşgarlı
Mahmud’un bu söz için getirdiği örnek, “ol tonug bodudı (o
giysisini boyadı)” şeklinde görülüyor.
Kaşgarlı Mahmud, giysi boyanabileceği gibi başka şeylerin
de boyanabileceğini ve bu fiilin onlar için de kullanılabileceğini belirtirken, giysinin nasıl boyandığı konusunda bilgi
verilmese de bu örnek, Türklerin bin yıl önce kıyafetlerini
boyadığını gösteren bir kanıt olarak ortaya çıkıyor.
Kaynak: www.cumhuriyet.com adresinden kısaltılarak alınmıştır. (2 Eylül 2009)
92 Türk Dili-I
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. a Yanıtınız yanlış ise “Türkçedeki Sesler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
2. a Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ses Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçedeki Sesler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Parçalar Üstü Ses Birimleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. a Yanıtınız yanlış ise “Ses Bilgisi ile İlgili Temel Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ses Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçedeki Sesler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Ses Olayları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Türkçedeki Sesler” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
10. d Yanıtınız yanlış ise “Ses Olayları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
‘Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir.’ (Atatürk, 1923)
/m/ : çi dudak, ötümlü, sürekli, geniz ünsüzü
/i/ : ön, düz, dar ünlü
/l/ : ön avurt, ötümlü, sürekli, ağız ünsüzü
/e/ : ön, düz, geniş ünlü
/t/ : diş, ötümsüz, süreksiz, ağız ünsüzü
/z/ : diş, ötümlü, sürekli, ağız ünsüzü
/d/ : diş, ötümlü, süreksiz, ağız ünsüzü
/n/ : diş, ötümlü, sürekli, geniz ünsüzü
/v/ : diş dudak, ötümlü, sürekli, ağız ünsüzü
/g/ : ön damak, ötümlü, süreksiz, ağız ünsüzü
Sıra Sizde 2
‘Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete maliktir.’ (Atatürk, 1923) vecizesindeki sözcüklerin özellikleri şöyledir.
Vecizede yer alan Türkçe kökenli sözcükler dil, gibi, iki, bu,
bir, çek-, al-; yabancı kökenli sözcükler ise millet, din, kuvvet,
fazilet, malik, hiç, kalp, ve, vicdan’dır.
Millet: Arapça kökenlidir. Söz başında m- ünsüzü, söz içinde
-ll- ikiz ünsüz bulunmaktadır.
Din: Arapça kökenlidir. Sözcüğün ünlüsü kaynak dilde
uzundur, Türkçeye kopyalanırken kapalı hece durumunda
kısalmıştır.
Kuvvet: Arapça kökenlidir. Sözcük artlık-önlük uyumuna
aykırıdır. Söz içinde -vv- ikiz ünsüzü bulunmaktadır.
Fazilet: Arapça kökenlidir. Artlık-önlük uyumuna aykırı
olan sözcükte f ünsüzü ve uzun ünlü bulunmaktadır. Arapçaya özgü ḍ sesi ise yerini Türkçedeki z ünsüzüne bırakmıştır.
Malik: Arapça kökenlidir. Söz başında m-, ilk hecede uzun
ünlü (ā) bulunmaktadır. Sözcük artlık-önlük uyumuna da
aykırıdır.
Sıra Sizde 3
“Ankara’ya, bakraç, bana, çevrim, dibe, gelmiyor, giden, his,
istasyon, kontak, ufacık, cumartesi, sizinle, zambak” sözcüklerindeki ses olayları şöyledir:
Ankara’ya: Ankara sözcüğüne eklenecek olan yaklaşma durumu eki -a, Türkçe kökenli sözcüklerde, iki ünlün birleşik
sözcükler dışında yan yana gelemeyeceğinden a ünlüleri arasında y ünsüzü türemiştir.
Bakraç: bakır sözcüğüne -aç ekinin eklenmesiyle oluşan *bakıraç biçiminde ortada kalan dar, zayıf ve vurgusuz ı ünlüsü
düşmüştür.
Bana: Birinci kişi zamiri ben, yaklaşma durumu eki -e, eklenme sürecinde yerini a ünlüsüne bırakmıştır. Bu ses olayına
okul gramerlerinde kalınlaşma, yani art damaksıllaşma adı
verilir.
Çevrim: Bu sözcük çevir- eylemi ile eylemlerden ad yapan
-(i)m ekinden türemiş ve başlangıçtaki çevirim biçimi bakraç
örneğinde olduğu gibi orta hecedeki düz, dar ve vurgusuz i
ünlüsünün düşmesiyle çevrim biçimine gelişmiştir.
Dibe: Tek heceli dip adına yaklaşma durumu eki -e eklendiğinde, son ses olan -p, iki ünlü (i ve e) arasında kaldığından
ötümlüleşerek -b- ünsüzüne gelişmiştir. Tek heceli kimi sözcüklerdeki bu tür, yani eklenme sırasındaki ötümlüleşmenin
nedeni Ana Türkçe dönemindeki uzun ünlülerin etkisidir.
Gelmiyor: Türkçede olumsuzluk eki -mA’dır, yani ekin ünlüsü düz ve geniştir. Şimdiki zaman eki -(i)yor’un gelme- tabanına eklenmesiyle gelmeyor biçimi ortaya çıkar. Nitekim
eski metinlerde bu tür yazılışları görebiliriz. Biz bu ünitede
y ünsüzünün yanındaki art ve/veya geniş ünlüleri ön damaksıllaştırıcı (inceltici) ve daraltıcı etkisinin bulunduğunu
öğrendik. Bu durumda y ünsüzünün geriye doğru etkisiyle e
sesi daralarak i olur ve sözcük de yazıda ve konuşmada gelmiyor biçimine gelişir.
Giden: Sözcük, git- eylemi ile bu eyleme eklenen sıfat fiil eki
-en’den oluşmaktadır. Normal koşullarda sözcüğün *giten
3. Ünite - Ses Bilgisi 93
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
şeklinde çekimlenmesi beklenirdi. Ancak tek heceli git- yukarıdaki ‘dibe’ örneğinde olduğu gibi, kök hecedeki i ünlüsünün tarihî bakımdan uzun olması nedeniyle, iki ünlü arasında ötümlüleşmektedir.
His: Arapça kökenli bu sözcük, kaynak dilde ḥiss şeklinde
iki ünsüzledir. Türkçeye kopyalanırken kapalı, yani ünsüzle
biten hecelerde ret, zan vb. örneklerde olduğu gibi tekleşir.
Ancak sözcüğün his + -i gibi ünlü ile başlayan ek alması durumunda açık hecede kalan s ünsüzü *(hi-si) eski ikiz ünsüzlü hiss-i biçimine dönüşür.
İstasyon: Türkçede söyleyişte söz başında iki ünsüz bulunmaz. Bu nedenle Fransızca station sözcüğü Türkçeye kopyalanırken Türkçe ses sistemine aykırı bu durumu telafi etmek
üzere söz başında düz, dar i ünlüsü türemiştir.
Kontak: Türkçe kökenli sözcüklerde hece ve söz sonunda ancak belirli ünsüz çileri bulunabilir. Fransızca contact /kontakt sözcüğü Türkçeye kopyalanırken söz sonunda, -kt ünsüz
çii Türkçenin ses ve hece yapısına aykırı olduğundan son
ses -t düşmüş ve sözcük kontak biçimine gelişmiştir.
Ufacık: Sözcük ufak ile -cık ögelerinden oluşmaktadır. İlk
biçim *ufakçık Türkçe ses sisteminde birbirine yakın ak ve
ık heceleri ‘kakofoni’ yarattığından k ünsüzlerinden biri düşmüştür.
Cumartesi: Sözcük, cuma ve ertesi ögelerinden oluşan bir
belirtisiz ad tamlamasıdır. İlk biçim *cumaertesi, Türkçede
birleşik sözcükler dışında, iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden ünlü birleşmesi adı verilen ses olayı ile ikinci sözcüğün
başındaki e düşmüştür. Cumartesi kullanım sıklığı yüksek bir
sözcük olduğundan, birleşik sözcük işlemi görmemiştir.
Sizinle: Sözcük siz adı, ilgi durumu eki -in ve -le ekinden
ibarettir. Aslında bu biçim, siz-in ile örneğindeki gibi, adlara
ilgi durumu eki ile bağlanan son çekim edatıyla oluşturulur.
Sizin ile öbeğindeki ile edatı, düz dar i ünlüsünün düşmesiyle
bu niteliğini yitirerek ekleşmiştir. Sizle, sizinle söyleyişlerinden hangisinin tercih edilmesi gerektiği ile ilgili tereddüdün
nedeni budur.
Zambak: Arapça zanbak sözcüğü Türkçeye kopyalanırken
ikinci hecenin başındaki çi dudak ünsüzü b, ilk hecenin
sonunda yer alan, kendisinden hemen önceki diş ve geniz
ünsüzü n ünsüzünün, yerini çi dudak ve geniz ünsüzü m’ye
bırakmasını veya m’ye gelişmesini sağlamıştır. Bu bir benzeşme örneğidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta m’nin
geniz ünsüzü olması nedeniyle n ünsüzüyle, çi dudak ünsüzü olması nedeniyle de b ile bağlantılı olmasıdır.
Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dil Bilim,
Türk Dil Kurumu, Ankara.
Arono, M. Janie Rees-Miller (2003). e Handbook of Linguistics, Blackwell Publishing, Malden.
Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu,
Ankara.
Demircan, Ö. (1979). Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni Türkiye
Türkçesinde Sesler, Der Yayınları, İstanbul.
Eker, S. (2011). Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara.
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul:.
Finegan, E. (1994). Language- its structure and use, Harcourt
Brace College Publishers.
Göksel, A. Kerslake C. (2005). Turkish, Routledge.
Hartmann, R. R. K. - Stork, F. C. (1972). Dictionary of language and linguistics, John Wiley and Sons, New YorkToronto.
Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kornfilt, J. (1997). Turkish, London-New York: Routledge.
Ladefoged, P. (2001). Vowels and Consonants: An introduction
to the sounds of languages, Blackwell Publishers, Oxford.
Lewis, G. L. (1967). Turkish Grammar, Clarendon Press,
Oxford.
4
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Biçim bilgisi ile ilgili temel kavramları tanımlayabilecek,
Sözcüklere gelen yapım ve çekim eklerini ayırt edebilecek,
Sözcük yapımı yollarını sıralayabilecek,
Sözcükleri yapı, anlam ve tür yönünden değerlendirebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
İçindekiler
• Biçim Bilgisi
• Kök
• Gövde
• Ek
• Yapım Eki
• Çekim Eki
• Sözcük
• Sözcük Yapımı
• Sözcük Türleri
TÜRK DİLİ-I
Türk Dili-1 Biçim Bilgisi
• GİRİŞ
• BİÇİM BİLGİSİYLE İLGİLİ TEMEL
KAVRAMLAR
• TÜRKÇENİN EKLERİ
• SÖZCÜK YAPIMI
• SÖZCÜK TÜRLERİ
GİRİŞ
Her dilin kendine özgü bir yapı ve işleyiş biçimi vardır. Seslerin ve/veya biçimlerin dizimiyle anlamlı birlikler yani sözcükler oluşur; sözcükler eklenmeyle çekimlenir ve bu
süreçleri bütünleyen anlamlı öbekler ve cümleler yoluyla, ardışık ve çizgisel görünen bir
sıralanmayla dilin en temel bileşeni hâline gelir. İnsanların dile yönelik ilgileri genellikle
sözcük düzeyinde yoğunlaşır. Dille ilgili yapılan çalışmalarda dilin yapı taşlarını oluşturan
sözcükler, en çok üzerinde durulan konulardan biri olmuştur. Batı’ da morfoloji olarak adlandırılan bu çalışma alanı Türkçede biçim bilim, biçim bilgisi, kelime bilgisi, şekil bilgisi,
yapı bilgisi, sözcük bilim gibi farklı terimlerle adlandırılmaktadır.
İlk kez XIX. yüzyılda botanik terimi olarak kullanılan morfoloji; biyoloji, dil bilim,
jeoloji gibi farklı bilim dallarının alt dallarından biridir. Dil bilimde ve dil bilgisinde biçim bilgisi, çekimli biçimlerin, sözcük türlerinin ve sözcük üretiminin çalışmasıdır. Bu
ünitede biçim bilgisi ile ilgili temel kavramlar, Türkçedeki sözcüklerin çekimi, türeyişi,
sınıandırılması konuları ele alınmaktadır.
BİÇİM BİLGİSİYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
Türkçede biçim bilgisi ile ilgili birçok terim kullanılmaktadır. Aşağıda bu terimlerden sık
sık karşımıza çıkanlar ele alınmaktadır.
Kök
Kökler, kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan
ve bir sözcük türüne ait olan biçim birimlerdir. Bir sözcük en az bir kök biçim birimden
oluşur, bu tür sözcüklere yapısına göre basit sözcük veya basit gövde adı verilir. Örneğin
ak (sıfat), git- (eylem), gel- (eylem), el (ad), kelebek (ad), kol (ad), kulak (ad), toprak (ad)
sözcükleri biçim bilgisel bakımdan bölünemez ancak anlam taşımayan ke-le-bek gibi hecelere veya k-e-l-e-b-e-k gibi seslere bölünebilir. Unutmamamız gereken nokta, bugün
kök gibi görünen birçok sözcüğün aslında tarihî dönemlerde en az iki bağımsız biçim
birimden oluşabileceğidir. Örneğin; biz, siz, gece, öğle, öğün, ağaç art zamanlı bakımdan
türemiş sözcüklerdir. Bu tür çözümlemeler, sözcüklerin kökenleriyle ilgili çalışmalar ancak dil uzmanları tarafından yapılmalı veya bu konularda dil uzmanlarına danışılmalıdır.
Biçim Bilgisi
Biçim birim: Daha küçük
birimlere ayrılamayan ses ve
yapı yönünden anlamlı en
küçük ögelerdir. Geleneksel
dil bilgisindeki sözcük ve ek
kavramlarını birlikte ifade eder.
Örneğin; evlilikten sözcüğü
ev-li-lik-ten biçiminde dört biçim
birimden oluşur. Bu örnekte, ev
sözcüğü kök biçim birimdir.
Bağımsız biçim birimler (kök):
Tek başlarına kullanılabilen
biçim birimlerdir. Bağımlı biçim
birimler (ek) ise tek başlarına
kullanılamayan biçim birimlerdir.
Bağımlı biçim birimler görevlerini
yerine getirebilmeleri için
bağımsız biçim birimlerine
ihtiyaç duyarlar. Örneğin, “kızlar
eve gitti.” cümlesinde “kız, ev,
git” bağımsız biçim birimlerken
sözcüklere eklenen “-lar, -e, -ti”
ekleri bağımlı biçim birimlerdir.
96 Türk Dili-I
Türkçe kök ve gövdeler, eylem ve ad kökü/gövdesi olmak üzere ikiye ayrılır. Kök ve gövdeler,
az sayıda örnekte göç ve göç-, güreş ve güreş- vb. hem ad hem de eylem olabilmektedir.
Gövde
Gövdeler, biri bağımsız biçim birim olmak üzere, en az iki biçim birimden oluşan yani
bir veya daha fazla ek alan kök biçim birimlerdir. Örneğin; geçit, gelinlik, geliştiril- sözcükleri geç-(i)-t, gel-(i)-n-lik, gel-(i)ş-tir-(i)l- biçim birimlerinden oluşan gövdelerdir. Bu
tür sözcükler yapısına göre türemiş sözcükler olarak da bilinir. Herhangi bir kökten çeşitli
eklerle çok sayıda gövde yapmak mümkündür. Türkçede kimi kökten elliden fazla sözcük türetilebilir. Aşağıda biçim birim niteliği bulunmayan yardımcı sesler parantez içinde
gösterilmiştir.
Bağımsız biçim birimler/Sözcükler Bağımlı biçim birimler/Ekler
geç- -(i)t
gel- - (i)n-lik
gel- -(i)ş-tir-(i)l
Sözcük kök ve gövdeleri, tek başlarına anlamları veya söz dizimsel işlevleri olan bağımsız
biçim birimlerdir.
Gövdenin üstüne yeni bir yapım eki gelirse doğal olarak ortaya yeni bir gövde çıkar. Sözlüklerde madde başları kök ve gövdelerden oluşur.
Taban
Tabanlar, eklerin, yani bağımlı biçim birimlerin eklendiği yalın sözcükler, yani bağımsız biçim birimlerdir. Tabanlar kök veya türemiş sözcük olabilir. Aşağıdaki örnekte göz, gözlük
sözcüğünün; gözlük, gözlükçü sözcüğünün; gözlükçü ise gözlükçülük sözcüğünün tabanıdır.
göz
gözlük
gözlükçü
gözlükçülük
Ek
Ekler, herhangi bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat, zarf vb.
sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçim birimlerdir. Ekler kendilerinden daha
küçük anlamlı parçalara bölünemez. Ekler; biçim bakımından ön ekler, iç ekler, son ekler
olmak üzere üçe; işlev bakımından yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Eklerle
ilgili ayrıntılı bilgi Türkçenin Ekleri başlığı altında ele alınmaktadır.
Türkçenin ekleri genellikle tek hecelidir. Çok heceli ekler iki ayrı ekten oluşabilir. Örneğin;
-dIkçA sıfat fiil eki –dIk ile eşitlik durumu eki –cA’nın birleşmesiyle oluşmuştur.
Eklenme
Eklenme, sözcüğün yapım eki veya çekim eki almasıdır. Eklemeli bir dil olan Türkçede
eklenme, son eklenme şeklinde gerçekleşir. Ancak başka dillerde ön eklenme ve iç eklenme
vardır. Türkçede yeni sözcükler yapan veya sözcükleri çekimli hâle getiren son eklerin
sayısı onlarla ifade edilebilecek derecede çok ve işlektir. Türkçe, Fransızca form sözcüğünden ön eklerle ve son eklerle türeyen reform, deform, deforme, deformasyon örneğinde
4. Ünite - Biçim Bilgisi 97
olduğu gibi Batı dillerinden çok sayıda ön ek ve son ek almıştır. Buna Türkçede ön ek gibi
kullanılan Arapça kökenli ma-aile, Farsça kökenli bi-taraf, na-dide vb. ön çekim edatlarını
da dâhil edebiliriz.
Dil olgusu üzerine popüler ve ayrıntılı bilgiler için Süer Eker’in Çağdaş Türk Dili adlı
kitabını inceleyebilirsiniz. (Ankara: Grafiker Yayınları, 2011)
Türkçenin ek sözlüğü, eklerin formülleri ve işlevleri için http://www.dnathan.com/language/
turkish/tsd/ ağ adresindeki ‘e Suix Dictionary’ adlı sayfasını inceleyebilirsiniz.
Kök, gövde, taban ve ek kavramlarını açıklayınız.
TÜRKÇENİN EKLERİ
Türetim ve çekim kavramları biçim bilgisinin önemli inceleme konularıdır ve dilin işleyişinde temel ögelerdendir. Sözcükleri çok genel olarak adlar ve eylemler, ekleri de yapım
(türetim) ve çekim ekleri olarak sınıandırarak eklemeli bir dil olan Türkçenin yapı ve
işleyiş sistemini ana çizgileri ile değerlendirmeye başlayabiliriz.
Yapım Ekleri
Yapım/türetim ekleri yeni sözcükler yapma görevi bulunan eklerdir. Yeni sözcükler yapılırken sözcük türü değişebilir. Örneğin oyun adından eylem yapan -a- biçim birimi ile
üretilen yeni sözcük artık bir eylemdir. Aynı şekilde aç- eyleminden -(ı)k biçim birimi ile
üretilen yeni sözcük açık bir addır. Son olarak -n biçim birimi gündüz, güz, kış vb. adlara gelerek zaman belirteci yapar. Yapım ekleri dil bilgisel bilgi ve sözlüksel bilgi taşırlar.
Yukarıdaki örnekleri dil bilgisel bilgi ve sözlüksel bilgi bakımından şöyle bir çizelge ile
gösterebiliriz:
Yapım eki/Sözcük Dil bilgisel bilgi Sözlüksel bilgi
-a- (oyun-a) addan eylem eylem, hareket
-(I)k (aç-(ı)k) eylemden ad durum
-(I)n (kış-(ı)n) addan belirteç zaman adı
Ekleri yeni sözcükler türetebilme yeteneği bakımından türetim yapabilen ekler ve türetim yapamayan ekler olarak ikiye ayırabiliriz. Türetim yapabilen ekler sıklıkları az da
olsa yeni sözcükler yapabilen eklerdir. Türetim yapamayan ekler ise dil bilgisel işlevi bulunmayan eklerdir. Çoğunlukla tek bir birleşimde yer alır, ağızlarda, eskimiş veya yanlış
çözümlenmiş örneklerde görülür. Örneğin Türkçe altmış ve yetmiş sözcüklerindeki -mIş
yeni türetim yapamaz, yani başka sözcüklerde kullanılamaz. Odun sözcüğünün od ‘ateş’
bağımsız biçim biriminden türediğini seziyoruz ancak, sondaki n bağımlı biçim birimini
tanımıyoruz. Benzer biçimde eldiven, karanlık, gündüz sözcüklerinde de bu türden ekler
bulunmaktadır. Eldiven, karanlık, gündüz sözcüklerinde el, kara, gün bileşenlerinin bulunduğunu görüyoruz ancak -diven (< Far.) ve -düz ekleri ile karanlık örneğindeki n ögesini tanımlayamıyoruz. Bu bağımlı biçim birimler âdeta fosilleşmiş durumdadır. Üretim
yapmayan biçim birimler ancak art zamanlı olarak araştırılabilir.
Türetme isteğe bağlı olarak yapılır ve Türkçe gibi yapım eklerinin çok olduğu dillerde yeni
oluşan sözcükte tür değişikliği ya da aynı türün devamı olan sözcükler oluşturur. Bir sözcükte birden fazla yapım eki bulunabilir.
1
Türetim: Bir ekle yeni sözcük
yapımı iken çekim, daha çok
bir sözcüğün farklı biçimlerini
ifade eder.
Tarihî dönemlerdeki kimi biçim
birimlerin dil bilgisel işlevlerini
yitirerek bugüne ulaşmasına
fosilleşme, bu tür biçim birimlere
fosil biçim birim adı verilir.
Tarihî süreçlerdeki değişikliklere
odaklanan yönteme art zamanlı;
Yalnızca belirli bir döneme
odaklanan yönteme ise eş zamanlı
denir.
98 Türk Dili-I
Yeni sözcüklerin yapımında çok kullanılan veya çok sayıda sözcükte bulunan eklere
işlek ekler denir. Eklerin bir bölümü çok az sayıda sözcükte bulunur. Yalnız bir sözcükte
bulunan eklere tek örnek adı verilir. Örneğin -mAk (gelmek, koşmak vb.) bütün eylemlere
gelebilir ancak katmer ‘bir şeyi oluşturan katlardan her biri’ sözcüğünde yer alan -mer
eki, ölçünlü dilde başka bir sözcükte görülmez. Sözcüklerin bir bölümü Dil Devrimi’nden
sonra türetilmiştir. Aşağıda, Türkiye Türkçesinde kullanılan yapım ekleri Addan Ad Yapma Ekleri, Addan Eylem Yapma Ekleri, Eylemden Ad Yapma Ekleri, Eylemden Eylem Yapma Ekleri olarak dört alt başlık altında yer almaktadır.
Addan Ad Yapma Ekleri
Addan ad yapma ekleri ad kök ya da gövdelerinden köken anlamıyla bağlantılı yeni ad
gövdeleri yapan eklerdir.
-A: beze (şişkinlik), çağa, gece, göze, tüze; ilke (?), komuta. -Aç: kıraç, topaç, bakraç;
-Ak: başak, yanak, solak, benek. -Al1
: güzel. -Al2
: genel, özel, tümel, ulusal, yerel. -AlAk:
kozalak, topalak. -Am: gizem, görkem, önem. -An1
: eren, kızan, oğlan, köken. -An2
: belen,
tozan. -ArI: dışarı, içeri. -arık: pusarık. -Aş: adaş, güneş (?).-(ş)Ar: üçer, beşer.-At: başat,
gölet, özet.-Ay: düzey, güney, kolay, yüzey. -Az: ayaz, genez. -CA: karaca, akçe, Türkçe.
-cAğIz: çocukcağız, kızcağız. -cAk: büyücek, yavrucak. -cel: güncel, öncel. -CI: evci, savcı,
gözcü, avcı. -CIk: dipçik, kılçık, ufacık. -CIl: insancıl, evcil, otçul. -cIlAyIn: bencileyin,
sencileyin. -ç: anaç, ataç, ortaç bk. -Aç. -çA: ilçe, tarihçe (< Far. -çe). -çak: kolçak, ayakçak.
-çek: gökçek. -çın: balıkçın, ayakçın. -DA: elde, sözde, gözde. -dak: bıngıldak, kıkırdak.
-DAm: erdem, gündem, yordam, yöntem. -DAn: toptan, neden, içten. -DAş: yoldaş, evdeş. -DIrIk: boyunduruk, eğindirik. -diven: eldiven (< Far.). -düz: gündüz. -enek: gözenek. -GA: başka, belge, imge, özge. -GAn: başkan, yedigen, yelken. -GI: gözgü, iyi (< <ET
edgü). -gIl: Ahmetgil, annemgil. -gIn: elgin. -k: balak, kabuk, topuk. -kek: erkek (?). -ki:
akşamki, yarınki. -(I)l: ardıl, çoğul, gizil, kızıl, kumul, tekil, yeşil. -lA: kışla, tuzla, yayla.
-lAk: dişlek, ödlek, kışlak, sulak. -lan: aslan, kaplan, sırtlan, yılan (?). -leyin: akşamleyin,
sabahleyin. -lI: evli, atlı. -lI...-lI: geceli gündüzlü, irili ufaklı. -lIk: bataklık, taşlık, tuzluk.
-m: begüm, betim, birim, hanım, yüküm(lü). -mAç: dilmaç. -mAn: akman, dikmen, egemen, gökmen, kocaman, Türkmen. -mer: katmer. -mık: acımık, karamık. -msAr: iyimser,
karamsar. -msI: sarımsı, mavimsi. -mtIl: sarımtıl, acımtıl, göğümtül. -mtırak: sarımtırak,
mavimtırak. -n1
: yazın, ilkin, kışın; üstün, yeğin, zorun(lu), -n2
: odun. -ncI: birinci, ikinci,
altıncı. -rA: taşra, üzre, içre, sonra. -rAk: küçürek, ufarak. -sAk: susak, tümsek, ıraksak.
-sAl: kutsal, bölgesel, kumsal. -sI: bulutsu, çocuksu. -sIk: yüksük. -sIl: varsıl, yoksul. -sun:
yoksun. -sIz: tatsız, tuzsuz, yolsuz. -ş: Aliş, maviş, minnoş. -şın: akşın, karaşın, sarışın. -(I)
t: belit, eşit, karşıt, yaşıt. -tay: Danıştay, kurultay, Sayıştay. -tI: cızırtı, çatırtı, gürültü. -z:
beniz, *biz, *siz, ikiz, üçüz vb.
Addan Eylem Yapma Ekleri
Addan eylem yapma ekleri, ad tabanlarından köken anlamıyla bağlantılı yeni eylem gövdeleri yapan eklerdir.
-A1
-: kana-, oyna-, türe-. -A2
-: beze-, boşa-. -Al-: azal-, bun-al-, çoğal-, düzel-. -An-:
gücen-, utan-. -Ar-1: kar(a)-ar, kız-ar-, mor-ar-. -Ar2
-: başar-, ever-, onar-, suvar-. -A-ş-:
güreş-, yanaş-. -DA1-: aldat-, iste- (< izde-). -DA2
-: çatırda-, parılda-, şırılda-. -I-: ağrı- (<
ağır-ı-), sak-ı-(n)- (< ET sak + ı + n-), taşı (< ET taş-ı-). -k-: acık-, birik-, gecik-, gözük-.
-kIr-: fışkır-, hıçkır-, püskür-. -l-: incel-, kısal-, küçül-, sivril-. -lA(n)-: anla-, avlan-, evlen-, gizle-, yolla-. -msA-: azımsa-, küçümse-. -r-: belir-, delir-. -rgA-: esirge-, yadırga-.
-sA-: boğasa- (ağız), önemse-, susa-. -sIn-: gereksin-, yüksün-.
Listelerde eklerin hemen alt sağ
tarafındaki ‘1
, 2
’ rakamları eş sesli,
ancak köken ve işlev bakımından
ayrı ekleri ifade etmektedir.
Örneklerde A harfi /a, e/, I harfi /ı,
i/ ünlülerini; C harfi /c, ç/, D harfi
/d, t/ ünsüzlerini gösterir.
Pratik amaçlarla I harfi dört dar
ünlü için de kullanılmıştır. ‘?’
soru işareti ise örneğin kuşkulu
olduğunu ifade eder.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 99
Eylemden Ad Yapma Ekleri
Eylemden ad yapma ekleri, eylem kök ya da gövdelerinden, köken anlamıyla bağlantılı
yeni ad gövdeleri yapan ve sayıca en fazla olan eklerdir. Bu eklerden bir bölümü çok yaygın biçimde tüm eylem köklerine gelebilirken, yayvan ve kaypak örneklerinde olduğu gibi,
bir bölümü de yalnızca bir ya da birkaç sözcükte görülür.
-(A)nAk: değ(e)nek, görenek, olanak. -(A)v: görev, işlev, ödev, sınav. -(A)y: dikey, düşey, olay, deney. -AcAk: gelecek, giyecek, yakacak. -AcAn: evecen, sevecen. -Aç: büyüteç,
sarkaç. -AGAn: durağan, gezegen, olağan. -AGI: kaşağı, yapağı. -Ak: binek, dön ek, sapak, uçak. -AlAk: asalak, çökelek, yatalak. -AlgA: bitelge, çizelge, konalga. -Am: dönem,
kuram, tutam. -AmAç: dönemeç, tutamaç. -AmAk: basamak, tutamak. -AmIk: bozamık.
-An: bakan, düzen, kapan. -Ar/-r: gider, gelir, yazar. -ArI: göçeri, uçarı. -AsI: giysi (< giyesi), olası, veresi(ye). -bAç: dolambaç, saklambaç. -CA: dinlence, düşünce, eğlence. -cAk:
erincek (hlk.), salıncak. -ceme: sürünceme. -daç: andaç. -DI: çıktı, girdi, pişti, uydu. -dıç:
andıç. -DIk: bildik, tanıdık. -dırak: kaydırak. -ebe: göçebe. -GA: bilge, bölge, süpürge.
-GAç: kıskaç, süzgeç, yüzgeç. -GAn: çekingen, kaygan. -GI: bilgi, olgu, sevgi. -GIç: dalgıç,
bilgiç. -GIn: bilgin, etkin, vurgun. -güt: örgüt. -I: ayrı, doğu, sancı, yazı. -IcI: alıcı, verici,
yanıcı. -Iş: bakış, geçiş, uçuş. -k: açık, delik, dilek. -m: bilim, bölüm, kurum. -mA: bölme,
inme, kuşatma. -mAcA: bulmaca, gülmece. -mAç: demeç, yırtmaç. -mAk: çakmak, ilmek,
yemek. -mAn: azman, eğitmen, öğretmen. -mAz: *aymaz, tükenmez, yaramaz. -mIk: ilmik, kıymık, kusmuk. -mUr: kömür, yağmur. -mIş: dolmuş, Durmuş, ermiş. -n: akın,
ekin, yığın. -nç: bilinç, direnç, sevinç. -ntI: çıkıntı, döküntü, saplantı. -pak: kaypak. -sAl:
görsel, işitsel, uysal. -sI: sinsi, tütsü. -ş: bağdaş, tanış, oynaş. -t: anıt, geçit, taşıt, umut.
-van: yayvan.
Ad ve eylem ayrımı için sözcüğün sonuna -mAk eki getirilebilir. Eki alan sözcükler eylemdir.
Örneğin; gül-mek, gör-mek, sev-mek gibi.
Eylemden Eylem Yapma Ekleri
Eylemden eylem yapma eklerini, eylem tabanlarına gelerek yeni eylemler yapan özel söz
dizimsel işlevleri bulunan yapılar olarak tanımlayabiliriz. Bu eklerin çatı adı verilen özel
görünümleri vardır. Çatı ekleri cümle içinde yüklemin özne veya nesne ile ilişkisini belirler.
Çatıları çok genel olarak bir cümlede yüklemin gösterdiği eylemin özne tarafından
yapıldığını gösteren etken çatı ve cümlenin dil bilgisel (sözde) öznesinin yüklemin bildirdiği eylemden etkilendiğini veya eylemin hedefi olduğunu gösteren edilgen çatı olarak
ikiye ayırabiliriz. Duvarları boyadı etken çatı, duvarlar boyandı cümlesi ise edilgen çatı
örnekleridir.
Çatıları, öznenin ve nesnenin durumuna göre dönüşlü, edilgen, işteş, ettirgen çatılar
olarak daha ayrıntılı bir şekilde sınıandırabiliriz. Dönüşlü, edilgen, işteş çatılar özneye,
ettirgen çatılar ise nesneye yöneliktir. Örneğin yıkandım, görüştük cümlelerinde eyleme
konu olan kişiler, bizzat öznelerdir. Yıkattım cümlesinde ise özne, eylemi kendisi gerçekleştirmemiş, başka birine yaptırmış, yani eylem özneye değil, nesneye odaklıdır. Eylemin
gerçekleştiği özne değil, nesnedir. Eylem tabanlarında kaymalar, asıl işlevin yitimi gibi
işlev ve anlam değişmeleri olabilir.
Her -(ı)-l- eki edilgenlik çatısı ya da her –n- eki dönüşlülük çatısı kurmayabilir. Örneğin;
katıl-, kalkın- gibi.
100 Türk Dili-I
Aşağıda çatı eklerine kısaca değinilmektedir.
• Edilgen çatı: Edilgen çatı -l- eki ile kurulur. Ünlülerle veya -l- ünsüzü ile biten
eylemlerde ise edilgen çatılar -n- eki ile kurulur, boya- >boyan-, bil- > bilin- vb.
Edilgen çatı -l- eki ile kurulur. Aç-> açıl, kes- > kesil- vb. Geçişsiz eylemlerden
aynı eklerle yapılan ve öznesi belirsiz çatılara Korkmaz (2007), meçhul çatı adını
vermektedir.
Öznenin belirsiz olması nedeniyle edilgen eylemlerde yalnızca üçüncü kişiler söz konusu
olabilir. “Özne + -CA ya da özne + tarafından” formülüyle özne belirgin duruma getirilse
de edilgenlik çatısı varlığını korur. “İmzalar atıldı.” ve “İmzalar taraarca atıldı.” örneğinde
olduğu gibi...
• Dönüşlü çatı: Yıkandım, küreklere asıldık örneklerindeki gibi, yüklemin bildirdiği
eylemin özneye döndüğünü, eylemin özne tarafından kendi kendine yapıldığını
gösteren çatıdır. Dönüşlü çatı ekleri - n- ve -l-’dir. Yıka-> yıkan-, bak->bakın-, yor-
>yorul- vb. Dönüşlü çatılarda, yüklem çoğunlukla nesne alamaz, ancak “bavulu
yüklendim” örneğinde olduğu gibi geçişli eylem de olabilir.
İşteşlik eki -ş- alış-, geliş-, kalkış- vb. örneklerdeki gibi, işlev değişimiyle aslında dönüşlü
çatı olarak kullanılabilir.
• İşteş çatı: İşteş çatı, görüş-, tokalaş- örneklerindeki gibi eylemin iki veya daha fazla
öznesinin bulunduğuna, eylemin karşılıklı veya birlikte yapıldığına işaret eder. -(I)
ş gösteriminden de anlaşılacağı gibi ünlü ile biten eylem -ş-, ünsüzle biten eylem
tabanlarına ise -Iş- eklenir. Gör->görüş-, döv->dövüş-, at->atış- vb.
İşteş çatılar da işlevlerini korur, yitirebilir veya hem korur hem yitirerek iki farklı anlamda sözcük oluşturabilir. Örneğin birbirinin elinden tutmak karşılığındaki
tutuş- eyleminde işteşlik işlevi açıktır ancak ateşin alev alması anlamında tutuş- eyleminde işteşlik, birliktelik işlevi çok zayıamış, geliş- eyleminde ise kaybolmuştur.
• Ettirgen çatı: Eylemdeki anlatımın özne tarafından başka bir kişi ya da nesneye
aktarıldığını gösteren ve geçişsiz eylemleri geçişli hâle getiren –(A)r, -(I)r, -DIr, -t-,
-zIr- (< -z- + -r-) eklerinin kurduğu çatıdır. Çıkar-, içir-, kestir-, akıt-, emzir- vb.
İki ettirgen çatı üst üste gelerek çi geçişli eylemler kurabilir. Daha fazla sayıda
ettirgenlik eki de üst üste gelebilir. Örneğin; yaptırt-(<yap-tır-t), aldırttır-(<al-dır-ttır-) vb.
• Sıklık çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin ardı ardına ya da sıklıkla yapıldığını
gösterir. Türkçede en sık kullanılan sıklık çatıları AlA- -IştIr-, -klA-. ov->ovala-,
silk-> silkele-, serp-> serpiştir-, ovuştur- vb. sür- > sürükle-, say- > sayıkla- vb. örnekler eylemin ardı ardına yapıldığını gösteren sıklık çatılarıdır.
• Kuvvetlendirme çatısı: Eylemin gösterdiği hareketin daha kuvvetli bir biçimde
yapıldığını ifade eder. tık- > tıka-, kaz- > kazı-, bur- > burk-, ko- > koy- eylemlerindeki -a, -ı-, -k-, -y- ekleri eylemlerin anlamını daha belirgin, daha güçlü hâle
getiren kuvvetlendirme çatılarıdır.
• Olumsuzluk çatısı: Eylem kök ve gövdelerinden olumsuzluk anlamlı eylemler yapar. Örneğin; gel-> gel-me-, al-> al-ma- vb.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 101
Aşağıdaki cümle sondan eklemeli bir dil olan Türkçenin eklenme yoluyla sözcük türetme sistemini gösteren ilgi çekici bir örnektir:
etkisizleştiricileştiriveremeyebileceklerimizdenmişsinizcesineydiniz
et-ki-siz-le-ş-tir-ici-le-ş-tir-i-ver-eme-y-e-bil-ecek-ler-i-miz-den-miş-siniz-ce-si-n-e-y-di-niz
Yukarıdaki sözcüğün kökünde yer alan et- eyleminden türetilen sözcükler zarf fiil eki
(-i) aracılığıyla yaklaşma, tezlik ifade eden ver- yardımcı eylemi ile birleşiyor, bu birleşik
yapı üzerine yeterlik ve ihtimal bildiren -eme- ve -ebil- ekleniyor. -eme- ve -ebil- ekleri,
tarihî bakımdan kendilerinden önceki eyleme zarf fiil eki (-e) ile bağlanan bugün unutulmuş ve çekimde kaybolmuş ‘muktedir, olmak; yeterli olmak’ anlamındaki u- ile yine
yeterlik ve ihtimal bildiren bil- yardımcı eylemlerinden gelişmiştir. Sözcük daha sonra –
ecek sıfat fiili ile adlaşır, ardından adları yüklemleştiren –imek eyleminin belirsiz ve belirli
geçmiş zamanı işaretler.
Çekim Ekleri
Çekim ekleri, eylem ya da ad soylu sözcüklere gelerek bağlı oldukları sözcük öbeklerine
göre, sözcükler arasında durum, iyelik, çokluk, kip, zaman, kişi, sayı vb. geçici ilişkiler
kuran, görevsel bağımlı biçim birimleridir. Çekim ekleri, sözlüksel biçim birimlerinde ad
durumlarını, bazı dillerde cinsiyet; eylemlerde çatı, kip, görünüş, kişi vb. gramatikal işlevleri işaretler. Türkçe bir eklemeli dil olduğundan ad ve eylemlerin çekimi, ekler aracılığıyla
gerçekleştirilir. Örneğin ‘Ders-ler1
-i-m2
-i3
tamamla-dı4
-m5
’ cümlesinde derslerimi adında
(1) no’lu ek çoğulu, (2) no’lu ek iyeliği, (3) no’lu ek yükleme durumunu; tamamladım yükleminde ise (4) no’lu ek görülen geçmiş zamanı, (5) no’lu ek, üçüncü kişiyi ifade eder. Çekim ekleri kendi aralarında ad çekim ekleri ve eylem çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Çekim ekleri eklendikleri sözcüklere herhangi bir yeni anlam katmaz, yalnızca onlara
işleklik kazandırır. Yani adların ve eylemlerin sözcük türünü değiştirmeden sözcükler
arasında yapı ve anlam ilişkileri kurar.
Ad Çekim Ekleri
Ad ya da ad soylu sözcüklere ad çekim eklerinin, yani durum, iyelik, çoğul, soru ve aitlik
eklerinin eklenmesine ad çekimi adı verilir. Örneğin ev sözcüğü söz diziminde ev-e (durum eki), ev-im (iyelik eki), ev-ler (çoğul eki), ev mi? (soru eki), ev-deki (aitlik) gibi farklı
ekler alarak çekime girer.
• Durum ekleri: Hâl ekleri olarak da bilinen durum ekleri, cümle içindeki adları
diğer sözcüklere değişik anlam ilişkileri çerçevesinde bağlayan biçim birimlerdir.
Durum ekleri iki adı birbirine bağlayan ilgi durumu dışında, genellikle adlarla
et- : eylem kökü
-ki : eylemden ad yapma eki
-siz : addan ad yapma eki
-le- : addan eylem yapma eki
-ş- : eylemden eylem yapma eki
-tir- : eylemden eylem yapma eki
-ici : eylemden ad yapma eki
-le- : addan eylem yapma eki
-ş- : eylemden eylem yapma eki
-tir- : eylemden eylem yapma eki
-i- : zarf-fiil eki
ver- : yardımcı eylem
-eme-: olumsuz yeterlik eki
-y- : boşluk doldurucu ünsüz
-e : zarf fiil eki
bil- : yardımcı eylem
-ecek : sıfat fiil eki
-ler : çoğul eki
-i- : yardımcı ünlü
-miz : 1. çoğul kişi iyelik eki
-den : uzaklaşma durumu eki
-miş : ek eylem i-’in belirsiz geçmiş zamanı
-siniz: 2. çoğul kişi eki
-ce : eşitlik durumu eki
-si : 3. tekil kişi iyelik eki
-n- : zamir n’si
-e : yaklaşma durumu eki
-y- : boşluk doldurucu ünsüz
-di : ek eylem i-’in belirli geçmiş zamanı
-niz : 2. çoğul kişi eki
Çekim ekleri, ilgili türden bütün
adlara ve eylemlere eklenebilinir;
ancak yapım ekleri her sözcüğe
eklenemez.
102 Türk Dili-I
cümlenin asıl ögesi olan yüklem arasında ilişki kurar. Türkçede yalın, yükleme, ilgi,
yaklaşma, bulunma ve uzaklaşma olmak üzere altı durum ekinin bulunduğu kabul
edilir.
Bunların dışında farklı kaynaklarda –CA ile yapılan eşitlik, -lA ve –(X)n ile yapılan araç durumları da durum eki olarak kabul edilmektedir (Banguoğlu, 2007).
Durum ekleri 3. kişi iyelik eklerinden sonra kullanıldıklarında araya ses bilgisi bakımından herhangi bir işlevi bulunmayan, zamir n’si olarak bilinen bir ses girer.
Örneğin, ev-i-n-e, ev-i-n-de vb. Türkçenin ad durum ekleri Tablo 4.1’de görüldüğü
gibidir.
Ad Durum Eki İşlevi Örnek
-Ø yalın durum (nominatif) ev
-A yaklaşma/yönelme durumu (datif) ev -e
-DA bulunma durumu (lokatif) ev -de
-DAn uzaklaşma/ayrılma/çıkma durumu, (ablatif) ev -den
-I, -U yükleme/belirtme/nesne durumu (akuzatif) ev -i
-lA araç durumu (vasıta, enstrümantal) ev -le
-In, -nIn ilgi/tamlayan durumu (genitif) ev -in
-CA eşitlik durumu (ekvatif) ev -ce
• İyelik ekleri: İyelik ekleri, adın belirttiği nesne ya da kavramın, altı kişiden (ben,
sen, o; biz, siz, onlar) birine ait olduğunu gösterir. İyelik eki almış sözcükler, isim
tamlamalarında tamlanan ögeyi oluştururlar. İyelik ekleri çokluk eklerinden sonra,
durum eklerinden önce gelir.
İyelik Eki Kişi Örnek
-(I)m birinci tekil kişi kalem-i-m, para-m
-(I)n ikinci tekil kişi kalem-i-n, para -n
-(s)I üçüncü tekil kişi kalem-i, para-sı
-(I)mIz birinci çoğul kişi kalem-i-miz, para -mız
-(I)nIz ikinci çoğul kişi kalem-i-niz, para -nız
-lAr-I üçüncü çoğul kişi kalem-leri, para -ları
• Çoğul eki (-lAr): Çoğul ekleri, sayıca bir’den fazla varlığı, kavramı ifade eden eklerdir. Türkçede sayılabilir adlar/sayılamayan adlar ayrımı yoktur; soyut, somut
bütün adlar çoğul eki alabilir. Çoğul ekleri kimi zaman çoğul işlevinden uzaklaşarak aile (Osmanlılar), abartma (dünyalar kadar), zaman (geceleri) vb. farklı anlamları da işaretleyebilir.
Çoğul ekleri, diğer ad çekim eklerinden önce gelir. Dayımlar, teyzemler vb. topluluk ifade
eden örnekler, kural dışıdır.
Sayı sıfatları ile kurulan tamlamalarda -Üç Silahşörler, Beşevler, Kırkkonaklar vb. istisnaların dışında-nitelenen öge, çoğul eki almaz.
• Soru eki (mI, mU): Soru eki eklendiği ada veya ad cümlesine genellikle soru anlamı katan, yazımda ayrı gösterilen, söyleyişte ise ünlü uyumuna giren sözcük ile
ek arasında bir dil bilgisel biçimdir. Soru eki (mI, mU) kişi ekleriyle çekime girer:
Ankaralı mısınız?, Okulda değil miyiz? vb. Bir cümlede birden fazla ögeye soru eki
getirilemez.
Zamir n’si: Türkçe ad çekiminde
üçüncü kişi iyelik eki ile durum
ekleri arasında ve aitlik ekinin ad
durum ekleri alması durumunda
zamir n’si adı verilen bir ses türer:
para-sı-n-ı, okul-u-n-u; seninkin-e vb.
Alan yazında durum ekleri Tablo
4.1’de görüldüğü gibi farklı
biçimlerde adlandırılabilmektedir.
Tablo 4.1
Ad Durum Ekleri
Tablo 4.2
İyelik Ekleri
Saygı, nezaket için çoğul eki,
tekil kişilere ya da eylemlere de
getirilebilir.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 103
Soru eki, soru işlevinin dışında tekrarlanan sözcüklerle birlikte anlamı güçlendirmek üzere
de kullanılır. Ayrıca cümleye, söyleyiş biçimine ve tonlamaya göre şaşma, inkâr, onaylama
isteği, rica gibi anlamlar da katar.
• Aitlik eki (-ki): Aitlik eki adlardan zamir ve sıfat türünde adlar yapan, bağlılık,
içinde bulunma, aitlik anlamları taşıyan bir ektir. -ki aitlik eki sözcüklere yalın (akşamki, yarınki), bulunma (evdeki, yoldaki) ya da ilgi (seninki, bizimki) durumlarından biriyle eklenir. Aitlik eki ad çekim ekleri alabilir. -ki eki bugünkü gibi bir iki
sözcüğün dışında ünlü ve ünsüz uyumlarına girmez.
• Ek eylemler: Ek eylemler, ad soylu sözcüklerin yüklem olarak kullanılmasını,
eylem cümlelerinde ise birleşik çekimleri sağlayan eklerdir. Ad soylu sözcüklerin
eylem olarak çekiminde birinci ve ikinci kişilerde i-, üçüncü kişinin çekiminde ise
-DIr bildirme eki kullanılır. Ek eylemin olumsuz biçimi değil ile yapılır. Tablo 4.3’te
ek eylemlerin ad soylu sözcüklerle çekimine örnek verilmiştir. Örneklerde geniş/
şimdiki zaman kipi dışında sadece birinci çoğul kişi kullanılmıştır.
Ek Eylem Kipleri Örnek
Geniş/şimdiki zaman
Öğrenci-y-im
öğrenci-sin
öğrenci-(dir)
öğrenci-y-iz
öğrenci-siniz
öğrenci(-dirler)
Görülen geçmiş zaman Öğrenci i-dik (öğrenciydik)
Duyulan geçmiş zaman öğrenci i-miş-iz (öğrenciymişiz)
Şart öğrenci-y-se-k (öğrenciysek)
Örneklerden de anlaşılacağı gibi ek eylem, ses olayları yoluyla ekleşme eğilimindedir.
Ek eylemin diğer bir özelliği de -ken ile birleşerek i-ken veya dar ünlünün düşmesi
sonucunda -ken biçimiyle her türlü ad veya adlaşmış anlatımı evdeyken, yaşlıyken vb.
örneklerindeki gibi zarf fiil hâline getirmesidir.
Eylem Çekim Ekleri
Eylem çekimi, cümle ve cümlenin yüklemini oluşturmak üzere eylemlerin zaman, kişi vb.
çekim eklerini almalarıdır. Türkçede eylem, cümlede temel olarak zaman ile tarz, görünüş,
çatı ve kip kategorilerine göre çekime girer.
Eylem çekim ekleri soru eki dışında, ad çekim eklerinden tamamen farklıdır.
Eylemde zaman, cümle içinde yüklemin bildirdiği eylemin ilgili olduğu zaman kesitidir.
Kip, eylemlerin zaman, kişi ve anlam özelliklerine göre eklerle biçimlenen dil bilgisi
kategorisidir. Türkçede kipler esas olarak ikiye ayrılır: Haber (bildirme) kipleri ve tasarlama (istek) kipleri. Haber kipleri geniş zaman, şimdiki zaman, (belirli) görülen geçmiş zaman, (belirsiz) duyulan geçmiş zaman ve gelecek zaman; tasarlama kipleri dilek/şart, istek,
gereklilik ve emir kiplerinden oluşur.
Tablo 4.3
Ek eylem kipleri
104 Türk Dili-I
Tarz ise zamanda hareket noktasını konuşanın, konuştuğu andan bir başka zamana
aktarmasıyla ortaya çıkar. Tarz, yükleme eklenen i- eyleminin geçmiş zamanlarda ve şart
kipinde çekimlenmesiyle oluşur. Türkçede dört tarz vardır: Bildirme, öykü, rivayet, şart.
Örneğin gelmiştik (< gel-miş i-di-k), alacaktık (< al-acak i-di-k) cümlelerinde gel- ve aleylemleri zaman (-miş ve -ecek), tarz (-ti < -idi) ve kişi eklerini (-k ve -k) alarak çekime
girmiştir.
Türkçede yükleme gelen eklerdeki genel sıralama şu şekildedir: Eylem kök veya gövdesi +
kip eki + tarz eki + kişi eki. Örneğin çalışmalıymışım yükleminde çalış- eylem gövdesi,
-malı kip eki, -mış tarz eki, -(ı)m ise kişi ekidir.
Bir eylem, ek almadan da çekime girebilir. Türkçede eylemlerin yalın biçimleri ek almadan ikinci tekil kişi emir kipini işaretler. Çekimli eylemler, zaman ve kişi ögelerini taşıdıklarından dolayı tek başına cümle oluşturabilirler. Tümleçler de yüklemin bildirdiği eylemi nesne, yer, belirli bir zaman, ortam vb. çeşitli ilişkiler bakımından tamamlar, tümler.
Kişi (şahıs) ekleri: Kişi ekleri, yüklemin belirttiği işle doğrudan bağlantılı olan kişiyi
gösterir. Türkçede dört tip kişi eki vardır.
KİŞİ EKLERİ 1. TİP 2. TİP
Tekil -(I)m
-sIn
-(I)m
-(I)n
-Ø
Çoğul
-(I)z
-sInIz
-lAr
-(I)k
-(I)nIz
-lAr
Eklendiği Kipler Şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman,
belirsiz geçmiş zaman
Belirli geçmiş zaman, şart
kipi
KİŞİ EKLERİ 3. TİP 4. TİP
Tekil
-(y)Im
-sIn
-Ø
-Ø
-Ø
-sIn
Çoğul
-lIm
-sInIz
-lAr
-Ø
-(ı)n, (I)nIz
-sInlAr
Eklendiği Kipler İstek kipi Emir kipi
Eylemsiler: Geleneksel bir terim olarak söz ya da cümle içinde eylemleri adlaştırdıklarından dolayı ad, adı niteledikleri için sıfat, iki cümleyi bağladığı için bağlaç işlevinde
bulunabilen ve yan cümle kurabilen sözcük ya da sözcük öbeklerine eylemsi adı verilir.
Korkmaz (2007) ‘çekimsiz fiil’ adını verdiği eylemsileri ‘Fiil kök ve gövdelerinden belirli
eklerle türetilen; ancak, şahıs ekleri alarak çekime girmediği için yargı bildirmeyen bitmemiş
fiil’ olarak tanımlar.
Eylemsiler Türkçenin anlatımının temelini teşkil eden çok önemli ögelerdir. Türkçede
anlam ve görevlerine göre, zarf fiiller (ulaçlar), sıfat fiiller (ortaçlar) ve isim fiiller (eylem
adı, mastar) olmak üzere üç çeşit eylemsi vardır.
Tablo 4.4
Kişi Ekleri
Eylemsiler: eylemleri geçici sıfat,
zarf ve ad yapan; hem ad hem
de eylem özellikleri taşıyan, zarf
fiiller hariç, yapım ya da çekim
eki işlevlerinde kullanılabilen
sözcüklerdir.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 105
• Sıfat fiil: Sıfat fiiller, eylemlerden geçici sıfat yapmak üzere türetilen ve genellikle
kişiye bağlı olmaksızın çekimlenen eylemsilerdir. Sıfat fiiller, eylem ve sıfatların
özelliklerini birlikte gösterir. Zaman kavramının ön planda olduğu sıfat fiiller, Tablo 4.5’te de görüldüğü gibi geçmiş, geniş ve gelecek zaman sıfat fiilleri olmak üzere üç
türde değerlendirilebilir.
İşlevi Sıfat fiil Eki Örnek
Geçmiş zaman anlamı taşıyanlar -DIk
-mIş
tanıdık (adam)
bilmiş (çocuk)
Geniş zaman anlamı taşıyanlar
-An
-mAz
-r, -Ar
ağlayan (nar), gülen (ayva)
tükenmez (kalem)
oynar (başlık), bakar (kör)
Gelecek zaman anlamı taşıyanlar -AcAk akacak (kan), yakacak (odun)
Kimi tarihsel sıfat fiil ekleri özelliklerini kaybederek; kalıplaşmış biçimleriyle
-AsI; ver-esi(ye), ol-ası, gör-esi (gelmek) vb. birkaç sözcükte ve kahrol-ası, yıkılası gibi
ilenmelerde kalmıştır. Olası sözcüğü ise - AsI ile yapılmış yeni bir sözcüktür.
• Zarf fiil: Zarf fiiller eylemlerden geçici olarak türetilen zarf işlevindeki sözcüklerdir. Zarf fiiller zarf ve eylem özelliklerini birlikte gösterebilir. Zarf fiillerin diğer bir
görevi de asıl eylem ile yardımcı eylemi birleştirerek birleşik eylem yapmalarıdır.
Örneğin, gelebil- sözcüğünde adıl eylem gel-, yardımcı eylem olan bil- birbirlerine
–e zarf fiil eki ile bağlanmaktadır. Tablo 4.6’da görüldüğü gibi zarf fiiller tarz ve bağ
anlamı taşıyanlar ve zaman anlamı taşıyanlar olmak üzere iki türde değerlendirilebilir.
İşlev Zarf fiil Eki Örnek
Tarz ve bağ anlamı
taşıyanlar
-A...-A
-AcAk + iyelik eki + -A
-ArAk
-I
-mAksIzIn
-mAktAnsA
-Ip
sora sora, gide gide
boş duracağıma (çalışayım)
koşarak, bilerek
soruver (< sor-u + ver)
çalışmaksızın
ölmektense
alıp, koşup
Zaman
anlamı taşıyanlar
-DIk + iyelik eki+dA
-(i)ken
-AlI
-IncA
-DI + kişi eki + -AlI
-DI mI
-DIkçA
-mAdAn
-(A)r/-mAz
geldiğimde, öldüğünde,
koşarken (< koşar i-ken)
alalı, gideli
sevince, görünce
gittin gideli
konuştu mu (konuşur)
sevdikçe, yaşadıkça
bilmeden, görmeden
(kuşlar) öter ötmez
Sıfat fiiller kalıplaşarak ad yapabilirken hatta tükenmez (kalem) örneğindeki gibi niteledikleri adın yerine geçebilirken zarf fiillerin böyle bir özelliği yoktur.
Tablo 4.5
Sıfat iller
Tablo 4.6
Zarf iller
106 Türk Dili-I
• İsim fiil: Isim fiiler, eylemlerin herhangi bir zamana, sayıya ya da kişiye bağlı olmayan ve sözlüklerde madde başı olarak yer alan biçimleridir. Bütün eylemlere
gelebilen isim fiiller eylem değil, addır.
İsim fiiler; -mA (bilme, görme, yıkama),
-mAk (bilmek, görmek, yıkamak),
-Iş (biliş, görüş, yıkayış) ekleriyle yapılır.
Eylemden eylem yapan, olumsuzluk çatısı vurgusuz -mA- ile, isim fiil eki -mA’yı ve kalıplaşarak kalıcı adlar yapan bölme, dolma örneklerindeki vurgulu -mA ekini birbiriyle karıştırmamak gerekiyor. -mAk isim fiil eki ile ekin kalıplaşmasıyla çakmak, yemek ad yapım
eki işlevi kazanan -mAk ekini de birbiriyle karıştırmamalıyız. -mA eki, -mAk ekinin sonundaki -k ünsüzünün düşmesiyle oluşmamıştır. -mA ve –mAk farklı eklerdir. –mAk isim fiil
eki ilgi, iyelik ve çoğul eki almaz.
Soru Eki: Soru eki, eklendiği sözcük, sözcük öbeğine ya da cümleye soru anlamı veren
mI/mU biçim birimidir. Soru eki bazen bu işlevinin dışında yan cümleleri zaman anlamı
ağır basan belirteç durumuna da getirebilir: Akşam oldu mu dışarı çıkmak isterim örneğinde olduğu gibi.
Soru ekinin yüklem içindeki yeri kesin değildir; kip ya da kişi ekinden sonra gelebilir.
Görülen geçmiş zaman, dilek-istek çekimlerinde kişi eklerinden sonra; duyulan geçmiş
zaman, geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve gereklilik kip eklerinden ya da kişi
eklerinden sonra yer alabilir.
Yeterlik eki: Yeterlik eki, eklendiği eyleme yeterlik, tahmin veya soru cümlelerinde eylemin gösterdiği hareketi gerçekleştirme için izin anlamı katar. Diğer eylem çekim ekleri
yeterlik ekinden sonra gelir. Türkçede yeterlik eylemlerinin olumlu ve olumsuz biçimleri
ayrı biçim birimlerle yapılır.
Olumlu yeterlik formülü şu şekildedir:
• -(y)A + -bil-: Yemek yapabilirim (yeterlik), (kar) yağabilir (ihtimal), (sigara) içebilir
miyim? (izin).
Olumsuz yeterlik formülü ise şu şekildedir:
• -(y)A + -mA: kazan-a-ma-y-acak, oyna-y-a-maz.
Olumsuz yeterlikte yeterlik anlamının baskın olduğu dikkat çekicidir. Olumsuz yeterlik ile
olumlu yeterlik, ikincisi tahmin bildirmek üzere üst üste gelebilir: Gelemeyebilir (<gel-emey-ebil-ir) vb.
Ekler konusu ile ilgili daha ayrıntılı bilgi edinmek için Tahir Nejat Gencan’ın Dil bilgisi adlı kitabından yararlanabilirsiniz. (Ankara: Tek Ağaç Eylül Yayıncılık, 2007).
‘Dilin millî ve zengin olması, millî hissin gelişmesinde başlıca amildir. Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.’ (Atatürk 1930). Bu vecizede yer alan ad ve eylemleri yapı ve çekim bakımından
çözümleyiniz.
2
4. Ünite - Biçim Bilgisi 107
Aşağıdaki gösterimi inceleyerek sözcüğün kökünden itibaren her bir tabana gelen
ekin görev ve işlevini, eklerin diziliş özelliklerini tartışınız.
Batılılaştıramadıklarımızdan mısınız?
Batılılaştıramadıklarımızdan mı?
Batılılaştıramadıklarımızdan
Batılılaştıramadıklarımız
Batılılaştıramadıklar
Batılılaştıramadık
BatılılaştıramaBatılılaştıraBatılılaştırBatılılaşBatılılaBatılı
Batı
BatSÖZCÜK YAPIMI
Sözcük yapımı; türemiş karmaşık sözcüklerin yapısının yani sözcüğü oluşturan sözcükten daha küçük biçim bilgisel ögelerin diziliş, bir araya geliş biçimlerinin bir tür sözcük
sentaksının (söz dizimi) araştırılmasıdır.
Sürekli gelişme içindeki diller, çeşitli yollardan yararlanarak yeni türevler, yeni sözcükler yaratırlar. Eklemeli bir dil olan Türkçenin söz varlığı önemli ölçüde türetme yoluyla
oluşur. Ancak özellikle Batı dillerinin etkisiyle diğer yollarla da sözcükler yapılmaktadır.
Türkçe diğer dillerde olduğu gibi sonsuz sayıda sözcük üretme yetisine sahiptir. Dil, bir
yandan üreticilik, öte yandan yaratıcılık niteliklerine sahip bir sistemdir. Ancak her şeye
karşın sözcük üretimini sınırlayan dilin iç sistemine ait etkenler de vardır.
Bütün dillerde söz varlığını geliştirme, yeni türevler yaratmada kimisi yalnızca birkaç sözcüğün oluşmasında kullanılan, kimisi yüzlerce yeni sözcük oluşturan birtakım yol
ve yöntemler vardır. Bu yol ve yöntemlerin bir bölümü, özellikle türetme, birleştirme ve
kalıplaşma dışındakilerin çoğu Batı dillerinden dilimize aktarılmıştır. Sözcük yapımı ile
ilgili başlıca yollara kısaca değinelim:
Birleştirme
İki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek ad veya eylem türünde yeni bir kavramı ifade edecek sözcük oluşturmasıdır. Başka bir deyişle birleşik sözcük oluşturmaktır. Birleşen
ögeler arasında yalnızca yapı bakımından değil vurgu, süre vb. bakımlardan da ilişkiler
vardır. Örneğin, karatavuk ‘tüyleri kara, meyve ve böceklerle beslenen ötücü kuş’ ile kara
tavuk ‘kara tüylü tavuk’ örneklerinden ilkinde, bileşenler arasında boşluk ve süre yoktur,
öbeğin vurgusu ikinci sözcüğün üzerindedir. İkinci örnekte ise bileşenler arasında boşluk
ve süre vardır, öbek vurgusu ilk sözcüğün üzerindedir. ‘çok’ zarfı, karatavuk birleşik sözcüğünün sıfatını niteleyemez ancak, geçici bir sıfat tamlaması olan kara tavuk’un sıfatını
çok kara tavuk şeklinde niteleyebilir.
Birleştirmelerde anlam, bileşenlere özellikle asıl ögeye bağlıdır, yani iç merkezlidir. Sarıkız sözcüğü, halk ağzında ‘inek’, argoda ‘esrar’ anlamındadır. Sarı bir sıfat, birleştirmenin
asıl ögesi ve sözcük türünü belirleyen kız ise addır. Yani sarıkız sıfat tamlaması değil, addır.
Birleşmenin anlamı ‘sarı (saçlı) kız’ değil, ‘inek’ ya da ‘esrar’dır.
Sözcük yapımı ile ilgili başlıca
yollar şu şekilde sıralanabilir:
• Birleştirme
• Türetme
• Kalıplaşma
• Örnekseme
• Kırpma
• Karma
• Kısaltma
• Kasıtlı yaratma
• Ters türetme
• Derleme
• Tarama
• Genelleşme
• Kopyalama
Birleşik sözcükte anlamı ve sözcük
türünü belirleyen ögeye asıl
öge adı verilir. Birleştirmelerin
çoğunda asıl öge, sondaki veya
sağdaki sözcüktür.
3
108 Türk Dili-I
Birleştirmeler yazıda açık öğretim, arz etmek vb. ayrı; güneybatı, şükretmek vb. bitişik
ya da isim fiil, sıfat fiil, Fen-Edebiyat Fakültesi, Osmanlıca metinlerde gül-rū, bed-lika vb.
kısa çizgiyle gösterilir. Son dönemlerde Batı dillerinden özellikle İngilizceden aynen kopyalanan by-pass, check-in, e-mail sözcüklerindeki kısa çizgi Türkçe yazıma da girmiştir.
Birleştirmelerin ayrı ya da bitişik yazılması, Türk yazımının 1928’den, Harf Devrimi’nden bu
yana çözemediği önemli bir sorundur. Sözcüğün kapalı mı boşluklu mu, yani bitişik mi ayrı
mı yazılacağı sorusunun açık, kesin bir cevabı olmadığı gibi farklı dönemlerde yayımlanan
kılavuzlarda kökten değişiklikler yapılması ancak yapılan değişikliklerin bütüncül olarak
uygulamaya konulamaması Türk yazımının istikrarını engellemiştir. Birleşik sözcüklerle
ilgili farklı yaklaşımlar kullanıcının işini de zorlaştırmaktadır.
Türetme
Yukarıda türetme ile ilgili ayrıntılı bilgi verildiği için burada kısaca değinilmiştir. Türetme, herhangi bir tabana eklenen yapım (türetme, türetim) ekleri aracılığıyla anlam ve/
veya tür bakımından farklı yeni sözcüklerin yapımıdır. Örneğin birikim sözcüğünün kökü
bir ‘1’ ismidir. Bu kökten -(i)k- ekiyle birik- eylemi türemiş, ardından birik- tabanına gelen
-(i)m ekiyle eylem yeni anlamda bir ada dönüşmüştür. Kuşkusuz ekler sözcüklere gelişigüzel eklenemez. Eklenmeyle ilgili ettirgenlik çatısı -Ir-’ın tek heceli eylemlere gelebilmesi
gibi ses bilgisel ve biçim bilgisel; evli ‘evlenmiş olan’ sözcüğünün karşıt anlamının bekâr
sözcüğü tarafından bloke edilmesi gibi sözlüksel kimi sınırlamalar vardır. Ancak ‘evi olan’
anlamındaki evli sözcüğünün karşıt anlamlısı evsiz’dir.
Sözcükler yapılırken zaman zaman sözcük yapımı ile ilgili ilkelerin, kuralların dışına
çıkıldığı da bir gerçektir. Özellikle Türk Dil Devrimi ile başlayan süreçte üretilen çok sayıda sözcük arasında, sayısı sınırlı da olsa, ses bakımından hatalı ata-, budun, teğet, tinsel,
yöntem; biçim bilgisel bakımdan hatalı sapta-, uygar; anlam bakımından hatalı bay, bayan,
olası; söz dizimi ve anlam bakımından hatalı özgür gibi yanlış türetilen ancak Türkçenin
söz varlığına giren sözcükler vardır.
Kalıplaşma
Çekim ekleri hatta cümleler kimi zaman kendi işlevlerinin ve görevlerinin dışında, yeni
anlamlar kazanabilir; buna kalıplaşma adı verilir: birden (< bir-den), çıktı (< çık-tı), gecekondu (< gece kondu), imambayıldı (< imam + bayıldı), tanıdık (< tanı-dık ), toptan
(< top-tan), Türkçe (< Türk-çe), uydu (< uy-du ), yakacak (< yak-acak), yazar (< yaz-ar),
yüzde (< yüz-de). Bu örneklerde ad ve eylem çekim ekleri, sözcük grupları hatta cümleler
kalıplaşarak yeni sözcükler oluşturmuşlardır.
Örnekseme
Örnekseme, özellikle ses ve biçim bakımından yabancı sözcükleri model alarak yerli biçim
birimlerle sözcük üretilmesidir. Burada kaynak dildeki sözcüklere benzetmek esas olduğundan sözcük yapım ilkeleri zaman zaman ihmal edilir: Belleten (krş. Fr. bulletin), genel
(krş. Fr. général), imge (krş. Fr. image), okul (krş. Fr. école), ordonat (krş. Fr. ordonance);
boyut (krş. Osm. bu’ud); erat (krş. Osm. efrat); tümce (krş. Osm. cümle) vb.
Kırpma
Kimi zaman, bir sözcüğün ilk hecesi ya da bir bölümü ile anlam kaybı olmadan aynı kavram ifade edilebilir. Kırpma, çok heceli bir sözcüğün bir veya daha fazla hecesini kaldırarak yeni sözcük oluşturma yoludur: Kilo (< kilogram), motel (< motor otel), pop (<
popüler), santim (< santimetre) vb.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 109
İsmi niteleyen sıfatın, bir süre sonra adın kullanımdan düşmesiyle adın anlamını da
üstlenmesi sonucunda meydana gelen tükenmez (kalem) vb. örnekler de bir tür kısaltma
sayılabilir.
Karma
Karma, iki sözcüğün hecelerini ya da parçalarını, genellikle ilk bileşenin birinci, ikinci bileşenin ikinci parçasını bir araya getirerek yeni sözcük oluşturma yoludur. arge (<
araştırma + geliştirme), ordonat (< ordu + donatım), eltel (< el + telefonu ) vb. Karmada
bileşenler biçim bilgisel ögeler değildir.
Kısaltma
Kısaltma, sözcüklerin ilk harerinin tamamının veya bir bölümünün bir araya getirilmesi ile oluşturulur: TED (< Türk Eğitim Derneği) vb. Bazen de kesin bir kurala bağlı olmaksızın sözcüklerin ilk heceleri ya da ilk sesleriyle de karmaya benzer şekilde sözcükler
oluşturulur: ASELSAN (< Askerî Elektronik Sanayii), BAĞ-KUR (< Bağımsız Çalışanlar
Sosyal Sigortalar Kurumu), ODTÜ (< Orta Doğu Teknik Üniversitesi), SEKA (< Selüloz
ve Kâğıt Sanayii Kurumu), TARİŞ (< Tarım Satış Kooperatieri Birliği) vb.
Sözcüklerin baş harerinin bir araya getirilmesiyle oluşan kısaltmaların bir bölümü,
bir süre sonra dilin söz varlığına sözcük olarak katılabilir. Örneğin, İngilizceden Türkçeye
kopyalanan lazer sözcüğü de İngilizce LASER (< İng. Light Amplification by Stimulated
Emission of Radiation) kısaltmasından adlaşmıştır.
Kasıtlı Yaratma
Kasıtlı yaratma; birleştirme, türetme vb. herhangi bir biçim bilgisel ögeden ve/veya kuraldan yararlanmaksızın, yeni bir sözcüğün oluşturulmasıdır. Batı dillerinde Asus, gaz,
Google, Kodak, robot gibi marka adları dâhil, bu tür sözcükler vardır. Türkçede özellikle
1930’lu yıllardan itibaren üretilen ve Türkçeye mal olmuş bayan, koşul, uygar vb. sözcükleri sıralayabiliriz. Örneğin koşul, özgür, uygar sözcüklerinin türetilişini, bay, bayan
sözcüklerinin bugünkü kullanımlarını açıklayabilecek herhangi bir bilimsel bilgi yoktur.
Ters Türetme
Ters türetme, türemiş veya türemiş olduğu varsayılan bir sözcükten bir biçim birimin veya
biçim birim olduğu algılanan ve daha önceden dilde bulunmayan (ya da unutulmuş) bir
yapının yeni bir sözcük olarak yaratılmasıdır.
Aslında laser, sözcüklerin ilk harerinden ibaret bir kısaltma olmasına karşın, İngilizce konuşurları sondaki -er ögesinin eylemden ad yapan bir ek olduğunu varsayarak ters
türetme yoluyla to lase ‘lazer dalgası yaymak’ eylemini oluşturmuşlardır.
Türkçede de ayılmak, bayılmak sözcüklerindeki {-l-} ögesinin edilgenlik eki olduğu
sezinlenmiş ve ters türetme yoluyla argoda kullanılan *ay- ve *bay- sözcükleri yapılmıştır.
Örneğin, “Yeter artık, baydın.” Ya da “Son anda aydım.” gibi.
Derleme
Derleme, yazı dilinde unutulduğu için kullanılmayan ve ağızların söz varlığında bulunan
sözcüklerin tekrar yazı diline kazandırılmasıdır. Türk Dil Devrimi ile halk ağızlarından
yapılan derlemelerde TDK tarafından yazı diline alan, araç, asalak, denetlemek, deprenmek, doruk, güleç, güney, onarmak, ödül, umarsız, ürün, yozlaşmak gibi pek çok sözcük
kazandırılmıştır.
Kasıtlı yaratma, Bazı kaynaklarda
uydurma olarak adlandırılır.
Ters türetme, Geri türeéétme
olarak da bilinir.
110 Türk Dili-I
Tarama
Tarama, yazı dilinde unutulduğu için kullanılmayan ve genellikle yerlerini yabancı kökenli sözcüklerin aldığı, tarihsel kaynaklardaki sözcüklerin tekrar yazı diline kazandırılmasıdır. TDK tarafından Türk Dil Devrimi ile yazı diline kazandırılan kimi sözcükler şu
şekildedir: aklamak, arıtmak, ayrıksı, başkan, görkem, köken, nesne, nitelik, nicelik, sonuç,
tanık, tartışmak, tümen, yargı, yasa, yöre vb.
Genelleşme
Başlangıçta kişi adı, marka adı vb. özel ad olan sözcükler genelleşerek belirli bir türün
genel adı hâline gelebilir. Türkçede jilet (tıraş bıçağı yapımcısı İngiliz Gilette’in adından),
neskafe (tescilli Nescafé ürün adından) sanayağı (marka adından), selpak (marka adından), vimlemek (marka adından) gibi özel adlar bu yolla dilin söz varlığına girmiş, ancak
bu tür sözcüklerin bir bölümüne Türkçe Sözlük’te çeşitli nedenlerle yer verilmemiştir.
Kopyalama
Yukarıdaki yolların dışında, dilin söz varlığını geliştirmenin bir başka yolu da kopyalamadır. Bütün diller şu ya da bu ölçüde başka dillerden kopyalama yapmışlardır. Ödünçlemenin yönü; zaman, dilin aracı olduğu kültür ve uygarlığın siyasî, askerî, ekonomik vb.
durumuna göre değişebilmektedir. Kopyalamalar kaynak dilden ya doğrudan ya da aracı
diller aracılığıyla yapılmaktadır. Örneğin ahtapot, körfez, demet Rumcadan; futbol, egzoz,
damper İngilizceden, derya, arzu, müjgân Farsçadan; mokasen, domates, patates Amerikan yerlilerinin dillerinden dolaylı olarak ödünçlenmiştir.
Bir dünya dili olan İngilizce yüzyıllar boyunca Fransızca ve dolaylı olarak Latincenin
etkisinde kalmasına, pek çok dilden on binlerce sözcük almasına karşılık, bugün Fransızca
da dâhil olmak üzere, bütün dünyaya sözcük ‘ihraç’ etmekte; karma diller yaratmaktadır.
‘Amerikanizm’, Türkçe dâhil hemen hemen bütün dünya dillerini derinden etkilemektedir.
Türkçede kullanılan “örtbas, BAĞKUR, arge, bayan, ahtapot” sözcüklerinin yapımlarını
araştırınız.
SÖZCÜK TÜRLERİ
Bilimsel çalışmaların temeli sınıandırmadır. Sözcüklerin sınıandırılması da bir bakıma dil bilgisinin ve dil bilimin temelidir. Dil bilimciler sözcüğü, kısaca ‘en küçük serbest
biçim’ sözleriyle tanımlar. Bu tanım, sözcüğün tek başına cümle kurabilen ve en az bir
bağımsız biçim birimden oluşan bir birim olduğunu ifade eder.
Sözcüklerin sınıandırılması Eski Hint ve Eski Yunan dönemlerinden bu yana düşünürlerin, bilim insanlarının uğraş alanlarından biri olmuştur. Eatun sözcükleri onoma ve
rema, yani ad ve eylem olmak üzere ikiye ayırmıştır. Bugün kullandığımız görevsel sözcük
sınıandırma sistemi MÖ ikinci ve birinci yüzyıllarda yaşayan Yunanlı D. rax’ın Dil
Bilgisi Sanatı adlı çalışmasına dayalıdır. rax bu çalışmada sözcükleri ad, zamir, eylem,
zarf, bağlaç vb. sekize ayırmıştır. Bu sınıandırma Latinceye, oradan Batı dillerine, Batı
dillerinden J. Deny’nin yazdığı Dil bilgisi ile XX. yüzyılın başında Türkçenin gramerine
aktarılmıştır.
Türkler, İslamiyet’ten sonra Türkçe sözcükleri Arap dil bilgisi okulunun sınıandırma
sistemine uyarlamışlardır. Bükümlü bir Sami dili olan Arapçanın biçim bilgisi ile Türkçenin biçim bilgisi temelde farklıdır, dolayısıyla bu sınıandırmanın Türk dil bilgisine
katkısı olmamıştır.
Sözcükleri; yapı, anlam, tür ve görev gibi ölçütlere göre farklı biçimlerde sınıandırabiliriz. Yapı bakımından sınıandırmaya kök ve gövde konularına kısaca değinilmişti. Diğer
sınıandırma biçimleri de aşağıda ele alınmaktadır.
4
Kopyalama terimi,
ödünçleme ve alıntı olarak da
kullanılabilmektedir.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 111
Anlam Bakımından Sözcük Türleri
Sözcüklerin anlam bakımından sınıandırılması biçim bilgisel veya yapısal bir sınıandırma olmamakla birlikte burada kısaca ele alınacaktır. Bu sınıandırma türü de diğer sınıandırmalarda olduğu gibi oldukça karmaşıktır, çünkü her sözcüğün kullanıldığı bağlam
kadar anlamı vardır. Sözcükler söz dizimine girdiği zaman sözlükteki anlamlarından az
çok farklı, kendi aralarındaki yapısal ilişkiye uygun anlamlar kazanırlar. En geniş hacimli
sözlükler bile bir dildeki sözcüklerin anlamını bütünüyle yansıtamaz. Aşağıda sözcüklerin
anlam bakımından türlerine kısaca değinilmiştir.
Temel anlam: Bir sözcüğün başlangıçta yansıttığı, ilk ve asıl kavrama temel anlam adı
verilir. Örneğin, göz görmeye yarayan organın adıdır.
Yan anlam (ikincil anlam): Sözcüğün, temel anlamla ilişkili edindiği bir başka anlam,
yansıttığı yeni bir kavramdır. Göz sözcüğünün masanın gözü örneğinde olduğu gibi çekmece anlamında kullanılması bir yan anlam örneğidir.
Mecaz anlam: Mecazlar (metafor), bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek anlamından
başka anlamda, başka bir sözcüğün yerine kullanılan sözlerdir. Mecazlarda sözcük, sözlük
anlamının tamamen dışında ancak onunla ilintilidir. Kalbim kırıldı cümlesinde kırılmak
mecazi anlamda kullanılmıştır.
Soyut anlam: Somut anlamın aksine, belirli bir nesneye ait olmayan, o nesneyi çağrıştırmayan, geleneksel tanımıyla beş duyu organı ile algılanmayan, yalnızca zihinde var olan
anlamdır. Örneğin saat sözcüğünün kol saati, su saati vb. bağlamlardaki anlamı somut,
ancak ‘vakit, zaman’ vd. anlamları soyuttur. Somut bir ad soyutlaşabilir, soyut bir ad somutlaşabilir. Saat, zamanı ölçen araç anlamındaki somut anlam, ‘zaman, vakit; bir günün
yirmi dörtte biri’ anlamındaki saatten gelişmiş olmalıdır.
Terimler: Çeşitli bilim, sanat ve meslek alanlarında kullanılan özel anlamlı sözcüklerdir. Yazı dilinin kimi sözcükleri bilim, sanat, spor vb. alanlarda özel anlamlar kazanır ve
terim olarak kullanılır krş. jargon.
Argo: Hırsızlar, kabadayılar gibi yasadışı veya düşük sosyoekonomik statü gruplarının
anlaşma ve iletişim aracı olarak kullandığı özel sözcük ve deyimlerdir. Ancak argo diğer
toplumsal katmanlar tarafından da kullanılabilen bir alt dildir. Kadın argosu ve asker argosu vb.
Aktarma: Sözcüğün dile getirdiği kavramla, bir başka kavram arasında çoğu kez benzetme yoluyla bir ilişki kurarak sözcüğün anlamını o kavrama aktarma olayıdır. Kremlin
sözcüğünün Rusya Federasyonu yönetiminin yerine kullanılması gibi.
Çok anlamlı: Aynı sözcüğün birbiriyle ilgili, örneğin açık sözcüğünün açık kapı, açık
kadro, açık deniz vb. farklı kavramları ifade etmesidir.
Eş ve yakın anlamlı: Kara ve siyah, bık- ve usan-, gönder- ve yolla- gibi farklı sözcüklerin aynı kavramı ya da eylemi yansıtmasıdır. Eş anlamlılıkta sözcükler anlamca birbirine
yakın olmasına karşın, dilde salt eş anlamlılık söz konusu olamaz.
Eş anlamlı sözcükler, aralarında anlamca ilgi ve bağıntı bulunmayan kara ‘renk adı’,
kara ‘toprak’ gibi eş sesli sözcüklerle karıştırılmamalıdır.
Karşıt anlamlı: İyi x kötü, gece x gündüz gibi anlam bakımından birbirine karşıt sözcüklerdir. Karşıt anlamlı sözcükler gece ve gündüz gibi birbirlerini tamamlayıcı olabilir.
Çağrıştırma anlamı: Herhangi bir sözcüğün akla getirdiği diğer bir anlam veya sözcüktür. Örneğin, führer sözcüğünün Hitler’i çağrıştırması gibi.
Yerlileştirme (halk etimolojisi): Halkın, anlamını bilmediği ya da unuttuğu bir sözcüğü ses ve anlam bakımından kendi dilinin sözcüklerinden birine benzetmesidir. Çorum
sözcüğünün, çoğu Rum’dan, İstanbul’un İslam ve bol sözcüklerinden geldiği açıklaması
birer yerlileştirme etimolojisi örneğidir.
112 Türk Dili-I
Tür ve Görev Bakımından Sözcük Türleri
Türkçede sözcükler geleneksel olarak ad, sıfat, zarf, zamir, edat, bağlaç, ünlem ve eylem
olmak üzere sekiz türde toplanmaktadır. Adlar, sıfatlar, zamirler, zarar ve ünlemler ad
soylu sözcüklerdir, ad çekim ekleri alabilirler. Kimi araştırmacılar son çekim edatlarını,
bağlaçları ve ünlemleri edat başlığı altında toplamaktadır ancak ünlemlerin ad çekim eklerini alabilmeleri bakımından adlarla da ilgisi vardır.
Arap dilciliğinin dolaylı etkisiyle sözcükleri adlar, eylemler ve edatlar şeklinde üçe ayıran
görüşler de mevcuttur.
Adların, eylemlerin ve zamirlerin dışındaki sözcük türlerinin sınıandırılması Türk dil
bilgisinin önemli sorunlarından biridir. Bunda eklenme yoluyla çekimlenen Türk dilinde,
deyim yerindeyse yükün önemli ölçüde çekim ekleri tarafından taşınmasının, sözcüklerin
gerçek işlevlerini ancak söz diziminde kazanmalarının bir etken olduğu söylenebilir.
Sözcük türleri içinde edatların anlamsız, görevli ve işlevli sözcükler olduğu yargısı tam
olarak gerçeği yansıtmaz, nitekim Türkçe Sözlük’te gibi edatına yer verilmiş ve bu edatın
dört farklı anlamının bulunduğu örnekleriyle gösterilmiştir. Ancak edatların anlamları
tek başlarına değil, oluşturdukları öbeklerde ortaya çıkar. Türkçenin başka dillerden zamirler dışında bütün sözcük türlerinden kopya yaptığını görüyoruz. Ancak üçüncü şahıs
zamirlerinin kökeni karmaşıktır (Sözcük türleriyle ilgili olarak bk. Lewis, 1967; Ergin,
1993; Göksel, Kerslake, 2005; Banguoğlu, 2007; Korkmaz, 2007 ).
Adlar
Adlar, canlı, cansız bütün varlık ve kavramları karşılayan sözcüklerdir. Eylemlerle birlikte dilin söz varlığının en önemli türü kabul edilen adlar tek sözcükten ya da birden çok
sözcükten meydana gelen bir öbek olabilir. Türkçede, adlarda Arapça, Fransızca, İngilizce vb. pek çok dilin aksine dil bilgisel erillik, dişillik özelliği yoktur. Ancak Arapçadan
müdir-müdire, Fransızcadan şantöz-şantör gibi erillik-dişillik ayrımı bulunan sözcükler
kopyalanmıştır.
Türkçe adlar çoğul yapılırken tamlanan ad çoğul eki almaz. Beşevler, Kırk Haramiler,
Yedi Cüceler, Yedi Uyurlar vb. yer adları, efsaneler, masallar gibi istisnalar vardır. Arapçadan ve Farsçadan bazı çokluk gösteren sözcükler ve ekler de kopyalanmıştır. Örneğin,
Arapça kökenli eşya, evlad, talebe, ulema gibi Türkçede tekil olarak kullanılan, ancak aslında çoğul olan sözcükler ile ebeveyn, tarafeyn gibi ikilik bildiren ve yine Arapça Türkiyat,
hayvanat gibi -ât çokluk eki bulunan sözcükler dilimize girmiştir.
Adlar tür, anlam, yapı, sayı vb. bakımlardan farklı biçimlerde sınıandırılabilir.
Sıfatlar
Adları çeşitli yönlerden niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Dolayısıyla sıfatları büyük,
sıcak, tatlı, yeşil vb. varlık ve kavramların niteliklerini gösteren niteleme sıfatları ve varlık
ve kavramları işaret (bu, şu, o), sayı (bir, birinci, birer, beşte bir vb.), soru (kaç, kaçıncı, kaçar vb.), belirsizlik (birkaç, bütün, hiçbir vb.) bakımından niteleyen belirtme sıfatları olmak
üzere ikiye ayırabiliriz.
Türkçede ad ve sıfat arasında kesin bir ayrım yoktur. Sıfatlar herhangi bir sözcüğü
nitelemedikleri zaman ad durum eklerini alabilirler, yani ad olurlar.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 113
Birçok dilin aksine Türkçede sıfatların evli, saygılı; bilgisiz örneklerindeki -lI ve -sIz ekleri vb. yapıların dışında özel biçimleri yoktur. Bu yapılar da ad gibi kullanılabilir. Ancak
Arapçadan kopyalanan nispet î’si bulunan ahlaki, millî, resmî vb. sıfatlar ile Batı dillerinden kopyalanan analitik, demokratik, septik; kültürel vb. sıfatlar ad gibi kullanılmaz.
Sıfatlarda karşılaştırma güzelce <güzel < daha güzel < en güzel örneklerinde görüldüğü
gibi daha ve en zararıyla yapılır. Sıfatların bir alt derecesi ise eşitlik durumu eki -CA ile
yapılır. Arapçadan ‘daha iyi’ karşılığında ehven, ‘daha gerekli’ karşılığında elzem vb. karşılaştırma ifade eden kopyalar da vardır. Sıfatların başına getirilen /m, p, r, s/ ögeleriyle
masmavi, apak, kapkara, sapasağlam vb. pekiştirmeli sıfatlar yapılır.
Zarar
Zarar; eylemlerin, sıfatların ya da başka zararın önüne gelerek onları yer, zaman, durum,
ölçü ve soru bakımından niteleyen, açıklayan sözcüklerdir. Zarar, ad soyundan gelen genel
anlamlı sözcüklerin anlamlarını daraltır, sınırlar ve yüklemle doğrudan ilişkilidir.
Zarar zaman (dün, bugün, şimdi), yer ve yön (ileri, geri, içeri, dışarı, yakın, uzak),
niteleme ve tarz/ durum (iyi, kötü, böyle, şöyle, akıllıca), azlık-çokluk/ölçü (en, daha, pek,
çok), soru (acaba, niçin) bakımlarından sınıandırılır. Kalıplaşmış, yapım eki niteliği kazanmış özel durumlar dışında, zararın ad çekim ekleri almadığı görülür.
Yer zararı, diğer zarar gibi eş zamanlı olarak herhangi bir yapım eki almamış ve bir yer
ya da yön ifadesi taşıyan yani eylemin nerede yapıldığını gösteren sözcüklerdir. Geri, aşağı,
yukarı gibi. Bu tür zarar durum eklerini aldıklarında adlaşır.
Zamirler
Zamirler, geleneksel dil bilgisinde bir adın veya ad öbeğinin yerini tutabilen ad soylu sözcüklerdir. Örneğin, ‘Son sınıf öğrencileri diplomalarını almak üzere biz öğretim üyelerini
bekliyorlardı.’ cümlesinde ‘son sınıf öğrencileri’ öbeği yerine onlar, ‘biz öğretim üyelerini’
yerine bizi zamirleri kullanılabilir. Aitlik eki -ki bulunan seninki vb. yapılar da cümlede
zamir işlevi kazanabilir.
Zamirler; şahıs zamirleri (ben, sen, o vd.), işaret zamirleri (bu, şu, o; bunlar, şunlar, onlar), belirsizlik zamirleri (bazısı, birçoğu, birkaçı, diğeri, herkes, öbürü vb.), soru zamirleri
(kim, ne, hangi, kaçı, kaçınız vb.) olmak üzere dörde ayrılır.
Şahıs zamirlerinde ikinci çokluk şahıs zamiri siz ve sizler, nezaket ifadesi olarak ikinci
tekil şahsı, birinci çoğul şahıs zamiri biz ise tersine, alçak gönüllülüğü ifade etmek üzere
birinci tekil şahıs zamiri yerine kullanılabilir.
Zamirler dillerin en eski sözcüklerindendir. Dolayısıyla çekimlenmede kimi eskicil özellikler
gösterebilirler. Örneğin ben, sen, o zamirleri yaklaşma durumu eki aldıklarında bana, sana,
ona biçimlerine gelişmektedir.
Türkçede zamirler İngilizce gibi (I ‘ben’, ancak me ‘beni’; we ‘biz’, ancak us‘bizi’) kimi dillerin
aksine cümlede nesne olmaları durumunda yerlerini farklı sözcüklere bırakmaz (ben-beni,
biz-bizi).
Türkçede yüklemin ifade ettiği işin yükleme döndüğünü gösteren ve bu yolla özneyi
vurgulayan dönüşlülük zamiri kendi, kendim, kendin, kendi/kendisi vb. iyelik ekleriyle çekimlenir.
Zararda da sıfatlarda olduğu
gibi eşitlik, üstünlük, en üstünlük
derecelerinden söz edilebilir.
Zamirler, başka dillerden Türkçeye
kopyası olmayan tek sözcük
türüdür.
114 Türk Dili-I
Edatlar
Kendilerinden önceki ad soylu sözcüklere yalın (başka, gibi, içre, ile, üzere), yaklaşma
(doğru, göre, kadar, ilişkin, karşı, rağmen), uzaklaşma (başka, beri, bu yana, dolayı, itibaren, önce, sonra), ilgi (gibi, için, ile, kadar) vb. ad durum ekleriyle bağlanarak cümle ögesi
olabilen veya diğer sözcük ve sözcük öbekleriyle ilişki kuran, anlamdan çok görev yönü
ağırlıkta olan çekimsiz sözcüklerdir: kum gibi, cihan içre; akşama doğru, konuya ilişkin;
senin gibi, onun kadar; dünden itibaren, sabahtan beri vb.
Boyunca; esnasında, hakkında, sayesinde, uğrunda, zarfında; yerine; bakımından,
tarafından, yüzünden vb. adlara yalın veya ilgi durumu eki ile bağlanan ikincil son çekim
edatları bulunmaktadır.
Bağlaçlar
Bağlaçlar sözcükleri veya cümle ögelerini birbirine bağlayan çekimsiz sözcüklerdir.
Bağlaçlar sıralama (ve, ile), denkleştirme (veya, veyahut, yahut), karşılaştırma (dA… dA,
hem… hem, ya… ya) ifade edebilir. Cümle başı bağlaçları (ancak, fakat, hatta, lakin, yalnız
vd.) aralarında bulunduğu cümleleri birbirine bağlar. Sona gelen edatlar da (bile, da, dahî,
ise, ya) aynı şekilde sözcükleri, sözcük öbeklerini ve cümleleri birbirine bağlar.
Ünlemler
Diğer sözcük ya da sözcük öbekleriyle doğrudan söz dizimsel ilişkisi bulunmayan ve çekime girmeyen ‘aşırı ve ani’ duygu (ah, vah), seslenme (bre, hey, yahu), sorma (hani, niçin),
gösterme (işte), cevap (evet, hayır, yok) vb. ifade eden veya doğa seslerini taklit eden (çat,
fıs, pat) sözcüklerdir.
‘Allah!, Oğlum!’ örneğindeki gibi diğer sözcük türleri de ünlem olarak kullanılabilir.
Ünlemlerin bir bölümü adlara yakındır, çekim ve yapım eki alabilirler.
Eylemler
Eylemleri kısaca cümlede yüklem görevinde bulunabilen sözcükler olarak tanımlayabiliriz. Geleneksel tanımıyla eylemler yapma, olma vb. bildiren sözcüklerdir. Daha ayrıntılı
bir tanımla, eylemler cümle içinde sayı, görünüm, kişi, kip, çatı kavramlarını taşıyabilen
sözcüklerdir.
Eylemler nesne alıp almamalarına göre geçişli ve geçişsiz olarak ikiye ayrılır. Nesne
alanlara geçişli eylem, almayanlara geçişsiz eylem adı verilir. (ev/evi) bul-, (su/suyu) iç- eylemleri geçişli, gül-, uyu- eylemleri ise ‘ne/neyi, kim/kimi, nere/nereyi’ sorularına cevap
veremeyen, yani nesne alamayan geçişsiz eylemlerdir.
Aslında geçişsiz olan koş-, yüz- vb. kimi eylemler Yüz metreyi on beş saniyede koştu, Elli
metreyi yirmi saniyede yüzdü vb. örneklerde olduğu gibi spor terminolojisinde geçişli
olarak da kullanılabilmektedir.
“Güzel bir günde, senle güzel güzel konuşurken o güzelin de gelmesiyle daha da
güzelleştik.” cümlesindeki “güzel” sözcüğünü cümledeki tür ve görevine göre inceleyiniz.
Edatlar, tek başlarına cümlede öge
olamazlar.
Bağlaçlar, edatlar gibi anlamdan
çok, görev ve işlev sözcükleridir.
Eylemler mutlaka çekim eki
alırlar. Sadece emir kipinin II. Tekil
kişisinde çekim eki almazlar. Git,
koş, bak gibi.
5
4. Ünite - Biçim Bilgisi 115
Özet
Biçim bilgisi ile ilgili temel kavramları tanımlayabilmek
Türkçede biçim bilgisi ile ilgili birçok terim kullanılmaktadır. Bu terimlerden sık sık karşımıza çıkanlar
şöyledir: Kökler, kendilerinden daha küçük anlamlı
parçalara ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan ve bir
sözcük türüne ait olan biçim birimlerdir. Bir sözcük
en az bir kök biçim birimden oluşur, bu tür sözcüklere
yapısına göre basit sözcük veya basit gövde adı verilir.
Gövdeler, biri bağımsız biçim birim olmak üzere, en az
iki biçim birimden oluşan yani bir veya daha fazla ek
alan kök biçim birimlerdir. Tabanlar, eklerin, yani bağımlı biçim birimlerin eklendiği yalın sözcükler, yani
bağımsız biçim birimlerdir. Ekler, herhangi bir sözcük
türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat, zarf
vb. sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçim
birimlerdir. Eklenme, sözcüğün yapım eki veya çekim
eki almasıdır. Eklemeli bir dil olan Türkçede eklenme, son eklenme şeklinde gerçekleşir. Ancak başka dillerde ön eklenme ve iç eklenme vardır. Türkçede yeni
sözcükler yapan veya sözcükleri çekimli hâle getiren
son eklerin sayısı onlarla ifade edilebilecek derecede
çok ve işlektir.
Sözcüklere gelen yapım ve çekim eklerini ayırt
edebilmek
Türkçede sözcüklere gelen ekleri görevleri bakımından yapım (türetim) ve çekim ekleri olarak iki temel
başlık altında inceleyebiliriz.
Yapım/türetim ekleri yeni sözcükler yapma görevi
bulunan eklerdir. Yeni sözcükler yapılırken sözcük
türü değişebilir. Örneğin oyun adından eylem yapan
-a- biçim birimi ile üretilen yeni sözcük artık bir eylemdir. Aynı şekilde aç- eyleminden -(ı)k biçim birimi
ile üretilen yeni sözcük açık bir addır. Son olarak -n
biçim birimi gündüz, güz, kış vb. adlara gelerek zaman belirteci yapar. Yapım ekleri dil bilgisel bilgi ve
sözlüksel bilgi taşırlar. Türkçede oldukça çok yapım
eki vardır. Türkçedeki yapım eklerini dört grupta incelemek mümkündür: Addan ad yapım ekleri, addan
eylem yapım ekleri, eylemden ad yapım ekleri, eylemden eylem yapım ekleri.
Çekim eki; sözcüğün anlamını, biçimini, türünü
değiştirmez; cümledeki görevini belirler. Ad çekim
ekleri ve eylem çekim ekleri olmak üzere iki grupta
incelenebilir. Tüm ad tabanlarına gelebilen ad çekim
ekleri şunlardır: Ad durum ekleri, çoğul eki, ilgi eki,
iyelik ekleri, tamlama ekleri, ek eylem. Tüm eylem
tabanlarına gelebilen eylem çekim ekleri şunlardır:
Kip ekleri, kişi ekleri, olumsuzluk eki, ek eylem.
Sözcük yapımı yollarını sıralayabilmek
Sürekli gelişme içindeki diller, çeşitli yollardan yararlanarak yeni türevler, yeni sözcükler yaratırlar. Eklemeli bir dil olan Türkçenin söz varlığı önemli ölçüde
türetme yoluyla oluşur. Ancak, özellikle Batı dillerinin etkisiyle, diğer yollarla da sözcükler yapılmaktadır. Türkçe diğer dillerde olduğu gibi, sonsuz sayıda
sözcük üretme yetisine sahiptir. Sözcük yapımı ile ilgili başlıca yollar şu şekilde sıralanabilir:
Birleştirme, iki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek ad veya eylem türünde yeni bir kavramı ifade
edecek sözcük oluşturmasıdır. Başka bir deyişle birleşik sözcük oluşturmaktır. Türetme, herhangi bir tabana eklenen yapım (türetme, türetim) ekleri aracılığıyla
anlam ve/veya tür bakımından farklı yeni sözcüklerin
yapımıdır. Kalıplaşma, çekim ekleri hatta cümlelerin
kimi zaman kendi işlevlerinin ve görevlerinin dışında,
yeni anlamlar kazanmasıdır. Örnekseme, özellikle ses
ve biçim bakımından yabancı sözcükleri model alarak
yerli biçim birimlerle sözcük üretilmesidir. Kırpma,
çok heceli bir sözcüğün bir veya daha fazla hecesini
kaldırarak yeni sözcük oluşturma yoludur. Karma,
iki sözcüğün hecelerini ya da parçalarını, genellikle
ilk bileşenin birinci, ikinci bileşenin ikinci parçasını
bir araya getirerek yeni sözcük oluşturma yoludur.
Kısaltma, sözcüklerin ilk harerinin tamamının veya
bir bölümünün bir araya getirilmesi ile oluşturulur.
Birleştirme, türetme vb. herhangi bir biçim bilgisel
ögeden ve/veya kuraldan yararlanmaksızın, yeni bir
sözcüğün oluşturulmasıdır. Ters türetme, türemiş veya
türemiş olduğu varsayılan bir sözcükten bir biçim
birimin veya biçim birim olduğu algılanan ve daha
önceden dilde bulunmayan (ya da unutulmuş) bir yapının yeni bir sözcük olarak yaratılmasıdır. Derleme,
yazı dilinde unutulduğu için kullanılmayan ve ağızların söz varlığında bulunan sözcüklerin tekrar yazı
diline kazandırılmasıdır. Tarama, yazı dilinde unutulduğu için kullanılmayan ve genellikle yerlerini yabancı kökenli sözcüklerin aldığı, tarihsel kaynaklardaki sözcüklerin tekrar yazı diline kazandırılmasıdır.
Genelleşme, başlangıçta kişi adı, marka adı vb. özel
ad olan sözcükler genelleşerek belirli bir türün genel
adı hâline gelebilir. Dilin söz varlığını geliştirmenin
bir başka yolu da kopyalamadır. Bütün diller şu ya da
bu ölçüde başka dillerden kopyalama yapmışlardır.
Kopyalamalar kaynak dilden ya doğrudan ya da aracı
diller aracılığıyla yapılmaktadır.
1
2
3
116 Türk Dili-I
Sözcükleri yapı, anlam ve tür yönünden
değerlendirebilmek
Sözcükleri; yapı, anlam, tür ve görev gibi ölçütlere
göre farklı biçimlerde sınıandırabiliriz. Yapı bakımından sözcükler basit, türemiş ve birleşik sözcükler
olmak üzere üç türdür. Basit sözcükler, yapım eki almamış sözcüklerdir, türemiş sözcükler en az bir yapım eki barındıran sözcüklerdir, birleşik sözcük ise
birden fazla sözcükten oluşan sözcüklerdir.
Anlam bakımından sözcükler şöyledir: Temel anlam,
bir sözcüğün başlangıçta yansıttığı, ilk ve asıl kavramdır. Yan anlam, sözcüğün, temel anlamla ilişkili edindiği bir başka anlam, yansıttığı yeni bir kavramdır.
Mecaz anlam, bir ilgi veya benzetme sonucu gerçek
anlamından başka anlamda, başka bir sözcüğün yerine kullanılan sözlerdir. Soyut anlam, somut anlamın
aksine, belirli bir nesneye ait olmayan, o nesneyi çağrıştırmayan, yalnızca zihinde var olan anlamdır. Terimler, çeşitli bilim, sanat ve meslek alanlarında kullanılan özel anlamlı sözcüklerdir. Argo, yasadışı veya
düşük sosyoekonomik statü gruplarının anlaşma ve
iletişim aracı olarak kullandığı özel sözcük ve deyimlerdir. Aktarma, sözcüğün dile getirdiği kavramla, bir
başka kavram arasında çoğu kez benzetme yoluyla bir
ilişki kurarak sözcüğün anlamını o kavrama aktarma
olayıdır. Çok anlamlı, aynı sözcüğün birbiriyle ilgili
farklı kavramları ifade etmesidir. Eş ve yakın anlamlı,
Kara ve siyah, bık- ve usan-, gönder- ve yolla- gibi farklı sözcüklerin aynı kavramı ya da eylemi yansıtmasıdır. Eş anlamlılıkta sözcükler anlamca birbirine yakın
olmasına karşın, dilde salt eş anlamlılık söz konusu
olamaz. Karşıt anlamlı, İyi x kötü, gece x gündüz gibi
anlam bakımından birbirine karşıt sözcüklerdir. Çağrıştırma anlamı, herhangi bir sözcüğün akla getirdiği
diğer bir anlam veya sözcüktür. Yerlileştirme, halkın,
anlamını bilmediği ya da unuttuğu bir sözcüğü ses ve
anlam bakımından kendi dilinin sözcüklerinden birine benzetmesidir. Çorum sözcüğünün, çoğu Rum’dan,
İstanbul’un İslam ve bol sözcüklerinden geldiği açıklaması birer yerlileştirme etimolojisi örneğidir.
Türkçede sözcükler geleneksel olarak ad, sıfat, zarf,
zamir, edat, bağlaç, ünlem ve eylem olmak üzere sekiz
türde toplanmaktadır. Adlar, sıfatlar, zamirler, zarar
ve ünlemler, bağlaçlar, edatlar ad soylu sözcüklerdir,
ad çekim ekleri alabilirler. Eylemler cümle içinde sayı,
görünüm, kişi, kip, çatı kavramlarını taşıyabilen sözcüklerdir.
4
4. Ünite - Biçim Bilgisi 117
Kendimizi Sınayalım
1. Türk dili sözcüğünün biçim birimlere ayrımı aşağıdaki
seçeneklerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
a. T-ü-r-k d-i-l-i
b. Türk dili
c. Türk dil-i
d. Tü-rk dili
e. Türk di-li
2. Aşağıdakilerden hangisindeki sözcüklerin tamamı addan ad yapım eklerine örnektir?
a. Kızar, püskür, küçümse, iyimser
b. İnsancıl, yelken, savcı, özet
c. Saklambaç, sürünceme, uydu, dönemeç
d. Kuram, öğretmen, sakın, ikiz
e. Başak, ayaz, sürgün, balık
3. “Ben bu işin böyle sonuçlanacağını dünden tahmin etmiştim.” cümlesindeki altı çizili sözcüklerin türlerinin birlikte ve
doğru olarak verildiği seçenek aşağıdakilerden hangisidir?
a. Zamir, sıfat, ad, zarf, zarf, ad, ad
b. Ad, ad, ad, zarf, ad, ad, yüklem
c. Ad, zamir, sıfat, ad, zarf, ad, eylem
d. Zamir, sıfat, ad, zarf, zarf, ad, eylem
e. Ad, zamir, sıfat, ad, edat, ad, eylem
4. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi ‘kasıtlı yaratma’ yoluyla
yapılmış bir sözcüktür?
a. Uygar
b. Uçak
c. Bilişim
d. Bilgisayar
e. Yazılım
5. “Bu geçmiş çağı yaşarken hep o günlerin havasını düşündüm.” cümlesinde kaç adet belirtme (yükleme) durumu eki
vardır?
a. 0
b. 1
c. 2
d. 3
e. 4
6. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde sözcük kök ve eklerine doğru biçimde ayrılmıştır?
a. Yem-le-n-mek
b. Birik-tir-il-mek
c. Ek-len-mek
d. Kısa-l-t-ı-l-mak
e. Görüş-tür-ül-mek
7. “Kanasın” sözcüğüyle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden
hangisi söylenemez?
a. Sözcüğün kökü bir addır.
b. İki adet bağımlı biçim birim vardır.
c. Eylem yapma eki vardır.
d. 3. tekil kişi emir eki vardır.
e. Geçişli bir eylem vardır.
8. “Sözcüklerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
a. Sözcükler anlamı ve dil bilgisel görevi olan birimlerdir.
b. Sözcükte kök ve taban, aynı kavramı ifade eder.
c. Tek bir ünlüden ibaret olabilir.
d. Bir sözcük ancak kendisinden daha küçük ögelerden
oluşur.
e. Sözcükler konuşmada süre boşluklarıyla birbirinden
ayrılabilir.
9. “Kaşları çatık biri vardı, tahsildar Fethi Efendi’ye benziyordu.” cümlesinde altı çizili sözcüğün türü aşağıdakilerden
hangisidir?
a. Sıfat
b. Bağlaç
c. Edat
d. Zamir
e. Zarf
10. “Sen-i uzak-tan sev-me-k aşk-lar-ın en güzel-i-dir.” dizesinde hangi sözcük eklerine ayrılırken hata yapılmıştır?
a. Sevmek
b. Aşkların
c. Güzelidir
d. Uzaktan
e. Seni
118 Türk Dili-I
Yaşamın İçinden
Fark Edilmeyen Türkçedeki Oldubittiler
(....)
Şimdi bakıyorum o eski titizlik, Türkçeye yöneliş giderek
zayıadı. Türkçe kullanma kaygısı, yerini Batı kökenli kelimelere olan özentiye bıraktı. Televizyonda fikrine başvurulan
bir gazeteci antagonizm, antagonist; siyaset adamı ise marjinal kelimesini kullanıyor. Cumhuriyet Bayramı boyunca
televizyonlarda yapılan konuşmalarda geçen yabancı kelimeleri bir kenara yazdım. Kullanılan Batı kökenli kelimeler
karşısında hayret ettim. Bu gözle konuya bakıldığında insan
ürküyor. Konjonktür, telauzu da anlamı da zor bir kelime.
Konjonktür’ün her geçtiği cümleyi dikkatle dinledim, bazen
“ortam” bazen “geçerli bir durum” bazen de “bir eylemin ortaya çıkardığı sonuç” anlamlarında kullanıldığını gördüm.
Türk Dil Kurumunca yayımlanan Özleştirme Kılavuzu’na
baktım, karşılığını bulamadım. 2008 yılında Türk Dil Kurumunca yayımlanmış olan Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzu adlı kitapçıkta ise konjonktür için verilen karşılık “geçerli
durum”dur. Anlaşılan artık kimse kaynağa bakmıyor, Türkçesini merak etmiyor. İki kelimeyle gösterilen karşılıklar nedense beğenilmiyor. Bu tür kelimelere tek kelimeden oluşan
karşılık bulunmalı. Birden çok kelimeden oluşan öneriler
pek benimsenmiyor. Bir başka husus, dilde canlı olan köklerden yapılan kelimeler ilgi görüyor. Buna dikkat edilmeli.
Bayram sonrası tespit ettiğim kelimeleri fakültede, tahtaya yazıp öğrencilere bunların anlamlarını sordum. Format, entegrasyon, argüman, antagonizm, konjonktür, entegrasyon vb. Doyurucu cevap alamadım. Marjinal kelimesini yaklaşık olarak
anlamlandıranlar oldu. Açıklama, bu ara sık geçen marjinal
gruplar sözüne dayanıyordu. Fransızca kökenli marj kelimesini bilirdik. “Yazılı, dizili sayfaların yanında yukarıdan aşağıya
uzanan boşluk” anlamındaydı. Onun sıfatı olan marjinal’i itiraf edeyim şu birkaç yıl içinde duymaya başladım.
Üzerinde durduğum kelimelerden biri de Fransızca kökenli
referans kelimesiydi. Bu kelimeyi “tavsiye” anlamıyla biliriz.
Birinin iyi hâlini belgelemek için referans mektubu yazılır.
Bunların ötesinde bilimsel bir çalışmada başvurulan kaynaklar için de referans kelimesi kullanılır. Bu anlamda kaynak sözü günümüzde öne çıkmıştır. Bununla birlikte bugün
“Daha çok İslamcı referanslardan hareket ediliyor.” (Hürriyet, 7 Kasım 2013) cümlesinde olduğu gibi kelime değişik
anlamlarda kullanılabiliyor. Bu cümlede referans “bir fikrin
doğruluğunu ortaya koyabilen, yol, yöntem” anlamındadır.
Referans’ın bu durumda Türkçe karşılığı tanıt’tır. Osmanlı
Türkçesinde bu söz beyyine kelimesiyle karşılanmıştır. Şu
seksen yıl içinde nerden nereye gelindi!
Referans da dâhil öteki söz konusu kelimeleri derste tek tek
açıklamak ihtiyacını duydum ve bu kadar yabancı kelime
kullanmanın ileride tekrar Türkçeyi yabancılaştıracağını belirttim. Entegrasyon’a bütünleştirme diye karşılık gösterirken
öğrencilerin daha kolay anlamaları için entegre et tesisleri
örneğini verdim. Biliyorum ki öğrencinin ilgisini çekecek
bir örnekle kelime açıklanmazsa gösterilen karşılık bir süre
sonra unutulup gidiyor. Birbirini izleyen hayvan kesim yerlerinden sığırın, dananın geçirilerek sonuçta nasıl kıyma, parça
et veya sucuk olduğunu anlattım. Birleştirilmiş bu birimlere
entegre et tesisleri dendiğini söyledim. Şimdi bunun için bütünleştirilmiş et tesisleri denmesi gerektiğini belirttim.
Amacım entegre etmek yerine bütünleştirmek, entegrasyon yerine bütünleşme sözünü yerleştirmekti. Almanya’da yaşayan
Türklerin o toplumla sosyal ve kültürel açıdan entegrasyonu
örneğine de bütünleşme uygun düşmektedir.
Türk Dil Kurumu motive etmek için vaktiyle güdülemek kelimesini önerdi. İlgi görmedi. Bu kavram daha sonra 2000’li
yıllarda yönlendirmek, isteklendirmek sözleriyle karşılandı.
Türkçede üç karşılığı varken motive etmek bugün dillerden
düşmüyor. Aydınlarımız, basınımız, öğrencilerimiz bu tür
Türkçe kelimeleri duyuyor, eminim bir süre sonra da unutuyor. Çünkü bunlar ne görüntülü ne de yazılı basında işlenip
tanıtılıyor.
Bir zamanlar Osmanlı Türkçesinden kalan kelimelerin karşılıklarını anlamaya çalışırdık. Tedai idi, karşılığı olan çağrışım
sözünü öğrendik. Şimdi Batı dillerinden gelenleri anlamaya
çalışıyoruz. Bu hızlı değişim eğitim öğretimi de zorluyor.
Elsine-i ecnebiye denirdi. Yabancı diller oldu. Fransızcadan
prefix, suix, infix kelimelerine karşılık arayan Osmanlı bilim
adamı bunlara kademe, lahika, dâhile diye karşılık bulmuş.
Prefix, suix, infix için ilave-i ibtidaiye, ilaveyi intihaiye, ilaveyi dâhiliye diyenler de olmuş. Cumhuriyet Dönemi’nde ön ek,
son ek, iç ek diye karşılandı. Bugün prefiks, suiks, infiks terimlerini tekrar gündeme getiren bilim adamlarımız var. Burada kişilerin ve eserlerinin adını vermek istemiyorum. (....)
Cumhuriyet Dönemi’nde yapılan Türkçeleştirme çalışmalarında inziva, münzevi kelimeleri gündeme gelmiş ama kesmek, koparmak fiillerinden yararlanma yoluna gidilmemiş.
Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi adlı
eserde ise inziva için avlaklanmak, ayrıksı yaşamak, bucakta
oturmak, el çekmek, el etek çekmek, kapanmak, fiilleri karşılık
olarak gösterilmiş. Öteki karşılıklar ise şunlardır: sokaymak,
suğmak, tüzlünmek. Diğer münzevi içinse Tarama Dergisinde
gösterilen karşılıklar ağlakçı, arzı, ayrıksı, çekilmiş, el çekmiş,
sinecen, yalnız, yetincek’tir. Bu kadar karşılık ve kargaşa içinde münzevi hayat, inzivaya çekilmek kaybolup gitmiştir.
4. Ünite - Biçim Bilgisi 119
Münzevi kelimesi Behcet Necatigil’in ilgisini çekmiş ve yazar
bunun için kaçınık kelimesini kullanmış. Bunun üzerinde de
kimse durmamış.
Şimdi düşünüyorum da dönüşlü bir kavram içeren münzevi
gene dönüşlü bir kavram taşıyan kaçınmak, çekinmek, kapanmak fiillerinden yararlanılarak Cumhuriyet Dönemi’nde -k
ekiyle çekinik, kaçınık, kapanık sıfatlarından biriyle karşılanabilir, o günün heyecanlı ortamında söz konusu kelimelerden biri tutunabilirdi. Nitekim müteyakkız için aynı yapıda
uyanık dilde yerini almış, uyanık olmak biçiminde birleşik
fiilin uyanık durmak biçiminde deyimi oluşmuş.
Türetmeler bir yana mevcutlardan da yararlanılamadı. Bir tıp
terimi olan sıraca alan uzmanlarınca benimsenmedi. Örneği
şöyledir: Hüseyin Ağa da köyünde fakir ve çok çocuklu bir babanın en büyük kızı olan Elif’i almış, başında keli, boynunda
sıracası, sırtında da paçavra entarisiyle getirmişti (Ercüment
Ekrem Talu, Beyaz Şemsiyeli, 41.s.)
Ercüment Ekrem Talu’nun Kanaat Kitabevi yayınları arasında çıkmış olan Beyaz Şemsiyeli adlı eseri bu tür zengin dil
malzemesini içerir. Örnek olarak Ferah ferah otuz yaşındaydı
cümlesindeki ferah ferah ikilemesi bugün pek kullanılmıyor.
Talu’nun eserinde geçen Demir tavında dövülür atasözündeki tav Farsçadır.
Tava gelmek, tava getirmek gibi deyimleri de oluşmuş. Kullanımdan düşmeye yüz tutmuş bu kelimelere karşılık şimdiki
moda sözler var: gaza getirmek, gaza gelmek, gaz vermek vb.
(......)
İşlenen örneklerde görüldüğü gibi şu seksen yıl içinde Türkçede birtakım oldubittiler yaşanmış, Osmanlı Türkçesindeki
kelimenin Türkçesi bulunmuş ve kullanıma girmiş, bir süre
sonra onun yerini nesil, kuşak, jenerasyon; faaliyet, etkinlik,
aktivite; vetire, süreç, periyot örneklerinde olduğu gibi Batı
kökenli kelimeler almış. Öte yandan farkında bile olmadığımız pek çok Batı kökenli kelime konuşma diline bile girmeye
başlamış. Bu gelişmeler olurken bir yandan da milletvekili
yerine söylenen saylav, Türkiye Büyük Millet Meclisi adındaki meclis yerine Atatürk’ün de 1935, 1936 yılı açış konuşmalarında kullandığı kamutay kullanımdan düşmüş.
Geçen şu seksen yıl içinde birkaç örnekle Türkçedeki çalkantıları, olumlu ve olumsuz gelişmeleri dile getirmeye çalıştım.
Dildeki kazançlar yanında kayıpların da olduğunu belirttim.
Unutmamak gerekir ki şimdi asıl tehlike Batı dillerinden
gelen kelimelerdedir. Artık bu kelimelerin telauzunda bile
aslına uyulma eğilimi var.
Türk aydını, yazarı, gazetecisi, devlet adamı, makam ve söz
sahibi kimseler, dilimizi tehdit etmeye başlayan Batı kökenli
kelimelerin Türkçe karşılıklarına gönül vermezse, dillerini bu
tür kelimelere alıştırmazlarsa, hep bir ağızdan Batı kökenli
karşılıklarına özenirlerse Türkçenin yeniden bir batağa saplanacağı açıktır.
Hamza ZÜLFİKAR
Kaynak: Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi CVI (745), Ocak
2014.
120 Türk Dili-I
1. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. b Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. d Yanıtınız yanlış ise “Sözcük Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Sözcük Yapımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Sözcük Yapımı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. b Yanıtınız yanlış ise “Biçim Bilgisiyle İlgili Temel
Kavramlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Sözcük Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Ekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Kök, kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara ayrılamayan, sözlüksel anlam taşıyan ve bir sözcük türüne ait olan
biçim birimdir. Bir sözcük en az bir kök biçim birimden oluşur. Türkçede kökler, ad veya eylem kökü olabilir. Örneğin,
sev-, koş-, bak- sözcükleri eylem kökü iken, cep, anne, gövdeler, biri bağımsız biçim birim olmak üzere, en az iki biçim
birimden oluşan yani bir veya daha fazla ek alan kök biçim
birimlerdir. Tabanlar, eklerin, yani bağımlı biçim birimlerin
eklendiği yalın sözcükler, yani bağımsız biçim birimlerdir.
Tabanlar kök veya türemiş sözcük olabilir. Ekler, herhangi
bir sözcük türüne dâhil olmayan, yani eylem, ad (isim), sıfat,
zarf vb. sözcük türlerinden birine girmeyen bağımlı biçim birimlerdir. Ekler kendilerinden daha küçük anlamlı parçalara
bölünemez.
Sıra Sizde 2
‘Dilin millî ve zengin olması, millî hissin gelişmesinde başlıca amildir. Ülkesini, yüksek istiklalini korumasını bilen Türk
milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.’ (Atatürk). Bu vecizede yer alan ad ve eylemleri yapı ve
çekim bakımından çözümleyelim.
dilin
dil: ad kökü
-in: ilgi durumu eki
olması
ol-: eylem kökü
-ma: eylemden ad yapma eki
-sı: 3. tekil kişi iyelik eki
hissin
his(s): ad kökü
-in: ilgi durumu eki
gelişmesinde
gel-: eylem kökü
-(i)ş-: eylemden eylem yapma eki
-me: eylemden ad yapma eki
-si: 3. tekil kişi iyelik eki
-n-: zamir n’si
-de: bulunma durumu eki
başlıca
baş: ad kökü
-lı: addan ad yapma eki
-ca: eşitlik durumu eki
amildir
amil: ad
-dir: bildirme eki
ülkesini
ülke: ad kökü
-si: 3. tekil kişi iyelik eki
-n-: zamir n’si
-i: belirtme/yükleme
durumu eki
yüksek
*yükse- (krş. yüksel-): eylem kökü
-k: eylemden ad yapma eki
istiklalini
istiklal: ad kökü
-i: 3. tekil kişi iyelik eki
-n-: zamir n’si
-i: belirtme/yükleme durumu eki
korumasını
koru-: eylem kökü
-ma: eylemden ad yapma eki
sı: 3. tekil kişi iyelik eki
-n-: zamir n’si
-i: belirtme/yükleme durumu eki
bilen
bil-: eylem kökü
-en: sıfat-fiil eki
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
4. Ünite - Biçim Bilgisi 121
milleti
millet: ad kökü
-i: 3. tekil kişi iyelik eki
dilini
dil: ad kökü
-i: 3. tekil kişi iyelik eki
-n-: zamir n’si
-i: belirtme/yükleme durumu eki
yabancı
yaban: ad kökü
-cı: addan ad yapma eki
dillerin
dil: ad kökü
-ler: çoğul eki
-in: ilgi durumu eki
boyunduruğundan
boyun: ad kökü
-duruk: addan ad yapma eki
-u: 3. tekil kişi iyelik eki
-n-: zamir n’si
-dan: uzaklaşma durumu eki
kurtarmalıdır
kurtar-: eylem kökü
-malı: gereklilik kipi
-dır: bildirme eki
Sıra Sizde 3
Batılılaştıramadıklarımızdan mısınız?
bat-: eylem kökü
-ı: eylemden ad yapma eki
-lı: addan ad (sıfat) yapma eki
-la-: addan eylem yapma eki
-ş-: eylemden eylem yapan işteşlik eki. Ancak bu sözcükte
işteşlik işlevini yitirmiştir.
-tır-: eylemden eylem yapan ettirgenlik eki
-ama-: olumsuz yeterlik eki
-dık: sıfat-fiil eki
-lar-: çokluk eki
-(ı)mız: 1. çoğul kişi iyelik eki
-dan: uzaklaşma durumu eki
mı: soru ‘eki’
-sınız: ikinci çoğul kişi eki.
Sıra Sizde 4
“Örtbas” sözcüğü ört ve bas sözcüklerinin birleşmesi ile
türemiş ve yeni bir anlam kazanmış sözcüktür. Birleştirme
yoluyla türetilmiştir. “BAĞKUR” sözcüğü “Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu” sözcüklerinin kısaltılması ile
oluşmuştur. Burada ilk ve son sözcüğün ilk heceleri alınmıştır. “arge” sözcüğü araştırma ve geliştirme sözcüklerinin ilk
iki hareri alınarak yapılmış karma olarak adlandırılan bir
kısaltmadır. “bayan” sözcüğü var olan biçim bilgisel kurallardan yararlanmaksızın kasıtlı yaratma yoluyla türemiş bir
sözcüktür ve bilimsel açıklaması yoktur. “ahtapot” sözcüğü
kopyalama ya da ödünçleme olarak adlandırılan bir yolla Yunancadan dilimize girmiş bir sözcüktür.
Sıra Sizde 5
“Güzel bir günde, senle güzel güzel konuşurken o güzelin de
gelmesiyle daha da güzelleştik.”
Güzel bir günde: Güzel sözcüğü gün sözcüğünü nitelediği
için sıfattır.
güzel güzel konuşurken: güzel güzel tekrar öbeği olarak zarf
fiili nitelediği için zarf görevindedir.
O güzelin: belirtme sıfatında güzel sözcüğü adlaşmıştır ve ad
görevindedir.
Güzelleştik: güzel sözcüğü –leş addan eylem yapma eki ile
eylem olmuştur. Görülen geçmiş zaman, birinci çoğul eki
almıştır.
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Aksan, D. (1998). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dil Bilim.
Türk Dil Kurumu, Ankara.
Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu,
Ankara.
Eker, S. (2013). Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara.
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.
Göksel, A., Celia K. (2005). Turkish. Routledge.
Hartmann, R. R. K. - Stork, F. C. (1972). Dictionary of language and linguistics, John Wiley & Sons, New York-Toronto.
Kornfilt, J. (1997). Turkish, London - Routledge, New York.
Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Lahne, A. (ty). Study Guide Morphology Preseminar Introduction to Synchronic Linguistics: Morphology, University
Leipzig, Leipzig.
Lewis, G. L. (1967). Turkish Grammar, Clarendon Press, Oxford.
5
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Sözcük öbeklerini ayırt edebilecek,
Cümlenin temel ve tamamlayıcı ögelerini belirleyebilecek,
Cümle türlerini ayırt edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
İçindekiler
Türk Dili-I Cümle Bilgisi
• GİRİŞ
• SÖZCÜK ÖBEKLERİ
• CÜMLENİN ÖGELERİ
• CÜMLE TÜRLERİ
• Sözcük Öbekleri
• Cümle
• Cümlenin Ögeleri
• Cümle Türleri
TÜRK DİLİ-I
GİRİŞ
Dil, birbiriyle çok sıkı ilişkiler kuran birimlerin oluşturduğu bir işaretler sistemidir. İnsan
dilini oluşturan sistemde önce sesler, seslerin bir araya gelmesinden sözcükler ve sözcüklerin belli kurallarla bir araya gelmesinden de cümleler oluşmuştur. Dolayısıyla cümle;
insanların duygu, düşünce ve isteklerini sözlü ya da yazılı olarak anlatmada, bir iletişim
aracı olarak kullanageldikleri en temel araçlardan biri olmuştur. Türk Dil Kurumu (tdk.
gov.tr) cümleyi “Bir yargı bildirmek için tek başına çekimli bir eylem veya çekimli bir eylemle kullanılan kelimeler dizisi, tümce” olarak tanımlamaktadır.
Yeryüzünde konuşulan bütün dillerin kendilerine özgü yapı özellikleri ve mantıkları
vardır. Bir dili diğer dillerden ayıran en temel özelliklerden biri de sözcük varlığından
çok, cümledeki sözcüklerin sıralanış düzenindeki farklılıklardır. Bir dildeki sözcüklerin,
sözcük öbeklerinin cümle ve söz içindeki görevlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, sıralanışlarını ve cümle türlerini ele alıp inceleyen bilim dalına cümle bilgisi ya da söz dizimi denir.
Tanımdan da anlaşılacağı gibi cümle bilgisinin konusu, bir yargı taşımayan sözcük öbekleri ile bir yargı taşıyan anlatım birimi olan cümledir. Bu ünitede anlatımın temel birimi
olan cümle içerisindeki sözcük öbekleri, sözcüklerin ve eklerin cümle içindeki görevleri,
dizilişleri ve cümle türleri ele alınacaktır.
SÖZCÜK ÖBEKLERİ
Sözcük öbekleri, birden çok sözcüğün cümle içinde tek işlevle kullanılacak şekilde bir
araya getirilerek belirli kurallar içinde yan yana dizilmesinden oluşan yargısız dil birimleridir (Demir- Yılmaz, 2009; Karahan, 2006). Sözcüklerin tek başına yeterli gelmediği
durumlarda, anlatılamayan olayı, durumu ya da nesneyi ifade etmeyi kolaylaştırmak,
netleştirmek, zenginleştirmek üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu
yeni yapıdır. Cümle bilgisi çalışmalarında, sözcük öbeklerinin işlevlerinin belirlenmesi,
sınıflandırılmasına yönelik bilgiler, cümlenin yapısının, anlamının ve işlevinin açıklanmasında, cümlelerin ayrıntılı biçimde çözümlenebilmesinde, belirleyici rol oynar. Bu
nedenle cümle içindeki sözcük öbekleri bulunmalı ve öbeklerin birbirleriyle ilişkileri
incelenmelidir.
Sözcükler, kavramları tek tek gösteren dil birimleridir ve iletişim kurarken herhangi
bir kavram hakkında konuşabilmek için onu gösteren sözcükten yararlanılır. Ancak iletişim kurmada tek başına sözcükler, her zaman gereksinimi karşılayamayabilir. Kavramlara ait ayrıntılar ile bunların niteliklerini ifade etmek için birden çok sözcükten oluşan
öbeklere gereksinim duyulabilir. Bir başka deyişle, cümle ögelerinin daha ayrıntılı ifade
Cümle Bilgisi
Cümle bilgisi ya da söz dizimi
adları Eski Yunan’da syn-;
“birlikte” ve táxis “düzenleme”
sözcüklerinden gelen sentaks
terimi için kullanılmaktaydı.
Sözcük öbekleri, kaynaklarda
sözcük grupları, kelime
grupları, dizim bilgisi olarak da
adlandırılabilmektedir.
124 Türk Dili-I
edilebilmesi için çoğu zaman tanımlayan, betimleyen ek sözcüklere ve/ya belirli yapılardaki sözcük dizilerine ihtiyaç vardır. Örneği inceleyelim:
1. ara verildi.
2. 2 gün ara verildi.
3. eğitime 2 gün ara verildi.
4. kar yağışının yoğun olması nedeniyle eğitime 2 gün ara verildi.
5. Eskişehir’in Çifteler ilçesinde kar yağışının yoğun olması nedeniyle eğitime 2 gün
ara verildi.
Yukarıdaki cümlelerde yüklem, özne ve yüklemin oluş koşullarıyla ilgili en az bilgimizin olduğu cümle, 1. cümledir. En ayrıntılı bilgi ise 5. cümlede yer almaktadır. Sözcük
sayısının artmasıyla anlam daha da belirginleşmiştir. Sözcük öbekleri ve bu öbeklere eklenen her yeni sözcük anlatımın sınırlarını genişletmektedir.
Cümlede gereksiz ve aynı anlama gelen söz ya da sözcük öbeklerinin anlatımı bozacağı da
unutulmamalıdır.
Konuya ilişkin alan yazın incelendiğinde araştırmacıların sözcük öbeklerini tanımlamalarından Türkçede yer alan sözcük öbeklerinin genel özellikleri şöyle sıralanabilir
(Eker, 2006; Karahan, 2006; Kerimoğlu, 2006; Demir ve Yılmaz, 2009; Gökdayı, 2010; Doğan, 2013):
• Sözcük öbekleri herhangi bir yargı bildirmezler ancak yine de anlamlı bir bütünlük
gösterirler.
• Sözcük öbekleri iki ve/ya daha fazla sayıda sözcükten oluşabilir.
• Öbekleri oluşturan sözcükler, kurallı bir biçimde bir araya gelir. Bu kurallılık çerçevesinde, yardımcı öge olan sözcük önce, asıl öge olan sözcük sonra gelerek öbeği
oluştururlar.
• İkiden fazla sözcükten oluşan öbeklerde iç içe geçmiş öbekler bulunabilir.
• Sözcük öbekleri, eklenme açısından tek bir sözcük gibi işlem görür ve çekim ekleri
öbeğin son ögesine getirilir.
• Sözcük öbekleri cümlede anlamı genişletme, pekiştirme, belirtme ve niteleme görevlerini yerine getirirler. Herhangi bir ayrıntının belirtilmesi sözcük öbekleriyle
mümkündür ve cümlenin ögeleri de bu tür öbeklerle daha ayrıntılı hâle getirilebilir.
• Sözcük öbekleri, cümlede tek bir öge gibi işlev görürler.
Cümlede yan yana bulunan sözcüklerin sözcük öbeği oluşturup oluşturmadığını anlamak için cümledeki öge dizilişlerini değiştirdiğinizde sözcükler birlikte hareket ediyorsa sözcük öbeğidir. Örneğin: “Şu yüksek binanın üçüncü katında/ annemin teyzesi/
oturuyor.” Bu cümle yükleme iki sözcük öbeği ile bağlanıyor. Cümlenin ögelerinin yeri
değişse de sözcük öbekleri birlikte hareket eder. Cümleyi “Annemin teyzesi/ şu yüksek binanın üçüncü katında/ oturuyor.” biçimde de söyleyebiliriz. Aynı cümleyi sözcük
öbeklerinin yerine zamir getirerek de söyleyebiliriz. “O (annemin teyzesi)/ şurada (şu
yüksek binanın üçüncü katında)/ oturuyor.”
Alan yazında Türkçe cümle kuruluşunda yer alan sözcük öbeklerine ilişkin farklı sınıflandırmalar bulunmakla birlikte, en bilinen sözcük öbekleri ad ve sıfat tamlamalarıdır. Bu ünitede sözcük öbekleri tamlayan-tamlanan ilişkileri açısından (Demir ve Yılmaz,
2009) iki genel grup altında yapısı ve örnekleriyle birlikte öz olarak açıklanacaktır.
5. Ünite - Cümle Bilgisi 125
Sözcük öbekleri ile ilgili ek bilgi edinmek için Hürriyet Gökdayı’nın Türkiye Türkçesinde Öbekler adlı çalışmasını Genel Ağ’daki turkishstudies.net/
Makaleler/637152171_61gökdayı_hürriyet.pdf adresinden okuyabilirsiniz.
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunan Sözcük Öbekleri
Tamlayan tamlanan sözcük öbeklerinde önce gelen öge, kendinden sonra gelen ögeyi
farklı yönlerden belirtir ya da niteler. Bu tür sözcük öbeğinde tamlayan ve tamlanan öge
birer sözcükten oluşabileceği gibi genişlemiş sözcük öbeklerinden de oluşabilir. Aşağıdaki
tabloda bu grup içinde yer alan sözcük öbekleri yapısı ve örnekleriyle birlikte gösterilmektedir.
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunan Sözcük Öbekleri
Sözcük Öbeği Yapı Örnek
Belirtili ad tamlaması ad-(n)In + ad-(s)I Arabanın kapısı
Belirtisiz ad tamlaması ad + ad-(s)I araba kapısı
Takısız ad tamlaması ad + ad demir kapı
Sıfat tamlaması sıfat + ad büyük okul, bir adam birkaç ev,
anlamsız söz
Aitlik öbeği ad +ki eki; + ad + -dA + -ki, nIn+ki sabahki, evdeki, bizimki
Ünlem öbeği ünlem + ad/ ad grubu Ey Türk gençliği, Değerli konuklar
Ad Tamlamaları
İyelik ekli bir adın (tamlayan), iyeliğin belirttiği başka bir adla (tamlanan) aitlik, içinde
bulunma, sınırlandırma, belirtme vb. anlam ilgileriyle bağlandığı sözcük öbeğidir (Karahan,2006). Ad tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde, cümlenin her ögesi olarak bulunabilirler. Belirtili, belirtisiz ve takısız ad tamlaması olmak üzere üç türü vardır.
1. Belirtili ad tamlaması: İlk sözcüğün ilgi eki –(n)In + ikinci sözcüğün iyelik eki –sI
almasıyla oluşan ad tamlamasıdır.
Örnek: İşinin değişmesi şansını da değiştirmişti.
Esra, odanın pencerelerini sıkıca kapattı.
Selma’nın sesi çok güzeldir.
Belirtili ad tamlamasında tamlayan öge ile tamlanan öge kimi zaman, genellikle şiirlerde yer değiştirebilir. Örneğin; Kimse bilmez dertlerini anaların. Tamlayan öge ile
tamlanan öge arasına başka sözcükler girebilir. Örneğin; Ayşe masal anlatırken çocukların yorgunluktan gözleri kapanırdı.
Pek çok kaynakta “zincirleme ad tamlaması” olarak verilen yapı, belirtili ad tamlamasının tamlayan ögesinin de ad tamlaması biçimindeki iç içe girmiş tamlama türüdür.
Örneğin; kardeşimin resim defteri, evin duvarının boyası, Türkçe öğretmeninin not
defteri vb.
Tablo 5.1
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunan Sözcük Öbekleri
Alanda “ad tamlaması” terimi
yerine “ad takımı” ya da “isim
tamlaması” terimleri de kullanılır.
Belirtili ad tamlamalarında,
tamlayan eki (n)In yerine -dAn
durum eki de kullanılabilir.
Örneğin; kardeşlerimden ikisi gibi.
126 Türk Dili-I
Bazı belirtili ad tamlamaları kalıplaşmaya uğrar. Elinin körü, kaçın kurası, sözün kısası vb.
2. Belirtisiz ad tamlaması: İlk sözcüğün ek almayıp ikinci sözcüğün iyelik eki –sI
almasıyla oluşan ad tamlamasıdır.
Örnek: Vişne reçelini çok severdi.
Odanın içini gül kokusu kaplamıştı.
Dedem tam bir insan sarrafıydı.
Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasında süreklilik/belirtisizlik
vardır. Sürekliliğin gereği olarak tamlayan ve tamlanan arasında başka bir sözcük girmez. Örneğin; limon ağacı, badem şekeri, Porsuk nehri vb.
Özellikle yer adlandırmalarında belirtisiz ad tamlamasının iyelik ekinin düşürüldüğü gözlemlenmektedir. Edirnekapı-sı yerine Edirnekapı; Bakırköy-ü yerine Bakırköy
denmesi gibi. Son zamanlarda Türkçenin kurallarına aykırı yapılan yer adlandırmaları da görülüyor. Eskişehir İnternet, Ahmet Market, Ata Sokak vb.
Belirtisiz ad tamlaması, başka bir ad tamlamasının tamlananı olduğunda kendi iyelik
ekini değil ana tamlamanın iyelik ekini taşır. Örneğin; bahçe kapısı – bizim bahçe kapısı, hayat tarzı- senin hayat tarzın vb.
3. Takısız ad tamlaması: Her iki sözcüğün de ek almadığı ad tamlamasıdır. Bu tür ad
tamlamalarında tamlanan ögenin niteliği, benzetme ve/ya neden yapıldığını belirtilir.
Örnek: Kendisine yün kazak örmüştü.
Tahta kapıdan içeri girince ilk onu gördü.
Vitrinde gördüğü elmas yüzükle geçmişe daldı.
Takısız ad tamlamaları yapı olarak sıfat tamlamasına benzetilebilir. Ancak anlamsal
olarak da farklı olan sıfat tamlamaları, genellikle soğuk/sıcak, iyi/kötü gibi karşıtlıklar
taşıması yönüyle takısız ad tamlamalarından ayrılırlar.
Sıfat Tamlaması
Adı nitelemek ve/ya belirtmek amacıyla oluşan sözcük öbeğidir. Sıfat tamlamasının oluşumunda birden fazla sıfat bir adı niteleyebilir ya da belirtebilir. Tamlayan (sıfat) da tamlanan (ad) da bir sözcük öbeği olabilir. Sıfat tamlamaları cümlede ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunabilir.
Örnek: Mavi deniz, sıcak güneş ve dost sohbeti... İşte tatil.
Beyaz badanalı, kırmızı kiremitli evler yol boyunca dizilmişti.
Kadın pazardan üç kilo elma aldı.
Bazı birleşik kelimelerin kendi içinde sıfat tamlaması kuruluşunu örnekledikleri görülebilir. Örneğin; Akdeniz, karaciğer vb.
Sıfat tamlamasında tamlayan ile tamlananın yeri değişmez. Eğer değişirse sözcük sıfat
olmaktan çıkar. Örneğin; “çalışkan çocuk” bir sıfat tamlamasıyken “çocuk çalışkan”
bir ad cümlesidir.
Varlıkları işaret, sayı, soru ve
belgisizlik yönünden belirten
sözcükler belirtme sıfatlarıdır.
Varlıkları niteleyen sözcükler de
niteleme sıfatıdır.
5. Ünite - Cümle Bilgisi 127
Belirtisiz ad tamlamasıyla kullanılacak sıfatın yerine dikkat etmek gerekir. “devlet
bakanı” gibi bir tamlamada sıfatın yeri belirtisiz ad tamlamasından önce olmalıdır.
Örneğin; eski devlet bakanı denildiğinde eski devleti değil, devlet bakanını nitelemektedir. Eğer devlet nitelenmek istenirse tamlamanın “eski devletin bakanı” biçiminde
belirtili ad tamlaması olarak kurulmuş olması gerekir. “Eski İstanbul’un semtleri...”
tamlamasında eski sıfatı İstanbul’un önceki zamanlarını ifade eder. “Eski İstanbul
semtleri...” tamlamasında ise eski olan İstanbul’un semtleridir.
Aitlik Öbeği
Aitlik eki “-ki” ile oluşturulan sözcük öbeğidir. Cümlede zamir (bizimki gidiyor) ya da sıfat
(bahçedeki kadın) görevindedir. “-ki” den önceki ad tek sözcük olabileceği gibi ad yerine
geçen bir sözcük öbeği de olabilir.
Örnek: Hastanedeki bir tanıdığını aradı.
Akşamki kavga sinirlerini bozmuştu.
Aitlik öbeği bir ada bağlandığında sıfat tamlaması olur.
-ki eki bugünkü, dünkü gibi birkaç örnek dışında ünlü uyumuna girmez ve bitişik yazılır.
Ünlem Öbeği
Bir ünlem ile bir adın ek almadan oluşturduğu sözcük öbeğidir. Kural olarak ünlem önce
ad sonra gelir.
Örnek: Hey arkadaşlar
Ey gözüm, ey karanlık ve aydınlıklarım
Genellikle ilk öge tek sözcük olur, ikinci öğe tek sözcük ya da kelime grubu olabilir. Bunlar bağımsız sözler olabilecekleri gibi bir cümlenin içinde de olabilirler, fakat
cümle kuruluşuna katılamazlar. Cümle çözümlemesi çalışmalarında cümle dışı öge
olarak değerlendirilirler.
Genellikle cümle başında olmakla beraber, kimi zaman cümle ortasına ya da sonuna
kayabilirler. Örneğin; Benim hakkım, sus ey bülbül, senin hakkın değil matem (Mehmet
Akif Ersoy).
Ünlem gruplarının yazımında birden fazla yol izlenebilir: a) Ünlem grubunun sonuna
virgül, cümlenin sonuna ünlem işareti konur. b) Ünlem grubunun sonuna ünlem işareti,
cümlenin sonuna nokta konur. c) Ünlem grubu arasöz ise iki virgül arasına alınır.
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunmayan Sözcük Öbekleri
Tamlayan tamlanan ilişkisi bulunan sözcük öbeklerinde Türkçenin söz dizimi gereğince tamlayan ögenin önce, tamlanan ögenin sonra gelmesi kuralı işlemekteydi. Tamlayan
tamlanan ilişkisi bulunmayan sözcük öbeklerinde ise bu kural bulunmaz ancak sözcük
öbeklerinin genel özelliklerinde belirtildiği gibi cümle içinde birlikte hareket ederler. Aşağıdaki tabloda bu grup içinde yer alan sözcük öbekleri yapısı ve örnekleriyle birlikte gösterilmektedir.
Ünlem sözcüklerinin hemen
hemen tamamı Arapça veya
Farsça kökenlidir. Türkçede ünlem
sözcüğü azdır.
128 Türk Dili-I
Unvan Öbeği
Kişi adı ve onu izleyen bir unvan veya akrabalık adından oluşan sözcük öbeğidir.
Örnek: Ertuğrul Gazi, Murat Bey, Selin Hanım, Hürrem Sultan, Selim Amca vb.
İlk ögesi unvan veya akrabalık adı olan sözcük öbeği unvan öbeği değil, birleşik addır.
Örneğin; Doktor Seçil, Öğretmen Serpil, Albay Rauf vb. Birleşik adlarda vurgu sonda,
unvan öbeklerinin vurgusu ise başta bulunur.
Edat Öbeği
Bir ad/ad soylu sözcük ve onu izleyen çekim edatının bir araya gelmesi ile oluşan sözcük
öbeğidir.
Örnek: İpince, dal gibi bir çocuktu.
Yaşamak için çok güzel bir yer diye düşündü.
Bütün gün arabayla şehri gezdi.
Her şeyi bilmesine rağmen hiç sesini çıkarmadı.
Tablo 5.2
Tamlayan Tamlanan İlişkisi Bulunmayan Sözcük Öbekleri
Tamlayan-Tamlanan İlişkisi Bulunmayan Sözcük Öbekleri
Sözcük Öbeği Yapı Örnek
Unvan öbeği kişi adı + unvan/akrabalık adı Mustafa Kemal Paşa,
Faruk Yüzbaşı, Selma Teyze
Edat öbeği ad + durum eki (-A,-DAn, -nIn) + son çekim edatı senin gibi, aşka dair,
bizim kadar, arabayla
Bağlama öbeği öge + bağlaç + öge Leyla ile Mecnun
sen ve ben
Sayı öbeği büyük sayı + küçük sayı yirmi dört (20+ 4)
bin yüz elli (1000+ 100+50)
Tekrar öbeği
(İkilemeler)
sözcük + sözcük
sözcük + m + sözcük
ad +durum eki + ad + durum eki
ad + iyelik eki + ad + iyelik eki + n + durum eki
hızlı hızlı, iyi kötü
az maz, okul mokul
yıldan yıla
saati saatine
Birleşik sözcük Kalıplaşmış sözcükler yüzbaşı, hanımeli, ateşkes
Birleşik eylem öbeği
1. ad + yardımcı eylem
2. eylem + zarf eylem + yard. eylem
yardım et-, adı çıkbakakal-, anlayabil-,
geçiver-, şaşıp kal-, çekip gitisim-fiil öbeği Yardımcı öge + fiil+ - isim-fiil eki bak-mak, bak-ma, bak-ış
Sıfat-fiil öbeği Yardımcı öge + fiil+ -sıfat-fiil eki gel-en, bil-dik, gör-ecek vd.
Zarf-fiil öbeği Yardımcı öge + fiil+ -zarf -fiil eki bil-erek, koş-up, kaç-ınca,
gör-meden
Kısaltma Öbekleri
1. İlgi (ad+ tamlayan eki (ilgi eki)+ ad
2. Belirtme (1. öge + belirtme durum eki + 2. öge)
3. Yaklaşma (1. öge + yaklaşma durum eki + 2. öge)
4. Bulunma (1. öge + bulunma durum eki + 2. öge)
5. Ayrılma(1. öge + ayrılma durum eki + 2. öge)
sizin kız
yüzü aşkın
keyfine düşkün
yükte hafif
içten pazarlıklı
Unvan öbeği ad görevindedir.
Çeşitli çekim ekleri alarak cümlede
özne, nesne, dolaylı tümleç ve
yüklem olabilir.
“ile, için, kadar, göre, diye,
rağmen, karşı, ...e doğru, gibi,
-den dolayı” edatları sıklıkla
kullanılan edatlardır. “ile” eşit
sözcükler arasında yer alırsa
bağlaç olur.
5. Ünite - Cümle Bilgisi 129
Edatlar tek başlarına bir anlam ifade etmezler; yalnızca cümlede anlam kazanırlar. Cümlede
anlamlı değil, görevli ögelerdir. Cümleden çıkarılmaları, cümlede bir daralma ve eksikliğe
yol açar. Edatlar daima ad ile beraber kullanılmak durumundadır.
Edat öbeği, edatın türüne göre zaman, yön, durum, benzetme, neden, şart, miktar vs. bildirir. Cümlede çoğunlukla zarf veya edat tümleci olur, ayrıca ek-eylem alarak yüklem olabilir.
Bağlama Öbeği
En az iki eş ögenin bağlaç ile bağlanmasıyla oluşan sözcük öbeğidir. Eğer bağlanan ikiden
fazla öge varsa bağlaç son iki öge arasına girer. Bağlama öbeği, cümlede ad, sıfat ve zarf
görevinde bulunabilirler.
Örnek: Kardeşim ve teyzem yarın İstanbul’a gidecekler.
Çalışkan fakat hırslı bir kişiliği vardı.
Ne para ne şöhret mutlu etmişti.
Zengin mi fakir mi belli değildi.
Olumsuzluk ifade eden “ne...ne” bağlacının bulunduğu cümlelerin yklemleri olumlu
olmalıdır. Bu tür cümleler anlam olarak olumsuzdur. Ancak olumlu yüklem kullanmakla anlam bakımından, söyleyiş ve kullanışta eksiklik seziliyorsa “ne...ne” bağlacının yerine “de...de” bağlacı olumlu yüklemle kullanılabilir.
Sayı Öbeği
Sayı öbeği, ilki büyük, ikincisi küçük sayıdan oluşan sözcük öbeğidir. Sayı öbeği, cümlede
ad ve sıfat görevinde bulunur.
Örnek: Daha on yedi yaşında evden ayrılmıştı.
Kazandığı beş bin lirayla hemen bir ev tutmuştu.
Tekrar Öbeği (İkilemeler)
Aynı, yakın ya da karşıt anlamlı iki sözcüğün; anlamı güçlendirmek, çokluk veya abartı bildirmek, süreklilik belirtmek, ortalama veya yaklaşıklık ifadesi kazandırma amacıyla bir tek
sözcük gibi işlev görmek üzere oluşan sözcük öbeğidir. Cümlede ad, sıfat, zarf ve eylem
görevinde kullanılırlar.
Örnek: Hemen hemen işlerinin çoğunu bitirdik.
Salonda her zamanki gibi yedi sekiz konuk vardı.
Haberi duyar duymaz gibi sağa sola telefon etmeye başladı.
Öğrendiklerim kafamı allak bullak etmişti.
Tekrarlar yazılırken aralarına virgül ya da kısa çizgi konmaz.
Tekrar öbekleri, anlatım bozukluklarından gereksiz sözcükler ve tekrar sıklığı ile karıştırılmamalıdır.
Birleşik Sözcükler
Birden fazla sözcüğün anlam kayması, ses kaynaşması, sözcük türü kayması yollarıyla
oluşturdukları sözcük öbeğidir. Aralarına ek girmez. Cümlede ad görevindedirler.
Örnek: Sultan Selim hakkında bilgi topladık.
O gün Yüzbaşı Murat’ı ilk kez görecekti.
Bahçenin her yerinde hanımeli çiçekleri vardı.
Ressam Canan her zamanki konukseverliği ile karşıladı bizi.
Belli başlı bağlaçlar; ve, veya, ile,
fakat, ama, değil, ya…ya, hem..
hem, ne…ne, da…da, ister…
ister, mi…mi, kah…kah, ya…
yahut, gerek.... gerek vb.
Sayı öbeğindeki sayıların dizilişi
basamak sistemine göredir. Sayılar
sondan başa doğru büyür ve
sayılar aralarına ek almazlar.
Tekrar öbeği ya da ikilemeler
yapısına ve anlamına göre genel
olarak; aynen tekrarlar, eş ya da
yakın anlamlı tekrarlar, zıt anlamlı
tekrarlar, eklemeli tekrarlar olmak
üzere dört grupta toplanır.
Türkçede, birleşik eylem dışındaki
bütün birleşik sözcükler, ad soylu
olarak kabul edilir.
130 Türk Dili-I
Birleşik sözcükler kimi zaman unvan öbekleri ile karıştırılır. Unvan öbeklerinde unvan
ya da akrabalık bildiren öge her zaman sondadır. Unvan bildiren öge başa geldiğinde
birleşik sözcüğe dönüşür.
Birleşik Eylem Öbeği
Bir ad ve bir yardımcı eylemle ya da iki eylemin birleşmesinden oluşan sözcük öbeğidir. Birleşik eylemlerde anlamca kaynaşma söz konusudur. Birleşik eylemler iki alt grupta toplanır.
1. Adla yapılan birleşik eylemler: “ad + yardımcı eylem” şeklinde oluşturulan birleşik eylemlerdir. Bu tür bileşik eylemlerde söz konusu olan yardımcı eylemler “et-,
ol- , eyle-, bulun- , kıl-, yap-” eylemleridir. “et- , eyle-, yap-, kıl-” yardımcı eylemleri
ile geçişli birleşik eylemler ; “ol-, bulun-” yardımcı eylemleri ile de geçişsiz birleşik
eylemler yapılır.
Örnek: Yeni bir araba satın aldık.
Birçok aile şehri daha önceden terk etti.
Sana her zaman yardım etmek isterim.
Şehrin yıllar önce gördüğüm güzelliği kaybolmuştu.
Adla yapılan birleşik eylemlerde ad ögesi bir sıfat-fiil olabilir. Bu birleşik eylemlerde
yardımcı eylem genellikle “ol- ve bulun-” eylemleridir. görünmez ol- , söylemiş bulun-,
konuşacak ol-, bekliyor ol- gibi.
“başla-, çalış-, iste-” gibi aslında yardımcı eylem olmayan bazı eylemler “–mAyA başla-, -mAk iste-, -mAyA çalış-” kalıpları içinde yardımcı eylem olarak da kullanılır ve
birlikte kullanıldığı hareket adlarını betimler (Karahan, 2006).
2. Eylemle yapılan birleşik eylemler: “eylem+ zarf-eylem + yardımcı eylem” şeklinde oluşturulan birleşik eylemlerdir. “bil-, ver-, gel-, gör-, kal-, dur-, yaz-, koy-”
yardımcı eylemleri ile oluşturulan birleşik eylemlerde eylem ile yardımcı eylem
arasına “ –A, -I , -U” bazen de “-ıp /-ip” zarf-eylemleri girer.
Örnek: Duydukları karşısında sokağın ortasında öylece kalakaldı.
Okulların tatil olduğunu ancak gün sonunda öğrenebilmişti.
Ailede yıllardır süregelen kavgaların bitmesi için çok uğraştı.
İsim-Fiil Öbeği
“-mAk, -mA, -Iş” eklerinin eyleme eklenmesiyle oluşan sözcük öbeğidir. Cümlede ad görevinde olan isim-fiil öbeği zarf dışında cümlenin bütün ögelerini oluşturabilir.
Örnek: Uzun bir aradan sonra işe dönmek iyi olmuştu.
Annesinin geceleri gizli gizli ağlayışını hatırlayıp üzülürdü.
Olanları bana anlatmasını istedim.
.Sıfat-Fiil Öbeği Sıfat-fiil eklerinin eyleme eklenmesiyle oluşan sözcük öbeğidir. Sıfat-fiil öbeği, cümlenin bütün ögelerini oluşturabilir. Örnek: Büyük sınava hazırlanan öğrencileri gördükçe üzülürüm. Yaşanacak güzel günlerimiz var. Herkes gördüğü bu güzellik karşısında büyülenmişti. Eylemle yapılan birleşik eylemler, betimsel eylemler olarak adlandırılır. Betimsel eylemler asıl eyleme “tezlik, yeterlilik, süreklilik, beklenmezlik, yaklaşma” anlamları ile bağlanır ve asıl eylemin kılınış çeşidini göstermeye yarar. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 131 Zarf-Fiil Öbeği Zarf-fiil eki getirilerek adlaştırılmış bir eylem ile bunu tamamlayan öge ya da ögelerden oluşan kelime grubudur. Örnek: Gözündeki yaşları silerek yüzüğünü uzattı. Başını çevirip ardında kalanlara baktı. Murat iş yerinden ayrılır ayrılmaz kardeşini aradı. Cümle yapısına yakın özellik gösteren zarf-fiil öbeğinde zarf-fiilin anlamı özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf öğeleri ile tamamlanır. Zarf-fiil öbeği genellikle grubun sonundadır ancak bu bazen özellikle de şiir dilinde yer değiştirebilir. Durum eki alan sıfat-fiiller zarf-fiile dönüşür. Annem geldiğinde, seni sevdikçe vb. Bunların oluşturduğu sözcük öbekleri cümlede zarf-fiil öbeği olarak değerlendirilmelidir. Kısaltma Öbekleri Ad durum eklerinden birini almış bir sözcük ile başka bir sözcüğün birleşmesinden oluşan sözcük öbeğidir. Öbek içinde yer alan ilgi öbeği, tamlanan eki düşmüş belirtili ad tamlamasına benzer. Karahan (2006: 79) kısaltma öbeklerini “Kelime grupları ve cümlelerden yıpranma veya kalıplaşma yoluyla ortaya çıkan kelime grupları” olarak tanımlar. Farklı sınıflandırmalar bulunmakla birlikte bu ünitede kısaltma öbekleri ilgi, belirtme, yaklaşma, bulunma ve ayrılma öbeği olarak beş grupta ele alınmıştır. a. İlgi öbeği: Belirtili ad tamlamasının tamlanan ögesindeki iyelik ekinin düşmesiyle oluşan kısaltma öbeğidir. Bizim araba, sizin okul vb. b. Belirtme öbeği: İlk ögesi belirtme (yükleme) durum eki taşıyan kısaltma öbeğidir. Yapılan-ı eleştiri, yapılan-ı takdir, yüz-ü aşkın vb. c. Yaklaşma öbeği: İlk ögesi yaklaşma (yönelme) durum eki taşıyan kısaltma öbeğidir. Can-a yakın, dil-e kolay, kişi(y)-e özel vb. d. Bulunma öbeği: İlk ögesi bulunma durum eki taşıyan kısaltma öbeğidir. sol-da sıfır, sene-de bir gün, yük-te hafif vb. e. Ayrılma öbeği: İlk ögesi ayrılma (uzaklaşma) durum eki taşıyan kısaltma öbeğidir. iç-ten pazarlıklı, sonra-dan görme, su-dan sebepler vb. Kısaltma öbekleri ile ilgili ek bir kaynaktan yararlanmak için Abdurrahman Özkan’ın “Türkiye Türkçesinde Kısaltma Grupları” adlı makalesini okuyabilirsiniz. (Arayışlarİnsan Bilimleri Araştırmaları, 6:11, 2004) Aşağıdaki cümlede bulunan sözcük öbeklerini inceleyiniz. “Gülay’la Ahmet’in bir hafta önceden verdikleri hafta sonunu baş başa geçirme kararı, birdenbire çıkan bu engelle suya düşmüştü.” CÜMLENİN ÖGELERİ Sözcük gruplarından daha geniş, bağımsız dil bilgisel bir yapı olan cümle (Eker, 2006), sözcüklerin rastgele yan yana gelmesiyle değil, belli kurallara göre birleşmesinden oluşan bir bütündür. Örneğin; “büyük ev” biçimindeki sıfat tamlaması, sözcüklerin yerlerinin değiştirilmesiyle “ev büyük” şeklinde ad cümlesi olur. Dolayısıyla sözcükler, ancak cümle içinde anlam ve değer kazanır. Cümle, değişik işlevlerdeki parçalardan oluşan bir bütündür. Bu bütünün parçaları da işlevlerine göre özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tamlayıcısı olarak adlandı- “-a/-e, -Ip, -ArAk, -ArAktAn, -Inca, -Alı, -AlIndan, -mAdAn, -ken, -dIkçA, -mAksIzIn, -dIğIndAn, -AndA” ekleri ile oluşturulan zarffiil öbeği cümle yapısına yakınsa da yargı bildirme özelliğine sahip değildir. 132 Türk Dili-I rılan cümle ögeleridir. Türkçenin cümle ögelerinin sıralanışı, özne- tümleç (nesne, yer tamlayıcısı, zarf tamlayıcısı)-yüklem sırasına göredir. Cümlede, cümle dışı ögeler olarak adlandırılan başka sözcükler de yer alabilir. Bunlar cümlenin ögesi sayılmazlar. Cümlenin ögeleri; Cümlenin Temel Ögeleri ve Cümlenin Tamamlayıcı Ögeleri başlıkları altında daha ayrıntılı olarak ele alınmaktadır. Cümlenin Temel Ögeleri Yeryüzündeki bütün dillerde cümlenin temel ögeleri yüklem ve öznedir (Eker, 2006). Cümle içindeki sözcükler yüklemle ilişkileri, cümle içinde ona uzak ya da yakın oluşları açısından değişik değer ve görev kazanırlar (Atabay, Özel, Çam, 1981). Cümlenin temel ögelerini daha ayrıntılı ele alalım. Yüklem Cümlenin yargı taşıyan en temel öğesi durumundaki yüklemi Gencan (1979) cümlede iş, oluş, kılış, düşünce, duygu, imge, yargı anlatan sözcük olarak tanımlamaktadır. Yüklem, cümlede yargı bildiren çekimli öğedir. (Atabay, Özel, Çam, 1981). Cümledeki diğer ögeler, yüklemin anlamını çeşitli yönlerden tamamlamak ve onu daha belirgin duruma getirmek üzere cümlede yer alır. Tanımlardan da anlaşılacağı gibi yüklem, cümlede bitmişliği ifade eder. Yüklemin temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz (Atabay, Özel, Çam, 1981; Eker, 2006; Karahan, 2006; Delice, 2007; Karabulut, 2009; Özkan, 2013): 1. Yüklem tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten (sözcük öbeği) de oluşabilir. Örnek: Lise arkadaşımla yıllar sonra karşılaşmıştık. yüklem Şekil 5.1 Cümlenin Ögeleri CÜMLENİN ÖGELERİ TEMEL ÖGELER TAMAMLAYICI ÖGELER CÜMLE Yüklem Özne Nesne (Düz Tümleç) Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı) Zarf Tümleci (Belirteç Tümleci) CÜMLE 5. Ünite - Cümle Bilgisi 133 Cümlenin yüklemi “karşılaşmıştık” zaman ve kişi eki almış çekimli bir eylemdir. Yüklem tek sözcüktür. Konu, babasının sık görülen sinirlenmesiydi. yüklem Cümlenin yüklemi “babasının nadir görülen sinirlenmesiydi” ek-eylem ile çekimlenmiş belirtili ad tamlaması yapısında bir sözcük öbeğidir. 2. Yüklem, çekimli bir eylem de olsa ek-eylem almış ad ya da ad soylu bir sözcük de olsa kurallı bir cümlede cümlenin sonunda bulunur. Örnek: Olanları anlatırken sesim biraz yükselmişti. (eylem) yüklem Yaşadıklarını anlatırken çok soğukkanlıydı. (ad) yüklem 3. Bir cümlede birden fazla özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci olabilir ancak yüklem tektir. Yüklem sayısı kadar cümle vardır. Örnek: Son cümleyi söyledim, söyleyeceklerini beklemeden uzaklaştım. yüklem yüklem Örnek cümle, birbiri ile ilgili ancak birbirinden bağımsız iki yüklemi olan iki cümledir. 4. Cümlede yüklemin belirtilmemesi cümlenin anlamında eksiklik meydana getirmez. Biz cümleyi zihnimizde tamamlarız. Bu tür cümleler eksiltili cümle olarak adlandırılır. Eksiltili cümle çoğu kez bitmiş bir cümleden sonra bu cümledeki bir öge zihinde tamamlanır. Genellikle konuşmalarda, soru cevaplı anlatımlarda, şiir dilinde ve duygusal ifadelerde kullanılır. Örnek: İlk gün kendilerini tanıttılar. Nereden geldiklerini, hangi okuldan mezun olduklarını, nelerden hoşlandıklarını... Yukarıdaki ikinci cümlede yüklem eksiktir. İkinci cümle “anlattılar” yüklemi ile eksiltili anlatımdan kurtarılabilir. Ancak zihinde tamamlandığı için cümlenin anlamında bir eksiklik oluşturmamaktadır. Az veren candan çok veren maldan... Yukarıdaki atasözünde de yüklem belirtilmemiştir. “verir” çekimli eylemi ile cümle, eksiltili anlatımdan kurtarılabilir. Bu durumda “verir” yüklemi, bu atasözünün hem ilk hem de ikinci cümlesinin ortak yüklemi olur. Her tarafta ykseklik, her tarafta ıssızlık Yalnız arabacının dudağında bir ıslık! (Faruk Nafiz Çamlıbel) Yukarıdaki dizelerde estetik bir anlatım ve şiirsel bir söyleyiş biçimi olarak yüklem söylenmemiştir. Dizelerin her birinin sonuna, ek-eylem ile çekimlenmiş “vardır” sözcüğü yklem olarak getirildiğinde cümleler eksiltili yapıdan kurtarılabilir. 5. Cümlede asıl yargıyı ve hükmü yüklem taşır. Diğer ögeler yüklemin anlamını çeşitli yönlerden desteklerler. Örnek: Dün akşam sahil yolunda koşarken gördüm Onu. zaman yer durum yüklem belirtili nesne Bu cümlede yüklem; zaman, yer ve durum yönünden desteklenmektedir. 6. Yüklem, çekimli eylem cümlesi ise zaman ve kişi eklerini alarak çekimlenir. Yüklem basit, türemiş ya da birleşik eylem olabilir. 134 Türk Dili-I Örnek: Bütün gün annesinden gelecek iyi haberi bekledi. yüklem Cümlenin yüklemi olan “bekledi” sözcüğü zaman ve kişi eki almış çekimli eylemdir. Türkçede birden fazla eylem soylu sözcük olabilir. Ancak eylemsi olarak adlandırdığımız bu tür sözcükler yargı bildirmedikleri için cümlenin asıl yüklemi olamazlar. Bu sözcüklerin sözcük öbeği olduğunu unutmayalım. Eyleme ait zaman ve kişi kavramları yklemde ek ya da öğe olarak bulunabilir. 7. Cümle bir durumu ifade etmek için kullanılıyorsa yüklem ad veya ad soylu olur ve ek-eylem ile birlikte kullanılır. Örnek: Şehre gelenlerin gittiği ilk yer, Şahin Tepesi’dir. yüklem Bu cümlenin yüklemi olan “Şahin Tepesi’dir” sözcüğü ek eylem ile çekimlenmiş belirtisiz ad tamlaması yapısında bir sözcük öbeğidir. Ek-eylemler bazen düşebilir. Ek-eyleme ait zaman ve kişi anlamı yüklemde ek halinde ya da ayrıca öğe olarak bulunabilir. 8. Yüklem geçişsiz eylem ile oluşmuşsa cümlede nesne ögesi olmaz. Yükleme sorulan “kim, kimler, kimi, kimleri, neyi, neleri” sorularına cevap alınmaz. Örnek: Düğünde takılan altınların hepsi ertesi gün satıldı. yüklem Cümlenin yüklemi “satıldı” eylemidir. Eylemin geçişsiz olmasından dolayı cümlede nesne yoktur. Yükleme sorulan “kim, kimler, kimi, kimleri, neyi, neleri” sorularına cevap alınmamaktadır. Yükleme sorulan “ne?” sorusunun cevabı olan “Düğünde takılan altınların hepsi” tamlaması sözde öznedir. Özne Cümlede yüklemle birlikte temel ögeler grubunda değerlendirilen diğer önemli öge de öznedir. Özne, cümlede yüklemin bildirdiği iş, oluş ve durumu üstlenen ve yapanı (eylem cümlesinde) veya olanı (ad cümlesinde) karşılayan ögedir (Karahan, 2006). Özne-cümlede sözcük ya da sözcük öbeği olabilir. Cümlede yüklemle doğrudan bağlantılıdır. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “kim?” “kimler?” ve “ne?” “neler?” sorularının cevabı özneyi buldurmaya yöneliktir. Öznenin temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz (Atabay, Özel, Çam, 1981; Eker, 2006; Karahan, 2006; Delice, 2007; Karabulut, 2009; Özkan, 2013): 1. Özne, ad çekim eklerinden çokluk, aitlik ve iyelik ekleri dışında ek almaz. Bu anlamda özne her zaman yalın yapıda bulunur. Örnekler: Karlar bütün köy yollarını kapatmıştı. özne Benim dedem, Kurtuluş savaşına katılmış bir gaziydi. özne İlk cümlenin yüklemi “kapatmıştı” çekimli eylemdir, yüklemi yapan (ne?) “karlar” sözcüğü de çokluk eki bulunan öznedir. İkinci cümlenin yüklemi “Kurtuluş savaşına katılmış bir gaziydi.” sıfat tamlaması olan bir sözcük öbeğidir. Cümlenin öznesi ise “benim dedem”dir. Özne iyelik eki almış bir sözcük öbeğidir. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 135 2. Özneden sonra gelen kimi zaman özneyi pekiştirmek, anlatıma güç katmak için “de,” bağlacı, “mi” soru eki ya da dönüşlülük zamiri ile birlikte kullanılabilir. Örnek: İkisi de güle oynaya evden çıktılar. özne Cümlenin yüklemi “çıktılar” çekimli eylemdir, yüklemi yapan (kim?) “ikisi de” sözcüğünde özne “de” bağlacıyla pekiştirilmiştir. Bu olayı ben kendim anlatacağım aileme. özne Cümlenin yüklemi “anlatacağım” eylemidir, “anlat” etken eylemi gelecek zaman ekinden sonra gelen –Im birinci kişi eki ile öznenin “ben” olduğunu belirtiyor. Ancak cümledeki hem “ben” zamiri hem “kendim” dönüşlülük zamirinin kullanımıyla özne pekiştirilmiştir. Zamirden oluşan öznenin genellikle kullanılmadığı, yüklemde kişi eki olarak yer aldığı görülür. Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi öznenin vurgulanmak istendiği durumlarda zamirler açık olarak veya dönüşlülük zamiri ile birlikte kullanılmaktadır. 3. Aynı yükleme bağlanmış birden fazla kişi veya varlık özne olabilir. Bunlar birbirlerinden virgül veya bağlaçla ayrılır ve tek bir öge (özne) olarak kabul edilir. Örnek: Ablam ve abim tatil başladığı için çok mutlulardı. özne Cümlenin yüklemi “mutlulardı” ek eylemle çekimli addır, öznesi “ablam ve abim” “ve” bağlacıyla oluşturulmuş bağ öbeğidir. 4. Özne, yükleme açıklayıcısı ile birlikte de bağlanabilir. Örnek: Kar, her yeri kaplayan kar, bizi eve hapsetmişti. özne Cümlenin öznesi “kar” açıklayıcısı olan “her yeri kaplayan kar” ile birlikte yükleme bağlanmaktadır. 5. Özne bir sözcük olabileceği gibi bir sözcük öbeğinden de oluşabilir. Örnek: Müdürün odasının kapısı, aniden açılır. özne Cümlenin öznesi “müdürün odasının kapısı” birden fazla sözcükten oluşan iç içe girmiş belirtili ad tamlaması (sözcük öbeği) ile yükleme bağlanmaktadır. 6. Geçişli iken edilgen çatıya sokulan eylemlerle kurulan cümlelerde nesne bulunmaz. Cümlenin asıl nesnesi olan öge, özne görnşndedir; ama cümlenin asıl öznesi değil sözde öznesidir. Sözde özne, cümlede işi yapan öge değil yapılan işten etkilenendir. Örnek: Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol. (Yahya Kemal) özne Cümlenin öznesi sallanmamaya konu olan “ne mendil ne de bir kol” yapılandan etkilenen edilgen bir öznedir. 7. Yüklemi gereklilik kipinin teklik 3. kişisi olan bazı cümleler de özne almazlar. Aynı işlevdeki “ -mAk gerek” ve “-mAk lazım” kalıbıyla kurulan cümlelerde de özne bulunmaz. Örnek: Bu hafta sonu bir yerlere gitmeli. yüklem Bu cümledeki gitmeli yklemi, gereklilik kipinin teklik 3. kişisi olduğundan cümlenin öznesi belli değildir. 136 Türk Dili-I 8. Öznenin, açık olarak görlmediği cümlelerde özne, yükleme getirilen kişi ekinden anlaşılır; kişi ekinin gösterdiği zamir, cümlenin öznesi kabul edilir. Böyle cümlelerde özne “gizli özne” olarak adlandırılır. Örnek: Savaş bizi karlı dağlara götürdüğü gün Kızıllığında ısındık (Arif Nihat Asya) yüklem Cümlede özne açıkça yer almamaktadır. Ancak yüklem olan ısındık eylemindeki -k kişi ekinden eylemi gerçekleştirenin biz olduğu anlaşılıyor. Bu durumda cümlenin öznesi gizlidir ve bu da “biz” zamiridir. Özne türlerine ilişkin farklı sınıflandırmalar bulunmaktadır. Türkçede öznenin gerçek özne, gizli özne, sözde özne, gramerce özne, mantıkça özne, örtülü özne gibi türleri vardır. Türkçede özne türlerine ilişkin herkes tarafından kabul görmüş bir sınıflandırma bulunmamakla birlikte Edilgen çatılı eylemlerde, yüklemde bildirilen işi yapmayıp, yapıyor gibi görünen ve “-n, -l” eylemden eylem yapım ekini almış yüklemlerle kurulan cümlelerdeki özne “sözde özne” olarak adlandırılır. Cümlede açıkça yer alan özne “gerçek özne” olarak adlandırılırken yüklemdeki kişi eki ile anlaşılan özne “gizli özne” olarak belirtilmektedir. Sözde öznenin kullanıldığı cümlelerde, yüklemde bildirilen işi yapan varlık “tarafından, nedeniyle, yüzünden, dolayısıyla, etkisiyle” gibi kelime veya “……-ce / …….-ca” ekiyle pekiştirilmişse bu özneye “örtülü özne” denir. Örtülü özne cümle çözümlemelerinde zarf tümleci olarak değerlendirilir. 9. Sıralı cümlelerde özne, birden fazla yüklemin ortak öznesi olabilir. Örnek: Doğanın canlanmasıyla beraber karıncalar uyanıyor, toprağın üzerine özne yüklem çıkıyor, yuvalarına yiyecek taşımaya başlıyorlardı. yüklem yüklem Virgülle ile ayrılmış üç cümlenin de öznesi “karıncalar”dır. 10. Özne, bir kişi veya nesne olabileceği gibi soyut bir kavram da olabilir. Örnek: Sevgi, doğanın ikinci güneşidir. özne Cümlenin öznesi olan “sevgi” sözcüğü soyut addır. Özne-Yüklem Uyumu Bir cümlede özne ile yüklemin tekillik – çoğulluk yönünden uyumlu olması gerekir. Bu uyumu yakalayamayan cümlelerin anlatımında eksiklik ya da bozukluk olur. Özne yüklem uyumunda aşağıdakilere dikkat etmek gerekir: 1. Bir cümlede özne tekil ise yüklem de tekil olur. Örnek: Bahçıvan bahçedeki çiçekleri suluyordu. özne-tekil yüklem-tekil 2. Birinci tekil kişi böbürlenmek ya da alçakgönüllülük göstermek amacıyla kullanıldığında özne de yüklem de birinci çoğul olur. Örnek: Aldırma sen, biz onun çocukluğunu biliriz. (böbürlenme) 3. İkinci tekil kişi saygı ve nezaket bildirmek için kullanıldığında özne de yüklem de ikinci çoğul olabilir. Örnek: Siz beni dışarda bekler misiniz? (saygı) 5. Ünite - Cümle Bilgisi 137 4. Üçüncü tekil kişi anlatıma saygı katmak için kullanıldığında özne tekil olduğu hâlde yüklem üçüncü çoğul olabilir. Örnek: Müdür Bey acaba saat kaçta gelirler? özne-tekil yüklem-çoğul 5. Organ, bitki, hayvan, zaman adları ile cansız varlıkların çoğulları özne olduklarında yüklem tekil olur. Örnek: Yaşlandıkça gözlerim de görmez olmuştu. özne-tekil yüklem-tekil Sonbaharın gelmesiyle bütün kuşlar göçtü. özne-çoğul yüklem-tekil 6. Özne belirsizlik zamiri ise yklem tekil olur. Örnek: Herkes yaşananlardan çok tedirgindi. özne yüklem-tekil 7. Özne topluluk isminden oluşuyorsa, yklem tekil olur. Örnek: Ordu, o dönemde yeni bir savaşa girecek durumda değildi. özne yüklem Halk, sağlık konusunda yetkililere güveniyordu. özne yüklem 8. Özne tekil veya çoğul ikinci ve çnc kişilerse yüklem ikinci çoğul kişi olur. Örnek: Sen ve Ahmet yarın bize gelir misiniz? özne yüklem 9. Özne tekil veya çoğul birinci, ikinci ve çnc kişilerle ise yklem birinci çoğul kişi eki alır. Örnek: Ben, sen ve Oya sabahlara kadar sohbet ederdik. Siz de biz de bu günleri atlatacağız. Geçen haftaki toplantıya da sen ve ben katılmıştık. Toplantıya Ayşe, ben ve Selma katıldık. 10. Özneleri çoğul olsa da “var”, “yok”, “gerek”, “lazım” gibi sözcükler yklem görevinde tekil olur. Örnek: En sevdiğim pastalar burada var. özne-çoğul yüklem-tekil 11. Özne çoğul ve bütün bireyleri karşılıyorsa yüklem çoğul olur. Örnek: Nil, Sema ve ablası bu akşam birlikte sinemaya gittiler. özne-çoğul yüklem-çoğul Cümlenin Tamamlayıcı Ögeleri Nesne (Düz Tümleç) Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ve geçişli eylemi tamlayan sözcüklere nesne denir. Cümlede temel ögelerden sonra en önemli ögedir. Çünkü geçişli, oldurgan, ettirgen eylemlerle kurulan cümleler nesne kullanılmadığında eksik kalır ve cümlenin anlamı belirsizleşir (Demir ve Yılmaz, 2009). Yüklemi geçişsiz eylem ya da ad olan cümlelerde nesne bulunmazken; geçişli eylem cümlelerinde eylem, nesne üzerinde gerçekleşir (Karahan, 2006). Özne ile nesne arasında etkileyen etkilenen ilişkisi vardır. Öznesiz nesne olmaz. 138 Türk Dili-I Ad cümlelerinde nesne olmaz. Ad cümlelerinde nesnenin yer almama nedeni, bu tür cümlelerde nitelik, oluş ve durum bildirilmesi; herhangi bir etkinin söz konusu olmamasıdır. İstisna olarak “bir şeyi birine / bir şeyi bir şeye borçlu olmak” kalıbında kurulan ad cümlelerinde nesne bulunabilir. Örneğin; Benimle bu kadar rahat konuşmasını sana borçludur. Nesne, cümlede belirli ya da belirsiz bir varlığı işaret etmesi bakımından iki türlü değerlendirilebilir: • Belirtili nesne • Belirtisiz nesne Belirli bir varlığı karşılayan ve yükleme durum eki (-ı, -i, -u, -ü) alan nesneler belirtili nesne olarak adlandırılır. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “neyi?” , “kimi?” soruları belirtili nesneyi buldurmaya yöneliktir. Belirtili nesnenin cümledeki yeri değişebilir. Cümlede vurgulanmak istenirse yükleme yaklaştırılır. Kimi nesneler belirtme (yükleme) durumu eki almadıkları halde belirli bir varlığı karşılayabilirler. Örneğin; “Çalışmaya başlamadan önce Mozart dinliyordu.” cümlesinde Mozart sözcüğü belirli bir kişiyi ifade etmesine karşın cümlede belirtme durum eki olmadan kullanılmıştır. Bir türü karşılayan ve yükleme hali eki almayan nesneler ise belirtisiz nesne olarak adlandırılır. Cümlenin öznesi bulunduktan sonra sorulan “ne?” sorusu ile belirtisiz nesne bulunabilir. Belirtisiz nesnenin cümledeki yeri değişmez. Belirtisiz nesne hep yüklemin önündedir. Yüklem ile belirtisiz nesne arasına “bile, de, dahi, daha” bağlaçları dışında herhangi bir sözcük giremez. Nesnenin temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz (Atabay, Özel, Çam, 1981; Eker, 2006; Karahan, 2006; Delice, 2007; Karabulut, 2009; Özkan, 2013): 1. Bir cümlede birden fazla nesne olabilir. Ancak bu nesneler ayrı türden olamaz. Başka bir deyişle, bir cümlede hem belirtisiz nesne hem de belirtili nesne olmaz. Örnek: Sakladığı altınları, paraları, ipek kumaşları tek tek çıkardı. belirtili nesne belirtili nesne belirtili nesne yüklem Bu cümlede üç tane belirtili nesne vardır. Neyi çıkardı? ( sakladığı altınları, paraları, ipek kumaşları). 2. Bazı cümlelerde ikinci nesne cümledeki ilk nesnenin açıklayıcısı olabilir. Örnek: Savaş günlerini, ekmeğin karne ile dağıtıldığı o günleri, unutamıyordu. belirtili nesne açıklayıcı yüklem Bu cümledeki “ekmeğin karne ile dağıtıldığı o günleri,” tamlaması ilk nesnenin açıklayıcısıdır. 3. Bir cümlenin nesnesi bağımsız bir cümle olabilir. Örnek: Aynanın karşısında kendini öyle görünce “Bu ben miyim?” dedi. belirtili nesne yüklem Bu cümledeki yükleme sorulan “ne dedi” sorusunun cevabı olan “Bu ben miyim?” cümlesi belirtisiz nesne görevindedir. 4. Bazı sıralı ve bağlı cümlelerin nesnesi ortak olabilir. Örnek: O, beni herkesten çok seviyor ve anlıyor. Belirtili nesne yüklem yüklem Belirtililik, belirtisizlik ayrımında temel nokta, daha önceden bilinen ya da tanınan bir nesnenin, kavramın belirtili; önceden bilinmeyen, belli olmayan herhangi bir nesnenin, kavramın belirtisiz olmasıdır. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 139 Bu cümlenin nesnesi “beni” sözcüğü belirtme durum eki almış bir zamirdir. Nesne, her iki yüklemin (seviyor ve anlıyor) de ortak nesnesi görevindedir. Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) Cümlede, yklemin bildirdiği hareket, iş veya oluşun yerini ve yönünü bildiren; yaklaşma(-A), bulunma (-dA) , uzaklaşma (-dAn) durumu eklerinden birini alan ögedir (Atabay, 1981, Karahan, 2006, Özkan, 2013). Adlaşan bütün söz dizimsel yapılar yer tamlayıcısı olabilir. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “neye, nede, neden, nereye, nereden, kime, kimde, kimden” soruları yer tamlayıcısını buldurur. Yer tamlayıcılarından sonra gelen “de” bağlacı da yer tamlayıcısı ile birlikte değerlendirilir. Yer tamlayıcısı doğrudan eylemle bağlantılı olduğu için eylem cümlelerinde bulunur. Ancak ad cümlelerinde de yer tamlayıcısının kullanıldığı görülür. Örneğin “Lisede öğretmeniz.” cümlesinde olduğu gibi. Yaklaşma durum eki ad cümlesinde olmaz. Buna karşın, eğer cümle yan cümlelerden oluşuyorsa ve asıl cümle ad, yan cümle eylem cümlesi ise yan cümlenin içinde yer tamlayıcısı bulunabilir. Örneğin; “Şu masada oturan, benim babamdır.” Yer tamlayıcılarının temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz (Atabay, Özel, Çam, 1981; Eker, 2006; Karahan, 2006; Delice, 2007; Karabulut, 2009; Özkan, 2013): 1. Konuya bağlı olarak bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir. Bu tamlayıcılar aynı durum ekini taşımak zorunda değildir. Örnek: Üniversiteye Niğde’den gelmiştim. yer tam. yer tam. yüklem Bu cümledeki yaklaşma (nereye?) ve uzaklaşma (nereden?) durum eklerini alan iki yer tamlayıcısı bulunmaktadır. 2. Cümlede yer tamlayıcısı bir sözcük olabileceği gibi bir sözcük öbeği de olabilir. Örnek: Ayşe Hanım, yıllardan beri sağlık ocağında hemşirelik yapıyordu. özne yer tam. yüklem Bu cümledeki yer tamlayıcısı görevinde olan “sağlık ocağında” sözcük öbeği belirtisiz ad tamlamasıdır. “Nerede?” sorusuna cevap vermektedir. 3. Sıralı ya da bağlı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir. Örnek: Murat, hastanenin bahçesinde, hastasını düşünüyor, güzel bir haber bekliyordu. özne yer tamlayıcısı yüklem yüklem Örnekteki sıralı cümlelerin ortak yer tamlayıcısı “hastanenin bahçesinde” söz öbeğidir. 4. Bir cümlede yer tamlayıcısı açıklayıcısı ile birlikte yer alabilir. Örnek: Anadolu’da, bir bozkır kasabasında büyümüştüm. yer tamlayıcısı açıklayıcı yüklem Bu cümledeki “bir bozkır kasabasında” tamlaması “Anadolu’da” sözcüğünün açıklayıcısıdır. Her ikisi de bulunma durum eki almıştır. Zarf Tümleci (Belirteç Tümleci) Zarf tümleci, cümlenin anlamını zaman, sebep, tarz, yön, ölçü, şart vb. yönlerden tamamlayan ve sınırlayan ögelerdir (Karahan, 2006; Özkan, 2013). Şimşek (1987) zarf tümlecini belirteç tümleci olarak ifade eder ve benzer biçimde şöyle tanımlar: “Yargılı anlatımlarda Yer tamlayıcısı; isimleme, dolaylı nesne ve yer ve yön tamlayıcısı olarak da adlandırılmaktadır. Yer tamlayıcılar, cümlede –A yaklaşma durum eki alarak eylemin nereye yöneldiğini, -dA bulunma durum eki alarak eylemin nerede yapıldığını, -dAn uzaklaşma durum eki alarak eylemin nerden doğduğunu gösterir. 140 Türk Dili-I yüklemle dile getirilen kılış ya da oluşun anlamını zaman, yön, nitelik, nicelik bakımlarından tümleyen öğelere belirteç tümleci denir.” Cümlede zarf görevinde kullanılan öge bir ad ya da bir sözcük öbeği olabilir. Cümle çözümlemesi çalışmalarında yükleme sorulan “ ne zaman, niçin, nasıl, ne kadar, ne ile, ne şekilde, kimin ile, hangi durumda, hangi şartlarda, hangi yöne” soruları zarf tümlecini buldurmaya yöneliktir. Zarf ögesinden sonra gelen “de” bağlacı zarfla birlikte değerlendirilir. –se/-sa eki almış sözcük ya da sözcük öbekleri istek bildirmediği sürece kip eki değil zarf olarak değerlendirilir. Bu durumda -se/-sa ekini taşıyıp cümlede de şart, zaman ve neden işlevinde olan ögeler zarf tümleci olarak değerlendirilmelidir. Zarf tümlecinin temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz (Atabay, Özel, Çam, 1981; Eker, 2006; Karahan, 2006; Delice, 2007; Karabulut, 2009; Özkan, 2013): 1. Adlar yön eki (-rA / -ArI), vasıta eki ( -lA / -n ) ve eşitlik eki (-cA / -çA) alarak cümlede zarf görevini üstlenirler. Örnek: Bu uzun yolu bisikletle gelmişti. Nesne zarf tüm. yüklem Bu cümledeki zarf olan “bisikletle” sözcüğü vasıta eki almıştır. Yükleme sorulan “Neyle” sorusuna cevap vermektedir. Elindeki çantayı yavaşça yere bıraktı. (Eylemin nasıl yapıldığını bildiriyor.) zarf tüm. 2. Eylemler “-p -Ip, -ArAk, -A, -IncA, -mAdAn, -mAksIzIn, -dIkçA, -AlI, -ken, -dIğInda” zarf-eylem eklerini alarak cümlede zarf görevinde kullanılır. Örnek: Doktor, reçeteyi yazıp yolladı. zarf tüm. yüklem Bahçenin kokusunu içime çekerek gökyüzüne baktım. zarf tüm. yüklem Tek bir söz söylemeden masadan kalktı. zarf tüm. yüklem Yukarıdaki örneklerde zarf- fiil ekleri almış eylem soylu sözcükler zarf tümleci görevindedir. 3. Cümlede sözcük öbeklerinden bağlama öbeği, kısaltma öbeği, tekrar öbeği, ad ve sıfat tamlamaları, zarf-fiil öbeği, edat öbeği zarf görevinde olabilir. Örnek: Bütün sevdiklerimi birer birer kaybettim. zarf. tüm. yüklem Elinde kalan son antikalar üç beş kuruşa satıldı. zarf tüm. yüklem Bu gece, misafirleri evden ayrılacaklarmış. zarf tüm. yüklem Ödevlerini bitirmediği için öğretmeninden azar işitti. zarf tüm. yüklem Yukarıdaki örneklerde “birer birer” tekrar öbeği, “üç beş kuruşa” sayı öbeği, “bu gece” sıfat tamlaması, “ödevlerini bitirmediği için” edat öbeği cümlede zarf tümleci görevindedir. Edat öbekleri söz diziminde isim, sıfat veya zarf olarak işlev görür. Bu nedenle bunlar ayrı bir tmleç olarak değil, cümledeki işlevlerine göre değerlendirilmelidir. Edat öbekleri cümlede zarf tmleci işleviyle kullanıldıklarında yüklemin anlamını zaman, durum, neden yönünden tamamlar. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 141 4. Bir cümlede aynı veya ayrı türden birden fazla zarf olabilir. Örnek: Her akşam, saat sekizde akşam yemeğine otururdu. (zaman ve zaman) zarf tüm. zarf tüm. yüklem Geçen hafta kimseye haber vermeden şehri terk etti. (zaman ve tarz) zarf tüm. zarf tüm. yüklem iyi çalışmadığı için geçen yıl sınıfta kaldı.(neden ve zaman) zarf tüm. zarf tüm. yüklem Aynı türden zarfların bir arada bulunduğu bir cümlede, genellikle zaman zarfı diğer zarfların önnde yer alır. Ölçü bildiren zarflar ise yklemin hemen önündedir. Soru eki (mI) bağlı olduğu ögeyi zaman, tarz ya da durum işleviyle eyleme bağlayabilir. Örneğin; “Seni gördü mü kalbi çarpıyormuş.” cümlesinde soru eki yükleme “zaman” anlamı ile bağlanmaktadır. 5. Bazen bir zarf öğesi diğerinin açıklayıcısı durumundadır. Örnek: O senenin sonunda, hayatımın da en zor döneminin başında, şehre taşındık. zarf tüm. zarf tüm.(açıklayıcı) yüklem 6. Sıralı ve bağlı cümlelerde ortak zarf olabilir. Örnek: Günlerce ağladı, acı çekti, buradan gitmek istedi. zarf tüm. yüklem yüklem yüklem Yukarıdaki örnekte “günlerce” zarfı “ağladı, acı çekti ve istedi” yüklemlerinin ortak zarf tümleci görevindedir. Cümle Dışı Ögeler Cümlede yer alan ögelerin her birinin kendine özgü bir işlevi ve görevi vardır. Bu ögeler, cümle içinde yüklemle bağına göre farklı görevler üstlenirler. Örneğin, özne ile yüklem temel ögesi iken yüklem ile zaman, yer, durum gibi farklı yönlerden bağlantılı olan nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci de tamamlayıcı ögeler olarak değerlendirilirler. Bazı cümlelerde bu ögelerle doğrudan bağı olmayan ögeler de yer alabilmektedir. İşte bu tür ögelere cümle dışı ögeler denir. Cümle dışı ögelerin temel özelliklerini şöyle sıralayabiliriz (Karahan, 2006; Karabulut, 2009; Özkan, 2013): 1. Ünlemler, ünlem öbeği, bağlama öbeği, hitap sözcükleri cümle dışı öğeler olarak değerlendirilir. Bu ögeler genellikle cümlelerin başlarında, sonlarında ve cümleler arasında bulunurlar. Örnek: Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker! ünlem Sevgili öğrencilerim, yeni dönemde de sizlerleyiz. hitap bağlaç yüklem Varsın insanlar bizi yanlış tanısın be güzelim. bağlama edatı hitap 2. Arasözler ve açıklama cümleleri, cümle ögeleri ve cümleler arasında bağlantı kurulmasını sağlarlar. Örnek: Gündelik sıkıntılarını -kocasıyla ufak tefek tartışmaları, küsmeleri-herkese anlatırdı. Sizi arayacağım, emin olun, birkaç gün içinde. Arkadaşım (her şeyi çok bilir) bu konuda da yardımcı olur. Nihalin kıskançlığı, ne yazık ki, bu güzel birlikteliği bitirdi. Cümle dışı ögeler, cümlenin kuruluşuna doğrudan katılmayan, diğer cümle öğeleri gibi yüklemi çeşitli ilgilerle tamamlamayan ögelerdir. Bu ögeler, yüklemin tamamlayıcısı olan ögelerin aksine açıklama, pekiştirme vb. işlevlerle cümleye yardım eder ve cümleleri çeşitli anlam ilişkileri çerçevesinde birbirine bağlarlar. 142 Türk Dili-I Açıklama cümleleri, iki çizgi veya iki virgül arasında olabileceği gibi parantez şeklinde cümle içine girdikleri de görülebilir. Ayrıca “ki bağlacı” da açıklama cümlelerinin başında yer alabilir. Konuşmada bu ögeler tonlama ve vurgu ile belirginleştirilir. Aşağıdaki cümleleri ögelerine göre inceleyiniz. “Çocuklarının hepsini tek tek evlendirip yer yurt sahibi etmişti.” “Yanlışlıkla girdiğimiz yol, güneşin altında harap evleri, açık kapıları, dışarı sarkmış cumbaları, çamaşır serili balkonlarıyla bitmeyecek duygusu verecek kadar uzun, bembeyaz, aydınlıktı.” “Uzaktan gelen bağlamanın sesi, kimbilir nerelerden, uzak köylerden çalışmaya gelmiş bu isli lambanın etrafında toplanan insanların yanlızlık ve gurbet duygusunu az da olsa bastırıyordu.” “Bahçenin bir köşesinde, büyükçe bir ağacın dibinde, ailece toplanıp öğlen yemeği yedik son gün.” CÜMLE TÜRLERİ Cümleler yapı, anlam, yüklemin türü ve ögelerinin dizilişine göre farklı biçimlerde sınıflandırılabilir. Geleneksel ölçütler çerçevesinde bu ünitede cümle türleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır. Yapısına Göre Cümleler Cümlenin tanımındaki en önemli ölçüt yargı bildirmesidir. Yargı da çekimli eylemle doğrudan bağlantılıdır. Cümledeki yargı sayısı, cümlenin yapısını belirler. Türkçede cümleler, yapılarına, taşıdıkları yargı değerlerine göre araştırmacılar tarafından farklı sınıflandırılabilmektedir. Bu ünitede cümleler, yapılarına göre basit, birleşik, bağlı ve sıralı olmak üzere dört grupta ele alınmıştır. 2 Şekil 5.2 Cümle Türleri • Basit • Birleşik • Bağlı • Sıralı • Olumlu • Olumsuz • Soru • Emir • Ünlem • Eylem • Ad Yapısına Göre Anlamına Göre Ögelerin Dizilişine Göre Yüklemin Türüne Göre • Kurallı • Devrik CÜMLE TÜRLERİ 5. Ünite - Cümle Bilgisi 143 Basit Cümle Kuruluşunda bağımsız olarak tek yargı bulunan ve tek yükleme sahip olan cümlelere basit cümle denir. Basit cümlede yüklem ya çekimli bir eylemdir veya ek-eylem almış ad ya da ad gibi kullanılan bir sözcük öbeğidir (Eker, 2006; Özkan, 2013). Basit cümlede cümlenin yapısını belirleyen, cümledeki sözcüklerin veya sözcük öbeklerinin sayısı değil bunların tek bir yükleme bağlanmış olmalarıdır (Özkan, 2013). Yapısında isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil sözcük öbeği bulunan cümlelerin “birleşik cümle” içinde ele alınması ve “girişik cümle” olarak adlandırılması sıklıkla karşılaşılan bir durumdur (Bilgegil, 1984; Şimşek, 1987; Karabulut, 2009). Ancak eylemsiler her ne kadar kökleri eylem olsa da bunlarla oluşturulan yapıları, “yan cümle” olarak değil, cümlede isim, sıfat ya da zarf görevindeki sözcük öbeği olarak değerlendirmek doğru olacaktır (Banguoğlu, 1990; Eker, 2006; Özkan, 2013). Örnek: Bilemedim. Kardeşiniz burada mı? Benim gecem yeni bir umutla başladı. Evin önünde mahallenin çocuklarıyla top oynarlardı. Kapının önünde gülümseyerek bana bakıyordu. Kimseyle konuşmayan, tuhaf biriydi Ali. Yukarıdaki cümlelerin her birinin sözcük sayısı farklı olsa da eylemsilerle oluşturulmuş sözcük öbeği bulunsa da tek yargı bildirdiği ve tek yükleme sahip olduğu için basit cümledir. Basit cümlelerin yargısı başka bir cümleyi tamlamaz, başka bir cümleyle tamlanmaz, başka bir cümleye (,), (;) işaretleriyle bağlanmaz. Birleşik Cümle İçinde esas yargının bulunduğu bir temel cümle ile onu anlam ve görev bakımından tamamlayan bir veya birden fazla yan cümleden oluşan cümlelere birleşik cümle denir (Özkan, 2013). Yan cümle(ler) temel cümlenin yargısını, şart, sebep, dilek açıklama gibi anlamlarla tamamlar, destekler (Eker, 2006). Bu anlamda birleşik cümle, içinde birden fazla yargı bulundurur. Birleşik cümlenin yapısında bir temel cümle bir de yan cümle bulunur. Temel cümle tek başına da kullanılabilen, asıl yargının bildirildiği cümledir. Temel cümlenin yargısını değişik yönlerden tamamlayan cümlelere yan cümle/ler denir. Buna göre yan cümlesi çekimli eylemle kurulan birleşik cümleler şunlardır: Şartlı birleşik cümle, iç içe birleşik cümle ve ki’li birleşik cümle. 1. Şartlı Birleşik Cümleler: Temel cümleye şart ifadesine dayalı bir yan cümle ile bağlanmış cümlelerdir. Türkçede –sA şart eki almış yan cümle, temel cümleyi şart, zaman, tahmin, benzetme gibi anlamlarla tamamlar ve çoğu zaman zarf işlevinde temel cümleden önce gelir. Örnek: Bu sefer de geç gelirse / bir daha beklemem. yan cümle temel cümle Onu seviyorsan, ayrılamayacaksan / bunu Ona söylemelisin. yan cümle yan cümle temel cümle 2. İç İçe Birleşik Cümle: Bir cümlenin, bir görevle başka bir cümlenin içinde yer almasıyla oluşan birleşik cümleye iç içe birleşik cümle adı verilir. İç içe birleşik cümlede, iç cümle temel cümlenin nesnesi olur (Özkan, 2013). Temel cümlenin Basit cümle, kaynaklar tarafından yalın cümle, yalın tümce, yalınç tmce, basit tmce olarak da adlandırılmaktadır. 144 Türk Dili-I yüklemi çoklukla “de-, say-, zannet-, farz et-, bil-, gör-, addet-, duy-, işit-, um-” gibi duygu ifadesi taşıyan eylemlerden oluşur. İç içe birleşik cümle, daha çok alıntılarda ve aktarmalarda kullanılır. Bu tür birleşik cümlelerde iç cümle eğer bir öge gibi kullanılmışsa çıkarıldığında anlamda bir değişme, eksilme ya da bozulma olabilir. Örnek: Hangi liseyi bitirdiniz Selim Bey, / diye soruyorum, daha önce sormadığımı düşünerek. yan cümle temel cümle Keşke teyzene benzeseydin / demişti bana. yan cümle temel cümle • ki’li Birleşik Cümle: Bir temel cümle ile temel cümleye ki bağlacı ile bağlanan bir yan cümleden oluşan birleşik cümledir. Bu yapıdaki cümlelerde temel cümle, yan cümleden önce yer alır. Bu durum Türkçenin öge sırasını belirleyen yardımcı ögenin asıl ögeden önce gelmesi kuralına uymaz. ki’li birleşik cümleleri çözmlerken önce yan ve temel cümleler belirlenir. Sonra her iki cümlenin ayrı ayrı cümle ögeleri bulunur. Yan cümlenin temel cümleyi anlam bakımından hangi yönden tamamladığı belirtilir. Örnek: Buraya gelenler hep aynı kişiler olmalı/ ki / içeri girince bana garip garip baktılar. temel cümle yan cümle Örnekteki yan cümle temel cümleyi zarf işlevi ile tamamlamaktadır. Cümle, “İçeri girince bana garip garip baktıklarına göre buraya gelenler hep aynı kişiler olmalı.” biçiminde de olabilirdi. Sanıyordu /ki/ bir daha hiç mutlu olamayacak. temel cümle yan cümle Örnekteki yan cümle, temel cümlenin nesnesi durumundadır. Cümle “Bir daha hiç mutlu olamayacağını sanıyordu.” biçiminde de olabilirdi. Sıralı Cümle Sıralı cümle, yapıca ve/ya anlamca birbirine bağlı ancak tek başlarına kullanıldıklarında kendi içinde anlam bütünlüğü bulunan cümlelerden oluşan birleşik cümle türüdür (Eker, 2006). Sıralı cümleler yapısal olarak birbirlerine bağlama edatlarının yerine virgül(,) veya noktalı virgül(;) ile bağlanır. Cümleler arasında yan cümle temel cümle bağı yoktur. En az iki basit cümle arasında eş zamanda olma, ardışık olma, karşılaştırma ya da denkleştirme ilgisi vardır (Özkan, 2013). Sıralı cümleler; anlam bakımından birbirlerini tamamlayan, özneleri tümleçleri veya yüklemleri ortak olan cümlelerse bağımlı sıralı cümleler; aralarında anlamca yakınlık olan ancak özne, tümleç ya da yüklemleri ortak olmayan cümlelerse bağımsız sıralı cümleler olarak adlandırılır. Cümle çözümlemelerinde sıralanan cümlelerin ögeleri ayrı ayrı bulunarak gösterilir. Örnek: Bir öğrenci geldi sınıfa /, /etrafa şöyle bir bakıp arka sıraya geçti. Örnekteki sıralı cümlenin öznesi (bir öğrenci) ortak olduğu için bağımlı sıralı cümledir. Yapısal olarak virgül ile birbirlerine bağlanan iki cümle de bağımsız yargı bildirmektedir. Ancak eylemlerde anlamsal olarak ardışıklık söz konusudur. Annem her sabah saat 7’de beni uyandırır /, / öpererek okula uğurlardı. Örnekteki sıralı cümlenin hem öznesi (annem) hem de nesnesi (beni) ortak bağımlı sıralı cümledir. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 145 Duvarı nem /, / insanı gam öldürür. Örnekteki sıralı cümlenin yüklemi ortak bağımlı sıralı cümledir. Bağımlı sıralı cümlelerde cümlenin her ögesinde ortaklık olabilir. Örnek: Yüksek makamlar yüksek tepeler gibidir/, /koşarak çıkanlar nefes darlığı hisseder. (Cenap Şahabeddin) Örnekteki sıralı cümle aralarında benzetme ilgisi bulunan bağımsız sıralı cümledir. Ortak ögeleri yoktur. Bağımlı ya da bağımsız sıralı cümlelerde anlam ilişkisi ortak cümle ögeleriyle pekiştirildiği gibi kimi zaman da kip ve şahıs ekleriyle pekiştirilebilir. Hikaye ve rivayet anlatımlarında birleşik çekim eki genellikle son cümleye getirilir. Bağlı Cümle Bağlama edatlarıyla (bağlaç) birbirine bağlanmış ve aralarında anlamca ilişki bulunan sıralı cümlelere bağlı cümle denir (Eker, 2006). Bağlı cümleler “ve, veya, da, fakat, ama, lakin, halbuki, meğer, -masına ragmen, -dığı halde, bu nedenle, bu yüzden vb.” bağlaçlarla birbirine bağlanmış cümleler topluluğudur. Her biri bağımsız bir cümle olan bu cümleler arasındaki anlam ilişkisi, bağlaçlarla sağlanmakta ya da pekiştirilmektedir. (Karahan, 1995:65). Örnek: Dünyada her şeye değer biçmek mümkündür fakat öğretmenin eserine I. cümle II.cümle değer biçilemez. (Sokrates) Yukarıdaki cümle “fakat” bağlacıyla birbirine bağlanmış bağlı cümledir. Belki onlar seviyorlar da ben farkına varmıyorum. Yukarıdaki cümle “de” bağlacıyla birbirine bağlanmış bağlı cümledir. Buraya taşındığımdan beri ne pahalı bir yerde yemek yedik ne de sinemaya gittik. Sıralı ve bağlı cümleler arasındaki temel ayrım, bağlama edatlarının kullanımıyla ilgilidir. Cümle aralarında bağlama edatları bulunan sıralı cümlelere bağlı cümle denir. Cümlelerin yapı yönünden sınıflandırılmalarına ilişkin ayrıntılı bilgi edinmek için Caner Kerimoğlu’nun “Türkçe Dil Bilgisi Öğretiminde Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları” adlı makalesini okuyabilirsiniz. (Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 21:98-107, 2007) Yüklemin Türüne Göre Cümleler Türkçede söz varlığı adlar ve eylemler olarak iki temel grupta toplanır. Türkçe söz diziminde de yüklem, bu iki türden biri ile oluşur. Bir cümlenin yüklemi çekimli bir eylem ya da ek-eylem almış ad türünden bir sözcüktür. Buna göre Türkçede cümleler yüklemin türüne göre eylem cümlesi ve ad cümlesi olarak ikiye ayrılır. Eylem Cümlesi Yüklemi çekimli bir eylem ya da birleşik eylem olan cümlelere eylem cümlesi denir (Eker, 2006; Özkan, 2013). Yüklem olan ve yargı taşıyan bütün eylemler kip ve kişi eki –emir kipinin 2. kişi ve bütün kiplerin 3. tekil kişileri dışında- taşırlar. Bildirme kipleri kurulan eylem cümleleri bir oluşu, bir durumu bildirir. Tasarlama kipleriyle kurulan eylem cümBildirme kipleri eylemin olumlu ya da olumsuz nitelikteki yapılışını belirli bir zaman kavramı içinde verir. Bu zamanlar öğrenilen geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve geniş zamandır. 146 Türk Dili-I leleri ise bir duyguyu bir isteği belirtme ifadesi taşır. Eylem cümlelerinde yüklem olan eylem, basit, türemiş ya da birleşik eylem olabilir, bildirme ve tasarlama kiplerinden biriyle basit ya da birleşik çekime girebilir. Geçişli eylemle kurulan cümlelerinde cümlenin bütün ögeleri (özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci) bulunabilirken; geçişsiz eylem cümlelerinde nesne, geçişsiz-edilgen eylemli cümlelerde özne bulunmaz. Örnek: Bir yanımda sızlayan bir yara kaldı. Senin bugün geleceğini biliyor muydu? Memurluk sınavına sen de başvursan. Oturduğumuz kattan şehrin bütün ışıkları görülüyordu. Ad Cümlesi Yüklemi ad, ad soylu sözcük ya da söz sözcük öbeği olan bağımsız yargılı anlatıma ad cümlesi denir. Ad türünden bir sözcük veya sözcük öbeği ek-eylemle çekimlenerek yargı bildirir (Eker, 2006; Özkan, 2013). Genellikle özne ve yüklemden oluşan ad cümlelerinde çok sık olmasa da diğer öğelere de rastlanır ve bu cümleler genellikle nesne almazlar. Eğer bir ad cümlesinde nesne varsa o nesne, temel cümlenin değil söz konusu ad cümlesinin ögelerinden birinin nesnesidir. Çeşitli kiplerde çekimlenmiş olan “var” ve “yok” adlarının yüklem olduğu cümleler de en sık karşılaşılan ad cümlelerindendir. Ad cümlelerinde yüklemin ek-eylemsiz gibi göründüğü durumlara da rastlanır. Bu durumlarda aslında yüklem ek-eylemsiz değildir fakat ek-eylem düşürülmüştür. Ek-eylemin varlığı cümlenin anlamından hissedilebilir. Örnek: Ne dilenecek hali (var), ne zekat verecek malı var. Anadolu’da kutsal sayılan ağaçlardan biri de gürgen ağacıdır. İnsanın tarihinden kopuşu kendine yabancı kalışıdır. Onun gibi sevilmiş, benimsenmiş bir lider yoktur bu coğrafyada. Yüklemin Yerine Göre Cümleler Türkçede söz diziminin en temel kuralı yüklemin sonda olmasıdır. Ancak yüklem çeşitli nedenlerle cümle içinde farklı yerlerde kullanılabilir. Kimi zaman da yüklem cümlede olmayabilir. Söz diziminde yüklemin cümlede bulunduğu yere bakılarak cümleler, kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırılır. Kurallı (Düz) Cümle Türkçenin söz dizimi kurallarına uygun olarak yüklemin sonda olduğu cümlelere kurallı cümle denir. Cümlenin temel ögesi olan yüklem sonda, tamamlayıcı ve yardımcı ögeler yüklemden önce bulunur (Özkan, 2013). Kurallı cümlede söz dizimi Özne + Nesne/Tümleç + Yüklem biçimindedir. Örnek: Cebinden mendilini çıkarıp gözlerimi siliyor. yüklem (eylem) Bugün çok hastayım. yüklem (ad) Devrik Cümle Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelere devrik cümle denir. Bu tür cümlelerde yüklemin sonda olmayışının nedeni farklı olabilir. Genellikle günlük dilde ve edebî eserlerde daha etkili bir anlatım sağlamak, kimi zaman bir duyguyu daha belirgin olarak öne çıkarmak, herhangi bir anlamı vurgulamak gibi amaçlarla yüklemin yeri cümle sonunda Tasarlama kipleri, eylemin olumlu ya da olumsuz yapılışını dilek, istek, gereklilik ve emir anlamları içinde verir. Bunlardan şart kipi temel cümle yargısı oluşturmak için yeterli değildir. Bildirme kiplerindeki gibi kesin bir zaman anlamı yoktur. Ek-eylemin şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart olmak üzere dört ayrı çekimi vardır. Ek eylemin şimdiki zamanı geniş zaman görünümündedir. Geniş zaman görünümündeki şimdiki zamanın teklik üçüncü şahıs eki olan –dır eki çok sık kullanılır. –dır eki eylem kiplerinde kullanıldığında yükleme pekiştirme veya olasılık anlamı katar. Örneğin, Ali bu havada okula gitmemiştir. (Olasılık) 5. Ünite - Cümle Bilgisi 147 olmayabilir. Devrik cümle yapısı atasözleri ve deyimlerde de sıklıkla kullanılır. Yüklemin sonda olmaması Türkçenin söz dizimine uygun olmasa da bu tür kullanım yanlış kullanım değildir (Karabulut, 2009). Örnek: Kim alabilir çocukluğunu insanın elinden? yüklem “Eve gitmek ister misin?” diye sordu yeniden. yüklem Bu adam mıymış bizi bütün gün oradan oraya koşturan? yüklem Yüklemin cümle içinde farklı yerlerde olmasında sınırsız esneklik yoktur. Örneğin, yüklem sözcük öbeklerini ayırarak aralarına girmez. Anlamlarına Göre Cümleler Her cümle, yüklemin taşıdığı anlama göre farklı biçimlerde bulunur. Bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya da olumsuz bir anlam taşır. Bununla birlikte cümleler; soru, ünlem, dilek, emir gibi anlamlar da taşıyabilir. Anlamsal özelliklerine göre cümleleri olumlu, olumsuz, soru, ünlem ve emir cümleleri olarak sınıflandırabiliriz. Olumlu Cümle Yüklemi olumsuzluk ifadesi taşımayan; işin, oluşun, hareketin, düşüncenin gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren cümleye olumlu cümle denir (Eker, 2006; Karahan, 2006, Karabulut, 2009; Özkan, 2013). Örnek: Filmin en heyecanlı, şamatalı kavga sahnelerinde, herkes nefeslerini tutmuş olup biteni seyrederken birden sinemanın perdesi alev aldı. yüklem (olumlu eylem) Nehir ile bizim evin arasında dedemlerin yazları kaldığı büyük bağ evi vardı. yüklem (olumlu ad) Türkçede bütün eylemler, adlar, ad soylu sözcükler; özel eklerle olumsuz şekle dönüştürülmedikleri sürece olumludur. Eğer cümle eylem cümlesi ise olumlu eylem cümlesi; ad ise olumlu ad cümlesi olarak nitelendirilir. Bazı cümleler şekilce olumsuz olduğu hâlde anlamca olumludur. Olumsuzluk ifadesi taşıyan bir yüklemden sonra “değil” veya “yok” sözcüğü getirilirse cümle, olumlu bir anlam ifade eder. Bazı cümleler de yapı olarak olumsuz olmalarına ragmen soru ile olumlu bir anlam kazanır. Örnek: Her karanlık gecenin bir sabahı olduğunu bilmiyor değilsin. yüklem (biliyorsun) Bu akşam bizde kalacaklarını sanki anlamamış mıydık? yüklem (anlamıştık) Şu anda yüzümüze gülüp arkamızdan kötüleyenler de yok değil. yüklem (var) Olumsuz Cümle Yüklemi olumsuz yargı bildiren, yani yargının gerçekleşmediğini bildiren, eylem cümlesiyse olumsuzluk eki (-mA, -mAz); ad cümlesiyse “değil ve yok” sözcüklerinden biri ile kurulan cümleye olumsuz cümle denir (Eker, 2006, Karahan, 2006, Özkan, 2013). 148 Türk Dili-I Örnek: Şehrin kalabalığında arkadaşını bulmasına imkan yoktu. yüklem Oğlumla katılacağımız gezide bir sorun olsun istemem. yüklem Olumsuzluk eki barındırmadığı ve biçim bakımından olumlu göründüğü hâlde “ne….. ne” bağlacı ile cümleler anlamca olumsuzdur. Bu cümleler biçimce olumlu anlamca olumsuz cümleler olarak tanımlanır. Örnek: Ne Selim Bey ne Emine Hanım anlattıklarına inandılar. yüklem (inanmadılar) Bazen de çekimli eylemlerden sonra “değil” olumsuzluk sözü getirilerek cmlelerde olumsuzluk sağlanır. Örnek: Merak etme, seninle konuştuklarımızı annene anlatacak değilim. yüklem yüklem Bazı cümleler de soru yoluyla ve tonlama ile olumsuz bir anlam kazanır. Örneğin; “Ne bağırıyorsun?” soru cümlesi “bağırma” anlamındadır. “O kadar uzağa kim gider?” cevap beklemeyen bu soru cümlesi de “O kadar uzağa kimse gitmez.” anlamındadır. Soru Cümlesi Herhangi bir konuda bilgi edinmek, haber almak ya da bir düşünceyi onaylatmak gibi amaçlarla kurulmuş cümlelere soru cümlesi denir (Eker, 2006; Karahan, 2006; Karabulut, 2009). Soru cümleleri mI soru eki ile soru sıfatları, soru zamirleri ve soru edatları ile kurulur. Kimi zaman da yalnızca vurgu ile cümleye soru anlamı katılabilir. Örnek: Ağlasam, sesimi duyar mısınız Mısralarımda? (Orhan Veli Kanık) Acaba bu şehirde güzel bir kitabevi yok mudur? (soru eki) Evde kaç kişi yaşıyorsunuz? (soru sıfatı) Köyden buraya nasıl geldiniz? (soru zarfı) Sence bu elbiselerden hangisi bana yakıştı? (soru zamiri) Vurgusuz bir ek olan mI soru eki, ünlü uyumlarına bağlı olup sonuna geldiği sözcükten ayrı, izleyen eklere bitişik yazılır. Soru eki yüklemden sonra geldiğinde yüklemde bildirilen durumun veya işin olup olmadığını sorgular. Ancak soru eki yüklem dışındaki ögelerden sonra gelirse bu ögelerin bildirdiği kişi, mekân, zaman gibi anlamların onaylanmasını bekler. Örneğin; “Okuldan çıkışta annen mi alacak seni?” soru cümlesi kişi onaylanmasına yöneliktir. Yapı olarak incelendiğinde bir soru cümlesi olan fakat anlam bakımından değerlendirildiğinde gerçek bir soru cümlesi olmayan cümlelerde soru işareti kullanılmaz. Bu tür cümlelerde soru anlamından çok küçümseme, şaşırma, yadırgama, rica, özendirme, karşılaştırma, övme gibi anlamlar vardır. Örneğin; “Durup dururken neden gitti anlamadım.” cümlesinde soru edatı, cümleye soru anlamı değil, yadırgama ve sitem anlamı katmıştır. Birden fazla soru sözcüğünün birlikte kullanılması durumunda soru sözcükleri arasına virgül, en sona da soru işareti konur. Örneğin; “Şimdi size kim, niçin, nerede yardım edecek?” “Bize kırgın mı, küs mü, kızgın mı?” 5. Ünite - Cümle Bilgisi 149 Ünlem Cümlesi Sevinme, korku, şaşma, kızma, acıma, heyecan, coşku gibi duyguların ifade edildiği ya da seslenme, çağırma ya da bağırma anlamı taşıyan cümlelere ünlem cümlesi denir. Ünlem cümlesinin sonuna ünlem (!) işareti konur. Örnek: Ah sen yokken biz burada ne günler geçirdik! Çabuk anneni çağır! Neler yapmadık şu vatan için! Kimimiz öldük; Kimimiz nutuk söyledik. (Orhan Veli Kanık) İkinci kişiyi işaret eden olumlu ve olumsuz eylem kökü de ünlem cümlesi kurmada kullanılabilir. Örneğin; koş!, yürü!,kalk!, bakma!, yapma! vb. Emir Cümlesi Yapılması istenen ya da istenmeyen eylemleri ifade eden ve genellikle yüklemi emir kipiyle oluşturulan cümlelere emir cümlesi denir (Eker, 2006). Örnek: Saat 10.00’da müdürün odasında olun. Stres sizi yönetmesin, siz stresi yönetin. Şehir dışına çıkmadan önce beni görsün. Bu tür konuları arkadaşlarınıza anlatmayın. Emir/komut ifadeleri daha kibar bir üslupla verilmek istendiğinde soru cümlelerinden de yararlanılır. Örneğin; “otur!” emir cümlesi “oturmaz mıydınız?” biçiminde söylendiğinde muhatabın daha saygılı bir üslub yansıttığı söylenebilir. Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş bazı cümleler, kalıp söz olarak emir anlamını yitirerek rica, hatırlatma, dilek gibi anlamlar taşıyabilir. Örneğin; sağlık olsun, yattığı yer cennet olsun, Allah kazadan korusun, kusurumuzu hoş gör, sen ona bakma, geçmiş olsun, Allah versin, mutlu olun, sağlıcakla kalın vb. Aşağıdaki cümleleri türlerine göre inceleyiniz. “Yolun kenarına çektiğim arabadan indim, gelip geçen arabaları kaçırmamak için di katle beklemeye başladım.” “Bunlar çevrecilerin slogan haline getirdiği masumane projeler değil Selma.” “Para gelsin de ağaçların kesilmesi kimsenin umurunda değil.” Ünlem cümlesi kurmada kullanılan bazı edatlar şunlardır: Ey, hey, be, bre, behey, of, eh, ay, eee, haydi, eyvah, vah vah, ayol, üf vd. 3 150 Türk Dili-I Özet Sözcük öbeklerini ayırt edebilmek Sözcük öbekleri, birden çok sözcüğün cümle içinde tek işlevle kullanılacak şekilde bir araya getirilerek belirli kurallar içinde yan yana dizilmesinden oluşan yargısız dil birimleridir. Sözcük öbekleri herhangi bir yargı bildirmezler ancak yine de anlamlı bir bütünlük gösterirler. Sözcük öbekleri iki ve/ya daha fazla sayıda sözcükten oluşabilir. Öbekleri oluşturan sözcükler, kurallı bir biçimde bir araya gelir. Bu kurallılık çerçevesinde, yardımcı öge olan sözcük önce, asıl öge olan sözcük sonra gelerek öbeği oluştururlar. İkiden fazla sözcükten oluşan öbeklerde iç içe geçmiş öbekler bulunabilir. Sözcük öbekleri, eklenme açısından tek bir sözcük gibi işlem görür ve çekim ekleri öbeğin son ögesine getirilir. Sözcük öbekleri cümlede anlamı genişletme, pekiştirme, belirtme ve niteleme görevlerini yerine getirirler. Herhangi bir ayrıntının belirtilmesi sözcük öbekleriyle mümkündür ve cümlenin ögeleri de bu tür öbeklerle daha ayrıntılı hâle getirilebilir. Sözcük öbekleri, cümlede tek bir öge gibi işlev görürler. Alan yazında Türkçe cümle kuruluşunda yer alan sözcük öbeklerine ilişkin farklı sınıflandırmalar bulunmakla birlikte, en bilinen sözcük öbekleri ad ve sıfat tamlamalarıdır. Tamlayan tamlanan ilişkisi bulunan diğer sözcük öbekleri aitlik öbeği ve ünlem öbeğidir. Tamlayan tamlanan ilişkisi bulunmayan sözcük öbekleri ise şunlardır: unvan öbeği, edat öbeği, bağlama öbeği, sayı öbeği, tekrar öbeği, birleşik sözcük, birleşik eylem öbeği, isim-fiil, sıfat-fiil, zarf-fiil ve kısaltma öbeğidir. Cümlenin temel ögelerini ve özelliklerini belirleyebilmek Cümle, değişik işlevlerdeki parçalardan oluşan bir bütündür. Bu bütünün parçaları da işlevlerine göre özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tamlayıcısı olarak adlandırılan cümle ögeleridir. Cümlenin temel ögeleri yüklem ve öznedir. Yüklem, cümlede yargı bildiren çekimli ögedir. Yüklem, çekimli bir eylem de olsa ek-eylem almış ad ya da ad soylu bir sözcük de olsa kurallı bir cümlede cümlenin sonunda bulunur. Bir cümlede yüklem sayısı kadar cümle vardır. Özne, cümlede yüklemin bildirdiği iş, oluş ve durumu üstlenen ve yapanı (eylem cümlesinde) veya olanı (ad cümlesinde) karşılayan ögedir. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “kim?” “kimler?” ve “ne?” “neler?” sorularının cevabı özneyi buldurmaya yöneliktir. Özne, ad çekim eklerinden çokluk, aitlik ve iyelik ekleri dışında ek almaz. Bir cümlede özne ile yüklemin tekillik – çoğulluk yönünden uyumlu olması gerekir. Cümle içinde nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci, cümlenin tamamlayıcı ögeleri olarak adlandırılır. Öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen ve geçişli eylemi tamlayan sözcüklere nesne denir. Belirli bir varlığı karşılayan ve yükleme durum eki alan nesneler belirtili nesne olarak adlandırılır. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “neyi?” , “kimi?” soruları belirtili nesneyi buldurmaya yöneliktir. Bir türü karşılayan ve yükleme durum eki almayan nesneler ise belirtisiz nesne olarak adlandırılır. Cümlenin öznesi bulunduktan sonra sorulan “ne?” sorusu ile belirtisiz nesne bulunabilir cümlede yklemin bildirdiği hareket, iş veya oluşun yerini ve yönünü bildiren; yaklaşma (-A), bulunma (dA) , uzaklaşma (-dAn) durumu eklerinden birini alan ögedir. Adlaşan bütün söz dizimsel yapılar yer tamlayıcısı olabilir. Cümle çözümlemelerinde yükleme sorulan “neye, nede, neden, nereye, nereden, kime, kimde, kimden” soruları yer tamlayıcısını buldurur. Zarf tümleci, cümlenin anlamını zaman, sebep, tarz, yön, ölçü, şart vb. yönlerden tamamlayan ve sınırlayan ögelerdir. Cümlede zarf görevinde kullanılan öge bir ad ya da bir sözcük öbeği olabilir. Cümle çözümlemesi çalışmalarında yükleme sorulan “ ne zaman, niçin, nasıl, ne kadar, ne ile, ne şekilde, kimin ile, hangi durumda, hangi şartlarda, hangi yöne” soruları zarf tümlecini buldurmaya yöneliktir. Cümle dışı ögeler, cümlenin kuruluşuna doğrudan katılmayan, diğer cümle ögeleri gibi yüklemi çeşitli ilgilerle tamamlamayan ögelerdir. Bu öğeler, yüklemin tamamlayıcısı olan ögelerin aksine açıklama, pekiştirme vb. işlevlerle cümleye yardım eder ve cümleleri çeşitli anlam ilişkileri çerçevesinde birbirine bağlarlar. Cümle türlerini ayırt edebilmek Cümleler yapı, anlam, yüklemin türü ve ögelerinin dizilişine göre farklı biçimlerde sınıflandırılabilir. Geleneksel ölçütler çerçevesinde cümle türleri şöyle sınıflandırılmıştır: Yapılarına göre, basit, birleşik, bağlı ve sıralı olmak üzere dört grupta ele alınmıştır. Kuruluşunda bağımsız olarak tek yargı bulunan ve tek yükleme sahip olan cümlelere basit cümle denir. Basit cümlede yüklem ya çekimli bir eylemdir veya ek-eylem almış ad ya da ad gibi kullanılan bir sözcük öbeğidir. İçinde esas yargının bulunduğu bir temel 1 2 3 5. Ünite - Cümle Bilgisi 151 cümle ile onu anlam ve görev bakımından tamamlayan bir veya birden fazla yan cümleden oluşan cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümlenin yapısında bir temel cümle bir de yan cümle bulunur. Birleşik cümleler şunlardır: Şartlı birleşik cümle, iç içe birleşik cümle ve ki’li birleşik cümle. Şartlı birleşik cümle, temel cümleye şart ifadesine dayalı bir yan cümle ile bağlanmış cümlelerdir. Bir cümlenin, bir görevle başka bir cümlenin içinde yer almasıyla oluşan birleşik cümleye iç içe birleşik cümle adı verilir. Ki’li birleşik cümle, bir temel cümle ile temel cümleye ki bağlacı ile bağlanan bir yan cümleden oluşan birleşik cümledir. Sıralı cümle, yapıca ve/ya anlamca birbirine bağlı, ancak tek başlarına kullanıldıklarında kendi içinde anlam bütünlüğü bulunan cümlelerden oluşan birleşik cümle türüdür. Sıralı cümleler yapısal olarak birbirlerine bağlama edatlarının yerine virgül(,) veya noktalı virgül(;) ile bağlanır. Cümleler arasında yan cümle temel cümle bağı yoktur. En az iki basit cümle arasında eş zamanda olma, ardışık olma, karşılaştırma ya da denkleştirme ilgisi vardır. Sıralı cümleler; anlam bakımından birbirlerini tamamlayan, özneleri tümleçleri veya yüklemleri ortak olan cümlelerse bağımlı sıralı cümleler; aralarında anlamca yakınlık olan ancak özne, tümleç ya da yüklemleri ortak olmayan cümlelerse bağımsız sıralı cümleler olarak adlandırılır. Bağlama edatlarıyla (bağlaç) birbirine bağlanmış ve aralarında anlamca ilişki bulunan sıralı cümlelere bağlı cümle denir. Her biri bağımsız bir cümle olan bu cümleler arasındaki anlam ilişkisi, bağlaçlarla sağlanmakta ya da pekiştirilmektedir. Türkçede yüklemin türüne göre yüklemi çekimli bir eylem ya da birleşik eylem olan cümlelere eylem cümlesi; yüklemi ad, ad soylu sözcük ya da söz sözcük öbeği olan bağımsız yargılı anlatıma ad cümlesi denir. Ad türünden bir sözcük veya sözcük öbeği ek eylemle çekimlenerek yargı bildirir. Söz diziminde yüklemin cümlede bulunduğu yere bakılarak cümleler, kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırılır. Türkçenin söz dizimi kurallarına uygun olarak yüklemin sonda olduğu cümlelere kurallı cümle denir. Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelere devrik cümle denir. Anlamsal özelliklerine göre yüklemi olumsuzluk ifadesi taşımayan; işin, oluşun, hareketin, düşüncenin gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini bildiren cümleye olumlu cümle denir. Yüklemi olumsuz yargı bildiren, yani yargının gerçekleşmediğini bildiren, eylem cümlesiyse olumsuzluk eki (-mA, -mAz); ad cümlesiyse “değil ve yok” sözcüklerinden biri ile kurulan cümleye olumsuz cümle denir. Herhangi bir konuda bilgi edinmek, haber almak ya da bir düşünceyi onaylatmak gibi amaçlarla kurulmuş cümlelere soru cümlesi denir. Soru cümleleri mI soru eki ile soru sıfatları, soru zamirleri ve soru edatları ile kurulur. Sevinme, korku, şaşma, kızma, acıma, heyecan, coşku gibi duyguların ifade edildiği ya da seslenme, çağırma ya da bağırma anlamı taşıyan cümlelere ünlem cümlesi denir. Yapılması istenen ya da istenmeyen eylemleri ifade eden ve genellikle yüklemi emir kipiyle oluşturulan cümlelere emir cümlesi denir. 152 Türk Dili-I Kendimizi Sınayalım “Kardeşime göre kazanın etkisinden çıkmanın yolu, hiç durmadan çalışmaktı.” 1. Yukarıdaki cümlede aşağıdaki sözcük öbeklerinden hangisi yoktur? a. Edat öbeği b. Zarf öbeği c. Ad tamlaması d. Sıfat tamlaması e. İsim-fiil öbeği I. Okulda iyi arkadaşlar vardı. II. Su testisi su yolunda kırılır. III. Gençlik yıllarımızı özlüyorum. IV. Çocuklar güzel güzel oynuyorlardı. V. Bu yıl kış sert geçti. 2. Yukarıdaki cümlelerin hangisinde birden fazla sözcük öbeği vardır? a. l. b. ll. c. lll. d. IV. e. V. “Bozuk kaldırımların üzerinde buz tutmuş çamur parçalarını kırarak erkenden işe gidenler; fabrika işçileri, seyyar satıcılar ve memurlar, simitçinin dükkanında bir süre dinlenirlerdi.” 3. Yukarıdaki cümlenin öge dizilişi aşağıdakilerden hangisinde sırasıyla ve doğru olarak verilmiştir? a. Özne - nesne - dolaylı tümleç - yüklem b. Nesne - zarf tümleci - yüklem - dolaylı tümleç c. Özne - dolaylı tümleç - zarf tümleci - yüklem d. Nesne - dolaylı tümleç - dolaylı tümleç - yüklem e. Dolaylı tümleç - dolaylı tümleç - nesne - yüklem “Dostlarımı, en sevdiklerimi, bu çarşı içlerinin kara çocuklarından seçtim.” 4. Yukarıdaki cümlede aşağıdaki ögelerden hangisi yoktur? a. Özne b. Dolaylı tümleç c. Nesne d. Zarf tümleci e. Yüklem I. Kaygılı bir kişi, kendini beden dili kullanımında hemen ele verir. II. Kuşak çatışması, ülkeden ülkeye farklılık gösterir. III. İçinde yaşadığımız zaman dilimi, en şanssız dönemidir gezegenimizin. IV. Tüketim eğilimi, aidiyet duygusu ve toplumun hiyerarşik yapısında da belirleyiciymiş. V. Günümüzün hızlı ve tüketici yaşam tarzı itiyor insanı, sürekli bir şeyleri yetiştirme zorunluluğuna. 5. Yukarıda numaralanmış cümlelerden hangi ikisi yüklemin türü ve ögelerinin sıralanışı yönüyle özdeştir? a. I. ve II. b. II. ve III. c. III. ve IV. d. II. ve V. e. IV. ve V. I. Sokağın başındaki evde / bana sıcacık anne evini hatırlatan bir lamba / yandı. II. Sema / “Yarın akşam / arkadaşlarla / size / geleceğiz!” / demişti. III. Bu sırada / evdeki herkes / annemi / arıyordu. IV. Müdür / yarın akşam yemeğine geleceklerin listesini / hazırlamış. V. O akşam / çatal bıçak gürültüleri, radyo sesleri / birbirine karıştı. 6. Yukarıda numaralanmış cümlelerin hangisinde ögelere ayırmada bir yanlışlık yapılmıştır? a. I. b. II. c. III. d. IV. e. V. “(I)Saçlarım kirpi gibi dik duruyor; ne yana ne de geriye taranıyor, beni deli ediyordu. (II)Babam “İnatsın inat... İnatçı adamın saçı yatmaz. Dedene çekmişsin besbelli. Keşke annene benzeseydin.” diyordu. (III) Annemin lepiska gibi yumuşacık, sarı saçları vardı. (IV)En çok o mavi gözlerini özlüyorum. (V) ‘Benim oğlum okuyacak, yüksek bir memur olacak’ der, sonra da göz ucuyla babama bakardı.” 7. Yukarıdaki parçada numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. I. cümle yapısına göre sıralı cümledir. b. II. cümle yüklemine göre eylem cümlesidir. c. III. cümle kurallıdır. d. IV. cümle anlamca olumludur. e. V. cümle dört bağımsız cümleden oluşmuştur. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 153 “Ne zaman annem aklıma düşse o vagondan evi hatırlıyorum, sisler arasında beliren bir masal gemisi gibi.” 8. Yukarıdaki cümle ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. Yapısına göre şartlı birleşik cümledir. b. Yüklemine göre eylem cümlesidir. c. Temel cümlede edat öbeği vardır. d. Nesnesinde sıfat-fiil vardır. e. Öge dizilişine göre kurallıdır. “Vagonun çatısına çekilmiş iplere dolaşık ebruli, mavi kahkaha çiçekleri, cennet süpürgeleri, gece safaları, kadifeler, hatta teneke kutulara dikilmiş iki de karanfil vardı.” 9. Yukarıdaki cümleyle ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a. Sıralı cümle b. Basit cümle c. Ünlem cümlesi d. Eylem cümlesi e. Devrik cümle 10. “Havalar serinleyince karanfilleri içeri alırdık.” cümlesiyle yapısı, yükleminin yeri ve türü yönünden özdeş olan cümle aşağıdakilerden hangisidir? a. Babam akşamları erkenden gelirdi. b. Biliyorsun, her yıl Antalya’ya giderdik. c. Böylece Ayten abla evlenmiş erkenden. d. Babası cephede kalan çocukları hatırlar, ağlardı. e. Abim çok yakışıklı adamdı. Dil Yanlışları’ndan.... Aşağıda Ömer Asım Aksoy’un kitaplarda, gazete ve dergilerde, radyo ve televizyon konuşmalarında rastladığı dil yanlışları örneklerinden söz dizimi ile ilgili olanlardan örnekler bulacaksınız... Özne Yanlışları Özne yanlışları, tümcede özne bulunmaması ya da özne olamayacak bir sözcüğün özne gibi kullanılması durumlarında görülmektedir. Örneklere bakalım: Sanığa yumruk atan ve ağlayan şoföre engel olunarak odadan çıkarıldı. Tümcenin öznesini arayalım: Odadan çıkarılan kim? Belli değil. “Sanık” desek, tümce “ sanığa odadan çıkarıldı” oluyor. “Şoför” desek, tümce “şoföre odadan çıkarıldı” biçimini alıyor. Özleşme ve sadeleşmenin dilimizi fakirleştirdiği şöyle dursun, tam tesine zenginleştirmektedir. Bu örnekteki iki tümceyi ayıralım: “Özleşme ve sadeleştirmenin dilimizi fakirleştirdiği şöyle dursun”, “tam tesine zenginleştirmektedir.” İkinci tümcenin yanlışı hemen kendini gösterdi. Bu tümce için doğru biçim şu: “Özleşme ve sadeleşme dilimizi zenginleştirmektedir.” Yani ikinci tümcenin öznesi de birinci tümcenin öznesi olan “özleşme ve sadeleştirme” olması gerekirken anlatım bunu sağlamamıştır. (...) Tümleç Yanlışları Aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi tümleç yanlışlarının çoğu şu türdendir: Başka başka tümleçler alması gereken birden çok yüklem birbirine bağlanıyor. Bunlardan yalnız birinin tümleci yazılıyor. Bu tümleç, öteki yüklemlere de hizmet eder sanılıyor. Oysa bu tümleç öteki yüklemlere uygyn düşmüyor, onlar ayrı ayrı tümleç istiyor. “Tümleç eksikliği” diyebileceğimiz bu kusurdan başka “tümleç artıklığı” adı verebileceğimiz bir tümleç pürüzü daha vardır. Bu da aynı tümleci alan birbirine bağlı yüklemler için bu tümlecin gereksiz yere yinelenmesidir. Örneklere bakalım: Buna ancak okurlar karar verir, uygular. “Buna” tümleci “karar verir” yüklemi için doğrudur, ama “uygular” yüklemi için doğru değil. Yani “buna uygular” denilemez. Bundan dolayı her iki eylemin de “buna” tümlecine bağlanmış olması yanlıştır. “Uygular’ın”, alacağı tümlece göre şöyle bir tümce kurulması gerek: “Bunu ancak okurlar uygular”. Ya da baştaki “buna” tümleci “bunu” olarak değiştirilmeli ve “karar verir” yerine “kararlaştırır” denilmelidir: “Bunu ancak okurlar kararlaştırır, uygular.” (...) Bakanlık niye onlara böylesine açıkça yardım eder, destekler, över, tutar? Yaşamın İçinden 154 Türk Dili-I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı “Yardım eder” yüklemi –e’li tümleç aldığından “onlara yardım eder” sözü doğrudur. Ama “onlara destekler”, “onlara över”, “onlara tutar” denilemez. Çünkü bunlar –i’li tümleç alır. Bundan dolayı birinci eylemin aldığı “onlara” tümlecini son üç eyleme de bağlamak yanlıştır. Bu üç eylemin başına “onları” tümleci getirerek “...onları destekler, över, tutar” denilmesi gerekir. (...) Başka bir memleketten imrenecek hamdolsun hiçbir şeyimiz yok. “Memleketten” sözcüğü “memlekete” diye düzeltilmelidir. Çünkü “bir şeyden imrenmek” olmaz; “bir şeye imrenmek” olur. (...) Yüklem Yanlışları Buraya aldığımız örneklerdeki yüklem yanlışları başlıca iki çeşittir. Tümcede ya bir eylem, yardımcı eylem eksikliği vardır; ya da birbirine bağlı tümcelerin yüklemleri arasında uyumsuzluk vardır. Bu uyumsuzluk, etken-edilgen, tek kişiçok kişi, zaman... uyumsuzluğu biçimlerindedir. (...) Kuzu eti, tam sağlıklı ve yaşlı olmayan kimselerce yenmelidir. “Tam sağlıklı ve yaşlı olmayan” sözünden, “tam sağlıklı olmayan ve yaşlı olmayan” anlaşılır. Oysa söylenmek istenen bu değil, şudur: “Tam sağlıklı olan ve yaşlı olmayan”. Görülüyor ki bir “olan” sözcüğünün eksikliği anlamı ters yöne çeviriyor. Bize bir yer verilmesi için ilgililere başvurmuş, fakat bir sonuç almış değiliz. Başvurulduğu halde “başvurmuş değiliz” anlamına gelen bir tümce kurulmuş. Bu kitabı filanca kişiler hazırlamış, filanca kişilerden kurulu özel bir komisyonca incelenmiştir. Birbirine bağlı iki tümceden birinin eylemi etken, ötekinin eylemi edilgen olamaz. “Bu kitabı filanca kişiler hazırlamı” denildikten sonra “filanca kişilerden kurulu bir komisyon incelemiştir.” denilmesi gerekirdi. Ya da “Bu kitap, filanca kişilerce hazırlanmış, filanca kişilerden kurulu bir komisyonca incelemiştir.” Ankara’da yapılacak çok işimiz vardı. Eşyalar gelecek, evi yerleştirecektik. “gelecek” eylemine bağlanan “yerleştirecektik”in sonundaki birinci kişi çoğul eki “-tik”, “gelecek” eylemi için de geçerli durumdadır. Yani “eşyalar gelecektik, evi yerleştirecektik” denilmiş oluyor. Buna yer verilmemeli, “eşyalar gelecekti, ev yerleştirecektik”denilmeli idi. (...) Ömer Asım Aksoy Kaynak: (1993). Dil Yanlışları, 5. Basım, Adam Yayınları, İstanbul. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Sözcük Öbekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Sözcük Öbekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Cümlenin Ögeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Cümlenin Ögeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Cümlenin Ögeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Cümlenin Ögeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Cümle” Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Cümle Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Cümle Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Cümle Türleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. Ünite - Cümle Bilgisi 155 Sıra Sizde 1 Gülay’la Ahmet’in bir hafta önceden verdikleri /hafta sonunu baş başa geçirme karar(ı): sıfat tamlaması Gülay’la Ahmet’in bir hafta önceden verdikleri: belirtili ad tamlaması bir hafta önceden verdikleri: sıfat-fiil öbeği bir hafta önce(den): zarf öbeği bir hafta: sıfat tamlaması Gülay(’la) Ahmet(’in): bağlama öbeği (ile=ve bağlacı) hafta sonunu başbaşa geçirme kararı: belirtisiz ad tamlaması hafta sonunu başbaşa geçirme: ad-eylem öbeği Hafta sonu: belirtisiz ad tamlaması baş başa: kısaltma öbeği birdenbire çıkan bu engel: sıfat tamlaması birdenbire çıkan bu engel(le): edat öbeği (ile edatı) bu engel: sıfat tamlaması birdenbire çıkan: sıfat fiil öbeği suya düşmüştü: birleşik eylem öbeği Sıra Sizde 2 • “Çocuklarının hepsini tek tek evlendirip yer yurt sahibi etmişti.” yer yurt sahibi etmişti: yüklem O: gizli özne (kim yer yurt sahibi etmişti?) Çocuklarının hepsini: belirtili nesne (kimi yer yurt sahibi etmişti?) tek tek evlendirip: zarf tümleci (nasıl yer yurt sahibi etmişti?) • “Yanlışlıkla girdiğimiz yol, güneşin altında harap evleri, açık kapıları, dışarı sarkmış cumbaları, çamaşır serili balkonlarıyla bitmeyecek duygusu verecek kadar uzun, bembeyaz, aydınlıktı.” güneşin altında harap evleri, açık kapıları, dışarı sarkmış cumbaları, çamaşır serili balkonlarıyla bitmeyecek duygusu verecek kadar uzun, bembeyaz, aydınlıktı: yüklem Yanlışlıkla girdiğimiz yol: Özne (Ne?) • “Uzaktan gelen bağlamanın sesi, kimbilir nerelerden, uzak köylerden çalışmaya gelmiş bu isli lambanın etrafında toplanan insanların yanlızlık ve gurbet duygusunu az da olsa bastırıyordu.” bastırıyordu: yüklem Uzaktan gelen bağlamanın sesi : Özne (ne?) kimbilir nerelerden, uzak köylerden çalışmaya gelmiş bu isli lambanın etrafında toplanan insanların yanlızlık ve gurbet duygusunu: belirtili nesne (neyi?) az da olsa: zarf tümleci (nasıl?) • “Bahçenin bir köşesinde, büyükçe bir ağacın dibinde, ailece toplanıp öğlen yemeği yedik son gün.” Yedik: yüklem Biz: gizli özne (kim?) Öğlen yemeği: belirtisiz nesne (ne?) Bahçenin bir köşesinde, büyükçe bir ağacın dibinde: yer tamlayıcısı: (nerede?) ailece toplanıp: zarf tümleci (nasıl?) son gün: zarf tümleci (ne zaman?) Sıra Sizde 3 • Yolun kenarına çektiğim arabadan indim, gelip geçen arabaları kaçırmamak için dikkatle beklemeye başladım. Bu cümle iki cümleden oluşan sıralı cümledir. Birinci cümle: “Yolun kenarına çektiğim arabadan indim” 1. Yapısına göre, basit cümledir. 2. Yüklemin türüne göre, eylem cümlesidir. 3. Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir. 4. Anlamına göre, olumlu cümledir. İkinci cümle: “gelip geçen arabaları kaçırmamak için dikkatle beklemeye başladım.” 1. Yapısına göre basit cümledir. 2. Yüklemin türüne göre, eylem cümlesidir. 3. Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir. 4. Anlamına göre, olumlu cümledir. • Bunlar çevrecilerin slogan hâline getirdiği masumane projeler değil Selma. 1. Yapısına göre, basit cümledir. 2. Yüklemin türüne göre, ad cümlesidir. 3. Yüklemin yerine göre, devrik cümledir. 4. Anlamına göre, olumsuz cümledir. • Para gelsin de ağaçların kesilmesi kimsenin umurunda değil. Bu cümle iki cümleden oluşan bağlı cümledir. Birinci cümle: “Para gelsin (de)” 1. Yapısına göre, basit cümledir. 2. Yüklemin türüne göre, eylem cümlesidir. 3. Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir. 4. Anlamına göre, olumlu cümledir. İkinci cümle: “ağaçların kesilmesi kimsenin umurunda değil.” 1. Yapısına göre, basit cümledir. 2. Yüklemin türüne göre, ad cümlesidir. 3. Yüklemin yerine göre, kurallı cümledir. 4. Anlamına göre, olumsuz cümledir. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 156 Türk Dili-I Atabay, N., Özel, S. ve Çam, A. (1981). Türkiye Türkçesinin Söz Dizimi, Ankara. Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Bilgegil, M. K. (1984). Türkçe Dilbilgisi, 1984. Delice, H. İ. (2007). Yüklemin Özne ve Nesne İlişkisi, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, (31): 2, 141-145. Delice, H. İ. (2012). Yapı Açısından Cümle Sorunu, Turkish Studies – İnternational Periodical For The Languages And History Of Turkish Or Turkic Volume 7/3, Ankara Turkey, Summer, P. 871-876. Demir, N. ve Yılmaz, E. (2009). “Biçim Bilgisi”, Nurettin Demir ve Emine Yılmaz (ed.) Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, s. 91-107. Doğan, E. (2013). Türkçe Cümle Bilgisi I , Mustafa Özkan ve Hülya Pilancı (ed.) Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, Eskişehir. Eker, S. (2006). Çağdaş Türk Dili, Grafiker Yayınları, Ankara. Ergin, M. (2004). Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul. Gencan, Tahir N. (1979). Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. Baskı, Ankara. Karabulut, F. (2009). “Söz Dizimi”, Nurettin Demir ve Emine Yılmaz (ed.) Türk Dili Yazılı ve Sözlü Anlatım, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, s. 91-107. Karahan, L. (2006). Türkçede Sözdizimi, Akçağ Yayınları, 16. Baskı, Ankara. Karahan, Leyla,(2000). Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine, Türk Dili, S. 583, Ankara, S. 16-23. Kerimoğlu, C. (2007). Türkçe Dil Bilgisi Öğretiminde Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları, Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 21: 98-107. Kerimoğlu, C. (2008). Özne Yüklem Uyumu Bakımından Farklı Bir Cümle Tipi, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 3/7, Ankara/Turkey. Özkan, F. ve Musa, B. (2004). Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi, Bilig, Sayı 30. Özkan, M. (2013). Türkçe Cümle Bilgisi II, Mustafa Özkan ve Hülya Pilancı (ed.) Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, Eskişehir. Şimşek, R. (1987). Örneklerle Türkçe Sözdizimi, Kuzey Gazetecilik Matbaacılık ve Ambalaj San. A.Ş. 1. Basım, Trabzon. Torun, Y. (2007). “Türkiye Türkçesinde Tekrarlı Bağlaçların Oluşturduğu Bağlama Gruplarının Söz Dizimindeki Kullanımları Üzerine” Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 16, Sayı 2, S. 503-510. Zülfikar, H. (2009). Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Ekin Yayınevi, Bursa. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Türkçenin anlatım gücünü açıklayabilecek, Türkçe söz varlığını oluşturan ögeleri tanımlayabilecek, Türkçenin türetme gücünü değerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar İçindekiler Türk Dili-I Türkçenin Söz Varlığı • GİRİŞ • TÜRKÇENİN ANLATIM GÜCÜ • TÜRKÇE SÖZ VARLIĞI • TÜRKÇENİN TÜRETME GÜCÜ • Söz Varlığı • Ağız Ögeleri • Kalıplaşmalar • Deyim • Atasözü • İkileme • Argo • İlişki Sözleri • Alkış ve Kargışlar TÜRK DİLİ-I GİRİŞ Türkçe; geçmişi bilinmeyen zamanlara uzanan, târihin pek çok eski dili ve medeniyetiyle ilişkide bulunmuş, pek çok eski medeniyet dilinden sözcükler almış ve onlara sözcükler vermiş, çok erken devirlerde dallanıp budaklanarak lehçelere ayrılmış, farklı coğrafyalarda çeşitli medeniyetler üretmiş, değişik coğrafyalarda binlerce eser vermiş bir dildir. Türkçe, günümüzde çok geniş bir coğrafyada yaşayan iki yüz milyonun üzerindeki insanın ana dilidir. Bu kadar değişik özelliklere sahip olan bir dilin söz varlığı, doğal olarak bir çeşitlilik gösterecektir. Bütün târihini ve varlığını belirli ve sınırlı bir coğrafyada yaşayan bir dil ile Türkçe gibi “kırk kapıya kırk değnek vurarak” yaşamış bir dilin söz varlığının çok çeşitlilik göstermesi ve farklı olması gayet anlaşılabilir ve olması gereken bir durumdur. Türkçenin ya da herhangi bir dilin söz varlığı denildiğinde, yalnızca o dilin sözlüğünde yer alan sözcükler değil; deyimler, atasözleri, kalıp sözler, ikilemeler, terimler, argolaşmış sözler, ilişki sözleri, alkış ve kargışlar gibi çeşitli anlatım kalıpları akla gelmelidir. Bir dilin söz varlığının incelenmesi, o dili konuşan insanların tarihî macerasını ve hangi milletlerle ne tür ilişkilerde bulunduğunu ortaya koyacağı gibi milletin kültür ve düşünce dünyası ile kavramlar dünyasını da gözler önüne serer ki dilcilikte buna “dil içi dünya görüşü” denir. Bu ünitede bütün olarak Türkçenin değil, Türkiye Türkçesinin anlatım yeteneği, söz varlığı ve sözcük türetme gücü üzerinde durulacaktır. TÜRKÇENİN ANLATIM GÜCÜ Bir dilin zenginliği; ne sözcük sayısının çokluğuyla ne o dili konuşan insan sayısının fazlalığıyla ne de dilin konuşulduğu coğrafyanın genişliğiyle ilgilidir. Dillerin zenginliğinin başta gelen ölçüsü çeşitli duygu, düşünce ve kavramları anlatabilme gücüdür. Duygu, düşünce ve kavramları dile getirebilmek için sözcük sayısının çok olması önemli olmakla birlikte, bundan daha önemlisi dilin sözcük türetme ve soyutlama gücüdür. Dilin kurallarına ve yapısına uygun sözcük türetme de soyutlamalar yapma da insanların dil bilinciyle ilgili durumlardır. Eğitimini yabancı bir dille yapmış, ana dilini ancak günlük hayatta ve aile içi iletişimde kullanan kişilerde ana dili bilinci yeterince oluşamayacağı için bu kişilerin türetme ve soyutlamaları çoğunlukla dilin kurallarına uygun olmaz. Fakat hiçbir eğitim almamış ve yabancı bir dilin bozucu etkisinden uzak kalmış, yalnızca ana diliyle hayatını geçiren bir kişinin türetme ve soyutlamaları ana dilinin kurallarına genellikle uygun olur. Çünkü insan ile ana dili ilişkisi, henüz doğmadan başlar ve insanın hem zihin Türkçenin Söz Varlığı Söz varlığı yerine, söz dağarcığı, sözcük dağarcığı, kelime dağarcığı, kelime hazinesi, kelime kadrosu, kelime serveti gibi terimler de kullanılmaktadır. Kavram: Bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımı. Soyutlama: Bir nesnenin özelliklerinden veya özellikleri arasındaki ilişkilerden herhangi birini tek başına ele alan zihinsel işlem, gerçeklikte ayrılamaz olanı düşüncede ayırma. 160 Türk Dili-I yapısı hem de ses organları ana dilinin mantığına ve ses sistemine göre oluşur. Ana dilinin oluşturduğu bu zihin sistemi, kişinin gördüğü eğitime bağlı olarak gelişir ya da körelir. Beyin, ana dilinden başka bir dili öğrenme durumuyla karşılaşan bir kişide önceleri direnç gösterir; ancak zaman geçtikçe durumu kabullenir. Bu direnmenin nedeni de yine ana dilinin insan mantığını kendi yapısına göre kurgulamış olmasıdır. Başka dillerin yıkıcı etkilerinden uzak kalan insanların zihnindeki bu kurgu gelişerek devam eder. Çünkü insan yaşadıkça deneyimi artar ve bu da dil becerilerine yansır. Bir insanın ana dilinin tüm imkânlarının farkında olması ve onları kullanması, hem o dilin içine doğmasıyla hem de bütün eğitimini o dille yapmasıyla çok yakından ilgilidir. Dil, insan deneyim ve birikimlerini kuşaktan kuşağa aktararak insanın, târihi olan bir varlık hâline gelmesini; ayrıca plan ve programlar yapıp onları geleceğe aktarmasıyla da geleceği kurgulayan bir varlık olmasını sağlar. Bu yüzden insanlar ve toplumlar dilleriyle ve dillerinin içinde yaşarlar. Birey için de toplum için de son derece önemli ve vazgeçilmez olan millî dil, gerek kendi iç yapısındaki gelişmelerle, gerekse dışarıdan gelen etkilerle zaman içerisinde anlatım incelikleri kazanır. Bu incelikler, insanların hem karşılıklı konuşmalarında, hem de yazılarında kullanılır ve bu da dile doğal durumundan daha etkili bir anlatım imkânı sağlar. Dilin imkânlarını ve inceliklerini yetkin bir biçimde kullanıp duygu ve düşüncelerini insanları etkileyebilecek bir üslupta aktarabilen kişiler, o dilin sanatçısı olurlar. Yani şiir, hikâye, roman gibi. dile ve yazmaya dayalı sanat ürünlerinin iyi ve akıcı olması büyük ölçüde yazarın dili kullanımıyla ilgilidir. Dil kullanımı, cümlelerin düzgün kurulması ya da noktalama işaretlerinin yerli yerinde kullanılması demek değildir. Dilin güzel kullanımı; anlam inceliklerine dikkat edilerek duygu ve düşüncelerin muhatap kişi ya da kitleyi etkisi altına alacak biçimde ve dil kurallarına uygun olarak ifade edilmesidir. Sözcükler, ilk ortaya çıktıklarında somut bir durum ya da kavramı karşılayan tek anlama sahip olur. Zaman ilerledikçe ve insanlar tarafından kullanıldıkça sözcüklerde anlam genişlemeleri olur. Anlam genişlemesiyle ortaya çıkan bu farklı anlamlar, bugünkü sözlüklerde maddeler hâlinde sıralanır. Bir sözcüğün çok anlamlı olması, o sözcüğün kullanılma sıklığıyla doğrudan ilgilidir. Bu anlam farklılıklarını bilerek dili kullanmak da o dille sanat eseri ortaya koymanın basamaklarından biridir. Dil kullanımının dikkat edilmesi gereken bir diğer boyutu da mecazlı anlatımlardır. Mecazlı kullanım, bir sözcüğün asıl anlamı yanında farklı anlamlara gelecek biçimde de kullanılmasıdır ancak bu kullanımda da dili konuşanların “anlama ortaklığı”na gerek vardır. Bir dilin söz varlığının çeşitlenmesinde ve anlatım gücünün artmasındaki en başta gelen unsur o dilin mecaz dünyasıdır. Mecaz dünyasının zenginliği, yetenekli sanatçıların dili geliştirmesiyle ilgili olduğu gibi bu zenginlik, sanatçıların kendilerini daha iyi ifade etmelerinin de esasını oluşturur. Yani burada karşılıklı birbirini besleme söz konusudur. Bir dilin anlatma gücünü oluşturan önde gelen hususlardan biri de o dilin deyim zenginliğidir. Dillerin bir normal sözlükleri, bir de deyim sözlükleri olur. Çünkü deyimler, bir dilin kullanımında en az sözcükler kadar değerli ve gerekli yapılardır. Dilin deyim varlığından yeterince yararlanamayan bir sanatçının, kendi zamanını aşıp gelecek kuşaklara kalıcı eser bırakması pek mümkün olmaz. Türkçenin uzun tarihî macerasının da etkisiyle son derece zengin bir deyim dünyası vardır. Yüzyılların birikimiyle oluşan bu kalıplaşmış sözler, Türk dilinin etkili anlatımının temel unsurlarından biridir. İnsan çok değişik duygular üretebilen ve bu duyguları yansıtıp karşısında bulunanları da etkilemek isteyen bir varlıktır. İnsanın duygularını aktarmasının çeşitli yolları olsa da en temel yol, dil kullanımıdır. İnsan ürettiği bu duyguları aktarırken bir robot ya da makineden ayrılmakta, duygularını diline yansıtmaktadır. Bu durum ise sözlükte sıralanan sözcüklere yeni anlam ve işlevler yüklemeyi gerektirmektedir. Yukarıda belirtilenlerin dışında da Türkçenin anlatım gücüyle doğrudan ilgili birtakım unsurlar vardır. Bunlar ayrı başlıklar hâlinde aşağıda anlatılacaktır. Mecaz: Bir sözcüğü veya kavramı kabul edilenin dışında başka anlamlara gelecek biçimde kullanma, metafor. 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 161 Türkçenin anlatım gücünü artıran unsurlar nelerdir? TÜRKÇE SÖZ VARLIĞI Deyimler Deyimler anlatıma açıklık kazandıran ve renk katan söz varlığı ögeleridir. Her dilin söz varlığında deyimler vardır. Kimi deyimler belirli dillere özgü olsa da bunların benzerleri başka dillerde de görülebilir. Konuyla ilgili çalışma yapanların tanımlarından hareketle şöyle bir deyim tanımı yapılabilir: İki veya daha fazla sözcükten oluşan, anlatım gücünü artırmak için az çok mantık dışına kayan, gerçek anlamından uzak, ilgi çekici bir anlam yüküne sahip, bazı sözcükleri değişmeyip bazıları değişebilen, toplum tarafından ortaklaşa benimsenen kalıplaşmış söz gruplarına deyim denir. Deyimler, anlam ögesi olarak incelendiğinde, içerisindeki sözcükler ayrı ayrı değil hepsi bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Bu yönüyle deyimler, tıpkı sözcükler gibi bir dilin sözlüğünün içerisinde madde başı olarak yer almalıdırlar. Yani bir başka anlatımla deyimler, sözcükler gibi, sözlük maddesi olan anlam birimleridir. Deyim kavramını karşılamak üzere Osmanlı Türkçesinde darbımesel, tabir, ıstılah, temsil vb. terimler kullanılmış; ancak darbımesel zamanla yalnız atasözü kavramı için kullanılır olmuştur. Cumhuriyet döneminde ise tabir ile deyim sözcükleri kullanılmış, zaman geçtikçe deyim sözcüğü yerleşmiş ve bu kavram için tek sözcük durumuna gelmiştir. Deyimlerle Atasözleri Arasındaki Farklar Deyimler ve atasözleri zaman zaman birbirine karıştırılmaktadır. Bu iki kalıplaşmış yapı arasında biçime ve anlama bağlı birtakım farklar vardır. Bunlar: 1. Deyimler yargı bildirmezler. Deyimler; bir durumu, olayı ya da varlığı tasvir etmek, açıklamak, ifade etmek amacıyla etkili anlatımından yararlanılan kalıplaşmış söz gruplarıdır. Atasözü ise, bir gözlem ve tecrübenin sonucunda ortaya çıkmış ve zamanla herkesçe benimsenmiş bir yargıyı dile getirir. Yaşanmış birtakım olaylardan, sonraki kuşakların ders almasını sağlamaya çalışır, bir öğüt verir. Bazı deyimlerde yargı bulunsa da genelde deyimler yargısız ifadelerdir. Kısaca deyimler daha çok benzetme, kıyaslama yoluyla bir durumu açıklamak; atasözleri ise bir durum veya olayı tecrübeye dayalı bir yargıya bağlamak amacıyla kullanılırlar. 2. Atasözleri de deyimler gibi kalıplaşmış ifadelerdir. Ancak kalıplaşmanın biçiminde bazı farklılıklar vardır. Atasözlerindeki kalıplaşma deyimlere göre daha sıkıdır. Deyimlerde yer alan sözcükler başta, ortada ve sonda birtakım değişiklikler gösterebilirler. 3. Deyimler amaç bakımından da atasözlerinden farklıdır. Deyimlerin amacı bir durumu ya da kavramı özel bir kalıp içinde çekici ve etkili bir anlatımla belirtmek iken atasözleri öğüt verme, yol gösterme ya da tecrübe aktarma amacı güderler. Bu yönüyle bazı kalıp sözler her iki gruba da dâhil edilebilirler (Sinan, 2001). Deyimler ve Birleşik Sözler Arasındaki Farklar Deyimlerle birleşik sözler yapı bakımından birbirine benzedikleri için zaman zaman karıştırılabilmektedirler. Bu karışma daha çok iki sözcükten oluşan deyimlerle birleşik sözlerde olmaktadır. Deyimler ve birleşik sözler biçim özellikleri bakımından farklıdırlar: 1. Deyimi oluşturan iki sözcük kesinlikle bitişik yazılmazken, birleşik sözlerin bir kısmı bitişik yazılır. 2. Birleşik sözcüğü oluşturan iki sözcük arasında başka hiçbir ek ya da sözcük giremezken deyimde girebilir. 1 162 Türk Dili-I 3. Deyimleri oluşturan ikinci sözcük normal bir fiil olarak çekimlenir: Göz koydu, göz koymuş, göz koyar vb. “Göz mü koyuyor” kullanımında da deyimin iki sözcüğü arasına soru edatı getirilmiştir. Birleşik sözcükte bu mümkün olmaz. 4. Birleşik sözcüğü oluşturan iki sözcük de değiştirilemezken, deyimi oluşturan sözcüklerden biri zaman zaman değiştirilebilir. 5. Anlam bakımından da bu iki yapı birbirinden farklıdır. Deyimler derin anlama sahip yapılar iken, birleşik sözcüklerin böyle bir özelliği yoktur. Deyimlerin Kaynağı Bir söz kalıbı, ilk olarak herhangi bir dil unsuru gibi, herhangi bir sebeple, herhangi bir kişi tarafından rastgele bir ifade olarak kullanılır. Dinleyenler tarafından o andaki duygu ortamında beğenilen bu söz kalıbı, belki bazı değişmelere de uğrayarak değişik ortamlarda, değişik kişilerce, benzer sebeplerle tekrar edilir ve zaman içerisinde ses ve anlam yönleriyle kalıplaşıp donuklaşarak insanların dilinde yaygınlaşır. Yazı diline yansıyan deyimlerin yaygınlaşma ve yaşama şansı hem daha yüksektir, hem de bu deyimler yazı dilinin tutuculuğu nispetinde daha sık bir kalıplaşmaya uğrarlar. Yazı diline yansıyamayan, konuşma dilinde kalan deyimler ise hem daha kısa ömürlü, hem de daha değişken olurlar. Deyimlerden çok büyük bir kısmı dilin konuşucularının ürünüdür. Çok azı ise başka dillerden çeviri yoluyla oluşturulurlar. Deyimlerin kaynakları açıklanırken sık sık toplumun farklı kesimlerine ait belirsiz tiplere gönderme yapıldığı görülür. Bu tipler genellikle; adamın biri, ağa, bakkal, bey, cadı, çırak, delikanlı, derviş, dilenci, hırsız, kadı, köylü, memur, molla, oduncu, padişah, papaz, şehzade, şeyh, tüccar, usta vb.dir (Sinan, 2001). Deyimlerin ortaya çıkış öykülerini öğrenmek isterseniz İskender Pala’nın“İki Dirhem Bir Çekirdek” adlı eserinden yararlanabilirsiniz. (LM Kitapları, İstanbul 2003) Türkçe Deyimler Türkçe, köklü ve zengin bir dildir. Bir dilin köklü bir tarihe sahip olması, bir anlamda deyim varlığının da zenginleşmesi demektir. Çünkü deyim oluşması, biraz da zamanla ilgili bir durumdur. Türkçe, bugünkü bilgilerimizle ilk yazılı metinler olarak adlandırdığımız Orhun Yazıtları’nda çok yüksek bir anlatım gücüne sahiptir. Bu güçlü anlatımı oluşturan sebeplerden biri de deyim kullanımıdır. Orhun Yazıtları’nda kullanılan bazı deyimleri şöyle sıralayabiliriz: Adak kamşatmak (=ayağı dolaşmak), atı küsi yok bolmak (=adı sanı yok olmak), başlıgıg yüküntürmek tizligig sökürmek (=başlıya baş eğdirmek, dizliye diz çöktürmek), içre aşsız taşra tonsuz (bolmak) (=içerisi aşsız, dışarısı giyimsiz; karnı aç ve çıplak (olmak), körür közü körmez teg bilir biligi bilmez teg bolmak (=görür gözü görmez gibi, bilen aklı bilmez gibi olmak), kızıl kanın tökütmek, kara terin yügürtmek (=kızıl kanını akıtmak, kara terini dökmek), işig küçüg birmek (=işi gücü vermek, (birine) hizmet etmek), ölü yitü kazganmak (=öle yite, ölecek gibi çalışıp kazanmak), sabın sımak (=sözünü kırmak), uça barmak (=ölüp gitmek) gibi… (Aksan, 2004). Deyimlerin anlatıma kattığı etkiyi göstermek bakımından Orhun Yazıtları’nda geçen “körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boldı” deyimini örnek gösterebiliriz. Bilge Kağan, kardeşi ve aynı zamanda ordularının komutanı olan Köl Tigin’in ölümü üzerine, onun kendisi için ne ifade ettiğini bu deyimle anlatma gereği duymuştur. Yani Köl Tigin, ağabeyi Bilge Kağan için sıradan bir kardeş olmanın çok ötesinde, onun hem gören gözü hem de bilen aklıdır. Kendisi için çok değerli ve yeri doldurulamaz olan bir kardeşin ölümünü bu kadar keskin ve derin ifade edebîlmek ancak böyle bir deyimle mümkün olabilirdi. Türkçenin bütün târihi metinlerinde bunlar gibi binlerce deyim vardır ancak ne yazık ki bugüne kadar tarihî ve çağdaş lehçeleriyle Türkçenin bütün bir deyim varlığı tam olarak or- 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 163 taya konulamamıştır. Mesela XVI.yüzyıl sonlarında Anadolu’da yazılmış olan Esrar-ı Hikmet ya da Hikâye-i Ebu Ali Sina ve Ebu’l-Haris adlı İbni Sina’nın efsanevî hayatını konu edinen bir eserde kullanılan deyimlerden bazıları şunlardır: Aklı başından gitmek, baş koymak, canına minnet bilmek, gönül alçaklığı kılmak, kanı kaynamak, söze kulak tutmak, topa tutulmuş maymuna dönmek vb. (Türk, 2010). Buraya alınan deyimlerin bir kısmı bugün de aynen kullanılmaktadır. Bir kısmı bazı değişikliklerle kullanılmakta bir kısmı ise unutulmuştur. Türkiye Türkçesi yazı dilindeki deyim varlığı ile ilgili ayrıntılı bilgi edinmek isterseniz Ahmet Turan Sinan’ın hazırladığı , Türkçenin Deyim Varlığı, adlı eserden yararlanabilirsiniz. (Kubbealtı Yayıncılık, Malatya, 2001) Türkiye Türkçesinin Deyim Varlığından Örnekler Deyimler, kavramlarla ilişkilendirilerek sınıandırıldığında toplum için hangi kavramın daha meşgul edici olduğu da anlaşılmaktadır. Mesela bir sözlük “acele” kavramıyla ilgili olarak şu deyimleri sıralamıştır: Eli çabuk tutmak, bir çırpıda yapmak, sıcağı sıcağına…, bugünden tezi yok, aceleye gelmek, ayağı üzengide, tez elden, ateş almaya gelmek, yel yeperek yelken kürek, mürekkebi kurumamak, ayağının tozu ile, yangından mal kaçırır gibi, ayağını çabuk tutmak, dün bir bugün iki, başı bacadan aşmadı ya, iki ayağını bir pabuca sokmak, gaza basmak, içi tez, dar yürekli vb. Bir kavramla ilgili olarak bu kadar deyim türetilmiş olması, bizi bu kavramın insanların zihnini fazlaca meşgul ettiği sonucuna ulaştırır. İçerisinde organ adları olan deyimlerden bazıları: Diş göstermek, dizlerini dövmek, dizlerinin bağı çözülmek, gözü yollarda kalmak, gözünü alamamak, gözlerini kan bürümek, gözlerini oymak, gözü bağlı, gözü fal taşı gibi açılmak, gözüne uyku girmemek, gözüne yandığımın, gözünü kapamak, gözüyle görmek, dişine güvenmek, dişine mangır değmek, dişini dökmek, dişini sıkmak, dişini sökmek vb. İçerisinde akıl sözcüğü geçen bazı deyimler: Aklı başında, aklı ermek, aklıselim sahibi, akıl almak, akıl vermek, aklını almak, akıl hocalığı yapmak, aklını kullanmak, akıl dışı, aklı başına gelmek, aklını başına almak, aklını başına devşirmek, akıl kumkuması, akıl kutusu, akıl küpü, aklı evvel, aklı başından bir karış yukarıda olmak, aklı kıt, aklını peynir ekmekle yemek vb. Yukarıda deyimlerin hikâyeleri olabileceği ve bunların bir kısmının da çeşitli çalışmalara konu olduğu yazılmıştı. Prof. Dr. İskender Pala’nın (2003) İki Dirhem Bir Çekirdek adlı eseri bu tür bir çalışmadır ve bu çalışmada çam devirmek deyiminin hikâyesi şöyle anlatılır: Çam devirmek ile pot kırmak hemen hemen aynı anlama gelecek iki deyimimizdir. Kaş yaparken göz çıkarmak da bunlara yakın bir anlamdadır. Şimdi İstanbul’un merkezî yerleri sayılan pek çok mekânda eskiden eşraf ve kibar takımının sayfiye köşkleri bulunur, her köşk birkaç dönümlük arazi içerisinde bağlar, bahçeleriyle tanınırmış. Zarierden birinin, Erenköy taraarında böyle geniş bir köşkü varmış. Bahçesinde her çeşit ağaç yanında özellikle çam fidanlarıyla dikkat çeker ve parmakla gösterilirmiş. Köşk sahibi bahçenin bir köşesine ilave bina yaptırmaya karar verince gereken keresteyi sonbaharda tomruk hâlinde getirip duvar dibine istietmiş. O vakitlerin binaları ahşaptan yapılır ve çam, gürgen, meşe, ceviz vs. ağacın hemen her çeşidi kullanılırmış. Sayfiye mevsimi bitince köşk halkı Beyazıt’taki konaklarına taşınmışlar. Efendi, giderken köşkü bekleyecek uşağa şöyle tenbihte bulunmuş: -Önümüzdeki mevsim hizmetçiler için buraya bir ilâve bina yapacağız. Biz yokken bir hızarcı bulup bahçedeki ağaçların arasındaki çamları biçtir, tahta ve kalas yaparak sundurmanın altına istie. Saf uşak denileni yapmakta gecikmemiş. Ne var ki istienmiş çam tomruklarını biçtireceğine, bahçenin güzellik sembolü çam ağaçlarını kestirmiş. İri çamlar diğer ağaçların üzerine devrilirken de hızarcıya, “Bizim efendinîn cimriliği tuttu. Bu çamları tahta edince yazın gölgeyi nerde bulacak?!” diye dert yanarmış. Haberi efendiye yetiştirenler, -Uşak çamları deviriyor, bahçe elden gidiyor, demişler. Bizim “çam devirmek” deyimi de buradan dilimize yadigâr kalmıştır. 164 Türk Dili-I Sonuç ve özet olarak konuyla ilgili şunları söyleyebiliriz: Deyim, gerçek anlamından az çok farklı bir anlam taşıyan, en az iki sözcükten kurulmuş, çekici ve etkileyici bir anlatıma sahip kalıplaşmış söz olarak tanımlanabilir. Bunların her dilin anlatım yeteneğinde önemli yerleri vardır. Deyimlerin dildeki önemi o kadar büyüktür ki dili bilmek, deyimleri bilmekle mümkündür diyebiliriz. Deyimler bazen manzum özellik gösterirler ve uyaklı yapılardır. Çok tutulan, eskimemiş deyimler daha çok bünyesinde bir ölçü ve ahenk bulunan ve ince zeka ürünü nükteye dayanan deyimlerdir. Deyimlerin oluşmasında söz sanatlarının da önemli bir payı vardır. Deyimler anonim ürünlerdir, başlangıçta tek insanın zekasının ürünü olmakla birlikte, yayılıp meşhur olarak toplumun ortak malı durumuna yükselmişlerdir. Türkçedeki deyimler ve atasözleri için Ömer Asım Aksoy’un “Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü: I-II” adlı eserine bakabilirsiniz. (İnkılâp Kitabevi, Ankara, 1988) Deyimler, Türkçenin hemen bütün tarihî metinlerinde sıklıkla kullanılmışlardır. Bazı deyimlerin oluşmaları, fıkralarla ilgilidir. Deyimler her ne kadar kalıp yapılar olsa da bazılarında birtakım sözcüklerin yakın anlamlı sözcüklerle yer değiştirmeleri mümkündür. Türkçedeki deyimlerin büyük bir kısmı mastarla biter. Sürekli bir değişim içerisinde olan dil, doğal olarak toplum hayatının ihtiyaçlarına göre yeni deyimler üretmeye devam eder. Türkçedeki bazı deyimler de yine toplumun ihtiyaçlarıyla ilgili olmak üzere zamanla yerlerini yenilerine bırakmışlardır. Türkçenin deyim varlığından bir örnek olmak üzere içerisinde gönül sözcüğü geçen deyimleri görelim: Gönlü açılmak, gönlü akmak, gönlü alçağa akmak, gönlü bol olmak, gönlü/midesi bulanmak, gönlü büyük olmak, gönlü/canı çekmek, gönlü çelinmek, gönlü çökmek, gönlü daralmak, gönlü düşmek, gönlü el almak, gönlü ferah olmak, gönlü gani olmak, gönlü gözü açılmak, gönlü gözü tok olmak, gönlü ısınmak, gönlü ile oynamak, gönlü kabarmak, gönlü/hatırı kalmak, gönlü kanmak, gönlü/içi kabarmak, gönlü katı olmak, gönlü kaymak, gönlü olmak, gönlü paslanmak, gönlü rahat olmak, gönlü razı olmak, gönlü şad olmak, gönlü takılmak, gönlü tez olmak, gönlü yanmak, gönlü yatmak, gönlü yua olmak, gönlü zengin olmak, gönlümün sultanı, gönlünce yaşamak, gönlünde cehennem ateşi yanarken yanağı gül açmak, gönlünde taht kurmak, gönlünden geçirmek, gönlünden kopmak, gönlüne bir ok saplanmak, gönlüne danışmak, gönlüne doğmak, gönlüne girmek, gönlüne od bırakmak, gönlüne su serpmek, gönlünü akıtmak, gönlünü almak, gönlünü çelmek, gönlünü avutmak, gönlünü bağlamak, gönlünü çalmak, gönlünü yapmak, gönlünü hoş tutmak, gönlünü karartmak, gönlünü kazanmak, gönlünü kemirmek, gönlünü oynatmak, gönlünü parçalamak, gönlünü pazara çıkarmak, gönlünü serin tutmak, gönlünü yakmak, gönlünün arzusuna tabi olmak, gönlünün dümeni bozuk olmak, gönlünün perdelerini açmak, gönül açıklığı, gönül açmak, gönül adamı, gönül akıtmak, gönül alçaklığı, gönül aldırmak, gönül almak, gönül altında kalmak, gönül avlamak, gönül avutmak, gönül azabı, gönül bağı, gönül bağlamak, gönül belası, gönül birliği, gönül bolluğu, gönül borcu, gönül borçlusu, gönül bulandırmak, gönül çalmak, gönül darlığı, gönül değiştirmek, gönül deliliği, gönül dilencisi, gönül dili, gönül düşürmek, gönül eğlendirmek, gönül ehli, gönül eri, gönül etmek, gönül ferahlığı, gönül gezdirmek, gönül gözüyle bakmak, gönül hırsızı/uğrusu, gönül hoşluğu, gönül ilişmek, gönül incitmek, gönül indirmek, gönül istemek, gönül işi, gönül kabesi, gönül kaptırmak, gönül katmak, gönül kazanmak, gönül kırmak/yıkmak, gönül koymak, gönül kulağı ile dinlemek, gönül kuşu, gönül maskarası, gönül okşamak, gönül oyalamak, gönül pazarı, gönül rahatlığı, gönül tokluğu, gönül vermek/bağlamak, gönül yapmak, gönül yarası, gönülde yatmak, gönülden çıkmak, gönülden geçici olmak, gönülden geçmek, gönülden gönüle yol olmak, gönülden ırak olmak, gönülden kopmak, gönüle uğramak, gönüller bir olmak, gönüllü gönülsüz. Manzum: Ölçülü ve uyaklı. Mastar: Fiilin -mak / -mek veya -ma / -me ekleri alan ve ad gibi kullanılan biçimi, eylemlik: al-mak, üşü-mek, gör-me, bul-ma vb. 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 165 Bu deyimler bize, gönül kavramının Türklerce nasıl bir öneme sahip olduğunu gösterdiği gibi, Türk milletinin her zaman aklıyla değil bazen de gönlüyle düşünen ve gönlünün istediği gibi yaşayan bir millet olduğunun da işaretidir. Deyimlerin özellikleri nelerdir? Atasözleri Dillerin söz varlığının önemli ve vazgeçilmez bir unsuru olan atasözleri, toplumların hayatın akışı içerisinde oluşan bilge yönlerini, kazandıkları deneyimleri, dünyaya bakışlarını, anlatım yeteneklerini yansıtan ve çok uzun süre düşünce dünyasında yaşamaya devam edebîlen bir tür kalıplaşmış sözlerdir. Uzun zaman hiç değişmeden yaşayan atasözleri olduğu gibi, zamana ve coğrafyaya göre değişebilen, bazen de bütünüyle unutulanlar olabilmektedir. Uzun süreli bir gözlem ve deneyimin ürünü olan atasözleri; bir olayı açıklamaya, bir duruma açıklık getirmeye ve bir olaydan ders çıkarılmasını sağlamaya yönelik, yargı bildiren, kalıplaşmış dil birlikleridir. İnsanlığın ilk yazılı metinlerinden itibaren karşılaşılan atasözlerine farklı uluslar; kanatlı söz, nasihat, cevherli söz, ibret verici söz, altın söz, dilin gülzarı, halk mektebi, halk hikmeti, ruhun doktoru, aklın gözü gibi anlamlara gelen adlar vermişlerdir. Atasözü kavramının Türk dünyasında da atalar sözü, eskiler sözü, makal, nakıl gibi çeşitli adları vardır (Çobanoğlu, 2004). Atasözlerinin ilk olarak nerede, ne zaman ve hangi ulusta oluştuğu bilinmemekte ancak yeryüzünde yaşayan bütün ulusların atasözü tanımına uyacak özlü sözlerinin varlığı bilinmektedir. Bir atasözünün oluşup yaygınlaşması için gerekli olan koşulları şöyle açıklayabiliriz: Öncelikle olaylardan ders çıkarmayı becerebilen bir kişinin etrafında olup bitenleri iyi gözlemlemesi, durumu kısa, keskin, insanların zihninde yer edebîlecek bir üslupla dile getirmesi ve bunun insanlar tarafından beğenilmesi gerekir. Atasözüne konu teşkil edecek olayın toplumun geniş kesimlerini ilgilendirecek bir niteliğe sahip olması gerekir ki insanlar, durumu özetleyen söze sahip çıkıp onu sonraki kuşaklara aktarma gereği duysunlar. Atasözlerinin ders verici olma nitelikleri en temel özellikleridir ve yine insan ihtiyacıyla ilgilidir. Yukarıdaki tanımdan çıkan bir başka özellik de atasözlerinin kesin bir yargı bildirmeleri gerekir ki bu yönleriyle deyimlerden kesin olarak ayrılırlar. Bu yapıların başka bir özellikleri ise deyimler gibi kalıplaşmış olmalarıdır. Bir atasözündeki bir sözcük çıkartılır ya da atasözünün diziliş sırası değiştirilirse etkili anlatımın çoğunlukla ortadan kalktığı ve atasözünün sıradan bir söz haline geldiği görülür. Atasözlerinin bir başka özelliği de sürekli tekrarlanmalarıdır. Uygun durumda hemen akla gelip tekrarlanmaları bu sözlerin yaşama alanlarını genişlettiği gibi, yaşama sürelerini de uzatır. Hemen hemen tamamı tek cümleden oluşan atasözleri genellikle iki kısımdan oluşur ve ikinci kısım birinci kısımda ifade edilen fikri ve anlamı kuvvetlendirir. Pek çok atasözünün yapısına dikkat edildiğinde genellikle ortadan ikiye bölünmüş bir cümleyle karşılaşılır. Şu atasözleri bu durumu gösterir niteliktedir: “Ağırlık altın kale, hafiik başa bela”, “Sabreden derviş, muradına ermiş”, “Aç ne yemez, tok ne demez”, “Eken bilmez, biçen bilir”, “Ne doğrarsan aşına, o çıkar kaşığına”, “Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur”, “Ecel geldi cihana, baş ağrısı bahane”… Buraya alınan atasözlerinin iki kısımdan oluştuğu ve bu iki kısmın da birbiriyle kafiyeli olduğu görülmektedir (Çobanoğlu, 2004). Bu sözlerin akılda kalmasının önemli nedenlerinden biri de nazım özelliği gösteren ve kulağa hoş gelen bu ahenkli yapılarıdır. 2 166 Türk Dili-I Atasözleri, toplumun yazılı olmayan kurallarının işletilmesinde sık başvurulan dil unsurları olmalarının yanında kişilerin ahlak eğitimlerine katkıda bulunan bir ders aracı olarak da kullanılırlar. Ayrıca hitabet sanatında konuşmayı daha etkileyici duruma getirmek için de bu büyüleyici sözlere sık sık başvurulur. Atasözlerinin Konuları Atasözleri bir ulusun düşünce ve duygu dünyasında yer alan değerleri ve bu değerlerin yoğurarak oluşturduğu kişiliğini, geleneksel dünya görüşünü içinde barındırırlar. Bu sözler, toplum hayatını yansıtmanın yanında hayatın bütün yönlerini de tahlil eder ve olayların oluş sebeplerine de değinirler. Türk atasözlerinde hayata dair engin bir bilgeliğin anlatımı olan gerçekler ve öğütler dile getirilmektedir. Türk atasözlerinde işlenen konulardan bazıları şöyle örneklendirilebilir: Yiğitlik : “At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.” Mertlik : “Aman diyene kılıç kalkmaz.” Ağırbaşlılık : “Ağırlık altın kale, hafiik başa bela.” Sabır : “Sabırla koruk helva olur, dut yaprağı atlas.” Konukseverlik : “Gelmek misafirin, gitmek ev sahibinin elinde.” Aile : “Yuvayı dişi kuş yapar.” Anne : “Ağlarsa anam ağlar, kalanı yalan ağlar.” Baba : “Baban varken dost tanı, atın varken yol tanı.” Evlat : “Bir baba dokuz evladı besler, dokuz evlat bir babayı besleyemez.” Çocuk : “Çocuğun yediği helal, giydiği haram.” Gelin : “Gelin çiçek, her dediği gerçek; kaynana yılan, her dediği yalan.” Kaynana : “Kaynana pamuk ipliği olup raan düşse gelinin başını yarar.” Kardeş : “Kardeşin büyüğü baba, küçüğü evlat yerine geçer.” Akrabalık : “Hısım akraba ile ye iç, alışveriş etme.” Bu sıralananlar gibi komşuluk, dostluk, görgü kuralları, sağlık, ölüm, ekonomik konular, tarım ve hayvancılık, doğa, evren, iklim vb. konulara ait atasözü örnekleri saymak mümkündür (Çobanoğlu, 2004). Atasözlerinin konulara göre sınıandırılmasını görmek için M.Yurtbaşı’nın“Sınıandırılmış Atasözleri Sözlüğü” adlı eserinden yararlanabilirsiniz. (Excellence Publishing, İstanbul, 2012) Atasözlerinin Dil ve Üslup Özellikleri Sözlü kültür ortamlarının ürünü olarak ortaya çıkan atasözleri, yoğun bir bilgiyi hatırda tutmak ve aktarmakla görevlidirler. Bu yüzden atasözlerinde kısalık, düşünceyi en az sözcük ile ve keskin bir anlatımla vermek için belirgin bir kuraldır. Atasözlerinde gereksiz görülecek bir sözcüğe rastlanmaz. Az sözcükle çok şey anlatma, atasözlerinin en belirgin yapı ve anlam özelliğidir denebilir. Bu özellikten dolayı atasözleri genellikle bir ya da iki cümledir. Atasözleri ağızdan ağza nakledilmekten dolayı kalıplaşırlar ve hiçbir sözcüğü değiştirilemez ve atılamaz duruma gelirler. Eş anlamlısı bile olsa atasözünün bir sözcüğü değiştiğinde üslubunun değiştiği ve etkisinin azaldığı görülür: “Pişirdiği aş olaydı, başımı yaran taş olaydı” atasözünde aş sözcüğü eş anlamlısı olan yemek ile değiştirilirse sözün büyüsü kaybolacaktır. 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 167 Atasözlerinde de deyimlerde olduğu gibi hece, ses ve sözcük tekrarlarından, şiir ögelerinden yararlanılarak etkili bir üslup oluşturulmaktadır. Atasözlerinin genel özellikleri nelerdir? İkilemeler İkileme, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın veya karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır (Hatiboğlu, 1981). Türkçenin bir zenginliği ve Türk beyninin yaşatma gücünün ürünleri olan ikilemeler, Türk düşüncesindeki anlam zenginliğini ve kavram inceliklerini ortaya koymak üzere türlü şekillerde birbiriyle ilgili sözcüklerin yan yana getirilmesi ve bu yan yana getirilen sözcüklerde yeni bir anlatım inceliği sergilenmesiyle oluşturulur.İkileme, aslında anlamı etkili kılmak amacıyla oluşturulan psikolojiyle ilgili ve dilin müzik yönüne katkı sağlayan bir yapıdır. Atasözleri ve deyimlerin içlerinde yer alan ikilemeler, bu dil varlıklarının belleklere kolay yerleşmelerini ve ezberlenmelerini sağlar. Deyimlerimizin büyük bir çoğunluğunda ikilemelere rastlanır ki bu durum, deyimlerin uzun anlatımlardan daha etkili olmalarını sağlar. İkilemelerde ses güzelliği ve yinelemekten doğan anlam gücü birlikte kullanılarak amaçlanan etkili anlatım sağlanmış olur. İkilemeler, dil çalışmalarında kapsamlı olarak ele alınan, tek sözcük gibi anlam ifade edecek biçimde kullanılan dil birliklerindendir. Alanda tekrar öbeği, bağlam öbeği, ikilemeli ad, yinelemeli ad, ikiz kelime, kelime koşması gibi farklı terimlerle anılırlar. Türk diliyle ilgili ilk Türk sözlüğü olan Dîvanü Lügâti’t-Türk’te yer alan ikilemeler ve türleriyle ilgili bilgi edinmek için www.turkiyat.selcuk.edu.tr pdfdergi/s28/aktan adresinden Bilal Aktan’ın araştırmasını inceleyebilirsiniz. İkilemelerin Genel Özellikleri İkileme içerisinde yer alan sözcüklerin en dikkat çekici özellikleri ses benzerliklerinden kaynaklanan ses uygunluğu ve güzelliğidir. İkilemelerdeki ses benzerliğini ön sesteki ve son sesteki benzemeler olarak değerlendirebiliriz. Çünkü ikilemeyi oluşturan sözcüklerin çoğunda, ön seste veya son seste ses benzerlikleri vardır (Hatiboğlu, 1981). Yani ikilemeler kullanılırken bir çeşit uyaklı yapılar ortaya çıkarılmıştır. Anlatımı güçlendirmek üzere ikileme oluşturulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrarlanır ya da sesleri birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır. İkilemeyi oluşturan sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesi ile ön seste benzerlik sağlanmış olur: Cümbür cemaat, çul çaput, çerden çöpten, çekip çevirmek, bet beniz, çoluk çocuk, döl döş, düğün dernek, kış kıyamet, kol kanat, kör kütük, sağ salim, soy sop, kul kurban, yarım yamalak, yalan yanlış, yamru yumru, zar zor, saçma sapan, toz toprak vb. Bazen de ses benzerliğine bağlı ritim son seste oluşturulur: Kırık dökük, yırtık pırtık, eciş bücüş, az buz, tuz buz, süklüm püklüm, selam kelam, haşır neşir, hesap kitap, yaza boza, dur otur, giyim kuşam, dirlik düzenlik, halim selim, akça pakça vb. İkilemelerdeki sözcüklerde ünlüler de bir sistem içerisinde kullanılırlar. Özellikle yansımalarda birinci sözcüğün ilk hecesinde “a” sesi varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde “u” ünlüsü yer alır: Çarpık çurpuk, tak tuk, çat çut, cart curt, takır tukur, gacır gucur, şapır şupur, allak bullak… 3 Uyak: Şiirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve aynı ahengi veren heceler veya aynı görevde olmayan ancak benzeşen sesler, kafiye. 168 Türk Dili-I İkilemeler, uzun süre yan yana kullanılarak kalıplaşmış, donuklaşmış sözlerdir. Bu kalıplaşma dolayısıyla ikilemelerde kullanılan sözlerin yerleri değiştirildiğinde asıl yapının verdiği anlam inceliğini veremezler. Ayrıca ikileme içerisindeki sözcüklerin bir kısmı tek başına kullanılacak bir anlam yüküne de sahip değillerdir. İkilemeyi kuran sözcükler arasında, bunların birlikte kullanılmasını gerektiren bir ilgi vardır ve dil konuşurları bu ilginin farkındadırlar. İki sözcükten oluşan ikilemelerin en önemli özellikleri ses benzerliklerinin olmasıdır. İkilemelerde az heceli sözcük genellikle önce, çok heceli ise sonra gelir: Çul çaput, don gömlek, kör topal, kul köle vb. Sözcük Yapısı Bakımından İkilemeler Türkçede anlam inceliği sağlamak, kavramı pekiştirmek için hemen hemen her tür sözcükten ikileme kurulabilir. İkilemede yer alan sözcüklerin ikisi de Türkçe, biri Türkçe biri alıntı, ya da her ikisi de alıntı olabilir. Türkçe sözcüklerden yapılan ikilemelerin çoğu yansımalardan kurulur: Şakır şakır, şıkır şıkır, tak tak vb. Türkçe sözcüklerle yapılan ikilemelerden bir kısmı ise halen kullanılmakta olan bir sözcükle eski devirlerde kullanılmış olan bir sözcüğün yan yana gelmesiyle kurulmuştur. Eğri büğrü, yorgun argın, yarım yamalak, soy sop vb. Güçlü kuvvetli, kılık kıyafet gibi bazı ikilemelerin ise ilk sözcüğü Türkçe ikinci sözcükleri alıntıdır. Rica minnet, hâl hatır, ayan beyan, ecir sabır, haraç mezat ikilemelerinde ise her iki sözcük de alıntıdır. Üç beş, sekiz on gibi sayılarla; güzeller güzeli, yiğitler yiğidi, arslanlar arslanı gibi tamlamalarla da ikilemeler kurulmaktadır. “m” sesi kullanılarak da çok fazla ikileme kurulur: Az maz, şaka maka, yol mol, kitap mitap, deer meer vb. Sözcük Türü Bakımından İkilemeler Türkçe’de bütün sözcük türlerinden ikileme yapmak mümkündür. Özel adlardan kurulan ikileme sayısı fazla değildir: Çinden Maçine, Hanyayı Konyayı gibi birkaç örneği görülür. Cins adlarından pek çok ikileme kurulmaktadır: öbek öbek, sıra sıra, dizi dizi, dağ taş, yol yolak vb. Zamirler de ikileme kuruluşunda yer alırlar: O bu, bu şu, sen sen vb. Ünlemlerden de ikilemeler kurulur: Hay hay, hele hele vb. Fiiller de değişik çekimli biçimleriyle ikilemeler içerisinde yer alırlar: Olur olmaz, oldu olacak, düştü düşeli, geldi geleli, buyur buyur vb. Yapı ve Kuruluş Bakımından İkilemeler İkilemeleri, isimlerden ve fiillerden olmak üzere yapı yönüyle ikiye ayırabiliriz. İsim yapılı ikilemeler de kendi içerisinde sınıandırılabilir: Yansıma kaynaklı olanlar: Fırıl fırıl dönmek, fokur fokur kaynamak, harıl harıl çalışmak… Eksiz olanlar: top top kumaş, deste deste para, çuval çuval un… Çeşitli ekler alarak kurulanlar: Baş başa, üst üste, sağa sola, oradan buradan (konuşmak), dilden dile (dolaşmak), dereden tepeden (konuşmak), tepeden tırnağa (donatmak), için için (yanmak), pisi pisine (ölmek), ağzı dili (kurumak), uslu uslu (oturmak), güçlü kuvvetli (adam), günlük güneşlik (yer), arsız arsız (gülmek) gibi. Fiil kök ve gövdelerinden de birtakım eklerle ya da yalın olarak ikilemeler kullanılmaktadır: Salına salına (yürümek), dönüp dönüp (bakmak), sere serpe (uzanmak), yatıp kalkıp (dua etmek), bilmiş bilmiş (konuşmak), koşan koşana, gelir gelmez, bitmez tükenmez, yalvarmak yakarmak. 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 169 Anlam Bakımından İkilemeler Hiçbir dilin kök sözcükleri; insan-insan ilişkilerindeki ve insan-doğa ilişkilerindeki olgu ve durumları tek başına karşılamak için yeterli olmazlar. Çünkü bu ilişkiler sonsuz sayı ve biçimde olabilir. İnsan beyni bu duruma dil içerisinde başka bir çare bulmak durumunda kalmış ve kendine göre dilin imkânlarını geliştirme yoluna gitmiştir. Bu geliştirmenin ürünlerinden biri de ikilemelerdir. İkilemeler asıl olarak anlamla ilgili durumlardır. Esasen dilin bütününün son amacı anlamdır. İkileme gibi birtakım söz kalıpları, anlamı daha etkili kılmak ve söylenen sözün kabul edilirlik derecesini yükseltmek amacıyla oluşturulur. Dilin en edebî biçiminin kullanıldığı şiir dilinde ikilemelerin daha çok yer alması, onların anlamı pekiştirici, güçlendirici, yer yer abartı verici ve anlatımı kolaylaştırıcı işlevleri dolayısıyladır. İkilemelerin genel özellikleri nelerdir? Alıntı Sözler Dillerin söz varlıklarının hiç azımsanmayacak bölümlerinden birini alıntı, yani başka bir dilden gelen sözcükler oluşturur. Diller zaman içerisinde başka dillerle çeşitli biçimlerde ilişkiye girerler ve bu ilişkiler sonucunda birbirlerinden sözcükler alırlar. Bugün yeryüzünde yalnızca kendi sözlerine dayanan hiçbir kültür ve medeniyet dili yoktur. Her dil, az ya da çok başka dillerden etkilenmiş, onlardan bir kısım sözcükleri kendi söz dağarcığına katmıştır. Diller arasındaki sözcük alışverişinin gereklilikten, özentiden ya da modadan kaynaklanan nedenleri olabilir. Alıntı sözler “ödünçleme” olarak da adlandırılmaktadır. Bir dilden başka bir dile geçen sözler genellikle geçtiği dilin ses yapısına uydurulmaya çalışılır. Türkçenin farklı bir dile verdiği sözcüklere örnek olarak Erdal Karaman’ın “Rusça’daki Türkçe Ödünçlemeler” adlı çalışmasına Genel Ağ’da www.turkishstudies.net/makaleler/36613879_Karamanerdal813.Pdf adresinden erişebilirsiniz. Bilindiği üzere insanlık târihinde zaman zaman güçlü devletler ortaya çıkmış ve pek çok milleti bir devlet çatısı altında toplamıştır. Böyle devletlerde genellikle yönetici kitlenin dili; devletin sınırları içerisinde bulunan halkların dillerini etkilemiş ve o dillere pek çok sözcük vermiş, bazen bununla da yetinmemiş, o dili bütünüyle kendi içerisinde erittiği olmuştur. Büyük devletler bir biçimde dağılıp devletin sınırları içerisinde yaşayan halklar bağımsız olduklarında kendi dillerini yazı dili durumuna getirmişler, ancak önceden kalan pek çok sözcüğü de uzun süre kullanmışlardır. Dil etkileşiminin başta gelen nedenlerinden biri de dindir. Dinîn kutsal metinlerinin dili o dine inanan diğer halkların dillerini etkilemiştir. Bu durumu hem Batı dünyasında yani Hristiyanlık coğrafyasında hem de Doğu yani İslam coğrafyasında oldukça etkili bir biçimde görmekteyiz. Bütün Hristiyan ülkelerde çok uzun bir süre kilise dili ya da ibadet dili olarak Latince kullanılmış ve bu durum, dinîn gereği olarak düşünülmüştür. İslam dünyasında da Batı’daki kadar olmasa da Arapçanın benzer bir etkisi olmuştur. Medeni ve teknolojik gelişmeler de diller arasındaki alışverişlerde etkili olan bir diğer husustur. Bilim çalışmalarının sonucunda ortaya çıkan teknolojik gelişmeleri sağlayan halk hangi dili konuşuyorsa o dil, diğer diller karşısında itibarlı konuma yükselmekte ve teknolojilerin üreticisi değil de alıcısı ve kopyacısı olan halkların dillerine pek çok sözcük vermektedir. 4 170 Türk Dili-I Türkçenin ilk yazılı metinleri olan Orhun Yazıtları’nda birkaç yabancı sözcüğe rastlanır ki bunlar da sengün (general), kunçuy (prenses), işgiti (ipekli kumaş), yençü (inci) gibi sözcüklerdir. Konuyla ilgili Doğan Aksan’ın “Köktürkçeden Bugüne, Türkçede Ödünçlemeler Üzerine Bir Sözcük İstatistiği Araştırması” adlı çalışmasına http://turkoloji.cu.edu.tr/ ESKI%20TURK%20DILI/dogan_aksan_kokturkce_odunclemeler_istatistiksel.pdf adresinden erişebilirsiniz. Türk yazı dilinin Eski Türkçe devresinin ikinci dönemini oluşturan Uygur yazı dilinde Köktürkçeye oranla yabancı sözcük sayısında bir artış görülür; ancak bu daha çok dinlerle ilgili metinlere ait bir durumdur. Uygurlar; Budizm, Maniheizm, Brahmanizm, Nasturilik gibi dinleri benimsemişler ve bu dinlerin etkisiyle kendilerine has edebîyatlarını oluşturmuşlardır. Çinceden, Sanskritçeden birtakım din terimleri almışlar ancak pek çok din terimini de kendi dillerinden karşılamışlardır. Bu dönemde dinle ilgili olmayan metinlerde yabancı sözcük oranı son derece düşüktür. Karahanlı döneminde İslam dinîne giren Türkler, bu dinîn etkisinde bir edebîyat dili oluşturmuşlar ancak ilk eserlerde yabancı sözcük sayısı çok düşük kalmıştır. Çok zengin bir söz varlığına sahip olan Kutadgu Bilig’de din yoluyla Arapça ve Farsçadan gelen alıntı sözcük oranı yüzde iki civarındadır. Bu oranın on beş on altıncı yüzyıllara ait özellikle din içerikli metinlerde yüzde altmışları geçtiği düşünülürse Kutadgu Bilig’in nasıl saf bir Türkçe metin olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig’de büyük oranda Türkçe sözcüklerden oluşan bir din dili kurmuş ancak bu, daha sonra gelen aydınlar tarafından devam ettirilmemiştir. Batı Türkçesinin ilk yazı dili olan Anadolu Selçuklu ve Beylikler ya da bir diğer adıyla Eski Oğuz Türkçesi yazı dili de Kutadgu Bilig’in dili kadar olmasa da nispeten duru bir dildir. Tanzimat dönemine kadar Arapça ve Farsçanın ağır etkisinde olan Türk yazı dilinde bu dönemden başlayarak Batı dillerinden, özellikle Fransızcadan alınan sözcükler görülür. Bunun nedeni, Türk aydınlarının Batı’yı öncelikle Fransızca ve Fransa üzerinden tanımalarıdır. Zaman içerisinde Fransızcanın yerini İngilizce almıştır. Bu durum da önce İngiltere’nin sonra da ABD’nin siyasî ve ekonomik gücüyle ilgilidir. Kurtuluş Savaşı’nı başarıyla sonuçlandıran Cumhuriyet’in kurucu kadrosu, Türkçe ile ilgili olarak da bir mücadele vermiş ve Türkçeyi Arapça ile Farsçanın işgalinden kurtarmıştır. Daha sonra gelen devlet yöneticileri ve aydınlar, kurucu kadronun kararlılığını gösteremedikleri için Türkçe, Batı kaynaklı bir istila ile yüz yüzedir. Yaşanılan çağın teknolojik imkânları ve aydınlar ile basın-yayın kuruluşlarının bilinçsiz ve özensiz tutumları Türkçeye pek çok yabancı kaynaklı sözcüğün gereksiz yere dolmasına yol açmıştır. Pek çok dünya dilini etkilemiş ve onlara sayısız sözcükler vermiş olan Türkçe, yalnızca Arapça ve İngilizce karşısında gerilemiştir. Bunun nedeni de din, teknoloji ve moda ya da özentidir. Bu durumun çok ilgi çekici bir örneği olarak Türkçe sözlükteki m maddesini gösterebiliriz. Bilindiği üzere Türkçede m sesiyle sözcük başlamaz ancak m maddesi Türkçe sözlüklerin en hacimli maddesidir ve bu madde altındaki sözcüklerin çok büyük bir kısmı Arapçadan alınmadır. Türkiye Türkçesinin söz dağarcığında ortak dinden kaynaklanan Arapça sözcükler; hem ortak din, hem ortak edebîyat konuları hem de uzun süreli komşuluk ve iç içe yaşamaktan kaynaklanan Farsça sözcükler, son devirlerin ürünü olan Fransızca ve İngilizce alıntı sözcükler yer almaktadır. Alıntı sözcükler, milletlerin hangi halklarla nasıl ilişkiler yaşadığını gösteren belge niteliği de taşırlar. Bu duruma örnek olmak üzere balık adlarının 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 171 -özellikle deniz balıklarından karagöz, mercan, yılan balığı gibi birkaçı dışında- Rumca olmasını, denizcilik terimlerinin İtalyanca olmasını gösterebiliriz. Deniz balıkları ile ilk olarak Anadolu’da karşılaşan Türklerin, bunların adlarını uzun süre iç içe yaşadıkları Rumlardan almış olmaları, ayrıca denizcilik terimlerini İtalyanlardan almış olmaları bu milletlerle Türkler arasındaki ilişkinin ne boyutta olduğunun bir göstergesidir. Bunların dışında da komşu olduğumuz veya iç içe yaşadığımız pek çok halkın dilinden Türkçeye az da olsa sözcükler girmiştir. Türk Dil Kurumunun yayınlamış olduğu Türkçe Sözlük’te hangi sözcüğün hangi dilden alındığının gösterilmesi, Türklerin hangi milletlerle ne tür ilişkiler içerisinde olduğu konusunda da bir fikir vermektedir. Türkçe alıntı sözler yönüyle değerlendirildiğinde Cumhuriyet’ten sonra nasıl bir özellik gösterir? Ağız Ögeleri Her dilde zaman içerisinde birtakım ses ve biçim farklılıkları oluşur. Bu farklılıklar, anlaşmayı zorlaştıracak düzeye ulaşmışsa şive ya da lehçe olarak adlandırılan kollar ortaya çıkar. Bu durumun en belirgin nedeni, bir dili konuşan insan ya da boyların birbirlerinden ayrılıp uzunca bir süre değişik coğrafyalarda ve farklı siyasî oluşumların yurttaşları olarak yaşamalarıdır. Ayrı yaşama süresinin uzunluğu ve kollar arasındaki ilişkinin uzun süre kopuk olması bazen bu kolların farklı diller olması sonucunu bile doğurabilir. Nitekim bugün yeryüzünde binlerle ifade edilen dilden söz edilmesinin sebebi budur. Bir dilin kollarından birinin yani bir lehçesinin bir ülke ya da bölge içerisinde küçük ses farklılıklarıyla birbirinden ayrılan kollarına ağız denir. Zaman zaman şive sözcüğünün de ağız terimi yerine kullanıldığı görülür. Bir yazı dili, zaman içerisinde ortaya çıkan yeni kavramlara karşılıklar bulmak için çeşitli kaynaklara başvurur. Bu kaynakların önde gelenlerinden biri de o yazı dilinin sınırları içerisinde bulunan bölge ağızlarıdır. Ağızlar, zaman zaman ölçünlü dile sözcükler verir. Bir dilin kendi ağız ve lehçelerinden yaptığı bu tür alıntılara “iç alıntılar” denir. Yukarıda belirtildiği üzere ağızlar, zamana ve coğrafyaya bağlı olarak tarih, boy farklılıkları, komşu dil ve kültürler gibi unsurların etkisiyle ve dilin kendi bünyesinden kaynaklanan ses değişmelerinin sonucunda oluşurlar. Diller, belirtildiği şekilde ağızlara bölünürken bir taraan da bu ağızlardan biri, bir ülkenin yazı dilinin temelini oluşturur. Yazı diline temel olarak alınan ağız, genellikle o ülkenin kültür, sanayi, ticaret ve yönetim merkezinin ağzıdır. Ortak yazı dili hâline ve zamanla, tam olmasa da, ortak konuşma dili haline de gelen ağız, dilin sürekli değişme ve gelişme özelliğinden dolayı başka ağızlardan sözcükler ve bazen de telauz biçimleri alır. Bu durum, yazı dilinin söz varlığını zenginleştirmekte başvurduğu yollardan biridir. Lehçelerdeki söz varlığı yazılı geleneğe bağlıyken bölgesel ağızlarda söz varlığı sözlü geleneğe bağlıdır. Türkiye’de Cumhuriyet’in ilanından hemen sonra ağızlarla ilgili çalışmalar başlamış ve öncelikle halk ağızlarından sözcük derlemeleri yapılmıştır. Derlenen bu sözcükler, önce Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi adıyla, sonra daha da geliştirilerek Derleme Sözlüğü 5 172 Türk Dili-I adıyla Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanmıştır. Bu sözlükte yazı dilinde olmayan binlerce Türkçe sözcük kayda geçtiği gibi, yazı dilinde kullanılan pek çok sözcük de farklı anlamlarıyla tespit edilmiştir. Bu sözlük, Türkçenin çok değerli bir hazinesidir ve yazı dili ihtiyaç duyduğu pek çok sözcüğü buradan alabilmektedir. Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanan Türkçe Sözlük’te (hlk) kısaltmasıyla verilen bütün sözcükler halk ağzından yazı diline aktarılmış sözcüklerdir ki bunların sayısı binlerle ifade edilmektedir. Konuyla ilgili bir çalışmada halk ağzından yazı diline aktarılan sözcüklere örnek olmak üzere verilen sözcüklerden bazıları şunlardır: ağartı : süt, yoğurt, ayran gibi yiyecek ve içecekler. alaz : alev, yalaz. algın : cılız, zayıf, hastalıklı. alkarısı : loğusalara musallat olarak onları boğduğu sanılan görüntü. çor : salgın. delecek : zımba. dolukmak : göz yaşarmak, ağlayacak duruma gelmek. göbelek : yenilen bir çeşit mantar, mantar. işmar etmek : el, göz veya baş ile işaret etmek. kesmik : 1.kesilmiş sütün koyu bölümü, 2. başakla karışık iri saman, 3.taş gibi olmuş toprak parçası. (Buran, 2008). Konuyu inceleyen bir başka çalışmadan birkaç örnek: (Acar, 2012) kaykılmak : Bir yana doğru yaslanıp yatar gibi olmak kırklık : Davar kırkılan makas lığlamak : Sel, akarsu ince çamur, birikinti getirip yığmak ölümsek : Ölümcül pirpirim : Semiz otu pöçük : Kuyruk sokumu, kuyruk say : Düz, ince, yassı taş sumsuk : Yumruk şişmek : Gururlanmak, büyüklenmek tat : Dilsiz Konuşma diline ait sözcüklerin yazı diline geçmesinin en önde gelen şartı, bu sözcüklerin yazı diline ait çeşitli metinlerde kullanılmasıdır. Özellikle ortak ya da ölçünlü dili kullanan yazarların eserlerinde kullanılan ağızlara ait sözcükler, yazı diline geçmenin önemli bir aşamasını geçmiş sayılırlar. Bir sonraki aşama ise bu sözcüklerin yaygınlaşıp başkaları tarafından da kullanılır duruma gelmesidir. Dilin karşılaştığı yeni kavram ve durumları karşılamak üzere başvurulacak birkaç yol vardır. Bunlardan biri ağızlardan sözcükler alarak bunları yazı diline aktarmaktır. Ağızlardan yalnızca sözcük alınmaz, ek alındığı da olur. Bazen yazı dilinde bulunan bir sözcük, ağızda küçük ses değişiklikleriyle kullanılmaya başlanır, bu farklı biçim zamanla yaygınlaşır ve yazı dilindeki biçimin yerini alabilir ya da onunla birlikte kullanılabilir. Türkiye’de yazı dilinin zenginleştirilmesi için halk ağızlarından yararlanılması, düzenli bir dil politikası izleyen Cumhuriyet’in başvurduğu çarelerden biridir ve ağızlardan pek çok sözcük yazı diline aktarılmıştır. Türkiye Türkçesinin yazı dilinde bu durumun güzel bir örneği “yine” sözcüğünden değişerek kullanılan “gene/gine” sözcüğüdür. 14-15. yüzyıl metinlerinde görmeye başladığımız bu sözcük, bugün de yine sözcüğü ile birlikte hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde kullanılmaktadır. Ayrıca bazı eklerin yazı dilinde olmayıp ağızlardaki sözcüklerde 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 173 rastlanan işlevleri dikkate alınarak da yeni sözcükler yapılabilmektedir. Ağızlar, görüldüğü üzere çeşitli yönleriyle yazı dilinin ihtiyaçlarını karşılayacağı, gerek duyulduğunda başvurulmuş ve başvurulacak olan canlı bir alan ve göz ardı edilemeyecek bir kaynaktır. Ağızlarla ilgili yapılmış çalışmalara http://www.turkishstudies.net/makaleler/1974264233_53_bulutserdar-edb.pdf adresinden Serdar Bulut’un “Türkiye Türkçesi Ağızları Üzerine Çalışma Yapılmayan İl ve İlçeler” adlı makalesinden ulaşabilirsiniz. Ağız nedir? Nasıl oluşur? Ağızlara ait bir sözcük ölçünlü dilde kullanılabilir mi? Argo Argo, dilin en hareketli ve yaratıcı alanlarından biridir. İnsanın iç ve dış dünyasını yansıtan dil, bazı durumlarda dilin bu hareketli ve yaratıcı yönünü devreye sokar, zaman zaman da örtülü anlatım yollarını tercih eder. Argo; toplumda belli bir sosyal sınıfa mensup olanların, daha çok toplum dışı olarak algılanan ve damgalanmış grupların, toplumun diğer kesimlerinden ayrılmak veya gizlenmek içgüdüsüyle kendilerine sözcük ve deyimlerle oluşturdukları konuşma sistemidir. Genel dilin sözcüklerine bazı özel anlamlar vermek ve özel birtakım sözcükler katmakla oluşan argo, bir çeşit özel dil sayılabilir. Argo, bir gruba ait değildir, toplumdaki herkes yeri gelince argoya başvurabilir. Fakat bazı sosyal grupların kendilerine has argoları da vardır. Mesela öğrenci argosu, balıkçı argosu vb. Argo, bir dil içerisinde sonradan türemiş bir anlatım biçimidir. Yani argo, bir ana dil değil, ana dil içerisinde, o ana dili asıl kaynak olarak kullanmakla beraber başka kaynakları da olan bir dil adasıdır. Sürekli değişen bir dil olan argoda bazen yeni sözcükler, bazen de eskiler şekil değiştirerek ortaya çıkar. Sürekli değişim geçirerek kılıktan kılığa girme, bu dilin canlı bir yapı olduğuna işaret eder. Argonun tercih ettiği dil yapısı son derece karmaşık olmakla birlikte birtakım genel ilkeler belirlenmiştir. Bunlardan bazılarını şöyle sıralamak mümkündür: Örtülü sözler kullanma, cins isimlerini daha çok sıfat olarak kullanılmaya uygun sözlerden seçme, eski sözlerden ve ağız unsurlarından yararlanma, genel dildeki sözcüklerin biçimini bozma, önüne ya da arkasına eklemeler yapma, iç düzenini değiştirme, birbirine karıştırma, kırpma, uzatma, hayvanları ve eşyaları konuşturma ve canlandırma, yabancı kökenli sözcükler kullanma ve yabancı ekleri yaşayan dildeki sözcüklere takıp farklı işlevler yükleme; “çalmak”, “ölmek”, “kaçmak”, “yalan söylemek” gibi sözcükler karşılık olmak üzere çok sayıda eş anlamlı sözcük kullanma; genel dildeki sözcüklerin anlamlarını kaydırma veya değiştirme; ifadeye renk, abartı, mizah ve ince alay çeşnisini veren sözler oluşturma. Mesela tabut için “imamın kayığı” ya da “dört kollu” ifadelerinin kullanılması gibi. Yansımalardan ve çocuk diline ait sözcüklerden yeni türetmeler yapma; halk etimolojisi ve sözcük oyunları yapma; sözcüklerin söyleniş biçimlerini bayağılaştırma gibi birtakım şeyler sıralanabilir (Devellioğlu, 1970). Argonun pek çok çeşidi gelişmiştir. Hemen her tabaka, meslek ve topluluğun kendine özgü bir argosu vardır; hırsız argosu, dilenci argosu, asker argosu, denizci argosu, öğrenci argosu, esnaf argoları, avcı argosu, sanatçı argosu vb. Türkçede oldukça gelişmiş bir anlatım aracı olan argo; teklifsiz dil, kaba dil veya halk dili kavramlarıyla zaman zaman karıştırılmaktadır. Halbuki argo bunların hiçbiri değil, bir gruba bağlı kimseler tarafından kullanılan ve bunların dışında olanlar tarafından anla6 Buradaki “özel” sözcüğü, bilim veya sanat dallarının kendine özgü dilleri anlamında değil, genel dilden farklı olduğunu vurgulamak üzere kullanılmaktadır. 174 Türk Dili-I şılmaması gereken sözlerden oluşur. Yukarıda belirtilenlerin tamamı başkaları tarafından da anlaşılabilecek dillerdir. Birçok soyut kavram, benzetme yoluyla somut konular üzerinden argoya mal edilmiştir. Mesela kaynatmak sözcüğü, bir şeyi kaynatır gibi, sohbeti koyulaştırmak anlamını kazanmıştır. Bu söz, bugün artık neredeyse argo olmaktan çıkmış, ortak dilin malı durumuna gelmiştir (Devellioğlu, 1970). Argonun başkaları tarafından anlaşılmamak için başvurduğu yollardan biri yabancı dillerden sözcükler kullanmaktır. Türk argosunda kullanılan yabancı sözcüklerin çok büyük bir kısmı Rumcadır. Bunun nedeni ise İstanbul’da yaşayan Rumlar ile argo kullanmaya eğilimli olan zümrelerin ilişkileridir. Her dilde argoyu meydana getiren kavramlar; hırsızlık, dolandırıcılık, yağmacılık, soygunculuk vb. sosyal bozukluklardan meydana gelir. Bu yüzden argo sözlüklerini dolduran sözlerin büyük bir kısmı; kadını, içkiyi, uyuşturucuyu tanımlayan anlamlarla, dövmek, sövmek, ölmek, kaçmak, hırsızlık etmek, hapse girmek, sarhoş olmak, yalan söylemek gibi sözlerden doğmaktadır. Mesela kaçmak, sıvışmak kavramlarını argoda karşılayan sözler: Açmak, ançizlemek, cızdam etmek, cızlamı çekmek, cicozlamak, çözülmek, dümeni kırmak, ferlemek, fertiği çekmek, fertiklemek, ipini kesmek, kırmak, kirişi kırmak, kuskunu koparmak, nokta olmak, palamarı koparmak, panik kırmak, payandaları çözmek, tığmak, tırlamak, toz olmak, tüymek, voltasını almak, zamkinos etmek vb… Ölmek sözüne karşılık gelen argo sözler ise; cartayı çekmek, cavlağı çekmek, cavlamak, çıngırağı çekmek, gümlemek, kakırdamak, mortiyi çekmek, mortlamak, nalları dikmek, sıfırı tüketmek, imamın kayığına binmek, dört kolluya binmek, tıngırdamak, yaylanmak, yürümek, zıbarmak vb. örneklerle doludur.(Devellioğlu, 1970). Bazı sözcükler birtakım ek değişmeleriyle argodan halk diline geçmektedir. Mesela, “borcunu ödememek”, “gitmesi gereken yere gitmemek” gibi anlamlarla kullanılan “asmak” fiilinden türetilen askıntı sözü, argoluktan çıkarak halk dilinin günlük sözcüğü haline gelmiştir. Türkçede argonun temelini, ortak dilden gelen veya başka dillerden ödünç olarak alınan sözcüklere yüklenen farklı anlamlar ile sözcüklerdeki şekil değişiklikleri ve birleştirmeler oluşturmaktadır. Ortak dilden gelen sözcüklerin anlamlarını değiştirmede teşbih, istiare, mecaz-ı mürsel, mübalağa gibi söz sanatlarından yararlanılır. Ayrıca kullanımdan düşmüş ve eski dile ait, ağızlarda kullanılan, azınlık dillerinden gelen veya yabancı dillere ait sözcüklere yeni anlamlar yükleme de argonun izlediği yollardır. Bu anlatılanlar, toplumda yerleşik olan küfür veya sövme sözleri olarak adlandırılabilecek söz kalıplarının argo olarak değerlendirilmesinin doğru olmadığını göstermektedir. Argo ile sövgü sözü arasında hem yapı hem de işlev bakımından farklar vardır. En başta gelen fark ise argo bir gizli ve sanatlı dildir; sövgü ise son derece açık ve kaba bir anlatım biçimidir. Her dil kullanımı gibi bir ihtiyacın ürünü olan argo, bazen dilin hareketliliğinden yararlanarak onu alt üst etme, daha doğrusu onunla oynama sonucunda oluşmakta, bazen yalnızca muhatabının anlayacağı mesajlar verme gibi bir işlev üstlenmektedir. Bir dilde argo sözcükler hangi yollarla gelişir? İlişki Sözleri Yaşayan diller içerisinde anlatım gücü en yüksek ve anlatım yolları en çeşitli dillerden biri olan Türkçenin, insanların günlük ilişkilerinde kazanmış olduğu incelik ve zarafet, herhalde başka hiçbir dilde rastlanmayacak ölçüdedir. İlişki sözlerinin bu kadar çok ve incelikleri anlatacak düzeyde olmalarının nedeni, dilin diğer yönlerinde olduğu gibi, Türkçeyi konuşan insanların yaşama ve hayatı algılama biçimleridir. Türkçeyi ana dili olarak kullanan insanlar, yani Türkçeyle oluşturulan medeniyet dairesinin mensupları, kendilerine özgü bir hayat tarzına sahiptirler. Bu hayat tarzını, TürkTeşbih: Benzetme İstiare: Bir şeyi anlatmak için ona benzetilen başka bir şeyin adını eğreti olarak kullanma, eğretileme Mecaz-ı Mürsel: Benzetme ilgisi bulunmaksızın, neden sonuç gibi türlü ilişkilerle bir sözcüğün başka bir sözcük yerinde kullanılması sanatı, ad aktarması 7 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 175 çenin ilk yazılı metinlerinden başlayarak izleyebiliyoruz; ancak bu konuda bize en önemli bilgileri Dede Korkut Oğuznameleri vermektedir. Dede Korkut Oğuznamelerine yansıyan hayat tarzına göre Türkler, zamanı toplu olarak geçiren insanlardır. Zamanı toplu geçirmek demek; hayatın içerisinde olan her türlü güzelliği ve sıkıntıyı birlikte karşılamak ve yaşamak demektir. Bu hayat biçimi doğal olarak o toplum içerisinde yaşayan insanların birbirleriyle olan ilişkilerini de belirlemiştir. Bu durum konar-göçerlik devirlerine ait olmakla birlikte yerleşik hayata geçtikten sonra da bir şekilde sürmüş, bazı aşınmalara rağmen bugüne kadar gelmiştir. Yerleşik hayatta bunun en belirgin yansıması mahalle kavramıdır. Zamanın yoğunlaşan hayat temposuyla etkinliğini yavaş yavaş yitiren bu kavram, uzun süre insanların günlük hayatında son derece etkili olmuştur. Bununla ilgili olan komşuluk kavramı da yine son derece önemlidir. Bu kavramlara verilen önem, ilişki sözlerine de yansımıştır ve bu sözler çok ince bir duygu dünyasını gözler önüne sermektedir. Mesela, hayatında güzel bir değişiklik olan komşuya “göz aydınlığı”na gidilir. Bir insana “gözün aydın” demek, gerçek anlamıyla düşünüldüğünde gözünün ışığı sürekli olsun, kederlenmeyesin anlamındadır, ancak bu dilek; bütün güzellikler seninle olsun, bütün mutlulukları sen yaşayasın gibi güzel anlamlar da içermektedir. Belki de bu, kökü binlerce yıl gerilere giden bir davranış biçiminin günümüzde de devam etmesinin göstergesidir. Göz aydınlığı dilenen kişi de karşısındakine “aydınlık içinde kalasın” diye çok daha güzel bir dilekle karşılık verir. Bu karşılıklı iyi dilek ifadeleri gayet doğal bir akış içerisinde yapmacıklıktan uzak olarak gerçekleşir. Hasta olana geçmiş olsuna, ölü evine baş sağlığına gitmek belki her toplumda rastlanacak durumlardır, ancak bu durumlarda söylenen sözler ve takınılan tavır asıl kültür ve anlayış farklılıklarını oluşturur. Türkçede bunların her birinin kendilerine ait kalıplaşmış ilişki sözleri vardır. Birini yolcu ederken “yolun açık olsun”, “güle güle git gel”, “uğurlar olsun” gibi daha pek çok kalıp söz dilimize gelir. Çocuğu doğana “Allah analı babalı büyütsün”, sünnet yapana “Allah başka mürüvvetlerini de göstersin”, düğün yapana “Allah bir yastıkta kocatsın” gibi ufak tefek değişikliklerle binlerce yıl kuşaktan kuşağa aktarılan sözler tekrar edilir. İlişki sözleri, tıpkı atasözleri ve deyimler gibi, bir dili konuşan toplumun kültürel özelliklerini ortaya koymakta, gelenek ve göreneklerine dair çok önemli ipuçları vermektedir. Bu sözleri öğrenmeden bir toplumun dilini ve kültürünü anlayabilmek mümkün olmaz. Türkçedeki ilişki sözleri, Türk halkının yaşamış olduğu binlerce yılda görüp geçirdiği sayısız olaylar içerisinden süzülüp gelen nezaketinin en açık göstergesidir. İki kişi sohbet ederken üçüncü bir kişinin iyiliğinden söz edeceksek “sizden iyi olmasın” diyerek söze başlarız. Bu söz karşımızdakine “siz çok iyi bir insansınız, ben sizi çok seviyorum, benim dostumsunuz; ancak o da sizin gibi iyi bir insandır” demektir ki bu sözdeki nezaketi, böyle üç sözcükle ifade edebîlmek, müthiş bir ince zeka ile bin yılların süzgecinden geçmiş bir medeniyetin ürünüdür. Ben ve benim sözlerinin çok kullanılması hem sosyal hayatta, hem de dinde hoş görülmeyen bir durumdur. Bu durumu ilişki sözlerinde çok açık görebiliriz. Eski kültürümüzde kendisinden söz edecek olan kişi; bu fakir, fakir ü hakir, fakir ü pür-taksir benzeri sözler kullanır, eskiden de kullanılan ancak bugün de kullanılmaya devam edilen bendeniz (köleniz) bunların en yaygınlarındandır. Kaç çocuğu olduğu sorusuna soran kişi yaşça büyükse “ellerinizden öper” sözleriyle başlanarak cevap verilir. Bu söz de yine yılların süzgecinden geçmiş bir nezaket örneğidir. İlişki sözlerinin en anlamlılarına şehir hayatının gürültülü koşuşturmasından uzak kalmış, insan ilişkilerinin sıcak bir şekilde sürdüğü eski mahallelerle kasaba ve köylerde rastlanır. Mesela böyle bir yerde bir topluluğa dışarıdan gelip katılan kişi önce selam verir, toplulukta bulunan herkes selamı alır ve tek tek yeni gelene merhaba denir, yeni gelen ise merhaba ile karşılık verdikten sonra “cemaate rahmet” der. Pek çok durumda olduğu gibi burada da dinle çizilmiş çerçevenin içerisine oturtulmuş bir nazik tavır sergilenir. 176 Türk Dili-I İlişki sözleriyle ilgili olarak özetle şunlar söylenebilir: Bu sözler; yüzyıllarca geriye giden bir geleneğin yansımaları, bir toplumun kültür hayatının âdeta özünü içinde barındıran, insan ilişkilerindeki nezaket ve inceliğin düzeyini gösteren, kalıplaşmış, kullanıldıklarında insanlar arasında bir sıcaklık oluşturan sözlerdir. Türkün medeniyet dünyasında yetişmiş olan bir insan bir yakınını veya herhangi bir insanı yolcu ederken şunları söyler: Güle güle, yolun açık olsun, güle güle git güle güle gel, uğurlar olsun, Allah yolunuzu açık etsin, hayırlı yolculuklar, iyi yolculuklar, selametle, uğurunuz açık olsun, Hızır yoldaşın olsun vb. Olağan hayattaki küçük ya da büyük herhangi bir değişiklikte bu ve benzeri pek çok kalıp sözü duyar ve yeri gelince kendimiz de kullanırız. Gerek bu ilişki sözleri, gerekse önceki kuşaklardan öğrenip içinde yaşadığımız ve sonraki kuşaklara aktararak onların da hayatlarını biçimlendirecek olan ana dilimizin bütün unsurları, kimliğimizi oluşturan en temel varlık ve zenginliktir. İlişki sözlerinin akrabalık adlarına yansıması nasıldır? Alkış ve Kargışlar (Dua ve Beddualar) Dilin söz varlığının hiç azımsanmayacak ve ihmal edilmeyecek bir bölümünü de uzmanların alkış ve kargış dediği dua ve beddualar oluşturmaktadır. Alkış, günümüzde biraz değişik bir anlamla kullanılmaktadır. Bugün bir hareketi veya durumu beğenmeyi, onaylamayı göstermek üzere yapılan hareketi ifade eden alkış sözcüğü, eski dilde dua anlamına kullanılmıştır. Alkamak “övmek”, alkış ise “övgü” demektir. Alkamak fiilinin zıt anlamlısı olarak kullanılan kargamak ise “beddua etmek”, bu sözcükten türetilmiş olan kargış ise “beddua” anlamındadır. Dilimizde kargamak yerine “ilenmek”, kargış yerine ise “ilenç” sözcükleri de kullanılmıştır, hatta bu sözcükler bugün de Anadolu ağızlarında kullanılmaktadır. Görüldüğü üzere yabancı dillerden gelen sözcükler Türkçe sözcüklerin unutulmasına yol açmış ve o sözcüklerin dildeki yerini almıştır. Türkçemizde bu durumun pek çok örneğini gösterebiliriz. Alkış yani dua, insanın kendisi, ailesi, yakınları, içinde yaşadığı toplum, milleti, dindaşları ya da bütün insanlık için inandığı Tanrı’dan yardım istemesi, sağlık, mutluluk, refah ve huzur arzusunu bildirmek üzere yaratıcısına hitap etmesi, seslenmesidir. Dua, birey olarak yapılabildiği gibi toplu olarak da yapılabilen bir eylemdir. Dua denildiğinde akla ibadethane gelmekle birlikte esasen dua etmek için özel bir mekâna gerek yoktur. İnsan istediği her yerde yukarıda belirtilen dileklerini dile getirebilir. Dua ve beddua kavramları hemen bütünüyle dinî kavramlardır ve çevremizde duyabileceğimiz bütün dua ve beddualarda mutlaka bir din ögesi temel belirleyicidir. Kültürün bir parçası durumuna gelmiş olan ve İslam dinîyle sıkı ilişkili olan dua ve bedduaları zaman zaman ülkemizdeki Müslüman olmayan insanlardan da aynı biçimiyle duyabiliriz. Kargış yani beddua, alkışın yani duanın tam zıddı bir kavramdır. İnsanlar; herhangi bir biçimde canlarını yakana, kendisine, ailesine, yakınlarına, komşularına, ülke ve mille8 İptidai cemiyetlerde inanç, sihir, büyü ve fallardan unsurlar alarak beslenen dualar, sağlık ve hastalık hallerinde, mahsulün bereketli olmasında, yağmurun yağmasında, tehlike ve felaketin mal ve mülke gelmemesinde; doğumdan ölüme kadarki bazı merasimlerde iyi ve doğru olduğuna inanılan müsbet dileklerin ruhi ve fikri ifadesini dilde kazanır. (Elçin, 1981) Türk milleti İslam dinînin esaslarına uygun bu dualarla birlikte Tanrı’ya karşı dilek ve niyazlarını ana dilinde nazım veya nesir olarak sade bir şekilde ulaştırmaktadır. Umumiyetle anonim olan, bedeni, ruhi, iktisadi, içtimai ve dinî ihtiyaçların meydana getirdiği bu dualar, atalar sözü gibi “hüküm” bildiren müsbet dilek mahsulleridir. . (Elçin, 1981) 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 177 tine kötülük edenlere, kendilerini sıkıntıya düşürenlere yine din içerikli olan ve kötülük dileyen sözler söyler ve en yüce güç olarak düşündükleri Tanrı’dan bu davranışın cezasını vermesi için dilekte bulunurlar. Alkış ve kargışlar nesir ya da nazım olabilir, ancak manzum özellikler gösterenler yazılı metinlerimizde de karşımıza çıkar. Dede Korkut Hikâyeleri bu bakımdan örnek bir metindir ve içerisinde alkış- kargış olarak kabul edilecek bölümler vardır. Dede Korkut Kitabı’ndan alınmış alkış örneği: Yerli kara dağların yıkılmasın! Gölgelice kaba ağacın kesilmesin! Kamın (coşkun) akan görklü suyun kurumasın! Kanatların uçları kırılmasın! Çapar-iken ağ boz atın büdrimesin (sürçmesin)! Çalışanda kara polat uz kılıcın gedilmesin! Dürtüşürken ala gönderin ufanmasın! Ağ pürçekli anan yeri behişt (cennet) olsun! Ağ sakallı baban yeri uçmağ (cennet) olsun! Ahir sonu arı imandan ayırmasın! Amin diyenler didar görsün! Ak alnında beş kelime dua kıldık; kabul olsun! Allah veren umudun üzülmesin (kesilmesin) Yıgıştırsın, dürüştürsün, Günahlarını adı görklü Muhammed Mustafa yüzü suyuna bağışlasın! Dede Korkut’tan bir kargış örneği: Akar senin suların Kazılık tağı Akar iken akmaz olsun! Biter senin otların Kazılık tağı Biter iken bitmez olsun! Kaçar senin geyiklerin Kazılık tağı Kaçar iken kaçmaz olsun! TÜRKÇENİN TÜRETME GÜCÜ İlk ünitede dillerin özellikleri dikkate alınarak bazı sınıandırmaların yapıldığını gördünüz. Dünya dillerinin yapı bakımından başlıca bitişken (eklemeli diller), bükünlü (çekimli) diller, yalınlayan diller olmak üzere üçe ayrıldığını hatırlayacaksınız. Bildiğiniz gibi Türkçe, yapı bakımından sondan eklemeli bir dildir. Söz gelişi Türkçeye Arapçadan gelmiş olan bugün de kullandığımız kitap, kâtip, mektup, mektep aynı kökten türeme ve yazmak eylemiyle ilgili sözcüklerdir. Görüldüğü gibi bu sözcüklerde ek kullanılmamış, sözcükler, seslerin yer değiştirmesiyle veya ses eklenmesiyle yeni kavramları karşılar duruma gelmişlerdir. Türkçede yazmak eyleminden yeni sözcükler türetmek gerektiğinde farklı bir yol izlenecek ve ekler kullanılacaktır; yazı, yazıcı, yazar, yazgı, yazım gibi. Hiçbir dilin kök sözcükleri, evrendeki ve insan zihnindeki sonsuz denebilecek kavram, olgu ve durumları tek başına karşılama ve ifade edebîlme yeteneğine sahip değildir. Dillerin kendilerine ait kök sözcük sayıları da zaten son derece sınırlıdır. Diller bu durumdan kurtulmak, varlık ve oluşları ifade edebîlmek için kendi yapılarına göre yeni yollar geliştirmişlerdir. Eklemeli dillerin geliştirdiği yolların en başta geleni, sözcük köküne değişik yapım ekleri getirerek yeni durum, varlık ve kavramları karşılamaya çalışmaktır. Aynı sözcüğe farklı anlamlar yüklemek de bu duruma, yani yenilikleri karşılamaya kendi içinde bulduğu bir başka çözümdür. Bu yüzden sözlükler, bir sözcüğün birden fazla anlamını sıralarlar. Bu çok anlamlılık, sözcüğün kullanım süresiyle ilgili olarak sonradan oluşmuş bir durumdur. 178 Türk Dili-I İnsanoğlu durağan bir hayat yaşamadığı ve evrende sürekli yeni gelişmeler ve icatlar ortaya çıkardığı için, diller de her an yeni sözcüklere gerek duymaktadırlar. Özellikle çağımızda bu gereklilik çok daha güçlü hissedilmektedir. Çünkü iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, hiçbir sınır tanımamakta ve diller, yabancı dillerin istilasıyla her an kaşı karşıya kalmaktadır. Bu duruma kendi bünyesinden önlemler geliştiremeyen ve karşı koyamayan diller, yok olmakla karşı karşıya kalmaktadırlar. Nitekim günümüzde bazı dillerin konuşucusu kalmamış, bazı dillerin ise çok az sayıda kalmıştır. Şu anda konuşucusu yok olan Türk lehçeleri olduğu gibi, konuşanı çok az sayıda kalan lehçelerimiz de vardır. Türetme kavramı, dili konuşanların yeni karşılaştıkları kavramlara dil içerisinde çeşitli yollarla karşılıklar oluşturmaları biçiminde tanımlanabilir. Bu karşılık bulmada Türkçe, ekleme ve birleştirme diye adlandırabileceğimiz iki temel yol kullanır. Ekleme; sözcükle ekin, birleştirme ise sözcükle sözcüğün ilişkilendirilmesidir. Bütün dillerin önemli anlatım yollarından biri olan tamlama kurma da bir birleştirme, yani sözcükle sözcüğün ya da sözcüklerin ilişkilendirilmesidir. Sözcükle ek ilişkisine; kap, kapamak, kaplamak, kaplama, kaplamacı, kapı, kapıcı, kapıcılık vb., birleştirmeye ne için > niçin, ne asıl> nasıl, alı vermek> alıvermek vb., tamlamaya da evin yolu, sarı evin yolu, Emre’nin sarı evinin yolu gibi örnekleri gösterebiliriz. Türkçenin Yapısı ve İşletme Biçimi Yukarıda açıklandığı üzere Türkçe, eklemeli diller grubunun en tipik üyesidir. Birkaç küçük ve nedenleri anlaşılabilir ses değişikliği yaşamış sözcük dışında, Türkçede sözcük kökleri değişmez ve sabit köklere çeşitli yapım ekleri getirilerek yeni sözcükler türetilir. Bu aynı kökten türetilen sözcüklerin anlamları genellikle sözcüğün kök anlamıyla bir biçimde ilişkili olur. Bazı durumlarda sözcük kökünün anlamı ile türemiş olanın anlam ilişkisi hissedilemeyecek derecede zayıamış olabilmektedir. Bunun nedeni çoğunlukla sözcüklerin dildeki kullanım sürelerinin uzunluğudur. Bazen de sözcük kökü kullanımdan kalkmış, ancak o kökten türeyen sözcük ya da sözcükler kullanılabilmektedir. Söz gelişi öğrenmek ve öğretmek eylemlerinin düşünmek anlamındaki ömek ya da akıl anlamındaki ög sözcükleriyle ilişkisi artık hissedilmemektedir. Ayrıca bugün artık ne ömek eylemi, ne de ög ismi kullanılmaktadır. Ancak ög isminden türeyen öğüt sözcüğü ölçünlü dilde, aynı sözcükten türeyen ve özlemek anlamına gelen ögsemek de bazı ağızlarda kullanılmaktadır. Türkçe, yeni sözcükler türetmekte kullanılan yapım ekleri bakımından son derece zengin bir dildir. Bu zenginlik ona sınırsız bir ifade yeteneği kazandırır. Türkçenin eklerle karşıladığı anlamlar, pek çok dilde bir ya da birkaç sözcükle karşılanabilmektedir. Bu durum Türkçeye bir kıvraklık vermekte ve bir cümle içerisine yoğun düşünceleri sığdırma imkânı sağlamaktadır. Bu durumu Doğan Aksan(1987). Türkçenin Gücü adlı eserinde şöyle örneklendirir: “Eylem çekimlerinde de başka başka kiplerin ve zamanların anlatımında çeşitli görevler gören Son eklerin art arda gelerek sıkça kaynaştığına tanık olunur. Böylece, Almanca gibi bükümlü bir dile eksiksiz çevrilmesi gerektiğinde, Türkçe yazmışmışım gibi, tek bir sözcük durumundaki bir çekimli eylem ich soll, wie es heisst, geschrieben haben biçiminde, birbirinden ayrı altı ögeyle aktarılabilir.” Buna benzer bir karşılaştırmayı “açıklayamayacağım” sözcüğüyle yapacak olsak yine benzer durumlarla karşılaşırız. Bu sözcük İngilizcede “I can not explain” şeklinde dört sözcüklü bir cümle ile Farsçada ise “Mümkin nehahed bud ki bitüvanem biyayem” cümlesiyle karşılanabilecektir. Türkçenin yapım eklerine ilişkin ayrıntılı bilgi için 4. Ünite’yi tekrar inceleyebilirsiniz. Bununla birlikte Türkçenin sözcük türetme yetisine ilişkin Tablo 6.1 ve Tablo 6.2’yi incelemeniz de size fikir verecektir. 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 179 Tablo 6.1 ögdisiz Övmeye değmez ögün- Öğünmek öge- Akıllı, ün, vekil ögdir - Değer ögük/ögek- Sevimli, hatırlatan öglenmek- Akıllanmak ögdilig- Övgüye layık ögliAkıllı ögmiş Övme ögüt- Öğüt ögdi- Alkış Ög/k- Akıl, gönül, hatır, zihin,kalp, kendi ö- Düşündükten sonra anlamak ögür- Kendisini övdürmek ög- Düşünmek ög- Övmek ögülügDüşünülen ögsire- Aklını yitirmek ögit- Övmek öglenögen- Çay, nehir ögüz-Irmak ören-Bilmek, tanımak öreyük-Görenek, adet ögrük-Toplanmak ökün-Pişman olmak ötlük-Öğüt öktem-Gururlu öngüz-Bellek ö?- övden-Hür, asil ödh-Öz, kendi,dağ ödhik-Sevgi ötleötürHatırlamak ögretig/ögeretig- Alışkanlık, bilgi,terbiye ögret-Öğretmek, alıştırmak ögren-Alışmak ögüre-? ökü-Anlamak öt-Öğüt ögse- Özlemek ögse- Övmek istemek ögsüz-Akılsız özden Hür, asil özgele- Benimsemek özge Başka ösk İstek, özlem özirkenmek Rica edilmek özek Küçük dere özi İki dağ arasındaki yol öske- Özlemek östik- Özlemek özen Nehir özen İçerlek, içeride, ilk, öz öz konuk Ruh özüt Ruh, can özlüg Ruh özel- Izdırap çekmek özel- Özlemek özne- Karşı koymak özkey Sadık özle- Benimsemek özle- Külde, közde pişirmek ösen İç, derun özdek/özek/özen Ağacın bedeni, özü özüle- Arzulamak özek Belin iç yanındaki damar özekle- Şah damarını kesmek özük Kadınlara verilen ungun özük Oyularak havuz yapılan yer öz İç, öz, kendi, nefis, can, ruh, gönül, dere, yağ ögür-Hara,sürü uysal hayvan Türkçe -ö kökünden sözcük türetme 180 Türk Dili-I Tablo 6.2 saklanUyanık olmak saglanUyanık olmak sak Muska sakla- Korumak, gizlemek, beslemek, hesaplamak saklag Havuz, gölcük saksı sagıt Zırh sayı Zırh sakçı Bekçi sakı- Beslemek, özen göstermek sakuş- Birisini himayeye almak sakınKorumak sakınuk Muttaki sak Dikkat, özen, emin sanamak Sayı sayu Her biri, gibi say- Saymak san Sayı, benzeme sagış Sayı, hesap sagaş Sayma sagu Ölçek sagula- Ölçmek saglıg Sayılı sağışla- Saymak, hesaplamak sakışçı Hesap bilir sanal- Sayılmak sak- Saymak sanı Herkes, gibi sana- Saymak sanu Sayısız sansız Sayısız sanan-Sayılmak sangış Sayım sa- Saymak, söylemek sagın- Düşünmek, özlemek sagındır- Hatırlatmak sanlıg/lag Sanlı, sayın, ait sagınç Düşünce, özlem sakın- Düşünmek, çekinmek saar Utanma sagum Serap sağışla- Düşünmek sağışsa- Niyetlenmek sankulasakıg Serap saka- Övmek sanku Aptal sagış Niyet saylamak Seçmek sa- Düşünmek sag Akıl, anlayış sakı- Hayal gibi görünmek sakış Düşünce kaygı saarla- Utanmak santıra- Şaşmak sanki san- Sanmak, düşünmek sayıl- Addedilmek sanmaduk Ansızın san sayıkla- Ün say- Saygı göstermek, düşünmek sagan- (saan-) Sanmak Türkçe -sa kökünden sözcük türetme 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 181 Özet Türkçenin anlatım gücünü açıklayabilmek Türkçe; geçmişi bilinmeyen zamanlara uzanan, târihin pek çok eski dili ve medeniyetiyle ilişkide bulunmuş, pek çok eski dile söz alıp vermiş, çok erken devirlerde dallanıp budaklanarak lehçelere ayrılmış, farklı coğrafyalarda çeşitli medeniyetler üretmiş, günümüzde ise geniş bir coğrafyada yaşayan iki yüz milyonun üzerinde insanın ana dilidir. Bu kadar değişik özelliklere sahip olan bir dilin söz varlığı, doğal olarak bir çeşitlilik gösterecektir. Bütün târihini ve varlığını belirli ve sınırlı bir coğrafyada yaşayan bir dil ile Türkçe gibi “kırk kapıya kırk değnek vurarak” yaşamış bir dilin söz varlığının farklı olması, gayet anlaşılabilir ve olması gereken bir durumdur. Türkçenin ya da herhangi bir dilin söz varlığı denildiğinde, yalnızca o dilin sözlüğünde yer alan sözcükler değil; deyimler, atasözleri, kalıp sözler, ikilemeler, terimler, ilişki sözleri gibi çeşitli anlatım kalıpları akla gelir. Bir dilin söz varlığının incelenmesi, o dili konuşan insanların târihi macerasını ortaya koyacağı gibi, milletin kültür ve düşünce dünyası ile kavramlar dünyasını da gözler önüne serer ki dilcilikte buna “dil içi dünya görüşü” denir. Bu sözler; yüzyıllarca geriye giden bir geleneğin yansımaları, bir toplumun kültür hayatının âdeta özünü içinde barındıran, insan ilişkilerindeki nezaket ve inceliğin düzeyini gösteren, kalıplaşmış, kullanıldıklarında insanlar arasında bir sıcaklık oluşturan sözlerdir. Dilimizin bütün bu unsurları önceki kuşaklardan öğrenilerek bugüne ve sonraki kuşaklara aktarılan, onların da hayatlarını biçimlendirecek olan, kimliğimizi oluşturan en temel varlık ve zenginliğimizdir. Türkçe söz varlığını oluşturan ögeleri tanımlayabilmek İki veya daha fazla sözcükten oluşan, anlatım gücünü artırmak için az çok mantık dışına kayan, gerçek anlamından uzak, ilgi çekici bir anlam yüküne sahip, bazı sözcükleri değişmeyip bazıları değişebilen, toplum tarafından ortaklaşa benimsenen kalıplaşmış söz gruplarına deyim denir. Deyimler, anlam ögesi olarak incelendiğinde, içerisindeki sözcükler ayrı ayrı değil hepsi bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Dillerin söz varlığının önemli bir unsuru olan atasözleri, toplumların bilge yönlerini, kazandıkları deneyimleri, dünyaya bakışlarını, anlatım yeteneklerini yansıtan ve çok uzun süre düşünce dünyasında yaşamaya devam edebîlen bir tür kalıplaşmış sözlerdir. Uzun zaman hiç değişmeden yaşayan atasözleri olduğu gibi, zamana ve coğrafyaya göre değişebilen, bazen de tamamıyla unutulanlar olabilmektedir. İkileme, anlatım gücünü arttırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın veya karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır. Türkçenin bir zenginliği ve Türk beyninin yaşatma gücünün ürünleri olan ikilemeler, Türk düşüncesindeki anlam zenginliğini ve kavram inceliklerini ortaya koymak üzere türlü şekillerde birbiriyle ilgili sözcüklerin yan yana getirilmesi ve bu yan yana getirilen sözcüklerde yeni bir anlatım inceliği sergilenmesiyle oluşturulur. Bir dilin kollarından birinin bir ülke ya da bölge içerisinde küçük ses farklılıklarıyla birbirinden ayrılan kollarına ağız denir. Zaman zaman şive sözcüğünün de ağız terimi yerine kullanıldığı görülür. Argo; toplumda belli bir sosyal sınıfa mensup olanların, daha çok toplum dışı olarak algılanan ve damgalanmış grupların, toplumun diğer kesimlerinden ayrılmak veya gizlenmek içgüdüsüyle kendilerine sözcük ve deyimlerle oluşturdukları konuşma sistemidir. Genel dilin sözcüklerine bazı özel anlamlar vermek ve özel birtakım sözcükler katmakla oluşan argo, bir çeşit özel dil sayılabilir. Alkış, günümüzde biraz değişik bir anlamla kullanılmaktadır. Bugün bir hareketi veya durumu beğenmeyi, onaylamayı göstermek üzere yapılan hareketi ifade eden alkış sözcüğü, eski dilde dua anlamına kullanılmıştır. Alkamak “övmek”, alkış ise “övgü” demektir. Alkamak fiilinin zıt anlamlısı olarak kullanılan kargamak ise “beddua etmek”, bu sözcükten türetilmiş olan kargış ise “beddua” anlamındadır. Dilimizde kargamak yerine “ilenmek”, kargış yerine ise “ilenç” sözcükleri de kullanılmıştır, hatta bu sözcükler bugün de Anadolu ağızlarında kullanılmaktadır. Türkçenin türetme gücünü değerlendirebilmek Türkçe, yapı bakımından sondan eklemeli bir dildir. Eklemeli dillerin geliştirdiği yolların başında, sözcük köküne değişik yapım ekleri getirerek yeni durum, varlık ve kavramları karşılamak vardır. Türkçede aynı sözcük köküne getirilen farklı eklerle farklı sözcükler türetilir. Türkçenin eklerle karşıladığı anlamlar, pek çok dilde bir ya da birkaç sözcükle karşılanabilmektedir. Bu durum Türkçeye bir kıvraklık vermekte ve bir cümle içerisine yoğun düşünceleri sığdırmaya olanak sağlamaktadır. 1 2 3 182 Türk Dili-I Kendimizi Sınayalım 1. Bir dilde duygu, düşünce ve kavramları dile getirebilmek için sözcük sayısının çok olmasından daha önemli unsurlar aşağıdakilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? a. Çok değişik duygular üretebilme ve bu duyguları yansıtabilme b. Kendi deneyim ve birikimlerini kuşaktan kuşağa aktarabilme c. İç yapısındaki gelişmeler ve dışarıdan gelen etkiler d. Sözcük türetme ve soyutlama gücü e. Sözcüklere yeni anlam ve işlevler yükleme 2. Osmanlı Türkçesinde deyim kavramını karşılamak üzere aşağıdaki terimlerden hangisi kullanılmamıştır? a. Darbımesel b. Tabir c. Istılah d. Mecazımürsel e. Temsil 3. Aşağıdakilerden hangisi atasözü kavramının Türk dünyasındaki adlarından biri değildir? a. Atalar sözü b. Darbımesel c. Eskiler sözü d. Makal e. Nakıl 4. İkilemelerin kuruluşunda en fazla görev alan sözcük türü aşağıdakilerden hangisidir? a. Filler b. Özel İsimler c. Cins İsimler d. Zamirler e. Ünlemler 5. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye Türkçesinin söz dağarcığında yer alan alıntı sözlerin kaynaklarından biri değildir? a. Kültürel seviye b. Ortak din c. İç içe yaşama d. Uzun süreli komşuluk e. Ortak edebîyat 6. Ağızların oluşumunda aşağıdaki unsurlardan hangisi etkili değildir? a. Boy farklılıkları b. İklim c. Komşu dil ve kültürler d. Dilin kendi bünyesinden kaynaklanan ses değişmeleri e. Zaman ve coğrafya 7. Toplumda belli bir sosyal sınıfa mensup olanların, daha çok toplum dışı olarak algılanan ve damgalanmış grupların, toplumun diğer kesimlerinden ayrılmak veya gizlenmek içgüdüsüyle oluşturdukları konuşma sistemine ne ad verilir? a. Ağız b. Lehçe c. Şive d. İlişki sözleri e. Argo 8. İlişki sözlerinin Türkçede çok olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a. Sözlerin dildeki kullanım sürelerinin uzunluğu b. Sözlü kültür ortamında bir yerde bir kişi tarafından bir olay ya da durum kaynaklı olarak söylenen bir sözün zamanla kişiden kişiye, kuşaktan kuşağa aktarılması c. Türkçede, yeni sözcükler türetmekte kullanılan yapım eklerinin çok olması d. İnsanların yaşama tarzı ve hayatı algılama biçimleri e. İlişki sözlerinin dildeki kullanım sürelerinin uzunluğu 9. Türkçe yapı bakımından hangi dil grubundandır? a. Bükümlü b. Tek Heceli c. Eklemeli d. Kaynaştıran e. Çekimli 10. Bazı durumlarda sözcük kökünün anlamı ile türemiş olanın anlam ilişkisinin hissedilemeyecek derecede zayıamasının sebebi nedir? a. Türkçede, yeni sözcükler türetmekte kullanılan yapım eklerinin çok olması b. Türkçenin eklemeli bir dil olması c. Sözcüklerin zamanla çokanlamlı hale gelmesi d. Sözcüklerin dildeki kullanım sürelerinin uzunluğu e. İsim-fiil (mastar) ve sıfat-fiil eklerinin yer yer yapım eki işleviyle kullanılması 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 183 TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞINDA NASREDDİN HOCA’NIN YERİ (…) Bu yazıda Nasrettin Hoca’nın Türkçenin söz varlığı içindeki yeri, Hoca’nın Türkçenin zenginleşmesindeki katkısı incelenecektir. Bunun için de Hoca’dan bize armağan olarak gelen söz varlığı gözler önüne serilmeye çalışılacaktır. “Bir dilin söz varlığı denince, yalnızca o dilin sözcüklerini değil, deyimlerin, kalıp sözlerin, kalıplaşmış sözlerin, atasözlerinin, terimlerin ve çeşitli anlatım kalıplarının oluşturduğu bütünü anlıyoruz (Aksan, 1996; 7).” Türkçenin söz varlığı içinde Nasreddin Hoca’nın önemli bir yeri vardır. Onun anlattığı birçok fıkra iyice kısalarak deyimleşmiştir. Nasreddin Hoca gibi herkesin tanıdığı birinin fıkrasını genellikle tamamen anlatmaya gerek kalmaz. Eğer anlatacağımız fıkra, dinleyenler tarafından bilinmiyorsa ancak o zaman fıkranın tamamını anlatma yolunu seçeriz. Bu dildeki en az çaba kanunuyla da ilgilidir. Dildeki deyimleşme ve eksiltili ifadelerin oluşmasının temel sebebi de bu olmalıdır. “Deyimlerin çoğu bir fıkradan, toplumsal bir olaydan, inanış, gelenek ve göreneklerden kaynaklanır. Bunların ortaya çıkarılması gerekir, yoksa deyimlerdeki mecazlı anlamın inceliğine varılamaz. Örneğin: Kös dinlemiş ‘ olur olmaz şeylere aldırış etmeyecek denli görmüş geçirmiş olan’. Bu deyimin kaynağı “at ya da deve üzerinde çalınan büyük savaş davulu”yla ilgilidir (Dilçin, 1983; 29).” Deyimlerin kaynağı ile ilgili çalışmalarda Nasreddin Hoca’nın sadece bir-iki fıkrasına değinilmiştir. Söz konusu yayınların en çok tanınanlarından biri olan İki Dirhem Bir Çekirdek’te (Pala, 2002) sadece iki deyimin kaynağı Hoca’ya dayandırılmıştır. Bunlardan biri ipe un sermek, diğeri ise yok devenin başı deyimidir. Bu yazıda deyimlere kaynaklık eden çok sayıda fıkrayı gözler önüne getirmeye çalışacağız. Burada Nasreddin Hoca örneğinden hareketle Türkçe deyimlerin nasıl oluştuğunu, deyimleşmenin sebeplerini, ayrıca “dilin karşısında bireyin gücü “nü yani bir kişinin dili nasıl etkilediğini görmüş oluyoruz. Saussuare’ün dilsöz ayrımından hareketle burada “söz”ün “dil”i etkilemesi söz konusudur. Çünkü Hoca’nın başlangıçta söylediği her söz onun kişisel kullanımıdır. Bu kişisel kullanım daha sonra genelleşerek dilin ortak malı olarak herkes tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Burada aklımıza şöyle bir soru gelebilir: Acaba bu tür kullanımlar ilk defa Hoca’ya mı aittir, yoksa Hoca dilin malzemesini mi kullanmaktadır? Elbette soruda belirtilen iki durum da doğrudur. Yani Hoca halk tarafından üretilmiş bir dil ögesini kullanmış olabileceği gibi, ilk defa kendisinin bulduğu bir ifadeyi de söylemiş olabilir. (…) Hoca’nın tespit edebîldiğimiz deyimleşmiş ve deyimleşmekte olan fıkraları şunlardır: 1. Acemi bülbül: Tecrübesiz, toy, çaylak (Hoca incir ağacına çıkar, bahçenin sahibi gelir. Hoca’ya ne yaptığını sorar. Hoca da bülbül olduğunu söyler. Hoca’nın ötüşünü beğenmeyen adama Hoca da “Ne yapalım acemi bülbül bu kadar öter.” demiş.) 2. Aklımızda kalacağına karnımızda bulunsun: (Bir bayram günü Hoca’nın karısı tatlı yapmış. Oturup bir güzel yemişler, artanını da sabaha yeriz diye kaldırmışlar. Gece Hoca’yı uyku tutmamış. “Sana önemli bir şey söyleyeceğim.” diye hanımını da uyandırmış. Hemen fırlayıp tatlıyı getirmiş. “Şunu bitirelim de öyle yatalım. Aklımızda bulunacağına karnımızda bulunsun.”demiş.) 3. Ben senin geçliğini de bilirim: Eskiden de bundan farklı değildin. (…) 4. Bıraktığı yerde otlamak: Uzun zamandır hiçbir ilerleme gösterememek (Hoca’nın eşeği uzun süre eve ahıra dönmez. Hoca gelir bakar ki eşek kendisinin sabah bıraktığı yerde otlamaya devam etmektedir. Bunun üzerine Hoca “Eşek hâlâ bıraktığım yerde otluyor.” der). 5. Bilenler bilmeyenlere anlatsın: Hocanın ders vermemek için bulduğu bir bahaneyi anlatır. 6. Bindiği dalı kesmek: Kendisine gerekli ve faydalı olan şeyi kendi eliyle yok etmek. 7. Buldunuz sahibi ölmüş eşeği: (Hoca “Bir insanın .öldüğü nasıl anlaşılır?” diye sorunca “Eli ayağı buz gibi olur.” demişler. Hoca da ormanda odun keserken elinin ayağının buz gibi olduğunu görünce “Ben öldüm!” diyerek karların üstüne uzanıvermiş. Biraz sonra aç kurtlar gelip eşeğe saldırmış, eşeği yemeye başlamış. Hoca dayanamayıp başını kaldırmış, kurtlara seslenmiş: “Yiyin bakalım yiyin! Buldunuz sahibi ölmüş eşeği!” ). 8. Buyurun cenaze namazına: İstenmeyen bir sonuçtu bu, oldu. Ne yazık ki durumu düzeltmek için yapılacak bir şey yok.(Hoca bir gün Timur’la askerlerinin kıyıcılığından söz ediyor, cezalarını bulacaklarını söyleyerek insanlara moral vermeye çalışıyormuş. Derviş kılığında biri “Onlar o kadar da kötü insanlar değildir.” demiş. Hoca adamı baştan ayağa süzdükten sonra kuşkulanınca Hoca ile adam arasında şu konuşma geçer: “-Erenler nerelisiniz? Derviş: “-Maveraünnehir’denim. -Mübarek adınız nedir?–Timur. –Hükümdarlığınız da var mı? –Var.” Hoca bu cevapları aldıktan sonra yanındakilere dönerek “-Er kişi niyetine buyurun cenaze namazına!” demiş.) 9. Dostlar bizi alışverişte görsün: Amaç iş yapmak değil, yapıyor görünmek (Hoca evlerden yumurtanın dokuzunu bir akçeye alır, pazara götürüp onunu bir akçeye satarmış. Bunun ne biçim bir ticaret olduğunu soranlara Okuma Parçası 184 Türk Dili-I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Hoca “Bir öteki satıcılara bakın bir de bana. Müşteriler kaynaşıyor önümde. Bundan iyi keyif mi olur? Amacım madrabazlık değil. Yeter ki dostlar bizi alışverişte görsün.” diye cevap vermiş.). (…) 10. Fukaranın malı gözü önünde gerek: Fakir insanlar mallarına iyi sahip çıkmalıdır (Hoca’yı bir gün şölene davet etmişler. Ağzındaki sakızı çıkarıp burnunun ucuna yapıştırıp yemeğe oturmuş. “Başka yer bulamadın mı?” diye soranlara Hoca “Ne olur ne olmaz! Fakirin malı her zaman gözünün önünde bulunmalı.” cevabını vermiş.). 11. Geçinmeye niyeti olmamak: İnsan anlaşmak istemediğini tanımamak, onunla ilgilenmemek (Hoca’ya hanımının ismi sorulunca o bu soruya “Bilmiyorum.” diye cevap verir. “Bu nasıl olur?” sorusu üzerine de Hoca “Geçinmeye niyetim yok ki onun adını sorup öğreneyim.” şeklinde açıklama da bulunur). 12. Göle yoğurt çalmak: Olmayacak işlerle uğraşmak. 13. Gözü açılmadık sığırcık yavrusu: Henüz bilmediği, anlamadığı çok şey olan kişi, acemi (Hoca’nın beş altı yaşındaki oğluna patlıcanı gösterip ne olduğu sorulunca “gözü açılmadık sığırcık yavrusu” deyivermiş. Hoca da gururlanarak “Vallahi amcaları, ben öğretmedim. Zeki oğlan, kendisi buldu!” demiş.). (…) 14. Turşuyu kim satacak?: İşi kimin yapacağı karışmak (Hoca Turşu satmak için “Turşu!” diye bağırırken eşek de anırmaya başlar. Bunun üzerine Hoca eşeğe dönüp “Bana bak arkadaş! Turşuyu sen mi satacaksın, yoksa ben mi satacağım!” diyerek kızar). (…) 15. Yok devenin başı: Daha neler. Çok abartıyorsun (Hoca bir gün iplikleri deve başına sarıp iplikçiye gider. Koca yumağı gören iplikçi bu durumdan kuşkulanır ve Hoca’ya sorar. Hoca da “Yok devenin başı!” diye cevap verir. Yumağı alan iplikçi ertesi gün Hoca’yı hile yapıp yalan söylemekle suçlar. Bunun üzerine Hoca da “Sorduğun zaman ‘devenin başı’ demedim mi?” diye cevap verir). (Kısaltılmıştır) Kaynak: Seyfullah Türkmen, “Türkçenin Söz Varlığında Nasreddin Hoca’nın Yeri”, Karadeniz Araştırmaları , Cilt: 5, Sayı : 17, Bahar 2008, s.153-1592. 1. d Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Türetme Gücü ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Deyimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Atasözleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “İkilemeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Alıntı Sözler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Ağız Ögeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Argo” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “İlişki Sözleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Türetme Gücü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Türetme Gücü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Duygu, düşünce ve kavramları dile getirebilmek için sözcük sayısının çok olması önemli olmakla birlikte, bundan daha önemlisi dilin sözcük türetme ve soyutlama gücüdür. Birey için de toplum için de son derece önemli ve vazgeçilmez olan dil, gerek kendi iç yapısındaki gelişmelerle gerekse dışarıdan gelen etkilerle zaman içerisinde anlatım incelikleri kazanır. Bu incelikler, insanların hem karşılıklı konuşmalarında, hem de yazılarında kullanılır ve bu da dile doğal durumundan daha etkili bir anlatım imkânı sağlar. Sözcükler, ilk ortaya çıktıklarında somut bir durum ya da kavramı karşılayan tek anlama sahip olurlar. Zaman ilerledikçe sözcüklerde anlam genişlemeleri olur. Anlam genişlemesiyle ortaya çıkan bu farklı anlamlar, bugünkü sözlüklerde maddeler hâlinde sıralanır. Bir sözcüğün çok anlamlı olması, o sözcüğün kullanılma sıklığıyla doğrudan ilgilidir. Bu anlam farklılıklarını bilerek dili kullanmak da o dille sanat eseri ortaya koymanın basamaklarından biridir. Dil kullanımının dikkat edilmesi gereken bir diğer boyutu da mecazlı anlatımlardır. Bir dilin söz varlığının çeşitlenmesinde ve anlatım gücünün artmasındaki en başta gelen unsur o dilin mecaz dünyasıdır. Mecaz dünyasının zenginliği, yetenekli sanatçıların dili geliştirmesiyle ilgili olduğu gibi, bu zenginlik, sanatçıların kendilerini daha iyi ifade etmelerinin de esasını oluşturur. Bir dilin 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 185 anlatma gücünü oluşturan önde gelen hususlardan biri de o dilin deyim zenginliğidir. Deyimler, bir dilin kullanımında en az sözcükler kadar değerli ve gerekli yapılardır. Türkçenin son derece zengin bir deyim dünyası vardır. Yüzyılların birikimiyle oluşan bu kalıplaşmış sözler, Türk Dilinin etkili anlatımının temel unsurlarından biridir. Sıra Sizde 2 Deyimler, gerçek anlamından az çok farklı bir anlam taşıyan, en az iki sözcükten kurulmuş, çekici ve etkileyici bir anlatıma sahip kalıplaşmış sözlerdir. Deyimler bazen manzum özellik gösterirler ve kafiyeli yapılardır. Deyimler anonim ürünlerdir, başlangıçta tek insanın zekasının ürünü olmakla birlikte, yayılıp meşhur olarak toplumun ortak malı durumuna yükselmişlerdir. Deyimler yargı bildirmezler. Deyimler kalıplaşmış ifadelerdir. Ancak başta, ortada ve sonda yer alan sözcüklerde birtakım değişiklikler gösterebilirler. Deyimlerin amacı bir durumu ya da kavramı özel bir kalıp içinde çekici ve etkili bir anlatımla belirtmektir. Deyimi oluşturan iki sözcük kesinlikle bitişik yazılmaz ve deyimleri oluşturan ikinci sözcük normal bir fiil olarak çekimlenir. Deyimi oluşturan sözcüklerden biri zaman zaman değiştirilebilir. Deyimlerden çok büyük bir kısmı dilin konuşucularının ürünü, çok azı ise başka dillerden çeviri yoluyla oluşturulurlar. Deyimler, Türkçenin hemen bütün tarihî metinlerinde sıklıkla kullanılmışlardır. Bazı deyimlerin oluşmaları, fıkralarla ilgilidir. Deyimler zaman zaman atasözleriyle karışabilmektedir. Deyimler her ne kadar kalıp yapılar olsa da bazılarında birtakım sözcüklerin yakın anlamlı sözcüklerle yer değiştirmeleri mümkündür. Türkçedeki deyimlerin büyük bir kısmı mastarla biter. Sıra Sizde 3 Dillerin söz varlığının önemli bir unsuru olan atasözleri, toplumların bilge yönlerini, kazandıkları deneyimleri, dünyaya bakışlarını, anlatım yeteneklerini yansıtan ve çok uzun süre düşünce dünyasında yaşamaya devam edebîlen bir tür kalıplaşmış sözlerdir. Uzun zaman hiç değişmeden yaşayan atasözleri olduğu gibi, zamana ve coğrafyaya göre değişebilen, bazen de tamamıyla unutulanlar olabilmektedir. Atasözlerinin ilk olarak nerede ve hangi ulusta oluştuğu bilinmemekte, ancak yeryüzünde yaşayan bütün ulusların atasözü tanımına uyacak özlü sözlerinin varlığı bilinmektedir. Uzun süreli bir gözlem ve deneyimin ürünü olan atasözleri; bir olayı açıklamaya, bir duruma açıklık getirmeye ve bir olaydan ders çıkarılmasını sağlamaya yönelik, yargı bildiren, kalıplaşmış dil birlikleridir. Atasözlerinin oluşup yaygınlaşması için öncelikle olaylardan ders çıkarmayı becerebilen bir kişinin etrafında olup bitenleri iyi gözlemlemesi, durumu kısa, keskin, insanların zihninde yer edebîlecek bir üslupla dile getirmesi ve bunun insanlar tarafından beğenilmesi gerekir. Atasözüne konu teşkil edecek olayın toplumun geniş kesimlerini ilgilendirecek bir niteliğe sahip olması gerekir ki insanlar, durumu özetleyen söze sahip çıkıp onu sonraki kuşaklara aktarma gereği duysunlar. Atasözlerinin ders verici olma nitelikleri en temel özellikleridir ve yine insan ihtiyacıyla ilgilidir. Yukarıdaki tanımdan çıkan bir başka özellik de atasözlerinin kesin bir yargı bildirmeleri gerekir ki bu yönleriyle deyimlerden kesin olarak ayrılırlar. Bu yapıların başka bir özellikleri ise deyimler gibi kalıplaşmış olmalarıdır. Bir atasözünde bir sözcük çıkartılır ya da atasözünün diziliş sırası değiştirilirse etkili anlatımın çoğunlukla ortadan kalktığı ve atasözünün sıradan bir söz haline geldiği görülür. Atasözlerinin ilk oluşumu doğal olarak bir kişiye bağlıdır, ancak kısa sürede ilk oluşturan ile bağ kopar ve bu sözler anonimleşirler. Hemen hemen tamamı tek cümleden oluşan atasözleri genellikle iki kısımdan oluşur ve ikinci kısım birinci kısımda ifade edilen fikri ve anlamı kuvvetlendirir. Pek çok atasözünün yapısına dikkat edildiğinde genellikle ortadan ikiye bölünmüş bir cümleyle karşılaşılır. Atasözleri toplumun yazılı olmayan kurallarının işletilmesinde sık başvurulan dil unsurları olmalarının yanında kişilerin ahlak eğitimlerine katkıda bulunan bir ders aracı olarak da kullanılırlar. Ayrıca hitabet sanatında konuşmayı daha etkileyici duruma getirmek için de bu büyüleyici sözlere sık sık başvurulur. Atasözleri bir ulusun düşünce ve duygu dünyasında yer alan değerleri ve bu değerlerin yoğurarak oluşturduğu kişiliğini, geleneksel dünya görüşünü içinde barındırırlar. Bu sözler; toplum hayatını yansıtmanın yanında hayatın bütün yönlerini de tahlil eder ve olayların oluş sebeplerine de değinirler. Sözlü kültür ortamlarının ürünü olarak ortaya çıkan atasözleri, yoğun bir bilgiyi hatırda tutmak ve aktarmakla görevlidirler. Bu yüzden atasözlerinde kısalık, düşünceyi en az sözcük ile ve keskin bir anlatımla vermek için belirgin bir kuraldır. Atasözlerinde gereksiz görülecek bir sözcüğe rastlanmaz. Sıra Sizde 4 İkileme, anlatım gücünü arttırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın veya karşıt olan ya da sesleri birbirini andıran iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır. İkileme, aslında anlamı etkili kılmak amacıyla oluşturulan psikolojiyle ilgili ve dilin müzik yönüne katkı sağlayan bir yapıdır. Atasözleri ve deyimlerin içlerinde yer alan ikilemeler, bu dil varlıklarının belleklere kolay yerleşmelerini ve ezberlenmelerini sağlar. Deyimlerimizin büyük bir çoğunluğunda ikilemelere rastlanır ki bu durum, deyimlerin uzun anlatımlardan daha etkili olmalarını sağlar. İkileme içerisinde yer 186 Türk Dili-I alan sözcüklerin en dikkat çekici özellikleri ses benzerliklerinden kaynaklanan ses uygunluğu ve güzelliğidir. Türkçede anlam inceliği sağlamak, kavramı pekiştirmek için hemen hemen her tür sözcükten ikileme kurulabilir. İkilemede yer alan sözcüklerin ikisi Türkçe, biri Türkçe biri alıntı, ya da her ikisi de alıntı olabilir. Türkçe sözcüklerden yapılan ikilemelerin çoğu yansımalardan kurulur. Türkçede bütün sözcük türlerinden ikileme yapmak mümkündür. Özel adlardan kurulan ikileme fazla değildir. Ancak cins adlardan pek çok ikileme kurulmaktadır. Zamirler de ikileme kuruluşunda yer alırlar. Ünlemlerden de ikilemeler kurulur. Fiiller de değişik çekimli biçimleriyle ikilemeler içerisinde yer alırlar. İkilemeler, isimlerden ve fiillerden kurulanlar şeklinde iki grupta ele alınır. İkileme gibi birtakım söz kalıpları, anlamı daha etkili kılmak ve söylenen sözün kabul edilirlik derecesini yükseltmek amacıyla oluşturulur. Dilin en edebî biçiminin kullanıldığı şiir dilinde ikilemelerin daha çok yer alması, onların anlamı pekiştirici, güçlendirici, yer yer abartı verici ve anlatımı kolaylaştırıcı işlevleri dolayısıyladır. Sıra Sizde 5 Türkçe alıntı sözler yönüyle değerlendirildiğinde dönem dönem başka dillerden yoğun bir sözcük akınıyla karşı karşıya kaldığı görülür. Kurtuluş Savaşı’nı başarıyla sonuçlandıran Cumhuriyet’in kurucu kadrosu, Türkçe ile ilgili olarak da bir mücadele vermiş ve Türkçeyi Arapça ile Farsçanın işgalinden kurtarmıştır. Daha sonra gelen devlet yöneticileri ve aydınlar, kurucu kadronun kararlılığını göstermedikleri için Türkçe, Batı kaynaklı bir istila ile karşılaşmıştır. Yaşanılan çağın teknolojik imkânları ve aydınlar ile basın-yayın kuruluşlarının bilinçsiz ve özensiz tutumları, Türkçeye pek çok yabancı kaynaklı sözcüğün gereksiz yere dolmasına yol açmıştır. Pek çok dünya dilini etkilemiş ve sayısız sözcükler vermiş olan Türkçe, yalnızca Arapça ve İngilizce karşısında gerilemiştir. Bunun nedeni de din, teknoloji ve moda ya da özentidir. Sıra Sizde 6 Bir dilin kollarından birinin bir ülke ya da bölge içerisinde küçük ses farklılıklarıyla birbirinden ayrılan kollarına ağız denir. Zaman zaman şive sözcüğünün de ağız terimi yerine kullanıldığı görülür. Her dilde zaman içerisinde birtakım ses ve biçim farklılıkları oluşur. Bu farklılıklar, anlaşmayı zorlaştıracak düzeye ulaşmışsa şiveler ya da yakın lehçe olarak adlandırılan kollar ortaya çıkar. Bu durumun en belirgin nedeni; bir dili konuşan insan ya da boyların birbirlerinden ayrılıp uzunca bir süre değişik coğrafyalarda yaşamalarıdır. Ayrı yaşama süresinin uzunluğu ve iki kol arasındaki ilişkinin yine uzun süre kopuk olması bazen bu kolların farklı diller olması sonucunu bile doğurabilir. Nitekim bugün yeryüzünde binlerle ifade edilen dilden söz edilmesinin sebebi budur. Bir yazı dili, zaman içerisinde ortaya çıkan yeni kavramlara karşılıklar bulmak için çeşitli kaynaklara başvurmaktadır. Bu kaynakların önde gelenlerinden biri de o yazı dilinin sınırları içerisinde bulunan bölge ağızlarıdır. Ağızlar, zaman zaman ölçünlü dile sözcükler verir. Bir dilin kendi ağız ve lehçelerinden yaptığı böyle alıntılara “iç alıntılar” denir. Dilin karşılaştığı yeni kavram ve durumları karşılamak üzere başvurulacak birkaç yol vardır. Bunlardan biri de ağızlardan sözcükler alıp bunları yazı diline aktarmak ve ihtiyacı karşılamaktadır. Ağızlardan yalnızca sözcük alınmaz. Bazen yazı dilinde bulunan bir sözcük, ağızda küçük ses değişiklikleriyle kullanılmaya başlanır, bu farklı biçim zamanla yaygınlaşır ve yazı dilindeki biçimin yerini alabilir ya da onun yanında birlikte kullanılabilir. Sıra Sizde 7 Bağlı bulunduğu dilin anlamını değiştirmek, yani sözcüğe yeni mecaz anlamlar yüklemek. Yabancı dillerden aynen veya bozarak bazen de Türkçe sözcüklerle birleştirme yoluyla oluşturulmuş söz veya söz gruplarına çeşitli anlamlar yüklemek. Yakıştırma veya benzetme yoluyla sözcüklere yeni anlamlar yüklemek. Sıra Sizde 8 Türklerin toplumsal ilişkilerini çok iyi yansıtan unsurlardan biri akrabalıkla ilgili sözlerdir. Başka milletlerle karşılaştırıldığında Türklerdeki çeşitlilik hemen dikkati çeker. Akrabalık adlarının çok ayrıntılı olması insan ilişkileriyle ve hayatı algılama biçimiyle ilgili bir durumdur. Her milletin dili, o milletin yaşadığı hayata göre gelişir, hayatı da büyük ölçüde coğrafya belirler. Türkler akrabalık ilişkilerini çok yoğun yaşayan bir millet olduğu için, bu durum dillerine de yansımış ve Türkçe, başka dillerin tek sözcükle karşıladığı birden fazla akrabalık ilişkisini ayrı ayrı sözcüklerle karşılamıştır. Söz gelişi dayı ve amca Türkler için ayrı kavramlardır ve farklı sözlerle adlandırılır fakat bazı diller bu iki kavramı tek sözle karşılar. Kültürümüzde aynen komşuluk ilişkileri gibi akrabalık ilişkilerinin de etkili olması, ilişki sözlerinin başka hiçbir dilde olmadığı kadar bol ve çok ince anlamlı olmasının temel nedenlerindendir. 6. Ünite - Türkçenin Söz Varlığı 187 Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Acar, K. (2012). Halk Ağzından TDK Türkçe Sözlük’e Giren Sözler, Umuttepe Yayınları, Kocaeli. Aksan, D. (1987). Türkçenin Gücü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. Aksan, D. (1996). Türkçenin Söz Varlığı, Engin Yayınevi, Ankara. Aksan, D. (2004). Göktürk Anıtlarında Söz Sanatları Güçlü Anlatım Yolları; Dil bilim ve Türkçe Yazıları, Multilingual, İstanbul. Aksan, D. (2000). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Ankara. Atalay, B.(1985). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi 1. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Buran, A. (2008). “Konuşma Dili Yazı Dili İlişkileri ve Cumhuriyet Devrinde Yazı Dilinin Ağızlardan Aldığı Kelimeler Üzerine Bir Değerlendirme”, Makaleler Turkish Studies Yayınları, Ankara. Buran, A. (2008). “Konuşma Dili Yazı Dili İlişkileri ve Derleme Faaliyetleri”, Makaleler, Turkish Studies Yayınları, Ankara. Başkan, Ö. (1983). “Türkçede Dil-İçi Dünya Görüşü”, Macit Gökberk Armağanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara. Devellioğlu, F. (1990). Türk Argosu, Aydın Kitabevi, Ankara. Elçin, Ş.(1981). Halk Edebîyatına Giriş, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Ercilasun, A. B. (2007). “Batı Türkçesinin Doğuşu”, Makaleler, Akçağ Yayınları, Ankara. Ercilasun, A. B. (2007). “Osmanlı Türkçesi”, Makaleler, Akçağ Yayınları, Ankara. Ercilasun, A. B. (2007). “Cumhuriyetin 75. Yılında Türk Dili”, Makaleler, Akçağ Yayınları, Ankara. Hatiboğlu, V. (1981). Türk Dilinde İkileme, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Muallimoğlu, N. (1983). Deyimler, Atasözleri, Beyitler ve Anlamdaş Kelimeler, Muallimoğlu Yayınları, İstanbul. Pala, İ. (2003). İki Dirhem Bir Çekirdek, LM Kitapları, İstanbul. Sinan, A. T. (2001). Türkçenin Deyim Varlığı, Kubbealtı Yayıncılık, Malatya. Şen, M. (2003). “Argo Üzerine”, Türk Kültüründe Argo, Sota Yayınları, Haarlem-Hollanda. Türk Dil Kurumu (1988). Türkçe Sözlük 1-2 Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Türk, V. (2010). Esrar-ı Hikmet (16. Yüzyılda Yazılmış İbni Sina Maceraları), Türk Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları s.307-315. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Diller arasındaki etkileşimi kavrayabilecek, Türk dilinin özellikleri ile zenginlik alanlarını açıklayabilecek, Türkçenin söz varlığının anlatım gücünü betimleyebilecek, Türkçenin diğer dillerle etkileşimini karşılaştırabilecek, Dünyada Türk dilinin konuşulduğu coğrafyaları ayırt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar İçindekiler Türk Dili-I Diller Arası Etkileşim ve Türkçe • GİRİŞ • DİLLERİN ZENGİNLİK ALANLARI • DÜNYA DİLLERİNİN TÜRK DİLİNE ETKİSİ • TÜRK DİLİNİN DÜNYA DİLLERİNE ETKİSİ • TÜRK DİLİNİN YAYILMA ALANLARI • Diller Arası Etkileşim • Anlatım Gücü • Alıntı • Verinti • Türkçenin İç Zenginliği • Türkçenin Yaygınlığı TÜRK DİLİ-I GİRİŞ Topluluklar hâlinde yaşayan insanoğlunun dili her dönemde başka toplulukların dilinden etkilenmiştir. Tarihin karanlık dönemlerinden bu yana bu etkilenme insanoğlunun dilinde kendisini gösterir. Bir toplumun geçmişte hangi toplumlarla ilişki içerisine girdiği, hangi kültür alanları içerisinde kaldığı, hangi inançları benimsediği söz varlığı ögelerinden anlaşılabilir. Özellikle söz varlığı, dillerin yaşadığı değişimleri, etkileşimleri göstermektedir. Toplumların bir kültür alanına girmeleri, bir inancı benimsemeleri yazının da değişmesini, farklı yazıların benimsenmesini sağlayabilmektedir. Özellikle Türk dili bu açıdan değerlendirildiğinde geçmişte Türkçenin yazımı için pek çok abece kullanıldığı görülür. İlk yazılı kaynağımız Orhon Yazıtları’nda kullanılan ve bir bölümü Türk damgalarından gelen harerden oluşan Göktürk yazısı ulusal abecemizdir. Ancak daha sonra farklı kültür ve inançların etki alanına giren Uygurlarla birlikte başka abeceler de kullanılır olmuştur. Mani, Soğut, Brahmi, Tibet gibi yazı sistemleriyle Türkçe yazılabilmiştir. Türklerin İslam dinini kabul etmeleriyle birlikte Arap kaynaklı yazı bin yılı aşkın bir süredir Türk dilinin çeşitli yazı dillerinin kâğıda dökülmesinde kullanılmıştır. Bazı Türk toplulukları bugün Arap yazısını hâlâ kullanmaya devam etmektedir. Türkçe için Grek, Ermeni, İbrani, Süryani yazıları da kullanılmıştır. Batı ile ilişkiler sonucunda tanıştığımız Latin abecesi Türkçeyi ifade etmekte en uygun yazı olduğu düşüncesiyle kullanılmaya başlanmıştır. Yine geçen yüzyılda Sovyetler Birliği yönetimi altındaki Türk soylu halklar Latin yazısını kullanırken sonradan Kiril yazısına geçirilmişlerdir. Bugün de Kiril yazısını kullanan Türk soylu halklar bulunmaktadır. Kısacası toplumlar arasındaki etkileşimin izleri söz varlığında ve yazıda kendisini en açık bir biçimde göstermektedir. Yeryüzünde hiçbir dil saf değildir. İnsanoğlunun yaşadığı bu toplumsal etkileşimler ve değişimler sayesinde diller de başka dillerden etkilenmiştir. Dillerin bu etkileşimleri tarihsel gelişimleri içerisinde değişimler yaşamalarını sağlarken dillerin bazı özelliklerinin belirginleşmesine, söz varlığının gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Bütün bu gelişmeler dillerin birbirinden farklılaşmasına ama kurdukları ilişkiler sonucu da etkileşimlerine yardımcı olmuştur. Zaman içerisinde dillerdeki belirli özelliklerin yoğunlaşmasıyla zenginlik alanları oluşmaya başlamıştır. Çağlar boyu süregelen diller arası etkileşimle ilgili incelemeleri, dilimize bilgisayar, bilişim, yazılım, donanım gibi yaklaşık 2.500 bilişim terimini kazandıran Prof. Dr. Aydın Köksal’ın “Dil ile Ekin” adlı kitabından okuyabilirsiniz. (Toroslu Kitaplığı, 2003.) Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 190 Türk Dili-I DİLLERİN ZENGİNLİK ALANLARI Göreceli bir kavram olan zenginlik, dilleri nitelemek için kullanıldığında daha da öznel bir görünüme bürünür. Daha önce de belirtildiği gibi gelişmiş, az gelişmiş veya gelişmemiş gibi tanımlamalarla dilleri sınıandırmak da öznel bir tutumdur. Aslında dillerin zengin veya yoksul, gelişmiş veya az gelişmiş diye nitelendirilmesi, bilimsel bir yaklaşım değildir. Çünkü her dil kendi ölçeğinde gelişmiştir, her dil kendisine göre yeterlidir. Yeryüzündeki her dil, bilinen belirli sayıdaki yöntemle sonsuz sayıda sözcük, terim, deyim, kavram türetebilecek ve tümce üretebilecek yeteneğe sahiptir. Diller arasında bir karşılaştırma yapılacaksa işlenmişlik açısından dillerin değerlendirilmesi daha doğrudur. Dillerin yazı diline sahip olup olmaması bir değerlendirme ölçütüdür. 2015 yılı verilerine göre yeryüzündeki 7.102 dilden ancak birkaç yüzü yazı dili özelliğine sahiptir (https://www.ethnologue.com/ethnoblog/m-paul-lewis/welcome18th-edition, Ethnologue Languages of the World). En eski dönemlerinden başlanarak tarihsel metinlerinin yayımlanmış ve işlenmiş olması, yaşayan söz varlığıyla birlikte tarihsel söz varlığının bütünüyle ortaya konulması, halk ağzındaki sözlerin derlenmesi, yeni kavramları karşılamak üzere sözcük ve terim türetme çalışmalarının yürütülmesi, anlatım gücünü gösterecek dil bilgisi ve dil bilimi araştırmalarının gerçekleştirilmesi, dil yetisinin geliştirilmesinde bilişim uygulamalarından yararlanılması vb. özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Bununla birlikte her dil, belirli yönleriyle öne çıkar. Kimi dillerin ünlüleri sayıca çoktur kimi dillerin ünsüzleri, kimi dillerde ses uyumları güçlüdür kimi dillerde ses uyumu söz konusu bile değildir, kimi diller vurguludur kimi dillerde vurgu belli belirsizdir, kimi dillerin söz varlığı birkaç yüz binden oluşur kimi dillerde ise birkaç bin sözcük bulunur. Bütün bunları dilin kendi özellikleri olarak kabul etmek, kimi alanlarda öne çıkan yönlerini ise iç zenginliği olarak değerlendirmek gerekir. Yapı bakımından eklemeli dil olması dolayısıyla Türkçede yeni sözcükler, terimler türetmek çok daha kolaydır. Hiç kuşkusuz bu özellik, yalnız Türkçe için değil yapı bakımından aynı özelliğe sahip diğer diller için de geçerlidir. Yapım eklerinin sayıca çok ve işlevsel olduğu dillerde bu özellik daha güçlü iken daha az sayıda yapım ekine sahip olan dillerde ekler yoluyla türetilen sözcükler daha sınırlı sayıdadır. Çekimli dillerde ise çekim yoluyla çok sayıda yeni sözcük, terim türetmek mümkündür. Kısacası, her dilin yapısal özelliğine göre sözcük türetmesi söz konusudur. Yöntemler sınırlı olsa da bu yöntemlerle sınırsız sayıda sözcük, terim türetilebilir. Yapım eklerinin işlevsel ve sayıca çok olduğu Türkçede köklerden ve yapım eklerinden yararlanılarak türetilen açı, aday, anı, araştırma, artı, bakan, beğeni, bilişim, bölü, donanım, duyum, eksi, görüntü, kavram, olağan, olgu, olumlu, onarmak, onay, ondalık, oturum, ödenek, ödev, öğrenci, öğretmen, sanık, savcı, sayı, sınav, tanık, terim, tüketim, uçak, üçgen, üretici, yargı, yazılım gibi binlerce sözcük ve terim dilin söz varlığına eklenmiştir. Ses uyumlarının güçlü oluşu, Türkçenin bir başka özelliğidir. Türkçe sözcüklerde kalınlık incelik açısından uyum (büyük ünlü uyumu) güçlüdür: ağaçlık, başarılı, dağcılık, doğaçlama, koruyucu, kuşatıcı gibi kalın bir ünlüyle başlayan sözcükteki ünlüler kalın sıradan devam eder; çiçekçilik, değerli, eğitici, öğretim, önderlik, üretim gibi ince ünlülü sözcüklerde ise bu ünlüleri yine ince ünlüler izler. Türkçe sözcüklerde düzlük yuvarlaklık açısından da bir uyum (küçük ünlü uyumu) bulunmaktadır. Düz bir ünlüyle başlayan sözcüklerde birbirini izleyen ünlüler de düz olur: yaşlılık, gecelik; yuvarlak bir ünlüyle başlayan sözcüklerde ise birbirini izleyen ünlüler ya düz geniş ya da yuvarlak dar niteliktedir: ocak, üzüm gibi. 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 191 Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği Yukarıda ele alınanlar, Türk dilinin genel özelliklerinden bazılarıdır. Türkçenin güçlü yanları ve iç zenginliği olarak değerlendirebileceğimiz alanları da bulunmaktadır. Bunlar Türk dilinin tarihsel derinliği, coğrafi yaygınlığı, söz varlığının genişliği, ilişki ve nezaket sözlerinin yoğunluğu, akrabalık adlarının çeşitliliği, atasözlerinin çokluğu ve anlatım gücüdür. Tarihsel Derinlik Türk yazı dili, İkinci Göktürk Kağanlığı Dönemi’nde VIII. yüzyılın ilk yarısında dikilen Orhon Yazıtları ile başlar. Ancak bu yazıtlarda kullanılan dil son derece gelişmiştir, işlektir. Henüz yazı dili niteliğini kazanmış, yeni yazı dili olmuş bir dil gibi değildir. Kurallı bir dil bilgisinin varlığı dikkati çeker. Sözcüklerin gerçek anlamlarının yanı sıra mecaz anlamları da gelişmiştir. Orhon Yazıtları’nda deyimler, atasözü niteliğini kazanmış söz kalıpları vardır. Bir dilde deyim ve atasözlerinin oluşabilmesi için yüzlerce yılın geçmesi gerekmektedir. Üslup son derece akıcı ve sürükleyicidir. Türk edebiyatında hitabet türünün ilk örneği olmasına karşın son derece etkileyici bir anlatım söz konusudur. Bütün bu özellikler, Türk dilinin tarihinin çok daha öncelere, tarihin karanlık dönemlerine kadar uzandığını gösteren kanıtlardır. Aradan geçen binlerce yıla karşın varlığını sürdüren diller, tarihleri boyunca pek çok dille etkileşim içerisine girmiş, değişim yaşamıştır. Türkçe de tarihi boyunca pek çok dili etkilemiş, pek çok dilden etkilenmiştir. Başka dillerin egemenliği altına girdiği; edebiyat, bilim ve devlet dili olamadığı dönemleri de yaşamıştır. Bütün bu olumsuzluklar, âdeta Türkçenin direnç gücünü artırmıştır. Kültür ilişkileri sonucunda Türkçenin söz varlığı değişerek gelişmiş, zenginleşmiştir. Destanlar çağına kadar uzanan dille, Türk destanları meydana gelmiştir. Binlerce yıllık deneyim, atasözlerini Türkçeye kazandırmıştır. Ancak Çince ve Arapça gibi çağımızın çok az dili bu özelliklere sahiptir. Coğrafi Yaygınlık Tarihsel derinliğinin yanı sıra geçmişte yaşanmış olan göçler ve fetihler sonucunda büyük bir alana yayılan Türkçe, bugün geniş bir coğrafyada konuşulma niteliğini de kazanmıştır. Geçen yüzyılın ikinci yarısında çalışmak amacıyla Avrupa’nın çeşitli ülkelerine giden vatandaşlarımız, Türkçenin yaygınlık alanını daha da genişletmiştir. Bugün Avrupa’nın batısından Asya’nın doğusuna kadar uzanan yaklaşık on iki milyon kilometrekarelik bir alanda Türk dili konuşulmaktadır. İngilizce, Arapça, İspanyolca gibi çok az sayıda dil, bu kadar geniş bir coğrafyada konuşulma ayrıcalığına sahiptir. Türk dilinin tarihte ve bugün yayılma alanları konusuyla ilgili ayrıntılı bilgi için Prof. Dr. Leyla Karahan’ın Türk Dili Üzerine İncelemeler adlı kitabını okuyabilirsiniz. (Akçağ Yayınları, Ankara, 2011.) Söz Varlığı ve Anlatım Gücü Bir dildeki sözcüklerin bütünü, söz varlığını (söz dağarcığı, kelime hazinesi) oluşturur (TDK, 2011: 2157). Aynı coğrafyadaki farklı kültürlerle etkileşim sonucunda Türkçenin tarihsel derinliğinden gelen söz varlığı renklenmiş, çeşitlenmiş ve zenginlik kazanmıştır. Bu söz varlığı, Türkçenin anlatım gücünü olumlu yönde etkilemiş, daha da geliştirmiştir. Ölçünlü Türkçenin söz varlığının genel dildeki ögelerinin yer aldığı ve Türk Dil Kurumunun 2011 yılında yayımladığı on birinci baskı Türkçe Sözlük’te madde başı ve madde içi toplam 92.292 sözcük bulunmaktadır. Bu söz varlığına terimler, özel adlar, yerel sözcükler eklenmemiştir. Kimi dillerin sözlüklerinde bu ögeler de yer almakta, kimi dillerin sözlük- 192 Türk Dili-I leri ise özel kişi adlarının da katılımıyla ansiklopedik sözlüklere dönüşmektedir. Türkçenin de benzer özellikteki sözlüğünü yayımlama çalışmalarını yürütmekte olan Türk Dil Kurumunun sanal ortamda kullanıma sunduğu Büyük Türkçe Sözlük’te yaklaşık 572.000 söz varlığı bulunmaktadır (TDK, 2011: 2671). Söz varlığı yalnızca bir sözcük dizisi değildir. Bir toplumun yaşayışına, yaşayış şekline, hayata bakış tarzına, maddi ve manevi değerlerine, inançlarına kısacası kültürüne ilişkin ilk bilgileri söz varlığından elde edebiliriz. Söz varlığı toplumun konuştuğu dilin sözcüklerini, deyimlerini, hazır söz kalıplarını, atasözlerini kapsar. Bir dilin söz varlığı, aynı zamanda o dili konuşan toplumun kavramlar dünyasının, dünya görüşünün göstergesidir. Söz varlığı, kültürün aynasıdır (Aksan, 2004). Dillerin söz varlığının genişliğinden daha çok, anlatım gücü bir zenginlik alanı olarak görülmektedir. Türkçe, dile getirilmesi en güç olan, ayrıntı sayılabilecek kavramları son derece canlı imgelerle anlatan, söz fırçasıyla insan zihninde canlı resimler çizebilen güçlü bir dildir. Söz sanatı sayılan anlam olayları içinden somutlaştırma ile dilde çok anlamlılığı sağlayan eğilim, Türkçede en güzel örneklerini bulur. En ince, ayrıntı sayılabilecek soyut kavramlar, somutlardan yararlanılarak en güçlü bir biçimde anlatılır (Aksan, 1972). Atasözleri ve Anlatım Gücü Atasözleri ve deyimler anlatıma açıklık kazandıran ve renk katan söz varlığı ögeleridir. Her dilin söz varlığında deyimler vardır. Kimi deyimler belirli dillere özgü olsa da bunların benzerleri başka dillerde de görülebilir. Ancak yeryüzündeki her dilin atasözü yoktur. Bir atasözünün oluşabilmesi için yüzyılların geçmesi gerekmektedir. Başlangıçta bir kişi tarafından söylenen ancak dilin konuşurları tarafından benimsenen, yüzyıllarca tekrarlanarak belirli bir kalıba dökülen atasözleri dillerin yaşını da gösteren söz varlığı ögeleridir. Türkçede yaklaşık 4.500 atasözü bulunmaktadır. Bu atasözlerinden kimileri küçük ses farklılıkları dışında yüzyıllardır değişmeden günümüze gelirken kimilerinde az çok sözcük değişmeleri yaşanmıştır. Kâşgarlı Mahmud’un eseri Divanü Lügati’t-Türk’teki “aç ne yemes, tok ne temes; kanıg kan birle yumas; tag tagka kavuşmas, kişi kişige kavuşur” atasözleri küçük farklılıklarla bugün de aynen kullanılmaktadır. “Endik üme evlikni ağırlar” biçimindeki atasözü bugün “ahmak misafir ev sahibini ağırlar”; “kişi sözleşi yılkı yıdlaşu” biçimindeki atasözü “insanlar konuşa konuşa, hayvanlar koklaşa koklaşa” hâlini almıştır. Zamanla hem sözcükleri hem de anlamı değişen atasözleri de vardır: “Bir karga birle kış kelmes” atasözü, yardıma gelecekleri beklemek için yavaş hareket etmeyi öğütlerken günümüzde benzeri “bir çiçekle bahar gelmez” biçiminde kullanılmaktadır. Anlamı ise “umut verici küçük bir belirti ile doyurucu sonuca ulaşılmaz” biçimindedir. Yüzlerce yıllık gözlem ve deneyimler sonucunda günümüze ulaşan atasözleri içerisinde toplumsal yaşayış ve insan ilişkileri için öğütler veren vakit nakittir, balık baştan kokar, yerin kulağı var, görünen köy kılavuz istemez, yoldan kal yoldaştan kalma, sütten ağzı yanan yoğurdu üeyerek yer, öe ile kalkan zararla oturur, sona kalan dona kalır, ağlamayan çocuğa meme vermezler gibi yüzlerce atasözümüz vardır. İklim olaylarını açıklayıp önlem almayı öğütleyen mart kapıdan baktırır kazma kürek yaktırır, sağlık için yapılması gerekenleri bildiren ayağını sıcak tut başını serin; gönlünü ferah tut düşünme derin gibi atasözleri yaygın olarak kullanılır. Olayları bir öykü anlatır gibi ilgi çekici söz kalıbına dökerek akılda kalıcı hâle getiren atasözleri Türkçenin söz varlığının en ilgi çekici ögeleridir: Deveye inişi mi seversin yokuşu mu demişler, düze kıran mı girdi demiş biçimindeki atasözü bir işi en kolay ve rahat yoldan yapmak varken zora sokmanın yanlış bir tutum olduğunu anlatır. Atasözlerimizin anlatım gücü, ifade edilmesi zor duygu ve düşünceleri açık bir biçimde ortaya koyabilmesindedir: Hiçbir girişimde bulunmadan, bir çaba harcamadan yal- 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 193 nızca tatlı sözlerle oyalama tutumu üzerine bal bal demekle ağız tatlı olmaz; bozuklukları düzeltecek etkenlerin bulunduğunu ama bu etkenin de bozulması durumunda yapacak bir şey kalmadığını ifade eden et kokarsa tuzlanır, ya tuz kokarsa ne yapılır; elde etmek istediklerini aşırı bir biçimde arzulayan kişilere bu uğurda katlanacakları sıkıntıların önemli olmadığını anlatan dervişe “Bağdat’ta pilav var” demişler, “yalan değilse ırak değil” demiş; büyük ve zengin kişilerle dost olmayı tasarlayan kişilerin kendi yaşayışını da ona göre ayarlamak zorunda olduğunu belirten deveci ile görüşen kapısını büyük açmalı; başkalarını ilgilendirmeyen bir işi herkesin düşüncesini bildirmesine meydan verecek bir biçimde yapmaya kalkanlara eşeğin kuyruğunu kalabalıkta kesme, kimi uzun der kimi kısa... Çalışmayı öğütleyen bir konuşma hazırladığınızı varsayalım. Etkili ve güçlü bir anlatım için konuşmanızda hangi atasözlerimizi örnek olarak kullanabilirsiniz, araştırınız. Akrabalık Adlarında Çeşitlilik Bir toplumun hayatında önemli yer tutan varlıklarla, nesnelerle, işlerle, konularla ilgili söz varlığının geniş olduğu bilinmektedir. Türklerde aile bağlarının ve ilişkilerinin güçlü olması, akrabalıkla ilgili adların zenginleşmesini sağlamıştır. Türkçede en yakın akrabadan en uzak akrabaya kadar her birine farklı bir ad verilmiştir. Pek çok dilde amca ile dayıyı, hala ile teyzeyi ayırt edecek sözcük bulunmazken, bu akrabalıklar birer sözcükle karşılanırken Türk dilinde baldız, bacanak, elti, görümce, yenge gibi en uzak akrabaya kadar ayrı ayrı akrabalık adları bulunmaktadır. Dört ayrı akraba baldız, elti, görümce, yenge için Türkçede ayrı ayrı sözcükler kullanılırken bu kavramlar İngilizcede sister-in-law, Almancada schwägerin, Fransızcada belle-soeur gibi pek çok dilde birer sözcükle karşılanmaktadır (Aksan, 2004). Türkçedeki akrabalık adlarının zenginliğinin yanı sıra akrabalık düzeylerini, konuşurun cinsiyetini ve medeni durumunu gösterme özelliği de dikkat çekicidir. Bir kişi baldızından, bacanağından söz ediyorsa konuşurun erkek olduğu; eltisinden, görümcesinden söz edenin ise kadın olduğu anlaşılır. Bacanağı olduğunu söyleyen kişinin de evli olduğu, eşinin bir kız kardeşinin bulunduğu, bu kız kardeşin de evli olduğu anlaşılır. Akrabalık ilişkileri ile düzeylerini, konuşurun cinsiyetini ve medeni durumunu ortaya koyan böyle bir akrabalık adları dizilimi yeryüzünde çok az sayıdaki dilde mevcuttur. İlişki ve Nezaket Sözleri Türk kültürünün söz varlığına yansıyan boyutu pek çok kavram alanında kendisini gösterir. En açık örneklerinden biri, ilişki sözlerinin Türkçedeki çeşitliliği ve zenginliğidir (Aksan, 2008). Hayatın her anında yaşanan olaylar için Türkçede ayrı ayrı ilişki sözleri bulunmaktadır: Tıraş olana, yıkanana sıhhatler olsun, bir işle uğraşana kolay gelsin, evlenenlere bir yastıkta kocayın, çocuğu olana Allah analı babalı büyütsün, Allah dört gözden ayırmasın, çocuğa ad konulduğunda adıyla yaşasın, yolcusunu uğurlayana Allah kavuştursun, beklediği kişi geldiğinde veya uzun süredir beklenen bir iş gerçekleştiğinde gözün aydın, bir bardak su verene su gibi aziz ol, su verenlerin bol olsun, hastalığından söz ederken karşısındakinin sağlıklı olmasını dilemek için üzerinize afiyet vb. Ölçünlü Türkçedekilerin yanı sıra bölge ağızlarında kullanılanlarla birlikte söz varlığımızda birkaç yüz ilişki sözü bulunmaktadır. Pek çok dilde bulunan günaydın, afiyet olsun, özür dilerim gibi sınırlı sayıda birkaç ilişki sözüne karşılık Türkçedeki ilişki sözlerinin fazlalığı kültürümüzde insan ilişkilerine verilen önemin de bir göstergesidir. Gıyabında bir kişiden övgü ile söz edileceği zaman dinleyenlerin alınmaması için sizden iyi olmasın, olumsuz davranışları bulunanları örnek verirken sizi tenzih ederim, sözüm meclisten dışarı, dinleyeni iğrendirebilecek bir yerin pisliğini anlatırken yüzünüze güller türünden nezaket sözleri de başka dillerde örneği pek görülmeyen ifadelerdir. 1 194 Türk Dili-I Sonuç olarak, Türk dilinin genel özelliklerinin yanı sıra zenginlik alanlarının bilinmesi, dile verdiğimiz değerin ve önemin daha da artmasını, Türkçeye duyduğumuz güvenin güçlenmesini sağlayacaktır. Türkçenin zenginlik alanlarından biri olan söz varlığındaki sözcükleri, deyimleri, terimleri, atasözlerini kişisel söz varlığımıza kazandırarak yerli yerinde kullanmak, anlatımımızı güçlendirip etkili hâle getireceği gibi bir kültür zenginliği olan bu değerlerimizin binlerce yıl yaşamasına da katkıda bulunacaktır. İlişki ve nezaket sözleri, gündelik hayatta, iş dünyasında insanlarla doğrudan ve sağlıklı bir iletişim kurmamıza yardımcı olabilecek dil zenginliğimizdir. Türkçede akrabalık, renkler ve kimi kavram alanlarında olağanüstü bir zenginlik görülür. Bunda Türklerde akrabalık bağlarının sıkı oluşu, doğadaki renklerin anlatımında ayrıntıları iyi gözleme gibi nedenlerin etkili olduğu belirtilmektedir. DÜNYA DİLLERİNİN TÜRK DİLİNE ETKİSİ Toplumlar ve kültürler arasındaki ilişkiler, dillerin birbirini etkilemesinde daima belirleyici olmuştur. Yeryüzünde dillerin oluşumundan bu yana diller arasında bir etkileşim söz konusudur. Bir arada yaşayan veya uzak yakın komşuluk ilişkisi içerisinde bulunan toplumların en eski dönemlerden bu yana aralarında kurdukları ilişkiler sonucunda birbirini etkiledikleri bilinmektedir. İnsanoğlunun var oluşundan başlayıp avcılık-toplayıcılık, tarımcılık aşamalarında kurdukları ilişkilerle dilleri de etkilenmeye başlamıştır. Ticari ilişkiler, savaşlar, barışlar, buluşlar, felaketler kısacası yeryüzünde yaşanan her olay, dillerin birbirini etkilemesinde pay sahibi olmuştur. Bir inanca girme, bir uygarlık dairesine katılma da dillerin etkilenmesinde bir başka etkendir. Dillerin etkileşimi genellikle sözcük alışverişi ile sınırlı kalabildiği gibi kimi zaman dil bilgisi ögelerinin bulaşmasına, söz diziminin etkilenmesine de yol açabilmiştir. Diller arası etkileşimde verici dilleri konuşan toplumların uygarlıkta, bilimde, kültürde üretken ve baskın olmaları dikkat çeker. Dillerin etkisi aslında kültürlerin, uygarlıkların etkisi olarak kendisini gösterir. Bilimde, teknolojide, uygarlıkta üretken olan toplumlar verici dil olarak başka dillerin söz varlığına sözcükler aktarır. Bir kültür dairesine giren toplumlar da o kültürle ilgili sözcükleri, deyimleri alırlar. Yeryüzünde yaşanan felaketler sonucunda Türkçenin söz varlığına girmiş yabancı kökenli bir sözcük anımsıyor musunuz? Araştırınız. Dünden Bugüne Yabancı Dillerin Etkisi Tarihin karanlık dönemlerine kadar kökleri uzanan, geniş bir coğrafyaya yayılan Türkçe pek çok dilden etkilenmiş, pek çok dili etkilemiştir. İlişkide bulunulan çeşitli ulusların dillerinden sözcük alışverişi ile başlayan bu etkileşim; dönemden döneme değişen dillerle sürmüş, azalan veya artan yoğunlukta kendisini göstermiştir. Eski Türkçe Döneminde Yabancı Dillerin Etkisi Orhon Yazıtları’nda Çince (totok ‘askerî vali’), Sanskritçe (çıntan ‘sandal ağacı’), Soğdca (ıgar ‘güçlü, kudretli’), Hintçe (makaraç ‘bir unvan veya kişi adı’), Tibetçe (bölün ‘yüksek görevli’) gibi birkaç dilden alınma çok az sayıdaki sözcükle (Tekin, 2010) başlayan etkileşim, daha sonraki dönemlerde çeşitli coğrafyalarda kullanılan Türk yazı dillerinde artmaya başlamıştır. Budizm, Maniheizm, Nasturilik gibi çeşitli inançları benimseyen Uygurların söz varlığında Çinceden (buşi ‘sadaka’, toyın ‘rahip’, tıtsı ‘öğrenci’), Soğdcadan (ajun ‘hayat; dünya’, frişti ‘melek, elçi’, tamu ‘cehennem’), Sanskritçeden (çambudiwip ‘dünya’, çatik ‘Buda’nın 2 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 195 önceki yaşamlarından birinin öyküsü’, paramit ‘erdem’), Toharca (künçit ‘susam’, lesp ‘vücudun bir usaresi’, nayvazik ‘cin’) gibi çeşitli dillerden alıntılarla yabancı sözlerin (Gabain, 2007) oranında ve kullanım sıklığında Göktürkçeye göre artış görülür. Göktürk ve Uygur yazı dillerinin söz varlığındaki yabancı sözcükler üzerine bir sayım yapan (Aksan, 2004: 126). Orhon Yazıtları’nda yabancı kökenli sözcüklerin oranı %1’in altında iken Uygur metinlerinde %2 ile %5 arasında değiştiğini, kimi yerlerde %12’ye kadar yükseldiğini belirtir. Türklerin İslam dinine girmesiyle birlikte bu kez de Arapça, Farsça sözcükler Karahanlı Dönemi eserlerinden itibaren Türk yazı dillerinde görülmeye başlanır. Bu dönemin ilk eserlerinden Yusuf Has Hacib’in yazdığı Kutadgu Bilig’de Arapçadan alınma haber, hacet, fitne, kudret, mezalim, nefs, Rab, rahmet, sohbet; Farsçadan alınma namaz, pend (öğüt), ruze (oruç) vb. yabancı sözlerin oranının %1,9 iken yaklaşık iki yüzyıl sonra yazılan Atabetü’l-Hakayık’ta %26’ya kadar çıktığı belirlenmiştir (Aksan, 2004). Türkiye Türkçesine Yabancı Dillerin Etkisi Önceleri Çince, Sanskritçe, Soğdca, Toharca vb. dillerden etkilenen Türkçenin söz varlığının, İslam uygarlığı çevresinde ise Arapçadan, Farsçadan etkilenmeye başladığı gözlenir. Bununla birlikte, Batı Oğuz Türkçesi temelinde gelişen ve Türkiye Türkçesinin ilk dönemi olan Eski Anadolu Türkçesinde Arapça, Farsça alıntılar, yine de belirli bir düzeyde kalmıştır. Bugün yabancı karşılıklarının yaygınlaştığı birçok kavramın Türkçelerinin yaşadığını gördüğümüz 13-15. yüzyıllar arasındaki bu dönem eserlerinde yabancı sözlerden etkilenmenin ortalama %20 olduğu belirlenmiştir. Sultan Veled’in İbtidaname’sinde %13, Yunus Emre’nin şiirlerinde ve Âşık Paşa’nın Garibname’sinde yaklaşık %20, Kul Mesud’un Kelile ve Dimne çevirisinde %16 oranında yabancı sözcük bulunmaktadır (Aksan, 2004). Ancak 16. yüzyıl başlarından itibaren edebî eserlerin söz varlığında Arapçadan, Farsçadan alıntılarda artış gözlenir. Özellikle divan şiirinin Fars ve Arap edebiyatından esinlenmesinin sonucunda söz varlığının Arapça, Farsça alıntılarla görünümü de değişmeye başlar. Türkçede karşılığı bulunan sözcüklerin yerine de alıntı sözlerin kullanılması halk dilinden kopuk bir yüksek zümre dilinin doğuşuna yol açmıştır: göz varken dide; kaş varken ebru; dudak varken leb; ağız varken dehen~dehan veya fem; yıldız varken necm, kevkeb, ahter veya sitare; güneş varken şems, aab, mihr veya hurşid; ay varken kamer veya mah gibi. Edebî eserlerde yabancı ögelerin oranının da gittikçe arttığı görülür. Süleyman Çelebi’nin Mevlid’inde %26 dolayındaki yabancı ögelerin oranı Baki’nin şiirlerinde %65’e, Nef´i’de %60’a, Nabi’de %54’e yükselir. Mahallileşme akımının öncülerinden Nedim’de ise bu oran %41’e kadar gerilemiştir (Aksan, 2004). Osmanlı Türkçesinde Yabancı Dillerin Etkisi Bu etkilenme yalnızca söz varlığıyla sınırlı kalmamıştır. Yabancı dil bilgisi ögeleri ve kuralları da giderek artan bir yoğunlukta Türkçeye bulaşmaya başlamıştır. Aslında her dilde alıntı sözler bulunur ancak dil bilgisi ögeleri, kuralları kolay kolay bir dilden bir başka dile geçmez. Osmanlı Türkçesi olarak adlandırdığımız Türkçenin 16. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar olan döneminde Arapça, Farsça dil bilgisi kuralları ve ögeleri de dilin yapısına etki etmeye başlamıştır. Alıntı sözcüklerin çokluklarının Türkçedeki çokluk ekiyle değil Arapçadaki, Farsçadaki özgün çokluk biçimleriyle kullanılması: kitaplar yerine kütüb, şairler yerine şuara, yetimler yerine eytam, memurlar yerine memurin, şahlar yerine şahan, mürgler yerine mürgân ‘kuşlar’, bendeler yerine bendegân ‘köleler’... 196 Türk Dili-I Türkçede ikili çokluk bulunmamasına, bu durumun sayı sıfatlarıyla kurulan tamlamalarla ifade edilmesine karşın Arapçadan ikili çokluk biçimin de alıntılanması: iki devlet yerine devleteyn, iki taraf yerine tarafeyn, iki muhterem muhteremeyn vb. Tamlamalarda tamlayanın tamlanandan önce gelmesi kuralı Türkçenin en belirgin özelliği iken Farsçadan ve Arapçadan geçen tamlamalarda tamlananın önce tamlayanın ise sonra gelmesi: İslam dini yerine din-i İslam, İstanbul şehri yerine şehr-i İstanbul, Osmanlı Devleti yerine Devlet-i Osmaniye; mülkün maliki yerine malikü’l-mülk vb. Türkçede sözcüklerin cinsiyeti bulunmamasına karşın Arapçadan geçen sözcüklerde erilliklerin ve dişilliklerin korunması, tamlamaların da sözcüklerin cinsiyeti gözetilerek yapılması: hikâye-i garibe ‘garip hikâye’, hadise-i müessife ‘üzücü olay’ vb. Eklemeli bir dil olan Türkçede bütün eklerin son ek olmasına, ön ek bulunmamasına karşın Farsçadan, Arapçadan ön ek ve edatların alıntılanması: bî-baht ‘bahtsız’, na-mert ‘mert olmayan, alçak’, hem-cins ‘türdeş’; la-mekân ‘mekânsız’, ma-beyn ‘iki şeyin arası’, gayrimenkul ‘taşınmaz’ vb. Yan cümlenin önce, asıl cümlenin sonra geldiği Türkçenin söz dizimi kuralına aykırı olarak asıl cümlenin önce yan cümlenin sonra geldiği ki’li birleşik cümlenin yaygınlaşması ise dil bilgisi açısından etkilenmenin bir başka örneği olmuştur. Bu yapıdaki cümleler, özellikle düzyazıda satırlarca sürüp giden ifadelerin anlaşılmasını güçleştirmiştir. Dil öğretiminden yalnızca Arapçanın ve Farsçanın öğretiminin anlaşılması, bu dillerden geçme sözcüklerin yazımda Türkçeleşmesini büyük ölçüde engellemiştir. Arap kaynaklı alfabenin kullanılması da Arapça ve Farsça sözcüklerin yazıda bütün özellikleri ve kurallarıyla birlikte kullanılması sonucunu doğurmuştur. Türkçede tek /s/ sesi olmasına karşın Arap alfabesinde üç ayrı harf; Türkçede tek /z/ sesine karşılık Arap alfabesinde dört ayrı harf bulunması, bu hareri taşıyan sözcüklerin de özgün biçimiyle yazılması kuralını yerleştirmiştir. Ancak bu durum, sözcüklerin söylenişte Türkçeleşmesini önleyememiştir. Arap alfabesindeki üç farklı /s/ sesi için üç farklı harfin kullanıldığı mebus, hasret, basiret sözcüklerindeki bu harer, Türkçedeki tek ses değeri ile karşılanmıştır. Söyleyişte Türkçeleşen beyhude, iştah, tercüme gibi alıntı sözcüklerin bu kullanışlarının yanlış olduğunu; bîhûde, iştihâ, terceme gibi özgün biçimleriyle söylenmesi gerektiğini savunanlar da çıkmıştır. Bu sözcüklerle birlikte benzer durumda olan âbnûs, dîvâr, enbâr, nerdübân sözleri abanoz, duvar, ambar, merdiven gibi alıntılar, bütün ısrarlara karşın halkın benimsediği biçimlerle söz varlığımıza yerleşmiştir. Arapçanın Türkçe üzerindeki etkisinin bir göstergesi de Osmanlı Türkçesi döneminde yeni kavramlar için sözcük veya terim türetmek gerektiğinde Arapçanın söz varlığından, kurallarından ve özelliklerinden yararlanılmasıdır. Uçak için tayr kökünden tayyare, gezegen için seyr kökünden seyyare, ülkü için fikr kökünden meûre türetilmiştir. Osmanlı Türkçesinde Arapça köklerden emniyet, mukmir ‘mehtaplı’, mükevkep ‘yıldızlı’, müşemmes ‘güneş görmüş, çok güneşli’, tahtelbahir ‘denizaltı’ gibi sözcükler yapılmıştır. Farsça nazük sözünden Arapça çekim kuralına göre nezaket sözünün türetilmesi ilginç bir örnektir. Farsçada da Arapçada da nezaket diye bir sözcük yokken Osmanlı Türkçesinde türetilen bu sözcük, günümüz Türkçesinde hâlâ kullanılmaktadır. Batı Dillerinin Türkçeye Etkisi Tanzimat Fermanı ile birlikte Batı’ya yöneliş, Türkçenin söz varlığında bu kez de Fransızcanın etkisini başlatmıştır. Önceleri denizcilik, ticaret gibi belirli alanlardaki İtalyanca acente, banka, bono, borda, iskele, güverte vb. sözcüklerle başlayan Batı dillerinden alıntılar Fransızca ile ilişkiler sonucunda artmıştır: abone, balkon, balon, bilet, jandarma, jüri, kabine, konferans, lamba, manto, moda, palto, rapor, salon, torpil. Bir dönem, Fransızca- 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 197 dan hitap biçimleri, ilişki sözcükleri de alıntılanmıştır: bonjur, madam, matmazel, mösyö, mersi vb. Türkçenin söz varlığına geçerken Arap kaynaklı yazıyla okundukları gibi yazılan Fransızca sözcükler, genellikle Türkçenin ses yapısına uydurularak kullanılmış, bu durum Latin kaynaklı Türk yazısının kullanımı sırasında da sürmüştür. Fransızca sözcüklerin Türkçeleştirilmesi yöntemi yakın dönemde İngilizceden alıntılanan sözcüklere de uygulanmıştır. Örneğin Amerikan İngilizcesinden Türkçeye geçen ve Türkçe karşılığı yenileşim olan innovation sözü, basın yayın organlarında ve kitle iletişim araçlarında inovasyon biçiminde kullanılmaktadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Anglosakson kültürün egemenlik alanının artmasıyla birlikte İngilizce pek çok dili etkilediği gibi Türkçeyi de etkilemeye başlamıştır. Gündelik hayatta, sağlık bilimlerinde, ticarette, sporda, bilişimde, müzikte ve çeşitli alanlarda kullanılan blender, boarding card, bodyguard, by-pass, bestseller, billboard, catering, center, dribbling, e-mail, format, rating, single, self-service, server gibi İngilizce kökenli sözcükler, Türkçenin söz varlığını olumsuz bir biçimde etkilemektedir. Türkçenin söz varlığında eğilim, yönelim, gelişme, çizgi gibi birden çok seçeneği bulunan trend sözünün Türkçedeki karşılıklarının göz ardı edilerek kullanılması hem söz varlığımızı yabancılaştırmakta hem Türkçe sözlerin kullanım sıklığını azaltmakta hem de bu sözcükler arasındaki ince anlam ayrılıklarını yok etmektedir. Olumsuzluklar bununla da sınırlı kalmamakta Türkçenin yazım ve söyleyiş kurallarını sarsan kullanımlar görülmektedir. Aynı alfabeyi kullanmanın yanı sıra yabancı dil olarak İngilizcenin yaygın bir biçimde öğretilmesinin sonucu olarak İngilizce alıntılar özgün biçimleriyle yazılmaktadır. İngilizcenin söyleyiş kurallarına göre söylenilen bu sözcüklere gelen Türkçe eklerin de söylenişe uydurulması sonucunda blender’da, bestseller’lar, center’ımızda, single’ını, server’a gibi tuhaf yazılış biçimleri ortaya çıkmıştır. Trend sözünün Türkçedeki karşılıklarını inceleyen Bedri Aydoğan’ın yazısına http://www. tdkdergi.gov.tr/TDD/2004s628/2004s628_04_B_AYDOGAN.pdf adresinden ulaşabilirsiniz. İngilizce alıntıların Türkçede okunduğu gibi yazılması da söz varlığını yabancılaştıracağı, yeni sorunlara yol açacağı için bu sözlerin yerine önerilen karşılıkların kullanılması, Türkçenin yabancı dillerden daha az etkilenmesine katkıda bulunacaktır: blender yerine karıştırıcı, boarding card yerine uçuş kartı, bodyguard yerine koruma, by-pass yerine köprüleme, bestseller yerine çoksatar, billboard yerine duyurumluk, catering yerine yemek hizmeti, center yerine merkez, dribbling yerine top sürme, e-mail yerine e-posta, format yerine biçim, rating yerine değerlendirme, single yerine tekli, self-service yerine seçal, server yerine sunucu... Her Yabancı Sözcük Olumsuz Bir Etkilenme midir? Türk dilinin tarihsel gelişimi içerisinde ilişkide bulunduğu başka pek çok dil bulunmaktadır. Çeşitli dönemlerde yaşanan etkileşim sonucunda sözcük alışverişi kaçınılmaz bir gerçektir. İlk kez karşılaşılan ve kullanılan aygıtları, ürünleri, kavramları gösteren radyo, telefon; patates, kivi; kravat, broş; döviz, enasyon gibi sözcükler ister istemez dilin söz varlığına girmektedir. Dilin öz kaynaklarıyla karşılanamayan bu tür bilgi alıntıları, dillerin kazancı ve zenginliği olarak görülmektedir. Toplumun kavram dünyasında bulunmayan bu sözcükler dile yerleşirken kimi zaman özel bir anlam ve işlev de kazanır. Türkçedeki üzüntü, acı, sıkıntı sözlerinin yanı sıra Arapça veya Farsça kökenli hüzün, keder, dert, yeis, gam, teessür, ızdırap, elem gibi alıntı sözcükler, ince anlam farklılıklarıyla söz varlığımızın kazancı olmuştur. Türkçede oda 198 Türk Dili-I varken Fransızca salon “konukları ağırlamakta kullanılan en geniş oda; sergi ve toplantı yeri” anlamlarıyla Türkçeye geçmiştir. Bununla da kalmamış salon adamı, salon bitkileri, güzellik salonu, oyun salonu, yolcu salonu gibi birleşik sözcüklerde özel kullanım alanı oluşturmuştur. Kimi zaman bir marka adı bile söz varlığına girebilmiştir: Aydınlatma ölçü birimi lux, pompalı gaz lambası markası olarak kullanılırken bir dönem en yaygın aydınlatma aracının adı olmuştur. Lüks lambası zamanla lüks olmuş, halk dilinde de lüküs biçimine dönüşmüştür. Jilet, jakuzi, mavzer vb. sözler özel ad iken marka adına sonra da tür adına dönüşerek dilimizin söz varlığına katılmıştır. Bu sözcükleri dilimizin söz varlığında karşılığı bulunmasına rağmen tamamen özenti sonucu kullanılan center, consensus, trend vb. gibi algılamamak gerekir. Marka adı iken tür adı olarak kullanılan sözcüklere günümüzden örnekler bulunuz. Karşılığı bulunmadığı veya bulunsa bile yerleşmediği için dilimize geçen alıntılar, bugün de Türkçenin söz varlığında yaşamaktadır. Türklerin tarih boyunca ilişki içerisinde olduğu dillerden aldığı sözcükler; aynı zamanda kültür ilişkilerimizi ve bu ilişkilerimizin boyutlarını, tarihini gösteren ipuçlarıdır. Sözlüklerimize de geçen bu sözcükler artık Türkçenin malı olmuştur. Türk Dil Kurumu tarafından 2011 yılında yayımlanan on birinci baskı Türkçe Sözlük’teki bu türden alıntı sözcüklerin dillere göre sayıları şöyledir: Çeşitli diller aracılığıyla Amerika, Brezilya, Madagaskar, Maldivler yerlilerinin dilinden geçme çok az sayıda sözcük de Türkçenin söz varlığında yer alır (TDK, 2011). TÜRK DİLİNİN DÜNYA DİLLERİNE ETKİSİ Türkler, tarihleri boyunca ilişkide bulundukları toplumlardan sözcükler aldıkları gibi bu toplumlardan çoğunun dillerine sözcükler de vermiştir. Türklerin de bilimde, kültürde, uygarlıkta üretken oldukları dönemlerde dünya dillerine katkıda bulundukları somut örneklerden görülmektedir. Yalnızca Türkiye Türkçesinin değil tarihî veya çağdaş Türk yazı dilleri ve lehçeleri, pek çok toplumun diline Türk dilinin söz varlığından sözcükler eklemiştir. Türk kültürünün ve Türkçenin çekim merkezi olduğu çeşitli dönemlerde Türkçe sözcükler başka dillere geçmiştir. En eski dönemlerde ilişkide bulunduğumuz Çinceden başlayarak Macarcaya, Finceye, Farsçaya, Urducaya, Arapçaya, Rusçaya, Ukraynacaya, Ermeniceye, Yunancaya, Rumenceye, Bulgarcaya, Sırpçaya, Arnavutçaya, Çekçeye, İtalyancaya, Fransızcaya, İngilizceye, Almancaya sözcükler vermiştir. Türkçeden diğer dillerin söz varlığına geçen sözcükleri öğrenmek için Günay Karaağaç tarafından hazırlanan Türkçe Verintiler Sözlüğü’den yararlanabilirsiniz. (TDK Yayınları, Ankara, 2008) Dünya Dillerine Türkçeden Geçen Sözcükler Dünya dillerinin söz varlığına Türkçenin verdiği sözlerden en çok bilineni yoğurt olmakla birlikte bacanak, çakal, damga, dolma, düğme, kayık, kazan, köşk, ocak, sarma gibi çok 3 Arapça 6.512, Fransızca 5.537, Farsça 1.375, İtalyanca 606, İngilizce 513, Rumca 447, Almanca 105, Latince 68, Rusça 39, Yunanca 35, İspanyolca 31, Ermenice 24, Bulgarca 22, Macarca 15, Moğolca 12, Japonca 12, İbranice 8, Fince 2, Malay dili 2, Portekizce 2, Soğdca 2, Arnavutça 1, Korece 1, Sırpça 1, Slavca 1. 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 199 sayıda sözcük başka dillere geçmiştir. Çeşitli dillerden alıntıların Türkçeleşmiş biçimleriyle ve Türkçe aracılığıyla başka dillere geçen divan, kahve, kervansaray, kubbe, sultan gibi sözcüklerin de eklenmesiyle dünya dillerine verintilerimizin on binin üzerinde olduğu ortaya konulmuştur (Karaağaç, 2008). Yoğurt, köşk, çakal gibi bazı sözcüklerin birkaç dile birden geçtiği göz önüne alınarak her biri ayrı ayrı sayıldığında bütün dünya dillerindeki toplam verintilerimizin otuz binin üzerinde olduğu görülür. Türkçeden en fazla sözcüğün geçtiği dil Sırpçadır. Bir zamanlar dokuz bine yakın sözcüğün bulunduğu belirlenmiştir. Bugün Sırpçada sayısı yedi bine yaklaşan Türkçe alıntıdan badžànak ‘bacanak’, bàlta ‘balta’, dùšek ‘döşek’, jòrgan ‘yorgan’, kàjmak ‘kaymak’, òdžak ‘ocak’ bunlardan yalnızca birkaçıdır. Sırp Türkolog Dr. Mirjana Marinkoviç, 2008 yılında Belgrad’da çıkan bir dergide Türkçe sözlerin Sırpçadaki yoğunluğunu ve kullanım sıklığını ele almıştır. Mirjana Marinkoviç’in Sırpçadaki Türkçe sözcükler üzerine yazısına http://www.tdkdergi. gov.tr/TDD/2009s689/2009s68901MARINKOVIC.pdf adresinden erişebilirsiniz. Bulgarcadan Türkçeye geçen yirmi iki söze karşılık Bulgarcada ajràn ‘ayran’, bej ‘bey’, boyadžiya ‘boyacı’, gjuvèč ‘güveç’, djuzen ‘düzen’, djušeme ‘döşeme’ gibi yaklaşık altı yüz Türkçe alıntı kullanılmaktadır. Türkçedeki bir Arnavutça alıntı söze karşılık Arnavutçada birkaç yüz Türkçe alıntı belirlenmiştir: arpaxhik ‘arpacık’, ashik ‘aşık kemiği’, bullgur ‘bulgur’, dizgjin ‘dizgin’, gjerdek ~ gjurdek ‘gerdek’, juë yua’. Macarca on beş alıntıya karşın Türkçenin bu dile verdiği sözcük sayısı bine yakındır: àcs ‘ağaççı, dülger’, àrok ‘ark’, èrdem ‘erdem’, kecske ‘keçi’, szakál ‘sakal’, teve ‘deve’. Bu sözcükler içerisinde Türkçe ile tarihsel ilişkileri bulunan Macarların en eski dönemlerinde Türkçeden alıntıları Türkolojinin ilgi çekici konularından biridir. Alıntıladığımız herhangi bir sözcük olmamasına karşın Rumenceye verdiğimiz Türkçe sözlerin sayısı da birkaç yüzdür: abá ‘aba’, bairac ‘bayrak’, caic, caica ‘kayık, sandal’, caragios, caraghios ‘kukla oyunu, Karagöz’, iavaş ‘yavaş’, odabáş ‘odabaşı’. Rusçadan Türkiye Türkçesine geçen otuz dokuz söze karşılık Rusçanın Türk yazı dillerinden ve lehçelerinden alıntılarının sayısı bin beş yüzün üzerindedir. Bu söz varlığının bir bölümü aynı coğrafyada yaşayan Türk yazı dillerinden ve lehçelerinden Rusçaya geçmiştir. ajva ‘ayva’, burčak ‘burçak’, iserga ‘ısırga, küpe’, kurdjuk ‘kuyruk’, tamga ‘damga’, utjug ‘ütü’. Günümüz Türkçesindeki bin üç yüz yetmiş beş alıntıya karşın Farsçada iki bine yakın Türkçe sözün kullanıldığı belirlenmiştir. Bu sözlerin bir bölümü İran’da hüküm süren Türk hanedanları döneminde ve İran’da yaşamakta olan Türk soylu topluluklardan alıntılamadır: bayrak ‘bayrak’, gelengiden ‘mekanizma’, kaşuk ‘kaşık’, urdek ‘ördek’, yagi ‘yağı, düşman’. Türkiye Türkçesinde bugün alıntı bulunmasa da Hintçe ve Urducadaki birkaç yüz Türkçe sözcük içerisinde begum ‘bir unvan’, bulak ‘pınar’, khazanchi ‘kazancı’, kiyma ‘kıyma’, tamancha ‘tabanca’, top ‘top’ gibi örnekler dikkat çeker. En fazla sözcük aldığımız dil olan Arapçanın çeşitli ülkelerdeki lehçelerinde kullanıldığı belirlenen binbāşī ‘binbaşı’, çālgī ‘çalgı, müzik aleti’, doşag ‘döşek’, sincak çoğulu sanācik ‘sancak’, tūmān ‘tümen, on bin’, ūdacī ‘odacı’ gibi sözcükler Türkçe alıntılardan yalnızca birkaçıdır. Türkçe Sözlük’teki beş yüz on üç alıntıya karşın İngilizcedeki Türkçe alıntıların sayısı dört yüzün üzerindedir. Ancak bu sayının bir bölümünü Türkçe aracılığıyla geçen Arapça, Farsça kökenli sözcükler oluşturur. Türkçe kökenli alıntıların sayısı ise yüze yakındır: 200 Türk Dili-I bosh ‘saçma; değersiz’, caique ‘kayık’, dolma ‘dolma’, döner ‘döner kebabı’, jackal ‘çakal’, kilim ‘kilim’. Şükrü Halûk Akalın’ın “Boş” sözünün İngilizceye geçiş öyküsünü anlattığı yazısını Genel Ağ’daki http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2010s701/2010701akalin.pdf adresinden okuyabilirsiniz. Türkçedeki 5.500 ’ün üzerindeki Fransızca alıntıya karşılık bu dile geçen Türkçe kökenli sözcük sayısı yüze yakındır: agha, aga ‘ağa’, doliman ‘dolama, yenleri düğmeli ve dar manşetli uzun elbise’, khan ‘han’, kiosque ‘köşk’, koumys ‘kımız’, odalique ‘odalık’. Almancadaki Türkçe kökenli birkaç sözcüğe Dolmetscher ‘dilmaç, çevirmen’, dolmusch ‘dolmuş’, joghurt ‘yoğurt’, kajak ‘kayak’ örnekleri verilebilir. Dünya dillerindeki Türkçe alıntıların eski ve yeni oluşlarına göre bir değerlendirme yapıldığında en son verdiğimiz sözcüklerin döner ve dolmuş olması, verintilerin de niteliğini ortaya koyar. Toplumlar; bilimde, teknolojide, uygarlıkta üretken oldukları, dünya siyasetinde bir güç hâline geldikleri dönemlerde başka dillere sözcüklerini de verirler. Ancak bilimde, teknolojide, uygarlıkta tüketici olan toplumların başka dillere katkıları da sınırlıdır. Türkler de bilimde, teknikte, uygarlıkta üretken; dünya siyasetinde egemen oldukları dönemlerde başka dillere sözcükler vermişlerdir. Yogurt (yoghurt) sözü ile ilgili bilgileri araştırınız. TÜRK DİLİNİN YAYILMA ALANLARI Türkiye Türkçesinin de içinde yer aldığı Türk yazı dilleri, lehçeleri ve ağızları, bugün Kuzey Buz Denizi kıyılarından başlayıp Hindistan’ın kuzeyine, Kuzey Batı Avrupa’nın Atlas Okyanusu’ndaki kıyılarından başlayıp Çin’in içlerine kadar olan geniş alanda yazı, konuşma, bilim, sanat ve kültür dili olarak yayılmış bulunmaktadır. Türk dilinin bu yayılma alanı, yüzyılların sonucundadır. Değişik coğrafyalarda çeşitli devletler kuran Türk soylu halklar, dillerini de bu coğrafyalarda yaygın hâle getirmiştir. Bugün yaklaşık on iki milyon kilometrelik bir alanda Türk yazı dilleri, lehçeleri ve ağızları varlığını sürdürmektedir. Türkçenin bu coğrafi yaygınlığını dile getiren ilk kişilerden biri Macar Türkoloğu Armin Vambery’dir. Balkanlardan Mançurya’ya kadar yolculuk yapacak bir kişinin yalnızca Türkçe bilmesi hâlinde bu yolculuğunu çok kolay bir biçimde gerçekleştireceğini söyleyen Vambery, böyle bir yolculuğu kendisi de gerçekleştirmiştir. Türk dilinin yayılma alanlarını belirlerken öncelikle bütün bu yazı dillerini, lehçelerini ve ağızlarını değerlendirmek gerekir. Türkiye Türkçesiyle birlikte Azerbaycan, Türkmen, Gagavuz, Özbek, Uygur, Kazak, Tatar, Başkurt, Kırgız, Karakalpak, Karaçay, Balkar, Nogay, Kumuk, Tuva, Hakas, Altay Türkçeleri ile çeşitli özellikleri bakımından Türk yazı dillerinden farklılaşarak bağımsız birer dil durumuna gelen Çuvaşça ve Yakutça, yirmi yazı dili hâlinde bu geniş coğrafyada devlet dili, resmî dil veya özerk dil olarak kullanılmaktadır. Bu yazı dillerinin yanı sıra yazı dili olamamış veya bir dönem yazı dili iken sonradan bu niteliğini yitirmesi yüzünden yalnızca konuşma dili olarak kalmış Afşar, Ahıska, Horasan, Kaşkay, Karayim, Salar, Sarı Uygur, Şor, Teleüt gibi Türk dilinin çeşitli kollarıyla en eski Türkçeden izler taşıyan Halaçça da bu coğrafyada varlığını sürdürmektedir. Söz konusu konuşma dillerinden bazılarıyla yayımlanmış eserler de bulunmaktadır. Bütün bu yazı dilleri ve ağzılarıyla birlikte Türk dili konuşurlarının iki yüz yirmi milyona ulaştığı tahmin edilmektedir. Kimi ülkelerde kesin nüfus sayımı sonuçlarının açıklanmaması kimi ülkelerde ise dillere göre nüfus dağılımı bilgilerinin verilmemesi yüzünden Türk dili konuşurlarının kesin sayısını belirlemek mümkün olamamaktadır. 4 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 201 Türk yazı dilleri içerisinde en fazla konuşura sahip Türkiye Türkçesi, yalnızca Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde değil Balkanlar’da, Orta Doğu’da, Kaaslar’da yazı dili olarak kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinin bu coğrafyalarda yazı, edebiyat, yayın kısmen de öğretim dili olarak kullanılmasının nedeni Türkçenin Osmanlı Devleti’nin resmî dili olmasından kaynaklanmaktadır. Türkçe, Osmanlı Devleti döneminde “imparatorluk dili” niteliğini kazanmıştır. Osmanlı Devleti’nin dağılmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışında Türkçe varlığını azalarak da olsa korumuştur. Bugün Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Makedonya, Kosova, Karadağ, Gürcistan, Suriye, Irak vb. ülkelerde Türkiye Türkçesi konuşurları bulunmaktadır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin de resmî dili Türkçedir. Günümüzden elli yıl önce çalışmak amacıyla Avrupa’nın çeşitli ülkelerine giden vatandaşlarımız sayesinde Türkiye Türkçesinin yaygınlık alanı daha da genişlemiştir. Çeşitli dönemlerde Arabistan yarımadasındaki ve Kuzey Afrika’daki ülkelere, Güney ve Kuzey Amerika kıtasında başta ABD olmak üzere çeşitli ülkelere ve Avustralya’ya yerleşen konuşurları sayesinde, bugün Türkçe dünyanın dört bir köşesinde konuşulan, kullanılan dil konumuna ulaşmıştır. Uydudan yapılan radyo ve televizyon yayınları, ağ ortamındaki yayımcılık, yurt dışında da yayımlanan gazeteler ve dergiler, yabancı ülkelerde açılan öğretim kurumları ve kurslar aracılığıyla bugün Türk dili geniş bir coğrafyada, etkin bir biçimde varlığını sürdürmektedir. Pek çok ülkede yabancı dil olarak öğretilmesi Türkçeye yeni bir boyut kazandırmıştır. Türkçe, seksen yedi ülkede en az bir ortaöğretim kurumunda yabancı dil olarak okutulmaktadır. Kırk altı ülkede ise özel kurslarda Türkçe yabancı dil olarak öğretilmektedir. Dokuz ülkede Türkçe öğretim yapan üniversite; yirmi sekiz ülkede de Türkçenin öğretildiği, dil bilgisi ve dil bilimi çalışmalarının yürütüldüğü enstitü, bölüm veya merkez bulunmaktadır (Akalın, 2009). Bu bilgiler doğrultusunda ana dili, ikinci dil veya yabancı dil bakımından herhangi bir ayrıma gidilmeden ve konuşur sayıları verilmeden Türk yazı dillerinin, lehçelerinin ve ağızlarının kullanıldığı ülkelere göre alfabetik olarak sıralaması aşağıda verilmektedir. Ülkelerin sıralamasında yazı dilinin veya lehçenin resmî dil olduğu ülkeler ile özerk cumhuriyetler ilk sırada gösterilmiş, sonra da en çok konuşulduğu yerler sıralanmıştır. • Afşar Türkçesi İran, Afganistan • Ahıska Türkçesi Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye • Altay Türkçesi Rusya Federasyonu (Altay Özerk Cumhuriyeti) • Azerbaycan Türkçesi Azerbaycan, İran, Beyaz Rusya, Ermenistan, Estonya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Özbekistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna • Balkar Türkçesi Rusya Federasyonu (Kabartay-Balkar Cumhuriyeti), Azerbaycan, Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Ukrayna • Başkurt Türkçesi Rusya Federasyonu (Başkurdistan Cumhuriyeti), Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna • Çuvaşça Rusya Federasyonu (Çuvaş Cumhuriyeti ile Tataristan, Başkurdistan cumhuriyetlerinde), Kazakistan, Özbekistan, • Gagavuz Türkçesi Moldova (Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi), Ukrayna, Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye, Yunanistan • Hakas Türkçesi Rusya Federasyonu (Hakasya Cumhuriyeti), Çin • Halaçça İran 202 Türk Dili-I • Horasan Türkçesi İran • Karaçay Türkçesi Rusya Federasyonu (Karaçay-Çerkez Cumhuriyeti), Türkiye, Ukrayna • Karakalpak Türkçesi Özbekistan (Karakalpakistan Cumhuriyeti), Kazakistan, Afganistan, Kırgızistan, Rusya Federasyonu, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna • Karayim Türkçesi Litvanya, Polonya, Rusya Federasyonu • Kaşgay Türkçesi İran • Kazak Türkçesi Kazakistan, Çin, Afganistan, İran, Kırgızistan, Moğolistan, Özbekistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna • Kırgız Türkçesi Kırgızistan, Çin, Afganistan, Kazakistan, Özbekistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Ukrayna • Kırım Tatar Türkçesi Ukrayna (Kırım Özerk Cumhuriyeti), Özbekistan, Rusya Federasyonu, Türkiye • Kumuk Türkçesi Rusya Federasyonu (Dağıstan Cumhuriyeti), Ukrayna • Nogay Türkçesi Rusya Federasyonu (Dağıstan, Çeçen-İnguş, Karaçay-Çerkez cumhuriyetlerinde), Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Türkiye, Ukrayna • Özbek Türkçesi Özbekistan, Tacikistan, Afganistan, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya Federasyonu, Türkmenistan, Ukrayna • Salar Türkçesi Çin • Sarı Uygur Türkçesi Çin • Şor Türkçesi Rusya Federasyonu (Kemerovo bölgesi) • Tatar Türkçesi Rusya Federasyonu (Tataristan Cumhuriyeti, Başkurdistan Cumhuriyeti), Çin, Azerbaycan, Finlandiya, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Romanya, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna • Teleüt Türkçesi Rusya Federasyonu (Altay Cumhuriyeti, Kemerovo bölgesi) • Tuva Türkçesi Rusya Federasyonu (Tuva Cumhuriyeti), Çin, Moğolistan, • Türkiye Türkçesi Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Almanya, Bulgaristan, ABD, Avustralya, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Birleşik Arap Emirlikleri, Bosna-Hersek, Danimarka, El Salvador, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Hollanda, Honduras, Irak, İngiltere, İran, İsrail, İsveç, İsviçre, Kanada, Karadağ, Kazakistan, Kırgızistan, Kosova, Makedonya, Özbekistan, Romanya, Rusya, Sırbistan, Suriye, Tacikistan, Ukrayna, Yunanistan • Türkmen Türkçesi Türkmenistan, İran, Irak, Afganistan, Kazakistan, Özbekistan, Rusya Federayonu, Suriye, Tacikistan, Türkiye • Uygur Türkçesi Çin, Kazakistan, Afganistan, Kırgızistan, Moğolistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan • Yakutça Rusya Federasyonu (Yakutistan Cumhuriyeti) Şükrü Halûk Akalın’ın Türk dilinin dünyadaki konumunu ele alan yazısına http://www. tdkdergi.gov.tr/TDD/2009s687/2009s68701AKALIN.pdf adresinden erişebilirsiniz. 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 203 Özet Diller arasındaki etkileşimi kavrayabilmek İnsanoğlunun dili her dönemde başka toplulukların dilinden etkilenmiştir. Tarihin karanlık dönemlerinden bu yana bu etkilenme insanoğlunun dilinde kendisini gösterir. Bir toplumun geçmişte hangi toplumlarla ilişki içerisine girdiği, hangi kültür alanları içerisinde kaldığı, hangi inançları benimsediği söz varlığı ögelerinden anlaşılabilir. Özellikle söz varlığı, dillerin yaşadığı değişimleri, etkileşimleri göstermektedir. Toplumların bir kültür alanına girmeleri, bir inancı benimsemeleri yazının da değişmesini, farklı yazıların benimsenmesini sağlayabilmektedir. Yeryüzünde hiçbir dil saf değildir. İnsanoğlunun yaşadığı bu toplumsal etkileşimler ve değişimler sayesinde diller de başka dillerden etkilenmiştir. Dillerin bu etkileşimler tarihsel gelişimleri içerisinde değişimler yaşamalarını sağlarken dillerin bazı özelliklerinin belirginleşmesine, söz varlığının gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Bütün bu gelişmeler dillerin birbirinden farklılaşmasına ama kurdukları ilişkiler sonucu da etkileşimlerine yardımcı olmuştur. Zaman içerisinde dillerdeki belirli özelliklerin yoğunlaşmasıyla zenginlik alanları oluşmaya başlamıştır. Dillerin zenginlik alanlarını açıklayabilmek Dillerin zengin veya yoksul diye tanımlanması bilimsel bir yaklaşım değildir. Her dil kendi kendisine yeterlidir. Yeryüzündeki bütün diller, bilinen az sayıdaki yöntemle sonsuz sayıda sözcük, terim, kavram türetebilecek ve tümce üretebilecek yetenektedir. Dillerin bu özellikleri bir zenginlik sayılamaz. Eklemeli bir dil olan Türkçe de köklerden ekler aracılığıyla sonsuz sayıda sözcük türetebilecek niteliktedir. Türkçe sözcüklerde güçlü ses uyumları bulunmaktadır. Ancak bunlar, Türkçenin zenginliği değil birer özelliğidir. Bununla birlikte Türkçenin güçlü yanları ve iç zenginliği olarak değerlendirebileceğimiz alanları bulunmaktadır. Türk dilinin tarihsel derinliği, güçlü yanlarından ve zenginlik alanlarından biridir. Köklü bir dil olması, tarih boyunca Türkçenin pek çok dille etkileşim içerisine girmesini sağlamış. Bu etkileşim Türk dilinin âdeta direncini artırmıştır. Kültür ilişkileri ile Türkçenin söz varlığının gelişmesine katkıda bulunmuştur. Türk dilinin geniş bir coğrafyada konuşulması, bir başka zenginlik alanıdır. Avrupa’nın batısından Asya’nın doğusuna kadar uzanan yaklaşık on iki milyon kilometrekarelik bir alanda Türk dili konuşurları bulunmaktadır. Türk dilinin özelliklerinin yanı sıra zenginlik alanlarının ayırt edilmesi, dile verdiğimiz değerin ve önemin daha da artmasını, Türkçeye duyduğumuz güvenin güçlenmesini sağlayacaktır. Türkçenin söz varlığının anlatım gücünü betimleyebilmek Söz varlığının gücü Türk dilinin önemli bir zenginlik alanıdır. Dile getirilmesi en güç ve ayrıntı sayılabilecek kavramları Türkçede canlı imgelerle anlatmak, mümkün olabilmektedir. Bunu sağlayanların başında atasözleri gelmektedir. Bir atasözünün oluşabilmesi için yüzyıllar gerektiği göz önüne alındığında bin yıl öncesi kaynaklarında bile Türkçenin atasözlerine sahip olduğunun görülmesi dikkat çekicidir. Yaklaşık dört bin beş yüz atasözümüz; toplumsal yaşayıştan insan ilişkilerine, iklim olaylarından sağlık öğütlerine kadar pek çok konuda somut örnekler sunan söz varlığı ögeleridir. Akrabalık adlarının çeşitliliği de Türkçenin bir başka zenginlik alanıdır. Türkçede akrabalık ilişkilerini en küçük ayrıntısına kadar gösteren akrabalık adları aynı zamanda bu adları kullanan kişinin cinsiyetini ve medeni durumunu ortaya koyan olağanüstü bir dizilimdir. Hayatın her anı için kullanılan ilişki ve nezaket sözleri, tanıdığımız veya tanımadığımız insanlarla sağlıklı bir iletişim kurmamıza yardımcı olabilecek anahtar sözcüklerdir. Türk dilinin söz varlığını olabildiğince özümseyerek kişisel söz varlığımıza dönüştürdüğümüz oranda anlatımımız güçlenecek ve zenginleşecektir. Türkçenin diğer dillerle etkileşimini karşılaştırabilmek Toplumların birbirleriyle kurdukları ilişkiler dillerinin de etkilenmesine yol açar. İnsanlık tarihi boyunca toplumlar arası ilişkiler, alışverişler, savaşlar, barışlar, buluşlar, felaketler kısacası yeryüzünde yaşanan her olay; bir dine girme, bir uygarlık dairesine katılma dillerin birbirini etkilemesinde pay sahibi olmuştur. Kökleri tarihin karanlık dönemlerine kadar uzanan ve geniş bir coğrafya parçasında çeşitli kültürlerle etkileşim içerisine giren Türkçe pek çok dilden etkilenmiş, pek çok dili de etkilemiştir. İlk yazılı kaynağımız Orhon Yazıtlarında sınırlı sayıdaki dilden alınma az sayıda sözcük görülür. Ancak Uygur Türkçesi döneminde çeşitli dinî inançların benimsenmesi sonucunda Çinceden, Soğdcadan, Sanskritçeden, Toharcadan geçme sözcüklerde artış dikkati çeker. Türklerin İslam 1 2 3 4 204 Türk Dili-I dinini kabul ettiği Karahanlı Dönemi’nde ortaya konulan eserlerde ise zamanla Arapça, Farsça sözlerin yoğunluğu söz konusudur. Anadolu’da Türk yazı dilinin kuruluşu sırasında ise başlangıçta belirli bir düzeyde kalan Arapça, Farsça alıntı sözcükler Osmanlı Türkçesi Dönemi’nde yoğunluğunu artırmıştır. Bu yoğunluk, yalnızca sözcük alıntılama ile sınırlı kalmamış çokluk eklerinin, edatların da Türkçeye girmesine yol açmış; tamlamaların yapısı değişmiş, söz diziminde etkilenmeler görülmüştür. Osmanlı Devleti’nin son yıllarında Batı ile ilişkiler sonucunda bu kez de Fransızcadan etkilenmeye başlayan Türkçede yabancı kökenli sözcük sayısında hızlı bir artış yaşanmıştır. Arap kaynaklı yazının kullanıldığı dönemde Fransızcadan geçen sözcükler genellikle söylendiği gibi yazılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bu kez de İngilizceden etkilenen Türkçeye giren sözcükler ise çoğunlukla özgün biçimleriyle yazılmakta ve söylenmektedir. Bu da Türkçenin yazım ve söyleyiş kurallarını etkilemiştir. Türk dilinin diğer dillerden etkilenmesinin yanı sıra pek çok dili etkilediği de bilinmektedir. En eski dönemlerden bu yana Türkçe ilişkide bulunduğu dillere sözcükler vermiştir. Dünya dillerine verdiğimiz sözcüklerden en çok bilineni yoğurttur. Ancak bunun yanı sıra bacanak, çakal, damga, dolma, düğme, kayık, kazan, köşk, ocak, sarma gibi on binin üzerinde sözcüğümüz Türk dilinden dünya dillerine geçmiştir. Bazı sözcüklerin birkaç dilde birden kullanıldığı göz önüne alınacak olursa bütün dünya dillerindeki toplam verintimiz otuz binin üzerindedir. Türk dilinin en fazla sözcük verildiği dil Sırpçadır. Bulgarcada, Arnavutçada, Macarcada, Rumencede, Rusçada, Farsçada, Hintçede, Urducada yüzlerce Türkçe sözcük bulunmaktadır. Daha az sayıda olmak üzere Arapçanın çeşitli ülkelerindeki lehçelerinde, İngilizcede, Fransızcada, Almancada da Türkçe sözcükler görülür. Toplumlar bilimde teknolojide, uygarlıkta üretken oldukları; dünya siyasetinde bir güç hâline geldikleri dönemlerde sözcüklerini de ihraç ederler. Türkler de bilimde, kültürde, uygarlıkta üretken; dünya siyasetinde egemen oldukları dönemlerde başka dillere Türkçeden sözcükler vermişlerdir. Dünyada Türk dilinin konuşulduğu coğrafyaları ayırt edebilmek Kuzey Buz Denizi kıyılarından Hindistan’ın kuzeyine, Kuzey Batı Avrupa’nın Atlas Okyanusu kıyılarından Çin’in içlerine kadar geniş bir coğrafyada Türk yazı dilleri, lehçeleri ve ağızları yayılmış bulunmaktadır. Yaklaşık on iki milyon kilometrekarelik bu coğrafyada Türk soylu halklar bağımsız veya özerk cumhuriyetlerde yirmi yazı dili hâlinde resmî dil veya özerk dil olarak ana dillerini kullanmaktadır. Türk yazı dilleri şunlardır: Türkiye Türkçesiyle birlikte Azerbaycan, Türkmen, Gagavuz, Özbek, Uygur, Kazak, Tatar, Başkurt, Kırgız, Karakalpak, Karaçay, Balkar, Nogay, Kumuk, Tuva, Hakas, Altay Türkçeleri. Ayrıca bu yazı dillerinin yanı sıra Afşar, Ahıska, Horasan, Kaşkay, Karayim, Salar, Sarı Uygur, Şor, Teleüt gibi Türk dilinin çeşitli kollarıyla en eski Türkçeden izler taşıyan Halaçça da bu geniş coğrafyada varlığını sürdürmektedir. Öte yandan, iş bulmak, çalışmak amacıyla elli yıl önce Avrupa’nın çeşitli ülkelerine giden, daha sonra da Amerika, Avustralya gibi uzak diyarlara da yerleşen vatandaşlarımız sayesinde Türk dilinin yaygınlık alanı bugün daha da genişlemiş bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye Türkçesinin yurt dışında yabancı dil olarak öğretilmesi, uydudan yapılan televizyon ve radyo yayınları, sanal ortamdaki yayınlar Türkçenin yaygınlık alanını daha da genişletmiştir. 5 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 205 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Türk dilinin zenginlik alanlarından biridir? a. Büyük ünlü uyumunun güçlü olması b. Söz varlığının anlatım gücü c. Eklemeli dil olması d. Küçük ünlü uyumunun bulunması e. Yapım eklerinin sayıca çokluğu ve işlevselliği 2. Türk yazı dilinin başlangıcını oluşturan Orhon Yazıtları’nda kullanılan dil için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a. İlk yazılı kaynak olması dolayısıyla ilkel bir dille yazılmıştır. b. Kurallı bir dil bilgisi bulunmaktadır. c. Sözcüklerin mecaz anlamları da gelişmiştir. d. Akıcı ve sürükleyici bir üslupla yazılmıştır. e. Etkileyici bir anlatımı vardır. 3. Söz varlığı aşağıdakilerden hangisini kapsamaz? a. Sözcük b. Deyim c. Terim d. Atasözü e. Alfabe 4. “Atasözlerimizden kimileri, olayları bir öykü anlatır gibi ilgi çekici söz kalıbına dökerek akılda kalıcı hâle gelmiştir” Aşağıdaki atasözlerinden hangisi bu özelliği taşır? a. Vakit nakittir. b. İnsanlar konuşa konuşa, hayvanlar koklaşa koklaşa. c. Yerin kulağı var. d. Görünen köy kılavuz istemez. e. Dervişe “Bağdat’ta pilav var” demişler, “yalan değilse ırak değil” demiş. 5. Türkçede akrabalık adlarının zenginliğinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? a. Türkçenin eklemeli bir dil olması b. Türk atasözlerinin sayıca çokluğu c. Ses uyumlarının güçlü olması d. Türklerde aile bağlarının ve ilişkilerinin güçlü olması e. Çeşitli dillerin etkisi altında kalması 6. Orhon Yazıtlarının söz varlığında az sayıda yabancı dilden geçme alıntı sözler vardır. Aşağıdaki dillerden hangisinden alınma sözcüklere Orhon Yazıtları’nda rastlanır? a. Arapça b. Çince c. Rusça d. İbranice e. Fransızca 7. Arapça, Farsça alıntı sözcükler Türk dilinin hangi döneminde yoğunluğunu artırmıştır? a. Uygur Türkçesi b. Göktürkçe c. Karahanlı Türkçesi d. Osmanlı Türkçesi e. Eski Anadolu Türkçesi 8. Aşağıdakilerden hangisi Türkçenin söz diziminin yabancılaşmasına yol açmıştır? a. Yabancı sözcüklerin alınması b. Yabancı çokluk eklerinin kullanılması c. Asıl cümlenin yan cümleden önce gelmesi d. Arapçadan ikili çokluk biçiminin alıntılanması e. Ön ek kullanılması 9. Türkçenin denizcilik, ticaret gibi belirli alanlarda sözcük aldığı ilk Batı dili aşağıdakilerden hangisidir? a. Fransızca b. İtalyanca c. Almanca d. Rumence e. Portekizce 10. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye Türkçesinin yayılma alanlarının son elli yılda genişlemesinin nedenlerinden biri değildir? a. Dilimizin söz varlığına giren yabancı kökenli sözcükler b. Vatandaşlarımızın çalışmak amacıyla çeşitli ülkelere yerleşmesi c. Türk radyolarının ve televizyon kanallarının uydudan yayın yapması d. Yurt dışında Türkçe öğretim veren okulların, kursların, enstitülerin açılması e. Türkçe gazete ve dergilerin sanal ortamda yayımlanması 206 Türk Dili-I Edebi Zenginlik Bir dil ile edebiyat yapılmıyorsa, hikâye anlatılmıyor ve hele şiir yazılmıyorsa, o dilin yüksek bir kültür dili olduğu söylenemez. Hiçbir dil de bugünden yarına bir edebiyat dili olamaz. Türkiye Türkçesi Asya’dan taşıdığı İslam medeniyeti içerisinde geliştirdiği entelektüel birikimle Yunus Emre’den beri eserler vererek rüştünü ispat etmiş; şiiriyetini hem söyleniş/söyleyiş güzelliğini hem de kendisiyle şiir söylenebilme imkânını asırlar boyunca ilerletmiş; Fuzulî ile, Bakî ile, Nedim ile, Şeyh Galib ve nihayet Ahmet Haşim ve Yahya Kemal ile her asra bir zirve bırakarak bugüne kadar gelmiş; nesirde de tepe noktasına bence 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde Refik Halid’in, Yahya Kemal’in, Ruşen Eşref ’in ve Tanpınar’ın kaleminde ulaşmıştır. İşte bu Türkçenin gücüdür. Kaynak: Hayati Develi, Dil Doktoru, s. 82-83 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Gücü ve İç Zenginliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Dünya Dillerinin Türk Diline Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Dünya Dillerinin Türk Diline Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Dünya Dillerinin Türk Diline Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Dünya Dillerinin Türk Diline Etkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Türk Dilinin Yayılma Alanları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Türkçede çalışmayı öğütleyen çok sayıda atasözü vardır. Boş oturmanın zaman kaybına yol açacağı gibi kötü düşüncelere, karamsarlığa yönelteceğini, yetenekleri körelteceğini bildiren çalışmanın ise kötü düşüncelerden uzak tutacağını, yetenekleri geliştireceğini ifade eden akarsu pislik tutmaz; işleyen demir ışıldar; oturan aslandan gezen tilki yeğdir; sen işlersen mal işler, insanın içi öyle genişler; yuvarlanan taş yosun tutmaz atasözleri en iyi örneklerdir. Çalışmakla en olumsuz işlerin, en kötü yerlerin bile düzeleceğini öğütleyen atasözümüz bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur biçimindedir. İş görecek çağda çalışmanın yaşlılıkta, zor günlerde rahat bir hayat sürmeye yarayacağını, emek harcamadan rahat bir hayat sağlanamayacağını öğütlemek için de ekmeden biçilmez; işi olmayanın aşı olmaz; lokma çiğnenmeden yutulmaz; yazın başı pişenin kışın aşı pişer; yazın gölge hoş, kışın çuval boş; yokuşta akmayan ter, inişte göz yaşı olur; zahirenin ambarı sabanın ucundadır, bağa bak üzüm olsun, yemeye yüzün olsun atasözlerimizi örnek verebiliriz. Konumunu ve gücünü kullanarak çalışmaktan kaçınan ancak yapılması gereken işleri bir diğerinden bekleyen insanların bulunduğu topluluğu eleştirmek için de sen ağa, ben ağa, bu ineği kim sağa atasözü çarpıcı bir örnek olacaktır. Sıra Sizde 2 Uzak Doğu’da yaşanan deprem felaketlerinden sonra denizde oluşan dev dalgaları ifade eden Japonca tsunami sözcüğü yakın zamanda Türkçede kullanılır olmuştur. Arada binlerce kilometre mesafe bulunsa da kitle iletişim araçlarının yaygınlık kazanması olayların anında bütün dünyaya ulaşmasını sağlamakta, bu arada kimi dillerdeki sözcükler başka dillere geçmektedir. Salgın hastalıklar sonucu da terim iken genel dile giren sözcükler bulunmaktadır. Bunlardan kimileri Türkçe karşılıklarıyla kullanım alanına çıkmıştır: Deli dana, kuş gribi. Sıra Sizde 3 Günümüzde marka adı iken tür adı özelliği kazanan ve giderek sözcükleşme eğilimi gösteren örnekler bulunmaktadır. Bunların bir bölümü türünün ilk örneği olması, bir bölümü de yürütülen yaygın tanıtım çalışmaları nedenleriyle marka ad iken tür adı durumuna gelmiştir. Kâğıt mendil demek yerine bilinen bir marka adının kullanılması, Türkçesi hazır kahve olan tür için marka adı söylenmesi, çamaşır suyu asıl karşılığı iken marka adıyla istenmesi günümüzdeki örneklerden yalnızca birkaçıdır. Okuma Parçası Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 7. Ünite - Diller Arası Etkileşim ve Türkçe 207 Sıra Sizde 4 Sözcüğün İngilizce sözlüklerde yogurt, yoghurt, yoghourt biçimlerinde geçtiğini görürüz. Yarı yoğun mayhoş bir yiyecek olduğu, süte bakteri eklenmesiyle mayalanarak elde edildiği, soğuk yenildiği, sıklıkla meyve parçacıkları ile karıştırılarak sunulduğu belirtilmektedir. Sözcüğün Türkçeden bir alıntı olduğu büyük sözlüklerde gösterilmektedir. Örneğin Oxford English Dictionary (Second Edition, Oxford University Press, 2003, s. 2044) sözcüğün 17. yüzyıl başlarında Türkçe yoğurt biçiminden geçtiği bilgisini şöyle vermektedir: ORIGIN early 17th cent.: from Turkish yoğurt. Akalın, Ş. H. (2009). “Türk Dili: Dünya Dili”, Türk Dili, 687, s. 195-204. Aksan, D. (1972). Türk Dili Zengin Bir Dil midir?, Türk Dili, 248, s. 119-123. Aksan, D. (2004). Türkçenin Sözvarlığı, Engin Yayınevi, Ankara. Aksan, D. (2008). Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü, Bilgi Yayınevi, Ankara. Aksan, D. (2000). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını. Bilgi Yayınevi, Ankara. Atalay, B. (1985). Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi-1. Türk Dili Kurumu Yayınları, Ankara. Aydoğan, B. (2004). “Özentinin Yaygınlaştırdığı Yabancı Bir Sözcük: Trend”, Türk Dili, Türk Dil Kurumu Yayınları, 628, s. 303-313. Başkan, Ö. (1983). “Türkçede Dil-İçi Dünya Görüşü”, Macit Gökberk Armağanı. Türk Dili Kurumu Yayınları, Ankara. Buran, A. (2008). “Konuşma Dili Yazı Dili İlişkileri ve Derleme Faaliyetleri”, Makaleler. Turkish Studies Yayınları, Ankara. Develi, H. (2006). Dil Doktoru. 3F Yayınevi, İstanbul. Elçin, Ş. (1981). Halk Edebiyatına Giriş. Kültür Bakanlağı Yayınları, Ankara. Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çeviren: Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Karahan, L. (2011). Türk Dili Üzerine İncelemeler, Akçağ Yayınları, Ankara. Köksal, A. (2003). Dil ile Ekin. Toroslu Kitaplığı, İstanbul. Muallimoğlu, N. (1983). Deyimler, Atasözleri, Beyitler ve Anlamdaş Kelimeler. Muallimoğlu Yayınları, İstanbul. TDK (2011). Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Yararlanılan İnternet Kaynakları https://www.ethnologue.com/ethnoblog/m-paul-lewis/ welcome-18th-edition Ethnologue, Languages of the World. 25 Mart 2015’te erişildi. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların kaynaklarını belirleyebilecek, Türkçenin kullanımında yaşanan güncel sorunları ayırt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar İçindekiler Türk Dili-I Türkçenin Güncel Sorunları • GİRİŞ • SORUN DİLDE Mİ KONUŞURLARDA MI? • TÜRKÇENİN KULLANIMINDA YAŞANAN SORUNLAR • Güncel Dil Sorunları • Kitle İletişim Araçlarında Türkçe • Sosyal Medyada Türkçe • Söyleyiş ve Yazım Yanlışları • Bilim Dili Olarak Türkçe • İş Yaşamı ve Dil TÜRK DİLİ-I GİRİŞ Ana dilimiz Türkçe, yeryüzünün en eski ve en geniş coğrafya parçasında konuşulan gelişmiş, zengin bir kültür, bilim ve sanat dilidir. Türkçe en eski, en köklü dillerdendir diyoruz; çünkü bugünkü dillerin çoğu ortada yokken hatta bugünkü bazı dillerin ataları sayılan diller bile ortada yokken Türkçe vardı. Türkçe, bugün Türk dil ailesinin en fazla konuşucuya sahip kollarından biridir.1980’lerin ortalarında UNESCO, hazırladığı bir raporda Türkçenin konuşucu bakımından dünyanın beşinci büyük dili olduğunu açıklamıştı. Hiç kuşkusuz, bu raporu hazırlayanlar Türk dilinin bütün kollarını, yani dil ve lehçelerini, bir bütün olarak kabul ederek bu sonuca ulaşmışlardı. Kesin nüfus sayımı sonuçlarına dayanmasa da Türk dilinin çeşitli kollarını konuşan 200 milyonu aşkın insan bulunduğu sanılmaktadır. Yaklaşık 12 milyon km2 ’lik bir alanda, Türk dilinin birbirine uzak veya yakın lehçeleri konuşulmakta, yazı dili olarak kullanılmaktadır. Bunlar içerisinde Türkiye Türkçesi, güncel birtakım sorunlarına karşılık kültür, sanat, edebiyat ve bilim dilidir. Peki Türkçeyi doğru ve güzel kullanıyor muyuz? Türkçenin kullanımında görülen olumsuzluklar dilin mi konuşurların mı sorunu? Günümüz Türkçesinin en önemli sorunları nelerdir? Bu ünitede bütün bu sorular ele alınmakta ve Türkçenin karşılaştığı güncel sorunlara değinilmektedir. SORUN DİLDE Mİ KONUŞURLARDA MI? Bir dilin söz varlığındaki sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, yanlış anlamda kullanılması, cümlede ögeler arasında uyumsuzluklar, sınırlı sayıdaki sözcükle yazıp konuşma, yanlış sözcük seçimi ve benzeri olumsuzluklar karşısında bazı diller için “yaygın yanlışlar”, “nasıl yazmalı nasıl söylemeli?”, “doğru kullanımlar” gibi çeşitli adlarla kılavuzlar, yardımcı kitaplar, yazılımlar hazırlandığı görülmektedir. Söz konusu yayınların yalnızca o dili yabancı dil olarak öğrenenler için değil ana dili konuşurları için de hazırlandığı bilinmektedir. Türkçede bazı sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, bazı sözcüklere yanlış anlamlar yüklenmesi; konuşma dilinde ve yazı dilinde cümledeki ögeler arasındaki uyumsuzlukların yol açtığı anlatım bozukluklarının yanı sıra olur olmaz her yerde yabancı kökenli sözcüklere yer verilmesi, iş yerlerinde, ürünlerde yabancı adlar kullanılması genellikle dilin bir sorunu olarak algılanmaktadır. Kişilerin söz varlığının sınırlı hatta kısır olması da Türkçenin bir eksikliği gibi görülür. Türkçede karşılığı bulunduğunu bilmediği yabancı kökenli sözleri kullanan kişiler bu olumsuzluklara bakıp Türkçenin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunu söyleyerek karamsar bir tablo da çizerler. Türkçenin Güncel Sorunları Söz varlığı, bir dildeki, bir eserdeki sözcüklerin, deyim ve atasözlerinin bütünü. Söz dağarcığı, söz hazinesi, kelime serveti gibi adlarla da anılmaktadır. 210 Türk Dili-I Oysa bunlar Türkçeden kaynaklanan sorunlar değildir. Türkçe gerek ses yapısı ve ses uyumları gerek biçim özellikleri ve sözcük türetme yeteneği gerek söz varlığı ve anlatım gücü ile yeryüzündeki birçok dil gibi kendi kendisine yeten özelliklere ve iç zenginliğine sahiptir. Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların bir bölümü aslında konuşurlarının yaşadığı sorunlardır. Bunlar Türkçenin özelliklerini yeterince kavrayamamış, söz varlığının anlatım gücü ile donanamamış, kendi yetersizliklerinin nedenini Türkçeye bağlayan, bu yüzden de yabancı sözcüklerin cazibesine kapılmış kullanıcıların sorunudur. Kısacası dilin asıl sorunu, gerekli özeni göstermeyen konuşurlarladır. Konuşurların yetersizliği yüzünden dillerini gereği gibi kullanamamaları dilin değil konuşurların sorunudur. Yetersiz eğitim almış olan, ana diline özen göstermeyen konuşurun yetersizliği dilden kaynaklanan bir sorun değildir. Kültürler arasındaki sınırların ortadan kalkması, kitle iletişim araçlarının uydular aracılığıyla dünyanın her yerini kapsama alanlarına alması, sanal ortamda sınırsız erişim dünyadaki pek çok ülkeyi, kurumu, düşünceyi etkilediği gibi dilleri de etkilemiştir. Bir ülkede gösterime giren bir film, bir dizi kısa sürede başka ülkelerde de seyirciye ulaşmakta, bir ülkede yayımlanan bir kitap piyasaya çıktığı günlerde diğer ülkelerde de satışa sunulabilmekte, sanal ortamdaki gazetelere ve dergilere dünyanın her yerinden erişilebilmekte, herhangi bir ülkede yaşanan olaylar televizyon yayınları aracılığıyla başka ülkeleri de etkileyebilmektedir. Son yıllarda ise “sosyal medya” diye de adlandırılan toplumsal iletişim ortamı kullanılarak kitleler harekete geçirilebilmekte, dünya siyasetine yön verilebilmektedir. Bütün bunlar, hiç kuşkusuz, önce dili etkilemektedir. Düşünceler, görüşler dil aracılığıyla biçimlenirken, aktarılırken yeni sözcükler ve söylemler de dillere geçmektedir. Geçmişte bir yabancı sözcüğün bir dile yerleşmesi yıllar, yüzyıllar alırken bugün artık bir yabancı sözcük birkaç dakika içinde kullanım alanı kazanmakta, kitle iletişim araçları ve basın yayın organları sayesinde de birkaç gün içinde dile yerleşmektedir. Bu etkilenmeyi yalnızca sözcük veya terim ölçeğinde düşünmemek gerekir. Düşünce kalıpları, çoğu zaman söylemler hâlinde bir dilden bir başka dile geçmektedir. Bu durum yalnızca Türkçe için değil dünyadaki bütün diller için söz konusudur. Son günlerde kullanmakta olduğunuz yabancı kökenli sözcükleri araştırınız? Bunlar genellikle hangi alanlardadır? Kökenlerini bulunuz. Günümüzde en geçerli ve yaygın yabancı dil niteliğini kazanmış olan İngilizce, pek çok dili etkilemektedir. İngilizce sözcükler dillere geçmekte ve onların söz varlığına yerleşmektedir. İngilizcenin dünya pazarında kendisini kabul ettirmesi sonucunda başka ülkeler de ürettikleri ürünlere İngilizce adlar vermektedir. İş yerleri, işletmeler, daha kaliteli ürünler sattıklarını, evrensel olduklarını göstermek için yabancı adlar almakta tereddüt göstermemektedir. Küresel etkilenmenin yalnızca İngilizcenin diğer dilleri etkilemesiyle kalmadığını da belirtmek gerekir. Dünya dillerini etkileyen İngilizce, özellikle Amerikan İngilizcesi, İspanyolcadan etkilenmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nin daha çok güney bölgelerinde görülen ve Spanglish olarak adlandırılan dil, İngilizce ve İspanyolca sözcüklerden oluşmaktadır. Türkiye’de dil etkileşimi yalnızca sözcük alımıyla sınırlı kalmamaktadır. Dil ile birlikte yaşam tarzları, ticari hayat, beslenme alışkanlıkları da etkilenmektedir. Yeni inşa edilen ve her birine tuhaf yabancı adlar verilen yerleşim birimleri résidence olarak nitelenmekTerim; bilim, sanat, spor, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan sözcük. 1 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 211 te, sunulan “yüksek güvenlik” ile toplumdan kopuk, komşuluk ilişkilerinden uzak yeni bir yaşam tarzı oluşturulmaktadır. Ticari hayatta ise Türkçe ihmal edilen dil durumuna düşürülmektedir. Yurt dışından getirilen pek çok ürünün, aygıtın kullanım kılavuzunda hemen her dil yer alırken Türkçe kullanım kılavuzu bulunmaması veya küçük bir çıkartma üzerinde minicik harerle özet bilgi verilmesi, ticari hayatta Türkçenin durumunu ortaya koymaktadır. Yasal hükümler gereği Türkçe kullanım kılavuzu verilmesi bir gereklilik iken aykırı davranılması aynı zamanda tüketici haklarının da ihlal edilmesidir. Türk mutfağının besleyici, sağlıklı yemekleri dururken bütün dünyada aşırı şişmanlığa yol açtığı bilinen ve kimi ülkelerde yasaklanan ayaküstü (fastfood) yiyecekler, yabancı adlı menülerle sunulmakta, beslenme alışkanlıklarımız değişmektedir. Kısacası, dilde yaşanan bu etkilenme, buzulun suyun üzerinde kalan kısmı gibidir. Asıl büyük etkilenme hayatın diğer alanlarında kendisini göstermektedir. Ancak biz konumuz gereği dilde yaşanan etkilenmeyi, Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunları yaşandıkları alanlar açısından ayrı ayrı ele alacağız ve çözüm yoları üzerinde duracağız. Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunları çeşitli açılardan ele alan yararlı bir kaynak olarak Mustafa Argunşah’ın Sözüm Türkçe Üstüne adlı kitabını okuyabilirsiniz. (Kesit Yay., İstanbul, 2008) TÜRKÇENİN KULLANIMINDA YAŞANAN SORUNLAR Gündelik dilde, öğretim hayatında, kitle iletişim araçlarında ve sosyal medyada Türkçenin kullanımında yaşanan sorunların başında Türkçeye karşı kayıtsızlık ve duyarsızlık, toplumda Türkçe bilincinin gereğince yaygınlaşmamış olması gelmektedir. Geçmişte de Türkçeye karşı kayıtsızlığın, duyarsızlığın yaşandığı bir dönemde Karamanoğlu Mehmet Bey, “Şimden gerü divanda, dergâhta, bargâhta, çarşıda ve bazarda Türkçeden başka dil konuşulmaya” diyerek ferman çıkarmış; Âşık Paşa, ünlü eseri Garibname’de Türkçe bilincinin oluşmamasından Türk diline kimsene bakmaz idi Türklere hergiz gönül akmaz idi. dizelerini dile getirerek yakınmış; Mesihî de döneminde ilginin Arap ve Acem diyarlarından gelenlere, dolayısıyla Arapça ve Farsça yazanlara yöneldiğini Mesihî gökden insen sana yer yok Yüri var gel Arabdan ya Acemden sözleriyle vurgulamıştı. Kültür etkilenmesini ve bunun sonucunda yabancı dillerden etkilenme olumsuzluğunu geçmişte de yaşamış olan Türkçe, Arap ve Fars kültürü ile etkileşim sonucunda Arapça ve Farsçanın etkisinde kalmıştı. Bununla birlikte Türkçe geçen dönemler içerisinde yaşadığı gelişmelerle bugünkü ulaştığı noktaya gelmiştir. Türkçenin karşılaştığı farklı sorunlara ilişkin ayrıntılı bilgi edinmek için farklı yazarlarla hazırlanmış Türkçenin Çağdaş Sorunları adlı kitaptan yararlanabilirsiniz. (Editörler: Gürer Gülsevin ve Erdoğan Boz (2. Baskı). Gazi Kitabevi, Ankara, 2006 ) Kitle İletişim Araçlarında Türkçenin Kullanımı “Sokaktaki insan” diye nitelenen kitlenin gündelik dilde kullandığı söz varlığının her ülkede sınırlı olduğu bilinmektedir. Ancak kitle iletişim araçlarının söz varlığının daha geniş olması beklenir. Türk Dil Kurumunun RTÜK için 1999 yılında yaptığı bir araştırmaya 212 Türk Dili-I göre haber programlarında bin sözcüğün kullanıldığı, ilk yüz sözcüğün ise bu söz varlığının neredeyse yüzde ellisini oluşturduğu ortaya konulmuştur. Bu veri, haber programlarının birkaç yüz sözcükle hazırlandığını göstermektedir. 21 Mayıs 2002 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiş, Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) yasasında değişiklik öngören 3984 sayılı Kanun’un değiştirilmiş 4. Maddesinin h) fıkrası; “Türkçenin; özellikleri ve kuralları bozulmadan konuşma dili olarak kullanılması; millî birlik ve bütünlüğün temel unsurlarından biri olarak çağdaş kültür, eğitim, ve bilim dili hâlinde gelişmesinin sağlanması” şeklindedir. Radyo ve televizyon yayımlarının yaygınlaşması, dinleme ve izleme oranlarının yükselmesi Türkçe açısından olumlu ve yararlı bir gelişme olması gerekirken yeni sorunlar ortaya çıkarmıştır. Söyleyiş bozuklukları, cümle düşüklükleri, yanlış sözcük kullanma, Türkçenin söz varlığında bulunmayan yabancı sözcüklere yer verme, kaba dil ve argo gibi olumsuzluklar radyo ve televizyon yayınlarında sınırsızca yapılınca bu yanlışlar toplumun, özellikle de genç kuşakların diline yerleşmiştir. Yayımcılığın kısır bir söz varlığıyla yapılması ise bir başka sorundur. Televizyon dizilerinde bir dönem moda hâlinde yayılmış kaba dil ve argo kullanımına ilişkin örnekleri bulunuz. Bugün bu örnekler aynı yaygınlıkta kullanılıyor mu? Tartışınız. Türkiye’de kitle iletişiminin kamu yayımcılığı tekelinde olduğu dönemlerde sunucuların ve yapımcıların seçiminde Türkçeyi doğru ve güzel konuşma, yazma niteliği aranırken 1990 yılında başlayan özel yayımcılıkta bu nitelik göz ardı edilmeye başlanmıştır. Bunun sonucunda da özel radyo ve televizyonlarda Türkçenin bozuk bir biçimde kullanıldığına, sık sık yabancı kökenli sözcüklere ve kaba sözlere yer verildiğine tanık olunmuştur. Dizilerin, filmlerin, haber ve magazin programlarının dilindeki yozlaşmanın yanı sıra müzik ve reklam dili de benzer biçimde değişime uğramıştır. Kısa sürede kitle iletişim araçlarında kullanılan dil, toplumun bütün kesimlerini etkilemiştir. Bu etkilenme kişi başı günlük televizyon izleme oranının ortalama beş saati aştığı ülkemizde en yoğun biçimde çocukların ve genç kuşakların dilinde görülmektedir. Bu raporun sözlü ve yazılı anlatım bozukluklarının işlendiği bölümünde verilen örnekler de radyo ve televizyon yayınlarında belirlenen yanlışlardan oluşmaktadır. Türkçenin kitle iletişim araçlarında kullanımına yönelik ayrıntılı bilgi edinmek için Genel Ağ’da http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/ adresinden Gülbuğ Erol tarafından yapılan “Kitle İletişim Araçlarında Kullanılan Türkçe ve Yozlaşan Bir Değer Olarak Dil Üzerine” adlı çalışmayı okuyabilirsiniz. Yayımcı kuruluşların Türkçe konusunda duyarlı davranması, sunucu ve muhabir seçiminde Türkçeyi kurallı ve etkili bir biçimde kullanma ölçütünün gözetilmesi, zaman zaman yayımcılara yönelik olarak hizmet içi eğitim kursları düzenlenmesi, her yayımcı kuruluşun öz denetimini sağlaması sorunun çözümüne yönelik önlemlerdir. Sosyal Medyada Türkçenin Kullanımı Ağ ortamında geliştirilen uygulamalar günümüzde yeni bir iletişim biçimi olan toplumsal iletişim ortamını doğurmuştur. Haberlerin, görüşlerin, düşüncelerin yayıldığı; ses ve görüntü dosyalarının paylaşıldığı bu yeni ortam sosyal medya olarak adlandırılmaktadır. Kurumsal veya kişisel ağ sayfalarıyla başlayarak, sayfalarca bilginin paylaşıma sunulduğu 2 Birkaç yıl öncesine kadar sadece “İnternet” sonrasında ise “sanal âlem” kelimeleri ile karşılanan bu yeni iletişim aracının ifadesine “sosyal medya” kavramı da eklenmiştir. Sosyal medya kavramına son yirmi yılda basılan Türkçe sözlüklerde henüz yer verilmemiştir. 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 213 uygulamalar yerini giderek sınırlı sayıda karakterle ifade edilen düşüncelerin, görüşlerin ortaya atıldığı anlık iletilere bırakmıştır. Bu yöntemle insanlar yaşadıkları bir olayı veya bir olay karşısındaki görüşlerini kısa cümlelerle takipçilerine duyurmakta, bu duyurular aynı anda yüzlerce, binlerce kişiye ulaşmaktadır. Gazetelerin ancak bir gün sonra yazabileceği bu olaylar sosyal medyada bir anda yayıldığı gibi farklı yönleriyle değerlendirilmekte, yeni görüşlerin ortaya atılmasını sağlamaktadır. Olay televizyon haberlerine yansıyıncaya kadar da yeni yeni yorumlara konu olmakta, yaşanan yeni gelişmelerle farklı boyuta taşınabilmektedir. Takipçiler böylece hem olaylarla ilgili bilgileri hem de yorumları kısa sürede edinebilmekte, kendi görüşlerini de ortama aktarabilmektedir. Ses dosyaları ile konuşmalar, müzik parçaları; görüntü dosyaları ile de filmler, çeşitli çekimler, haberler kısa sürede paylaşılmaktadır. Böylece yazılı, sesli, görüntülü yeni bir iletişim ortamı giderek yayılmakta, etki alanını genişletmektedir. Gönderilen iletilerin bütün takipçilere anında ulaşmasının yanında bu takipçilerin de iletileri kendi takipçileriyle paylaşması hızlı bir akış ve etkileşim sağlamaktadır. Türkiye’deki kullanıcılarının dünya ortalamasına göre üst sıralarda bulunduğu göz önüne alındığında sosyal medya, Türkçenin kullanımı açısından yeni ve yaygın bir ortam olarak öne çıkmaktadır. Sınırlı sayıda harfin kullanılabildiği ortamlarda sözcüklerde ünlü hareri yazmadan yalnızca ünsüzlerle yazışma, büyük harf ile ilgili kurallara aykırılık, sözcüklerin yazımında özensizlik gibi olumsuzluklar dikkat çekmektedir. Kısa mesajlardaki karakter sınırlaması bahanesiyle ünlü hareri kullanmadan yazma eğiliminin herhangi bir karakter sınırlaması olmayan akıllı telefonlardaki iletişim uygulamalarında da sürdürülmesi dikkat çekicidir. Cep telefonlarından kısa mesaj gönderirken, sanal ortamdaki söyleşi programlarını kullanırken başvurulan bu kural dışı yazışma biçimleri sosyal medyada daha hızlı yayılmaktadır. Sanal söyleşide iki kişi arasında kalan yazışma, sosyal medyada paylaşımla yüzlerce, binlerce kişiye ulaşmaktadır. Bu da sosyal medyanın dilin kullanılması açısından özen gösterilmesi gereken yeni ve önemli bir iletişim ortamı olduğunu göstermektedir. Buket Akkoyunlu ve Meryem Yılmaz Soylu tarafından Türkçenin sosyal medyada kullanımına ilişkin yapılan bir araştırma için http://ilkogretim-online.org.tr adresinden “Sosyal İletişim Ağları ve Dilin Yanlış Kullanımı Üzerine Nitel Bir Çalışma” adlı araştırmaya bakabilirsiniz. (Elementary Education Online, 10(2), 441-453, 2011. İlköğretim Online, 10:2, 441- 453, 2011. ) Kısa mesajlarda ve akıllı telefonlardaki iletişim uygulamalarında yazım biçimlerine dikkat ediniz. Bu yazım biçimlerinin yol açacağı sorunları değerlendiriniz. Sosyal medyadaki yazışmaların, ses ve görüntü paylaşımının Türkçenin kullanımını etkileyeceği göz önünde bulundurulmalı ve bu yeni ortamda yazım (imla) ve söyleyiş kurallarına uyulmalıdır. Özellikle kısa filmlerde Türkçenin söyleyiş kuralları ayrıca önem taşımaktadır. Günümüzde yazıdan çok görüntüye önem verildiği göz önüne alındığında sosyal medyada paylaşılan her görüntüde Türkçenin doğru ve güzel kullanımına dikkat etmek gerekmektedir. Gündelik dilde, öğretim hayatında, kitle iletişim araçlarında ve sosyal medyada Türkçenin kullanımında gözlenen olumsuzlukları gidermek açısından dil bilgisinin yazım, söyleyiş, söz dizimi gibi çeşitli konularının kavranılmasının yanı sıra sıkça yapılan dil yanlışlarına dikkat çekilmesi yararlı olacaktır. 3 Yazım, imla olarak da adlandırılan ve bir dilin belli kurallarla yazıya geçirilmesi; söz varlığının yürürlükte olan ses, biçim, köken bakımından kurallara uygun olarak yazılması, noktalama işaretlerinin yerli yerinde kullanılması olarak tanımlanan dil bilgisi terimidir. Yazım kuralları ve sözlerin, özel adların, kısaltmaların bu kurallara göre yazılmış biçimleri, abece sıralamasına göre yazım kılavuzunda yer alır. Söyleyiş, telauz, sesletim, söyleniş olarak da adlandırılan ve bir sözcüğün ses, hece, ton, vurgu bakımından söylenme biçimi olarak tanımlanan dil bilgisi terimi. 214 Türk Dili-I Söyleyiş Bozuklukları Türkçenin kullanımıyla ilgili olarak yaşanan sorunların başında söyleyiş (telauz, sesletim) bozuklukları gelmektedir. Ancak öncelikle Türkçenin söyleyiş özelliği ile ilgili olarak sıkça tekrarlanan bir yanlışa değinmek gerekiyor. Türkçenin “yazıldığı gibi okunan, okunduğu gibi de yazılan bir dil” olduğu söylenir sıkça. Oysa bu, yanlış bir bilgidir. Her dilde olduğu gibi Türkçede de yazılışla söyleyiş arasında ayrılıklar, değişiklikler bulunabilir. Bu durum yazı dilinin daha durağan, konuşma dilinin ise gelişmeye ve değişmeye açık olması sonucunda oluşmaktadır. Bazı dillerde yazı ile söyleyiş arasında ayrılıklar dikkat çekici boyuttadır ve bir kurala bağlanamaz. Türkçede ise sadece bazı seslerin bulunduğu sözcüklerde görülen ses olayları sonucunda yazı dili ile konuşma dili arasında ayrılıklar görülür: Zonguldak’ı yazımının söylenişi Zonguldaı̮ biçimindedir. Değil sözcüğü ise de̮il biçiminde söylenir. Söyleyeyim olarak yazarız ancak ağzımızdan söyliyim ya da söyli:m biçimi çıkar. Dikkat edilirse /ğ/ ve /y/ ünsüzlerinin bulunduğu sözcüklerde birtakım ses olayları sonucunda söyleyişte görülen bu ayrılıklar Türkçenin her zaman yazıldığı gibi okunan bir dil olmadığı gerçeğini ortaya koyar. Bir sözcüğün ölçünlü söylenişi, genel kabul görmüş, yaygınlaşmış biçimidir. Ölçün dışı kullanımlar hemen kulakları tırmalar. Örneğin nasip sözündeki /a/ sesinin uzatılarak nāsip, edebiyātımız sözündeki uzun /ā/ sesinin ise kısa söylenmesi söyleyiş yanlışıdır. Dekan sözünün son hecesinin kalın söylenmesi gerekirken dekân biçiminde ince, hikâyedeki /a/ sesinin ince olmasına karşın kalın söyleyişi bir başka yanlıştır. Âdet, vâris sözlerinin ilk hecelerinin kısa söylenmesi durumunda ortaya çıkacak anlatım sorunlarını araştırınız. Yerel kullanım etkisiyle bazı sözcüklerin çekiminde /r/ sesi ile birlikte birtakım seslerin düşürüldüğü (örneğin alıyo, bakıyon) görülürken kimi sözcüklerin kullanımında da ses türemesine (örneğin evdeykene, arabaylan) tanık olunmaktadır. Yerel söyleyiş özelliği olarak nitelenebilecek bu türden kullanımların ölçünlü Türkçede yer almaması gerekir. Rakip yerine rākip, hakem yerine hākem, ekonomi yerine ekönomi gibi söyleyiş bozukluklarının çoğunlukla alıntı sözcüklerde görülmesi dikkat çekicidir. Türkçe kökenli sözlerde söyleyiş bozukluğu fazla görülmemektedir. Türkçe kökenli olsun yabancı kökenli olsun sözcüklerin ölçünlü söylenişleri Türk Dil Kurumunun sanal ortamdaki yazılımı Sesli Türkçe Sözlük’te verilmektedir. Türk Dil Kurumunun ağ sayfasındaki “Sözlükler” sekmesi altında bulunan Sesli Türkçe Sözlük yazılımından (http://tdk.org.tr/index. php?option=com_seslissozluk&view=seslissozluk adresinde) yararlanarak dilimizin söz varlığındaki her sözcüğün ölçünlü söylenişini dinleyebilirsiniz. Yazım Yanlışları Seslerden oluşan dilin belli kurallarla yazıya geçirilmesi yazım (imla) olarak adlandırılır. Sözlü anlatımdaki ifadelerin yazıya geçirilmesi sırasında sözcüklerin, özel adların, deyimlerin, hazır söz kalıplarının, eklerin yazımında belirlenmiş kurallara uyulmazsa bir süre sonra dilin ortak iletişim aracı olma niteliği sarsılabilir. Bu durum yazılı anlatım bozukluğuna yol açacağı gibi kuralsız olarak yazılmış bu yazıların okunuşunda da sözlü anlatım bozukluklarının ortaya çıkmasına yol açacaktır. Bu bakımdan yazılan her yazının geçerli yazım kurallarına uygun olması gerekir. Örneğin makine yerine makina, meyve yerine meyva, kurdele yerine kordale veya kurdela, egzoz yerine eksoz veya egsoz, şoför yerine şofor veya şöför yazmak birer yazım yanlışıdır. 4 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 215 Bir dilin yazım kuralları, yüzyıllar içerisinde gelenekleşmiş ve ölçünleşmiş yazılış biçimlerinin belirlenmesi ile ortaya konulmaktadır. Ülkemizde yazım kurallarını belirleme ve yazım kılavuzu hazırlama görevi yasa ile Türk Dil Kurumuna verilmiştir. Sözcüklerin, eklerin yazılış biçimlerinden oluşan yazım kurallarını ve sözcüklerin, özel adların, kısaltmaların bu kurallara göre yazılış biçimlerini alfabetik bir sıra içerisinde veren, noktalama işaretlerinin kullanım alanlarını gösteren kaynak eser ise Yazım Kılavuzu olarak adlandırılır. Yakın zamana kadar yalnızca basılı kaynak olarak kullanılabilen Yazım Kılavuzu, günümüzde bilişim uygulamalarının gelişmesi sonucunda bilgisayarlarda yazımı denetleyen yazılımlara da veri tabanı oluşturmuştur. Böylece yaygın kullanılan kelime işlemci programlarda yer alan yazılımda “TDK Kılavuzunu Esas Al” seçeneğinin etkinleştirilmesi durumunda yazılan her sözcük yazım kurallarına uygun bir biçimde denetimden geçirilmektedir. Konuşmada ve Yazıda Kısır Söz Varlığı Bir dilin işlenmişliğini ortaya koyan en önemli gösterge söz varlığıdır. Türk Dil Kurumunun 1945’te çıkardığı birinci baskı Türkçe Sözlük’te yaklaşık 32.000 söz vardı. Türkçenin bugünkü yazı dilinin söz varlığı son baskı (TDK 2011) Türkçe Sözlük’te 122.423’e ulaşmıştır. Türkçenin bütün söz varlığını bir araya getiren ve Türk Dil Kurumu ağ sayfasında ortak bir veri tabanında kullanıma sunulan Büyük Türkçe Sözlük’te ise yazı dili söz varlığının yanı sıra bütün bilim, sanat ve spor terimleri, bölge ağızlarındaki sözcükler, deyimler yer almaktadır. Bugün Büyük Türkçe Sözlük’te söz, deyim, terim ve ad olmak üzere toplam 616.767 söz varlığı bulunmaktadır (http://tdk.org.tr/index.php?option=com_bts&view=bts TDK Büyük Türkçe Sözlük 7 Şubat 2015 tarihinde erişilmiştir). Türkçenin konuşurlarının çoğunun bu zengin söz varlığından yararlandığını ne yazık ki söyleyemiyoruz. Elbette her toplumda gündelik hayatta kullanılan sözcük sayısı, o dilin genel söz varlığına göre düşüktür. Ancak yapılan araştırmalara göre Türkiye’de bu oranın çok daha düşük olduğu ortaya konulmuştur (Tosunoğlu, 1999). Türkçenin söz varlığında binlerce sözcük, deyim, atasözü bulunmasına karşılık konuşmada özellikle de yazıda az sayıdaki belirli sözcüklerin kullanılması bir başka sorundur. Sınırlı sayıdaki sözcüklerle düşünceler, duygular, yaşananlar gereği gibi anlatılamamakta, bu dil sorunu giderek insanlar arasında iletişimsizliğe, yanlış anlamalara ve tartışmalara yol açmaktadır. Kişisel tercihlerle belirli sözcüklerin daha sık kullanılması, zamanla bunların anlam ayrıntılarını ortaya koyan pek çok sözcüğün yerini alması gibi bir başka olumsuzluğa da yol açmaktadır. Örneğin güzel “göze ve kulağa hoş gelen, hayranlık uyandıran” anlamındayken bütün nesneleri, kavramları, olguları niteler duruma gelmesi, bunlarla ilgili asıl nitelikleri ifade eden sözcüklerin kullanım sıklığını gittikçe azaltmaktadır: Güzel yemek, güzel film, güzel roman, güzel düşünce, güzel ev, güzel bilgisayar vb. Oysa bir yemek leziz, besleyici olabilir; bir film, bir roman etkileyici, sürükleyici olabilir; bir düşünce özgün, öncü olabilir; bir ev modern, geniş, manzaralı olabilir, merkezî yerde bulunabilir; bir bilgisayar kullanışlı, gelişmiş, hızlı, en son teknoloji ürünü olabilir… Her varlığın, her nesenenin, her kavramın özelliğine göre kullanılması gereken ayrı ayrı sözcükler varken bunların hepsinin yerini bir sözcüğün alması dilde kısırlaşma gibi büyük bir olumsuzluğu yaşatmaktadır. Sorun, yalnızca birkaç sözcüğün yitip gitmesi değil söz varlığımızdaki zenginliklerin, kültür değerlerinin de yok olmasıdır. Bir nesnenin, bir kavramın, bir olgunun adı, niteleyicisi olmaları dolayısıyla yitip giden her sözcük yaşamımızdan da kültür dünyamızdan da bir parçanın unutulmasına yol açmaktadır. Sözlük kullanma alışkanlığımızın yeterince yaygınlaşmamış olması da bir başka sorundur. Bu sorun, anlamı bilinmeyen sözcüklerin yanlış anlamlarda kullanılması ve onlara bambaşka anlamlar yüklenmesi gibi yeni olumsuzluklara yol açmaktadır. Bu durum, 216 Türk Dili-I yalnızca yabancı kaynaklı sözlerin değil Türkçe kökenli sözlerin de birbirine karıştırılarak yanlış kullanımlara yol açmaktadır. Örneğin, bir çardak türü olan kameriyenin bir çiçek türü olan kamelya ile gazete haberlerinde karıştırıldığına, muhatap sözünün radyo televizyon yayınlarında muhattap biçiminde söylendiğine, iyi haber anlamındaki müjde sözünün müjdeli haber diye kullanıldığına tanık olunmaktadır. Bu yanlışlar kitle iletişim araçlarında yapılınca tekil kullanımlar ne yazık ki toplumda hızla yayılmaktadır. Dilimizin söz varlığındaki ögelerin kullanım sıklığını yitirmesinin yanı sıra yabancı kökenli sözlerin de olur olmaz her yerde kullanılmaya başlanması Türkçenin karşı karşıya bulunduğu bir başka sorunu ortaya çıkarmıştır. Yabancı Sözlerin Yoğunluğu Bugün Türkçenin karşı karşıya bulunduğu en önemli sorun, yabancı dillerin, özellikle de İngilizcenin, Türkçeyi olumsuz olarak etkilemesi… Bu etki yalnızca alıntı sözcüklerin olur olmaz her yerde kullanılmasıyla sınırlı kalmamakta, Türkçenin seslerinin, yazım biçimlerinin, yapısal özelliklerinin, söz dizimi niteliğinin değişmesine, bozulmasına yol açmaktadır. Hiç kuşkusuz Türkçe daha önce de Batı dillerinden sözcükler almıştı. Örneğin Osmanlı Devleti’nin Venedik ile ilişkileri dolayısıyla İtalyancadan abluka, acente, antika, bando, damacana, iskele, madalya, tabela gibi sözcükler alıntılanmıştı. Anadolu’da yaşayan Rumlardan alay, avlu, dalyan, efendi, lahana, liman, sandal, yakamoz vb. sözcükler Türkçeye geçmişti. Tanzimat dönemiyle birlikte Batı dünyasıyla daha sıkı ilişkiler sonucunda da dönemin Avrupa’sında geçer dil olan Fransızcadan abone, adres, anket, diplomat, direkt, pasaport, polemik, vagon gibi pek çok sözcük Türkçeye girmişti. Ancak bu sözcükler birkaç yüzyıllık dönemde ve Türkçenin ses yapısına uyarak söz varlığımıza katılmıştı. İngilizce sözcüklerin bir bölümü de steam>istim>islim, o side>ofsayt, sweater>süveter, uppercut>aparkat gibi Türkçenin ses yapısına uygun biçimlere dönüşerek söz varlığına girmişti. Daha sonra İngilizceden etkilenmenin gittikçe artması sonucunda hem sözcük sayısında bir artış hem de sözcüklerin özgün biçimleriyle geçişleri yaygınlaşmaya başladı. Bu etkilenmenin yoğunluğu İkinci Dünya Savaşı sonrasında hızla artmıştır. Batı uygarlığının geçer dili olmasıyla, Amerika Birleşik Devletleri’nin bilimde, teknolojide ileri gitmesi; dünya siyasetine yön veren ülke hâline gelmesiyle İngilizce bütün dünya dillerini etkisi altına alır olmuştu. Türkiye’de İngilizce ile öğretime başlandığı 1950’lerden itibaren Anglo-Sakson kültürünün yoğun etkisi de kendisini hissettiriyordu. Yakın dönemlerde Fransızlar dillerini korumak amacıyla yasa çıkardılar. İngilizce kökenli sözcükleri yasakladığını ilan eden birkaç ülke de oldu. Pek çok dilde yaşandığı gibi Türkçeye de İngilizceden söz akışı olduğu bir gerçektir. Sözlerin bir bölümü teknoloji, iktisadi ve siyasal ilişkiler, kültürel etkilenmeler sonucunda gelmektedir: laptop, notebook, forex, leasing, residance, mobbing, mortgage, selfie vb. Kimilerine yetkili kurum ve duyarlı çevrelerce karşılıklar bulunulmakta ve önerilmektedir. Bu çabalara karşın yabancı kaynaklı sözlerin dilimize girişi her geçen gün biraz daha artmaktadır. Yakın geçmişte tanık olduğumuz gibi yalnızca yeni bulunan ve üretilen aygıtların adları gelmekle kalmadı, bunların çeşitli özellikleri, parçaları, kullanıcıları ile ilgili sözler de dilimize girdi, hatta bu sözlerden fiiller türetildi: air-conditoned (araba), fakslamak, zaplamak, zoomlamak... En kötüsü ise dilin söz dizimi özelliklerinin yabancılaşması, yabancı eklerin dile girmesi, dilin mantığına aykırı kullanışların yaygınlaşmasıdır: Türkçede çokluk eki {+lar, +ler} varken İngilizcedeki çokluk ekini bir çiçekçinin Çiçeks biçiminde; Türkçede tamlayan durumu eki {+nın, +nin, +nun, +nün} varken İngilizcedeki ’s ekini bir iş yerinin Ferhat’s biçiminde Türkçe sözcük ve adlarda kullanması üzerinde durulması gereken bir konudur. 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 217 İnternet’te gördüğüm bir ağ sayfasının adresinde ‘okuls’ sözü vardı. Sayfanın hazırlayıcısına bu sözdeki s’nin anlamını sorduğumda verdiği yanıtta, sözün okullar anlamına geldiğini ve İngilizcedeki çokluk ekini ilgi çeksin diye kullandıklarını söylüyordu. Türkçede belirleyici ‘article’ olmamasına rağmen, bir otelin Türkçe adından önce ‘the’ takısına yer vermesi bir başka büyük olumsuzluktur. Bütün bunlar, dilimize giren yabancı kökenli sözcüklerden daha büyük olumsuzluklara yol açmaktadır. Son zamanlarda çeviri yoluyla yeni ifade türleri de ortaya çıktı. Sözler Türkçe ama anlatım kalıbı yabancı kaynaklı: Çay içmek, kahve içmek yerine çay almak, kahve almak; özür dilerim yerine üzgünüm; hoşça kal, allahaısmarladık, sağlıcakla kal yerine kendine iyi bak gibi kullanışlar Türkçenin yapısına aykırı olduğu kadar kültürümüzde de yeri bulunmayan ifade türleri. Dilimizin söz varlığında karşılığı bulunsa da yabancı kaynaklı sözleri kullanmak bir özenti hâlini aldı. Günlük hayatta, çarşıda, pazarda, radyoda, televizyonda, basında, okulda, sporda kısacası her yerde yabancı kaynaklı sözler artık bilinçsizce kullanılır oldu. Birer özenti alıntısı niteliğinde olan show, trend, konsensüs, transformasyon, performans gibi sözler Türkçede karşılıkları olmasına rağmen kullanılmaktadır. Bu tür özenti alıntılarının kullanılmasına hiç gerek yoktur. Çünkü bu özenti alıntılarının yerine Türkçede gösteri, eğilim veya yönelim, uzlaşma veya oydaşma, değişim veya dönüşüm, başarım gibi pek çok karşılık bulunmaktadır. Dilimizin zenginleştirilmesi konusunda Türk Dil Kurumu üzerine düşen görevi yapmaya çalışmaktadır. Türk Dil Kurumunun dilimize giren veya girmekte olan yabancı kaynaklı sözlere karşılıklar bulması, Türkçeyi geliştiren ve zenginleştiren çalışmalardan biridir. İngilizceden yeni giren sözlere Türkçenin kaynaklarından yararlanılarak karşılıklar bulmak ve Türkçe kökenli sözleri kullanmak, bir yandan dilimizin gelişmesine katkıda bulunulurken diğer yandan da teknolojiden, bilimden, ana dilimiz aracılığıyla yararlanmamızı sağlanmaktadır. Türk Dil Kurumu, Atatürk’ün “Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasını bilen Türk milleti dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır.” sözünü kendisine ilke edinerek dilimizi yabancı dillerin boyunduruğundan kurtarma mücadelesini vermektedir. Türk Dil Kurumunun yabancı kaynaklı sözlere karşılık önerdiği sözlerden birkaçına bakalım: anchorman karşılığında ana haber sunucusu, arboretum karşılığında ağaç parkı, viyadük için köprü yol, mobbing için bezdiri; selfie için özçekim, mortgage tutsat vb... Bu karşılıklar basın yayın kuruluşları aracılığıyla kamuoyuna duyurulmakta, sanal ortamda paylaşılmakta, kitap hâline getirilmektedir. Ancak önemli olan, bu sözlerin kamuoyunca benimsenmesi, dilimizin söz varlığı içerisine girmesidir. Burada toplumumuza, özellikle aydın kesime, sanatçılara, yazarlara düşen görevler vardır. Yabancı sözlere bulunan karşılıkları, yazarlarımız, sanatçılarımız, sunucularımız benimser ve kullanırsa bu sözler toplumda hızla yaygınlaşır. Toplumun benimsediği bir söz, artık dilin malı olmuş demektir. Yabancı Dille Öğretim Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan biri de eğitim ve öğretim dilinin yabancılaştırılmasıdır. Son yıllarda İngilizcenin yaygınlık alanını gittikçe genişletmesi, uluslararası bir iletişim diline olan gereksinim, Türkiye’de İngilizce öğrenmenin yanı sıra İngilizce ile öğretim yapılması gibi yanlış bir yola girilmesine yol açmıştır. Yabancı dili yabancı dil dersinde öğretmek yerine alan derslerinin, hatta yükseköğretimde meslek derslerinin İngilizce verilmesi, Türkçenin bilim ve öğretim dili olarak gelişmesinin önünde bir engel oluşturmaktadır. 218 Türk Dili-I Ana dili Türkçe olan öğretim üyesinin ana dili Türkçe olan öğrencilere dersi yabancı dilde anlatmasını açıklamak zordur. Böyle bir uygulamanın dünyada örneği son derece kadar azdır. Ancak asıl büyük sorun, özellikle akademik yükselmelerde değerlendirmeye alınan bilimsel makalelerin Türkçe değil de yabancı dilde, çoğunlukla da İngilizce yazılmasının teşvik edilmesidir. Üstelik her bilim dalının geçerli yabancı dili farklı iken bütün bilim dallarında tek bir yabancı dili geçerli kılmak bilimsel bir yaklaşım da değildir. Türkçede neredeyse atasözü niteliğine ulaşmış olan bir lisan bir insan, iki lisan iki insan özlü sözü, yabancı dil öğrenmeyi salık vermektedir. Hiç kimse yabancı dil öğrenilmesine karşı değildir, hatta birkaç yabancı dil öğrenilmesi taraarıdır. Ancak öğretimin yabancı dille yapılması, pek çok olumsuzluğu da beraberinde getirmektedir. Her şeyden önce en kolay ve doğrudan öğrenim kişinin çocukluğundan bu yana öğrenim gördüğü dil ile mümkündür. Kişiler, ilk okumayı yazmayı öğrendikleri, sözcüklerin asıl anlamlarının yanı sıra yan anlamlarını, terimleri kavradıkları dille daha kolay öğrenirler. Bu durum öğretici için de geçerlidir. Doğrudan, açık ve anlaşılır iletişim aracı ile öğretimi sağlamak mümkünken araya bir yabancı dil koymak iletişimi ve öğretimi güçleştirmektedir. Yabancı dille öğretim yapılan dersi okutan öğretim üyesinin yabancı dil bilgi düzeyi kadar, söz konusu dersi izleyen öğrencilerin yabancı dil bilgi düzeyi de önemlidir. Öğrenciler, yabancı dille verilen bir dersi izleyebilecek düzeyde yabancı dil bilgisine sahip olmalıdır. Dersi izleyenlerin yabancı dildeki bir kitabı anlamak için okumaya ayırdığı süre artmakta ancak bu sürede okuduğu sayfa sayısı düşmektedir. Sıkça sözlüğe bakılması, sözlükte birkaç anlamı bulunan sözcüğün hangi anlamda kullanıldığının araştırılması da öğrencinin konudan uzaklaşmasına yol açmaktadır. Yabancı dille öğretimin yapıldığı derslerde okutulan ders kitapları yabancı dilde olduğu gibi yabancı bilim adamlarınca yazılmış eserlerdir. Bu durumda dersi veren; genellikle kitapta yazılanları öğrenciye aktarmakta, kitabın öğrencilerce anlaşılır olmasını sağlamaktadır. Oysa özellikle üniversiteler araştırmanın, incelemenin, sorgulamanın yoğun bir biçimde yapıldığı bilim kurumlarıdır. Belki de yüzlerce kaynağa bakılarak yapılması gereken öğretim birkaç kaynakla sınırlı kalmakta, dersler de bu kaynaktaki bilgileri anlatmaya ve anlamaya ayrılan zamanla geçmektedir. Öğretim yılının sonunda da öğrenciler genellikle derste okunan kitaptaki bilgileri ezberleyerek sınava girmektedir. Oysa öğrencilerin de pek çok kaynağı okuyarak, araştırma yaparak, sorgulayarak bilgiyle donanması gerekir. Bu ve benzeri olumsuzluklar karşısında yabancı dille öğretim yerine mükemmel bir biçimde yabancı dil öğretimi yapılmalı, bölümlerde hazırlık sınıfının yanı sıra lisans öğretimi süresince mesleki yabancı dil dersi okutulmalı, öğretim dili ise elbette Türkçe olmalıdır. Bir derste yabancı dille öğretim ancak bir veya iki yarıyıl gibi kısa süre için gelen misafir öğretim üyesi tarafından yapılabilmelidir. Örneğin ana dili İngilizce olan yabancı uyruklu bir öğretim üyesi ana dilinde ders verebilmeli, bu dersi alacak öğrencilerin de izleyebilecek düzeyde İngilizce bildiklerini belgelemeleri gerekir. Yabancı dil öğretimi ile yabancı dille öğretim ayrı uygulamalardır. Yabancı dillerin öğretilmesi, öğrenilmesi gerekliliktir. Ancak matematik, fizik, coğrafya gibi fen ve sosyal bilimler derslerinin ülkenin devlet diliyle değil de yabancı bir dille öğretilmesi yanlıştır. Bilim Terimleri Bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan sözcükler olan terimlerin dilin öz kaynaklarından beslenmesi o dilin bilim dili olarak gelişmesinde başlıca etkendir. Bilimi oluşturan verilerin ve bilgilerin sözlü, yazılı, görsel, işitsel ve deneysel olarak işlenmesini, üretilmesini, geliştirilmesini, aktarılmasını sürekli bir 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 219 biçimde sağlayan diller bilim dili olarak adlandırılır. Bir ülkede düşünürler, bilim adamları, sanatçılar, hukukçular ana diliyle yetişmişse ve yine ana diliyle ürünler vermişse, ülkede bir eğitim, öğretim dili oluşmuşsa bu dilin söz varlığı çok çeşitli konularla, alanlarla ilgili yeni yeni kavramlar kazanır. Özellikle soyut kavramlar bakımından zenginleşen dil, türetmelerle, başka dillerden çevrilen kavramlarla bilim ve kültür diline dönüşür (Aksan, 2004). Bilim eserlerinin yazılabildiği, çevrilebildiği, yeni terimlerin türetilebildiği ve her aşamada öğretimin yapılabildiği dil, bilim dilidir. En etkili ve yetkin örneklerinin yer aldığı edebî eserlerin verilebildiği, başka dillerde yazılmış her eserin çevirisinin yapılabildiği, felsefe eserlerinin çevrilebildiği Türkçe; bir kültür, sanat ve edebiyat dili olmasının yanı sıra bu özellikleriyle bir bilim dili olduğunu da göstermiştir. Türkçenin bilim dili olmasının tarihî, Uygurların X. yüzyılda çeşitli bilim dallarında yazdıkları eserlerde kendi dillerinin söz varlığından yararlanarak türettikleri terimleri kullanmalarıyla başlatılmaktadır. Uygurların başka dillerden yaptıkları çevirilerde yabancı kökenli terimleri, kavramları kendi dillerinden türettikleri terimlerle karşılamaları, Türk dilinin bin yıl öncesinden bilim dili niteliğini kazandığını ortaya koymaktadır. Aradan geçen bin yıllık süre içerisinde Türkçenin öğretim dili olarak kullanılmadığı dönemler de olmuştur. XIX. yüzyıl sonlarına doğru okullarda Türkçeye Arapça, Farsça ve Fransızcadan sonra yer verilmeye başlanmıştı. Abdülaziz Dönemi’nde bilim dili olarak Türkçeye yer verilmesi istekleri gelmeye başlayınca ortaöğretimde ve meslek okullarında Türkçeye Arapçadan sonra yer verilir oldu. Ancak Türkçenin okullarda zorunlu ders hâline getirilmesi II. Meşrutiyet (1908) ile birlikte gerçekleşecektir. Bu dönemde Türkçenin öğretimi için çeşitli düzeylerde pek çok dil bilgisi kitabı yazılmaya başlanır. Diğer ders kitaplarının Türkçe olarak yazılmaları da artmaya başlayınca Türkçenin bilim dili olmasının önündeki en önemli sorun ortaya çıkmıştır: Pek çok bilim dalında Arapça sözlerden türetilmiş terimlerin bulunması…. Halkın doğrudan doğruya etkilendiği alan olan hukuktaki terimler ise çok zor anlaşılmaktaydı. Terimler alanında sorunlar sürmekle birlikte Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında Türkçe bilim dili özelliğini yeniden kazanmıştı. Cumhuriyet Dönemi’nde yapılan üniversite reformu (1933) ile Türkçenin bilim dili olarak gelişmesi uğrunda önemli kararlar uygulama alanına sokulmuştur. Üniversite reformu içerisinde doğrudan doğruya öğretim ve bilim dilini konu alan hükümler dikkati çeker. Öğretim üyelerinin öğrencilere Türkçe ders malzemesi sağlama zorunluluğu getirilmiştir. Bir başka hüküm ise öğretim üyelerinin Türkçe kitaplar, makaleler yazmasıdır. Bu hüküm, bilimin Türkçe yapılması anlamına gelmektedir. Bilim adamları araştırmalarının sonucunda elde ettikleri sonuçları yazacakları Türkçe kitaplar ve makalelerle bilim dünyasının yararlanmasına sunacaklardır. En ilgi çekici hüküm ise Türkiye’ye davet edilen yabancı uyruklu öğretim üyeleri ile ilgilidir. Yabancı uyruklu öğretim üyeleri Türkiye’de çalışmaya devam edeceklerse üç yıl içerisinde Türkçeyi öğrenmek zorundadırlar. Bu uygulamalarla Türkçenin ilköğretimden yükseköğretime kadar bütün aşamalarda öğretim dili olarak yaygınlaşması ve yerleşmesi mümkün olduğu gibi bilimsel araştırmaların ve çalışmaların, bunlara dayalı yayınların dili de Türkçe olmuştur. Türk Dil Kurumunun kuruluşu ile terimler alanında başlatılan çalışmalar da Türkçenin bilim dili olarak işlenmesine katkıda bulunmuştur. İlk uygulama Atatürk’ün geometri terimleri üzerine yaptığı çalışma olmuştur. Atatürk, yazdığı Geometri kitabında yeni türettiği ve tanımını verdiği açı, açıortay, altıgen, beşgen, çap, dar açı, dış tersaçı, dikey, düşey çizgi, eşkenar dörtgen, ikizkenar üçgen, teğet, yamuk, yüzey gibi yüz yirmi dokuz geometri terimini kullanarak Türkçe terimlerle öğretim ve bilim yapmanın örneğini de gözler önüne sermiştir. Atatürk’ün müselles yerine üçgen, zaviyetan-ı mütekabiletan-ı dahiletan karşılığında iç ters açılar, müselles-i 220 Türk Dili-I mütesaviyü’l-adla için eşkenar üçgen vb. terimleri türetmesiyle geometri dili açık ve anlaşılır bir nitelik kazanmıştı. Bu ilk örnekten sonra Türk Dil Kurumu’nda yürütülen terim çalışmaları sonucunda bilim, sanat, spor dallarında sekseni aşkın terim sözlüğü yayımlandı. Hazırlanan bu sözlüklerde terimler, ilgili bilim dalından bilim insanları tarafından tanımlanırken yabancı kökenli pek çok terime de Türkçe karşılık önerildi. Yürütülen bu çalışmalarla bugün çeşitli bilim ve sanat dallarında Türkçenin söz varlığına katılan binlerce terim bulunmaktadır: akım, akışkan, alyuvar, atardamar, bakışımlı, basınç, bilgisayar, bilinç, bilişim, bilirkişi, birim, bulgu, böbrek üstü bezi, çarpan, çizelge, çözelti, damıtma, değişken, denklem, dışbükey, dinleti, donanım, duyu yitimi, eşitsizlik, eriyik, etken, genleşme, gerçeküstü, gerilim, kalıtımsal, kapsam, kavram, kızılötesi, nicelik, nitelik, olumlama, ölçüt, örtüşme, sayısal, sezgi, sürüngen, tıpkıbasım, tümevarım, tümdengelim, tüzel kişilik, varsayım, vurgu, yazılım, yer çekimi, yönerge, yöneylem, yumuşakça, zaman aşımı vb. Yetmiş yıl önceki sözlüklere bakıldığında değinilen bu terimler görülmez. Bilimde, teknolojide yaşanan gelişmelerle ortaya çıkan yeni kavramlar için türetilen terimler, Türkçenin de kazancı olmuştur. Türkçenin Cumhuriyet dönemindeki kazanımları olan bu örneklere eklenecek çok sayıda terim Türkçede türetme yeteneğinin gücünü göstermektedir. Nitekim son yıllarda türetilen ve hızla kullanım alanını genişleten eytişim, yoğuşma, yönetişim gibi yüzlerce yeni terim de bunlara eklenebilir. Öte yandan başlangıçta bilim terimi olarak türetilmesine karşın mecaz kullanımlar sonucunda genel dilin söz varlığına da geçen gerilim, sanal, uydu gibi sözcükler, başarılı türetmelerin yalnızca bilim çevrelerince değil dilin bütün konuşurlarınca da benimsenebildiğini göstermektedir. Bilim terimleri üzerine çalışmaların günümüzde de yürütülmekte olduğunu belirtmek gerekir. Örneğin iktisat, bankacılık, borsa alanında tekel sözü örnek alınarak oligopol karşılığında azel, polyopoly karşılığında ise çokel; parity için değerdeşlik; convertibile yerine çevrilgen, dead cat bounce için ise son çırpınış gibi terimler türetilmiştir (Yılmaz, 2011). Bu olumlu gelişmelere karşılık son yıllarda kimi bilim dallarında İngilizce, Fransızca hatta Latince terimlerin kullanılır olması dikkat çekicidir. 2015 yılının Şubat ayında yayımlanmış resmî bir yönetmelikte kullanılan terimlerden rastgele seçilen akifer, bentik, fiksasyon, helofit, litoral, pelajik, sediment vb. terimler ilgili alanda yeni bir sorunun yaşanmakta olduğunu göstermektedir. Bilim terimlerindeki bu yabancılaşma Türkçenin bilim dili olarak gelişmesinin önünde bir engel oluşturduğu gibi genel dile geçme eğilimindeki terimlerle de Türkçenin söz varlığının görüntüsünün bozulmasına yol açılmaktadır. Türkçenin bilim dili olarak terim türetme durumuna ilişkin ayrıntılı bilgi edinmek için Genel Ağ’daki http://egitim.cu.edu.tr/efdergi adresinden Dilek Yumru tarafından incelenen “Terim Üret(me)me Sorunu” adlı çalışmasını okuyabilirsiniz. (Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt:03 No:39 Syf: 10-19 ) İş Yaşamında Türkçe Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan biri de iş yaşamının çeşitli alanlarında görülen dil yabancılaşmasıdır. Toplumun hemen her kesimince bir sorun olarak algılanan iş yeri adında yabancılaşma aslında buzulun suyun üstünde kalan kısmıdır. İş yerlerine yabancı adlar verilmesi eğilimi ne yazık ki son yıllarda gittikçe yaygınlaştı ve sokaklarımızın, caddelerimizin görüntüsü bozuldu. Büyük alışveriş merkezlerinin, büyük mağazaların yabancı adlar kullanmasından sonra bakkal, kasap, manav, araba yıkayıcısı, simit dükkânı da yabancı adlar almaya başladı: Rainbow Kasabı, Coieur Angle, Börek Center gibi sokaklarımızda, caddelerimizde görebileceğimiz binlerce ad, ticari hayatta yabancılaşmanın örnekleridir. Son zamanlarda Türkçe veya Türkçeleşmiş adlar iş yerlerinde kullanılırken 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 221 gelenekleşmiş Türk yazımı yerine yabancı kurallara göre yazma eğilimi de ortaya çıktı: Efendy, Hotel Taxim, Eskidji, Laila, Wishne Bar, Neshe, Kitapchi, Yemish, Kebabchi, Derichi... Bu etkilenme yalnızca sözcük girişiyle sınırlı kalmamakta Türkçenin söz dizimi özelliklerini de zorlamaktadır: Divan Oteli demek dururken Hotel Divan, Marmara Oteli demek varken e Marmara, Derman Eczanesi yerine Eczane Derman demek Türkçenin söz dizimi özelliklerini hiçe saymaktır. Ancak iş yaşamındaki yabancılaşma yalnızca iş yeri adlarıyla sınırlı değildir. Ürün adlarında yabancı sözcüklerin tercih edilmesi, kullanım kılavuzlarında Türkçeye yer verilmemesi, alışveriş merkezlerinde yalnızca yabancı müzik çalınması vb. olumsuzluklar dil sorunu olmanın da ötesine geçmekte kültür, ekonomi ve tüketici sorununa dönüşmektedir. Beyaz eşyadan koltuk, divan, yatak ürünlerine; şekerlemeden hamur işlerine; ev ve iş yeri inşa eden şirketlere kadar işletmeler ürettikleri, yapıp sattıkları hemen her şeye yabancı adlar vermeyi tercih etmektedir. Ürünlerin Türkiye’de üretilmesine ve çoğunun da iç piyasada tüketilmesine karşılık adlarının yabancı olması düşündürücüdür. İş yeri ve ürün adlarında yabancılaşma, yasal boşluklardan kaynaklanmaktadır. Şirket kurulurken isim tescili yapılmakta, aynı adda bir başka şirket bulunup bulunmadığı, adın Türkçe olup olmadığı denetlenmektedir. Ancak kurulan şirketin işletmelerine yani açacağı iş yerlerine hangi adı vereceği, ürünlerini hangi adlarla piyasaya süreceği sorulmamakta ve bu konularda isim tescili yapılmamaktadır. Bu nedenle şirket adı ile bu şirketin iş yeri adları farklı olmaktadır. Bunun en açık göstergesi bir iş yerinden yapılan alışveriş sonrasında verilen satış fişinde başka, tabelada başka isim bulunmasıdır. Aslında o iş yerinin resmî adı satış fişinde yazılandır. Tabelada yazılan ad ise belediye mevzuatına göre vergisi verilip kullanılan işletme adıdır. İşte bu adın denetimi ne yazık ki yapılmamaktadır. Kredi kartıyla alışveriş yapan tüketici ay sonunda gelen hesap kesim cetvelinde satıcı bölümünde tanımadığı bir kişi adı ile birlikte mahdumları limited şirketinden çekilen tutarı görünce bir an “Acaba kredi kartımdan usulsüzce harcama mı yapıldı?” diye telaşa kapılmaktadır. Daha sonra alışveriş tutarı ve tarihinden yaptığı harcamayı anımsamaktadır. İşte bu durum yasal boşluğun en açık göstergesidir. İş yeri adında yabancılaşma karşısında yerel yönetimler etkili olabilir. İş yeri açılışı için ruhsat başvurusu sırasında, iş yerine yabancı ad vermek isteyenlere belediyeler izin vermeyebilir. Geçmişte Türk Dil Kurumu bu uğurda karar alan belediyelerimizi, yabancı olan adını Türkçesiyle değiştiren kuruluşları ödüllendirmişti. Yabancı adlı iş yerleri üzerine yapılmış bir araştırma ile ilgili olarak Ömer Demircan’ın XIV. Dilbilim Kurultayı’na sunduğu bildirinin tam metnini http://turkoloji.cu.edu.tr/DIL%20 SORUNLARI/demircan.pdf adresinden okuyabilirsiniz. İthal ürünlerin satışında karşılaşılan sorun ise kullanım kılavuzlarında Türkçeye yer verilmemesidir. Alınan ürünlerin kullanım kılavuzunda on beş yirmi dil bulunmasına karşılık Türkçe kılavuzun olmaması ana dilimize duyarsızlığın açık bir göstergesidir. Kimi ithalatçı kuruluşlar bu eksiği gidermek için kılavuzdaki bilgilerin bir özetini çıkarıp minicik harerle farklı bir kâğıda basıp ürünün üzerine veya kutusuna yapıştırıyor. Kullanım kılavuzlarında Türkçeye yer verilmemesi bir dil sorunu olmanın ötesinde tüketici sorunu olarak da kendisini göstermektedir. Birkaç yıl önce gazetelerimiz bu sorunu gündeme getirdiğinde kaz tüyü kazak alan bir kullanıcının yaşadığı sorun da haber konusu olmuştu. Kazağın yıkama ve kurutma ile ilgili işlemlerin nasıl yapılması gerektiğini belirten kullanım kılavuzu yalnızca İngilizce yazılmıştı. Tüketici kazağın etiketinde gördüğü çamaşır makinesinde yıkanabileceği işaretini dikkate alarak kazağı çamaşır makinesinde 222 Türk Dili-I yıkamıştı. Makineden çıkan kazağın tüylerinin birbirine dolaştığını gören tüketici soluğu satıcı da almış ve şikâyetçi olmuştu. Ancak satıcı İngilizce kullanım kılavuzunda bir uyarı olduğunu, çamaşır makinesinde yıkanması durumunda üç adet tenis topunun da kazan içerisine konulması gerektiğinin yazıldığını, bu yapılmadığı için yıkama sırasında kaz tüylerinin toplandığını söyleyerek hatanın kullanıcıdan kaynaklandığını söylemişti. Kazak makinede yıkanırken tenis topları dönen kazan içerisinde bir o yana bir bu yana gidip tüylerin toplaşmasını önlüyormuş. Tüketici İngilizce bilmediğinden kılavuzdaki bu uyarıyı anlayamamış, doğrudan çamaşır makinesine attığı kazak zarar görmüş. Yaşanan bu olay kullanım kılavuzlarında Türkçeye yer verilmemesinin tüketiciye vereceği zararı açıkça gösteriyor. Giyeceğin veya bir elektronik aygıtın, bir eşyanın kılavuzunun anlaşılamaması yüzünden zarar görmesi maddi kayıplara yol açar. Bir yiyeceğin, bir ilacın, bir vitamin hapının kullanımıyla ilgili bilgilerde Türkçeye yer verilmemesi ise insan sağlığını ve yaşamını tehlikeye atacaktır. Özellikle yurt dışından getirilen ilaçlarda, vitaminlerde Türkçe kullanım kılavuzu yer almaması, giderilmesi söz konusu olamayacak sorunlara yol açabilmektedir. İthal kimi ilaçlarda, vitamin haplarında şişe üzerine yapıştırılan küçük kâğıtlarda çıplak gözle okunamayacak kadar minik harerle yazılan kullanım bilgilerinin yetersizliği insan sağlığını tehdit etmektedir. Kullanım kılavuzlarında Türkçeye yer verilmemesi durumunda uygulanacak ceza mevzuatımızda yer almaktadır. Ancak bunun için tüketicinin hakkını araması ve şikâyetçi olması gerekir. Böyle bir durumda Türkçe kullanım kılavuzu bulunmayan her üründen kaçar adet varsa her birin için ayrı ayrı ceza uygulanmaktadır. Bu konuda tüketicinin duyarlı davranması gerekmektedir. Türkçenin özelliklerini, tarihçesini ve karşı karşıya bulunduğu sorunları ele alan ve çözüm önerileri sunan Ekrem Erdem’in Bizimki Türkçe Sevdası adlı kitabından yararlanabilirsiniz. (Türkiye Dil ve Edebiyat Derneği Yay., İstanbul, 2012). Sorunların Çözümü Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların çözümü için öncelikle toplumda Türkçe bilincinin yaygınlaştırılması ve dilin öneminin kavratılması gerekmektedir. Eğitim sistemimiz Türkçeyi sevdirecek, benimsetecek nitelikte yeniden düzenlenmelidir. Radyo ve televizyon kuruluşları, basın yayın organları; toplumda Türkçe bilincinin geliştirilmesi, doğru ve güzel Türkçenin yaygınlaştırılması konusunda etkin olabilirler. Eğitim kurumlarından sonra bu konuda en büyük sorumluluk radyo ve televizyon kuruluşlarına, basın yayın organlarına düşmektedir. Kitle iletişim araçlarında bozuk dil kullanımı nasıl bir anda yaygınlaşıyorsa doğru ve güzel Türkçe kullanımı da bir anda yaygınlaşacaktır. Bu konuda ödüllendirici olmak gerekir. Türk Dil Kurumu, RTÜK gibi kurumların topluma örnek olacak biçimde doğru ve güzel Türkçeyi kullanan yazar, gazeteci, tiyatrocu, spiker ve sunucuyu ödüllendirmeye devam etmesi yararlı olacaktır. Bununla birlikte dilin kullanıldığı alanlarda yasal boşlukların giderilmesi, kuralların belirlenmesi yararlı olacaktır. Örneğin şirket adının tescil edilmesi uygulaması iş yeri ve ürün adlandırını da kapsayacak biçimde genişletilebilir. Diline önem veren her gelişmiş ülkede olduğu gibi biz de Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların çözümünde üzerimize düşen görevi yerine getirmeliyiz. Türkçeye her zaman önem veren Atatürk’ün özellikle vurguladığı gibi: Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasını bilen Türk milleti dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır… 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 223 Özet Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların kaynaklarını belirleyebilmek Türkçenin kullanımı sırasında sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, bazı sözcüklere yanlış anlamlar yüklenmesi; konuşma dilinde ve yazı dilinde cümledeki ögeler arasındaki uyumsuzlukların yol açtığı anlatım bozukluklarının yanı sıra olur olmaz her yerde yabancı kökenli sözcüklere yer verilmesi, iş yerlerinde, ürünlerde yabancı adlar kullanılması genellikle dilin bir sorunu olarak algılanmaktadır. Kişilerin söz varlığının sınırlı hatta kısır olması da Türkçenin bir eksikliği gibi görülür. Bunlar Türkçeden kaynaklanan sorunlar değildir. Türkçe gerek ses yapısı ve ses uyumları gerek biçim özellikleri ve sözcük türetme yeteneği gerek söz varlığı ve anlatım gücü ile yeryüzündeki birçok dil gibi kendi kendisine yeten özelliklere ve iç zenginliğine sahiptir. Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların bir bölümü aslında konuşurlarının yaşadığı sorunlardır. Bunlar Türkçenin özelliklerini yeterince kavrayamamış, söz varlığının anlatım gücü ile donanamamış, kendi yetersizliklerinin nedenini Türkçeye bağlayan, bu yüzden de yabancı sözcüklerin cazibesine kapılmış kullanıcıların sorunudur. Sorunun kökeninde ise küresel bir etkilenmenin varlığını belirtmemiz gerekiyor. Sınırların ortadan kalkması, kitle iletişim araçlarının uydular aracılığıyla dünyanın her yerini kapsama alanlarına alması, sanal ortamda sınırsız erişim dünyadaki pek çok ülkeyi, kurumu, düşünceyi etkilediği gibi dilleri de etkilemiştir. Sosyal medyanın da yaygınlaştığı günümüzde önce dil etkilenmektedir. Geçmişte bir yabancı sözcüğün bir dile yerleşmesi yıllar, yüzyıllar alırken bugün artık bir yabancı sözcük birkaç dakika içinde kullanım alanı kazanmakta, kitle iletişim araçları ve basın yayın organları sayesinde de birkaç gün içinde dile yerleşmektedir. Türkçenin kullanımında yaşanan güncel sorunları ayırt edebilmek Türkçenin gündelik yaşamda, öğrenim hayatında, kitle iletişim araçlarında ve sosyal medyada kullanımında yaşanan sorunların başında Türkçeye karşı kayıtsızlık ve duyarsızlık, toplumda Türkçe bilincinin gereğince yaygınlaşmamış olması sorunu öncelikle dikkatleri çekmektedir. Kitle iletişim araçlarında örnek bir dil kullanımı beklenirken söyleyiş bozukluklarının ve anlatım yanlışlarının yaşandığı yayımlar toplumun dilini büyük ölçüde etkilemektedir. Radyo ve televizyonlardaki haber programlarında bin sözcüğün kullanıldığı, ilk yüz sözcüğün ise bu söz varlığının neredeyse yüzde ellisini oluşturduğu ortaya konulmuştur. Bu veri, haber programlarının birkaç yüz sözcükle hazırlandığını göstermektedir. Radyo ve televizyon yayımlarının yaygınlaşması, dinleme ve izleme oranlarının yükselmesi Türkçe açısından olumlu ve yararlı bir gelişme olması gerekirken yeni sorunlar ortaya çıkarmıştır. Söyleyiş bozuklukları, cümle düşüklükleri, yanlış sözcük kullanma, Türkçenin söz varlığında bulunmayan yabancı sözcüklere yer verme, kaba dil ve argo gibi olumsuzluklar radyo ve televizyon yayınlarında sınırsızca yapılınca bu yanlışlar toplumun, özellikle de genç kuşakların diline yerleşmiştir. Yayımcılığın kısır bir söz varlığıyla yapılması ise bir başka sorundur. Türkiye’deki kullanıcılarının dünya ortalamasına göre üst sıralarda bulunduğu göz önüne alındığında sosyal medya, Türkçenin kullanımı açısından yeni ve yaygın bir ortam olarak öne çıkmaktadır. Sınırlı sayıda harfin kullanılabildiği ortamlarda sözcüklerde ünlü hareri yazmadan yalnızca ünsüzlerle yazışma, büyük harf ile ilgili kurallara aykırılık, sözcüklerin yazımında özensizlik gibi olumsuzluklar dikkat çekmektedir. Karakter sınırlamasının bulunmadığı akıllı telefonlardaki iletişim uygulamalarında da yazım kurallarına aykırı yazışma biçimleri hızla yayılmaktadır. Bu da sosyal medyanın dilin kullanılması açısından özen gösterilmesi gereken yeni ve önemli bir iletişim ortamı olduğunu göstermektedir. Sözcüklerin kural dışı söyleyişleri ve yazımları Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan en dikkat çekici olanıdır. Söyleyiş yanlışlarının anlam bozukluğuna da yol açtığı görülmektedir. Sınırlı sayıdaki sözcüklerle konuşma ve yazma ise iletişimsizlik sorununu karşımıza çıkarmaktadır. Yabancı dille öğretim yapılması ve alıntı terim kullanımının yaygınlaşması Türkçenin bilim dili olarak gelişmesinin karşısında önemli bir engeldir. İş yerilerinde yabancı ad kullanılması, ürünlere yabancı adlar verilmesi, kullanım kılavuzlarında Türkçenin yer almaması tutumları ise iş yaşamında dilin durumunu ortaya koyan somut örneklerdir. Bu sorunlar karşısında için öncelikle toplumda Türkçe bilincinin yaygınlaştırılması ve dilin öneminin kavratılması gerekmektedir. Eğitim sistemimiz Türkçeyi sevdirecek, benimsetecek nitelikte yeniden düzenlenmelidir. Radyo ve televizyon kuruluşları, basın yayın organları; toplumda Türkçe bilincinin geliştirilmesi, doğru ve güzel Türkçenin yaygınlaştırılması konusunda etkin olabilirler. 1 2 224 Türk Dili-I Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi gerçek anlamda dilin sorunudur? a. Sözcüklerin yanlış söylenmesi b. Sözcüklerin yanlış yazılması c. Sözcüklere yanlış anlamlar yüklenmesi d. Olur olmaz her yerde yabancı kökenli sözcüklere yer verilmesi e. Konuşucuların dillerine gerekli özeni göstermemesi 2. Bir dile yabancı dilden sözcüklerin girişinin nedeni aşağıdakilerden hangisiyle açıklanamaz? a. Kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla b. Kültürler arasındaki sınırların ortadan kalkmasıyla c. O dilin söz varlığının gelişmiş olmasıyla d. Sanal ortamda erişimle e. Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla 3. Aşağıdaki alanlardan hangisinde dilde yaşandığı gibi bir etkileşim yaşanır? a. Madencilik alanında b. İnşaatçılık alanında c. Balıkçılık alanında d. Ormancılık alanında e. Kuyumculuk alanında 4. “Şimden gerü divanda, dergâhta, bargâhta, çarşıda ve bazarda Türkçeden başka dil konuşulmaya” diyerek ferman çıkaran kişi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kanuni Sultan Süleyman b. Fatih Sultan Mehmet c. Sokollu Mehmet Paşa d. Karamanoğlu Mehmet Bey e. Mustafa Kemal Atatürk 5. Garibname adlı eserinde Türkçe bilincinin oluşmamasından Türk diline kimsene bakmaz idi / Türklere hergiz gönül akmaz idi diye yakınan şair aşağıdakilerden hangisidir? a. Âşık Paşa b. Yunus Emre c. Fuzuli d. Nedim e. Nabi 6. Döneminde ilginin Arap ve Acem diyarlarından gelenlere, dolayısıyla Arapça ve Farsça yazanlara yöneldiğini dizeleriyle ifade eden şair aşağıdakilerden hangisidir? a. Karacaoğlan b. Bağdatlı Ruhi c. Mesihî d. Baki e. Şeyh Galip 7. Türk Dil Kurumunun yabancı kökenli sözlere önerdiği karşılıklardan hangisi aşağıda doğru olarak eşleştirilmiştir? a. Anchorman – ağaç parkı b. Mortgage - bezdiri c. Arboretum – köprü yol d. Selfie - özçekim e. Viyadük – ayaküstü 8. Aşağıdakilerden hangisi söyleyiş teriminin eş anlamlısıdır? a. Yazım b. İmla c. Sesletim d. Söz varlığı e. Ölçünlü 9. Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde /a/ sesi ince olarak söylenmeli ve düzeltme işareti ile yazılmalıdır? a. Nasip b. Fakir c. Kalem d. Dekan e. Hikaye 10. Türkçede karşılığı bulunduğu hâlde yabancı kökenli sözlerin kullanılması özenti alıntısı olarak adlandırılır. Aşağıdakilerden hangisinde özenti alıntılarının Türkçe karşılığı doğru gösterilmemiştir? a. Trend - uzlaşma b. Show - gösteri c. Transformasyon – değişim, dönüşüm d. Konsensüs – uzlaşma, oydaşma e. Performans - başarım 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 225 Okuma Parçası ADANA’NIN ŞALGAMI NASIL ‘SHALGAM’ OLDU ? Son yıllarda, iş yeri adlarındaki yabancılaşma pek çok kişinin dikkatini ve tepkisini çekiyordu. Toplum olarak Türkçeye karşı kayıtsızlığımız, iş adamlarımızı ve esnafımızı da etkilemişti. Marka adı olmamasına rağmen iş yerlerinde yabancı kaynaklı kelime kullanımı giderek yaygınlaşıyordu. İş yerlerine Türkçe ad vermek dururken yabancı kaynaklı adlar verilmesi; caddelerimizin, sokaklarımızın görüntülerini de yabancılaştırmıştı. Caddede yürürken mağaza adlarına bakan kişi; Türkiye’de mi, yabancı bir ülkede mi olduğunu anlayamıyor. Birkaç yıl önce Türk Dil Kurumu, bir caddedeki iş yeri tabelalarının fotoğrafını afiş yapmıştı. Afişte tek bir cümle vardı: Burası Türkiye mi? Gerçekten de Türkiye’de mi yaşıyorduk? Aklı başında pek çok kişi, iş yeri adlarında yabancı kaynaklı kelimelerin kullanılmasını tepkiyle karşılıyordu ama bu tepkiler iş yeri adlarındaki yabancılaşmayı önleyemedi. İş yerine yabancı ad verme, zamanla moda hâline geldi. Oysa yakın geçmişte, çok değil otuz kırk yıl önce, herkes iş yerine Türkçe adlar koymak için birbiriyle âdeta yarışırdı. Adana’da ilkokula giderken okul yolumun üzerinde bir kasap vardı: Gök Kuşağı Kasabı. Tabelada benekli bir kuzu resminin üzerinde kasap dükkânının adı gök kuşağının renkleriyle yazılmıştı. Yine o yıllarda Adana’nın Çakmak Caddesi’nde Altın Bakkal vardı. Atatürk Caddesi’nde bugün Klik diye bir iş yerinin açıldığı yerde ise İlk Bahar Kıraathanesi (o yıllarda ilkbahar ayrı yazılırdı) bulunuyordu. Kısacası pek çok iş yerinin adı Türkçe idi. Herkes iş yerine Türkçe, hem de kaynaklarını Eski Türkçe döneminden alan adlar koyardı. Sonra ne oldu? Altın Bakkal, önce marketlerle, sonra da süper marketlerle yarışamadı, hiper market çağını göremeden kapandı gitti. İlk Bahar Kıraathanesi bir holdinge satıldı, yıkıldı. Daha sonra yerine iş merkezi kuruldu. Gök Kuşağı Kasabı ise birkaç yıl önce modaya uydu ve Rainbow Kasabı oldu. Hemen her şehrimizde, hatta ilçemizde benzer olaylar yaşanmıştır, yaşanıyordur. Adana’nın en verimli topraklarında, göbekli marulların yetiştirildiği bereketli topraklar üzerinde büyük bir alışveriş merkezi kuruldu: M1 Tepe... M1 diye yazdığıma bakmayın, burayı kuranlar “Me bir” demiyor, “Em bir” diyor... “Em van” demediklerine şükrediyorum... Bu Alışveriş merkezinde yabancı kaynaklı iş yeri adları hemen dikkat çekiyordu: Real, Cinemaxx ve başkaları... Bu alışveriş merkezinde dikkatimi çeken başka iş yeri adları da oldu. Birkaç iş yeri, Türkçe ad taşıyordu ama bu adların yazılış şekilleri Türkçeye uygun değildi: Adana’nın meşhur şalgamını satan bir iş yeri, tabelasına Shalgam diye yazmıştı. Hemen yanındaki kuru yemişçinin tabelasında ise Yemish yazıyordu... Lokantaların olduğu bölümde ise Adana kebabı satan kebapçının tabelasında Kebabchi vardı. Böyle bir şey nasıl olur? Bunu kim, hangi düşünce ile yapıyor anlamak mümkün değil. Bu, Türkçeyi bir İngiliz gibi, bir Amerikalı gibi yazmaktan başka bir şey değildir. Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın Kaynak: Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Şubat 2001 sayısı, S. 590, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yaşamın İçinden “Sosyal medyanın dile etkisi” Feyza Hepçilingirler Sosyal medya hayatımıza ve dilimize iyice yerleşti. Sosyalleşmek ve iletişime geçmek için ona başvuruyoruz. Peki sosyal medya dilimizden ve ilişkilerimizden bir şeyler de götürüyor mu? SOSYALLEŞMEK İSTERKEN… Yaşamı çeşitli yönlerden değiştiren, yeni bir yaşam tarzı yaratan sosyal medyanın olumsuz etkileri, sağladığı kolaylıklar ve olanakların yanında çoğunlukla göz ardı edildi. Bir bilgi kirliliğine yol açıyordu ama bilgiyi akıl almaz bir hızla ulaşılır kılmasının yanında bu kirlilik görmezden gelinebilirdi. Her türlü yayına günü gününe ulaşma olanağı veriyordu. İnsanları kaynak arama zorunluluğundan kurtarıyordu. İstediğiniz sözcük ya da kişiyle ilgili bilgiyi, saniyelerle ölçülen kısalıktaki bir zamanda önünüze serebiliyordu. Gerçek isim kullanma zorunluluğu getirmediği için güvensizlik uyandırıyordu ama dünyanın bütün ortak iletişim kapılarını önünüze açma gücünün yanında bunun lafı bile edilmezdi. Şimdi dönülüp bakıldığında, öncesini anımsamakta güçlük çekeceğimiz yepyeni iletişim yolları açtı. En başta erişim gücü bakımından farklılık yarattı. Hem kullanıcıların bu medyaya erişimi hem de iletilerin hedef kitleye ulaşımı inanılmaz bir hıza ulaştı. Bu hız, ayrıntılara özen göstermeyi gereksiz ve anlamsız bir uğraş, bir çeşit külfet düzeyine indirdiği için bu özenin göz ardı edilmesine yol açtıysa da durum fazla önemsenmedi. Yeterince kulak vermemişseniz bir TV haberine, koyduğunuz yeri unutmuşsanız birkaç gün önceki gazeteye ulaşmanız olanaksıza yakınken sosyal medya her an, her yazılana ulaşma olanağı sağlıyordu; üstelik herkesin kullanımına sonuna kadar açıktı. Yaygın medyada yabancılaşma çoktan başlamış; televizyonlarımızın adları Star, Show, Flash; gazetelerimizin adları Star, 226 Türk Dili-I Radikal olmuştu zaten; sosyal medyada blog’laşma başlayınca “blogger” sözcüğü de girdi dile, “domain” sözcüğü de girdi. İletişim, “Results for webmaster genel konular” gibi İngilizce - Türkçe karışımı bir dille sürmeye başladı. Bu durumun yol açtığı en tehlikeli oluşum gençlerin ve çocukların, İngilizcenin bu gösterişli üstünlüğü yüzünden kendi dillerini gözden çıkarmaları oldu. İngilizceleşmeyi çağdaşlık saymak, büyüklerden çocuklara geçti. Türkçeyi emanet edeceğimiz gençler, kendi dillerini sahip çıkılmaya değer görmemeye başladılar. Okullarına Türkçe konusunda konuşma yapmak için gittiğim delikanlı, konferans salonunda bana karşı çıkacak cesareti gösterememişse de sonrasında benim Türkçe ile ilgili kaygılarıma katılmadığını bildirme gereğini duyup şöyle bir e-mektup göndermişti bana: “iyi günler ben pazartesi günü konuşma yaptığınız (…) kollejinden 10. sınıf bir öğrenciyim pazartesi günü konuşmanızda belirtiğiniz türkçenin bozulması hakkındaki görüşünüzü yanlış buluyorum. Siz türkçe’nin bozulduğunu söylediniz fakat ben türkçenin dünyadaki birçok dil gibi yok olmaya mahkum olduğunu düşünüyorum çünkü dünyada uluslar arası bir dil olduğu sürece ulusal bir dil varlığı mümkün değildir” Türkçenin ortadan kalkmak zorunda olduğunu bu çocuğa düşündürenin kim ve ne olduğunu bulmak zor; böyle düşünen birinin Türkçeye özen göstermesinin beklenemeyeceğini kestirmek ise son derece kolay. Sosyal medya, zaman zaman “Gezi Direnişi”nde olduğu gibi, zekâ pırıltılı sloganların yer aldığı parlak bir sahne görünümü alsa da genellikle bir onaylama ya da karşı çıkma duvarı olarak işlev görüyor. Dile getirilmek istenen düşüncenin alt yapısı kurulmadan, hangi olguların etkisiyle bu kanıya varıldığı, bu görüşün nasıl ortaya çıktığı, neden duyurulmak istendiği açıklanmadan; daha doğrusu bunlar üzerinde kafa yorulmadan paylaşma yoluna gidilmekte. Çünkü çok hızlı bir döngü söz konusu… Kısa kısa cümlelerle yorumlar yapılması, meramın anlatılması ile yetinmenin düşünce iletmek sanılması bu yüzden. Hız o kadar yüksek ki, o hıza yetişme telaşı, zaten yeni düşünceler üretmeye pek fırsat vermiyor. Facebook’ta bir tık ile beğendiğinizi bildirebilme olanağı, birkaç sözcüklük yorumları bile gereksiz kıldı. Yazıların arasına serpiştirilen güller, sapı kırık çiçekler, rengârenk kalpler; gülen, üzülen, göz kırpan, şaşakalan yüzler, duyguları iletmeyi kolaylaştırdı ama aynı zamanda duyguları sınırlandırdı da. Şekillerle ifadesini bulamayan duyguların hayatımızdaki varlığı kuşkulu duruma girdi. Sonuç olarak Türkçenin düşünce dili olarak gelişmesi, düşünmeyi gerektirmeyen anlık yorumlar yüzünden, duygu dili olarak gelişmesi, şekillerle ifade edilenler dışındaki duygulara kapıları kapatması yüzünden sekteye uğradı, uğruyor. Sosyal medyada varoluş, ya ulaşılabilen haberlere yorum yaparak ya hoşa giden fotoğraf ve videolar paylaşılarak ya da özel yaşamdan kareler kamuoyunun görüş ve beğenisine sunularak sürdürüldü. Anlatım o kadar dağıldı ki herkese açık yazışmalar, “bu bır evanescence ıkı artıı duman haykoo Rock ın Krallarııı” örneğinde olduğu gibi, ne dendiği anlaşılmayan, şifreliymiş gibi bir görüntüye büründü. Daha sonra nereye gider, kestirmek zor ama sosyal medya aracılığıyla genişleyen sanal âlemde Türkçe şu anda, aşağıdaki örneklerde de görüleceği gibi, karikatüre dönüşmüş durumda: aynı yaratıga benziyoo ne alaka yaratik zaten  yaratıcı deil n€ €nt€r€san ya bu kadunun n€r€sin€ aşık oldun kii Hayallermdekine benzio.d ya kendı resmını kaysana fceye cnm yaa şeytanın elçisi heralde yaratıga benzıyo” Kaynak: http://www.bbc.co.uk/academy/turkish/article/ art20140422105728786 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Sorun Dilde mi Konuşurlarda mı?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Sorun Dilde mi Konuşurlarda mı?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Sorun Dilde mi Konuşurlarda mı?” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Kullanımında Yaşanan Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Kullanımında Yaşanan Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Türkçenin Kullanımında Yaşanan Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Yabancı Sözlerin Yoğunluğu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Söyleyiş Bozuklukları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Söyleyiş Bozuklukları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Yabancı Sözlerin Yoğunluğu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. Ünite - Türkçenin Güncel Sorunları 227 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Son yıllarda iletişim alanında yabancı kökenli terimler ve sözcükler kullanım alanına çıkmaktadır. Türkçeye giren bu yabancı kökenli sözcük ve terimlerin neredeyse tamamı İngilizce kökenlidir. Cep telefonlarının akıllı telefona dönüşmesinden sonra içeriğindeki uygulamaların adlandırılmasından, yazılımların içeriğine kadar yabancı kökenli sözcük ve terimler gündelik dilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu telefonlarla kullanıcının kendi görüntüsünü çekmesi selfie olarak adlandırılırken bu sözcük Türkçeye girmiştir. Türk Dil Kurumu bu söze karşılık özçekim sözünü önermiştir. Sosyal medyada kullanıcıların yüklediği görsel malzemeyi, durum güncellemesini okuyan kişinin beğenisini bildirme eylemini like etmek diye adlandırması dikkat çekmektedir. Oysa Türkçede beğenmek sözü bulunmaktadır. Sıra Sizde 2 Yakın geçmişte bazı televizyon dizilerinde izleyiciye ilgi çekici gelmesi, dikkat çekici olması gibi düşüncelerle oha filan oldum, o kadan ki, yaaane gibi ifadeler kullanılıyordu. Bu sözler toplumda bir moda olarak hızlı bir biçimde yayıldı. Gençlerin, çocukların dilinde kendisine yer edindi. Bu türden söyleyişler toplumda eleştirildi. RTÜK’ün, bu dizilerin yayımlandığı kanalları uyardığı da oldu. Ancak bu dizilerin yayımdan kalkmasından sonra zamanla bu söyleyişler de kullanım sıklığını yitirdi. Ancak yeni diziler yayımlanmaya başlandığında benzer sorunlar bu kez de yeni dizilerde yaşanmaya başlandı. Bütün bunlar şunu gösteriyor: Her dönemde dilde ölçün (standart) dışı kullanımlar ortaya çıkabilmekte, bunlar özellikle genç kuşaklara cazip gelmektedir. Moda olan bu sözler yaygınlaşsa da bir süre geçtikten sonra unutulmaktadır. Ancak bu zaman dilimi içerisinde Türkçenin genç kuşaklarca kullanımı etkilenmekte ve dilimiz bozulmaktadır. Sıra Sizde 3 Cep telefonlarının yaygınlaşmasıyla kısa mesajlarda, akıllı telefonların gelişmesiyle de çeşitli iletişim uygulamalarında Türkçe karakterlerin kullanılmaması, ünlü harerin atılarak ünsüzlerle yazışma yapılması, büyük harfin kullanılması gerektiği yerlere dikkat edilmemesi yeni bir yazım sorunu olarak karşımıza çıkmaktadır. Merhaba yerine mrb, selam yerine slm, iyiyim yerine iiii gibi yazılışlar gittikçe yaygınlaşmıştır. Bunlar iki kişi arasında yazışma biçimi olarak kalsa üzerinde durulmaya değmez. Ancak özel yazışmalarda görülen bu aykırı biçimler genel kullanıma da yansımakta, yalnızca sosyal iletişim ortamlarında değil dilin kullanıldığı genel alanlarda da görülmektedir. Sorun, özel yazışmalarda görülen bu olumsuzlukların alışkanlığa dönüşerek genelleşmesidir. Sıra Sizde 4 Uzun ünlülü sözlerin kısa, kısa ünlülü sözlerin uzun söylenişi bir söyleyiş bozukluğudur. Ancak Türkçede bazı sözcüklerde uzun ve kısa ünlü aynı zamanda anlam ayırt edici ögedir. İlk hecesi uzun söylenen ve yazım kuralı gereği düzeltme işareti ile yazılan âdet “bir şeyi eskiden beri görüldüğü gibi yapma alışkanlığı” anlamındadır. İlk hecesi kısa olan adet ise sayma, ölçme, tartma vb. işlerin sonunda bulunan birimlerin kaç olduğunu bildiren sözdür. Gelenek anlamındaki âdet sözü kısa söylenirse bu söyleyiş yanlışı anlam karışıklığına da yol açarak sayı bildiren söz anlamındaki adet ile karışır. Bu karışıklığa yol açmamak için uzun ünlülü sözcük düzeltme işareti ile gösterilir. Benzer durum vâris sözü için de geçerlidir. “Bir mirastan yasalar gereğince yararlanan kimse, mirasçı” anlamındaki vâris sözünün ilk hecesi uzun ünlülüdür ve düzeltme işareti ile gösterilir. Toplardamar genişlemesi sonucunda ortaya çıkan bir hastalık olan varis sözünün ilk hecesi ise kısa söylenir. Mirasçı anlamındaki vâris sözünün ilk hecesinin kısa söylenmesi durumunda söyleyiş sorununun yanı sıra anlam karmaşası da ortaya çıkacaktır. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Aksan, D. (2004). Dilbilim ve Türkçe Yazıları. Multilingual Yayınları, İstanbul. TDK. (2011). Türkçe Sözlük, 11. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Tosunoğlu, M. (1999). “Kelime Servetinin Eğitim Öğretimdeki Yeri ve Önemi”, Millî Eğitim Dergisi, Sayı:144, Ankara. Yılmaz, Ş. Vd. (2011). İktisat Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
.
ir süre (vade) sonra tahsil etmek durumunda kalırsa bu ek süre karşılığında müşterisinden bir bedel (faiz) talep edebilir. Bu ek bedel, vade farkı veya faiz olarak tanımlanır. Türkiye uygulamasında işletmelerin ticari mal satışı sonucunda vadeden kaynaklanan vade farkları, satış gelirleri eklenen bir unsur olarak muhasebeleştirilmektedir. Türkiye Muhasebe Standartları’na göre ise malların vadeli satışlarında peşin değere eklenen vade farkı, ticari mal veya sunulan hizmetin satış geliri içinde değil faiz gelirleri olarak kayda alınmalıdır. Vadeli satış işlemlerinde faizin satış gelirinden ayrılmasında ya aynı risk özelliklerine sahip başka müşterilere uygulanmış faiz oranı ya da etkin faiz oranı esas alınabilir. Bu ünitede, ticari alacakların vadeli satışlarına ilişkin faiz hesaplamaları göz ardı edilecektir. İşletmelerin ticari malların satışında vade farkı alması durumunda “ERTELENMİŞ TİCARİ ALACAKLAR VADE FARKI” hesabı alacaklandırılır. Söz konusu faiz tahakkuk ettikçe (gerçekleştikçe) tahakkuk eden tutar 642 Faiz Gelirleri hesabının alacağına, “Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı” hesabının borcuna kaydedilir. Böylece vade sonunda “Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı” hesabı söz konusu satış işlemine ilişkin olarak kalan vermez ve hesap kapanır. Satış işlemine ilişkin tahsil edilen KDV ise toplam satış tutar üzerinden hesaplanır. ÖRNEK 128 Genel Muhasebe I Mevcut Tekdüzen Hesap Planında Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri’ne ilişkin bir hesap bulunmamaktadır. Ancak işletmelerin vadeli satışlarında katlanmak zorunda kaldıkları “vade farkı”nın kayda alınması gerekmektedir. Bu nedenle mevcut Tekdüzen Hesap Planında boş bırakılan 125 kodu, 125 Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı hesabı ve bu hesabın altında açılacak Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri hesabı vade farkına ilişkin faiz gelirlerinin kaydedilmesinde kullanılacaktır. 05.06.20X1 tarihinde Gürgen Ticaret işletmesi, devamlı müşterisi olan Tarhan işletmesine peşin fiyatı T4.000 olan bir malı, kredili olarak 60 gün vadeli T4.200 + T330 KDV’ye satmıştır. 05.6.20X1 120 ALICILAR HS. 4.530 120.06 Tarhan İşletmesi 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 4.000 125 ERTELENMİŞ TİCARİ ALACAKLAR VADE FARKI HS. 200 125.01 Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri 391 HESAPLANAN KDV HS. 330 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV TMS 18 Hasılat standardı gereği, yukarıdaki kayıtta satış hasılatı peşin değer üzerinden alacaklandırılmış, vade farkı ise dönemsellik gereği henüz gerçekleşmeyen bir gelir olarak alacaklardan indirim şeklinde gösterilmiştir. İşletme, ticari mallara ilişkin senede bağlı olmayan senedini tahsil ettiğinde Alıcılar hesabı borçlandırılırken borçlunun ödeme şekline göre ilgili hesap alacaklandırılır. 04.08.20X1 tarihinde Gürgen Ticaret işletmesi, Tarhan işletmesinden olan 60 gün vadeli T4.530’lık senetsiz alacağının T2.000’sını nakden ve kalanını ise banka havalesi ile tahsil etmiştir. 04.8.20X1 100 KASA HS. 2.000 100.01 Türk Lirası Kasası 102 BANKALAR HS. 2.530 102.02 KAR Bankası 120 ALICILAR HS. 4.530 120.06 Tarhan İşletmesi Gürgen Ticaret, 5 Haziran tarihinde kredili olarak sattığı mallardan olan alacağını, 4 Ağustos tarihinde kısmen peşin ve kısmen banka havalesi olarak tahsil etmiştir. Kasa ve Bankalar hesaplarının birer varlık hesabı olmaları nedeniyle söz konusu artışlar borçlandırılırken Alıcılar hesabındaki alacak hakkındaki azalma ise alacaklandırılmıştır. ÖRNEK ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 129 Alacak Senetleri İşletmelerin her zaman peşin mal ve hizmet satışı yapmaları mümkün değildir. İşletmelerin kredili olarak yapmış oldukları satışları bir belge karşılığında yapması durumunda alınan belgeye Alacak Senedi adı verilir. Bu senetler ise 121 ALACAK SENETLERİ hesabında izlenmektedir. İşletmeler ticari mal veya hizmet satışları karşılığında aldıkları senetlerle; alacakların tahsil edilememe riskini azaltmakta, nakit benzeri finansal varlık yaratmakta ve nakit sıkıntısını önlemektedir. Alacak senetleri nakit sıkıntısını nasıl önler? Alacak Senetleri, adi senetler ve kıymetli evrak niteliğinde senetler olmak üzere ikiye ayrılır. Adi Senetler; Borçlar Kanunu hükümlerine göre düzenlenen ve belli bir biçime bağlı olmayan senetlerdir. Ticari faaliyette bu tür senetlerin fazla önemi yoktur. Kıymetli Evrak Niteliğindeki Senetler; Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre düzenlenen ve belli bir şekil şartı olan, belli bir hakkın bağlı olduğu ve senetten ayrı olarak ileri sürülemeyeceği senetlerdir. Kıymetli evrak niteliğindeki senetler, kambiyo senetleri (ticari senetler) ve mal (emtia) senetleri olmak üzere ikiye ayrılır. Poliçe, bono ve çek; kambiyo senetleridir. Çek, hazır değerler gurubunda ele alındığı için bu bölümde bono ve poliçe üzerinde durulacaktır. Poliçe: İşletme hukuku mevzuatında belirtilen hükümlere göre düzenlenmiş bir senettir. Özel bir havale şekli olan poliçe, poliçeyi düzenleyen veya üçüncü kişiye veya senet taşıyıcısına (hamiline) belli bir tutarın ödenmesi hakkında diğer bir kişiye ödeme emri verir. Böyle bir emri alan, bu tutarın ödenmesini üstlenir; diğer bir deyişle poliçedeki tutarın ödenmesinden sorumlu olur. Poliçenin niteliği bakımından bu senette “ödeyiniz.” kelimesi yer alır. Poliçede keşideci, lehtar ve muhatap olmak üzere üç taraf vardır. Keşideci, poliçeyi düzenleyen kişidir ve senedin ilk borçlusudur. Lehtar, poliçenin nominal değerinin alacaklısıdır. Lehtar poliçeyi başka kişilere de devrebilir ve bu işleme ciro denilir. Muhatap, keşideci ile lehtar arasındaki borç-alacak ilişkisi dışında olmakla birlikte, keşideci tarafından poliçenin kendisine ibrazını kabul etmesi durumunda poliçenin borçlusu durumuna gelmektedir. Ancak bir poliçeyi düzenleyen, kabul eden, ciro eden veya o poliçeye aval veren kişiler hamile karşı müteselsil borçlu sıfatıyla sorumludur. Bono (Emre Yazılı Senet): Kambiyo senetlerinden olup, ticari faaliyet sonucunda borçlunun alacaklısına olan borcunu belirli bir vade sonunda belirli bir faize katlanarak kayıtsız ve şartsız ödeyeceğini gösteren belgedir. Senedin üzerindeki yazılı olan değere nominal değer denilir. Senet bu değere ancak vade sonunda ulaşır. Bono ile ikili bir ticari ilişki düzenlenmektedir. Bu ilişkide, borçlu hem senedi düzenleyen keşideci hem de borcu ödeyecek olan muhatap rolünü üstlenmektedir. Bu nedenle bonoyu düzenleyen kişi, tıpkı bir poliçeyi kabul eden gibi sorumludur. Lehtar ise bonoda alacaklı olarak görünen kişidir. Bono ile poliçe arasındaki temel farkları açıklayınız. Kambiyo senetlerine ait işlemler Tekdüzen Hesap Planı’nda 121 Alacak Senetleri hesabında izlenmektedir. İşletmenin portföyüne çeşitli sebepler ile giren ve çıkan senetler, Alacak Senetleri hesabına bu senetlerin nominal değerleri ile kayda alınmaktadır. Bu nedenle bu hesabın herhangi bir tarihteki borç kalanının, port2 3 130 Genel Muhasebe I föyde bulunan alacak senetlerinin değerleri toplamına eşit olması gerekir. Alacak Senetleri hesabı aşağıdaki durumlarda borçlandırılabilir veya alacaklandırılabilir: 121 ALACAK SENETLERİ HS. – Daha önceki dönemden devreden senetsiz alacaklar – Müşterilerden tahsil edilen senetler – Vadeli satışlar veya sunulan hizmetler karşığında alınan bonolar – Senetsiz borç karşılığı olarak ciro edilen senetler – Senetsiz alacaklar karşılığında alınan bonolar – İskonto ettirilen senetler – Eksik, hatalı vb. nedenler ile yapılan düzeltmeler – Teminata verilen senetler – Şüpheli hale gelen senetler – Diğer işlemler – Eksik, hatalı vb. nedenler ile yapılan düzeltmeler – Diğer işlemler Alacak senetleri hesabı hangi durumlarda alacaklandırılır? Alacak senetlerinin mutlaka bir yardımcı hesap ile birlikte işlem görmesi gerekir. Bu yardımcı hesaplar, senedin durumunu belirleyen ifadeler ile isimlendirilir. Örneğin Cüzdandaki Senetler, senedin işletmenin kullanımına hazır kasasında bulunduğunu; Tahsildeki Senetler, senedin bankaya tahsil edilmek amacı ile teslim edildiğini; Teminattaki Senetler, bir işin yapılması amacı ile ilgili senedin teminat olarak başka bir kuruma verildiğini ve Protestolu Senetler ise tahsil edilemeyen senedin protesto (borçluya senedin vadesinin dolduğunu bildirmek) edildiğini gösterir. Senetlerin Doğuşu Gerek poliçe gerekse bono, ticari faaliyet sonucunda borçlunun alacaklısına olan borcunu belirli bir vade sonunda belirli bir faize katlanarak kayıtsız ve şartsız ödeme taahhüdünde bulunduğu kambiyo senetleridir. Bu nedenle Alıcılar hesabında vade farkı için belirtilen açıklamalar hem poliçe hem de bono için geçerlidir. Pelit Ticaret 10 Haziran 20X1 tarihinde müşterisi BOR işletmesine peşin fiyatı T9.000 olan malı 90 gün vadeli senet karşılığında vade farksız T9.000 + T720 KDV’ye satmıştır. 10.6.20X1 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.720 121.01 Cüzdandaki Senetler 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 9.000 391 HESAPLANAN KDV HS. 720 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Pelit Ticaret, bulunduğu sektörün piyasa koşulları nedeniyle ticari mal satışlarında vade farkı uygulaması gerçekleştirmemektedir. Bu durumda satış işlemine ilişkin elde edilen hasılatın tamamı, brüt satış hasılatı olarak kabul edilmektedir. İşletme bu satışın sonunda BOR işletmesinden T9.720’lık bir alacak hakkı elde 4 ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 131 etmiş ve bu alacak hakkı, kanıtlayıcı bir belgeye dayanmaktadır. Bu nedenle 121 Alacak Senetleri hesabı borçlandırılmıştır. Türkiye Muhasebe Standardı’nın Hasılat standardına göre eğer vadeli satış işleminde vade farkı söz konusu ise bu durumda satış hasılatı ile vade farkı birbirinden ayrıştırılmalıdır. Bu nedenle Tekdüzen Hesap Planı’nda vade farkına ilişkin henüz bir hesap yer almamasına rağmen alıcılar hesabında bahsedilen 125 Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı hesabı ve bu hesabın alt hesabı olan Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri hesabı, alacak senetlerinin vade farkı için de kullanılacaktır. Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı hesabı, aktifi düzenleyici bir hesap olarak oluşturulmuştur. Bu nedenle bilançoda Alıcılar ve Alacak Senetleri hesaplarının altında eksi olarak yer alacaktır. Bunun gerçekleşebilmesi için Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı hesabı ilk doğuşunda alacaklandırılır ve söz konusu vade farkına ilişkin faiz gelirleri hakkedildikçe borçlandırılarak 642 Faiz Gelirleri hesabına devredilerek kapatılır. 12.06.20X1 tarihinde Gürgen Ticaret işletmesi, müşterisi ASK işletmesine peşin fiyatı T5.700 olan bir malı 120 gün vadeli bir senet karşılığında T6.000 + T480 KDV’ye satmıştır. 12.6.20X1 121 ALACAK SENETLERİ HS. 6.480 121.01 Cüzdandaki Senetler 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 5.700 125 ERTELENMİŞ TİCARİ ALACAKLAR VADE FARKI HS. 300 125.01 Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri 391 HESAPLANAN KDV HS. 480 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Gürgen Ticaret, sattığı ticari malın bedelini 120 gün bekleyecek ve karşılığında vade farkı olarak T300 gelir elde edecektir. Bu nedenle satış hasılatı ile faiz gelirlerinin birbirinden ayrıştırılması gerekmektedir. Ticari malların peşin satış değeri olan T5.700 600 Yurtiçi Satışlar hesabında ve T300’lık vade farkı 125 Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı hesabında alacaklandırılır. Devlet adına tahsil edilen 391 Hesaplanan KDV ise devlete olan borcu göstermesi nedeniyle alacaklandırılır. İşletme müşterisi ASK işletmesinden olan toplam alacak tutarı olan T6.480 ise senedin üzerine yazılı değer kadar Alacak Senetleri hesabı borçlandırılır. Senedin işletmenin kasasında saklanması nedeniyle alt hesap olarak Cüzdandaki Senetler hesabı kullanılmaktadır. Senetlerin Tahsil Edilmesi Alacak senetleri, senedin üzerinde yazılı vade tarihinde tahsil edilebilir duruma gelmektedir. Vadesi dolan alacak senetleri ya banka aracılığıyla ya da borçlunun işletmeye ödeme yapması ile tahsil edilir. Borçlunun vadesi dolan alacak senedini nakit sıkıntısı nedeniyle yeni bir senet düzenleyerek ödemesi de mümkündür. İşletmenin alacak senetlerini tahsil etme biçimine göre alacak senetlerinin bulunduğu yer değişeceği için alt hesaplarda değişiklik gerçekleştirilir. Eğer işletme vadesiÖRNEK 132 Genel Muhasebe I ne kısa bir süre kalan bir alacak senedini bankaya tahsil edilmesi için göndermiş ise bu durumu alacak senetleri alt hesaplarında bilgi kaydında göstermesi gereklidir. Pelit Ticaret, 08.9.20X1 tarihinde vadesi dolan T9.720 nominal değerli senet borçlusu BOR işletmesi tarafından Pelit Ticaret’e ödenmiş ve senet BOR işletmesine teslim edilmiştir. 08.9.20X1 100 KASA HS. 9.720 100.01 Türk Lirası Kasası 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.720 121.01 Cüzdandaki Senetler Eğer Pelit Ticaret, 08.9.20X1 tarihinde vadesi dolan T9.720 nominal değerli senedi tahsil edilmek üzere KÂR Bankasına teslim etmiş olsaydı, bu durumda BOR işletmesi, KÂR Bankasına giderek borcunu ödemek zorunda kalacaktı. KÂR Bankası, Pelit Ticaret adına BOR işletmesinden senedin nominal değeri olan T9.720’yı tahsil edecek ve Pelit Ticaretin vadesiz ticari mevduat hesabına yatıracaktı. Bu durumun olması hâlinde aşağıdaki muhasebe kayıtlarına yer verilir. 01.9.20X1 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.720 121.02 Tahsildeki Senetler 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.720 121.01 Cüzdandaki Senetler Pelit Ticaret, borçlusu BOR işletmesi olan T9.720 nominal değerli senedi kasasından çıkararak ticari vadesiz mevduat hesabının bulunduğu KÂR Bankasına tahsil edilmek üzere teslim etmiştir. Bu teslim işlemi, genellikle senedin vadesi dolmadan önceki bir tarihte gerçekleştirilir. İşletme, senet teslimi ile senedi tahsil etmemiştir, sadece senet yer değiştirmiştir. Pelit Ticaretin senedi tahsile bırakmasının temel amaçlarından biri, sahip olduğu senetlerin vade takibine zaman ve maliyet ayırmamaktır. Diğer bir neden ise gerektiğinde senedini teminat olarak göstererek bankadan kredi sağlama olanağı yaratmaktır. 08.9.20X1 102 BANKALAR HS. 9.720 102.02 KÂR Bankası 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.720 121.02 Tahsildeki Senetler BOR işletmesi, 08 Eylül tarihinde KÂR Bankasına ödeme yaptığında ise bu muhasebe kayıdına yer verilir. Pelit Ticaretin bankasındaki vadesiz ticari mevduat hesabında T9.720’lık bir artış olmuştur. Aynı zamanda işletmenin sahip olduğu senetli alacak hakkında da bir azalma gerçekleşmiştir. Pelit Ticaret, 08.9.20X1 tarihinde vadesi dolan ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 133 Senetsiz Alacak Karşılığı Senet Alınması İşletmeler, yapmış oldukları mal ve hizmet satışı karşılığında herhangi bir teminat almayabilir. Bu durumda oluşan alacaklar ise 120 Alıcılar hesabında takip edilir. Ancak bu tür alacaklar, geçen süreç içinde müşteri ile yapılan anlaşmanın yerine getirilmemesine bağlı olarak senetli alacağa dönüşebilir. Bu dönüşüm, eski alacağın nominal değeri üzerinden olabileceği gibi alacağın gecikmesi nedeni ile vade farkını da içine alan yeni bir değer üzerinden gerçekleşebilir. Alacak senetlerinde yenileme, vade farklı ve vade farksız olmak üzere iki şekilde yapılır. Pelit Ticaret, 01 Haziran tarihinde Aydın AŞ’ye 10 gün vadeli ve kredili olarak satmış olduğu ticari mallardan doğan T7.300’lık alacağını, 11 Haziran tarihi itibarıyla talep etmiştir. Ancak Aydın AŞ, nakit sıkıntısı yaşaması nedeniyle kredili borcunu 30 gün vadeli bir senetle yenilemeyi teklif etmiştir. Pelit Ticaret, vade farkı almadan böyle bir senedi kabul etmiştir. 11.6.20X1 121 ALACAK SENETLERİ HS. 7.300 121.01 Cüzdandaki Senetler 120 ALICILAR HS. 7.300 102.04 Aydın AŞ Pelit Ticaret, Aydın AŞ’den olan T7.300’lık kredili alacağının yenilenmesini, T7.500 nominal değerli yeni bir senet düzenlenmesi durumunda kabul etmiştir. Buna göre Pelit Ticaretin kredili alacağını senetli alacağa dönüştürmesine ilişkin yevmiye kaydını yapınız. Senetlerin Teminata Verilmesi İşletmeler genellikle bankalardan kredi sağlamak veya teminat mektubu almak için alacak senetlerini teminat olarak verebilir. Bir anlaşma uyarınca işin, verilen sözün, mal veya hizmetin eksiksiz tamamlanacağını; taahhüdün sorunsuz yerine getirileceğini kanıtlamak amacıyla sahip olduğu alacak senedini kefil olarak anlaştığı kuruma bırakabilir. Alacak senetlerinin teminat olarak verilmesinde teminat işlemi, senetlerin ciro edilmesi ile tamamlanır. Teminat cirosunda amaç, senetten doğacak alacak hakkını, ciro edilen kişiye emanet olarak vermektir. Teminat olarak verilen senedin arkasına “Bedeli teminattır.” veya “Bedeli rehindir.” ibaresini veya rehin etmeyi belirten diğer herhangi bir kaydı içermesi gerekmektedir. Teminat olarak verilen alacak senetleri, tahsil edilinceye kadar işletmenin mülkiyetindedir ve bir alacak senedinin teminata verilmesi, senetsiz alacaklarda bir azalma yaratmaz. Bu nedenle teminata verilen bir senedin nazım kayıtlarda gösterilmesi gereklidir. Teminata verilen senetlerin mülkiyeti, tahsil edilinceye kadar senedi teminata veren işletmeye aittir. Eğer senet vadesinde ödenmez ise senedi alan işletmenin senedi teminat olarak veren işletmeye geri dönme hakkı olabilir. Bu tür işleme kabulü rücu denir. Türkiye’de alacak senetlerinin ödenmeme riski oldukça yüksektir. Bu nedenle Türkiye’deki bankalar, işletmelerin teminat mektubu için yaptığı taleplerde alacak senetlerini teminat olarak kabul etmeme eğilimindedir. Ancak iskonto veya iştira kredileri için alacak senetlerini teminat olarak kabul edilmesi ise yaygın bir uygulamadır. ÖRNEK 5 134 Genel Muhasebe I Gürgen Ticaret, 26.8.20X1 tarihinde nominal değerleri T9.000 olan üç adet alacak senedini KÂR Bankasına teminat olarak vererek bankadan kredi talebinde bulunmuştur. Banka, teminata bırakılan alacak senetlerine %10 marj uyguladıktan sonra işletmeye T8.100 limitli kredi sağlanmıştır. 26.8.20X1 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.000 121.03 Teminattaki Senetler 121 ALACAK SENETLERİ HS. 9.000 121.01 Cüzdandaki Senetler Gürgen Ticaret, henüz bankadan kredi kullanmamıştır; sadece kredi talebi, alacak senedi teminat kullanılarak sağlanmıştır. Bu nedenle teminata verilen alacak senetleri, artık bankanın kasasında bulunmaktadır. Bu durumda Gürgen Ticaretin kasasında duran alacak senetlerinin azaltılması ve bankanın kasasına (teminata) bırakılan senetlerin artırılması gerekmektedir. Gürgen Ticaret, KÂR Bankasından sağladığı krediyi ihtiyacı oldukça kullanacaktır. Teminata bırakılan senetlerin vadesi dolduğunda banka, senedin üzerinde yazılı olan değeri tahsil edecektir. Böylece işletmenin kredi borcu, tahsil edilen alacak senedi tutarı kadar ödenmiş olacaktır. İşletmeler, nakit gereksinimlerini karşılamak amacıyla bankalardan kaynak sağlamak için senedin iskontosu ya da senedin kırdırılması adı verilen bir yöntemi de kullanabilir. İşletme, sahip olduğu senedi vade tarihinin sonuna kadar kendisi beklemek yerine vade farkını bankanın alması karşılığında bankaya temlik edebilir. Bu durumda senedin bankaya iskonto ettirilmesi ile senet işletmenin mülkiyetinden çıkar. Ancak senedi satan işletmenin bankaya olan sorumluluğu, senedin banka tarafından tahsil edilmesine kadar devam eder. Senedin vadesinde bankaya ödenmemesi durumunda bankanın senedi satan işletmeye rücu etme hakkı söz konusudur. Türkiye’deki bankalar senet iskontosunu, alacak senetlerinin ödenmeme riskinin yüksek olması nedeniyle kabul etmeme eğilimindedir. Senetlerin Protesto Edilmesi İş hayatında vadesi gelmiş olmasına rağmen borçlusu tarafından borcun ödenmemesi söz konusu olabilmektedir. TTK’nun 724/1 maddesine göre kabul etmemenin veya ödememenin, kabul etmeme veya ödememe protestosu denen resmî bir belge ile belirlenmesi zorunluluğu getirilmektedir. Burada ödememe protestosu üzerinden durulacaktır. Ödememe protestosu, ödememe hâlinin resmen tespit edilmesi işlemidir. Ödememe Protestosu, ödeme tarihini takip eden iki iş günü içinde yapılmalıdır. Protesto işlemi, noter tarafından yapılır. Protesto ayrı bir belge hâlinde düzenlenerek poliçeye bağlanır. Protestoya rağmen tahsil edilemeyen alacaklar takibe alınır. İşletmeler, noterlere yaptırdıkları protesto masraarını kendi giderleri içinde göstermezler ve bu masraarı protestolu alacağa dâhil ederler. Takibe alınan senetler için takip masraarı da alacağın nominal değerine eklenerek kayıt altına alınır. ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 135 Protesto ettirilen alacaklar, işletmenin mülkiyetinde olan alacaklardır. Ancak bu alacakları normal alacaklardan ayırmak için alt hesaplarda bu durum belirtilmelidir. Senetlerin protesto edilme işlemini kim yapar? Pelit Ticaret, Yalı işletmesinden olan T10.000 nominal değerli senetli alacağını, vade tarihi iki gün geçmesine ve Yalı işletmesine borcu telefonla hatırlatılmasına rağmen tahsil edememiştir. İşletme, senedi 03.2.20X1 tarihinde protesto ettirmiştir. Protesto masrafı için notere T250 ödenmiştir. 03.2.20X1 121 ALACAK SENETLERİ HS. 10.250 121.05 Protestolu Senetler 121 ALACAK SENETLERİ HS. 10.0000 121.01 Cüzdandaki Senetler 100 KASA HS. 250 100.01 Türk Lirası Kasası Pelit Ticaret, vade tarihi sonlanan alacağın tahsil edilmesinde sıkıntı yaşamamaktadır. İşletmenin alacağını tahsil edememesi durumunda yasal haklarını kullanabilmesi için borçlusu Yalı işletmesine resmî olarak bildirimde bulunması gerekmektedir. Bu amaçla noter aracığılıyla Yalı işletmesine senedin vade tarihinin geldiğini ve borcunu ödemesi gerektiği protesto aracığıyla bildirilmektedir. Protesto masraarı ise Yalı işletmesinden talep edilecektir. Bu nedenle alacak senetlerinin yeni değeri, senedin nominal değerine protesto masrafının ilave edilmiş hâli olacaktır. Senetlerin Temliki Senetler ciro edilerek senet üzerindeki alacak hakkı üçüncü bir kişiye devredilir. Bu şekildeki ciroya temlik cirosu denir. Temlik cirosu ile senedin alacaklısına sağladığı tüm haklar, ciro edilen kişiye geçer. Senet cirosunda da senet iskontosunda olduğu gibi ciro eden kişi, senet ödeninceye kadar senetten sorumludur. Diğer bir ifade ile ciro edilen senet, vadesinde borçlusu tarafından ödenmez ise ciro eden kişiye dönüş hakkı söz konusudur. Gürgen Ticaret, AY işletmesinden 22.03.20X1 tarihinde tamamı kredili olarak T20.000’ya satın aldığı ticari malların borcunu ödemek için kasasında bulunan 120 gün vadeli ve T20.000 nominal değerli bir alacak senedini AY işletmesine ciro etmiştir. 22.3.20X1 320 SATICILAR HS. 20.000 320.02 AY İşletmesi 121 ALACAK SENETLERİ HS. 20.000 121.01 Cüzdandaki Senetler 6 ÖRNEK ÖRNEK 136 Genel Muhasebe I İşletmeler, alacak senetlerinin vade farkını da içeren nominal değerini vade tarihinde tahsil etmeyi beklemek yerine senedi ciro etmeyi tercih etmektedir. Böylece işletme, sahip olduğu alacak senetlerini nakit benzeri olarak kullanabilmektedir. Gürgen Ticaretde kredili ticari borcunu ödemek için kasasındaki parayı kullanmak yerine alacak senedini ciro etmeyi tercih etmiştir. Verilen Depozito ve Teminatlar İşletme tarafından üçüncü kişilere bir işin yapılmasının üstlenilmesi veya bir sözleşmenin ya da diğer işlemlerin karşılığı olarak geri alınmak üzere verilen depozito ve teminat niteliğindeki değerlerin izlendiği hesaptır. İşletmenin özellikle temel faaliyet konusu olan ticari malların alımına ilişkin olarak verdiği depozito veya teminatları bu hesap kapsamında izlemelidir. Bu hesapta nakit olarak verilen ve bir yıl içinde geri alınmak üzere verilen depozito ve teminatlar, Tekdüzen Hesap Planı’na göre 126 VERİLEN DEPOZİTO VE TEMİNATLAR hesabında dönen varlıklar içinde izlenmektedir. Genel anlamda depozito verme, taahhüt sırasında yatırılan paradır. İşletme açısından depozito verme, üstlenilen işin yerine getirilmemesi durumunda katlanılacak zarar için önceden ödenen paradır. Verilen Depozito ve Teminatlar hesabının alt hesapları olabilir. Bu alt hesaplar ile verilen depozito ve teminatların kimlere verildiğinin takibi yapılır. Verilen depozito ve teminat, farklı işler ile ilgili olabilir. Örneğin işletme şişe, kap, çuval, sandık vb. nesneleri satın alabilir ve alım sırasında bu nesnelere depozito öder. İlgili nesneler satıcı firmaya sağlam bir şekilde iade edilir ise peşin ödenen para tahsil edilir. Bu durumda Verilen Depozito ve Teminatlar hesabı depozito ve teminat verildiğinde borçlandırılır. Depozito ve teminat bedeli geri alındığında ise alacaklandırılır. Hesabın kalanı, ne kadar verilen depozito ve teminat olduğunu gösterir. Uysal işletmesi 10.08.20X1 tarihinde Pala işletmesinden T60.000 + T4.800 KDV’ye cam kapta bulunan yoğurtları peşin satın almıştır. İşletme, ayrıca satın aldığı yoğurtların cam kapları için de T1.200 depozitoyu da nakden ödemiştir. 10.8.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 60.000 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 4.800 126 VERİLEN DEPOZİTO VE TEMİNATLAR HS. 1.200 126.01 Pala İşletmesi 100 KASA HS. 66.000 100.01 Türk Lirası Kasası Uysal işletmesi, sattığı yoğurtların cam kaplarını müşterilerinden toplayabildiği ölçüde Pala işletmesine geri verebilecektir. Cam kapların müşteriler tarafından iade edilmemesi durumunda ise işletmenin satış maliyeti olarak kabul edilecektir. Uysal işletmesi satın aldığı cam kapların T400’lık kısmını sağlam bir şekilde müşterilerinden 30.8.20X1 tarihine kadar toplayabilmiş ve Pala işletmesine teslim etmiştir. Söz konusu teslim edilen camların bedeli, nakden tahsil edilmiştir. ÖRNEK ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 137 30.8.20X1 100 KASA HS. 400 100.01 Türk Lirası Kasası 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 800 126 VERİLEN DEPOZİTO VE TEMİNATLAR HS. 1.200 126.01 Pala İşletmesi DİĞER ALACAKLAR Diğer alacaklar, işletmelerin temel faaliyeti dışında ve en çok bir yıl içinde tahsil edilmesi beklenen senetli veya senetsiz alacaklar ile bu gruba ait şüpheli alacaklar ve şüpheli alacak karşılığından oluşmaktadır. Tekdüzen Hesap Planı’nda bu tür alacaklar 13 Diğer Alacaklar grubu altında yer almaktadır. Diğer alacaklar grubu aşağıdaki hesaplardan oluşmaktadır: 131 Ortaklardan Alacaklar 132 İştiraklerden Alacaklar 133 Bağlı Ortaklıklardan Alacaklar 135 Personelden Alacaklar 136 Diğer Çeşitli Alacaklar 137 Diğer Alacaklar Reeskontu (-) 138 Şüpheli Diğer Alacaklar 139 Şüpheli Diğer Alacaklar Karşılığı (-) Ortaklardan Alacaklar Ortakların henüz yerine getirmedikleri sermaye taahhütleri, işletmeden çekilen paralar veya ödünç aldıkları paralar için işletmeye olan kısa vadeli borçları söz konusu olabilmektedir. Ortaklara verilen borçlar, finansal raporların hatalı analiz edilmesini önlemek amacıyla ayrı bir hesapta izlenmelidir. İşletme ortaklarından olan bu alacaklar 131 ORTAKLARDAN ALACAKLAR hesabında izlenir. Ortaklardan Alacaklar hesabının borç kalanı, ortakların işletmeye olan borçlarının ne kadar olduğunu göstermektedir. Ortaklar işletmeden borç para aldıklarında bu hesap borçlanır, ortakların almış oldukları borçlarını ödemeleri durumunda ise bu hesap alacaklanır. İş yaşamında ortaklardan alacaklar hesabı; şirket ortağının, şirketin fonlarının diğer bir deyişle şirket sermayesinin ortak tarafından kullanılmış olması anlamını taşımaktadır. Ortakların işletmeden sıklıkla ödünç para alması, işletmelerde kişilik kavramının göz ardı edilmesi veya örtülü sermaye kullanımı gibi bazı sorunlara neden olabilmektedir. TKK, bu sorunlara neden olan ve ortaklardan alacaklar hesabı gibi cari hesapların kullanımını yasaklamıştır. TTK’nın 358. maddesinde, “iştirak taahhüdünden doğan borç hariç, pay sahipleri şirkete borçlanamaz. Meğerki borç, şirketle, şirketin işletme konusu ve pay sahibinin işletmesi gereği olarak yapılmış bulunan bir işlemden doğmuş olsun ve emsalleriyle aynı veya benzer şartlara tabi tutulsun” şeklinde yapılan düzenleme ile anonim şirketler ve limitet şirketlerde ortaklardan alacaklar hesabının kullanımı yasaklanmaktadır. Bu yasağa uymayanlara ise ile ilgili Kanun’un 562. maddesi uyarınca cezai müeyyide uygulanacağı ve cezaların kapsamlarının neler olduğu açıklanmaktadır. 138 Genel Muhasebe I TKK’nda “Ortaklardan Alacaklar” hesabının kullanımı neden sınırlandırılmıştır? İştiraklerden Alacaklar İşletmeler faiz, kâr payı, kira geliri gibi yan ve ek gelir elde etmek, müşteri ve satıcılarla iyi ilişkiler kurmak, diğer şirketler üzerinde kısmen veya tam olarak kontrol sağlamak, yeni ürünlere ve teknolojik yeniliklere sahip olmak, gelecekte bazı nedenlerle finansal gücünü korumak gibi ana faaliyet konuları ile doğrudan ilişkili olmayan varlıklara yatırımda bulunabilir. Ana faaliyet gelirleri dışında yardımcı bir ilişkiye sahip olan bu tür varlıklara yatırımlar denir. Yapılan bu yatırımlardan biri de iştirak şeklinde yapılan yatırımlardır. İştirak, yatırımcı işletmenin adi ortaklık gibi tüzel kişiliği olmayan işletmeler de dâhil olmak üzere, iş ortaklığı veya bağlı ortaklık niteğinde olmayan, ancak üzerinde önemli etkisi bulunduğu işletmelerdir. İştirak edilen ortaklıklarda iştirak ilişkisinden bahsedebilmek için sermaye payı dikkate alınmaksızın sahip olunan oy hakkı veya yönetime katılma hakkının en az %10, en fazla %50 oranında bulunması gerekir. İştirak için sermaye taahhüdünde bulunulduğunda veya hisse senedi edinildiğinde hesaba borç kaydedilirken elden çıkarılmalarında alacak olarak kaydedilir. TFRS’lerden TMS 28 İştirakler standardına göre bir yatırıma iştirak diyebilmek için yatırımcı işletmenin yatırım yaptığı işletme üzerinde en az %20, en çok %50 oy hakkına sahip olmakla birlikte o işletme üzerinde önemli etkiye sahip olması gerekmektedir. Önemli etki kavramı, yatırım yapılan şirketin ve faaliyetlerle ilgili ve finansal politikaların belirlenmesi kararlarına katılma gücünü ifade etmektedir. İştirakler, elde edildiklerinde satın alma maliyetleri üzerinden kaydedilir. Daha sonraki süreçte yapılan iştirakin değerinde meydana gelen değişmeler, yatırımcı işletmenin (payı oranında) payını yansıtacak şekilde düzeltilir ve bu şekilde yatırımcı işletme, yatırım yapılan işletmenin kâr veya zararından kendi payına düşen kâr veya zararı muhasebeleştirir. Bu yönteme öz kaynak yöntemi adı verilir. Bu yöntemde iştirak yatırımının getirisi sadece bilançoyu etkilemektedir. Bilançoda iştiraklerin net deer değeri görülmektedir. Temettü tahsilatları ise gelir tablosuna yansıtılmamaktadır. İştirak işlemlerinden kaynaklanan alacaklar 132 İŞTİRAKLERDEN ALACAKLAR hesabında takip edilir. Alacağın doğması durumunda bu hesap borçlandırılır. Alacağın tahsil edilmesinde ise alacaklandırılır. Hesabın kalanı, iştiraklerden olan alacağın toplamını göstermektedir. Pelit Ticaret, Berk işletmesinin mayıs ayındaki finansman ihtiyacını karşılamak için 2 Mayıs tarihinde Berk işletmesine T9.000 borç vermiştir. Pelit Ticaret, Berk işletmesinin %20 ortaklık payına sahiptir. 02.5.20X1 132 İŞTİRAKLERDEN ALACAKLAR HS. 9.000 132.11 Berk İşletmesi 100 KASA HS. 9.000 100.01 Türk Lirası Kasası 7 İşletmenin diğer şirketlerin yönetimine ve ortaklık politikalarının belirlenmesine katılmak üzere edindiği hisse senetleri veya ortaklık payları iştirak olarak nitelendirilir. ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 139 Yukarıda verilen örnekte ortaya çıkan alacak, işletmenin normal faaliyeti kapsamı dışında meydana gelmiştir. İştiraki bulunduğu Berk işletmesine verilen bir paradan kaynaklanan alacak hakkı olması nedeniyle 132 İştiraklerden Alacaklar hesabı borçlandırılmıştır. İşletmenin alacağını 08.5.20X1 tarihinde Berk işletmesinden tahsil etmesi durumunda ise aşağıdaki kayda yer verecektir. Bağlı Ortaklıklardan Alacaklar İşletmenin, adi ortaklık gibi tüzel kişiliği olmayan işletmeler de dâhil olmak üzere, ana ortaklık olarak bilinen başka bir işletme tarafından kontrol edilen işletmesi bağlı ortaklık olarak adlandırılmaktadır. Bağlı ortaklıkta kontrol, doğrudan yönetme gücü ile sağlanmaktadır. Ana ortaklığın bir işletmenin faaliyetlerinden fayda sağlamak amacıyla söz konusu işletmenin finansal ve faaliyet politikalarına ilişkin kararlarda tek başına yönetme gücü olması, bağlı ortaklığın kontrol edildiği anlamına gelmektedir. Bir işletmenin sermayesinin %50’sinden fazlasına sahip olduğu diğer işlemlerden olan ve bir ticari işlem sonucu doğmamış bulunan alacakları 133 BAĞLI ORTAKLIKLARDAN ALACAKLAR hesabında takip edilmektedir. Alacağın doğması hâlinde bu hesap borçlandırılırken alacağın tahsil edilmesinde ise hesap alacaklandırılır. Pelit Ticaret, 26.6.20X1 tarihinde, %55 ortaklık payına sahip olduğu Abaküs işletmesi adına T3.900 nominal değerli protestolu bir senedini KÂR Bankası üzerinden havale ile ödemiştir. 26.6.20X1 133 BAĞLI ORTAKLIKLARDAN ALACAKLAR HS. 3.900 133.08 Abaküs İşletmesi 102 BANKALAR HS. 3.900 102.02 KÂR Bankası Pelit Ticaret, kontrolü altında olan Abaküs işletmesinin, nakit sıkıntısı yaşaması nedeniyle, yaşadığı sıkıntıyı aşması amacıyla yavru işletmesine borç para vermiştir. Bu amaçla kendisine ait olmayan senetli bir borcu ödemiştir. Pelit, her ne kadar bir senet ödemiş olmasına rağmen, aslında Abaküs’e borç vermiştir. Bu nedenle de bağlı ortağından alacağı doğmuştur. Abaküs işletmesinin, Pelit Ticarete borcunu 02.07.20X1 tarihinde ödemesi durumunda aşağıdaki kayda yer verilecektir. 08.5.20X1 100 KASA HS. 9.000 100.01 Türk Lirası Kasası 132 İŞTİRAKLERDEN ALACAKLAR HS. 9.000 132.11 Berk İşletmesi Sermayesinin %50’den fazlasına sahip olunan işletmeler, bağlı ortaklık olarak adlandırılır. ÖRNEK 140 Genel Muhasebe I Personelden Alacaklar İşletmede çalışan personel, işletmeden kısa vadeli borç para alabilir; işletmenin sosyal imkânlarından, demirbaşlarından yararlanabilir veya kendisine verilen mali sorumluluk nedeni ile bazı açıklar (kasa açığı, stok açığı gibi) verebilir. İşletmenin tüm çalışanlarına çeşitli nedenlerle kısa bir süre için verdiği borçlar 135 PERSONELDEN ALACAKLAR hesabında izlenmektedir. Çeşitli görevlendirmeler nedeni ile verilen ve görev sonrası mahsup edilecek olan alacaklar, bu hesapta değil Verilen Sipariş Avansları hesabında takip edilir. Gürgen Ticaret, 25.5.20X1 tarihinde işçisi Lale Can’ın talebi üzerine 20 gün sonra tahsil edilmek üzere T540’yı ödünç vermiştir. 25.5.20X1 135 PERSONELDEN ALACAKLAR HS. 540 135.26 Lale Can 100 KASA HS. 540 100.01 Türk Lirası Kasası Lale Can, 10.6.20X1 tarihinde çalıştığı Gürgen Ticaretten aldığı borcun T400’sını ödemiştir. 10.6.20X1 100 KASA HS. 400 100.01 Türk Lirası Kasası 135 PERSONELDEN ALACAKLAR HS. 400 135.26 Lale Can Gürgen Ticaretin personeli olan Lale Can, iş yerinden 20 gün sonra ödemek üzere aldığı T540’lık borcun T400’lık kısmını beş gün önce ödemiştir. Gürgen Ticaretin Lale Can’dan hâlâ T140 (T540 - T400) alacağı bulunmaktadır. 135 Personelden Alacaklar hesabının borç kalanı da bunu doğrulamaktadır. 02.7.20X1 100 KASA HS. 3.900 100.01 Türk Lirası Kasası 133 BAĞLI ORTAKLIKLARDAN ALACAKLAR HS. 3.900 133.08 Abaküs İşletmesi ÖRNEK ÖRNEK 6. Ünite - Alacaklar 141 Diğer Çeşitli Alacaklar Ortaklardan, iştiraklerden, bağlı ortaklıklardan ve personel dışında kalan kişi ve kurumlardan olan alacakların takip edildiği hesaptır. Pelit Ticaret, 17.8.20X1 tarihinde komşusu Tarhan işletmesine alış kuru üzerinden değeri T18.000 olan 10.000 Amerikan dolarını bir ay vadeyle T17.800’ya satmıştır. 17.8.20X1 136 DİĞER ÇEŞİTLİ ALACAKLAR HS. 17.800 136.01 Tarhan İşletmesi 656 KAMBİYO ZARARLARI HS. 200 100 KASA HS. 18.000 100.02 Yabancı Paralar Kasası Tarhan işletmesi, geçici bir süre için nakit sıkıntısı çekmektedir. Pelit Ticaret ise komşusunun bu zor günlerinde yardımına koşmuştur. Kasasında atıl olarak duran 10.000 Amerikan dolarını zarar etme pahasına ve bir ay sonra tahsil etmek üzere Tarhan işletmesine vermiştir. Pelit Ticaret için bu alacak, ne senetli veya senetsiz ticari alacaktır ne de ortaklarından, iştiraklerinden, bağlı ortaklıklarından veya personelinden bir alacaktır. Bu nedenle bu alacak Diğer Çeşitli Alacaklar hesabında izlenmektedir. Pelit, bir ayın sonunda Tarhan’dan T17.800’yı tahsil etmesi ile aşağıdaki kayda yer verecektir. 17.9.20X1 100 KASA HS. 17.800 100.01 Türk Lirası Kasası 136 DİĞER ÇEŞİTLİ ALACAKLAR HS. 17.800 136.01 Tarhan İşletmesi ÖRNEK 142 Genel Muhasebe I Özet Ticari Alacakları tanımlamak. Ticari alacaklar, işletmelerin esas faaliyet konuları kapsamında meydana gelen alacaklarıdır. Bu tür alacaklara ticari alacak denir. Ticari Alacaklardan nakit yaratma olanaklarını açıklamak. Alacaklar; vadelerinden önce satılmak, teminat olarak gösterilmek yoluyla işletmeye vadelerinden önce nakit girişi sağlar; temlik ile de nakit çıkışını önlemektedir. Alacak senetlerinin iskonto ettirilmesi ile işletme, vadesinden önce senetlerini banka veya faktöring şirketlerine satarak nakit girişi sağlamaktadır. Ayrıca işletmeler, sahip oldukları senetlerini teminat olarak bankalara bırakarak iskonto veya iştira kredileri sağlayabilir. Diğer bir nakit yaratma olanağı olarak da işletmeler, senetlerini temlik ederek para çıkışını önlemektedir. İşletme, temlik cirosu ile senetlerinden doğan alacak haklarından vazgeçerek borçlarının ödenmesini sağlayabilir. Bono (senet) ile poliçe arasındaki farkı tartışmak. Bono, ikili bir ticari ilişkiyi düzenlerken poliçe üçlü bir ilişkiyi düzenlemektedir. Bono da keşideci ve muhatap aynı gerçek veya tüzel kişi iken poliçede keşideci, poliçeyi düzenleyen ve muhatap da keşideciye borçlu olup lehtara ödeme yapmayı kabul eden gerçek veya tüzel kişidir. Ticari alacaklar ile diğer alacaklar arasındaki farklılıkları açıklamak. Ticari Alacaklar, işletmenin temel faaliyeti olan ticari malların kredili veya senet karşılığı olarak satışından doğan alacakları ifade etmektedir. Ticari malların dışında kalan; ortaklardan alacaklar, iştiraklerden alacaklar, bağlı ortaklıklardan alacaklar, personelden alacaklar ve diğer çeşitli alacaklar ise Diğer Alacaklar grubunda yer alır. İştirakler ile bağlı ortaklıklar arasındaki farkları açıklamak. İşletmeler yatırımda bulunduğu işletmenin hisse senetlerinin %50’sinden daha azına sahip olması durumunda yatırımda bulunduğu işletmenin faaliyet ve finansman politikalarında önemli etki gücüne sahip olmaktadır. Önemli etki yapma gücü, genellikle %10 ile %50 arasında oy hakkına sahip olması durumunda ortaya çıkmaktadır. Bağlı ortaklıklarda ise oy hakkı olarak %50’den daha fazla hisse senedine sahip olunmaktadır. Bu durumda bağlı ortaklık, yatırım yaptığı işletme üzerinde bir kontrol gücüne sahip olmaktadır ve bu işletmenin faaliyet ve finansman politikaları üzerinde karar alma yetkisine sahip olabilmektedir. 1 2 3 4 5 6. Ünite - Alacaklar 143 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Ticari Alacaklar grubunda değildir? a. Alıcılar b. Verilen Depozito ve Teminatlar c. Diğer Ticari Alacaklar d. Alacak Senetleri e. İştiraklerden Alacaklar 2. Aşağıdakilerden hangisi işletmenin temel faaliyet konusu olan mal veya hizmet satışından doğan alacaklardır? a. Senetli Alacak b. Senetsiz Alacak c. Ticari Alacak d. Değersiz Alacak e. Şüpheli Alacak 3. PRS işletmesi T10.000 senetsiz alacağına karşılık 2 ay vadeli T12.000’lık bir senet almıştır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi bu finansal nitelikli işlemi tanımlar? a. Senedin takibe alınması işlemidir b. Vadeye dayalı bir senet alınması işlemidir c. Senet tahsilatı işlemidir d. Senet kırdırma işlemidir e. Senet protestosu işlemidir 4. Aşağıdaki işlemlerden hangisinde Alacak Senetleri hesabı borçlandırılır? a. Senedin tahsil edilmesi b. Senedin iskonto ettirilmesi c. Senedin ciro edilmesi d. Senedin kırdırılması e. Senetsiz alacak karşılığında senet alınması 5. Aşağıdaki hangisi Personelden Alacaklar hesabı ile ilgili doğru bir ifadedir? a. Yolluk ve görevlendirme bu hesabın alacağında izlenir b. Personele verilen avanslar bu hesabın alacağında takip edilir c. Personel borcunu öderken bu hesap borçlandırılır d. Personele verilen ödünç paralar için bu hesap borçlandırılır e. Personele ödenecek maaş ve ücretlerde bu hesap alacaklandırılır 6. 121 ALACAK SENETLERİ HS. 150 121.02 Tahsildeki Senetler 121 ALACAK SENETLERİ HS. 150 121.01 Cüzdandaki Senetler Yukarıdaki yevmiye kaydı aşağıdaki işlemlerden hangisine aittir? a. Senet Yenilemesi b. Senet İskontosu c. Senedin teminata verilmesi d. Senedin tahsile gönderilmesi e. Satış işlemi sonunda senet alınması 7. 121 ALACAK SENETLERİ HS. 500 120 ALICILAR HS. 500 Yukarıdaki yevmiye kaydı aşağıdaki işlemlerden hangisine aittir? a. Kredili alacağın senetli alacağa dönüşmesidir b. Ticari malların kredili olarak satılması c. Senede bağlı satıştan doğan alacağın tahsil edilmesi d. Ticari malların senede bağlı olarak satılması e. Senedin kırdırılması 8. İşletmenin en %10 en fazla %50 kontrol gücü ve oy hakkına sahip buluduğu işletmelerden olan alacakları aşağıdaki hesaplardan hangisidir? a. Ortaklardan Alacaklar b. İştiraklerden Alacaklar c. Personelden Alacaklar d. Diğer Alacaklar e. Bağlı Ortaklıklardan Alacaklar 144 Genel Muhasebe I 9. Aşağıdakilerden hangisi Alacaklar grubu ile ilgili doğru bir ifade değildir? a. Alacaklar kısa ve uzun vadeli olarak ikiye ayrılır b. Vade tarihi bir yıldan daha az olan Alacaklar Dönen Varlıklarda gösterilir c. Ticari Alacaklar işletmenin ticari mal satışı sonucunda oluşur d. Vade tarihi bir yıldan daha çok olan Alacaklar Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklarda gösterilir e. Personelden Alacaklar, Diğer Alacaklar grubunun bir unsurudur 10.Kale işletmesi, AY Bankasına tahsile verdiği T1.200’lık senetleri iştira kredisi için kullanmaya karar vermiştir. Senedin arkasına “bedeli rehindir” ibaresi düşülmüştür. Buna göre Kale işletmesinin yapması gereken yevmiye kaydı aşağıdakilerden hangisidir? a. 102 BANKALAR HS. 1.200 102.05 AY Bankası 121 ALACAK SENETLERİ HS. 1.200 121.03 Teminattaki Senetler b. 121 ALACAK SENETLERİ HS. 1.200 121.01 Cüzdandaki Senetler 100 KASA HS. 1.200 100.01 Türk Lirası Kasası c. 121 ALACAK SENETLERİ HS. 1.200 121.03 Teminattaki Senetler 121 ALACAK SENETLERİ HS. 1.200 121.02 Tahsildeki Senetler d. 102 BANKALAR HS. 1.200 102.05 AY Bankası 101 ALINAN ÇEKLER HS. 1.200 e. 121 ALACAK SENETLERİ HS. 1.200 121.02 Tahsildeki Senetler 102 BANKALAR HS. 1.200 102.05 AY Bankası 6. Ünite - Alacaklar 145 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Ticari Alacaklar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Ticari Alacaklar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Alacak Senetleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Alacak Senetleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Personelden Alacaklar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Alacak Senetleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Alacak Senetleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “İştiraklerden Alacaklar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Giriş” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Alacak Senetlerinin Teminata Verilmesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Aşağıdaki durumlarda Alıcılar hesabı borçlandırılır: – Önceki dönemden devreden senetsiz alacaklar, – Kredili mal ve hizmet satışları, – Senetsiz alacaklara tahakkuk ettirilen faizler, – Eksik, hatalı vb. nedenlerle yapılan düzeltmeler ve – Diğer işlemler. Sıra Sizde 2 Alacak senetleri, alacakların tahsil edilememe riskini azaltarak alacakların sağlam esaslara bağlanmasını sağlar ve bankalara iskonto ettirerek veya borçlusu bulunduğu kişiye ciro edilmek suretiyle nakit sıkıntılarını önleyebilir. Sıra Sizde 3 Bono, ikili bir ticari ilişkiyi düzenlerken poliçe üçlü bir ilişkiyi düzenlemektedir. Bonoda keşideci ve muhatap aynı gerçek veya tüzel kişi iken poliçede keşideci, poliçeyi düzenleyen ve muhatap da keşideciye borçlu olup lehtara ödeme yapmayı kabul eden gerçek veya tüzel kişidir. Sıra Sizde 4 121 Alacak Senetleri hesabı şu nedenlerle alacaklanır: – Tahsil edilen senetler, – Senetsiz borç karşılığı ciro edilen senetler, – İskonto ettirilen senetler, – Teminata verilen senetler, – Şüpheli hâle gelen senetler ve – Düzeltmeler ve diğer işlemler. Sıra Sizde 5 121 ALACAK SENETLERİ HS. 7.500 121.01 Cüzdandaki Senetler 120 ALICILAR HS. 7.300 120.04 Aydın AŞ. 125 ERTELENMİŞ TİCARİ ALACAKLAR VADE FARKI HS. 200 125.01 Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri Sıra Sizde 6 Vadesinde tahsil edilmeyen alacak senetleri, noter tarafından protesto edilerek hukuki işleme başlanır. Sıra Sizde 7 Ortaklardan alacaklar hesabının, işletmenin ortaklarının kasa hesabı gibi kullanılması ve işletmenin kişilik kavramının istismar edilmesi ve işletmeden örtülü kazanç elde edilmesi gibi sebepler için kullanılması sınırlandırılmıştır. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Cemalcılar, Özgül ve Önce, Saime (1999). Muhasebenin Kuramsal Yapısı, TC Anadolu Üniversitesi Yayınları, No: 1093, Eskişehir. Çömlekçi, Ferruh (2002). Tekdüzen Genel Muhasebe ve Temel Mali Tablolar, Birlik Ofset Yayıncılık, Eskişehir. Demir, Sezgin ve Çataloğlu, Adem (2008). Finansal Muhasebe, Aydın SMMO Yayını, Yayın No:5, Aydın. Erkan. Mehmet; Elitaş, Cemal ve Ceran, Yunus (2010). Dönem Sonu Muhasebe İşlemleri: TMS/TFRS Uyumlu, Ekin Basın Yayınevi, Bursa. Gökçen, Gürbüz; Ataman, Başak ve Çakıcı, Cemal (2011). Türkiye Finansal Raporlama Standartları Uygulamaları, Türkmen Kitapevi, İstanbul. Gücenme, Ümit (2006). Envanter, Alfa Aktüel, İstanbul. Özerhan, Yıldız ve Yanık, Serap (2011). TFRS/TMS, Türmob, Ankara. Örten, Remzi; Kaval, Hasan ve Karapınar, Aydın (2011). UFRS (TMS-TFRS) Uygulamaları, ÖzBaran Ofset Matbaacılık, Ankara. Sürmen, Yusuf (2006). Genel Muhasebe, Celepler Matbaacılık, Trabzon. ____ (2009). Genel Muhasebe Teori Cilt 1, Türmob, Ankara. www.tmsk.org.tr (05.02.2012) 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Menkul kıymet kavramının içeriğini açıklayabilecek, Geçici ile Uzun Vadeli Menkul Kıymet Yatırımları arasındaki farkı ayırt edebilecek, “Alım satım amaçlı”, “satılmaya hazır amaçlı”, “vadeye kadar elde tutma amaçlı” Menkul Kıymetleri sını andırabilecek, Hisse Senedi ile Borçlanma Kağıtları arasındaki farkı açıklayabilecek, Geçici menkul kıymet yatırımlarının alış ve satış işlemlerini muhasebeleştirilmesini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Menkul Kıymet • Hisse Senedi • Tahvil • Senet • Bono • Gerçeğe Uygun Değer • Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan Menkul Kıymet • Satılmaya Hazır Amaçlı Menkul Kıymet • Vadeye Kadar Elde Tutma Amaçlı Menkul Kıymet İçindekiler Genel Muhasebe I Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler • MENKUL KIYMETLER • HİSSE SENETLERİ • BORÇLANMA KAĞITLARI • DİĞER MENKUL KIYMETLER GENEL MUHASEBE I MENKUL KIYMETLER Ekonomik kalkınma sürecinin başından beri toplumun bir kesimi, belirli bir zaman dilimi içinde elde ettikleri gelirden fazlasını harcama; diğer bir kesimi ise gelirlerinin bir kısmını tasarruf etme ve bu tasarru arını, bir çıkar karşılığında fon ihtiyacı duyanlara sunma eğilimindedir. Kaçınılmaz olarak zamanla bu iki grubu bir araya getirecek bir sistem ihtiyacı doğmuş ve finansal piyasalar ortaya çıkmıştır. Finansal piyasalara fon sunan özel ya da tüzel kişiler; pazarda belirlenen bir fiyatla kendi kullanım gereksinimleri üzerinde kalan fonları, bu fonlara gereksinme duyan kişilere devretmekte ve belirli bir süre veya süresiz olarak bu fonlardan uzak kalmayı kabullenmektedir. Fon sunanlar, diğer kişilere devrettikleri fonların karşılığında fon isteminde bulunanlardan bir belge almaktadır. Bu belgeler genel olarak menkul kıymetler olarak isimlendirilmekte ve işletmelerin finansal varlıkları arasında sını andırılmaktadır. Menkul kıymetler, finansal piyasalara fon sunan özel ve tüzel kişilerin sahip oldukları nakit fazlasını etkin bir şekilde yönetip değerlendirmek amacı ile sıkça yararlandıkları finansal araçlar arasında yer almaktadır. Menkul kıymetler; işletmelerin kısa veya uzun vadede fiyat değişimi etkisinden yararlanmak, faiz geliri veya kâr payı sağlamak amacı ile edindikleri finansal araçlardan oluşmaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir: • Hisse Senedi • Tahvil • Hazine Bonusu • Finansman Bonusu • Yatırım Fonu Katılım Belgesi • Kâr-Zarar Ortaklığı Belgesi • Gelir Ortaklığı Senedi Menkul kıymetler, kısa vadeli fiyat değişimlerinin etkilerinden yararlanmak veya faiz geliri elde etmek amacı ile edinilmişler ise geçici (kısa vadeli) menkul kıymet yatırımları, uzun vadeli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak, faiz geliri elde etmek veya kâr payı sağlamak amacı ile edinilmişler ise uzun vadeli menkul kıymet yatırımları adını almaktadırlar. Bu ünitede menkul kıymet yatırımlarından “geçici menkul kıymet yatırımları” ele alınacaktır. İlgili menkul kıymet yatırımları, Tekdüzen Hesap Planında “11 Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler Bir yıldan daha kısa süreli yatırımlar “geçici menkul kıymet yatırımları”, bir yıldan daha uzun süreli yatırımlar ise “uzun vadeli menkul kıymet yatırımları” olarak kabul edilir. 148 Genel Muhasebe I Menkul Kıymetler” hesap grubunda izlenmekte ve türlerine göre aşağıdaki şekilde sını andırılmaktadır: 110 Hisse Senetleri 111 Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları 118 Diğer Menkul Kıymetler 119 Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı (-) 119 Menkul Kıymetler Değer Düşüklüğü Karşılığı (-) hesabı; menkul kıymetlerle ilgili değerleme işlemleri yapılırken menkul kıymetlerin değerinde meydana gelen azalışın kayıtlara yansıtılabilmesi amacı ile kullanılan pasif nitelikte, aktifi düzenleyici bir hesaptır. İşletmeler, sahip oldukları nakit fazlasını geçici menkul kıymet yatırımı yaparak değerlendirmeyi tercih etmeleri durumunda bu yatırımı ilk kez işletme kayıtlarına yansıtırlarken yatırım yapmış oldukları menkul kıymetin türü ve ilgili yatırımı gerçekleştirme amaçlarını göz önünde bulundurmalıdır. Başka bir ifade ile menkul kıymet yatırımı yapıldığında öncelikle ilgili yatırımın türüne göre tekdüzen hesap planında yukarıda yer alan hesaplardan hangisine girdiğine karar verilmesi gerekmektedir. Bu aşamadan sonra yatırımın gerçekleştirilme amacına uygun olarak ilgili hesapta bir alt hesap açılmalıdır. Bunun sebebi, Tekdüzen Hesap Planında menkul kıymetler için türlerine göre bir sını andırılma yapılmış olmasıdır. Bununla birlikte Türkiye Muhasebe Standartları’nda menkul kıymetler edinim amaçlarına göre sını andırılmaktadır ve bu duruma alt hesaplarla çözüm bulunmaktadır. Menkul kıymetler muhasebeleştirilirken işletme tarafından yatırımın yapılma amacına uygun olarak olarak aşağıdaki alt hesaplarda sını andırılır. 1- Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan Menkul Kıymetler 2- Satılmaya Hazır Amaçlı Menkul Kıymetler 3- Vadeye Kadar Elde Tutma Amaçlı Menkul Kıymetler Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan Menkul Kıymetler Literatürde “alım satım amaçlı” olarak da adlandırılan menkul kıymet grubu Türkiye Muhasebe Standartları’nda gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan menkul kıymetler olarak isimlendirilmektedir. Bir menkul kıymet; yakın zamanda satılmak amacı ile edinilmiş, birlikte yönetilen ve son zamanlarda kısa dönemde kâr etme konusunda belirgin bir eğilimi bulunduğu yönünde delil bulunan belirli finansal araçlardan oluşan bir portföyün parçası ya da bir türev ürün ise ilgili menkul kıymetler “gerçeğe uygun değer farkı kâr/zarara yansıtılan (alım satım amaçlı) menkul kıymet” sınıfına girmektedir. Genellikle işletmeler bu tür menkul kıymetleri günlük, haalık ya da aylık fiyat değişim etkilerinden yararlanmak ve kısa sürede yüksek faiz getirisi sağlamak amacı ile edinmektedirler. Aktif bir piyasada kayıtlı bir piyasa fiyatı bulunmayan ve gerçeğe uygun değeri güvenilir bir şekilde ölçülemeyen öz kaynağa dayalı finansal araçlara yapılan yatırımların gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak tanımlanması mümkün değildir. Örneğin bir işletmenin herhangi bir organize piyasada işlem görmeyen başka bir işletmenin hisse senetlerini satın alması durumunda, satın alınan hisse senetlerinin aktif bir piyasası olmadığı için, gerçeğe uygun değeri güvenilir bir Gerçeğe uygun değer; karşılıklı pazarlık ortamında bilgili ve istekli kişiler arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bir borcun ödenmesi durumunda ortaya çıkan tutardır. Türev ürün; 1- Değeri değişime açık bir sözleşmeye dayalı olan, 2- Net bir başlangıç yatırımı gerektirmeyen ya da benzer finansal araçlara oranla daha az bir başlangıç yatırımı gerektiren, 3- Vadeye kadar taraar arasında nakit akışı gerektirmeyen finansal araçtır. Öz kaynağa dayalı finansal araç; İşletmelerin tüm borçları çıkarıldıktan sonra varlıklarında bir payı/hakkı gösteren sözleşmedir. 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 149 biçimde ölçülemeyeceğinden söz konusu hisse senetlerini gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak sını andırması mümkün olamayacaktır. Satılmaya Hazır Amaçlı Menkul Kıymetler Satılmaya hazır olarak tanımlanan veya kredi ve alacak, vadeye kadar elde tutulacak yatırım ya da gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan finansal varlık olarak (alım-satım amaçlı) sını andırılamayan finansal varlıklardır. Başka bir ifade ile arzu edildiği takdirde vadesine kadar elde tutulabilecek ama sahibine bu konuda bir yükümlülük yüklemeyen ve vadesinden önce de elden çıkarılabilen menkul kıymetler bu gruba girmektedir. Örneğin bir işletme, sahip olduğu fon fazlası ile menkul kıymet yatırımı yapmak istiyor; ancak bu yatırımın kendisi için herhangi bir bağlayıcılığı olmasını istemiyorsa, satın almış olduğu menkul kıymetlerin elden çıkarabilmesi için vade sonuna kadar bekleme zorunluluğunun olmasını istemiyorsa söz konusu menkul kıymetleri satışa hazır amaçlı olarak sını andırmalıdır. Vadeye Kadar Elde Tutma Amaçlı Menkul Kıymetler İşletmenin vadeye kadar elde tutma niyet ve imkânının bulunduğu sabit veya belirlenebilir nitelikte ödemeler içeren ve sabit bir vadesi bulunan türev olmayan finansal varlıklardır. Örneğin bir işletmenin elinde fon fazlası olması ve bu parayı menkul kıymet yatırımı yaparak değerlendirmeye karar vermesi durumunda yapacağı yatırımın hangi gruba gireceğine karar vermesini belirleyen pek çok etken olabilir. Bunlar; söz konusu tutara gelecek dönemde ne zaman ihtiyacının olabileceği, yatırım yapma amacı, yatırım riski ve yatırımdan beklediği getiri olarak sıralanabilir. İşletme yatırım yapmış olduğu menkul kıymetleri vadesi sonuna kadar elde tutmayı, bu tarihten önce elden çıkarmayı düşünmüyor ise bu menkul kıymetler vadeye kadar elde tutma amaçlı menkul kıymetler olarak sını andırılmaktadır. Türkiye Muhasebe Standartları hükümleri uyarınca bir işletmenin cari yıl veya son iki yıl içerisinde, vadeye kadar elde tutulacak yatırımlarının önemli bir bölümünü vadesinden önce satmış olması durumunda söz konusu işletmenin takip eden dönemlerde hiçbir finansal varlığını vadeye kadar elde tutulacak yatırım olarak sını andırılmasına izin verilmemektedir. Gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılmayan menkul kıymetlerin edinimi için aracı kuruma ödenen komisyon ve benzeri giderler, menkul kıymetin edinim değerinin bir parçası olarak akti eştirilmektedir. Örneğin bir işletme, elindeki nakit fazlası ile borsada işlem gören menkul kıymetlerden satın almaya karar vermiştir. İşletme, söz konusu menkul kıymetleri satın alabilmek için borsada faaliyet gösteren aracı kurumlardan biri ile sunduğu hizmetler karşılığında kendisine belli bir komisyon tutarı ödemek üzere anlaşmıştır. İşletmenin satın almış olduğu menkul kıymetleri gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılma amaçlı olarak sını andırması durumunda aracı kuruma ödemiş olduğu komisyonu faaliyet gideri olarak muhasebeleştirilmelidir. Ancak işletmenin söz konusu menkul kıymetleri satışa hazır amaçlı ya da vadeye kadar elde tutma amaçlı olarak sını andırması durumunda aracı kuruma ödemiş olduğu komisyonu, ilgili menkul kıymetin gerçeğe uygun değerine eklemeli ve menkul kıymeti toplam tutar üzerinden işletme kayıtlarına almalıdır. Menkul kıymetlerin edinimi için katlanılan komisyon veya benzeri harcamaların nasıl muhasebeleştirileceği, tamamen işletmenin söz konusu menkul kıymetleri ne şekilde sınıandırmış olduğuna bağlıdır. 150 Genel Muhasebe I Bu ünite; menkul kıymetler hisse senetleri, borçlanma kâğıtları ve diğer menkul kıymetler olmak üzere üç ana başlıkta incelenecektir. Ayrıca her bir menkul kıymet türü hakkında bilgi verilerek söz konusu menkul kıymetlere yapılan geçici yatırımların muhasebeleştirilmesi ve finansal tablolarda raporlanması açıklanacaktır. HİSSE SENETLERİ Hisse senedi; sermayesi paylara bölünmüş şirketler tarafından çıkarılan, ortaklık sermayesine katılma payını temsil eden, payların dolaşımını sağlayan ve kanuni şekil şartlarına uygun olarak hazırlanan kıymetli evrak olarak tanımlanmaktadır. Sizce hangi tür işletmeler sermayesi paylara bölünmüş şirketler olarak kabul edilebilir? Hisse senetlerinin hamiline ya da nama yazılı olması mümkündür. Hamiline yazılı hisse senetlerinin üzerinde ortağın adı yazılı değildir, kim ilgili hisse senedine sahip ise hisse senedinin ona ait olduğu kabul edilir ve teslim yolu ile el değiştirir. Nama yazılı hisse senetlerinin üzerinde ise mutlaka ortağın adı yazılı olmak zorundadır. İşletmeler, diğer işletmelerin hisse senetlerini geçici ya da uzun vadeli yatırım amacıyla edinebilir. İşletmenin nakit mevcudu fazlası ile başka bir şirkete ortak olup o şirketin yönetimine katılmak ve ilgili şirketten kâr payı sağlamak amacı ile hisse senedi edinmesi durumunda bu yatırım, uzun vadeli menkul kıymet yatırımı; yalnızca kısa süreli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak amacı ile başka bir şirketin hisse senetlerini edinmesi durumunda ise bu yatırım, geçici menkul kıymet yatırımı olarak kabul edilmektedir. İşletmelerin uzun vadeli yatırım amacı ile hisse senedi edinmeleri durumunda ilgili yatırımlar, işletmeler tarafından yatırım yapılan şirkette sahip olunan paya bağlı olarak 242 İŞTİRAKLER hesabında veya 245 BAĞLI ORTAKLIKLAR hesabında izlenmektedir. İşletmelerin geçici yatırım amacı ile hisse senedi edinmeleri durumunda ise ilgili yatırımlar 110 HİSSE SENETLERİ hesabında izlenmektedir. Hisse senetlerinin satın alınması durumunda gerçeğe uygun değeri üzerinden ilgili hisse senedinin edinim amacına uygun olarak “Hisse Senetleri” hesabında yer alan ilgili alt hesap borçlandırılır, satılması durumunda ise ilgili hesap alacaklandırılır. Hera işletmesi 19.4.20X1 tarihinde Athena işletmesinin piyasada işlem gören hisse senetlerinden 1.000 adedini, hisse başına T80 karşılığında satılmaya hazır amaçlı olarak A Bankasındaki hesabından havale yaparak satın almıştır. 19.4.20X1 110 HİSSE SENETLERİ HS. 80.000 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 102 BANKALAR HS. 80.000 102.01 A Bankası Örnekte Hera işletmesi, elindeki nakit fazlası ile kısa vadeli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak için Athena işletmesi hisse senetlerinden satın almıştır. Bu işlem sonucunda 110 Hisse Senetleri hesabı ödenen toplam tutar kadar borçlandırılmış, ödeme banka hesabından yapıldığı için 102 Bankalar hesabı ilgili tutar kadar alacaklandırılmıştır. Senet; borçlu tarafından imzalanarak alacaklıya verilen, alacaklı emrine belirlenen tarihte ve yerde belirli bir tutarın ödenmesi yükümlülüğünü kapsayan kıymetli evraktır. ÖRNEK 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 151 A işletmesi, 3.5.20X1 tarihinde alım-satım amaçlı olarak adedi T5’den 2.000 adet B işletmesinin hisse senetlerinden satın almış ve hisse senedini ihraç eden aracı kuruma banka hesabından EFT ile ödeme yapmıştır. İşlemin yevmiye kaydını yapınız. Hisse senetlerinin satın alınması ile ilgili ödenen komisyonlar, ilgili hisse senedi gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan (alım satım amaçlı) olarak sını andırılmadığı sürece hisse senedinin gerçeğe uygun değerine ilave edilerek akti eştirilmektedir. Aksi durumda ise 65 Diğer Faaliyetlerden Olağan Gider ve Zararlar grubunda ilgili gider hesabı borçlandırılır. Hera işletmesi 2.6.20X1 tarihinde piyasada işlem gören Ares işletmesinin 400 adet hisse senedini, alım satım amaçlı ve hisse başına T75 ödemek koşulu ile satın almış, bu işlem karşılığında aracı kuruma ödeyeceği T3.000 komisyon ücretini ve hisse senedi bedelini banka havalesi ile ödemiştir. 2.6.20X1 110 HİSSE SENETLERİ HS. 30.000 110.01 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan 653 KOMİSYON GİDERLERİ HS. 3.000 102 BANKALAR HS. 33.000 Örnekte Hera işletmesi, elindeki nakit fazlası ile kısa vadeli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak için Ares işletmesinin borsada işlem gören hisse senetlerini satın almıştır. Bunun yanı sıra bu işlem için aracı kuruma T3.000 komisyon ödemiştir. Satın alınan hisse senetleri alım-satım amaçlı satın alındığı için 110 Hisse Senetleri hesabı, yalnızca hisse senetleri için ödenen tutar kadar borçlandırılmış; bu işlem için ödenen komisyon tutarı ise hisse senetleri için ödenen tutardan ayrı olarak 653 Komisyon Giderleri hesabı, ilgili tutar kadar borçlandırılmıştır. Tüm ödemeler banka hesabından yapıldığı için 102 Bankalar hesabı, toplam ödenen tutar kadar alacaklandırılmıştır. Menkul Kıymet edinimi için ödenen komisyonlar, gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılma amaçlı edinilen menkul kıymetler için ödenmeleri durumunda faaliyet gideri olarak ayrıca muhasebeleştirilirken bunların dışında kalan menkul kıymetler için ise ilgili menkul kıymetin gerçeğe uygun değerine ilâve edilerek aktieştirilir. A işletmesi, 15.5.20X1 tarihinde satılmaya hazır amaçlı olarak adedi T6,50’den 3.000 adet C işletmesi hisse senetlerinden satın almış ve bu işlem için aracı kuruma T1.900 komisyon ödemiştir. İşlemin yevmiye kaydını yapınız. Hisse senetleri nominal değerinden alınıp satılabileceği gibi nominal değeri dışında farklı bir değer üzerinden de alınıp satılabilmektedir. Hisse senetleri, kayıtlı değerinin altında veya üstünde bir değerle satılabilir. Hisse senetlerinin kayıtlı değerinden daha yüksek bir bedel üzerinden satılması durumunda bu satış primli satış adını almaktadır ve 645 Menkul Kıymet Satış Kârları hesabı, elde edilen kâr tutarı kadar alacaklandırılır. 1 ÖRNEK 2 Nominal değer; menkul kıymetin üzerinde yazılı olan değerdir. Kayıtlı değer; hisse senetlerinin işletme kayıtlarındaki değeridir. 152 Genel Muhasebe I Hisse senetlerinin kayıtlı değerinden daha düşük bir bedel üzerinden satılması durumunda bu satış iskontolu satış adını alır ve 655 Menkul Kıymet Satış Zararları hesabı, ortaya çıkan zarar tutarı kadar borçlandırılır. Hera işletmesi 2.6.20X1 tarihinde satın almış olduğu Ares işletmesi hisse senetlerininin tamamını 1.7.20X1 tarihinde T34.000’ya satmıştır. 1.7.20X1 102 BANKALAR HS. 34.000 110 HİSSE SENETLERİ HS. 30.000 110.01 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr/Zarara Yansıtılan 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 4.000 A işletmesi, 20.5.20X1 tarihinde satılmaya hazır amaçlı olarak adedi T4,50’den 2.000 adet D işletmesi hisse senetlerinden satın almış ve bu işlem için aracı kuruma T900 komisyon ödemiştir. İşletme, 16.6.20X1 tarihinde nakit ihtiyacını karşılamak amacıyla 20.5.20X1 tarihinde satın aldığı D işletmesi hisse senetlerini T8.500’ya satmıştır. Gerekli yevmiye kayıtlarını yapınız. Hisse senetlerinin tahsil edilebilir duruma gelmiş kâr payı ile birlikte satın alınması durumunda ilgili hisse senedi için ödenen tutar, tahsil edilecek kâr payını da içermektedir. Dolayısıyla tahsil edilebilecek durumda olan kâr payı tutarı için 108 Diğer Hazır Değerler hesabı borçlandırılır, hisse senetleri ise ilgili kâr payı tutarı hisse senetlerinin satın alma fiyatından düşüldükten sonra kalan tutar üzerinden edinilme amaçlarına uygun olarak 110 Hisse Senetleri hesabında açılacak alt hesabın borcuna kaydedilir. BORÇLANMA KÂĞITLARI İşletmelerin ellerinde nakit fazlası olması durumunda teorik olarak kendilerinden ya bu nakit fazlasını temettü olarak dağıtması ya da yatırım yapması yani ellerindeki nakit fazlasını atıl olarak işletmede tutmaması beklenmektedir. Ancak işletmeler, yakın gelecekte ihtiyaç duyulan fonların edinim maliyetlerinin yüksek olacağı beklentisi içinde iseler ellerindeki nakit fazlasını temettü olarak dağıtmak ya da yatırım yapmak yerine geçici yatırımlarda değerlendirmeyi tercih ederler. Tahvil, senet ve bonolar; söz konusu geçici yatırım araçlarının bir bölümünü oluştururlar ve ihraç edenler açısından borçlanma aracı olarak kullanıldıkları için genel olarak borçlanma kâğıtları olarak isimlendirilirler. Borçlanma kâğıtlarının muhasebeleştirilmesinde 111 Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları ile 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları hesaplarının alt hesapları; ikinci kırılımı aşağıda verilen hesap planından yararlanılacaktır: 01. Tahviller 02. Hazine Bonosu 03. Finansman Bonosu 04. Gelir Ortaklığı Senedi 05. Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi 06. Yatırım Fonu Katılım Belgesi ÖRNEK 3 Temettü; ortaklara dağıtılan kâr payıdır. 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 153 Yukarıda verilen tüm alt hesaplar için aşağıdaki üçüncü kırılım hesapları örneklerde kullanılacaktır: 01. Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan 02. Satılmaya Hazır Amaçlı 03. Vadeye Kadar Elde Tutma Amaçlı Tahviller Tahviller; anonim şirketler ile kamu kurum ya da kuruluşlarının, faaliyetlerinin finansmanında ihtiyaç duydukları fonları sağlamak amacı ile ihraç edilen borçlanma senetleri olarak tanımlanmaktadır. Başka bir ifade ile belirlenmiş bir dönem için, belirlenmiş faiz oranı üzerinden hesaplanan faiz tutarını ve borçlanılan anaparayı dönem sonunda bir defada veya başka bir ödeme şekli ile geri ödeme taahhüdünü belirten finansal varlıklardır. Türkiye’de yaygın olarak T.C. Merkez Bankası tarafından ihraç edilen devlet tahvili görülmektedir. Bu işlem sonucunda tahvil ihraç eden kurum ya da kuruluş borçlanırken söz konusu tahvilleri satın alan kişi, kurum ya da kuruluşlar ise ellerindeki nakit fazlasını değerlendirmiş ve yatırım yapmış olurlar. Tahvillerin en önemli özelliği, sabit getirili menkul kıymet olmalarıdır. Başka bir ifade ile tahvil ihraç eden taraf, kâr ya da zarar etmesinden bağımsız olarak tahvil sahibine tahvil üzerinde yazan faiz oranını ödemekle yükümlüdür. Tahvillerin sahip olduğu diğer bir önemli özellik ise vadesinin bir yıldan uzun olmasıdır. Ancak işletmeler, tahvili her zaman uzun vadeli bir yatırım aracı olarak kullanmayabilir. Diğer bir deyişle yatırımcı, elindeki fon fazlası ile tahvil yatırımı yaparken bu yatırımı her zaman vadesine kadar elde tutmak amacı ile yapmak zorunda değildir. Tahviller, ihraç eden tarafın kâr ya da zarar etmesinden bağımsız olarak sahibine üzerinde yazan faiz oranını ödemekle yükümlü olması sebebi ile vadesine kadar ikincil piyasada el değiştirebilir ve geçici yatırım aracı olarak kullanılabilirler. Örneğin 10 yıl vadeli olarak ihraç edilen bir tahvil, 10 yıl boyunca çeşitli zamanlarda el değiştirebilmektedir. Tahvilin her sahibi, söz konusu tahvili elde bulundurduğu süreye ilişkin faiz geliri elde eder. Tahviller, ilk kez işletme kayıtlarına alınırken öncelikle Tekdüzen Hesap Planında, tahvili ihraç eden kurum ya da kuruluşun özelliklerine bağlı olarak sınıflandırılmaktadır. Eğer tahvil özel kesim tarafından ihraç edilmiş ise 111 Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları Hesabı, kamu kesimi tarafından ihraç edilmiş ise 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları hesabı kullanılır. Takiben, hisse senetlerinde olduğu gibi söz konusu tahvil yatırımının işletme tarafından ne amaçla yapıldığı tespit edilir (bkz. hisse senetleri) ve ilgili alt hesaplar borçlandırılır. Tahvillerin edinimi ile ilgili gerçekleştirilen komisyon ödemeleri, ilgili tahvil gerçeğe uygun değer farkı kâr veya zarara yansıtılan olarak sını andırılmadığı sürece tahvilin gerçeğe uygun değerine ilâve edilerek akti eştirilir. Aksi durumda ise 65 Diğer Faaliyetlerden Olağan Gider ve Zararlar grubunda ilgili gider hesabı borçlandırılır. Tahvili ihraç eden kurum ya da kuruluşun ödemekle yükümlü olduğu faiz oranı, piyasa faiz oranı ile aynı olduğu sürece tahviller nominal değeri üzerinden satılırlar. Ancak piyasa faiz oranının tahvil için ödenecek olan nominal faiz oranından yüksek olması durumunda ihraç eden kuruluşun ihraç ettiği tahvili, nominal değeri üzerinden satması mümkün değildir. Yatırımcı için söz konusu finansal araTahvil, bir borçlanma senedidir. İhraç etme ise menkul kıymetlerin basılması ve satışa çıkarılmasıdır. İkincil Piyasa; daha önce ihraç edilmiş menkul kıymetlerin işlem gördüğü, yani yeniden alım-satımının yapıldığı piyasalardır. 154 Genel Muhasebe I cın cazip hâle gelebilmesi için nominal değerinden düşük bir değerle satmalıdır. Piyasa faiz oranının tahvil ödenecek faiz oranından düşük olması durumunda ise işletme, söz konusu tahvilleri nominal değeri üzerinde bir değerle satmalıdır; çünkü yatırımcısına piyasadaki diğer yatırım olanaklarından daha fazla getiri sunmaktadır. Dolayısıyla yatırımcı, emsallerine göre kendisine yüksek getiri sağlayacak bir yatırım aracına sahip olabilmek için bir bedel ödemelidir. Limos işletmesi; 2.1.20X1 tarihinde aynı tarihte ihraç edilmiş olan T1,20 nominal değerli, yıllık % 36 faizli, Nemesis işletmesi tahvillerinden 10.000 tanesini satılmaya hazır amaçlı menkul kıymet yatırımı yapmak amacı ile satın almıştır (Piyasa faiz oranı ve tahvil faiz oranının aynı olduğu varsayılmaktadır.). 2.1.20X1 111 ÖZEL KESİMİ TAHVİL, SENET VE BONOLARI HS. 12.000 111.01 Tahviller 111.01.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 102 BANKALAR HS. 80.000 Limos işletmesi, 2.1.20X1 tarihinde satın almış olduğu Nemesis işletmesi tahvillerinin tamamını 3.8.20X1 tarihinde T13.800‘ya satmıştır (Piyasa faiz oranında bir değişiklik olmadığı, tahvilin faiz oranı ile aynı olduğunu varsayınız.). 3.8.20X1 102 BANKALAR HS. 13.800 111 ÖZEL KESİMİ TAHVİL,SENET VE BONOLARI HS. 12.000 111.01 Tahviller 111.01.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 1.800 Örnekte satış işlemi sonucunda bankalar hesabı tahvil satışından elde edilen tutar kadar borçlandırılmış, 111 Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları hesabı ise satılan tahvillerin kayıtlı değeri tutarınca alacaklandırılmıştır. İki tutar arasındaki farkın tamamı, piyasa faiz oranı ile tahvil faiz oranının aynı olduğu varsayıldığı için, yatırımcının tahvili ilgili dönemde elinde bulundurması sebebi ile hak ettiği faiz geliridir. Bu koşullarda, yatırımcı söz konusu tahvili elden çıkartmaya karar verdiğinde tahvilin satış fiyatını belirlerken hak etmiş olduğu faiz tutarı tahvilin nominal değerine ilâve ederek tespit edilir. Ancak mevcut uygulamada tahvilin yatırımcının elinde bulunduğu süre boyunca yatırımcıya sağladığı faiz gelirinin (2.1.20X1-3.8.20X1 dönemine ait faiz geliri olarak) ayrıca muhasebeleştirilmesinin benimsenmemesi sebebi ile 645 Menkul Kıymet Satış Kârları hesabı alacaklandırılmaktadır. Muhasebe ilkelerine göre doğru olan ise bu farkın faiz geliri olarak raporlanmasıdır. Her iki durumda da söz konusu tutar, gelir tablosunda raporlanıyor olsa bile ilgili tutarın raporlandığı hesap grupları farklıdır. Piyasa faiz oranı ile tahvil faiz oranının ilgili süreçte farklılaşması durumunda tahvilin satış fiyatının belirlenmesinde, tahvilin elde tutulduğu dönem boyunca hak ÖRNEK ÖRNEK 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 155 edilen faiz geliri dışında iki faiz oranı arasındaki ilişkinin yönünde ve tutarında meydana gelen değişiklik de rol oynar. İlkesel olarak böyle bir durumda tahvilin elde tutulduğu dönem süresince elde edilen faiz geliri ile faiz oranlarında meydana gelen değişim nedeni ile ortaya çıkan olumlu ya da olumsuz farklar, 645 Menkul Kıymet Satış Kârları ya da 655 Menkul Kıymet Satış Zararları Hesabında ayrı olarak muhasebeleştirilip gelir tablosunda ayrı olarak raporlanmalıdır. Ancak mevcut uygulamada hesaplanan toplam tutar, doğrudan menkul kıymet satış kârları ya da 655 Menkul Kıymet Satış Zararları hesabında muhasebeleştirilip, raporlanmaktadır. (A) işletmesi; 3.1.20X1 tarihinde aynı tarihte ihraç edilmiş olan T2 nominal değerli, yıllık % 48 faizli devlet tahvillerinden 22.000 tanesini satışa hazır amaçlı menkul kıymet yatırımı yapmak amacı ile satın almıştır (Piyasa faiz oranı ve tahvil faiz oranının aynı olduğunu varsayınız.) (A) işletmesi, 3.1.20X1 tarihinde satın almış olduğu devlet tahvillerinin tamamını 3.6.20X1 tarihinde T52.800’ya satmıştır. İşlemin yevmiye kayıtlarını yapınız (Piyasa faiz oranında bir değişiklik olmadığı, tahvilin faiz oranı ile aynı olduğunu varsayınız.). Sizce hisse senetleri ile tahviller arasındaki farklılıklar nelerdir? Diğer Borçlanma Kâğıtları İşletmelerin ellerindeki fon fazlasını geçici olarak değerlendirdikleri yatırım araçlarından tahviller dışında yaygın olarak kullanılan borçlanma kağıtları ve özellikleri aşağıdaki gibidir: • Hazine Bonosu • Finansman Bonosu • Gelir Ortaklığı Senedi • Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi • Yatırım Fonu Katılma Belgesi Kamu kesimi kurum ya da kuruluşları tarafından borçlu sıfatı ile düzenlenen, bir yıldan kısa vadeli, emre ya da hamiline yazılı menkul kıymet niteliğinde kıymetli evraklar hazine bonusu olarak adlandırılır. Eğer bono, özel kesim kurum ya da kuruluşları tarafından borçlu sıfatı ile düzenlenmiş ise finansman bonosu adını almaktadır. Hazine bonosu ve finansman bonusu tamamen aynı özelliklere sahiptir, ikisi arasında farklı olan tek nokta; hazine bonusunun kamu kurum ya da kuruluşları tarafından, finansman bonosunun ise özel kesim tarafından ihraç edilmesidir. Hazine ve finansman bonoları arasındaki temel farklılık, borçlanmayı gerçekleştiren kurumdan kaynaklanmaktadır. Hazine ve finansman bonolarının dönemsel faiz ödemeleri yoktur ve vadeleri dolmadan paraya dönüştürülemezler. Ancak ikincil piyasalarda alınıp satılabilmektedirler. 4 Bono; borçlu tarafından imzalanarak alacaklıya verilen; alacaklı emrine belirlenen tarihte ve yerde,kayıtsız ve koşulsuz belirli bir tutarın ödenmesi yükümlülüğünü kapsayan bir senettir. 156 Genel Muhasebe I Hades işletmesi, alım satım amaçlı olarak 6.6.20X1 tarihinde nominal değeri T1.000 olan Apollo işletmesi finansman bonosunu T887 X Bankasından satın almıştır. İşletme, satın alma bedelini bankadaki hesabından havale ederek ödemiştir. 6.6.20X1 111 ÖZEL KESİM TAHVİL, SENET VE BONOLARI HS. 887 111.03 Finansman Bonusu 111.01.03 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr/Zarara Yansıtılan 102 BANKALAR HS. 887 Hades işletmesi 7.9.20X1 tarihinde, 6.6.20X1 tarihinde satın almış olduğu Apollo işletmesi bonosunu T914 satmıştır. Satış bedeli, bankadaki hesabına yatırılmıştır. 7.9.20X1 102 BANKALAR HS. 914 111 ÖZEL KESİMİ TAHVİL, SENET VE BONOLARI HS. 887 111.03 Finansman Bonusu 111.01.03 Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr/Zarara Yansıtılan 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 27 A işletmesi, alım satım amaçlı olarak 6.6.20X1 tarihinde nominal değeri T1.000 olan ve F işletmesi tarafından ihraç edilen finansman bonosunu T950’ya satın almıştır. 3 ay sonra, 6.9.20X1 tarihinde, T875’ya liraya satmıştır. İşlemin yevmiye kayıtlarını yapınız. Gelir Ortaklığı Senedi, “Gelir Tahvili” genel adı ile tanınan bir finansal varlık türü olup, köprü, baraj, elektrik santrali, kara yolu, demir yolu, telekomünikasyon sistemleri ve sivil kullanıma yönelik deniz ve havalimanları ile benzerlerinden kamu kurum ve kuruluşlarına ait olanların gelirlerine gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkarılan senetlerdir. Ancak senet sahipleri, bu tesislerin mülkiyeti ve işletmesi üzerinde herhangi bir hak sahibi değildir. Buna göre gelir ortaklığı senetleri, kamuya ait altyapı tesislerinin gelirlerinden yatırımcıya anonim ortaklığın ödeme yapmaya yeterli kâra sahip olması durumunda gelir sağlamayı amaçlamaktadır. Ödemenin yapılamaması hâlinde ise ortaklığın i asının talep edilmesi olanaksızdır. Gelir ortaklığı senedi bu özelliği dışında tamamen tahvil özelliği taşımaktadır. Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi, belge sahibine ihraç eden anonim ortaklığın ortaklık hakkını vermeyen sadece kâr ortaklığını öngören bir finansal varlık türüdür. Gelir Ortaklığı Senedinden farklı olarak sadece kâra değil aynı zamanda zarara da ortak olma özelliği ile ayrılmaktadır. Ancak bu belgeler kâr ve zarara katılma ÖRNEK ÖRNEK 5 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 157 hakkı vermekle beraber hisse senedi sayılmaz, bunun en önemli nedeni ise kâr zarar ortaklığı belgeleri sahiplerinin şirket yönetiminde oy haklarının olmamasıdır. Bu nedenle belgeye sahip olanlar şirketin varlıkları ve alacakları üzerinde mülkiyet hakkı sahibi olamadıkları gibi, tasfiyeden pay almamaktadır. Ayrıca Gelir Ortaklığı Senedi, sadece Kamu Ortaklığı İdaresince kamu altyapı yatırımlarının finansmanı için çıkarıldığı hâlde, Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi bir anonim ortaklık tarafından ortaklığın kâr ve zararına ortak olma hak ve sorumluluğunu vermek amacıyla çıkarılmaktadır. Kanun hükümleri uyarınca sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek amacı ile kurulan, mal varlığına yatırılan para karşığında edinilen ve belge sahibinin kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğindeki senetlere Yatırım Fonu Katılma Belgeleri adı verilmektedir. Senet ve bonolar, satın alındıklarında ilk kez işletme kayıtlarına alınırlarken mevcut uygulamada öncelikle tahvili ihraç eden kurum ya da kuruluşun özelliklerine bağlı olarak sını andırılmaktadır. Eğer senet ya da bono özel kesim tarafından ihraç edilmiş ise 111 Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları hesabı, kamu kesimi tarafından ihraç edilmiş ise 112 Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları hesabında yer alan ilgili alt hesaplar borçlandırılarak muhasebeleştirilir. DİĞER MENKUL KIYMETLER İşletmelerin ellerindeki nakit fazlasını, kısa vadeli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak amacı ile hisse senetleri ve borçlanma kâğıtları dışında kalan altın, altın dışı değerli madenlerde de değerlendirebilmeleri mümkündür. Bu tür yatırım araçları diğer menkul kıymetler olarak kabul edilir ve işletmelerin bu tür varlıklara yatırım yapmaları durumunda ilgili yatırımlar, 118 Diğer Menkul Kıymetler hesabında muhsebeleştirilirler. İlgili menkul kıymetlerin satın alınması durumunda Diğer Menkul Kıymetler hesabının ilgili alt hesabı borçlandırılır, satılması durumunda ise aynı hesap alacaklandırılır. Menkul kıymetin kayıtlı değeri ile satış değeri arasındaki fark olumlu ise 645 Menkul Kıymet Satış Kârları hesabı, elde edilen kâr tutarı kadar alacaklandırılır. Fark olumsuz ise 655 Menkul Kıymet Satış Zararları hesabı, ortaya çıkan zarar tutarı kadar borçlandırılır. Yatırım Fonu; halktan toplanan paralarla belge sahipleri hesabına sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek amacı ile kurulan mal varlığıdır. Katılma Belgesi; belge sahibinin, kurucuya karşı sahip olduğu hakları taşıyan ve fona kaç pay ile katıldığını gösteren kıymetli evrak niteliğinde bir senettir. 158 Genel Muhasebe I Özet Menkul kıymet kavramınının içeriğini açıklamak. Menkul kıymetler; işletmelerin kısa veya uzun vadede fiyat değişimi etkisinden yararlanmak, faiz geliri veya kâr payı sağlamak amacı ile edindikleri hisse senetleri, tahvil, hazine bonusu, finansman bonusu, yatırım fonu katılım belgesi, kâr zarar ortaklığı belgesi, gelir ortaklığı senetleri ve benzeri finansal araçlardan oluşmaktadır. “Geçici Menkul Kıymet Yatırımları” ile “Uzun Vadeli Menkul Kıymet Yatırımları” arasındaki farkı ayırt etmek. Menkul kıymetler, kısa vadeli fiyat değişimlerinin etkilerinden yararlanmak veya faiz geliri elde etmek amacı ile edinilmişler ise “geçici menkul kıymet yatırımları”; uzun vadeli fiyat değişim etkilerinden yararlanmak, faiz geliri elde etmek veya kâr payı sağlamak amacı ile edinilmişler ise “uzun vadeli menkul kıymet yatırımları” adını almaktadır. “Alım-satım amaçlı”, “Satılmaya hazır amaçlı” “Vadeye kadar elde tutma amaçlı” menkul kıymetleri sını andırmak. Gerçeğe Uygun Değer Farkı Kâr veya Zarara Yansıtılan (Alım Satım Amaçlı): Genellikle işletmeler bu tür menkul kıymetleri günlük, haalık ya da aylık fiyat değişim etkilerinden yararlanmak ve kısa sürede yüksek faiz getirisi sağlamak amacı ile edinir. Satılmaya Hazır Amaçlı: Arzu edildiği takdirde vadesine kadar elde tutulabilecek ama sahibine bu konuda bir yükümlülük yüklemeyen, vadesinden önce de elden çıkarılabilen menkul kıymetlerdir. Vadeye Kadar Elde Tutma Amaçlı: İşletmenin vadeye kadar elde tutma niyet ve imkânının bulunduğu, sabit veya belirlenebilir nitelikte ödemeler içeren ve sabit bir vadesi bulunan, türev olmayan finansal varlıklardır. Hisse Senetleri ile Borçlanma Kâğıtları arasındaki farkı açıklamak. 1- Hisse senetleri, sahibine ilgili kuruluşta ortaklık hakkı verir; borçlanma kâğıtları, yalnızca işletmelere fon yaratmak amacı ile ihraç edilirler, ortaklık hakkı vermezler. 2- Hisse senetlerinin vadesi yoktur, borçlanma kâğıtlarının vadesi vardır. Geçici Menkul Kıymet Yatırımlarını alış ve satış işlemlerinin muhasebeleştirilmesini açıklamak. Geçici (Kısa Vadeli) menkul kıymet yatırımı yapıldığında menkul kıymetin türü ve edinim amacı göz önünde bulundurularak, tekdüzende ilgili olduğu hesap, ilgili menkul kıymetin gerçeğe uygun değeri üzerinden borçlandırılıp ödemenin türüne bağlı olarak ilgili hesap alacaklandırılır. Alım satım amaçlı menkul kıymetler dışında tüm menkul kıymetlerin edinimi için ödenen komisyon giderleri, menkul kıymetin gerçeğe uygun değerine ilâve edilerek akti eştirilir. Geçici yatırım amacı ile edinilen menkul kıymetler satıldıklarında tekdüzende takip edildikleri tutar kayıtlı değeri kadar alacaklandırılır, ödeme biçimine göre ilgili hesap borçlandırılır. Satılan menkul kıymetin kayıtlı değeri ile satış fiyatı birbirinden farklı ve bu fark olumlu ise “Menkul Kıymet Satış Kârları,” olumsuz ise “Menkul Kıymet Satış Zararları” hesabında muhasebeleştirilir. 1 2 3 4 5 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 159 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi menkul kıymetlerin taşıdığı özelliklerden biri değildir? a. Nominal değerinin olması b. Dönemsel gelir sağlaması c. Kıymetli evrak olması d. Ortaklık ya da alacaklılık hakkı vermesi e. Yalnızca faiz geliri sağlaması 2. Aşağıdakilerden hangisi menkul kıymet değildir? a. Finansman Bonosu b. Alacak Senedi c. Gelir Ortaklığı Senedi d. Hisse Senedi e. Devlet Tahvili 3. Aşağıdakilerden hangisi borçlanma kâğıdı değildir? a. Hisse Senedi b. Tahvil c. Gelir Ortaklığı Senedi d. Finansman Bonosu e. Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgesi 4. Aşağıdakilerden hangisi Hisse Senetlerinin üzerinde yazan parasal değeri ifade eder? a. Gerçeğe Uygun Değer b. Rayiç Bedel c. Nominal Değer d. İtibari Değer e. Kayıtlı Değer 5. Piyasa faiz oranının tahvil faiz oranından yüksek olması durumunda aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a. Tahvil, nominal değerinden daha yüksek bir fiyatla satılır b. Tahvil, nominal değerinden daha düşük bir fiyat ile satılır c. Tahvil, nominal fiyatı üzerinden satılır d. Tahvil, piyasa faiz oranına bağlı tutar üzerinden satılır e. Tahvilin satış fiyatında enflasyon oranı dikkate alınır 6. A işletmesi 2.2.20X1 tarihinde satılmaya hazır amaçlı olarak adedi T4’den 1.000 adet almış ve bankaya T500 komisyon ödeyerek R işletmesi hisse senetlerinin tamamını T6.000 karşılığında 3.2.20X1 tarihinde satmıştır. Bu işlemin yevmiye kaydı aşağıdakilerden hangisidir? a. 102 BANKALAR HS. 6.000 110 HİSSE SNT HS. 4.000 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 2.000 b. c. 102 BANKALAR HS. 6.000 110 HİSSE SNT HS. 4.500 110.01 G.D.U.F.Kâr/ Zarara Ynst. 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 1.500 d. 102 BANKALAR HS. 6.000 110 HİSSE SNT HS. 4.500 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 1.500 e. 100 KASA HS. 5.500 653 KOMİSYON GİDERLERİ HS. 500 110 HİSSE SNT HS. 4.000 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRLARI HS. 2.000 100 KASA HS. 4.000 695 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 2.000 110 HİSSE SNT HS. 6.000 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 160 Genel Muhasebe I 7. Aşağıdakilerden hangisi gelir ortaklığı senetlerinin özelliklerinden biri değildir? a. Ödemenin yapılamaması hâlinde ortaklığın iflası talep edilebilir. b. Kamu kuruluşlarına devlet bütçesi dışında kaynak sağlar. c. Senet sahipleri mülkiyet ve işletme üzerinde herhangi bir hak sahibi değildir. d. Bazı kamu kurum ve kuruluşlarının gelirlerine, gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için çıkarılan senetlerdir. e. Kamuya ait altyapı tesislerinin gelirlerinden yatırımcıya anonim ortaklığın ödeme yapmaya yeterli kâra sahip olması durumunda gelir sağlamayı amaçlar. 8. (C) işletmesi 2.4.20X1 tarihinde alım-satım amaçlı olarak, 100 adet almış olduğu ve aynı tarihte ihraç edilmiş olan T1.000 nominal değerli, yıllık % 60 faizli, D işletmesi tahvillerinin 50 adedini 3.7.20X1 tarihinde satmıştır (Piyasa faiz oranı ve tahvil faiz oranının aynı olduğunu varsayınız). Bu göre aşağıdakilerden hangisi bu işlem ile ilgili yapılacak yevmiye kaydı için doğrudur? a. Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları hesabı T100.000 Alacaklı b. Bankalar hesabı T57.500 Borçlu c. Menkul Kıymetler Satış Kârları hesabı T15.000 Alacaklı d. Bankalar hesabı T115.000 Borçlu e. Menkul Kıymetler Satış Zararları T15.000 Borçlu 9. (E) işletmesi 1.2.20X1 tarihinde alım-satım amaçlı olarak, 100 adet almış olduğu ve aynı tarihte ihraç edilmiş olan T1.000 nominal değerli, yıllık % 45 faizli, F işletmesi tahvillerinin tamamını 1.6.20X1 tarihinde satmıştır (Piyasa faiz oranı ve tahvil faiz oranının aynı olduğunu varsayınız). Aşağıdakilerden hangisi bu işlem ile ilgili yevmiye kaydı için doğrudur? a. Bankalar hesabı Alacaklı b. Menkul Kıymetler Satış Zararları hesabı Alacaklı c. Özel Kesim Tahvil, Senet ve Bonoları hesabı Alacaklı d. Menkul Kıymetler Satış Kârları hesabı Borçlu e. Kamu Kesimi Tahvil, Senet ve Bonoları hesabı Borçlu 10. A işletmesi 3.1.20X1 tarihinde satılmaya hazır amaçlı olarak adedi T8’den 1.000 adet almış ve bankaya T400 komisyon ödeyerek B işletmesi hisse senetlerinin tamamını T7.000 karşılığında 1.2.20X1 tarihinde satmıştır. Bu işlemin yevmiye kaydı aşağıdakilerden hangisidir? a. 102 BANKALAR HS. 7.000 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 1.000 110 HİSSE SNT HS. 8.000 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı b. 100 KASA HS. 7.000 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 1.000 110 HİSSE SNT HS. 8.000 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı c. 100 KASA HS. 7.000 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 600 653 KOMİSYON GİDERLERİ HS. 400 110 HİSSE SNT HS. 8.000 110.01 G.D.U.F.Kâr/ Zarara Ynst. d. e. 102 BANKALAR HS. 7.000 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 1.400 110 HİSSE SNT HS. 8.400 110.01 Satılmaya Hazır Amaçlı 102 BANKALAR HS. 7.000 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 1.000 653 KOMİSYON GİDERLERİ HS. 400 110 HİSSE SNT HS. 8.400 110.01 G.D.U.F.Kâr/ Zarara Ynst. 7. Ünite - Finansal Varlıklar: Menkul Kıymetler 161 Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yatırım ve tasarruf kararlarının farklı iktisadi birimler tarafından verildiği ekonomilerde fonların fazla verenlerden açık verenlere aktarılması mali piyasalar yolu ile gerçekleştirilir. Mali piyasaların unsurları aşağıdaki gibidir: • Tasarruf sahipleri (fon arz edenler) • Yatırımcılar/Girişimciler (fon talep edenler) • Yatırım ve finansman araçları • Yardımcı kuruluşlar • Hukuki ve idari düzen Mali Piyasalar, bu piyasada işlem gören finansal ürünlerin vade yapısına göre para ve sermaye piyasaları olmak üzere ikiye ayrılır. Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya “para piyasası” denir. Bir yıldan uzun vadeli finansal varlıkların işlem gördüğü piyasalar “sermaye piyasaları” olarak adlandırılır. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) SPK 1981 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile kurulmuş, idari ve mali özerkliğe sahip yetkilerini kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak kullanma yetkisine sahip, düzenleyici kamu kurumudur. Sermaye Piyasalarının işleyiş kurallarını belirlemek, sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını sağlamak, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarını korumak ve kurul yetkilerini düzenleyici işlemler tesis ederek (kanun, yönetmelik, tebliğ) ve özel nitelikli kararlar alarak kullanmak SPK’nın başlıca görevleri arasındadır. Sermaye piyasası kurumları aşağıdaki gibidir. • Aracı Kurumlar • Yatırım Ortaklıkları • Yatırım Fonları Daha ayrıntılı bilgi için: bakınız: http://www.yatirimyapiyorum.gov.tr/ Kaynak: http://www.yatirimyapiyorum.gov.tr/temelbilgiler/sermaye-piyasasında-faaliyet-goestermesineizin-verilen-diğer-kurumlar.aspx 1. e Yanıtınız yanlış ise “Menkul Kıymetler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Menkul Kıymetler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Borçlanma Kâğıtları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Hisse Senetleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Tahviller” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Hisse Senetleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Gelir Ortaklığı Senedi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. b Yanıtınız yanlış ise “Tahviller” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Tahviller” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Hisse Senetleri” başlıklı konuyuyeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 110 HİSSE SNT. HS. 10.000 110.01 G.D.U.F. Kâr/Zarara Yansıtılan 102 BANKALAR HS. 10.000 Sıra Sizde 2 110 HİSSE SNT. HS. 21.400 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 102 BANKALAR HS. 21.400 Sıra Sizde 3 110 HİSSE SNT. HS. 9.900 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 102 BANKALAR HS. 9.900 102 BANKALAR HS. 8.500 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARLARI HS. 1.400 110.01 G.D.U.F. Kâr/Zarara 110 HİSSE SNT. HS. 9.900 110.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 162 Genel Muhasebe I Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Sıra Sizde 4 112 KAMU KESİMİ TAHVİL, SENET VE BONOLARI HS. 44.000 112.01.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 102 BANKALAR HS. 44.000 FAİZ = 44.000 48 5 1.200 = 8.800 × × 102 BANKALAR HS. 52.800 112 KAMU KESİMİ TAHVİL, SENET VE BONOLARI HS. 44.000 112.01 Tahviller 112.01.02 Satılmaya Hazır Amaçlı 645 MENKUL KIYMET SATIŞ KÂRI HS. 8.800 Sıra Sizde 5 111 ÖZEL KESİM TAHVİL, SENET VE BONO HS. 950 111.03 Finansman Bonosu 111.03.01 G.D.U.F. Kâr veya Zarara Yansıtılan 102 BANKALAR HS. 950 102 BANKALAR HS. 875 655 MENKUL KIYMET SATIŞ ZARARI HS. 75 111 ÖZEL KESİM TAHVİL, SENET VE BONO HS. 950 111.03.01 G.D.U.F. Kâr Zarara Ynst. Lazol, İbrahim (2003). Genel Muhasebe, Ekin Kitapevi. Gökçen, Gürbüz (2009). Genel Muhasebe: İlkeler ve Tekdüzen Hesap Planı Uygulamaları, 2. Baskı, Beta Yayınları. Gücenme Gençoğlu, Ümit (2010). Genel Muhasebe, Aktüel Yayınları, Bursa. Sarıkamış, Cevat (1995). Sermaye Pazarları, Alfa Yayınları, İstanbul, 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Stok kavramının içeriğini kavrayabilecek, Katma Değer Vergisinin mal alış satışları ile ilişkisini açıklayabilecek, Stok maliyetine giren ve girmeyen unsurları ayırt edebilecek, “Devamlı Envanter Yöntemi” ile “Aralıklı Envanter Yöntemi”nin temel özelliklerini kavrayabilecek, Ticaret işletmelerinin sattıkları malların maliyetini ve brüt dönem kâr/zararını hesaplayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Stok • Alış Giderleri • Satış Giderleri • İskonto • İade • Aralıklı Envanter Yöntemi • Devamlı Envanter Yöntemi • Satılan Malların Maliyeti İçindekiler Genel Muhasebe I Stoklar • TİCARET İŞLETMELERİNDE STOKLAR • KATMA DEĞER VERGİSİ (KDV) • STOKLARLA İLGİLİ İŞLEMLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ • TİCARET İŞLETMELERİNDE SATILAN MALLARIN MALİYETİNİN VE BRÜT DÖNEM KÂR/ZARARININ HESAPLANMASI GENEL MUHASEBE I TİCARET İŞLETMELERİNDE STOKLAR Stoklar, işletmelerin ana faaliyet konularını yerine getirebilmeleri ve mevcudiyetlerini devam ettirebilmeleri için ihtiyaç duydukları vazgeçilmez unsurlardır. Bu nedenle faaliyet konuları her ne olursa olsun -hizmet, ticaret, imalat- tüm işletmelerin finansal tabloları incelendiğinde stokların en önemli varlık kalemleri arasında yer aldığı görülmektedir. Ticaret işletmelerinin ana faaliyet konusu, bir imalat işletmesinden ya da başka bir ticaret işletmesinden almış oldukları malları uygun gördükleri oranda bir kâr ile diğer bir işletmeye ya da nihai müşteriye, başka bir ifade ile ihtiyaç sahiplerine satmaktır. Bu noktada söz konusu işletmeler için kritik karar, satış fiyatının istenen kârlılığa ulaşılacak şekilde belirlenmesidir. Satış fiyatının sağlıklı bir şekilde belirlenmesi ancak ve ancak satılacak malların işletmeye olan maliyetinin doğru bir şekilde ölçülmesi ile mümkün olmaktadır. Bu nedenle satın alınan malların maliyetine giren unsurların belirlenmesi ve söz konusu malların sağlıklı bir şekilde değerlenmesi rekabetin oldukça acımasız ve hassas dengeler üzerine kurulmuş olduğu günümüz koşullarında işletmeler açısından hiç olmadığı kadar büyük bir önem taşımaktadır. Stoklar; en genel anlamıyla işletmelerin ana faaliyet konularını yerine getirebilmeleri için tüketmek, satmak ya da üretimde kullanmak amacı ile elinde bulundurduğu varlıklar olarak tanımlanmaktadır. Bu varlıklar tekdüzen hesap planında aşağıdaki hesap gruplarında izlenirler. 150 İlk Madde ve Malzeme 151 Yarı Mamuller Üretim 152 Mamuller 153 Ticari Mallar 157 Diğer Stoklar 158 Stok Değer Düşüklüğü Karşılığı (-) 159 Verilen Sipariş Avansları Ancak yukarıda sıralanan hesaplardan 150 İlk Madde ve Malzeme, 151 Yarı Mamuller Üretim ve 152 Mamuller; imalat işletmeleri tarafından kullanılan hesaplar olup Maliyet Muhasebesi dersinde ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır. Bu ünitede ticaret işletmeleri tarafından gerçekleştirilen mal alım-satım işlemleri ele alınacağından 153 Ticari Mallar hesabı kullanılacaktır. Stoklar 166 Genel Muhasebe I KATMA DEĞER VERGİSİ (KDV) Katma değer vergisi, mal ve hizmet alımları esnasında, satın alma bedelinin belirli bir yüzdesi oranında alıcı tarafından satın alma bedeline ilave olarak ödenen bir vergi türü olup yalnızca mal ve hizmet alışlarını ilgilendiren bir vergi türü değildir. Ancak bu bölümde yalnızca mal ve hizmet alım ve satımlarına ilişkin katma değer vergisinin muhasebeleştirilmesi ele alınacaktır. İşletmeler, mal ve hizmet satın almaları durumunda satıcılara satın alma bedelinin belli bir yüzdesi oranında katma değer vergisi öderlerken mal ve hizmet satışı yapmaları durumunda devlet adına alıcılardan satış bedelinin bellirli bir yüzdesi oranında katma değer vergisi tahsil ederler. İşletmeler, bir dönem içinde (Katma değer vergisinde dönem bir aydır.) gerçekleştirdiği alış ve satış işlemleri sonucunda ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisi tutarını, tahsil ettiği ya da tahsil edeceği katma değer vergisi tutarı ile karşılaştırıp bu karşılaştırma sonucunda kalan bakiyeyi finansal tablolarında raporlamak zorundadırlar. Tekdüzen hesap planında işletmelerin ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisi ile tahsil ettiği ya da edeceği katma değer vergisi tutarlarını ve dönem sonunda yapılan karşılaştırma sonucunda kalan tutarı takip ettikleri hesaplar aşağıdaki gibidir: 191 İNDİRİLECEK KDV HESABI: Her türlü mal ve hizmetin satın alınması sırasında, satın alma bedelleri üzerinden satıcılara ödenen ya da ödenecek katma değer vergisinin izlendiği hesaptır. Satın alma bedeli üzerinden hesaplanan KDV tutarı, bu hesabın borcuna kaydedilir. 391 HESAPLANAN KDV HESABI: Her türlü mal ve hizmetin satışı sırasında, satış bedeli üzerinden alıcılardan tahsil edilen ya da edilecek olan katma değer vergisinin izlendiği hesaptır. Satış bedeli üzerinden hesaplanan KDV tutarı, bu hesabın alacağına kaydedilir. 190 DEVREDEN KDV HESABI: İşletmenin bir ay içinde alış işlemleri sonucunda ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisinin izlendiği 191 İNDİRİLECEK KDV hesabı ile satış işlemleri sonucu alıcılardan tahsil ettiği ya da edeceği katma değer vergisinin izlendiği 391 HESAPLANAN KDV hesabının karşılaştırılması sonucunda ödenen ya da ödenecek katma değer vergisinin tahsil edilen ya da tahsil edilecek katma değer vergisini aşması durumunda, başka bir ifade ile 191 İNDİRİLECEK KDV hesabının bakiyesinin 391 HESAPLANAN KDV hesabının bakiyesini aşması durumunda, kalan tutarın izlendiği hesaptır. 360 ÖDENECEK VERGİ VE FONLAR HESABI; İşletmenin bir ay içinde alış işlemleri sonucunda ödediği ya da ödeyeceği katma değer vergisinin izlendiği 191 İNDİRİLECEK KDV hesabı ile satış işlemleri sonucu alıcılardan tahsil ettiği ya da edeceği katma değer vergisinin izlendiği 391 HESAPLANAN KDV hesabının karşılaştırılması sonucunda tahsil edilen ya da tahsil edilecek katma değer vergisinin ödenen ya da ödenecek katma değer vergisini aşması durumunda, başka bir ifade ile 391 HESAPLANAN KDV hesabının bakiyesinin 191 İNDİRİLECEK KDV hesabının bakiyesini aşması durumunda, kalan tutarın izlendiği hesaptır. 191 İndirilecek KDV hesabı daima borçlu, 391 Hesaplanan KDV hesabı ise daima alacaklı olarak işlem görür. Katma değer vergisi, mal ve hizmet alım satımları sırasında satın alma bedelinin belirli bir yüzdesi oranında alıcı tarafından satın alma bedeline ilave olarak ödenen bir vergi türüdür. 8. Ünite - Stoklar 167 STOKLARLA İLGİLİ İŞLEMLERİN MUHASEBELEŞTİRİLMESİ Ticaret işletmelerinin esas faaliyet konusu, mal alım ve satımı; diğer bir ifade ile malın mülkiyetinin el değiştirmesidir. Mülkiyetin el değiştirmesi taraardan biri için satış, diğeri için ise alış niteliği taşıyan bir işlem yaratmakta olup ticaret işletmeleri, faaliyet konularının doğası gereği duruma göre alıcı ya da satıcı pozisyonu alabilmektedirler. Dolayısıyla söz konusu işlemlerin işletmenin muhasebe sistemine ne zaman, nasıl ve hangi değer üzerinden kaydedileceği; raporlama dönemi sonunda finansal tablolarında nasıl raporlanacağı, işletmeler açısından büyük önem taşımaktadır. Ticaret işletmeleri mal alım-satım işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde faaliyet hacimleri, muhasebe sistemlerinin işleyişi, alım satımını yaptıkları malların özellikleri ve çeşitliliğine bağlı olarak aşağıda belirtilen yöntemlerden birini kullanabilmektedirler. 1. Devamlı Envanter Yöntemi 2. Aralıklı Envanter Yöntemi Geçmişte her iki yöntem de yaygın bir kullanım alanına sahip iken, bilgisayar tabanlı muhasebe sistemlerinin vazgeçilmez hâle geldiği günümüz koşulları, devamlı envanter yönteminin aralıklı envanter yöntemine oranla daha fazla tercih edilmesine sebep olmaktadır. Aralıklı envanter yöntemi ise genellikle tek tip ürün alım-satımında bulunan, faaliyet hacmi büyük olmayan işletmeler tarafından tercih edilmektedir. Devamlı Envanter Yöntemi Devamlı envanter yöntemi, işletmelerin ilgili dönem içinde gerçekleştirdikleri tüm alım-satım işlemlerinin, gerçekleştikleri anda işletme kayıtlarına yansıtılması esasına dayalı bir yöntemdir. Yöntemin bu özelliği işletmelerin dönem içinde arzu ettikleri zaman hem ellerindeki hem de o ana kadar satmış oldukları malların miktar ve maliyetini tespit edebilmelerini mümkün kılmaktadır. Bu yöntem; genellikle aynı anda farklı niteliklere sahip çeşitli malların satışını yapan, faaliyet hacmi büyük, stok ve tedarik dengesi önemli olan, bu nedenle mal hareketlerini optik okuyuculu elektronik sistemler kullanarak izleyen işletmeler tarafından tercih edilmektedir. Stoklarla ilgili işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde devamlı envanter yöntemi kullanan işletmelere örnek veriniz. Stoklarla ilgili işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde devamlı envanter yöntemini kullanan bir işletme dönem başı mal stoku da dahil olmak üzere dönem içindeki mal alışları ve satın alınan malların maliyeti ile ilişkilendirebildiği her türlü harcama tutarını, 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kaydeder. Dönem içinde gerçekleşen her bir satış işlemi için ise en az iki kayıt yapar. Bunlardan birincisi, gerçekleştirilen satış işlemi sonucunda işletmenin elde ettiği satış hasılatına ilişkin kayıttır. Bu tutar satışın yurt içi ya da yurt dışı satış olmasına bağlı olarak 600 Yurtiçi Satışlar ya da 601 Yurtdışı Satışlar hesaplarından birinin alacağına, satış işleminin peşin ya da kredili olması durumuna bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir. Stoklarla ilgili işlemlerin muhasebeleştirilmesinde kullanılan yöntemler: 1. Devamlı Envanter Yöntemi 2. Aralıklı Envanter Yöntemi 168 Genel Muhasebe I Satış işlemi ile ilgili olarak yapılması gereken ikinci kayıt ise satılan malların maliyetine ilişkindir. İlgili tutar 621 Satılan Ticari Mallar Maliyetinin borcuna ve söz konusu satış işlemi işletmenin stoklarında bir azalışa sebep olacağı için 153 Ticari Mallar hesabının alacağına kaydedilir. Ancak bunların dışında satış işlemi ile doğrudan ilgili olarak nakliye, sigorta vb. konularda herhangi bir harcama yapılması gerekiyorsa bu tutarlar 760 Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri hesabının borcuna, harcamanın peşin ya da kredili yapılmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir. Yöntem dönem içindeki stok giriş/çıkışlarının maliyet değerleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabında, aynı şekilde dönem içinde satılan tüm malların maliyetinin 621 Satılan Ticari Mallar Maliyeti hesabında izlenmesi esasına dayandığı için arzu edildiği zaman bu hesapların bakiyesi alınarak işletmenin belirli bir tarih itibarıyla elinde bulunan malların maliyeti ile belirli bir dönemde satılan malların maliyetinin tespit edilebilmesini mümkün kılmaktadır. Dönem Başı Mal Stokları Bir faaliyet dönemi sonunda işletmedeki mevcut mal stoku, aynı zamanda takip eden dönemin dönem başı mal stokudur. İşletmeler her bir raporlama dönemi sonunda mevcut hesaplarını (bilanço/gelir tablosu) kapanış kayıtları yardımı ile kapatır, takip eden dönemin başında ise yalnızca bilanço hesaplarını açılış kaydı ile tekrar açarlar. Bu işlem sırasında dönem başındaki mevcut mal stoku, 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kaydedilir. Böylece 153 Ticari Mallar hesabının ilk kaydını dönem başı mal stokunun maliyeti oluşturur. Alışlar Satın alınan mallar, işletmedeki mal stokunu arttırıcı bir etkiye sahiptirler. Dolayısıyla dönem içinde satın alınan mallar, satın alma maliyetleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının borcuna, satın alma koşullarının peşin ya da kredili olması durumuna bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir. Stokların satın alma maliyeti; satın alma fiyatı, ithalat vergileri, nakliye, yükleme boşaltma maliyetleri ile mamul, malzeme ve hizmetlerin elde edilmesiyle doğrudan bağlantısı kurulabilen diğer maliyetleri içerir. Ticari iskontolar ve benzeri diğer indirimler ise satın alma maliyetinin belirlenmesinde indirim konusu yapılır. Gürgen Ticaret işletmesi A işletmesinden 2.5.20X1 tarihinde 252 no.lu fatura ile T1.000 + %20 KDV tutarında malı; yarısı peşin, yarısı kredili satın almıştır. 2.5.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.000 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 200 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 600 320 SATICILAR HS. 600 320.01 A İşletmesi Mal alışları, işletmenin mal stokunu arttırıcı bir etkiye sahip olduğu için “Ticari Mallar” hesabı borçlandırılmış; ödemenin yarısı peşin, yarısı kredili olduğu için “Kasa” hesabı ve “Satıcılar” hesabı alacaklandırılmıştır. Tüm bunların yanı ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 169 sıra gerçekleştirilen işleme ilişkin KDV tutarı hesaplanmış ve “İndirilecek KDV” hesabı ilgili tutar kadar borçlandırılmıştır. X işletmesi Y işletmesinden 1.3.20X1 tarihinde 163 no.lu fatura ile T2.500 + %20 KDV karşılığında kredili mal satın almıştır. İşlemin yevmiye kaydını yapınız. İşletmelerin mal alışlarını çeşitli nedenlerle peşin yerine vadeli yapmayı tercih etmeleri durumunda kendilerine tanınan ek süre karşılığında bir bedel ödemek zorunda kalırlar. Bu ek bedel genellikle “vade farkı” olarak adlandırılır. İşletmelerin ödemekle yükümlü oldukları bu bedel, ülkemiz muhasebe uygulamalarında satın alınan malın maliyet bedeline ilave edilerek aktieştirilmek suretiyle muhasebeleştirilir. Ancak Türkiye Muhasebe Standartları’nın konuya ilişkin düzenlemeleri uyarınca söz konusu bedel, satın alınan malın maliyet bedeline ilave edilemez; bunun yerine “Ertelenmiş (Gerçekleşmemiş) Ticari Borçlar Vade Farkı” hesabının borcuna kaydedilir. Söz konusu faiz tahakkuk ettikçe (gerçekleştikçe) tahakkuk eden tutar “Finansman Gideri” hesabının borcuna, “Ertelenmiş Ticari Borçlar Vade Farkı” hesabının alacağına kaydedilir. Böylece vade sonunda “Ertelenmiş Ticari Borçlar Vade Farkı” hesabı, söz konusu satın alma işlemine ilişkin bakiye vermez, hesap kapanır. Satın alma işlemine ilişkin ödenen KDV ise toplam ödenecek tutar üzerinden hesaplanır. Mevcut Tekdüzen Hesap Planında 325 Ertelenmiş Ticari Borçlar Vade Farkı hesabı bulunmamakla birlikte bazı işletmeler, vadeli alışlarında katlanmak zorunda kaldıkları “vade farkları”nı, mevcut tekdüzen hesap planında boş bırakılan 325 kodlu hesapta takip edebilmektedir. Bu hesap pasifi düzenleyen negatif pasif karakterli bir hesaptır. Gürgen Ticaret işletmesi, K işletmesinden 5.5.20X1 tarihinde 265 no.lu fatura ile peşin fiyatı T1.000 olan malı, 3 ay vadeli olarak T1.300 + %20 KDV karşılığında satın almıştır. i) Türkiye’deki muhasebe uygulamalarına göre; 5.5.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.300 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 260 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 320 SATICILAR HS. 1.560 320.01 K İşletmesi Daha önce de belirtildiği gibi Türkiye muhasebe uygulamaları hükümleri uyarınca vadeli mal alışlarında katlanılan vade farkları, satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak aktieştirilerek muhasebeleştirilir. Dolayısıyla örnekte yer alan işlemin Türkiye muhasebe uygulamaları hükümleri uyarınca muhasebeleştirilmesi durumunda “Ticari Mallar” hesabı malın peşin fiyatı ve ödenecek vade farkının toplam tutarı kadar, “İndirilecek KDV” hesabı ise toplam ödenecek tutar üzerinden hesaplanan tutar kadar borçlandırılırken satın alma işleminin kredili gerçekleştirilmesi sebebi ile “Satıcılar” hesabı, “Ticari Mallar” ve “İndirilecek KDV” hesaplarının toplam tutarı kadar alacaklandırılır. 1 Vade Farkı; vadeli alış - satış işlemlerinde alınan ya da satılan malın peşin fiyatı ile vadeli fiyatı arasındaki farktır. ÖRNEK 170 Genel Muhasebe I TTK’nin yürürlüğe girmesi ile birlikte muhasebe uygulamaları da Türkiye Muhasebe Standartları hükümlerine uyumlu bir kayıtlama sistemini kullanmak durumunda kalacaktır. ii) Türkiye Muhasebe Standartları’nın hükümlerine göre 5.5.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.000 325 ERTELENMİŞ TİCARİ BORÇLAR VADE FARKI HS. 300 325.01 Ertelenmiş Vade Farkı Giderleri 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 260 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 320 SATICILAR HS. 1.560 320.01.K İşletmesi Vadeli mal alışlarında katlanılan vade farkları, Türkiye Muhasebe Standartları hükümleri uyarınca satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak aktifleştirilmez. Örnekte yer alan işlemin Türkiye Muhasebe Standartları hükümleri uyarınca muhasebeleştirilmesi durumunda “Ticari Mallar” hesabı, malın peşin tutarı kadar, Ertelenmiş Faiz Gideri hesabı ödenecek vade farkı kadar, “İndirilecek KDV” hesabı ise toplam ödenecek tutar üzerinden hesaplanan tutar kadar borçlandırılırken satın alma işleminin kredili gerçekleştirilmesi sebebi ile “Satıcılar” hesabı “Ticari Mallar”, “Ertelenmiş Faiz Gideri” ve “İndirilecek KDV” hesaplarının toplam tutarı kadar alacaklandırılmıştır. Ertelenmiş Ticari Borçlar Vade Farkı hesabı pasifi düzenleyen bir hesaptır. Bu nedenle bilançoda pasie “eksi” olarak gösterilir. Alış Giderleri Alış giderleri, satın alınan malların işletmenin amaçladığı şekilde kullanıma ya da satışa hazır hâle gelebilmesi için işletme tarafından yapılması gereken harcamalar olup satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak kabul edilir. Bu giderler; daha önce de belirtildiği gibi ithalat vergileri, nakliye, yükleme boşaltma maliyetleri ile mamul, malzeme ve hizmetlerin elde edilmesiyle doğrudan bağlantısı kurulabilen diğer maliyetlerden oluşur ve doğrudan gerçekleştirildikleri anda satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak 153 Ticari Mallar hesabının borcuna, harcamanın peşin ya da kredili yapılmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir. Gürgen Ticaret işletmesi, A işletmesinden almış olduğu malın nakliyesi için 5.5.20X1 tarihinde Hızır Nakliyat Şirketine T100 + %20 KDV ödemiştir. 5.5.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 100 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 20 191.02 Alış Giderlerine Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 120 Alış giderleri, satın alınan malların işletmenin amaçladığı şekilde kullanıma ya da satışa hazır hâle gelebilmesi için işletme tarafından yapılması gereken harcamalardır. ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 171 Satın alınan malların nakliyesi için yapılan harcama, daha önce de belirtilmiş olduğu üzere satın alma maliyetinin bir parçasıdır; çünkü söz konusu malın amaçlandığı şekilde satışa hazır hâle gelmesi için işletme tarafından gerçekleştirilmesi zorunludur. Bu nedenle Gürgen Ticaret işletmesinin satın almış olduğu malın nakliyesi için Hızır Nakliye Şirketine ödemiş olduğu tutar için “Ticari Mallar” hesabı borçlandırılmış, nakit ödeme yapıldığı için “Kasa” hesabı alacaklandırılmıştır. Tüm bunların yanı sıra gerçekleştirilen işleme ilişkin KDV tutarı hesaplanmış ve “İndirilecek KDV” hesabı ilgili tutar kadar borçlandırılmıştır. X Ticaret işletmesi, Y işletmesinden 7.4.20X1 tarihinde 300 no.lu T3.000 + %20 KDV karşılığında yarısı peşin, kalan tutarın yarısı için senet vererek kalan tutarı 10 gün içinde ödemek sureti ile mal satın almıştır. 8.4.20X1 tarihinde malın nakliyesi için Hızır Nakliyat Şirketine T160 + %20 KDV ödemiştir. İşlemin yevmiye kaydını yapınız. Alış İadeleri Satın alınan mallar, işletme tarafından teslim alınırken teslim alan birim tarafından kontrol edilir. Yapılan bu kontrollerin sonucunda satın alınan malların istenen özelliklerin bir kısmını ya da hiçbirini taşımıyor olması ya da farklı bir mal gönderilmiş olması gibi durumlarla karşılaşılması durumunda işletmeler, söz konusu malların bir kısmını ya da tamamını iade edebilirler. Ancak alınan mallar, nasıl işletmenin mal stokunu arttırıcı bir etki yaratıyorsa malların iade edilmesi de işletmenin mal stokunu azaltıcı bir etki yaratır; bu nedenle iade edilen mallar; maliyet bedelleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının alacağına, söz konusu malların peşin ya da kredili alınmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir. Gürgen Ticaret işletmesi, B işletmesinden daha önce kredili olarak satın almış olduğu malın T250 + %20 KDV’lik kısmını, istediği özellikleri taşımadığı gerekçesi ile 10.5.20X1 tarihinde iade etmiştir. 10.5.20X1 320 SATICILAR HS. 300 320.02 B İşletmesi 153 TİCARİ MALLAR HS. 250 391 HESAPLANAN KDV HS. 50 391.02 Alış İadelerine Ait Hesaplanan KDV Gürgen Ticaret işletmesinin satın almış olduğu malların bir bölümünü istediği özellikleri taşımaması sebebiyle B işletmesine iade etmesi, işletmenin stoklarında azaltıcı bir etki yaratır. Bu nedenle “Ticari Mallar” hesabı, iade edilen malların maliyeti kadar alacaklandırılmış; mal, kredili olarak satın alınmış olduğu için “Satıcılar” hesabı borçlandırılmıştır. Gerçekleştirilen işleme ilişkin KDV tutarı hesaplanmış ve “Hesaplanan KDV” hesabı ilgili tutar kadar alacaklandırılmıştır. 2 ÖRNEK 172 Genel Muhasebe I Alış İskontosu İşletmeler; genellikle bir tedarikçiden fazla miktarda mal satın aldıklarında ya da malları teslim aldıklarında yapılan kontroller esnasında malların bozuk, ambalajının ya da kendisinin hasarlı ya da istenilen kalitede olmadığını tespit etmeleri durumunda, tedarikçiden iskonto talebinde bulunur. Tedarikçinin bu talebi kabul etmesi, iskonto talep edilen malın maliyetini azaltıcı bir etki yaratır. Dolayısıyla söz konusu mal, satın alındığında maliyet bedeli üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kaydedilmiş olduğu için, maliyet bedelinde meydana gelen azalış, 153 Ticari Mallar hesabının alacağına; işletmenin söz konusu malları peşin ya da kredili satın alma koşuluna bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir. İskonto, mal teslim alındıktan sonra değil de mal satın alındığı esnada elde edilmiş ise bu durumda ayrıca bir iskonto kaydı yapılmaz. Söz konusu tutar, direkt ilgili malın satın alma maliyetinden bir indirim olarak dikkate alınır. Ancak iskonto malın tesliminden sonra hak edilmişse bu durumda hem malın maliyetini hem vade farkını hem de KDV’yi etkileyecektir. Gürgen Ticaret işletmesi, C işletmesinden daha önce kredili olarak satın almış olduğu T750’lik malın kusurlu olması sebebi ile T150’lik iskonto talebinde bulunmuş ve C işletmesi, bu talebi 11.5.20X1 tarihinde kabul etmiştir. 11.5.20X1 320 SATICILAR HS. 180 320.03 C İşletmesi 153 TİCARİ MALLAR HS. 150 391 HESAPLANAN KDV HS. 30 391.02 Alış İadelerine Ait Hesaplanan KDV Satın alınan malların bir kısmının kusurlu olması nedeni ile iskonto talebinde bulunulması ve bu talebin satıcı tarafından kabul edilmesi, iade işlemi gibi, işletmelerin stoklarında fiziki bir hareket yaratmamakla birlikte stoklarında yer alan malların maliyetini azaltıcı bir etki yaratır. Bu nedenle örnekte Ticari Mallar hesabı, iskonto tutarı kadar alacaklandırılmıştır. Satın alma işleminin peşin ya da kredili yapılmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap borçlandırılmadan işlemin KDV etkisi dikkate alınmış ve talep edilen iskonto tutarı üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar “Hesaplanan KDV” hesabı alacaklandırılmış; söz konusu mallar kredili olarak satın alınmış olduğu için satıcılar hesabı, iskonto tutarı ve bu tutar üzerinden hesaplanan KDV tutarı da dikkate alınarak toplam tutar kadar borçlandırılmıştır. İade ile iskonto arasındaki fark nedir? Satışlar Devamlı envanter yönteminde dönem içinde gerçekleşen her bir satış işlemi için en az iki kayıt yapılır. Bunlardan birincisi, gerçekleştirilen satış işlemi sonucunda işletmenin elde ettiği satış hasılatına ilişkin kayıttır. Bu tutar satışın yurtiçi ya da yurtdışı satış olmasına bağlı olarak 600 Yurtiçi Satışlar ya da 601 Yurtdışı Satışlar hesaplarından birinin alacağı ile satışın peşin ya da kredili yapılmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir. ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 173 Satış işlemi, işletmenin ticari mal stokunda azaltıcı bir etki yaratır. Bu nedenle satış işlemi ile ilgili ikinci kayıt, satış işleminin bu etkisini yansıtmak için yapılır. Satılan malların maliyeti 153 Ticari Mallar hesabının alacağına, 621 Satılan Ticari Mallar Maliyeti hesabının borcuna kaydedilir. Gürgen Ticaret işletmesi, 14.5.20X1 tarihinde D işletmesine birim maliyeti T30 olan X malından 30 tanesini 253 no.lu fatura ile T1.500 + %20 KDV karşılığında kredili olarak satmıştır (X malının satış fiyatı, KDV hariç T50’dir.). 14.5.20X1 120 ALICILAR HS. 1.800 120.01 D İşletmesi 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 1.500 391 HESAPLANAN KDV HS. 300 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV 14.5.20X1 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 900 153 TİCARİ MALLAR HS. 900 Gürgen Ticaret işletmesinin yapmış olduğu satış ile ilgili olarak yapılan ilk kayıt, satış hasılatı ile ilgilidir. “Yurtiçi Satışlar” hesabı, gerçekleştirilen satış tutarı; “Hesaplanan KDV” hesabı, satış işlemi ile ilgili hesaplanmış KDV tutarı kadar alacaklandırılmıştır. Buna karşılık satış işlemi kredili yapılmış olduğu için “Alıcılar” hesabı, satış tutarı ile satış tutarı üzerinden hesaplanmış olan KDV toplamı kadar borçlandırılmıştır. Satış işlemi ile ilgili ikinci kayıt ise satış işleminin işletmenin stok mevcudu üzerinde yaratmış olduğu etkiyi yansıtmak için yapılmıştır. “Ticari Mallar” hesabı, satılan malların maliyeti kadar alacaklandırılmış; buna karşılık “Satılan Ticari Mallar Maliyeti” hesabı ilgili tutar kadar borçlandırılmıştır. İşletmeler, mal alışlarında olduğu gibi mal satışlarını da çeşitli nedenlerle peşin yerine vadeli yapmayı tercih edebilirler. Bu durumda müşterilerine tanıdıkları ek süre karşılığında “vade farkı” adı altında bir bedel talep ederler. İşletmelerin talep ettikleri bu bedel, Türkiye muhasebe uygulamalarında satılan mallardan elde edilen gelirin bir parçası olarak muhasebeleştirilir. Ancak Türkiye Muhasebe Standartları’nın konuya ilişkin düzenlemeleri uyarınca söz konusu bedel, satılan mallardan elde edilen gelirin bir parçası olarak muhasebeleştirilemez; bunun yerine “Ertelenmiş (Gerçekleşmemiş) Vade Farkı Gelirleri” alt hesabının alacağına kaydedilir. Söz konusu faiz tahakkuk ettikçe (gerçekleştikçe) tahakkuk eden tutar “Faiz Geliri” hesabının alacağına, “Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri” alt hesabının borcuna kaydedilir. Böylece vade sonunda “Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri” alt hesabı, söz konusu satın alma işlemine ilişkin bakiye vermez ve hesap kapanır. Satın alma işlemine ilişkin tahsil edilen KDV ise toplam tahsil edilecek tutar üzerinden hesaplanır. Mevcut Tekdüzen Hesap Planında “Ertelenmiş Vade Farkı Geliri” hesabı bulunmamaktadır. ÖRNEK 174 Genel Muhasebe I Gürgen Ticaret işletmesi 16.5.20X1 tarihinde M işletmesine peşin fiyatı T2.000 olan T1.500 maliyetli malı 3 ay vadeli olarak 265 no.lu fatura ile T2.450 + %20 KDV karşılığında kredili olarak satmıştır. i) Türkiye muhasebe uygulamalarına göre 16.5.20X1 120 ALICILAR HS. 2.940 120.05 M İşletmesi 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 2.450 391 HESAPLANAN KDV HS. 490 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV 16.5.20X1 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 1.500 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.500 Gerek senetli gerekse senetsiz (kredili) vadeli mal satışlarında müşterilerden talep edilen vade farkları, satılan mallardan elde edilen satış gelirinin bir parçası olarak muhasebeleştirilir. Dolayısıyla örnekte yer alan işlemin Türkiye muhasebe uygulamaları uyarınca muhasebeleştirilmesi durumunda “Yurtiçi Satışlar” hesabı malın peşin satış fiyatı ve ödenecek vade farkının toplam tutarı kadar, “Hesaplanan KDV” hesabı satış geliri üzerinden hesaplanan tutar kadar alacaklandırılır. Satış işleminin kredili gerçekleştirilmesi sebebi ile “Alıcılar” hesabı, “Yurtiçi Satışlar” ve “Hesaplanan KDV” hesaplarının toplam tutarı kadar borçlandırılır. Devamlı envanter yöntemi kullanıldığı için satış işlemi ile ilgili ikinci kayıt, satış işleminin işletmenin stok mevcudu üzerinde yaratmış olduğu etkiyi yansıtmak için yapılmıştır. “Ticari Mallar” hesabı, satılan malların maliyeti kadar alacaklandırılmış; buna karşılık “Satılan Ticari Mallar Maliyeti” hesabı ilgili tutar kadar borçlandırılmıştır. ii) Türkiye Muhasebe Standartları’na göre 16.5.20X1 120 ALICILAR HS. 2.940 120.05 M İşletmesi 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 2.000 125 ERTELENMİŞ TİCARİ ALACAKLAR VADE FARKI HS. 450 329.01 Ertelenmiş Vade Farkı Gelirleri 391 HESAPLANAN KDV HS. 490 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV 16.5.20X1 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 1.500 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.500 ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 175 İşletmenin mallarını senetli ve senetsiz vadeli satması durumunda müşterilerden talep edilen vade farkları, Türkiye Muhasebe Standartları hükümleri uyarınca satılan mallardan elde edilen satış gelirinin bir parçası olarak muhasebeleştirilemez. Örnekte yer alan işlemin Türkiye Muhasebe Standartları hükümleri uyarınca muhasebeleştirilmesi durumunda “Yurtiçi Satışlar” hesabı, malın peşin satış fiyatı kadar, “Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı” hesabı tahsil edilecek vade farkı kadar, “Hesaplanan KDV” hesabı ise toplam tahsil edilecek tutar üzerinden hesaplanan tutar kadar alacaklandırılır. Satış işleminin kredili gerçekleştirilmesi sebebi ile “Alıcılar” hesabı; “Yurtiçi Satışlar”, “Ertelenmiş Ticari Alacaklar Vade Farkı” ve “Hesaplanan KDV” hesaplarının toplam tutarı kadar borçlandırılır. Devamlı envanter yöntemi kullanıldığı için satış işlemi ile ilgili ikinci kayıt, satış işleminin işletmenin stok mevcudu üzerinde yaratmış olduğu etkiyi yansıtmak için yapılmıştır. “Ticari Mallar” hesabı, satılan malların maliyeti kadar alacaklandırılmış; buna karşılık “Satılan Ticari Mallar Maliyeti” hesabı, ilgili tutar kadar borçlandırılmıştır. Satış Giderleri Satış giderleri; işletmenin satışını yapmış olduğu malların satış işleminin gerçekleşmesi ile doğrudan ilgili olan ve işletmenin sözleşme veya zımni kabul yolu ile yerine getirmek zorunda olduğu nakliye, sigorta vb. giderlerdir. Bu giderlerin satılan malların maliyeti ile hiçbir ilgisi yoktur, ortaya çıktıkları dönemde 760 Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri hesabının borcuna, ödeme şekline bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir. Gürgen Ticaret işletmesi, D işletmesine satmış olduğu malın nakliyesi için 15.5.20X1 tarihinde Sürat Nakliyat Şirketine 255 no.lu fatura ile T100 + %20 KDV ödemiştir. 15.5.20X1 760 PAZARLAMA, SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ HS. 100 760.01 Nakliye Gideri 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 20 191.02 Satış Giderlerine Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 120 Satılan malların nakliyesi için yapılan ödemeler, işletme için gider niteliğindedir; başka bir ifade ile işletme, ilgili harcamayı yaptığında gelecekte bir fayda edinmeyi beklemez, faydayı anında tüketir. Bu nedenle bu nitelikteki harcamalar için 760 Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri hesabı borçlandırılır. Örnekte “Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri” hesabı Gürgen Ticaret işletmesi tarafından Sürat Nakliyat Şirketine satılan malların nakliyesi için ödenmiş olan tutar, “İndirilecek KDV” hesabı ise işletme tarafından ilgili tutar üzerinden hesaplanmış olan KDV tutarı kadar borçlandırılmış, işletme bu harcamayı nakit olarak gerçekleştirmiş olduğu için “Kasa” hesabı toplam tutar kadar alacaklandırılmıştır. ÖRNEK 176 Genel Muhasebe I Satışlardan İadeler Müşteriler, satın almış oldukları malların istedikleri özelliklerin bir kısmını ya da hiçbirini taşımaması ya da istediklerinden farklı bir mal gönderilmiş olması sebebi ile bir kısmını ya da tamamını iade edebilirler. Böyle bir durumda satış işlemi için nasıl iki kayıt yapılıyorsa satış iadesi için de iki kayıt yapılması gereklidir. Bunlardan birincisi aynen satış işleminde olduğu gibi satış hasılatına ilişkindir. Malların iadesi, işletmenin satış hasılatında iade edilen kısım kadar azaltılcı bir etki yaratır. Ancak bu işlem, doğrudan ilgili tutarın satışlar hesabınından düşülmesi ile kayıtlara yansıtılmaz. İade edilen mallara ilişkin tutar 610 Satıştan İadeler hesabının borcuna kaydedilerek dolaylı olarak satışlar hesabına yansıtılır. İşletmenin peşin ya da kredili satış yapmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesaplar alacaklandırılır. İkinci kayıt ise iade edilen malların işletmenin mal stokunda yarattığı artırıcı, satılan malların maliyetinde ise yarattığı azaltıcı bir etkiye ilişkindir. Dolayısı ile iade edilen malların maliyet bedeli 153 Ticari Mallar hesabının borcuna, 621 Satılan Ticari Mallar Maliyeti hesabının alacağına kaydedilerek ilgili hesapların bakiyeleri iade tutarı kadar düzeltilir. Gürgen Ticaret işletmesi, daha önce 253 no.lu fatura ile kredili olarak D işletmesine satmış olduğu mallardan 5 tanesini D işletmesi, 155 no.lu fatura ile 22.5.20X1 iade etmiştir (Satılan X malının birim maliyeti T30 ve satış fiyatı KDV hariç T50 idi.). 22.5.20X1 610 SATIŞTAN İADELER HS. 250 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 50 191.03 Satış İadelerine Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 300 120.01 D İşletmesi 22.5.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 150 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 150 D işletmesi tarafından Gürgen Ticaret işletmesinden alınan malların 5 tanesinin iade edilmesi, Gürgen Ticaret işletmesinin kayıtlarını iki yönden etkilemiştir. İlk kayıt, iade işleminin Gürgen işletmesinin satış hasılatına etkisini yansıtmak için yapılmış, “Satıştan İadeler” hesabı iade edilen malların birim satış fiyatı üzerinden hesaplanan toplam satış tutarı, “İndirilecek KDV” hesabı ise iade edilen malların toplam satış bedeli üzerinden hesaplanan tutar kadar borçlandırılmış, satış kredili yapılmış olduğu için “Alıcılar” hesabı iade tutarı ile bu tutar üzerinden hesaplanmış KDV toplamı kadar alacaklandırılmıştır. İkinci kayıt ise satış iadesinin işletmenin stok mevcudunda yarattığı etkinin muhasebe kayıtlarına yansıtılması amacı ile yapılmıştır. İade edilen malların maliyeti kadar “Ticari Mallar” hesabı borçlandırılmış, “Satılan Ticari Mallar Maliyeti” hesabı alacaklandırılmıştır. ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 177 Devamlı envanter yönteminde “satışlar”, “satış iadeleri” ve “satış iskonto”larının işletmenin mevcut mal stokuna etkisi muhasebeleştirilirken söz konusu malların maliyet bedelleri dikkate alınır. Satış İskontosu Müşteriler, belirli bir miktarın üzerinde alış yaptıklarında ya da satın aldıkları malları teslim alırlarken yaptıkları kontroller esnasında malların bozuk, ambalajının ya da kendisinin hasarlı ya da istenen kalitede olmadığını tespit etmeleri durumunda satıcıdan iskonto talebinde bulunabilirler. Satıcı olarak bu talebin kabul edilmesi durumunda ilgili satış işleminden elde edilen satış hasılatının iskonto tutarı kadar azaltılması gerekmektedir. Ancak bu işlem, satış hasılatının doğrudan değil dolaylı olarak azaltılması yolu ile kayıtlara yansıtılır. Diğer bir deyişle ilgili tutar 611 Satış İskontoları hesabının borcuna, karşılığında ise işletmenin kredili ya da peşin satış yapmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesaplar alacağına kaydedilir. İskonto mal teslim edildikten sonra değil de satış esnasında yapılmış ise bu durumda ayrıca bir iskonto kaydı yapılmaz. Satış hasılatı, iskonto yapılmış tutar üzerinden işletme kayıtlarına yansıtılır. E işletmesi Gürgen Ticaret işletmesinden daha önce kredili olarak satın aldığı malların kusurlu olması sebebi ile T450’lik iskonto talebinde bulunmuş ve bu talebi, Gürgen Ticaret işletmesi tarafından 23.5.20X1 tarihinde kabul edilmiştir. 23.5.20X1 611 SATIŞ İSKONTOLARI HS. 450 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 90 191.04 Satış İskontolarına Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 540 120.02 E İşletmesi E işletmesi tarafından daha önce Gürgen Ticaret işletmesinden alınan malların kusurlu olması sebebi ile talep edilen iskontonun Gürgen Ticaret işletmesi tarafından kabul edilmiş olması, Gürgen Ticaret işletmesinin satış hasılatında azaltıcı bir etki yaratır. Bu nedenle “Satış İskontoları” hesabı, iskonto tutarı kadar; “İndirilecek KDV” hesabı, iskonto tutarı üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar borçlandırılmış; satış işlemi kredili yapılmış olduğu için “Alıcılar” hesabı iskonto ve iskonto tutarı üzerinden hesaplanan KDV toplamı kadar alacaklandırılmıştır. Aralıklı Envanter Yöntemi Aralıklı envanter yöntemi, işletmelerin ilgili dönem içinde gerçekleştirdikleri tüm alım-satım işlemlerinin gerçekleştikleri anda, ancak satılan malların ve dönem sonu mal stoku maliyetinin belirli aralıklarla yapılan sayım ve değerlemeler sonucu edinilen veriler doğrultusunda hesaplanması esasına dayalı bir yöntemdir. Bu yöntem genellikle tek tip ya da biribirine benzer özellikler taşıyan malların ticaretini yapan, faaliyet hacmi büyük olmayan, bu nedenle stok ve tedarik takibi konusunda herhangi bir sorun yaşamayan işletmeler tarafından yoğunlukla tercih edilmektedir. ÖRNEK 178 Genel Muhasebe I Stoklarla ilgili işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde aralıklı envanter yöntemi kullanan işletmelere örnek veriniz. Stoklarla ilgili işlemlerinin muhasebeleştirilmesinde aralıklı envanter yöntemini kullanan bir işletme, dönem başı mal stoku da dahil olmak üzere dönem içindeki mal alışları ve satın alınan malların maliyeti ile ilişkilendirebildiği her türlü harcama tutarını 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kaydeder. Ancak devamlı envanter yönteminden farklı olarak dönem başı mal stoku dışında, dönem içindeki mal alışları ve satın alınan malların maliyeti ile doğrudan ilişkilendirebileceği tüm harcama tutarlarını doğrudan 153 Ticari Mallar hesabına değil harcamaların türüne bağlı olarak bu hesapta açılacak alt hesaplara ayrı ayrı kaydeder. Dönem içinde gerçekleşen satış işlemleri için devamlı envanter yönteminden farklı olarak yalnızca ilgili satış sonucunda elde edilen satış hasılatının kaydını yapar. Satışın yurt içi ya da yurt dışı satış olmasına bağlı olarak 600 Yurtiçi Satışlar ya da 601 Yurtdışı Satışlar hesaplarından biri alacaklandırılır. Satılan malların maliyeti; yalnızca belirli aralıklarla yapılan sayım ve değerlemeler sonucunda eldeki mevcut mal stokunun maliyeti, dönem başı mal stoku ve dönem içi alışlar ve alış giderleri dikkate alınarak yapılan hesaplamalar sonucunda tespit edilebilir. Bu nedenle devamlı envanter yönteminden farklı olarak aralıklı envanter yönteminde satış işlemi gerçekleştiğinde satılan malların maliyetine ilişkin herhangi bir kayıt yapılmaz. Ancak satış işlemi ile doğrudan ilgili olarak herhangi bir harcama yapılması gerekiyorsa nakliye, sigorta vb bu tutarlar, devamlı envanter yönteminde olduğu gibi 760 Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri hesabının borcunda izlenir. Dönem içinde 153 Ticari Mallar hesabında yalnızca mal girişleri izlendiği, stok çıkışları hiçbir hesapta izlenmediği için arzu edildiği zaman işletmenin elindeki malların maliyeti ile dönem içinde satılan tüm malların maliyetinin tespit edilmesi mümkün değildir. Bu tutarların hesaplanabilmesi için mutlaka envanter çıkarılması gerekmektedir. Dönem Başı Mal Stokları Daha önce de belirtildiği üzere işletmeler, her bir raporlama dönemi sonunda mevcut hesaplarını (bilanço/gelir tablosu) kapanış kayıtları yardımı ile kapatıp takip eden dönemin başında ise yalnızca bilanço hesaplarını açılış kaydı ile tekrar açmaktadırlar. Bu işlem sırasında dönem başındaki mevcut mal stoku, aynen devamlı envanter yönteminde olduğu gibi 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kaydedilir ve bu hesabının ilk kaydını dönem başı mal maliyeti oluşturur. Alışlar Satın alınan malların işletmedeki mal mevcudunu artırmaları nedeniyle dönem içinde satın alınan mallar, devamlı envanter yönteminde olduğu gibi satın alma maliyetleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabının borcuna kaydedilir. Ancak aralıklı envanter yönteminde ilgili tutarlar, devamlı envanter yönteminden farklı olarak doğrudan 153 Ticari Mallar hesabının borcuna değil açılacak “Alışlar” alt hesabının borcuna, diğer yandan satın alma işleminin peşin ya da kredili olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir. Stokların satın alma maliyeti; satın alma fiyatı, ithalat vergileri, nakliye, yükleme boşaltma maliyetleri ile mamul, malzeme ve hizmetlerin elde edilmesiyle doğ- 8. Ünite - Stoklar 179 rudan bağlantısı kurulabilen diğer maliyetleri içerir. Ticari iskontolar ve benzeri diğer indirimler, satın alma maliyetinin belirlenmesinde indirim konusu yapılır. Pelit Ticaret işletmesi A işletmesinden 10.3.20X1 tarihinde 120 no.lu fatura ile T2.000 + %20 KDV tutarındaki malı 3 ay vadeli senet karşılığında satın almıştır. 10.3.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 2.000 153.01 Alışlar 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 400 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 321 BORÇ SENETLERİ HS. 2.400 321.01 A İşletmesi Satın alınan malların işletme stokları üzerinde artırıcı bir etki yaratması sebebi ile “Ticari Mallar” hesabı, satın alınan malların maliyeti kadar; “İndirilecek KDV” hesabı ise satın alınan malların maliyeti üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar borçlandırılmıştır. Satın alma işlemi 3 ay vadeli senet verilerek yapıldığı için “Borç Senetleri” hesabı toplam tutar kadar alacaklandırılmıştır. K işletmesi Y işletmesinden 19.4.20X1 tarihinde 240 no.lu fatura ile T5.000 + %20 KDV karşılığında yarısı peşin, yarısı kredili mal satın almıştır. İşlemin yevmiye kaydını yapınız. İşletmenin vadeli mal alışı yapması durumunda ödemeyi geç yapacak olması sebebi ile katlanmak zorunda kalacağı vade farklarının muhasebeleştirilmesinde “Devamlı Envanter Yöntemi” için geçerli olan kurallar geçerlidir. Alış Giderleri Alış giderleri, daha önce de belirtildiği gibi satın alınan malların işletmenin amaçladığı şekilde kullanıma ya da satışa hazır hâle gelebilmesi için işletme tarafından yapılması gereken harcamalar olup satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak kabul edilir. Bu giderler; ithalat vergileri, nakliye, yükleme boşaltma maliyetleri ile mamul, malzeme ve hizmetlerin elde edilmesiyle doğrudan bağlantısı kurulabilen diğer maliyetlerden oluşur ve doğrudan gerçekleştirildikleri anda satın alınan malların maliyetinin bir parçası olarak 153 Ticari Mallar hesabında ilgili harcamaların türlerine uygun olarak açılacak olan alt hesapların borcuna ve harcamanın peşin ya da kredili yapılmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağında kaydedilir. Pelit Ticaret işletmesi A işletmesinden almış olduğu malın nakliyesi için 12.3.20X1 tarihinde Hızır Nakliyat Şirketi’ne T250 + %20 KDV ödemiştir. 12.3.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 250 153.02 Nakliye Gideri 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 50 191.02 Alış Giderlerine Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 300 ÖRNEK ÖRNEK 3 180 Genel Muhasebe I İşletmenin “Ticari Mallar” hesabı, nakliye bedeli kadar; “İndirilecek KDV” hesabı ise nakliye bedeli üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar borçlandırılmış, ödeme nakit yapıldığı için “Kasa” hesabı toplam tutar kadar alacaklandırılmıştır. K Ticaret işletmesi Y işletmesinden 26.9.20X1 tarihinde 550 no.lu fatura ile T3.500 + %20 KDV karşılığında yarısını peşin, yarısını ise 15 gün içinde ödemek koşulu ile mal satın almıştır. 29.9.20X1 tarihinde malın nakliyesi için Hızır Nakliyat Şirketine T200 + %20 KDV ödemiştir. İşlemin yevmiye kaydını yapınız. Alış İadeleri Satın alınan mallar, işletme tarafından teslim alınırken teslim alan birim tarafından kontrol edilir. Yapılan bu kontrollerin sonucunda satın alınan malların istenen özelliklerin bir kısmını ya da hiçbirini taşımıyor olması ya da farklı bir mal gönderilmiş olması gibi durumlarla karşılaşılması durumunda işletmeler, söz konusu malların bir kısmını ya da tamamını karşı tarafa iade edebilirler. Malların iade edilmesinin fiziki bir hareket doğurması dolayısıyla bu durum, işletmenin mal mevcudunda bir azalışa sebep olur. İade edilen malların maliyeti 153 Ticari Mallar hesabında açılacak “Alış İadeleri” alt hesabının alacağına, alış işleminin peşin ya da kredili olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir. Pelit Ticaret işletmesi B işletmesinden daha önce kredili olarak satın almış olduğu malın T300 + %20 KDV’lik kısmını, istediği özellikleri taşımadığı gerekçesi ile 4.6.20X1 tarihinde iade etmiştir. 4.6.20X1 320 SATICILAR HS. 360 320.02 B İşletmesi 153 TİCARİ MALLAR HS. 300 153.03 Alış İadeleri 391 HESAPLANAN KDV HS. 60 391.02 Alış İadelerine Ait Hesaplanan KDV Satın alınan malların iade edilmesinin işletmenin stoklarında azaltıcı bir etkisi olması sebebi ile “Ticari Mallar” hesabı iade edilen tutar kadar, “Hesaplanan KDV” hesabı alacaklandırılmış, iade edilen mallar kredili alınmış olduğu için “Satıcılar” hesabı borçlandırılmıştır. Alış İskontosu İşletmeler, genellikle bir tedarikçiden fazla miktarda mal satın aldıklarında ya da malları teslim aldıklarında yapılan kontroller esnasında malların bozuk, ambalajının ya da kendisinin hasarlı ya da istenen kalitede olmadığını tespit etmeleri durumunda tedarikçiden iskonto talebinde bulunurlar. Tedarikçinin bu talebi kabul etmesi durumunda iskonto talep edilen malın maliyetinde bir azalış meydana gelir. Dolayısıyla söz konusu mal satın alındığında maliyet bedeli üzerinden 153.01 Alışlar hesabının borcuna kaydedilmiş olduğu için maliyet bedelinde meydana gelen azalış, 153 Ticari Mallar hesabında açılacak “Alış İskontosu” alt hesabının 4 ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 181 alacağına, işletmenin söz konusu malları satın alma koşullarına (peşin/kredili) bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların borcuna kaydedilir. İskonto mal teslim alındıktan sonra değil de mal satın alındığı esnada elde edilmiş ise bu durumda ayrıca bir iskonto kaydı yapılmaz. Söz konusu tutar direkt ilgili malın satın alma maliyetinden bir indirim olarak dikkate alınır. Pelit Ticaret işletmesi, C işletmesinden daha önce kredili olarak satın almış olduğu T900’lik malın kusurlu olması sebebi ile T250’lik iskonto talebinde bulunmuş ve 7.6.20X1 tarihinde C işletmesi, bu talebi kabul etmiştir. 7.6.20X1 320 SATICILAR HS. 300 320.03 C İşletmesi 153 TİCARİ MALLAR HS. 250 153.04 Alış İskontosu 391 HESAPLANAN KDV HS. 50 391.03 Alış İskontolarına Ait Hesaplanan KDV Satın alınan mallara ilişkin iskonto tutarı, işletmenin mal stoku seviyesinde fiziki olarak değil ancak değer olarak azaltıcı bir etki yaratır. Bu nedenle “Ticari Mallar” hesabı, iskonto tutarı kadar; “Hesaplanan KDV” hesabı iskonto tutarı üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar alacaklandırılır. Söz konusu mallar kredili alınmış olduğu için “Satıcılar” hesabı toplam tutar kadar borçlandırılır. Satışlar Dönem içinde gerçekleşen satış işlemleri için devamlı envanter yönteminden farklı olarak yalnızca ilgili satış sonucunda elde edilen satış hasılatı satışın yurt içi ya da yurt dışı satış olmasına bağlı olarak 600 Yurtiçi Satışlar ya da 601 Yurtdışı Satışlar hesaplarından birinin alacağına, satış işleminin peşin ya da kredili yapılmış olmasına bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilir. Satılan ticari malların maliyetine ilişkin herhangi bir kayıt yapılmaz. Pelit Ticaret işletmesi, 16.8.20X1 tarihinde X malından 30 tanesini 213 no.lu fatura ile kredili olarak T1.800 + %20 KDV karşılığında D işletmesine satmıştır. 16.8.20X1 120 ALICILAR HS. 2.160 120.04 D İşletmesi 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 1.800 391 HESAPLANAN KDV HS. 360 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Aralıklı envanter yöntemi kullanan işletmelerde satış işlemi yapıldığında yalnızca ilgili satış işleminin işletmeye yaratmış olduğu gelir muhasebe kayıtlarına yansıtıldığı için tek bir kayıt yapılmıştır. “Yurtiçi Satışlar” hesabı, satış tutarı kadar; “Hesaplanan KDV” hesabı, satış tutarı üzerinden hesaplanan KDV tutarı ÖRNEK ÖRNEK 182 Genel Muhasebe I kadar alacaklandırılmış. Kredili satış yapılmış olduğu için “Alıcılar” hesabı satış tutarı ve bu tutar üzerinden hesaplanan KDV toplamı kadar borçlandırılmıştır. İşletmenin vadeli mal satışı yapması durumunda tahsilatı geç yapacak olması sebebi ile müşteriden talep edeceği vade farklarının muhasebeleştirilmesinde “Devamlı Envanter Yöntemi” için geçerli olan kurallar geçerlidir. Satış Giderleri Satış giderleri; işletmenin satışını yapmış olduğu malların satış işleminin gerçekleşmesi ile doğrudan ilgili olan ve işletmenin sözleşme veya zımni kabul yolu ile yerine getirmek zorunda olduğu nakliye, sigorta vb. giderlerdir. Bu giderlerin satılan malların maliyeti ile hiçbir ilgisi yoktur; ortaya çıktıkları dönemde 760 Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri hesabının borcuna, ödeme şekline bağlı olarak ilgili hesap ya da hesapların alacağına kaydedilirler. Pelit Ticaret işletmesi, D işletmesine satmış olduğu malın nakliyesi için Sürat Nakliyat Şirketi’ne 220 no.lu fatura ile 16.8.20X1 tarihinde T120 + %20 KDV ödemiştir. 16.8.20X1 760 PAZARLAMA, SATIŞ VE DAĞITIM GİDERLERİ HS. 120 760.01 Nakliye Gideri 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 24 191.03 Satış Giderlerine Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 144 Satılan malların nakliyesi için yapılan harcamaların işletme için tamamen gider niteliğinde olduğuna daha önce değinilmiş olması sebebi ile bu örnekte “Pazarlama, Satış ve Dağıtım Giderleri” hesabı, nakliye için ödenen tutar kadar; “İndirilecek KDV” hesabı, nakliye bedeli üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar borçlandırılmış, ödeme nakit yapıldığı için “Kasa” hesabı alacaklandırılmıştır. Satışlardan İadeler Müşteriler, satın almış oldukları malların istedikleri özelliklerin bir kısmını ya da hiçbirini taşımaması ya da istediklerinden farklı bir mal gönderilmiş olması sebebi ile bir kısmını ya da tamamını iade edebilirler. Bu durum, her ne kadar mallar açısından fiziki bir hareket doğurmuş olursa olsun kayıtlara yalnızca satış hasılatında meydana getirmiş olacağı değişiklik yansıtılır. Ancak bu işlem, doğrudan ilgili tutarın satışlar hesabınından düşülmesi ile değil aynen devamlı envanter yönteminde olduğu gibi 610 Satıştan İadeler hesabının borcuna kaydedilmek sureti ile dolaylı olarak satışlar hesabından düşülür. Bu hesabın karşılığında ise işletmenin kredili ya da peşin satış yapmış olması durumuna bağlı olarak ilgili hesap ya da hesaplar alacaklandırılır. ÖRNEK Pelit Ticaret işletmesi, D işletmesine satmış olduğu malın nakliyesi için Sürat Nakli- 8. Ünite - Stoklar 183 Pelit işletmesinin daha önce 213 no.lu fatura ile kredili olarak D işletmesine satmış olduğu mallardan 10 tanesini D işletmesi, 155 no.lu fatura ile 27.8.20X1 tarihinde iade etmiştir. 27.8.20X1 610 SATIŞTAN İADELER HS. 600 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 120 191.04 Satış İadelerine Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 720 120.04 D İşletmesi Satılan malların iade edilmesi, temelde işletmenin muhasebe kayıtlarını iki açıdan etkilemektedir. Ancak aralıklı envanter yönteminde bu işlemin yalnızca işletmenin ilgili satıştan elde etmiş olduğu hasılat üzerindeki etkisi muhasebeleştirilir. Bu nedenle “Satıştan İadeler”, iade edilen mallar üzerinden işletmenin daha önce raporlamış olduğu gelir tutarı kadar; “İndirilecek KDV” hesabı ise söz konusu tutar üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar borçlandırılmış, satış kredili yapılmış olduğu için “Alıcılar” hesabı alacaklandırılmıştır. Satış İskontosu Müşteriler; belirli bir miktarın üzerinde alım yapmaları, satın aldıkları malları teslim alırken yaptıkları kontroller esnasında malların bozuk, ambalajının ya da kendisinin hasarlı ya da istenen kalitede olmadığını tespit etmeleri durumunda satıcıdan iskonto talebinde bulunabilirler. Satıcı olarak bu talebin kabul edilmesi, ilgili satış işleminden elde edilen satış hasılatının iskonto tutarı kadar azaltılmasını gerektirir. Ancak bu işlem, kayıtlara ilgili tutarın satışlar hesabınından doğrudan düşülmesi ile değil aynen devamlı envanter yönteminde olduğu gibi dolaylı olarak 611 Satış İskontoları hesabının borcuna kaydedilmesi ile izlenir. Bu hesabın karşılığında ise işletmenin kredili ya da peşin satış yapmış olması durumuna bağlı olarak ilgili hesap ya da hesaplar alacaklandırılır. İskonto mal teslim edildikten sonra değil de satış esnasında yapılmış ise bu durumda ayrıca bir iskonto kaydı yapılmaz. Satış hasılatı iskonto yapılmış tutar üzerinden işletme kayıtlarına yansıtılır. F işletmesi, Pelit işletmesinden daha önce kredili olarak satın aldığı malların kusurlu olması sebebi ile T500’lik iskonto talebinde bulunmuş ve bu talep, 10.9.20X1 tarihinde Pelit Ticaret işletmesi tarafından kabul edilmiştir. 27.8.20X1 611 SATIŞ İSKONTOLARI HS. 500 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 100 191.05 Satış İskontolarına Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 600 120.06 F İşletmesi ÖRNEK ÖRNEK 184 Genel Muhasebe I Satılan mallar üzerinden alıcıya yapılan iskonto tutarı, işletmenin ilgili satış işlemi üzerinden elde etmiş olduğu satış hasılatı üzerinde azaltıcı bir etki yaratır. Bu nedenle “Satış İskontoları” hesabı, iskonto tutarı kadar; “İndirilecek KDV” hesabı iskonto tutarı üzerinden hesaplanan KDV tutarı kadar borçlandırılmış, ilgili satış işlemi kredili yapılmış olduğu için “Alıcılar” hesabı alacaklandırılmıştır. Devamlı envanter yöntemi ile aralıklı envanter yöntemini birbirinden ayıran en temel özellikler nelerdir? TİCARET İŞLETMELERİNDE SATILAN MALLARIN MALİYETİNİN VE BRÜT DÖNEM KÂR/ZARARININ HESAPLANMASI Ticaret işletmeleri, belirli bir faaliyet döneminde elde etmiş oldukları kâr/zararı hesaplarken hizmet işletmelerinden farklı olarak ilgili dönemde satmış oldukları malların maliyetini de dikkate almak zorundadırlar. İşletmenin dönem içindeki net satışlarından satılan ticari mallarının maliyeti düşüldüğünde işletmenin döneme ilişkin brüt kâr/zararı, bu tutardan faaliyet giderleri düşüldüğünde ise faaliyet kâr/zararı bulunmuş olur. Faaliyet kâr/zararına işletmenin diğer faaliyetlerinden elde ettiği olağan gelir ve kârlar eklenip işletmenin diğer faaliyetlerinden elde ettiği diğer olağan gider ve zararlar düşüldüğünde dönem net kâr/zararı bulunmuş olur. Bu hesaplamadaki kritik noktalardan biri satılan ticari malların maliyetinin doğru bir şekilde hesaplanmasıdır. Devamlı envanter yönteminde dönem içindeki stok hareketleri, maliyet değerleri üzerinden 153 Ticari Mallar hesabında; dönem içinde satılan tüm malların maliyeti de 621 Satılan Ticari Mallar Maliyeti hesabında izlenmektedir. Bu nedenle arzu edildiği zaman bu “Satılan Ticari Mallar Maliyeti” hesabının bakiyesi alınarak işletmenin belirli bir dönemde sattığı malların maliyetinin tespit edilebilmesi mümkün olmaktadır, bunun için ekstra bir hesaplama yapılması gerekmemektedir. Manolya Ticaret işletmesinin ocak ayı mal hareketlerine ilişkin bilgiler aşağıdaki gibidir (KDV oranı = %20). 2 Ocak 20X1 Dönem başında işletmenin elinde tanesi T100’den 10 adet X malı bulunmaktadır. 9 Ocak 20X1 Tanesi T100’den 20 adet X malı, kredili olarak satın alınmıştır. 12 Ocak 20X1 9 Ocak’ta satın alınan mallardan 5 tanesi, istenen kriterleri sağlamadığı için iade edilmiştir. 16 Ocak 20X1 Tanesi T150’den 15 adet X malı kredili olarak satılmıştır. 19 Ocak 20X1 16 Ocak’ta satılan malların 3 tanesi, istenilen özellikleri taşımadığı gerekçesi ile müşteri tarafından iade edilmiştir. 22 Ocak 20X1 Tanesi T100’den 30 adet X malı yarısı peşin, yarısı kredili olarak satın alınmıştır. 25 Ocak 20X1 Tanesi T150’den 25 adet X malı kredili olarak satılmıştır. 26 Ocak 20X1 Müşteri tarafından 25 Ocak’ta satılan mallar için T500 tutarında iskonto yapılması talep edilmiş ve müşterinin bu talebi kabul edilmiştir. 28 Ocak 20X1 Tanesi T100’den 15 adet X malı peşin olarak satın alınmıştır. Brüt Satışlar (–) Satış İadeleri (–) Satış İskontoları (–) Satış Indirimleri Net Satışlar ÖRNEK 8. Ünite - Stoklar 185 02.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.000 İLGİLİ HESAPLAR 1.000 Açılış kaydı. 09.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 2.000 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 400 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 320 SATICILAR HS. 2.400 Kredili mal alışı. 12.1.20X1 320 SATICILAR HS. 600 153 TİCARİ MALLAR HS. 500 391 HESAPLANAN KDV HS. 100 391.02 Alış İadelerine Ait Hesaplanan KDV Alış iadesi. 19.1.20X1 610 SATIŞTAN İADELER HS. 450 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 90 191.02 Satış İadelerine Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 540 Satılan malların iadesinin kabulü. 19.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 300 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 150 İade edilen malların depoya kabulü. 16.1.20X1 120 ALICILAR HS. 2.700 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 2.250 391 HESAPLANAN KDV HS. 450 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Kredili mal satışı. 16.1.20X1 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 1.500 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.500 Satılan malların depodan çıkışı. 186 Genel Muhasebe I 22.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 600 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 1.800 320 SATICILAR HS. 1.800 Mal alışı. 25.1.20X1 120 ALICILAR HS. 4.500 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 3.750 391 HESAPLANAN KDV HS. 750 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Kredili mal satışı. 25.1.20X1 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 2.500 153 TİCARİ MALLAR HS. 2.500 Satılan malların depodan çıkışı. 26.1.20X1 611 SATIŞ İSKONTOLARI HS. 500 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 100 191.03 Satış İskontolarına Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 600 Satılan mala iskonto yapılması. 28.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.500 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 300 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 1.800 Peşin mal alışı. Brüt Dönem Kârı veya Zararı = Brüt Satışlar – Satış İadeleri – Satış İskontoları – Ticari Malların Maliyeti = T6.000 – T450 – T500 – T3.700 = T1.350 (Kâr) Aralıklı envanter yönteminde, devamlı envanter yönteminden farklı olarak satış işlemi gerçekleştiğinde satılan malların maliyetine ilişkin herhangi bir kayıt yapılmaz. Dönem içinde Ticari Mallar hesabında yalnızca mal girişleri izlendiği, stok çıkışları hiçbir hesapta izlenmediği için, arzu edildiği zaman işletmenin dönem içinde satılan tüm malların maliyetinin tespit edilmesi mümkün değildir. Bu tutarların hesaplanabilmesi için mutlaka envanter çıkarılması gerekmektedir. 8. Ünite - Stoklar 187 Yukarıdaki örneğin aralıklı envanter yöntemine göre çözülmesi durumunda: 02.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.000 İLGİLİ HESAPLAR 1.000 Açılış kaydı. 09.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 2.000 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 400 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 320 SATICILAR HS. 2.400 Kredili mal alışı. 16.1.20X1 120 ALICILAR HS. 2.700 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 2.250 391 HESAPLANAN KDV HS. 450 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Ticari Malların satış kaydı. 19.1.20X1 610 SATIŞTAN İADELER HS. 450 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 90 191.02 Satış İadelerine Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 540 Satılan malların iadesinin kabulü. 12.1.20X1 320 SATICILAR HS. 600 153 TİCARİ MALLAR HS. 500 153.02 Alış İadeleri 391 HESAPLANAN KDV HS. 100 391.02 Alış İadelerine Ait Hesaplanan KDV Alış iadesi. 22.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 153.01 Alışlar 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 600 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 1.800 320 SATICILAR HS. 1.800 Mal satın alışı. 188 Genel Muhasebe I 26.1.20X1 611 SATIŞ İSKONTOLARI HS. 500 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 100 191.03 Satış İskontolarına Ait İndirilecek KDV 120 ALICILAR HS. 600 Satılan mala iskonto yapılması. 16.1.20X1 153 TİCARİ MALLAR HS. 1.500 153.01 Alışlar 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 300 191.01 Alışlara Ait İndirilecek KDV 100 KASA HS. 1.800 Peşin mal alışı. 16.1.20X1 120 ALICILAR HS. 4.500 600 YURTİÇİ SATIŞLAR HS. 3.750 391 HESAPLANAN KDV HS. 750 391.01 Satışlara Ait Hesaplanan KDV Kredili mal satışı. Ek Bilgi: Dönem sonunda yapılan sayım sonucunda işletmenin elinde 30 adet mal olduğu tespit edilmiştir. Satılan Ticari Malların Maliyeti = Dönem Başı Ticari Mal Stoku – ( Mal Alışları – Alış İadeleri) – Dönem Sonu Ticari Mal Stoku = T1.000 + (T6.500 – T500) – T3.300 = 3.700 31.1.20X1 621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HS. 3.700 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.700 Satılan Malların Depodan Çıkışı. Brüt Dönem Kârı veya Zararı = Brüt Satışlar – Satış İadeleri – Satış İskontoları – Satılan Ticari Malların Maliyeti = 6.000 – T450 – T500 – T3.700 = T1.350 (Kâr) 8. Ünite - Stoklar 189 Özet Stok kavramının içeriğini kavramak. Stoklar; işletmelerin ana faaliyet konularını yerine getirebilmeleri için tüketmek, satmak ya da üretimde kullanmak amacı ile elinde bulundurduğu varlıklar olup Tekdüzen Hesap Planında aşağıdaki hesap gruplarında izlenirler. 150 İlk Madde ve Malzeme 151 Yarı Mamuller 152 Mamuller 153 Ticari Mallar 157 Diğer Stoklar Bu hesap gruplarından 150 İlk Madde ve Malzeme, 151 Yarı Mamuller ve 152 Mamuller; yalnızca imalat işletmeleri tarafından kullanılırlar. Katma Değer Vergisinin mal alış-satışları ile ilişkisini açıklamak. İşletmeler, mal ve hizmet satın almaları durumunda satıcılara satın alma bedelinin belli bir yüzdesi oranında katma değer vergisi öderlerken mal ve hizmet satışı yapmaları durumunda devlet adına alıcılardan satış bedelinin bellirli bir yüzdesi oranında katma değer vergisi tahsil ederler. Ancak katma değer vergisi, sadece mal ve hizmet alış satışlarını ilgilendiren bir vergi türü değildir. Her türlü mal ve hizmetin satın alınması sırasında, satın alma bedelleri üzerinden satıcılara ödenen ya da ödenecek katma değer vergisi 191 İndirilecek KDV hesabının borcuna, her türlü mal ve hizmetin satışı sırasında, satış bedeli üzerinden alıcılardan tahsil edilen ya da edilecek olan katma değer vergisi 391 Hesaplanan KDV hesabının alacağına kaydedilir. Stok maliyetine giren ve girmeyen unsurları ayırt etmek. Stokların maliyeti; satın alma fiyatı, ithalat vergileri, nakliye, yükleme boşaltma maliyetleri ile mamul, malzeme ve hizmetlerin elde edilmesiyle doğrudan bağlantısı kurulabilen diğer maliyetleri içerir. Ticari iskontolar ve benzeri diğer indirimler ise stok maliyetinin belirlenmesinde indirim konusu yapılırlar. “Devamlı Envanter Yöntemi” ile “Aralıklı Envanter Yöntemi” nin temel özelliklerini kavramak. “Devamlı Envanter Yöntemi”, işletmelerin ilgili dönem içinde gerçekleştirdikleri tüm alım-satım işlemlerinin gerçekleştikleri anda işletme kayıtlarına yansıtılması esasına dayanır. Bu yöntemde, dönem başı mal stoku da dahil olmak üzere dönem içindeki mal alışları ve satın alınan malların maliyeti ile ilişkilendirilebilen her türlü harcama tutarı Ticari Mallar hesabında izlenir. Dönem içinde gerçekleşen her bir satış işlemi için en az iki muhasebe kayıdı yapılır. Birinci kayıt, söz konusu satış işlemi sonucunda işletmenin elde ettiği satış hasılatına; ikinci kayıt ise satılan mallar sonucunda işletmenin stok mevcudunda meydana gelen değişikliklere ilişkin kayıttır. “Aralıklı Envanter Yöntemi”, işletmelerin ilgili dönem içinde gerçekleştirdikleri tüm alım-satım işlemlerinin gerçekleştikleri anda, ancak satılan malların ve dönem sonu mal stoku maliyetinin belirli aralıklarla yapılan sayım ve değerleme ile hesaplanması esasına dayanır. Bu yöntemde dönem başı mal stoku da dahil olmak üzere dönem içindeki mal alışları ve satın alınan malların maliyeti ile ilişkilendirilebilen her türlü harcama tutarı 153 Ticari Mallar hesabında izlenir. Dönem içinde gerçekleşen satış işlemleri yalnızca ilgili satış sonucunda elde edilen satış hasılatının kaydını yapılır. Satılan mallar sonucunda işletmenin stok mevcudunda meydana gelen değişikliklere ilişkin kayıt yapılmaz. Ticaret işletmelerinin sattıkları malların maliyetini ve brüt dönem kâr/zararını hesaplamak. Ticaret İşletmeleri belirli bir faaliyet döneminde elde etmiş oldukları kâr/zararı hesaplarken hizmet işletmelerinden farklı olarak ilgili dönemde satmış oldukları malların maliyetini de hesaplamaya katmak zorundadırlar. İşletmenin dönem içindeki net satışlarından satılan ticari malların maliyeti düşüldüğünde işletmenin döneme ilişkin brüt kâr/zararı, bu tutardan faaliyet giderleri düşüldüğünde ise faaliyet kâr/zararı bulunmuş olur. Faaliyet kâr/zararına işletmenin diğer faaliyetlerinden elde ettiği olağan gelir ve kârlar eklenip işletmenin diğer faaliyetlerinden elde ettiği diğer olağan gider ve zararlar düşüldüğünde dönem net kâr/zararı bulunmuş olunur. 1 2 3 4 5 190 Genel Muhasebe I Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi stok maliyetine giren unsurlardan değildir? a. Nakliye b. İthalat vergileri c. Ticari iskontolar d. Yükleme ve boşaltma maliyetleri e. Satın alma fiyatı 2. 153 TİCARİ MALLAR HS. xxx 191 İNDİRİLECEK KDV HS. XX 320 SATICILAR HS. XXX Yukarıdaki yevmiye kaydı aşağıdakilerden hangisine aittir? a. Satış İadelerine b. Alış İadelerine c. Alış İskontolarına d. Kredili Mal Alışına e. Kredili Mal Satışına 3. B şirketi, T9.363’lik satış yaparak dönemi T966 değerinde mal stoğu ile kapatmıştır. Satılan malların maliyeti, T6.110 ve dönemin faaliyet giderleri T2.734 ise işletmenin dönem kârı ne kadardır? a. T519 b. T3.253 c. T5.663 d. T6.629 e. T7.223 4. Stok hareketlerinin muhasebeleştirilmesinde aralıklı envanter yöntemi kullananan bir işletmenin kayıtlarında Ticari Mal Stoku Hesabı T141.000 borç bakiyesi vermektedir. Dönem sonunda yapılan sayım sonucunda işletme, elinde T144.000 tutarında mal stoku olduğunu tespit etmiştir. Bu durumda yapılması gereken yevmiye kaydı aşağıdakilerden hangisidir? a. 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 320 SATICILAR HS. 3.000 b. 320 SATICILAR HS. 3.000 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 c. 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 621 S.T.M.M. HS. 3.000 d. 621 S.T.M.M. HS. 3.000 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 e. Hiçbiri 8. Ünite - Stoklar 191 5. A işletmesi B işletmesinden daha önce kredili olarak satın almış olduğu malın T200 + %20 KDV’lik kısmını istediği özellikleri taşımadığı gerekçesi ile iade etmiştir. Bu işlemin yevmiye kaydı aşağıdakilerden hangisidir? a. 320 SATICILAR HS. 200 153 TİCARİ MALLAR HS. 160 391 HESAPLANAN KDV HS. 40 b. 320 SATICILAR HS. 200 153 TİCARİ MALLAR HS. 160 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 40 c. 320 SATICILAR HS. 240 153 TİCARİ MALLAR HS. 200 391 HESAPLANAN KDV HS. 40 d. 120 ALICILAR HS. 200 153 TİCARİ MALLAR HS. 160 391 HESAPLANAN KDV HS. 40 e. 120 ALICILAR HS. 240 153 TİCARİ MALLAR HS. 200 391 HESAPLANAN KDV HS. 40 6. Satılan mallarla ilgili satış giderleri hangi hesabın borcuna kaydedilir? a. Ticari Mallar hesabının b. Satış İndirimleri hesabının c. Genel Yönetim Giderleri hesabının d. Satılan Ticari Mallar Maliyeti hesabının e. Pazarlama, Satış ve Dağıtım Gideri hesabının 7. Devamlı envanter yöntemi kullanan bir işletmenin kredili olarak almış olduğu malların bir kısmının istediği özellikleri taşımaması üzerine iskonto talep etmesi ve bu talebin kabul edilmesi durumunda işletmenin aşağıdaki hesaplarından hangisi işlem görmez? a. 320 Satıcılar hesabı b. 391 Hesaplanan KDV hesabı c. 153 Ticari Mallar hesabı d. 191 İndirilecek KDV hesabı e. Hiçbiri 8. Aralıklı envanter yöntemi kullanan bir işletmenin kredili olarak satmış olduğu malların bir kısmının iade edilmesi durumunda aşağıdaki hesaplardan hangisi işlem görmez? a. 153 Ticari Mallar hesabı b. 120 Alıcılar hesabı c. 610 Satıştan İadeler hesabı d. 191 İndirilecek KDV hesabı e. Hiçbiri 9. Bir işletmenin 31.12.20X1 tarihinde “Ticari Mallar” hesabının bakiyesi T2.500’dir. 31.12.20X1 tarihinde yapılan sayım sonucunda elinde T3.000 tutarında mal olduğu tespit edilmiştir. İşletme, 20X1 yılı boyunca T12.000 tutarında mal almış ise işletmenin 20X1 yılı satılan ticari mal maliyeti nedir? a. T500 b. T5.500 c. T9.500 d. T11.500 e. T9.000 10. Bir işletmenin 20X1 yılı dönem başı mal stoğu T1.500’dir. Dönem içinde T15.000’lik mal almış, almış olduğu malların T2.000’lik kısmını istediği özellikleri taşımadığı için iade etmiştir. Dönem sonunda yapılan sayımda işletmenin elinde T1.000’lik mal stoku olduğu tespit edilmiştir. İşletmenin dönem içindeki satış tutarı T20.000 ise dönem kârı/zararı nedir? a. T3.500 kâr b. T6.500 kâr c. T3.500 zarar d. T6.500 zarar e. T7.000 kâr 192 Genel Muhasebe I Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 17.02.2011 “Faturasız malım var” diyene hayal edemeyeceği avantajlar İŞYERİNDE faturasız malı olanlar, “Torba Yasa”dan yararlanıp stok mal beyanında bulunduklarında, hayal bile edemeyecekleri avantajlar sağlayacaklar. Torba Yasa ile; İşletmede mevcut olduğu halde, kayıtlarda yer almayan emtiaya (mala), “stok beyanı” avantajı sağlanıyor. Stokların Maliyet Yazılma Avantajı Stok mallar, deerlere kaydedildikten sonra inşaat ya da imalatta kullanıldıklarında inşa veya imal edilen malın maliyetlerine dahil edilerek, kazançtan düşülebilecek. Ayrıca, bazı stoklar da gider kaydedilecek. ... Deerde kayıtlı ancak satılmış mal ne olacak FATURALI olarak alınan yani deere girişi olan mal, satılmış ama faturası kesilmemiş olabilir. Bu durumda mal bedeli ve KDV’si de cebe atılmış oluyor. Yani malın girişi var ama satıldığı halde çıkışı deer kayıtlarında gözükmüyor. Bu da işletme sahibini tedirgin ediyor “Maliye’den gelip, malları sayarlarsa ne yaparım” diye kara kara düşünüyorlar. Bazen de bu durum rüyalarına giriyor. Torba Yasa, buna da çözüm getiriyor. Gelir ve kurumlar vergisi mükellefi olan işletmeler, kayıtlarında yer aldığı halde işletmelerinde mevcut olmayan yani satılmış olan mallar için aynı türden malların gayrisafi kâr oranını da dikkate alarak fatura düzenleyebilecekler. Bu faturada, alıcıya ait bilgiler yerine “....çerçevesinde düzenlenmiştir” ibaresi yazılarak tabi olduğu KDV oranı hesaplanacak. Hepsi o kadar. Ayrıca vergi cezası ve gecikme faizi söz konusu olmayacak. Kaynak: Şükrü Kızılot, 17/Şubat/2011 1. c Yanıtınız yanlış ise “Alışlar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Alışlar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. a 9.363 - (6.110) - (2.734) = T519 milyon 4. c Yanıtınız yanlış ise “Ticaret İşletmelerinde Satılan Malların Maliyetinin Brüt Dönem Kâr/Zararının Hesaplanması” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Aralıklı Envanter Yöntemi: Alışlardan İadeler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Satış Giderleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Alış İskontosu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Satış İadesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. d 2.500 + 12.000 - 3.000 = T11.500 10. b = 1.500 + (15.000 - 2.000) - 1.000 = T13.500 (SMM) 20.000 - 13.500 = T6.500 kâr 8. Ünite - Stoklar 193 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Sıra Sizde 1 153 TİCARİ MALLAR HS. 2.500 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 500 191.01 Alışlara Ait İnd.KDV 320 Satıcılıar HS. 3.000 Sıra Sizde 2 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.000 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 600 191.01 Alışlara Ait İnd.KDV 100 KASA HS. 1.800 320 SATICILAR HS. 900 321.01 Y İşletmesi 321 BORÇ SNT. HS. 900 321.0 Y İşletmesi 153 TİCARİ MALLAR HS. 160 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 32 191.01 Alışlara Ait İnd.KDV İnd. KDV 100 KASA HS 192 Sıra Sizde 3 153 TİCARİ MALLAR HS. 5.000 153.01 Alışlar 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 1.000 191.01 Alışlara Ait İnd.KDV 100 KASA HS. 3.000 320 SATICILAR HS. 3.000 320.01 Y İşletmesi Sıra Sizde 4 153 TİCARİ MALLAR HS. 3.500 153.01. Alışlar 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 700 191.01 Alışlara Ait İnd.KDV 100 KASA HS. 2.100 320 SATICILAR HS. 2.100 321.01 Y İşletmesi 153 TİCARİ MALLAR HS. 200 153.02 Nakliye Gideri 191 İNDİRİLECEK KDV HS. 40 191.01.Alış Giderleri Ait İnd. KDV 100 KASA HS 240 Erdamar, C. ve Basık, F.O. (2010). Finansal Muhasebe ve Tekdüzen Muhasebe Sistemi, 3. Baskı, Türkmen Kitapevi, İstanbul. Sözlük 195 A Aktif: Bilanço eşitliğinin sol tarafına verilen ad. Alacak: Hesabın sağ tarafına verilen ad. Alacak Kalanı: Hesabın alacak tarafı toplamının, borç tarafı toplamından büyük olması durumu. Aylık Mizan: Geçici mizan. Dönem sonuna kadar planlanan sürelerde (aylık, üç aylık vb.) düzenlenen mizanlar. B Bilanço: Bk. Finansal durum tablosu. Bilanço Hesapları: İşletmenin varlık ve kaynaklarındaki değişmelerin izlendiği hesap. Bono: Emre Yazılı Senet. Kambiyo senetlerinden olup, ticari faaliyet sonucunda borçlunun alacaklısına olan borcunu belirli bir vade sonunda belirli bir faize katlanarak kayıtsız ve şartsız ödeyeceğini gösteren belge. Borç: Hesabın sol tarafına verilen ad. Borç Kalanı: Borç tarafı toplamının, alacak tarafı toplamından büyük olması durumu. Büyük De er: Deeri Kebir. Yevmiye deerine geçirilmiş olan işlemleri buradan alarak usulüne göre hesaplara dağıtan ve tasnii olarak bu hesaplarda toplayan yasal deer. C-Ç Ciro: Temlik. İşletmenin bir borcunu ödemek amacıyla, sahip olduğu bir çekin üzerinde yazılı hakları başka bir kişiye kayıt-sız ve şartsız bir şekilde devretmesi. Çek: Ödeme ve tahsilâtların bankalarda bulunan hesaplar üzerinden yapılabilmesinde ödeme emri yerine geçen bir belge. D Dönem: Faaliyetlerin belirli sürelerde ölçülmesi ve kontrol edilmesi için temel alınan ve genellikle 12 ay uzunluğundaki bir takvim veya mali yılı esas alan zaman dilimi. Dönen Varlıklar: Ticari amaçla elde tutulan, normal faaliyet döngüsü olan on iki ay içinde paraya çevrilen, satılan ve tüke-nen, elde tutulan nakit ve nakit benzerleri. On iki ay içinde paraya dönüşen ve satılmak üzere alınan varlıklar. Duran Varlıklar: Dönen varlıklar dışında kalan varlıklar. Paraya dönüş, on iki aydan uzun sürede gerçekleşir ve satmak amaçlı değil, işletme faaliyetlerinde kullanılmak üzere alınan varlıklar. E Elde Edilme Maliyeti: İktisadi kıymetlerin satın alınması ve üretimi ile ilgili maliyetler. Ertelenmiş Faiz Gelirleri: Kredili satış nedeniyle ortaya çıkan ve finansman niteliği taşıyan satış işleminin yapıldığı tarihteki vade farkı. F Faaliyet Döngüsü: İşletmenin ana faaliyetine ilişkin olarak nakdin mala, malın alacağı ve alacağın tekrar nakde dönüşme sü-recinin mali yılda en az bir kez tekrarlanma süreci. Finansal Araç: Bir işletmenin finansal varlığı ile diğer bir işletmenin finansal borcunda ya da özkaynağa dayalı finansal ara-cında artışa neden olan herhangi bir sözleşme. Finansal Borçlar: Sahibine sözleşmeden kaynaklanan bir yükümlülük yükleyen finansal araçlar. Ticari borç, borç senetleri, kredi borçları, tahvil borçları vb. Finansal Durum Tablosu: Bilanço. İşletmenin belirli bir andaki finansal durumunu gösteren tablo. Finansal Muhasebe: Bkz. Genel Muhasebe Finansal Tablolar: Bkz. Mali Tablolar Finansal Varlıklar: Sahibine sözleşmeye dayalı bir hak kazandıran finansal araçlar. Nakit, ticari alacaklar, alacak senetleri, kredi alacakları, hisse senetleri, tahviller vb. Finansman Faaliyetleri: İşletmenin öz kaynak ile yabancı kaynaklarının yapısında ve tutarınd değişiklik yaratan faaliyetler. G Gelir: Hasılat. Genellikle varlık veya hizmet satışlarından, faiz, kira vb’den elde edilen nakit veya diğer aktierin brüt tutar. Gelir Tablosu: Belirli bir dönemde (1 Ocak ve 31 Aralık tarihleri arası) gerçekleştirilen faaliyetlerin sonucunu kâr veya zarar olarak gösteren bir finansal tablodur. Bir işletmenin performası hakkında bilgi veren temel tablo. Genel Geçici Mizan: Yıl sonunda envanter kayıtlarından önce çıkartılan mizan. Genel Muhasebe: İşletmenin mali nitelikteki bilgilerini, yasal düzenlemelerin gereklerine göre düzenleyerek, bilgi kullanıcı-larına sunulmasıdır. İşletmenin geçmiş döneminde gerçekleştirilen faaliyetlerin tanımlanmasına yönelik olması nedeniy-le geçmişi yansıtır ve genel olarak finansal içerikli. Sözlük 196 Genel Muhasebe I Gerçeğe Uygun Değer: Karşılıklı pazarlık ortamında, bilgili ve istekli gruplar arasında bir varlığın el değiştirmesi ya da bor-cun ödenmesi durumunda ortaya çıkması gereken tutar. Gider: Gelir elde etmek amacıyla yapılan aktif tükenmeleri. H Harcama: Bir varlığın edinilmesi, bir hizmetin sağlanması ya da bir zararın karşılanması amacıyla yapılan ödeme vaatleri. Hazır Değer: Nakit olarak elde veya bankada bulunan varlıklar ile istenildiği zaman değer kaybına uğramadan paraya çevir-me olanağı bulunan varlıklar. Bilançonun en likit dönen varlık grubu. Hesabın Açılması: Herhangi bir hesabın borç veya alacak tarafına ilk kez kayıt yapılması. Hesabın Alacaklandırılması: Herhangi bir hesabın alacak tarafına kayıt yapılması. Hesabın Borçlandırılması: Herhangi bir hesabın borç tarafına kayıt yapılması. Hesap: Farklı işlemlerin sınıandırılarak zaman içerisinde azalma ve artışların izlendiği çizelge. Hesap Kapalı: Hesabın borç ve alacak tutarları birbirine eşit olduğu durumu. Hesap Planı: İşletmede kullanılacak hesapların muhasebenin temel kavramları ve genel kabul görmüş muhasebe ilkeleri doğ-rultusunda sistemli bir şekilde ve gruplandırılmış olarak yer aldığı hesapların sıralandığı liste. Hisse Senetleri: Sermayesi paylara bölünmüş şirketler tarafından çıkarılan, ortaklık sermayesine katılma payını temsil eden, payların dolaşımını sağlayan ve kanuni şekil şartlarına uygun olarak hazırlanan kıymetli evrak. İ İskonto: Peşin ödemelerde alış bedeli ya da fatura tutarından düşürülen tutar. İşletme: İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak için para, araç gereç, malzeme, hammadde, personel gibi faktörleri bilinçli ve sis-temli bir şekilde bir araya getirerek mal ve hizmet üreten iktisadi birim. İşletme Faaliyetleri: Mal alıp-satma ile buna benzer faaliyerden doğan nakit akışları. İşletmenin Sürekliliği: İşletmelerin canlılardan farklı olarak sonsuz bir ömre sahip olduğu varsayımı. K Kâr: İşletme varlıklarındaki artış doğrultusunda ortakların (işletme sahiplerinin) varlıklar üzerinde hakları da artış yönündeki değişmelerdir. Gelir ve gider arasındaki olumlu fark, gelirin giderden büyük olma durumu. Kasa: İşletmenin kasasında bulunan ulusal para ve yabancı para mevcudunun muhasebe diliyle ifade edilmesi. Katma Değer Vergisi: Mal ve hizmet alımları esnasında, satın alma bedelinin belirli bir yüzdesi oranında alıcı tarafından sa-tın alma bedeline ilâve olarak ödenen bir vergi türü. Kayıt Yapmak: Finansal bir olayın işletmeyi nasıl etkilediğini belirlemek ve kurumsal hafıza oluşturmak için gerçekleştirilen bir faaliyetin bütünü. Kayıtlı Değer: Senetlerin işletme kayıtlarındaki değeri. Kaynak Hesapları: Pasif hesaplar. İşletmenin borçlarında veya öz kaynaklarında meydana gelen artış veya azalışlarının ka-yıtlandığı hesaplar. Kaynaklar: Varlıkların sağlandığı yerlerdir. Bunlar işletmenin öz kaynakları ve borçlar. Kesin Mizan: Gelir ve gider hesapları kapatıldıktan sonra çıkarılan ve sadece bilanço hesaplarının bakiye verdiği mizan. M Mahsup Etme: Netleştirme. Mali Tablolar: Düzenlendiği tarihte işletmelerin varlıklarını, yükümlülüklerini, faaliyet dönemi sonu itibariyle kâr veya zara-rı gibi işletmenin mali durumunu gösteren tablolar. Bilanço, gelir tablosu, nakit akış tablosu, öz kaynak değişim tablosu. Maliyet: Belirli bir amaca ulaşabilmek amacıyla katlanılan fedakârlıkların parasal ifadesi. Maliyet Hesapları: Üretim işletmelerinde üretilen ürünlerin ve hizmet işletmelerinden sunulan hizmetlerin maliyetinin kayda alınması amacıyla kullanılan hesaplar. Maliyet Muhasebesi: Üretilen ürün ya da hizmetin maliyetinin hesaplanması ve ulaşılan maliyet bilgisinin raporlamaktır. Maliyet muhasebesi bilgileri hem finansal hem de operasyonel içerikli. Menkul Kıymet: Fon sunanlar diğer kişilere devrettikleri fonların karşılığında fon isteminde bulunanlardan alınan belgeye verilen genel ad. Meslek Mensubu: Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlere ve Yeminli Mali Müşavirlere verilen genel ad. Mizan: Sağlama tablosu. Çi taraı işleme yönteminin doğru işleyip, işlemediğinin kontrol edilmesi amacıyla düzenlenen tablo. Muhasebe: İşletmelerde gerçekleştirilen faaliyetleri sistemli bir şekilde kayıt ederek, sınıandıran ve özetleyerek analiz ve yoruma hazırr hale getiren bir sistem. Muhasebe Fişleri: Tahsil fişi, tediye fişi ve mahsup fişi. Muhasebe Süreci: Bir muhasebe döneminin başından sonuna kadar yapılan muhasebe işlemleri dizisi. Sözlük 197 N Nakde Eşdeğer Varlıklar: Nakit benzeri değerler. Yüksek derecede likit varlıklar olup hemen paraya dönüştürülebilen ve de-ğer değişiklikleri karşısında önemsiz riski bulunan kısa vadeli varlıklar. Nakit: Kullanılmaya hazır olan para, peşin para ve likitdir.İşletmenin kasasındaki para ve bankadaki vadesiz mevduat. Nakit Akış Tablosu: İşletmenin nakit ve nakit benzeri yaratma yeteneğini ve işletmenin bu nakit akışlarını kullanma ihtiyacı-nı değerlendirebilmeleri konusunda bilgi almak üzere düzenlenen tablo. İşletme faaliyetleri, yatırım faaliyetleri ve fi-nansman faaliyetleri. Nakit Akışı: Belirli bir dönemde işletmeye nakit girişleri ve işletmeden nakit çıkışları. Nazım Hesaplar: İşletmenin varlıklarında veya kaynaklarında artış veya azalış meydana getirmeyen ancak, karar alıcılar için önem arz ettiği için takip edilmesi gereken bazı olayların muhasebeleştirilmesi için kullanılan hesaplar. Net Gerçekleşebilir Değer: Varlıkların cari piyasa koşullarında kolaylıkla elden çıkartılabilecekleri varsayımı ile satılması durumunda elde edilecek tutar. Nominal Değer: Menkul kıymetin üzerinde yazılı olan değer. Ö Özkaynağa Dayalı Finansal Araçlar: İşletmenin tüm borçları çıkarıldıktan sonra varlıklarında bir payı/hakkı gösteren söz-leşmeler. Öz Kaynak Değişim Tablosu: Her bir öz kaynak kalemi itibariyle dönem başı ve dönem sonu öz kaynak mutabakatı sağla-ma. Öz Kaynaklar: Öz sermaye. Kuruluş sermayesini ve işletme sahibine verilmeyip işletmede bırakılan kârları ve değer artışları-nın neden olduğu artışları da kapsayan, işletme sahibinin hakları. P Pasif: Bilanço eşitliğinin sağ tarafına verilen ad. Poliçe: İşletme hukuku mevzuatında belirtilen hükümlere göre düzenlenmiş bir senet. S Serbest Muhasebeci ve Mali Müşavirlik (SMMM): Genel kabul görmüş muhasebe ilkelerini ve ilgili mevzuat hükümleri gereğince gerçek ve tüzel kişilere ait teşebbüs ve işletmelerin deerlerini tutmak, bilanço ve kâr ve zarar tablosu ve be-yannameleri ile diğer belgeleri düzenlemek ve benzeri işlemleri yapan, muhasebeci. Sermaye: İşletme sahiplerinin varlıklar üzerindeki haklarının (değer olarak) ifade edilmesi. Sonuç Hesapları: İşletmenin gelir ve giderlerindeki değişmelerin izlendiği hesaplardır. Stok: İşletme faaliyetlerinde kullanmak veya satılmak üzere bulundurulan fiziki varlıklar. T Tahakkuk: Hak edilmiş ancak tahsilatı veya ödemesi henüz geçmemiş bir gelir ya da giderin tanınması. Tahvil: Anonim şirketler ile kamu kurum ya da kuruluşlarının, faaliyetlerinin finansmanında ihtiyaç duydukları fonları sağla-mak amacı ile ihraç edilen borçlanma senetler. Temel Finansal Tablolar: Finansal Durum Tablosu (Bilanço) ve Gelir Tablosu. Temel Muhasebe Eşitliği: Temel bilanço eşitliği. Varlıkların her zaman işletme kaynaklarına eşit olması durumu. Temettü: Ortaklara dağıtılan kâr payı. Ticari Alacaklar: Ticari malların veya sunulan hizmetlerin belirli bir vadeye bağlı satışı sonucunda ortaya çıkan alacaklar. Ticari De erler: Yasal deerler. Kasa deeri, yevmiye defteri ve büyük deer ile pay deeri, yönetim kurulu karar deeri ve genel kurul toplantı ve müzakere deeri. Türev Finansal Araçlar: İşletmelerin kendilerini çeşitli risklere karşı korumak amacı ile kullandıkları finansal araçlar. V Vade Farkı: Vadeli alış - satış işlemlerinde alınan ya da satılan malın peşin fiyatı ile vadeli fiyatı arasındaki fark. Varlık Hesapları: Aktif hesaplar. İşletmenin varlıklarında meydana gelen artış veya azalışların izlendiği hesaplar. Varlıklar: İşletmelerin sahip olduğu ekonomik değerler olarak ifade edilen varlıklara; işletmenin kasasındaki ve bankadaki paraları ile mal stokları. Y Yabancı Kaynaklar: Üçüncü kişiler veya kurumlardan borçlanma yolu ile sağlanan yabancı kaynaklar. Yardımcı De er: İşletmelerin, yasal olarak belirtilen deerler dışında, kendi ihtiyaçları doğrultusunda, cari hesap, stoklar, kıymetli evraklar ve kasa hareketlerin izlemek için tuttukları deerler. Yatırım Faaliyetleri: Uzun vadeli varlıkların ve nakit benzeri içinde yer almayan diğer yatırımların elde edilmesi ve elden çı-karılması yönelik faaliyetler. Yeminli Mali Müşavirlik (YMM): Serbest muhasebeci mali müşavirlerin yaptığı danışmanlık ve denetim faaliyetleri yanın-da, tasdik işlerini yapmak yetkisine sahip olan, muhasebeciler. 198 Genel Muhasebe I Yevmiye De eri: Günlük deer. İşletmenin karşılaştığı finansal nitelikli bir işlemi borç ve alacak ilişkisini birlikte değerlen-direrek madde adı verilen alan içinde gösteren ve tutulması yasalarca zorunlu olan fiziki veya elektronik bir deer. Yönetim Muhasebesi: Genel muhasebe ve maliyet muhasebesi sistemlerinin ürettiği bilgileri, işletmeye yönelik verilecek ka-rarlarda sistematik olarak kullanmak ve geleceği planlamak için yasal düzenlemelerden uzak bir şekilde raporlar. Z Zarar: İşletme varlıklarındaki artış doğrultusunda ortakların (işletme sahiplerinin) varlıklar üzerinde hakları da azalış yönün-deki değişmeler. Gelir ve gider arasındaki olumsuz fark, gelirin giderden küçük olma durumu.
.
.
Yakınçağ Avrupa Tarihi BÖLÜM 1 BÖLÜM 4 BÖLÜM 2, 7, 8 BÖLÜM 5, 6 BÖLÜM 3 Editör Doç.Dr. Hayrettin PINAR Yazarlar Prof.Dr. Fatih YEŞİL Doç.Dr. Hayrettin PINAR Doç.Dr. Ali SÖNMEZ Doç.Dr. Aşkın KOYUNCU Doç.Dr. Sedat BİNGÖL T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3525 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2359 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2017 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Mehmet Emin Yüksel Burcu Vurucu Seçil Kenan Orgül Kıraç Handan Bağ Arzu Ercanlar YAKINÇAĞ AVRUPA TARİHİ E-ISBN 978-975-06-2723-1 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018 3005-0-0-0-2009-V01 iii İçindekiler Giriş ......................................................................... 3 XVIII. Yüzyıl’da Avrupa’nın Durumu .................... 3 XVIII. Yüzyıl’da Fransa ve İhtilalin Sebepleri .................................................. 5 Fransa’nın Siyasi Yapısı ................................ 5 İhtilal’in Düşünsel Arka Planı: Aydınlanma ve Fransız İhtilali .................... 6 İhtilal’in Ekonomik Sebepleri ...................... 7 Fransız İhtilali (1789-1799) .................................. 8 Etats-Généraux’nun Toplanması ve İhtilal’in İlk Safhası (1789-1792) ................. 8 Birinci Cumhuriyet ve 1793 Anayasası (1792-1795) ................................................... 12 1795 Anayasası ve Direktuar Dönemi (1795-1799) ................................................... 15 İhtilal Fransasına Karşı Monarşist Avrupa: I. Koalisyon (1792-1799) ................ 16 Napoleon’un Yükselişi ve Düşüşü (1799-1814) ............................................................. 18 Konsüllük ve İmparatorluk Devri Fransa’sı ........................................................ 18 Napoleon Avrupa’ya Karşı ........................... 19 1814 Şartı ....................................................... 21 BÖLÜM 1 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi Giriş ......................................................................... 31 Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa Düzeni .................................................................... 31 Metternich Sistemi ...................................... 33 Avrupa’da Yeni Bir Deneyim: İttifaklar ve Kongreler Dönemi .................. 35 Yeni Düzeni Tehdit Eden Gelişmeler .................. 38 Viyana Kongresi Sonrasında İlk Huzursuzluklar: İtalya, İspanya ve Portekiz ......................................................... 38 Yunanistan’ın Bağımsızlığı .......................... 40 Avrupa’da 1830 İhtilalleri ............................ 41 19. Yüzyılın İlk Yarısında Etkili Olan Temel Siyasi Akımlar ............................................. 45 Liberalizm ..................................................... 45 Muhafazakârlık ............................................ 46 Sanayi Devrimi ....................................................... 48 İngiltere’de Sanayi Devrimi’nin Doğuşu ve Avrupa’ya Yansıması ................. 48 Sanayi Devrimi’nin Yol Açtığı Önemli Sonuçlar ........................................................ 50 BÖLÜM 2 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) Giriş ......................................................................... 59 Avrupa’da 1848 İhtilâlleri ...................................... 59 Fransa ............................................................ 60 Avusturya ..................................................... 61 Almanya ....................................................... 62 İtalya ............................................................. 62 Kırım Harbi ve Büyük Güçler (1853-1856) ............ 63 İtalyan ve Alman Milli Birlikleri’nin Kurulması ............................................................... 66 İtalyan Birliği’nin Kurulması ...................... 66 Alman Birliği’nin Kurulması ........................ 67 19.Yüzyılın İkinci Yarısında Yükselen Siyasi Akımlar ........................................................ 71 Milliyetçilik ................................................... 71 Sosyalizm ...................................................... 72 BÖLÜM 3 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) iv Giriş................................................................ 113 I. Dünya Savaşı Nedenleri ve Cepheleri ...... 113 I. Dünya Savaşı’nın Nedenleri ............. 113 Savaşın Başlaması ................................ 115 1914 Yılı ve Cepheler ............................. 116 Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girmesi ... 117 1915 ve Sonrasında Dünya Savaşının Seyri ...................................... 117 İtalya ve Bulgaristan’ın Savaşa Girmesi .. 119 1916 Olayları ve Cepheler ................... 119 Romanya’nın Savaşa Girmesi .............. 120 1917 Olayları ve Cepheler ..................... 120 Amerika Birleşik Devletleri’nin Savaşa Girmesi ...................................... 121 Rusya’da Rejim Değişikliği ve İhtilal .. 121 Yunanistan’ın Savaşa Girmesi ............ 121 I. Dünya Savaşının Sonu: Ateşkes ve Barış Antlaşmaları ......................... 121 Savaşın Sona Ermesi ve Paris Konferansı ... 123 Versay Antlaşması ................................ 124 Savaşın Sonuçları .................................. 125 1919’Dan Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve Sürdürme Gayretleri ................................ 126 Uluslararası Düzen ve Geçici Barış Dönemi (1919-1929) ............................ 127 Savaş Sonrası Almanya ........................ 127 Almanya’nın TamiratBorçları ............ 127 Locarno Antlaşmaları ........................... 128 Savaş Sonrası Rusya ............................. 129 1929 Dünya Ekonomik Krizi ve Savaşa Doğru 132 1929 Ekonomik Kriz’inin Avrupa’daki Siyasi Sonuçları ..................................... 133 İtalya’da Faşizmin Doğuşu .................. 133 Nazizm ve Almanya ........................... 134 Totaliter Rusya ve Stalin ................... 135 BÖLÜM 5 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) Giriş ............................................................... 83 Almanya ve Kıta Avrupası’nda Üstünlük Mücadelesi (1871-1890) ............... 84 Üç İmparator Ligi (1872) .................... 84 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve Berlin Kongresi ..................................... 85 İkinci Üç İmparator Ligi (1881) .......... 88 Üçlü İttifak’ın Kurulması (1882) ........ 89 Birinci Akdeniz Antantı (1887) .......... 90 Alman-Rus Teminat Antlaşması (1887) ................................................... 90 İkinci Akdeniz Antantı (1887) ............ 90 Avrupa’da Denge Dönemi (1890-1907) ................................................... 92 II. Wilhelm ve Alman Dış Politikasında Değişim .......................... 92 Üçlü İtilaf’ın Kuruluşu (1894-1907) ..... 93 Üçlü İttifakta Çatlak: İtalya’nın Trablusgarp Sevdası ve Diplomatik Manevraları ..................... 96 Blokların Çatışması ve Büyük Harbin Ayak Sesleri (1904-1914) ................ 98 Fransız-Alman Rekabeti ve Fas Buhranları (1905-1911) ........................ 98 Trablusgarp Savaşı (1911-1912) ........... 99 Balkan Savaşları (1912-1913) ............... 100 BÖLÜM 4 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871- 1914) v Giriş ............................................................... 147 Uluslararası Sistemde Sarsıntılar ................. 147 Japonya’nın Mançurya ve Çin’i İşgali ...................................................... 148 Hitler’in İzlediği Dış Siyaset ................ 148 Almanya’nın Ren Bölgesini İşgal Etmesi ................................................... 150 Yeni İttifaklar ve Saldırganlıklar .................. 151 İtalya’nın Habeşistan’ı İşgali ............... 151 Berlin-Roma-Tokyo Mihveri’nin Kuruluşu ................................................ 152 Almanya’nın Avusturya’yı İlhakı (Anschluss) .......................................... 152 Çekoslovakya’nın Parçalanması ......... 153 Batı Bloku’nun Tepkisi: Polonya’ya Garanti .................................................. 154 Mihverin Karşı Hamlesi: Çelik Pakt .... 154 Batı Bloku’nun Barış Cephesi Çabaları .................................................. 155 Rus-Alman Saldırmazlık Paktı ............. 155 II. Dünya Savaşı: Avrupa, Afrika, Uzak-Doğu ve Pasifik Cepheleri .................. 157 Avrupa Cephesi ..................................... 157 Fransa’nın İşgali ................................... 157 Sovyetlerin Baltık Ülkelerini İşgali ..... 158 İngiliz-Alman Muharebeleri ................ 158 Savaşın Balkanlara Sıçraması ve Rus- Alman Savaşı’nın Başlaması ........ 158 Afrika Cephesi ....................................... 160 Birleşik Amerika’nın Savaşa Katılması ................................................ 160 Avrupa’da Doğu Cephesi ..................... 160 Uzakdoğu ve Pasifik Cephesi ............... 161 Atlantik Muharebeleri ......................... 161 BÖLÜM 6 II. Dünya Savaşı (1939-1945) Kuzey Afrika Cephesi ........................... 161 İtalya’nın Yenilgisi ................................ 162 Savaşın Son Yılları ve Konferanslar Dönemi(1944-1945).............. 163 Kazablanca Konferansı (14-24 Ocak 1943) ................................ 163 Washington Konferansı (12-26 Mayıs 1943) .............................. 163 Quebec Konferansı (14-24 Ağustos 1943) .......................... 164 Moskova Konferansı (19-30 Ekim 1943) ................................ 164 Kahire Konferansı (22-26 Kasım 1943) .............................. 164 Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943) ...................... 164 Normandiya Cephesi’nin Açılması....... 164 Balkanlar ve Orta Avrupa’da Rus Yayılmacılığı ......................................... 165 Moskova Konferansı (9-17 Ekim 1944) ................................. 165 Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945)...... 165 Almanya’nın Teslim Olması ................ 166 Uzakdoğu Cephesi ................................ 166 San Francisco Konferansı (25 Nisan-26 Haziran 1945) ................ 166 Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) ............. 167 Japonya’nın Teslim Olması ve Savaşın Sonu ......................................... 167 II. Dünya Savaşı’nın Sonuçları ............. 167 vi Giriş ................................................................ 179 Soğuk Savaş’a Doğru .................................... 179 İkinci Dünya Savaşı Biterken Avrupa Paylaşılıyor ............................................ 179 Potsdam Konferansı ve Müttefiklerin Ayrışması .............................................. 180 Avrupa’nın Yeni Sahipleri: Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği .................................................... 181 Demir Perde’nin Doğuşu ..................... 182 İkinci Dünya Savaşı’nın Ağır Yükü: Almanya Sorunu ........................................... 185 Almanya’nın Bölünmesi ve Soğuk Savaş’ın Derinleşmesi ........................... 185 Birleşik Almanya’ya Veda: Berlin Duvarı’nın İnşası ................................... 187 Parçalanmış Avrupa’da Güvenlik ................. 189 Avrupa’yı Bütünleştirme Arayışları ... 189 De Gaulle’ün Avrupa Hayali ................ 190 Bloklar Arası Yumuşama ve Soğuk Savaş’ın Sona Ermesi .................................... 192 Küba Füze Krizi ve Yumuşama Sürecinin Başlaması ............................ 193 Batı Almanya’nın Yeni Doğu Politikası ve Blokların Uzlaşma Çabaları ............ 194 Sovyetler Birliği’nin Çökmesi ve Soğuk Savaş’ın Sona Ermesi ............... 196 BÖLÜM 7 Soğuk SavaşDönemi (1945-1989) Giriş ................................................................ 207 Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku’nun Çökmesi ......................................................... 207 Yeniden Birleşen Almanya .................. 207 Sovyetler Birliği’nin Dağılması ............ 209 Avrupa Topluluğu’nun Genişleme Süreci ............................................................. 211 Soğuk Savaş Dönemi’nde Avrupa Topluluğu’nun Genişlemesi ................ 212 Soğuk Savaş’ın Ardından Avrupa Topluluğu’nun Genişleme Macerası ... 212 Türkiye ve Avrupa Birliği .................... 213 Soğuk Savaş Sonrasında Avrupa’da Bölünme ve Çatışma ..................................... 215 Barış İçinde Bir Ayrılık Tecrübesi: Çekoslovakya ........................................ 215 20. Yüzyılın Sonunda Yaşanan Trajedi: Yugoslavya’nın Parçalanması .............. 216 BÖLÜM 8 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na vii Önsöz Sevgili öğrenciler, 15-16. Yüzyıllarda Avrupa, Rönesans ve Reform hareketleri ile sonraki yüzyılları da etkileyecek büyük ve köklü bir değişim süreci içine girdi. Genel olarak dünyevileşme biçiminde tarif edilebilecek bu değişim ve dönüşüm süreci, 18.yüzyıla damgasını vuracak Aydınlanma Hareketi için gerekli olan alt yapının hazırlanmasına yol açtı. 18.yüzyıl, Aydınlanma ile birlikte dünyanın akıl temelinde yeniden açıklanmasına dönük bir çabanın doğumuna tanıklık etti. Bu çabanın doğal sonucu olarak 1789 yılına gelindiğinde tüm Avrupa’yı hatta tüm Dünya’yı etkileyecek olan Fransız İhtilali ortaya çıktı. İhtilalle birlikte Avrupa’nın yüzlerce yıl boyunca oluşturduğu ve hayatın bütün alanlarına yayılmış olan birikim, yıkıma uğradı. Fransız İhtilali’nin, ana motifini oluşturan eşitlik, kardeşlik, özgürlük üçlemesi, aristokrasi ve ruhban sınıfının ayrıcalıklı konumları üzerine inşa edilen monarşi rejimlerine yöneltilmiş açık bit tehditti. Nitekim İhtilalden hemen sonra eski rejimi korumak isteyen devletlerle İhtilal Fransa’sı arasında 20 yıldan daha uzun sürecek bir çatışma dönemi başladı. Napoleon Bonaparte’ın, iktidarı ele geçirmesinden sonra bu savaş dalgası, Atlantik’ten Rusya’ya kadar hemen bütün Avrupa’ya yayıldı. Ancak bu savaş yılları, Avrupa için bir yıkım olduğu kadar Fransız İhtilali’nin ürünlerinin ve özellikle milliyetçi düşüncenin bütün kıtaya tanıtılmasını da beraberinde getirdi. İhtilalin ve Napoleon Harpleri’nin yol açtığı karmaşa, Viyana Kongresi’nde oluşturulan düzenle kısmen telafi edildi. Siyasi vizyon olarak Avusturya’nın siyasi güç olarak ise İngiltere ve Rusya’nın etkisi altında kalan kongrenin temel hedefi, Fransız İhtilali’nin yıktığı monarşi düzenini yeniden inşa etmekti. Nitekim kongre sonrasında ortaya çıkan Metternich Sistemi’nin bütün amacı, Avrupa’yı ihtilal öncesi günlere döndürmek olarak tarif edildi. Ancak Fransız İhtilali’nden daha önce gerçekleşen ve İngiltere’de ortaya çıkan Sanayi Devrimi de maddi alt yapının dönüşmesini hızlandırmıştı. Dolayısıyla hayatın dinamikleri ile uyumlu olmayan Viyana Kongresi’nin şekillendirdiği düzen, 19.yüzyılın ilk yarısında kısmen asayişi sağlasa da bu geçici bir katkıydı. Nitekim 19.yüzyıl, anayasa, cumhuriyet, hukuk, özgürlük, eşitlik gibi kavramların peşinde koşanlar ile onların karşısında yer alanların mücadelesine sahne oldu. Bu mücadele aynı zamanda Liberalizm, Muhafazakârlık, Milliyetçilik ve Sosyalizm gibi pek çok yeni siyasi akımın da doğmasını sağladı. Özellikle milliyetçilik ve sosyalizmin etkisiyle 1848 yılında Avrupa, yeni bir ihtilal dalgası ile daha yüzleşmek zorunda kaldığı gibi ihtilalleri Osmanlı İmparatorluğu’nun da katıldığı Kırım Harbi izledi. Milliyetçiliğin en büyük katkısı, 19.yüzyıl Avrupa Devletler Sistemi’ne iki yeni ve önemli aktörün dâhil olmasında gözlendi. İtalya ve Almanya, 1870’lerin başında birliklerini tamamlayarak Avrupa ve Dünya Sistemi’ne yeni kimlikleriyle dahil oldular. Bu iki sanayileşmiş ülkenin ama özellikle Almanya’nın varlığı,19.yüzyılın son çeyreğine damga vuracak olan emperyalist mücadelenin hızlanmasına yol açtı. Bu mücadele, 1914 yılına gelindiğinde dünyanın o güne kadar gördüğü en büyük savaş olan I. Dünya Savaşı’nın veya Avrupalıların deyimi ile Büyük Savaş’ın çıkmasıyla sonuçlandı. Savaş, Almanya’nın mağlubiyeti ve Versailles (Versay) gibi ağır bir anlaşmanın dayatılması ile sonuçlandı. Ancak bu ağır fatura, 20 yıl gibi kısa bir süre sonra çıkacak ve ilkinden çok daha ağır bir felakete yol açacak II. Dünya Savaşı’nın da habercisiydi. Ayrıca 1929 Dünya Ekonomik Krizi, Almanya’nın yükünü daha da artırdı. Nitekim Adolf Hitler, bu atmosfer üzerinden yükseldi ve dünyayı büyük bir yıkıma sürükledi. 1945 yılında savaşın sona ermesi ile Avrupa ve Dünya, Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği’nin önderliğinde iki farklı kutba ayrılarak adına Soğuk Savaş denilen dönem başladı. 1990’lı yılların başında Sovyetler Birliği’nin başını çektiği Doğu Bloku dağıldı. Bu arada II. Dünya Savaşı’nın bıraktığı izler, Avrupa’da bütün kıtayı kapsayacak bir ortak yaklaşım olarak Avrupa Birliği’nin doğmasını sağladı. 20.yüzyılın ikinci yarısı ve 21.yüzyılın ilk yılları, bu ortak Avrupa hayalinin gelişip serpilmesine tanıklık etti. Ancak bu ortak Avrupa rüyası, 1990’lı yıllarda Yugoslavya’da yaşanan acı tecrübeye engel olamadı. Elinizde bulunan “Yakınçağ Avrupa Tarihi” isimli kitap, yukarıda anlatılan ayrıntıları genel bir bütünlük içinde sunmaya çalışmaktadır. Fransız İhtilali ile başlayan yakın dönem Avrupa Tarihi, “Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi”,“Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815- 1848),“19. Yüzyılın İkinci YarısındaAvrupa (1848-1871)”, “Alman Birliği’nin Kuruluşundan I. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914)”, “I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939)”, “II. Dünya Savaşı (1939-1945)”, “Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989)” ve “Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupa’sına” başlıkları altında toplanan sekiz ünitede anlatılmaktadır. Bütün üniteler, üniversite mensubu akademisyenler tarafından hazırlanmıştır. Bu kitapla son iki yüzyılı her açıdan etkilemiş Avrupa’nın tarihi hakkında bilgi sahibi olunacağı gibi kıtanın yakın çevresindeki ülkelerden başlayarak bütün dünyanın dönüşümüne yaptığı katkıyı izleme fırsatı da yakalanmış olacaktır. Editör Doç.Dr. Hayrettin PINAR 2 Bölüm 1 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi öğrenme çıktıları Anahtar Sözcükler: • Aydınlanma • Genel İrade • Etats-Généraux • Jakobenler • Terör • İhtilal Harpleri • Direktuar • Napoleon Harpleri 1 XVIII. Yüzyıl’da Avrupa’nın Durumu 1 Fransız İhtilali öncesinde Avrupa’nın genel durumunu açıklayabilme 2 XVIII. Yüzyıl’da Fransa ve İhtilalin Sebepleri 2 Fransız İhtilali’nin sebeplerini tartışabilme 4 Napoleon’un Yükselişi ve Düşüşü (1799-1814) 4 Napoleon Bonaparte’ın iktidara gelişi ve iktidardan düşüşü arasındaki süreci yorumlayabilme Fransız İhtilali (1789-1799) 3 Fransız İhtilali’nin aşamalarını ve getirdiği 3 yenilikleri anlayabilme 3 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ XVIII. yüzyıl başlarında Avrupa kıtası irili ufaklı çok sayıda siyasi yapı tarafından parsellenmişti. Sayıları yüzlerle ifade edilebilecek devletciklere ilaveten dini otorite, Vatikan’da bulunan Papa tarafından temsil edilmekteydi. Ancak dini ve dünyevi iktidarlar arasında oldukça sıkı bir ilişkinin olduğunu belirtmek gerekir. İdari sistemin temeli olan feodal hukuk, her bir dünyevi iktidarın ruhban ve dolayısıyla Papalık tarafından onaylanmasını gerektiriyordu. Papa’nın önderliğindeki din adamlarının, gücü dünyevi iktidarla kurulan bu ilişkiden ve toplanan dini vergilerden kaynaklanmaktaydı. Büyük ölçüde coğrafi keşiflerin sonucu olarak görülebilecek para ekonomisinin canlanması ve Reform Hareketi’yle beraber Papalığın prestij kaybı dünyevi iktidarların dini otoriteye olan bağımlılıklarının azalmasına sebep oldu. Diğer taraftan Avrupa kıtasındaki küçük siyasi yapılar, dünyevi iktidarın temsilcisi olarak görülen Kutsal Roma Germen İmparatorluğu ve bu imparatorluğu idare eden Viyana merkezli Habsburg hanedanının siyasi egemenliği altındaydı. Hem dünyevi hem de dini baskıya karşı verilen Otuz Yıl Savaşları’na son vermek için 1648’de imzalanan Westphalia Antlaşması’nın ardından, modern Avrupa devletler sistemi bu şartlar altında yavaş yavaş oluşmaya başlayacaktı. 1815-1914 yılları arasında klasik şeklini alacak olan bu sistem, birbirleriyle ilişki halinde olan fakat her bir üyenin kendi egemenliğini muhafaza edebildiği bir uluslararası ilişkiler ağını gündeme getiriyordu. Pek çok siyasi aktörün katılımıyla gerçekleştirilen Westphalia Antlaşması, bu ilişkiler ağının temel noktalarını oluşturacak kongrelerin de ilkiydi. XVIII. YÜZYIL’DA AVRUPA’NIN DURUMU Avrupa’da çok sayıda siyasi yapı bulunuyor olsa da Fransız İhtilali öncesinde uluslararası alana damgasını vuran beş büyük güçten bahsetmek mümkündür: İngiltere, Fransa, Avusturya tarafından temsil edilen Kutsal Roma Germen İmparatorluğu, Prusya ve Rusya. Dokuz Yıl savaşları (1688-1697) ile deniz aşırı sömürgelerde varlığını hissettirmeye başlayacak olan İngiltere, XVIII. yüzyıl süresince rakibi Fransa ile sürekli bir çekişme halinde bulunacaktı. İngilizler Yedi Yıl Harplerinin (1756-1763) ardından Fransa’yı, hem Amerika kıtasından hem de Hindistan’dan uzaklaştırarak üzerinde Güneş’in batmadığı bir sömürge imparatorluğu kurmayı başarmıştı. Genel olarak kıta Avrupasına müdahale etmekten kaçınan İngiltere’nin Avrupa’da yaptığı operasyonlar daha çok her hangi bir devletin İngiltere’ye saldırabilecek kadar güçlenmesini önlemeye yönelik olacaktı. İngiltere’nin yanı sıra, Avrupa kıtası içine sıkışmış durumdaki Avusturya, Fransa’nın bir diğer rakibiydi. Büyük ölçüde, Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nu idare eden Habsburg ve Fransa’yı yöneten Bourboun hanedanları arasındaki güç mücadelesinin sonucu olan bu rekabet, İspanya (1702-1714) ve Avusturya (1740-1748) veraset savaşlarında zirveye çıkacaktı. Nitekim Habsburg hanedanının Avusturya’nın yanı sıra İspanya’yı, Kuzey İtalya’yı ve Hollanda’yı da idare ediyor olması XVIII. yüzyılın ilk yarısında Fransa’nın enerjisinin önemli bir kısmını kendisini kuşatan Habsburglara ayırmasına sebep olacaktı. Diplomatik Devrim (1755-1756) olarak bilinen süreçte bu iki büyük hanedanın ittifak kurması ise Avrupa’da yaşanan siyasi değişimin ve dünyevileşmenin bir sonucuydu. Nitekim artık devletler için ebedi düşmanlar ya da dostlar yoktu. Bu yeni bakış açısının oluşumunda XVIII. yüzyılda yükselen Prusya’nın efsane kralı II. Friedrich’in (1712-1786) büyük bir rolü vardır. Bugünkü Alman topraklarının kuzeyindeki küçük bir krallık olan Prusya, XVIII. yüzyıl başlarından itibaren topraklarını genişletmeye başlayacak ve yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da sözü geçen devletlerden birisi haline gelecekti. Büyük bir ordu ve bu orduyu besleyebilecek bir ekonomik yapı inşa eden Prusya kralı II. Friedrich, devletini Aydınlanma hareketinin akılcılık prensibiyle idare eden ilk hükümdarlardan birisiydi. II. Friedrich’le beraber Aydınlanma ilkelerini devlet idaresine yansıtan bir diğer hükümdar da II. Catherina’ydı (1729-1796). Büyük/Deli I. Petro’nun hükümdarlığında büyük bir atılım yaparak İsveç’i Büyük Kuzey Savaşı’nda (1700-1721) mağlup eden Rusya, topraklarını Ukrayna ve Baltık Denizi’ne doğru genişletmeye başlamıştı. Lehistan (Polonya)’daki idari problemlerden ve Doğu Avrupa’daki siyasi dengeleri değiştiren Leh Veraset Savaşı’ndan (1733-1738) faydalanan Rusya, XVIII.yüzyılın ortalarında Avrupa siyasetinde dikkate alınan bir ülke haline gelmişti. Rusya ve Prusya’nın yüzyılın ortalarında yaptıkları bu atılım şüphesiz akılcı dışpolitikanın bir sonucuydu. Bu bağlamda Prusya ve Rusya’nın Yedi 4 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi Yıl Harpleri’nde ve 1772-1795 arasında üç defa gerçekleşen Lehistan’ın paylaşımlarında izledikleri siyaset akılcı ilkeler üzerine kurgulanan dış politikanın hayata geçirilmesi olarak görülebilir. Dışpolitikanın ülke çıkarları zemininde yeniden tanımlanması, daha geniş manada fikir adamlarının önderliğinde insanların evrene farklı bir perspektiften bakmaya başlamalarının sonucuydu. Evreni var eden ve işlemesini sağlayan yasaların dini otoriteden bağımsız bir biçimde keşfedilmesine dönük çalışmalar, bu yeni bakış açısına zemin oluşturmaktaydı. Siyaset ve ekonominin yeniden planlanması bu yeni gündemin doğal sonucuydu. Kurulması düşünülen “yeni rejim”e dair yapılan öneriler bugün Aydınlanma hareketi olarak bilinmektedir. İnsanın kendisini mahkum ettiği zincirlerden aklını kullanarak kendisini kurtarması olarak tanımlanan Aydınlanma hareketi, insanların refah ve mutluluğunu önplana alan öneriler bütünüydü. Aydınlanmacılar, sıradan insanların Papalığın ürettiği hurafelerden kurtarılması gerektiği kadar ekonomik alanda hüküm süren feodal yükümlülüklerden ve vergilerden de (serflik) kurtarılması gerektiğinin altını çizmekteydi. Ekonomik yükümlülüklerden kurtulan insanların, ülke genelinde sağlanacak güvenli ortamda daha fazla üreteceklerini ve bu üretimin sonucu olarak vergi geliri yükselen devletin, hizmet kalitesini artıracağı düşünülüyordu. Hurafelerden kurtuluş için öngörülen reçetenin başında eğitim yatarken, insanların feodal vergi ve yükümlülüklerden kurtarılması için merkezi yönetimin kurularak aristokrasinin saf dışı edilmesi ve güvenliğin sağlanması ilk şarttı. Nitekim köylülerin zenginleşmesi aynı zamanda onların vergileriyle hüküm süren kralların da zenginleşmesine hizmet edecekti. Ülke içerisinde feodal beylerle mücadele etmeye başlayan krallar, ekonomik açıdan da dışticaret dengesini lehlerine çevirebilmek için çabalamaya başlamıştı. Gümrük duvarlarını yükselterek, ithalatı kısmak ve ihracatı artırmak, merkantilizm adıyla anılan devrin ekonomi politikasının temel ilkesiydi. Fakat kısa bir süre içerisinde ihracatın artırılmasının doğrudan üretimle ilişkili olduğunu farkeden merkezi yönetimler, hammadde konusunda büyük bir rekabete girişecekti. Özellikle denizaşırı sömürgelerde kendisini gösteren devletlerarası rekabetin kazananı ise daha güçlü ordulara sahip olan ve bu kanalla denizaşırı ticari operasyonları başarıyla gerçekleştirebilenler olacaktı. Dolayısıyla üretimin artarak vergi gelirlerinin yükselmesi ile güçlü orduların kurulması arasında zorunlu bir ilişki kurmak mümkündür. XVIII. yüzyılda, hem Avrupa kıtası içinde hem de kıtanın dışında çatışmayı sürekli hale getiren de bu ilişkidir. Zamanla artan vergi gelirleri daha büyük orduların kurulmasına imkan sağlarken, söz konusu ordular bir taraftan ülke içinde kralın otoritesini feodal soylulara kabul ettirecek diğer taraftan da ülke dışında kralın siyasi ve ekonomik egemenlik alanını genişletecekti. Bu bağlamda kaybedilen ya da kazanılan savaşların ardından sadece kralların siyasi prestijleri değil, ülkelerin hazineleri de doğrudan etkileniyordu. Fransa’nın XVIII. yüzyılın ikinci yarısındaki durumu, kaybedilen prestij ve hazinenin nelere mal olduğunun en iyi örneklerinden birisidir. Aydınlanma Nedir? … Prusyalı filozof Immanuel Kant da yarışmaya katılmıştı. Kant, günümüzde çok ünlü olan ama çoğunlukla yanlış yorumlanan denemesinde, Aydınlanma’nın dünyada ilk bakışta paradoksal gibi görünen şekillerde ortaya çıkabileceğine değiniyordu. Kant aklın kullanılmasının mümkün olduğu kadar geliştirilmesinden yanaydı. Ancak, aklın sonsuz gelişiminin, sınırsız bir biçimde mevcut anlamların sorgulanmasına ve yeniden tanımlanmasına yol açması durumunda toplum, din ve siyaset düzeninin karmaşa içine düşeceğinin farkındaydı. Öte yandan Kant Aydınlanma’yı çok daha olumlu bir şey olarak da görebiliyordu. Aydınlanma aynı zamanda, çokça atıfta bulunulan bir ifadeyle, akıl yoluyla ve başkalarının yol göstermesi olmaksızın ‘insanın kendi neden olduğu olgunlaşmamışlığından kurtulması’ demekti. Kant’ın denemesinin başında da söylediği gibi, Aydınlanma’nın düsturu, eski düstur ‘Sapere aude’ydi (Bilmeye cesaret et!). Kaynak: Outram, Dorinda. (2007). Aydınlanma, çev. S. Çalışkan – H. Çalışkan, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, s. 18. araştırmalarla ilişkilendir 5 Yakınçağ Avrupa Tarihi XVIII. YÜZYIL’DA FRANSA VE İHTİLALİN SEBEPLERİ XVIII. yüzyıl süresince merkezi devlet organizasyonun artan bir biçimde, Fransa dahil Avrupa genelinde kendisini hissettirmesine rağmen feodal hukuk ve bunun üzerine inşa edilen sosyal ve siyasal düzen hâlâ yürürlükteydi. Siyasal iktidarın aristokratlar arasında paylaşıldığı feodal sistemde kral, idari piramidin tepesinde yeralan aristokrattı. Ülkedeki ekilebilir arazilerin önemli bir kısmına hükmeden aristokratlar feodal yükümlülüklerin kendilerine sağladığı büyük avantajlara sahiplerdi. Çoğu vergiden muaf olan aristokratlar, devletin yüksek memuriyetlerini, ordudaki üst rütbeleri tekelleri altında tutmaktaydı. İdari piramidi oluşturan aristokratların birbirleriyle kurdukları astüst ilişkisini onaylaması bakımından ruhban sınıfı da sosyal düzende büyük bir öneme sahipti. Tüm Fransa’daki ekilebilir toprakların yaklaşık dörtte birine sahip olan ruhban neredeyse hiç vergi ödemiyorlardı. Feodal sistemin sağladığı siyasi, ekonomik ve sosyal ayrıcalıklardan da genellikle bu iki sınıfın en üst kesiminde yeralanlar faydalanmaktaydı. Bu bakımdan İhtilal patlak verdiğinde bazı küçük aristokrat ve ruhbanın da yeni düzen arayışına destek vermesi şaşırtıcı değildir. Fransa’nın Siyasi Yapısı Sosyal düzenin “üçüncü sınıf”ı ise birinci ve ikinci sınıf dışında kalan halk kesimleriydi. Tıpkı diğer iki sınıf gibi türdeş bir yapıya sahip olmayan üçüncü sınıf içerisinde bankacılar, kıtalararası ticaret yapan tüccarlar ve büyük işletme sahipleri olduğu kadar, memur, doktor, avukat, öğretmen gibi küçük burjuvalar ve başta çiftçiler ve işçiler olmak üzere geniş halk kesimi de bulunmaktaydı. Dolayısıyla kentlerde yaşayan burjuvalar ve köylüler aynı sosyal sınıf içerisinde yeralmaktaydı. Ancak üçüncü sınıf içerisindeki ayrışma zenginliğin beraberinde getirdiği ekonomik tabakalaşmayla sınırlıydı. Siyasi ayrıcalıklar veya ödenen vergiler hususunda üçüncü sınıfı oluşturanlar arasında hiç bir fark yoktu. Yeniçağ boyunca zenginleşen ve gittikçe daha iyi eğitim imkanlarına sahip olmaya başlayan üçüncü sınıfa, feodal düzenin kalıpları zaman içerisinde dar gelmeye başlayacaktı. Uzun süreli savaşların ortaya çıkardığı Fransız milleti imgesi üçüncü sınıfın daha da kaynaşmasını sağlayacak bir unsurdu. Kardeş vatandaşların oluşturduğu millet imgesinin XVIII. yüzyılda hızla nüfusu artan şehirlerde belirmeye başlaması da şaşırtıcı değildir. Sanayileşmeyle beraber daha iyi bir hayat ümidiyle şehirlere göçeden topraksız köylüler bir taraftan Aydınlanma Hareketi’nin Avrupa’daki diplomatik ve politik düzende yol açtığı değişiklikler hakkında şu kaynağa bakılabilir: Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Aydınlanma Hareketi’nin, Avrupa’nın diplomatik ve politik düzenine etkilerini nasıl açıklarsınız? Aydınlanma Hareketi’nin, modern Avrupa’nın doğuşuna yaptığı katkılar üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 Fransız İhtilali öncesinde Avrupa’nın genel durumunu açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 6 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi şehrin kalabalığına karışarak özgürleşirken, diğer taraftan da Aydınlanma düşüncesinin eşitlik temelli fikirleriyle tanışıyorlardı. Dolayısıyla Fransa nüfusunun %90’dan fazlasını oluşturan üçüncü sınıf üyeleri öncelikle kendilerinde varolan potansiyeli keşfetmiş ve ardından da feodal hukukun kendilerine vurduğu zincirleri kırmaya çalışmıştır. Zaman içerisinde üçüncü sınıfın, iktidarı ellerinde tutanlara karşı meydan okumasına dönüşecek bu hareketin kendisine slogan olarak “özgürlük, eşitlik, kardeşlik”i seçmesi bu bakımdan rastlantı değildi. Feodal düzen toplumsal yapıyı etkilediği kadar siyasi örgütlenmeyi de etkilemekteydi. Çünkü feodal düzenin gereği olarak tüm Avrupa’da olduğu gibi Fransa’da da aristokratlardan oluşan kralın danışma meclisi (Curia Regis) ve konseyleri (Concilium) bulunuyordu. XV ve XVI. yüzyıllarda önemi artan bu meclisler, zaman içerisinde toplumsal tabakaların oluşturduğu kralın başkanlığında toplanan “Etats-Générraux”ya (Toplumsal Tabakalar Meclisi) dönüşecekti. Fakat özellikle XIV. Louis (1638-1715) devrinde iktidarını ülke çapında hissettirmeye başlayan kralın, sahip olduğu yetkileri Etats-Générraux ile paylaşması söz konusu değildi. Bir danışma meclisi olan Etats-Générraux, kralın gerekli gördüğü durumlarda toplantıya çağrılmaktaydı. Genellikle ticaretin gelişmesine paralel olarak üçüncü sınıf içerisinde zenginleşen kesimlerden mali destek bulmak amacıyla toplantıya çağrılan Etats-Générraux, XVII. yüzyıldan itibaren İhtilal’e kadar neredeyse hiç toplantıya çağırılmayacaktı. İhtilal’in Düşünsel Arka Planı: Aydınlanma ve Fransız İhtilali Fransa’da ihtilalin patlamasının ardından yaşanan gelişmeler, büyük ölçüde XVIII. yüzyılın fikir adamlarının Aydınlanma başlığı altında toplanan düşüncelerinin siyasi alana yansımasıydı. II. Friedrich ve II. Catherina gibi devrin önemli hükümdarlarıyla mektuplaşan Voltaire (1694-1778) bu fikir adamlarının ilkiydi. Tarih, felsefe ve edebiyat gibi pek çok alanda faaliyet gösteren Voltaire, kralın iktidarını sınırlandıran, aristokratlar ve ruhbanın sahip oldukları ayrıcalıkları kaldıran bir anayasa talep etmekteydi. Ancak Voltaire, rejimin üçüncü sınıfın önderliğinde bir ihtilalle değil, halkı kontrol altında tutarak en iyiye yönlendirebilecek “aydın bir despot” ya da “filozof bir kral” tarafından değiştirilmesinden yanaydı. Devrin bir diğer önemli düşünürü olan Montesquieu (1689-1755) de Voltaire ile benzer fikirlere sahiptir. 1748’de yayımlanan “Yasaların Ruhu” isimli eserinde cumhuriyet, monarşi ve despotizmi karşılaştıran Montesquieu, iktidarı oluşturan yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin birbirinden ayrılması ile özgürlükler arasındaki ilişkinin altını çizer. Yasaları, birisini halk temsilcilerinin diğerini de aristokratların oluşturduğu iki kabineli meclisle yapılmasını öngören Montesquieu, yürütme gücünün kralın şahsında toplanmasını ister. Dolayısıyla Montesquieu da kralın ve aristokratların yönetimde bulunmaları konusunda her hangi bir itirazda bulunmaz. Söz konusu itiraz radikal bir şekilde halk egemenliği fikrini savunan Jean Jacques Rousseau’dan (1712-1778) gelir. 1762’de yayımladığı “Toplumsal Sözleşme” isimli eserine “insanlar eşit doğar, ama her tarafta zincire vurulmuş olarak yaşar, bu durum nasıl meşrû olur?” sorusuyla başlayan Rousseau, insanların daha iyi bir hayat için belirli haklarını iktidara devretmek zorunda olduğunu belirtir. Devletin, toplumu nasıl yöneteceğini belirleyen ise yasanın kendisidir. Yasalar, toplumu oluşturan insanların, verdikleri oylarla ortaya çıkan “genel irade”ye göre düzenlenmelidir. İnsanların kendi yaptıkları yasalarla yönetilmesi gerektiğini vurgulayan Rousseau, genel iradenin hata yapmayacağını, yanılmayacağını ve kamu yararını düzenlediğinden her zaman haklı olduğunu söyleyecektir. Genel iradeyi belirleyense eşit oy hakkıdır. Bu bağlamda radikal bir biçimde eşitliği, bir başka ifadeyle eşit oy hakkını savunan Rousseau genel iradenin oy çokluğu ile belirlenmesi gerektiğini öne sürmektedir. Rousseau’nun fikirlerinin Terör Devri (5 Eylül 1793–28 Temmuz 1794) olarak bilinen dönemde Fransız İhtilali’nin simge isimlerinden olan Robespierre (1758-1794) ve Saint-Just (1767-1794) tarafından uygulamaya konması, Fransa’da gerçekleşen rejim değişikliği ve Rousseau’nun fikirleri arasında doğrudan bir ilişki olduğunu ortaya koyar. Az önce sıralanan Fransız fikir adamlarının yanı sıra Amerika kıtasındaki bağımsızlık hareketinin oluşturduğu düşünsel iklim de ihtilali büyük ölçüde etkilemiştir. İngiltere ile süregiden rekabette kullanılan bir araç olarak Fransa’nın destek verdiği Amerika’daki bağımsızlık taraftarlarının fikirlerini özetleyen Bağımsızlık Bildirisi’nin (4 Temmuz 1776) ve Amerikan 7 Yakınçağ Avrupa Tarihi Anayasası’nın (17 Eylül 1787) topluma, devlete ve vergilere yaklaşım tarzı, A.B.D’nin kuruluş sürecinde İngiltere’ye karşı mücadele vermiş, La Fayatte (1757-1834) gibi Fransız seçkinler tarafından ülkelerine taşınacaktı. Düşünce adamlarının yaptıkları önerilerin ve siyasi gelişmelerin toplumda yankı uyandırabilmesi, bu fikirlerin ve olayların geniş halk kitlelerine ulaştırılmasına bağlıdır. Okur-yazarlık oranındaki yükselme ve matbaanın icadı düşünce adamları ve halk arasında yeni bir ilişki türünün ortaya çıkmasına zemin hazırladı. Çok sayıda insan, artık sahibini görmeksizin bir fikri veya iddiayı öğrenebilme ve hatta benimseyebilme ayrıcalığına sahip oluyordu. Avrupa genelinde gözlemlenen bu durum Fransa için de geçerliydi. Mesela 1715’de toplam yirmi iki tane gazetenin yayımlandığı Fransa’da 1785 yılında yetmiş dokuz dergi ve gazete yayımlanmaktaydı. Bu yayınlardan bazılarının günlük 4200 gibi o devir için çok yüksek tirajlara ulaştığı düşünülürse, basının halkı etkileme gücü daha açık bir şekilde anlaşılır. 1789’a yaklaştıkça gazetecilerin önemli bir kısmının, gazetecilik faaliyetleri dolayısıyla Fransa’nın siyasi hapishanesi Bastille’e gönderilmesi basının gücünü, Kral XVI. Louis (1754-1793) ve aristokratların da fark ettiğini göstermektedir. Nitekim daha önce hayal bile edilemeyen büyük kitleler için kaleme alınan bu yayınların belirli bir ücret karşılığı satılması, Kilise’den ve aristokratlardan bağımsız yazarların/aydınların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. 1751-1772 yılları arasında yayımlanan Ansiklopedi, bu yeni tür bağımsız yazarlar tarafından kaleme alınacaktı. Yazarları arasında yeralan d’Alembert (1717-1783), Diderot (1713- 1784), d’Holbach (1723-1789), Montesquieu, Rousseau, Voltaire gibi siyasi düşünürlerin yanı sıra Turgot (1727-1781) ve Quesnay (1694-1774) gibi iktisatçıların yaptıkları katkılar Ansiklopedi’yi, Fransa’da hayali kurulan yeni düzene dair önerileri içeren bir yayın haline getirmişti. Ayrıca şehir nüfusunun artmasıyla beraber sosyal hayatın vazgeçilmez bir parçası haline gelen caféler söz konusu fikirlerin halk arasında tartışıldığı mekanlar olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanların bir taraftan sosyalleştiği bir taraftan da kamuoyunu oluşturdukları cafélerdeki kalabalıklar, ekonomik baskının artmasıyla beraber zabtedilemez bir hale gelecekti. İhtilal’in Ekonomik Sebepleri Fransız maliyesini çöküşe götüren sürecin Yedi Yıl Savaşları ile başladığı konusunda tarihçiler arasında genel bir uzlaşı vardır. Savaş sonunda imzalanan Paris Antlaşması (1763) ile Amerika kıtasında sadece Kanada’daki varlığını koruyabilen, Hindistan’daki kazanımlarını İngiltere’ye kaptıran ve en önemlisi Atlantik’teki ticari rotalar üzerindeki hakimiyetini kaybeden Fransa, siyasi prestijin yanı sıra büyük bir mali kayba da uğramıştır. Ardından İngiltere’ye karşı Amerikalıların başlattığı Bağımsızlık Savaşı’na mali ve askeri destek sağlanması da Fransa’nın ekonomik çöküşünü hazırlayan önemli faktörlerden birisidir. 1777’de bir süredir devam eden ekonomik krize çözüm üretmesi için maliye bakanlığı koltuğuna oturan Jacques Necker (1732-1804) çözümü vergi oranlarının, neredeyse hiç vergi ödemeyen ruhban ve aristokratlar için artırılmasında buldu. Bu teklifin aristokrasi ve ruhbanın muhalefetiyle geri çevrilmesinin ardından Necker görevden alınacaktı. Fakat Bakan’ın görevden alınması ekonominin düzelmesi anlamına gelmiyordu. Çünkü Fransa’daki mali kriz, 1785 senesinden itibaren gittikçe derinleşecekti. Bu tarihten, İhtilal’in başlangıcına kadar geçen dört yıllık sürede temel tüketim maddelerinin fiyatlarındaki artış %65 seviyesinde gerçekleşti. 1786-87-88 yıllarındaki kötü hasatlar ve ardından gelen kıtlıklar enflasyonun yükselişinde büyük bir öneme sahipti. Buğday hasatının düşük olması ise sıradan insanlar için en temel tüketim maddesi olan ekmeğin çok yüksek fiyatlarla satılmasına sebep olacaktı. Devrin şartları gözönünde bulundurulduğunda çok yüksek bir enflasyonla ve ard arda gelen kıtlıklarla karşı karşıya kalan üçüncü sınıf, büyük bir rahatsızlık içerisindeydi. “Krallığın birinci fırıncısı” ünvanını taşıyan, fakat halkına ekmek yediremediği için görevini yapamayan Fransa Kralı’nın artık neredeyse hiç bir meşruiyeti kalmamıştı. Yeni maliye bakanı Alexander de Calonne’nin (1734-1802) planı, halefi Necker’le neredeyse aynı tespitleri içeriyordu. Ancak bu önerilerin yine ruhban ve aristokratların muhalefetiyle uygulamaya konulamaması, Mayıs 1789’da yüz elli yıldan fazla bir süredir toplanmayan Etats-Généraux’nun (Tabakalar Meclisi) toplantıya çağırılmasıyla sonuçlandı. 8 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi FRANSIZ İHTİLALİ (1789-1799) Etats-Généraux’nun 5 Mayıs 1789’da toplanması Fransa’da uzun süredir biraraya gelmeyen üç feodal sınıfın yeniden buluşmasının ötesinde bir anlama sahiptir. Zira XVI. Louis’nin yeni dışborç alımını ve yeni vergileri onaylaması ümidiyle, Fransa’nın yaşadığı ekonomik krize çözüm üretmesi için toplantıya çağırdığı Etats-Généraux, açıldıktan kısa bir süre sonra Kurucu Meclis’e dönüşecek ardından feodal düzeni yıkarak İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ni yayımlayacaktı. 1789 yılı içerisinde peşpeşe alınan bu devrim niteliğindeki kararlar sadece Fransa ve Avrupa Tarihi’nin değil, tüm Dünya Tarihi’nin farklı bir yöne doğru evrilmesine sebep olmuştur. Önce meşrutiyet ardından da cumhuriyetle tanışacak olan Fransa ve Avrupa, 1799 yılına gelindiğinde askeri bir darbeyle yönetimi ele geçiren ve kazandığı zaferlerle imparator olan Korsikalı bir subayın hükmü altına girecekti. Etats-Généraux’nun Toplanması ve İhtilal’in İlk Safhası (1789-1792) Vergi konusunda eyaletler ve sosyal tabakalar arasında eşitliğin sağlanmasına dönük çabalar, siyasi, sosyal ve ekonomik ayrıcalıklarını korumak isteyen aristokrasi ve ruhban tarafından çıkartılan engellerle başarısız olmuştur. Tıpkı sıradan halk gibi mutlak monarşiden hoşnut olmayan aristokrasi, kralın mutlak iktidarının anayasal bir zeminde sınırlandırılmasını, kendi haklarının güvence altına alınmasını, başlarında bulundukları yerel idarelerin güçlendirilmesini ve nihayet vergilerin EtatsGénéraux’da oylanmasını talep etmekteydi. Mutlak monarşinin sınırlandırılması konusunda üçüncü sınıf içerisinde yeralan bujuvazinin bu noktada aristokrasiyi destekler görünmesi sadece geçici bir ittifaka işaret etmektedir. Çünkü aristokratlar bu istekleri sıralarken aslında Etats-Généraux’daki oy üstünlüklerine güveniyorlardı. 1 Mayıs 1789’da toplantıya çağrılan Etats-Généraux’nun, son kez toplandığı 1614’deki yapısına göre çalışacağı kararı tam da bu sebeple alınmıştı. Buna göre, EtatsGénéraux’yu oluşturan üç sınıfın temsilcileri ayrı ayrı toplanacaklar ve ayrı ayrı oy kullanacaklardı. Dolayısıyla her bir oylamada ikiye karşı bir kaybetmesine kesin gözüyle bakılan üçüncü sınıfın, EtatsGénéraux’dan kendi lehine bir karar çıkartabilmesi imkansızdı. Ruhban ve aristokrasi arasında kurulan işbirliğinin habercisi olarak görülen bu uygulama Fransa’daki toplumsal tabakaların içinde bulunduğu koşullar ile ihtilal arasındaki ilişkiyi değerlendiriniz. Bu konu hakkında daha ayrıntılı bilgi edinmek için şu kaynaklara göz atabilirsiniz: Hobsbawm, Eric. (1989). Devrim Çağı, 1789-1848, çev. Jülide Ergüder – Alaeddin Şenel, İstanbul: V Yayınları., Rude, George. (2015). Fransız Devrimi, çev. Ali İhsan Dalgıç, İstanbul: İletişim Yayınları. İhtilal öncesinde Fransa’daki toplumsal tabakaların durumu nasıldı? Fransa’da toplumsal tabakalar arasındaki gerilimin Fransız İhtilali üzerindeki etkilerini düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 Fransız İhtilali’nin sebeplerini tartışabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 9 Yakınçağ Avrupa Tarihi ile beraber monarşinin sınırlandırılması konusunda daha önce aristokrasiyi uzaktan da olsa destekleyen burjuvalar ile aristokratların yolları bir daha bir araya gelmemek üzere ayrılmıştır. Kurucu Meclisin Kurulması ve Bastille’nin Basılması Etats-Généraux’da yapılacak oylamalarda, tüm temsilcilerin biraraya gelerek, yapacakları tartışmaların ardından üç tabakanın ayrı ayrı değil de toplam temsilci sayısının esas alınması usulünün kabul edilmesi alınacak sonucu doğrudan etkileyecekti. Mevcut usule göre temsilcilerin kendi tabakaları içerisinde oy kullanarak her bir tabakanın kendi eğilimini belirlemesi oylamanın her zaman ikiye karşı bir üstünlüğe sahip aristokrasi ve ruhban lehine sonuçlanması anlamına geliyordu. Bu bakımdan Etats-Généraux’da ayrı ayrı toplanan tabakaların 10 Haziran 1789’a kadar yaptıkları görüşmelerde oylama usulü konusu gündemin ilk maddesi olarak görülmektedir. İhtilal’in simge ismi Siéyes’in önderliğinde 10 Haziran’da ruhban ve aristokratlarla köprüleri atan üçüncü sınıf, ruhban ve aristokrat temsilcilerin üçüncü sınıf temsilcilerine katılmasını ister. Bu isteğin reddinin ardından, 15-16 Haziran günlerinde üçüncü sınıf temsilcileri, aristokratlar ve ruhban olmaksızın yollarına “Kurucu Meclis” adı altında devam etme önerisini tartışır ve ezici bir çoğunlukla bu teklif kabul edilir. 17 Haziran 1789’da üçüncü sınıf temsilcilerinin kendilerini ulusu temsil eden tek meclis olarak ilan etmesi, Kilise’ye, aristokrasiye, krala ve hükümetine adeta savaş ilanı gibidir. Nitekim Kurucu Meclis’in ilanıyla üçüncü sınıf, feodal düzenin öngördüğü hiyerarşik toplum yapısını ve siyasi sistemi reddetmiştir. Kurucu Meclis’in çıkardığı ilk yasa da bunun ispatıdır. Devlet ve toplum ilişkilerinin en önemli unsuru olan vergi yasası, Fransız Kurucu Meclisi’nde kabul edilen ilk yasadır. Bu bağlamda Kurucu Meclis, siyasal iktidarın sahip olduğu en önemli ayrıcalıklardan birisi olan vergilendirme usulünü belirleyerek Fransa’daki tek meşru hükümet olduğunu ilan etmiştir. Kral ve hükümetine karşı üçüncü sınıfın meydan okumasıyla bir taraftan vergiler ve kıtlıklar altında ezilen, hükümet baskısı altındaki Fransız kamuoyu üçüncü sınıfa destek vermeye başlamış diğer taraftan da 19 Haziran 1789’da ruhban temsilcileri üçüncü sınıfa katılma kararı almıştır. Üçüncü sınıf, kamuoyu ve ruhbanın oluşturduğu bir blokla karşı karşıya kalan aristokrat temsilciler, kral XVI. Louis’den (1754-1793) Kurucu Meclis toplantılarının engellenmesini talep ederler. Kral tarafından toplantı salonunun kapatılması hiç bir işe yaramaz. Çünkü temsilciler, meclis binasının bir başka salonunda toplantılara devam ederek, yeni bir anayasa yapılana kadar dağılmama kararı alırlar. 23 Haziran 1789’da Kurucu Meclis’e gelen kral, meclisde o güne kadar yapılan tüm işlemlerin ve yasaların geçersiz olduğunu ilan etse de temsilciler dağılmazlar. Emirlerine boyun eğmeyerek isyan eden temsilciler karşısında Kral, meclisi zor kullanarak dağıtmak istese de La Fayette gibi aristokratların araya girmesi meclisin dağıtılmasını engellemiştir. 24 Haziran’da aristokrat ve ruhban temsilcilerinden kırk yedi kişilik bir grubun katılımıyla meclis toplantılarına devam eder. Bundan üç gün sonra Kral’ın durumu kabullenerek, üç sınıfın temsilcilerinin bir arada meclis toplantılarına katılmalarını emretmesi, Etats-Généraux’nun tarihe karıştığını ve ulusun, kralın iktidarına ortak olduğunun ilanıydı. 7 Temmuz’da yeni bir anayasanın yazımı için bir komisyon kuran Kurucu Meclis kendisini kurucu milli meclis olarak ilan etti. Hukuken devrim ilkeleri hayata geçmeye başlarken, kral ve aristokrasi üçüncü sınıfı tekrar itaat altına almak için çabalamaya başlamıştı. Paris’e askeri birliklerin girmesine karşılık Mayıs ayından beri Meclis toplantıları konusunda seçmenlerini sürekli haberdar eden üçüncü sınıf temsilcileri, kamuoyunu kendi taraflarına çekmişti. Toplumun askeri tedbirlerle kontrol altına alınmak istendiğinin farkında olan Kurucu Meclis, 8 Temmuz’da Kral’a bir arzuhal göndererek askeri birliklerin Paris’ten çekilmesini talep etti. Kral’ın 11 Temmuzdaki karşı hamlesi, muhafazakar Baron Breteuil’i (1730-1807) başbakanlığa ve Mareşal de Broglie’yi de Milli Savunma bakanlığına atamaktı. Buna karşılık Milli Meclis’in 13 Temmuz’da Paris’de “halkın güvenliğini sağlamak amacıyla” bir “milis gücü” kurma kararı, sıcak bir çatışmanın kaçınılmaz hale geldiğini gösteriyordu. Bu kararın alınmasından sadece bir gün sonra, 14 Temmuz 1789’da, enflasyon ve vergiler altında ezilen, kıtlıklar dolayısıyla açlığa terkedilen kızgın halk kitleleri silahlanarak, eski rejimin simgesi olan ve siyasi mahkumların tutulduğu Paris’deki Bastille Hapishanesi’ne doğru yürüyüşe geçti. Hapishanenin ele geçirilmesinden sonra bir kez daha geri adım atan XVI. Louis yeni atadığı bakanları görevden al- 10 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi mak zorunda kalmıştı. Aleyhlerine olan bütün bu gelişmelerden sonra bir gün sıranın kendilerine geleceğini düşünen Fransa’nın üstdüzey aristokratları uzun sürecek bir göçmen hayatına başlıyordu. 17 Temmuz 1789’da Avrupa’nın diğer ülkelerine doğru yola çıkan ilk Fransız aristokrat göçmenler arasında Kralın küçük kardeşi Kont d’Artois da vardı. Feodal Düzenin Kaldırılması ve İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi Fransız aristokrasisi tedirgin olmakta haklıydı. Basitelle’in basılmasından, Paris’e uzaklıklarına göre 16-19 Temmuz günleri arasında haberdar olan Fransız taşrasına başta büyük bir sevinç hakim oldu. Ancak bu sevinç kısa sürede yerini isyan hareketlerine bıraktı. Valilerin kontrolünden çıkmaya başlayan şehirler, Paris’i örnek alarak milis kuvvetleri kurmaya başlamış olsa da aristokratlara yönelen öfkenin önü bir türlü alınamıyordu. Köylerde başgösteren isyanlar ise İhtilal’in tamamıyla kontrolden çıktığına işaret etmekteydi. Feodal yükümlülüklerin kaldırılmasını talep eden köylüler, şatolara saldırırken, eşkiyalar Fransız taşrasını kasıp kavuruyordu. Fransa’nın üzerine adeta “Büyük Korku” çökmüştü. Öte yandan Paris’teki Kurucu Meclis çalışmalarına devam ediyordu. 4 Ağustos 1789’da feodal düzenin kaldırılması kararı, İhtilal’in doğal sonucu gibi görünse de taşrada süregiden isyanları sona erdirme amacına da hizmet etmekteydi. Söz konusu kararnameyle aristokratlar tüm feodal haklarını kaybederken, ruhban tarafından toplanan Kilise vergisi kaldırılıyordu. Kanunlar önünde eşitliği, herkesten eşit vergi alınmasını, devlet memuriyetlerine, sınıfına bakılmaksızın, herkesin liyakat esasına göre atanmasını, rüşvetin kaldırılmasını ve son olarak inanç özgürlüğünü öngören kararname sadece bir kaç saat içerisinde kabul edilmişti. 26 Ağustos 1789’da ilan edilen İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi ise A.B.D.’nin kurucu önderlerinden Thomas Jefferson’ın (1743-1826) fikirlerinin Fransız İhtilali’ndeki etkisini ortaya koyuyordu. Yeni Fransız anayasasının taslağı olarak da görülebilecek bu bildiri, yeni dönemin kamu hukuku ilkelerini belirliyor ve feodal hukukun tüm ayrıcalıklarını tarihin sayfaları arasına gömüyordu. İnsanların, sahip oldukları haklar yönünden özgür ve eşit doğup yaşadıklarını belirten bildiri devletin, vatandaşlarının özgürlük, mülkiyet, güvenlik ve baskıya karşı direnme gibi haklarını korumakla yükümlü olduğunu ilan ediyordu. Egemenliği kayıtsız, şartsız millete veren İnsan Hakları Bildirisi, özgürlüğü başkasına zarar vermeyecek herşeyi yapabilmek olarak tanımlıyordu. Yasanın yasaklamadığı hiç bir şeyin engellenemeyeceği ve hiç kimsenin yasanın emretmediği birşeyi yapmaya zorlanamayacağı kuralının altını çizen bildiri aynı zamanda yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin de birbirinden ayrılmasını öngörmekteydi. Siyasi Kutuplaşma ve Kralın Firarı İnsan Hakları Bildirisi’nin ilanı Fransa’daki siyasi kutuplaşmayı önlemeye ve süregiden isyanları kontrol altına almaya yetmedi. Kaleme alınacak anayasanın gerekçesini oluşturan İnsan Hakları Bildirisi’nin ilanından hemen sonra Kurucu Meclis’te bazı bölünmeler yaşanmaya başladı. Örneğin, halk isyanından çekinen meclis içerisindeki bir grup, ihtilale son vererek kral ve aristokrasinin haklarını genişletmeyi düşünmeye başlamıştı. Daha çok İngiliz modelini örnek alan bu grup Kurucu Meclis’in yanı sıra üyeliği babadan oğula geçen yüksek bir meclis (kongre) kurulmasını ve Kral’a veto hakkı verilmesini öneriyordu. “Monarşistler” ya da “İngiliz hayranları” olarak tarihe geçen bu grubun teklifleri kabul edilmedi (Eylül 1789). Buna karşın bu teklifler ihtilalin daha da derinleşmesine sebep oldu. Kralın muhafızlarının, ihtilalin simgesi, özgürlük, eşitlik ve kardeşlik ilkelerini sembolize eden üç renkli kokarta saygısızlık yaptıklarına dair söylentiler Ekim ayı başlarında Paris’te kulaktan kulağa yayılmaya başlamıştı. 5 Ekim 1789’da Paris meydanlarında toplanmaya başlayan kadınlar, bir taraftan hayat pahalılığı ve kıtlığı protesto ederken diğer taraftan da Kral’ın Kurucu Meclis’in çalışmasını engellemeye dönük girişimlerinin önlenmesini ve Paris dışında Versailles Sarayı’nda ikamet eden XVI. Louis ve ailesinin, bir iyi niyet gösterisi olarak halkın yanına, Paris’e taşınmasını talep ediyordu. Nitekim 6 Ekim’de Kral, ailesiyle beraber Paris’e yerleşmişti. Kral’ın, sahip olduğu ayrıcalıkları sembolize eden sarayını geride bırakarak Paris’e gelmesi Kurucu Meclis’in meşrulaşması anlamına geliyordu. Aynı dönemde rahip ve rahibelerin, manastırlara sadakat yeminlerinin feshedilmesi ve 13 Şubat 1790’da tarikatların kaldırılması, aristokrasi gibi ruhbanın da ülke yönetimindeki etkilerinin kırıldığını gösteriyordu. Din adamlarını devlet memurlarına dönüştüren 11 Yakınçağ Avrupa Tarihi medeni ruhban yasasının (Constitution civile du clergé) 12 Temmuz 1790’da çıkartılması ile Fransa sınırları içerisinde Katolik Kilisesi’nin neredeyse hiç bir hükmü kalmamıştı. Arsitokrasi ve ruhbanın siyasi ayrıcalıkları ellerinden alınırken üçüncü sınıf da kendi içerisinde örgütlenmeye başlamıştı. Siyasi hayatın teşkilatlanmasının Kurucu Meclis içerisinde başlaması doğaldır. Başta monarşi taraftarları ve yeni rejim yanlısı “vatanseverler” olarak iki gruba bölünmüş olan Kurucu Meclis’de zaman ilerledikçe farklı siyasi eğilimlere sahip farklı siyasi gruplar ortaya çıkmaya başladı. Meclisin yanı sıra meclis dışında kurulan klüpler de Fransa’nın bundan sonraki kaderi üzerinde oldukça etkili bir rol oynayacaktı. Bu klüplerden şüphesiz en önemlisi 1790 senesi başlarında kurulan Jakoben Kulübü’ydü. Türdeş bir yapıya sahip olmayan Jakoben Kulübü’nün Robespierre (1758-1794) gibi radikal fikirlere sahip üyeleri bulunduğu gibi Girondinler gibi daha ılımlı siyasi görüşlere sahip üyeleri de vardı. Fransa’daki siyasi örgütler sadece yeni rejim taraftarları tarafından kurulmamıştı. Ülke dışına göçeden aristokratların desteklediği ülke içerisinde kalan aristokratlar ve manastırlar yerine devlete sadakat yemini etmemekte direnen ruhban da kendi aralarında örgütlenmeye başlamışlardı. Siyasi kutuplaşmanın arttığı bir ortamda Kont d’Artois’in 1791 Mayıs’ında Habsburg İmparatoru ile Mantova’da görüşmesi, aristokratlardan oluşan “Karalar” örgütünün faaliyetleri Fransa’daki siyasi ortamı iyice germiştir. XVI. Louis’ye de yansıyan bu gerginliğin sonucunda, kendisini ve ailesini güvende hissetmeyen kral firar ederek Habsburg topraklarına sığınma kararı almıştı. 20 Haziran 1791 gecesi uşak ve hizmetçi kıyafetleriyle Paris’ten yola çıkan XVI. Louis ve ailesi ertesi gün Varennes’de yakalanarak başkente geri getirilmiştir. Kralın kaçma girişimi kamuoyu üzerinde büyük bir etki yaratacaktı. Nitekim halkın nefretini bir kez daha ruhban ve aristokrasi üzerine yöneltecek olan bu firar girişimi, anayasa yazım sürecini de hızlandıracaktı. Ancak Kurucu Meclis’in çoğunluğu halen meşruti bir monarşiden yanaydı. XVI. Louis’nin tahttan indirilmesinden yana olan Brissot (1754-1793) ve Danton (1759-1794) gibi güçlü hatiplerin söylevleri halkın heyecanını daha da artırıyordu. Bu sırada Paris’te yaşanan isyan girişimlerini önlemek, La Fayette komutasındaki milli muhafızlara düşmekteydi. Kimi zaman şiddetle bastırılan Paris’teki gösterilerin yanı sıra Fransız İhtilali’ne karşı Avrupa’da da ciddi bir tehdit yükseliyordu. Dresden yakınlarındaki Pillnitz Şatosu’nda biraraya gelen XVI. Louis’nin kardeşi Kont d’Artois, Fransa kraliçesi Marie Antoinette’nin ağabeyi Habsburg İmparatoru II. Leopold ve Prusya kralı II. Friedrich Wilhelm, 27 Ağustos 1791’de Pillnitz Bildirisi adıyla anılan deklerasyonu yayınladı. Fransa tacının ve halkının çıkarlarına uygun bir hükümetin kurulması imkanlarını XVI. Louis’ye vermek için biraraya geldiklerini belirten imzacılar, Fransa Kralı’nın durumunun Avrupa’daki tüm hükümdarları ilgilendirdiğinin altını çiziyordu. Kont d’Artois’nın komutasında bir “Göçmenler Ordusu” kurulması kararının da alındığı Pillnitz görüşmeleri Fransa’daki yeni rejim için açık bir tehdit niteliğindeydi. Bu süreçte kaleme alınan ve 3 Eylül 1791’de tamamlanarak kabul edilen anayasa, yeni rejime yönelen iç ve dış tehditlerin ve muhalefetin önünü hukuki alanda kesmeye yönelik maddeler içeriyordu. 1791 Anayasası ve Yasama Meclisi 1789 ihtilalini gerçekleştirenlerin ve Fransız toplumunun önemli bir kısmı cumhuriyet idaresinden ziyade kralın iktidarının, ulusun temsilcileri tarafından sınırlandırıldığı meşruti bir rejimden yanaydı. 1791 anayasasında belirlenen bu meşruti rejim ancak bir sene varlığını sürdürecekti. Feodal yapıyı ve bu yapının temelini oluşturan kurumları yıkan 1791 anayasası ile toplumsal tabakalar arasındaki ayrıcalıklar, soyluluk unvanları, ırsi yargı sistemi, memuriyetlerin alınıp satılması ya da mirasla devredilmesi kaldırılıyordu. Bölünemez bir bütün olarak düşünülen ulusun, hiç bir ferdi için artık ayrıcalık yoktu. Çünkü anayasaya göre halka ait olan siyasi egemenlik, tektir, bölünemez, devredilemez, zaman aşımı ile kaybedilemez. Giriş bölümünü İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin oluşturduğu 1791 Anayasası, böylesine iddialı maddelere sahip olmasına rağmen siyasi katılım konusunda bazı sınırlamalar getirmekteydi. Nitekim genel iradenin yansıması olan egemenliğe katılım, bir başka ifadeyle oy hakkına sahip olabilmek için vatandaşın belirli bir miktar vergi vermesi gerekliydi. Seçmen olabilmek için öngörülen vergi miktarı oldukça düşük tutulmuş olsa da Fransız ulusunun yaklaşık dörtte biri anayasa gereği seçmen olmayacaktı. Yasama ve yürütme organları arasında katı bir kuv- 12 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi vetler ayrılığına giden 1791 anayasasına göre veto yetkisine sahip olan Kral, yürütme organını oluşturan bakanları da seçme hakkını elinde bulunduruyordu. İlerleyen süreçte Kral’ın bu yetkileri aktif bir biçimde kullanması siyasi krizi derinleştiren bir etki yaratacaktı. 165 monarşistin, 330 Girondin (liberal cumhuriyetci) ve Jakoben’in (radikal devrimciler) ve 250 tarafsız üyenin bulunduğu meclisin hazırladığı, Fransız göçmen aristokratları idama mahkum eden ve ruhbanın Fransa’ya bağlılık yemini etmelerini öngören kanunların Kral tarafından veto edilmesi siyasi krizin başlangıcı olmuştu. Ülke içindeki siyasi ve bir türlü çözüme kavuşturulamayan mali ve ekonomik problemlerin yanı sıra Fransa’nın, Avrupa monarşilerinin tehdidi altında olması krizin daha da derinleşmesine sebep oldu. 10 Ağustos 1792’de isyancılar ve halk milislerinin Tuileries Sarayı’nı basarak XVI. Louis’yi korumakla görevli İsviçreli muhafızları öldürmesinin ardından yasama meclisi, monarşiyi askıya alma kararı verecekti. Yürütme gücünü kullanmak üzere kendi içinden altı kişilik bir “geçici yürütme konseyi” seçen meclis, yaptığı yasaların artık kral onayı olmadan yürürlüğe gireceğini ilan etti. Kısa bir süre sonra kendisini feshedecek olan yasama meclisi, yeni bir anayasa yapmak üzere ulusal konvansiyon meclisinin seçilmesini de sağladı. Düzenlenen seçimlerde uygulanan sistemin önceki seçimlere göre oldukça farklı olması dikkat çekicidir. Seçmen olabilmek için sadece yirmi beş yaşını doldurmuş olmak, bir seneden uzun bir süre boyunca bir yerde ikamet ediyor olmak ve hayatını kendi emeği ile sürdürüyor olmak yeterliydi. Öncekilere nazaran çok daha eşitlikçi bir sistemin uygulandığı, 2-6 Eylül 1792 tarihlerinde yapılan seçimlerin ardından oluşan tek kabineli Ulusal Konvansiyon Meclisi’nde toplam 749 milletvekili bulunuyordu. 20/21 Eylül 1792’de toplanan Ulusal Konvansiyon Meclisi’nin ilk kararı monarşinin kaldırılarak cumhuriyetin ilanıdır. Birinci Cumhuriyet ve 1793 Anayasası (1792-1795) 26 Ekim 1795’e kadar varlığını sürdüren Ulusal Konvansiyon Meclisi Fransa’nın en sıkıntılı döneminde görev yapmıştır. Avrupa’da artan İhtilal karşıtlığı ve dış tehdidin savuşturulması, ekonomik krizin aşılması, ülke içindeki karışıklıklara ve isyanlara son verilmesi meclisin çözüm üretmesi gereken temel problemlerdi. 20 Nisan 1792’de Fransa sınırlarına yığınak yapan Habsburglara karşı ilan edilen savaş meclisin gündemindeki ilk konuydu. Ancak bu konu meclise hakim olan iki siyasi grup arasındaki çatışmayı da tetikleyecek nitelikteydi. Bu gruplardan ilki olan Girondinler, isimlerini güneybatı Fransa’nın Girond bölgesinden alıyorlardı. Girondinler, sırtlarını daha çok küçük burjuvaziye, zanaatkarlara ve daha önceki seçim sistemi dolayısıyla oy kullanma hakkına sahip olmayan yurttaşlara dayıyorlardı. Girondinlere nazaran daha radikal fikirlere sahip Montagnardlar (Dağlılar) da neredeyse aynı sosyal tabandan besleniyorlar ve pek çok konuda Girondilerle aynı fikirleri paylaşıyorlardı. Meclis’te bulunan her iki grup içerisinde de temsilcilere sahip olan ve bu sırada siyasi bir dönüşüm geçirmekte olan Jakoben Klübü üyeleri de İhtilal Savaşları’nın haklılığına ve cumhuriyete inanmaktaydı. Buna karşın Jakobenler, ezilen halkın çıkarlarına daha fazla ilgi gösterip, Fransa’daki siyasi gelenekleri radikal bir biçimde tamamıyla ortadan kaldırmayı hedefliyordu. Konvansiyon Meclisi’nde bulunan iki siyasi grubun ortadan kaldırılması da zaman içerisinde bu hedeflere dahil edilecekti. Bu bağlamda şehirlerin sahip olduğu eski feodal haklara referans veren Girodinler, federal bir idari sistemle Fransa’nın yönetilmesini savunuyorlardı. Montagnardların bu problem karşısında aldıkları tavır oldukça sertti. Ülkede federatif bir yapı kurulmasını isteyen Girondinleri Fransa’yı bölmek ve parçalamakla suçlayan Montagnardlar çok daha merkeziyetçi bir idari sistemden yanaydı. Girondilerin Montagnardlara karşı geliştirdikleri temel iddia diktatörlük suçlamasıyla ifadesini buluyordu. Bu tartışmalar, popüler bir klüp olarak kurulmuş olan Jakobenlerin siyasete daha fazla ilgi göstermelerine ve radikalleşmelerine sebep oldu. 2-7 Eylül 1792’de Paris’te gerçekleşen katliamlar, meclisteki iki muhalif grup arasındaki gerginliği daha da tırmandırdı. Fransa kralı XVI. Louis’nin yargılanması süreci, gerginliğin çatışmaya dönüşümünde rol oynayan önemli gelişmelerden birisidir. 20 Kasım 1792’de kralın ikamet ettiği Tuileries Sarayı’nda bulunan bir sandıktan çıkan evraklar, XVI. Louis’nin İhtilal’e karşı Avrupa devletleri tarafından oluşturulan koalisyonu Fransa’ya müdahaleye davet ettiğini belgelemekteydi. Otuz üç ayrı suçlamayla karşı karşıya kalan XVI. Louis, Aralık 1792’de yargılandı ve Ulusal Konvansiyon Meclisi’nin 18 Ocak 1793’de 310’a karşı 380 oyla 13 Yakınçağ Avrupa Tarihi aldığı kararla idama mahkum edildi. XVI. Louis, 21 Ocak 1793’de sıradan bir vatandaş gibi idam edildiğinde, Fransız halkından neredeyse hiç bir tepki gelmedi. Bu durum kralın idamı için büyük çaba sarfeden Jakobenlerin serpilmesine uygun bir ortam hazırlamıştır. Jakobenlerin kendilerine uygun bir zemin bulmalarında kralın idamı ne kadar etkiliyse, dört bir tarafı monarşist devletler tarafından çevrilmiş olan Fransa’nın uluslararası arenadaki durumu da en az o kadar etkilidir. 20 Nisan 1792’de resmen başlayan İhtilal Harpleri’nin hemen başında Fransa’nın kazandığı muharebeler Jakobenlerin yükselişinde önemli bir yere sahipti. Girondinlere nazaran savaşa daha istekli görünen Jakobenler, Avrupa’nın tüm monarşist güçlerine karşı Fransa’nın tek başına açacağı bir savaşın, hızlı ve kesin bir zaferle sonuçlanacağına dair propaganda yapmaktaydı. Nitekim 20 Eylül 1792’de Valmy’de İhtilal karşıtı koalisyon güçlerine karşı kazanılan zaferin ardından 6 Kasım 1792’de Jemappes’de Fransızların bir kez daha üstün gelmesi, Jakobenlerin tüm Avrupa’ya karşı kazanılacak zafer konusundaki öngörüsünü destekler nitelikteydi. Ancak 1793 Mart ayından itibaren Fransa’nın peşpeşe aldığı mağlubiyetler, özellikle Girondinlerin önde gelen isimlerinden, Yasama Meclisi’nin dışişleri bakanlığını yaptıktan sonra Jemappes Muharebesi’nde efsaneleşen François Dumouriez’nin (1739-1823) Hollanda cephesinden püskürtülmesi iki grup arasındaki çekişmeyi daha da ateşledi. Fransa’nın savaş ilanında büyük pay sahibi olan Dumouriez’in 1791 anayasasını yeniden yürürlüğe koyarak XVII. Louis’yi Fransa tahtına oturtma girişimi ve başarısızlığının ardından Fransa ordu komutanının monarşistlerin tarafına geçmesi, Girondinler ve Montagnardlar (Dağlılar) arasında meclisteki çekişmeyi körükleyen gelişmelerdendi. Fransa’daki ruhban sınıfının Katolik Kilisesi ile bağlarının kopartılmasına tepki olarak Batı Fransa eyaletlerinde gelişen Chouannerie İsyanı’nın 1792 yaz aylarından itibaren, 1800 senesine kadar sürecek olan silahlı çatışmalara dönüşmesi ve yine aynı dönemde Vendée’de aynı sebeple başlayan isyan hareketinin kanlı bir biçimde bastırılması Konvansiyon Meclisi’ndeki iplerin kopmasına sebep oldu. Bu şartlar altında Konvansiyon Meclisi’nde çoğunluğa sahip olan Girondinler, devlet içerisindeki tüm etkili makamları ele geçirerek muhaliflere karşı üstünlük kurmak için harekete geçtiler. Bu arada Girondinleri gelişen olaylar karşısında yumuşak davranmakla suçlayan muhalifler seslerini iyice yükseltmeye başlamışlardı. Paris’teki işçi sınıfının oluşturduğu Sans-culotte’lar (Baldırıçıplaklar) tam da bu noktada sahneye çıktılar. Siyasi ve ekonomik eşitliği radikal bir şekilde savunan militan Sansculotte’ların da desteklediği muhalefet, Girondinlerin kendilerini iktidarda tutacak, monarşistler dahil herkesle anlaşabileceğine inanıyordu. Muhalefeti kontrol altına almak için Mart-Nisan 1793’te Konvansiyon Meclisi’nde kurulan Kamu Selameti Komitesi ile Genel Güvenlik Komitesi ve İhtilale karşı işlenen suçları yargılamak üzere oluşturulan İhtilal Mahkemeleri, rejimin daha da sertleşeceğine işaret etmekteydi. Ayrıca zorunlu askerlik uygulamasının yürürlüğe sokulacağına dair söylentiler taşradaki isyanları daha da alevlendirmişti. Ekonomik krizin ağırlığı bir tarafa radikal fikirlere sahip gazeteci Jean-Paul Marat’nın (1743-1793) tutuklanması Paris’te yeni bir isyanın başlamasıyla sonuçlandı. Sans-culotte’ların önderliğinde 29 Mayıs 1793’de başlayan hareket 2 Haziran’da Konvansiyon Meclisi’nin kuşatılması ve Girondilerin silah zoruyla tutuklanarak, iktidardan düşürülmesiyle sona erdi. Sans-culotte’ların desteğiyle iktidarı ele geçiren Montagnardlar kısa sürede çözümü imkansız gibi görünen problemlerle baş başa kalmıştı. Kilise reformlarına karşı çıkan ve monarşiden yana tavır alan kesimlerin ülkenin dört bir tarafında açtıkları isyan bayrakları, bir türlü kontrol altına alınamayan enflasyonun zemin hazırladığı halk hareketleri yeni iktidarın üzerine karabasan gibi çökmüştü. Buna mukabil cumhuriyet rejiminin dayanacağı hukuki altyapının hazırlanması Meclis’in gündemindeki ilk maddeydi. Fransa’nın yaşadığı olağanüstü günler bittikten, iç isyanlar bastırıldıktan ve Fransa kendisine yönelen dış tehdidi yok ettikten sonra uygulanması düşünülen bu anayasa 24 Haziran 1793’de yapılan halk oylaması ile kabul edilmiştir. Bu bağlamda Montagnardlar anayasası olarak bilinen 1793 anayasası fiilen hiç bir zaman yürürlüğe girmeyecekti. Ancak İhtilal’in bundan sonraki seyrine ışık tutması ve Fransa siyasetini şekillendiren ilkelere sahip olması bakımından büyük bir öneme sahipti. Federalist bir idare isteyenlere karşı yönetimde merkeziyetçilik taraftarı olanların zaferini ilan eden bu anayasanın ilk maddesi “Fransa Cumhuriyeti bir bütündür ve bölünemez”dir. Anayasanın öngördüğü genel oy ilkesiyle birlikte Fransa, 14 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi siyasal haklar konusunda mal varlığı ve servet koşulundan uzaklaşıyordu. Bu ilke 1791 anayasasını hazırlayan zihniyetten çok daha farklı bir bakış açısını göstermekteydi. Ancak anayasanın oyların herkesin görebileceği, açık bir biçimde verilmesi gerektiğini düzenleyen maddesi, seçim özgürlüğüne ve toplumsal bütünlüğe indirilen bir darbeydi. Nitekim bu madde hiç kimsenin düşüncelerini diğerlerine zorla kabul ettiremeyeceğine dair maddeyle çelişiyordu. Anayasanın baş kısmında 1789’da ilan edilen İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi’ndeki fikirlere atıfta bulunuluyor ve bu fikirler bir adım daha ileri götürülüyordu. Çünkü 1793 Anayasası, çalışabilecek durumda olan kişilere iş bulunmasını, çalışamayacak durumda olan yoksullara yardım edilmesini ve halkın eğitilmesini kutsal bir kamu borcu olarak görüyordu. 1793 anayasasının ilan edildiği devre göre oldukça ilerici bir diğer maddesi de basın özgürlüğünü düzenlemekteydi. J. J. Rousseau’nun fikirlerini anımsatan 1793 anayasası, halkı iktidarın tek kaynağı olarak tasvir etmekteydi. Ancak anayasaya göre tek bir kaynaktan çıkan iktidar yine tek bir siyasi güç tarafından kullanılmalıydı. Bir başka ifadeyle yasama, yürütme ve yargı güçleri tek bir elde toplanıyordu. Kuvvetler birliği olarak da isimlendirilen bu yönetim anlayışı, yürütme ve yasama güçlerini, kurduğu komiteler aracılığıyla ele geçiren Konvansiyon Meclisi’ndeki mevcut durumu da hukukileştirmekteydi. Fransa’yı, üyelerini kendi içerisinden seçtiği komiteler eliyle idare eden Konvansiyon Meclisi 1793 yazında bir taraftan ülkede güvenliği sağlamaya çalışırken diğer taraftan da temel tüketim maddelerinin ticaretini kontrol altında tutmaya çalışıyordu. Sans-culotteların ekonomik gerekçelerle çıkardıkları huzursuzluklar bu dönemde zirve noktasına ulaşmıştı. Söz konusu isyan girişimlerinin önlenebilmesi için Konvansiyon, Ağustos ayında tahıl fiyatlarının sabitlenmesi kararını alırken 23 Ağustos’ta İhtilal’in hem iç hem de dış düşmanlarıyla mücadele edebilmek için zorunlu askerlik yasasını yürürlüğe soktu. Artık eli silah tutabilen her Fransa vatandaşı bir askerdi. Ancak ilk karar toplumun orta sınıflarının ve burjuvazinin tepkisine yol açarken, ikinci karar federalistlerden oluşan cepheye yeni katılımları beraberinde getirecekti. Karşı cephede ise 1793 Eylül ayı başlarında bir kez daha Konvansiyon Meclisi’ni kuşatan Paris’in eli silahlı ayak takımı bulunuyordu ve kazananlar yine onlar olacaktı. İhtilal ordusunun kurulması, İhtilal Mahkemelerinin yeniden düzenlenerek olağanüstü yetkilerle donatılması ve Meclis’te kurulan komitelere İhtilal karşıtı olması muhtemel şüphelileri tespit yetkisinin verilmesi bu isyanın sonuçlarından sadece bir kaçıdır. Büyük bir umutla başlayan İhtilal zaman içerisinde, yıktığı monarşi gibi bir dikatatörlüğe dönüşme tehlikesiyle karşı karşıyaydı. Ekim ayı içerisinde Fransa Kraliçesi Marie Antoinette’in (1755-1793) ve tasfiye edilen Girondin grubunun önde gelen üyelerinin idamı, yeni bir döneme doğru gidildiğini gösteriyordu. “Büyük Korku”nun dehşetini henüz atlatamayan Fransızlar şimdi de “Terör” dehşetini yaşıyordu. Terör hareketi üzerine kurgulanan diktatörlük 4 Aralık 1793’de Konvansiyon Meclisi’nin tüm kurumsal yetkilerinin komitelere devriyle resmiyet kazandı. Söz konusu komitelerden en önemlisi Kamu Selameti Komitesi’ydi. İhtilal’in iç ve dış düşmanlarına karşı kurulmuş olan Kamu Selameti Komitesi devletin sahip olduğu neredeyse tüm yetkileri eline almıştı. Ancak resmi olarak bir başkanı bulunmayan komite içerisinde bütün yetkiler tek bir kişide, Jakoben Klübü’nün radikal bir üyesi olan Maximillien Robespirre’de (1758-1794) toplanmaktaydı. Teoride her ay üyeleri değişmesi gereken komite, aldığı tüm kararları Konvansiyon Meclisi’ne onaylatmak durumunda olduğundan meclise tabiiydi. Ancak uygulamada Kamu Selameti Komitesi’nin üyeleri her ay, bir değişikliğe gidilmeden yeniden seçiliyor ve komitenin aldığı kararlar mecliste tartışılmadan onaylanıyordu. Bütün bunlara rağmen Kamu Selameti Komitesi içerisinde iktidarın şekillendirilmesinde rol oynayan farklı gruplar bulunmaktaydı. Söz konusu grupları 1794 Nisan ayına kadar çeşitli suçlamalarla tasfiye eden Robespierre ülkede mutlak diktatörlüğünü kurmayı başardı. Kimin, ne zaman, hangi suçla itham edilerek giyotine gönderileceği belli değildir. Fakat bu belirsizlik sonunda Robespirre ve arkadaşlarını da içine alacaktır. Herkesin herkese düşman kesildiği bir ortamdan Robespierre de payına düşeni aldı. 27 Temmuz 1794’de görevden alınan Robespierre ve yetmiş kişi bundan iki gün sonra, 29 Temmuz’da idam edilmiştir. Konvansiyon bir kez daha iktidarı kendi ellerinde toplamıştır. Ancak Konvansiyon Meclisi’nin üyeleri de rahat değildir. Bir taraftan kral ve ailesini diğer taraftan da Robespierre gibi radikalleri idama göndermiş olmaları Konvansiyon üyelerini her iki tarafı da kollamaya ve her ne olursa olsun iktidardan düşmemeye mahkum etmişti. 15 Yakınçağ Avrupa Tarihi Robespierre’in idamından sonra yönetime el koyan Konvansiyon, hükümet komitelerinin hiç bir üyesinin dört aydan fazla görev yapamayacağı kuralını getirdi. İhtilal mahkemelerinin sahip olduğu olağanüstü yetkilerin alınması, Kamu Selameti Komitesi’nin görev sahasının dış politika ile sınırlandırılması ve 1794 Kasım ayı içerisinde Jakoben Klübü’nün yasaklanması Konvansiyon’un aldığı tedbirlerden en önemlileriydi. Terör devrinde hapse atılmış olan “şüphelilerin” serbest bırakılması ve temel tüketim maddelerinde sabit fiyat uygulamasının kaldırılması ise Konvansiyon’un terör öncesi devire dönmeye çalıştığını gösteriyordu. Buna karşın temel tüketim maddelerinin halen piyasada bulunamaması, bulunsa da fiyatlarının yüksekliği isyan tehdidinin bir türlü önlenememesine sebep oluyordu. Nitekim Paris, 1795 senesinde iki isyan girişimine (30 Mart ve 20 Mayıs) daha şahit olacaktı. Diktatörlükle sonuçlanan 1793 anayasasına tepki olarak Konvansiyon Meclisi’nin hazırladığı yeni anayasa bu ortamda kaleme alınmıştı. 1795 Anayasası ve Direktuar Dönemi (1795-1799) Paris’teki isyan girişimlerinin bastırılıp muhalefetin kontrol altına alınmasının ardından Konvansiyon Meclisi on bir kişiden oluşan anayasa yazım komisyonunu seçti. 23 Haziran 1795’de çalışmalarını tamamlayan komisyonun hazırladığı anayasa 22 Ağustos 1795’de Konvansiyon Meclisi tarafından kabul edildi. 1791 Anayasası’nın kurucu ilkelerine geri dönüşü simgeleyen 1795 anayasası eşitlik ilkesini medeni haklarla sınırlandırmaktaydı. İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ne eklenen “ödevler bildirisi” bu bağlamda dikkat çekicidir. İnsanların kendilerine yapılmamasını istedikleri şeyleri başkalarına yapmamaları, yasaları çiğneyen kişilerin topluma savaş açmış oldukları, sosyal düzenin mülkiyetin korunmasına dayandığı gibi maddeler ödevler bildirisinin temel ilkeleri olarak karşımıza çıkmaktadır. 1793 anayasasında öngörülen, çalışma, eğitim ve sosyal yardım gibi haklar yeni anayasanın dışında bırakılmıştır. Tek dereceli ve genel oy ilkesinin benimsendiği 1793 anayasasından farklı olarak oy verme hakkını, tıpkı 1791’de olduğu gibi servet esasına dayandıran 1795 anayasası iki dereceli bir seçimi öngörmekteydi. 1793 anayasasının aksine referanduma yer verilmeyen 1795 anayasası ayrıca kuvvetler birliği yerine kuvvetler ayrılığı ilkesini getirmektedir. Nitekim 1793 anayasasındaki kuvvetler birliği ilkesinin diktatörlüğe giden yolun başlangıç noktasını oluşturduğunu gören Konvansiyon Meclisi, kaynağı halk egemenliği olan iktidarı devlet organları arasında paylaştırmayı hedeflemektedir. İki meclisli bir yasama organı öngören 1795 anayasasına göre yasaları “Beşyüzler Meclisi” yapacak ve bu yasalar ikiyüz elli kişiden oluşan “Yaşlılar Meclisi”nin onayından sonra yürürlüğe girecekti. Yürütme gücünün kullanımı ise Direktuar’a devredilmiştir. Beşyüzler Meclisi’nin önerdiği on kişi arasından, Yaşlılar Meclisi’nin seçtiği beş kişiden oluşması öngörülen Direktuar, seçtiği bakanlar eliyle ülkeyi yönetecekti. Yeni anayasanın kabulünün ardından yasama organının oluşturulabilmesi için seçimlerin yapılması yeni bir siyasi krizin başlangıcıydı. Çünkü 1793 anayasasına tepki duyan kesimler, eski mecliste görev yapan milletvekillerinin yeni oluşturulacak Beşyüzler Meclisi için yapılacak seçimlerde aday olamayacakları kuralını getirmek istiyordu. Oy hakkının servet kuralına bağlanmasıyla toplumun alt kesimlerinin çok daha az milletvekiliyle temsil edilecek olmasına karşı çıkan Paris’in fakir mahalleleri 1795 Eylülünün son günlerinde yeniden hareketlenmeye başladı. 4-5 Ekim gecesi bir kez daha meclisi kuşatan isyancıları genç bir generalin önderlik ettiği Cumhuriyet Ordusu top kullanarak dağıtacaktı. Söz konusu general, eski Robespirreci, Napoleon Bonaparte’dan (1769-1821) başkası değildir. Hükümet biçiminin değişmesi ülkenin mevcut durumunun bir anda düzelmesi ve insanların refaha kavuşması anlamına gelmiyordu. Süregiden ekonomik kriz 1795’deki kötü hasatla birleşmiş ve Fransız maliyesini iflasın eşiğine getirmişti. Muhalif klüpleri ve gazeteleri kapatmaktan başka birşey yapamayan hükümete karşı gelişen hareketi örgütleyen, radikal fikirlere sahip Babeuf (1760- 1797) oldu. “Eşitlerin Komplosu” adıyla bilinen ve ortak mülkiyeti gerçekleştirmeye yönelik hareket 9-10 Eylül 1796’da yapılan bir operasyonla son buldu. Paris’te İhtilal’in geleceğini şekillendirmek üzere düzenlenen komplolar şiddetle bastırılırken, İhtilal’e karşı Fransa genelinde yükselen muhalefet de benzer bir biçimde şiddetle kontrol altına alınmaya çalışılıyordu. 1796 Temmuzunda kontrol altına alınan Vendée İsyanı’nda öldürülenlerin sayısı 170.000’den daha az değildi. Bundan yaklaşık bir yıl sonra, 4 Eylül 1797’de ise bu süreçte güçlenen 16 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi monarşistleri ve kilise taraftarlarını kontrol altına almak için ordu Paris’e davet edilecekti. Kendi ordusu tarafından işgal edilen Fransa başkentinde yönetim gittikçe sertleşmeye başlıyordu. Ekonomik krizin ve İhtilal Harpleri’nin beslediği huzursuzluk ve idarenin sert tutumu yeni bir darbenin habercisiydi. İhtilali başlatan Siéyes yine başroldeydi. Ancak darbe, iktidara Siéyes’i değil, Fransa’nın muzaffer komutanı Napoleon’u taşıyacaktı. İhtilal Fransasına Karşı Monarşist Avrupa: I. Koalisyon (1792-1799) Fransa 1789’da İhtilal’le sarsıldığında Avrupa’nın güçlü monarşileri derin bir sessizlik içerisindeydi. Adasına çekilmiş olan İngilizler’in yanı sıra İspanya, Prusya ve kuzey Avrupa devletleri İhtilal’in nasıl gelişeceğini görmek istiyorlardı. Avusturya ve Rusya gibi doğu Avrupa’nın iki büyük gücü ise Osmanlı İmparatorluğu ile harp halindeydi. 4 Ağustos 1789’da feodal düzenin kaldırılması ve gelişmelerin monarşiyi tehdit etmeye başlamasıyla beraber Avrupa devletlerinden ilk tepkiler de gelmeye başladı. İhtilal ruhunun kısa süre içerisinde Avusturya’nın egemenlik sahasında yayılmaya başlaması ve Fransa hanedanı ile Avusturya hanedanı arasındaki akrabalık ilişkisi ilk tepkinin Viyana’dan yükselmesine sebep olacaktı. Bunun yanı sıra İhtilal’in ardından Fransa’yı terk eden göçmen aristokratların, Almanya’nın Coblenz şehrinde toplanmaları Prusya’nın, Fransa’dan yükselen isyan seslerine kulak kabartmasına yol açmıştı. Ayrıca İhtilal’in beraberinde getirdiği milli irade düşüncesi, özel olarak Prusya’nın Fransa sınırındaki topraklarını ve genel olarak da Avrupa’daki uluslararası sistemi tehdit etmeye başlamıştı. Nitekim Prusya sınırları içerisinde kalan Alsace’ın çoğunluğu Fransız’dı ve burada yaşayanlar 1790 Ekim ayında ayaklanarak “milli irade”lerini İhtilal rejimine katılma yönünde açıklamıştı. İhtilal hükümetinin Avrupa’ya rejim ihraç etmeye çalışması da Avrupa’nın monarşist başkentlerini hareketlendiren gelişmeler arasındaydı. 1791 Ağustos ayı sonlarında Avusturya ve Prusya hükümetleri Pillnitz Bildirisi’ni bu şartlar altında ilan etti. Buna mukabil 20 Nisan 1792’de Fransa’nın Avusturya’ya savaş ilanıyla İhtilal Harpleri resmen başlamış oldu. Fransa yaşadığı iç karışıklık sebebiyle oldukça kötü bir durumda harbe girmişti. Subayların önemli bir kısmının aristokrat olması Fransa ordusunu adeta ikiye bölmüş gibidir. Bu durumdan faydalanmak isteyen Avusturya ve Prusya öncelikli olarak İhtilal’in Avrupa’ya yayılmasını önlemek ve Fransa kralını yeniden eski konumuna getirmek için çaba harcıyordu. Müttefik ordulara komuta eden Brunswick Dükü’nün 1792 Temmuzunda ilan ettiği manifesto bu çabanın bir ürünüydü. Nitekim buna göre müttefikler, Fransa kralının sahip olduğu tüm eski yetkileri yeniden kendisine vermek için harekete geçmişti ve buna karşı gelecek olan tüm insanlar ölümle cezalandırılacaktı. Aynı ay içerisinde harekete geçen müttefik orduları, Fransız kuvvetleri tarafından Valmy ve Jemappes’de durdurulmuş, Nice ve Savoy gibi Sardunya Krallığına ait bölgeler İhtilal orduları tarafından işgal edilmiştir. İhtilal fikirlerini destekleyen bir çoğunluğa sahip Avusturya Hollandası da Fransa tarafından istila edilen bir diğer bölgeydi. Ancak XVI. Louis’nin idamını takiben 1793 Ocak ayında İspanya ve Portekiz’in savaşa girmesi, hemen ardından da Fransa’nın İngiltere ve Hollanda’ya savaş ilan etmesi durumu tamamıyla değiştirecekti. Zira Şubat ve Mart ayları içerisinde Napoli, Toskana, Venedik ve Papalık’ın da savaşa dahil olmasıyla Fransa’ya karşı güçlü bir blok kurulmuştu. İhtilal Harpleri 20 Nisan 1792 tarihinde başlayan Birinci Koalisyon Harbi’nde Fransa, 1797’de imzalanan Campo Formio Antlaşması’na kadar Avusturya, İngiltere, İspanya, Portekiz, Hollanda, Napoli, Sardunya ve Sicilya ile savaşmıştır. 1798’de başlayan İkinci Koalisyon Savaşı’nda Fransa, Danimarka, Norveç, İspanya ve Helvetya (İsviçre)’dan oluşan İhtilal bloku, Avusturya, İngiltere, Rusya, Portekiz, Toskana, Malta ve Osmanlı İmparatorluğu’ndan oluşan koalisyona karşı mücadele etmiştir. Amiens Antlaşması (1802) sadece İkinci Koalisyon Savaşı’nı değil, aynı zamanda İhtilal Harpleri olarak bilinen süreci de sona erdirmiştir. 17 Yakınçağ Avrupa Tarihi Birinci Koalisyon olarak isimlendirilen blokun kurulmasıyla Belçika ve Hollanda’dan püskürtülen Fransız orduları, Ren Nehri’nin gerisine çekilmek zorunda kalmıştı. Müttefik ordular, Alpler, Pireneler ve Alsace-Lorraine üzerinden Fransa’yı işgale başladı. İç karışıklıkların eşlik ettiği bu durumu 1794’te tekrar lehine çeviren Fransızlar bir taraftan Belçika’yı işgal ederken diğer taraftan da Ren Nehri’ni yeniden aşarak Köln ve Coblentz’e girmeyi başardılar. Bu sırada Rusya, Avusturya ve Prusya’nın dikkatlerini Polonya’ya çevirerek bu ülkeyi paylaşmaları ve koalisyon devletlerinin belirledikleri hedefler arasındaki ayrılıklar savaşın bu yönde ilerlemesinin en önemli sebepleriydi. İhtilal hükümetinin kazandığı başarılar, karşısındaki zayıf koalisyonu da parçalamaktaydı. 1795 yılı Nisan ayında Bale Antlaşması ile savaştan ilk çekilen devlet Prusya oldu. Mayıs ayında Fransa işgali altındaki Hollanda’nın imzaladığı barış antlaşması sadece askeri açıdan değil siyasi açıdan da büyük bir öneme sahipti. Bu antlaşmayla beraber Fransız İhtilali’nin getirdiği fikirleri benimseyen Hollanda’da, Batavya Cumhuriyeti kurularak ülke, Fransa’nın bir uydu devleti haline geliyordu. Ordusunu ve donanmasını Fransa’ya bırakan Batavya Cumhuriyeti, Fransız işgal ordusunu beslemeyi ve savaş tazminatı ödemeyi kabul etmişti. Fransa’nın, Hollanda’ya ait deniz aşırı kolonileri işgale başlaması da İhtilal hükümetine yeni mali kaynaklar sağlayacak bir gelişmeydi. Temmuz ayı içerisinde İspanya’nın da barış antlaşması imzalayarak savaştan çekilmesi koalisyonu iyice zayıflatmıştı. Fransa’nın karşısında artık iki büyük devlet, Avusturya ve İngiltere bulunuyordu. İhtilal hükümetinin en büyük kozu ise Napoleon’du. 1793’de Toulon’daki ayaklanmanın bastırılması sırasında yıldızı parlayan Napoleon, Robespierre’in kardeşinin yakın arkadaşıydı. Henüz yirmi dört yaşında generalliğe terfi etmesinde bu ilişki önemli bir paya sahip olmalıdır. Robespierre’in idamının ardından takibata uğrayan Napoleon’un yıldızı 1795 Ekim’inde Paris’te çıkan isyanı başarılı bir biçimde bastırmasıyla yeniden parladı. Bu şekilde Direktuar’la bağlantı kuran Napoleon, Avusturya’ya karşı sevkedilecek ordunun komutasına atandı. 1796 baharında Alpleri ele geçiren Napoleon, 13 Mayıs 1796’da Sardunya’nın savaştan çekilmesini sağladı. İtalya’yı işgal eden Fransız orduları aynı zamanda yüklü miktarda savaş tazminatı alarak Fransız ekonomisini de rahatlatmıştı. Bunun yanı sıra Napoleon eliyle kurulan Fransa’ya bağlı uydu cumhuriyetler, İhtilal fikirlerinin tüm Avrupa’ya yayılmasını sağladı. İtalya’nın tamamen işgal edilmesinden sonra 17 Ekim 1797’de Campo Formio Antlaşması’nı imzalayan Avusturya da savaştan çekilmek zorunda kaldı. Karşısına çıkan koalisyonu dağıtan Fransa’nın artık tek bir düşmanı vardı: İngiltere. Ancak büyük bir askeri operasyon gerektiren Britanya Adası’nın işgali o devir için oldukça cesur bir plandı. Dolayısıyla Napoleon, İngiltere’yi kendi evinde değil, Britanya adasından sonra en değerli toprağı olan Hindistan’da vurmayı planlamıştı. Hindistan’a giden en kestirme yol olarak görülen Mısır’ı işgal planını yürürlüğe sokan Fransız General, 1798 baharında İskenderiye’ye doğru yola çıktı. Fransa’nın Akdeniz’i de kontrol etmesine zemin hazırlayacağı düşünülen Mısır Seferi, Osmanlı İmparatorluğu’nun yanı sıra İngiltere ve Rusya’yı da hareketlendirdi. Fransız ordusu Mısır işgalinin ilk döneminde yine büyük başarılara imza attı. Fakat Fransız askeri Mısır’ın içlerine doğru ilerlerken geride, İskenderiye’de bırakılan Fransız donanması İngiltere’nin efsane amirali Lord Nelson (1758-1805) tarafından 1-3 Ağustos 1798’de yok edildi. Mısır’da sıkışan Fransız ordusunun ve Napoleon’un durumu bundan sonra her gün daha da kötüye gidecekti. Mısır’da bu gelişmeler yaşanırken İngiltere-Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu Fransa’ya karşı ikinci bir koalisyonun çekirdeğini oluşturacak antlaşmalar üzerinde çalışmakta, Avusturya bir kez daha savaşa hazırlanmaktaydı. Fransa’da da durum farklı değildi. Ard arda gelen isyan girişimleri 1797 Eylül’ündeki monarşist kalkışmanın ardından Paris, artık sıradanlaşan olağanüstü hali yaşamaya başlamıştı. Fransız ordusunun 1801’de çekilmek zorunda kalacağı Mısır’dan bu şartlar altında Paris’e geri dönen Napoleon, bir askeri darbeyle Fransa’nın idaresini ele geçirecekti. 18 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi NAPOLEON’UN YÜKSELİŞİ VE DÜŞÜŞÜ (1799-1814) Ülke içerisinde monarşistlerin ve Babeuf gibi radikallerin saldırısı altında olan Direktuar’a cumhuriyetçi ordu da güven duymamaktaydı. Fransa’ya karşı İngiltere, Avusturya, Rusya, Osmanlı İmparatorluğu, Portekiz ve Napoli’nin oluşturduğu ikinci koalisyon ülkenin sınırlarını tehdit eder bir hale gelmişti. Nitekim Rus hücumlarına dayanamayan Fransız ordusu İtalya’dan çekilmeye başlamıştı. Bu şartlar altında ülkeyi idare etmesi beklenen Direktuar da kendi içerisinde bölünmüş bir haldeydi. Direktuar’ın önemli isimlerinden birisi olan Sieyés, bu durumun aşılabilmesi için daha güçlü bir idarenin iş başına gelmesi gerektiğini düşünmekte ve General Joubert’e (1769-1799) bir darbe yaparak Direktuar’ı ve 1795 anayasasını ortadan kaldırmayı önermekteydi. Ancak General Joubert’in Ağustos 1799’da Rus ordularına karşı yapılan Novi Muharebesi’nde ölmesi ve Napoleon’un Fransa’ya dönmüş olması Sieyés’in planlarını değiştirdi. General Joubert’in yerini alan Napoleon 9 Kasım 1799’da yaptığı darbeyle yönetimi ele geçirdi. Dolayısıyla kaleme aldığı bildiriyle İhtilal ateşini yakan Sieyés, aynı zamanda İhtilal devrini kapatan ve Napoleon diktatörlüğünü hazırlayan kişilerden birisidir. Konsüllük ve İmparatorluk Devri Fransa’sı 1799 anayasası, cumhuriyet rejimi görüntüsü altında fiilen diktatoryal bir sistemi öngörmekteydi. Yeni anayasaya göre seçmenler “güven duydukları kişilerin listesini” hazırlayacaklar ve Napoleon’a bağlı olan senato bu listelerden uygun gördüğü kişileri yasama meclisine seçecekti. Bunun da ötesinde dört farklı meclisin bulunduğu 1799 anayasası yasama gücünü paramparça ederek tüm iktidarı birinci konsülün elinde topluyordu. On yıl için Birinci Konsül olarak seçilen Napoleon Bonaparte geniş yetkilere sahipti ve yürütme gücüne hükmetmekteydi. Sieyés ve Roger Ducos (1747-1816) ise ikinci ve üçüncü konsül olarak görev yapsalar da fiilen hiç bir yetkiye sahip değillerdi. Devrin Fransız Fransız İhtilali’nden bir kaç yıl sonra başlayan savaşlar ve ortaya çıkan yeni Avrupa düzeni arasındaki ilişki hakkında daha geniş bir değerlendirmede bulunmak isterseniz şu kaynaklardan faydalanabilirsiniz: Lefebvre, Georges. (2015). Fransız Devrimi, çev. Heval Bucak, İstanbul: Hil Yayınları., Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. İhtilal Harpleri’nin sebepleri nelerdir? İhtilal Harpleri ile Avrupa’da ortaya çıkan yeni siyasi düzen arasındaki ilişkiyi düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 Fransız İhtilali’nin aşamalarını ve getirdiği yenilikleri anlayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 19 Yakınçağ Avrupa Tarihi vatandaşlarının “anayasada ne var?” sorusuna verdikleri “Bonaparte var” cevabı aslında yeni idari sistemin özünü yansıtmaktaydı. Hak ve özgürlüklerle ilgili bir bölümün bulunmadığı 1799 anayasasının öngördüğü bu sistem Napoleon’un iktidardan düşüş tarihi olan 1814’e kadar yürürlükte kalacaktı. Ancak bu süreçte idari sistem bazı değişikliklere de uğramıştır. 4 Ağustos 1802’de yapılan halk oylamasıyla Napoleon’un ömür boyu birinci konsül olarak kalması kabul edilirken, 2 Aralık 1804’de yine halk oylamasıyla konsüllük yönetimi ırsi imparatorluğa dönüştürülecektir. Bu dönüşüm aslında başta “milli irade” olmak üzere Fransız İhtilali’nin bütün düşünsel eserlerini öldürmekteydi. Çünkü 1807’den itibaren yasama meclisleri konusunda değişiklik yapmaya başlayan Napoleon zaman içerisinde bunlardan bir kısmını kaldırdı, diğerlerini de toplantıya çağırmaz oldu. 1812 yılına gelindiğinde Fransa’da artık meclis toplantıları yapılmamakta ve tüm yetkileri kendi elinde toplayan İmparator Napoleon, Fransa’yı kararnamelerle idare etmekteydi. Napoleon devri Fransız tarihinde devletin yeniden yapılandırılması açısından da büyük bir öneme sahiptir. Zamanının büyük bir kısmını savaşlar sebebiyle dışilişkilere ayırmasına rağmen Napoleon, İhtilal Savaşları’nı sona erdiren Lunéville (1801) ve Amiens (1802) antlaşmalarının ardından reform programını yürürlüğe koydu. Jakobenlerle düşünsel ilişkileri dolayısıyla merkeziyetçi bir Fransa Devleti kurmayı planlayan Napoleon, idari sistemi tamamıyla yeniden düzenleme yoluna gitmiştir. Bugün Fransa’da halen kullanılan vilayet (Départment) ve ilçe (Arrondissement) sistemi Napoleon tarafından yürürlüğe konulmuştur. Yargı sistemine de el atan Napoleon yargıçların halk tarafından seçilmesini öngören uygulamayı kaldırarak, atanma sistemini getirmiştir. Vergilerin doğrudan merkezi devlet örgütüne bağlı memurlar tarafından toplanmasını sağlayan Napoleon, maliye konusunda Fransa için devrimsel bir adım atarak bugünkü Fransız Merkez Bankası’nı (Banque de France) kurmuş ve para basma tekelini bu bankaya vermiştir. Eğitimli ve sadık bürokratların yetiştirilmesi merkezi devlet yapısının bir önşartı olarak görülebilir. Bu bağlamda Napoleon, Fransız eğitim sistemini de yeniden düzenleyerek orta öğretim kurumlarının yönetimini devlete vermiş ve bugün “lise” olarak bildiğimiz okulları kurmuştur. Bu liselerden yetişen memurları çalışmaya teşvik etmek ve verilen hizmetin kalitesini artırmak amacıyla “Légion d’Honneur” nişanını getiren Napoleon, Fransız toplum hayatını da yeniden düzenlemeye çalışmıştır. Bu konuda akla gelen en önemli reform ilk Fransız Medeni Kanunu’nun (Code Napoleon) yürürlüğe konmasıdır. Napoleon, 1790 yılında yürürlüğe giren Medeni Ruhban Yasası ile bozulan kilise-devlet ilişkilerini de yeniden yerine oturtmaya çalıştı. İtalya’yı işgal eden Fransız birliklerinin 1797’de son verdiği Papalık Devleti’nin 1801’de yeniden kurulmasını sağlayan Napoleon Katolik dünyası ile süre giden savaşa bir son vermişti. Ülkede düzenin sağlanması için dini vazgeçilmez bir araç olarak gören Napoleon öncelikle ülkedeki bütün ruhbanı Fransız devletinin çatısı altında hiyerarşik bir düzene oturttu. Bu şekilde artık maaşları Fransa Devleti tarafından ödenecek olan ruhban kendilerine devlet çatısı altında yeniden bir yer bulmuşlardır. Katolik mezhebinin Fransa’da ayrıcalıklı bir konuma oturtulması halk nazarında Napoleon’un prestijini artıran önemli bir unsurdu. Dolayısıyla Napoleon’un reformları siyasi, ekonomik, adli ve dini alanlardaki iplerin merkezi devlet tarafından kontrol edilmesine olanak veriyordu. Bu bakımdan devletin tepe noktasını işgal eden Napoleon’un hayata geçirdiği siyasi programın kendi otoritesini kuvvetlendirdiğinden şüphe edilemez. Ancak diğer taraftan söz konusu reformların İhtilal öncesinde üç tabaka arasında bölünmüş ve İhtilal’le beraber siyasi, idari, kültürel açıdan dağılmış olan Fransa’yı yeniden toparladığını da gözden kaçırmamak gerekir. Napoleon Avrupa’ya Karşı 1792’de Fransa’nın Avusturya’ya savaş ilanıyla başlayan ve Fransa’daki İhtilal hükümetine karşı Avrupa’daki monarşist devletler tarafından kurulan koalisyonlar süresince devam eden harpler tarihe İhtilal Savaşları olarak geçmiştir. Napoleon liderliğindeki Fransa’nın 1803 yılından Viyana Kongresi’ne (1815) kadar sürdürdüğü harpler ise Napoleon Savaşları olarak isimlendirilmektedir. Zorunlu askerlik uygulaması, Napoleon Savaşları’nı daha önce görülmedik kitlesel bir boyuta taşırken zaman içerisinde Avrupa dışına da taşarak Dünya’yı adeta bir savaş alanına çevirecektir. Avusturya tarafından temsil edilen Habsburg Monarşisi’nin çözülmeye başlaması Napoleon Savaşları’nın bir diğer önemli sonucudur. Milliyetçi fikirlerin Avrupa’nın dört bir tarafına yayılarak özellikle Almanya ve İtalya da hüküm süren küçük devletçiklerin XIX. yüzyılın ilerleyen safhalarında tek bir çatı altında toplanmasına da yine Napoleon savaşları zemin hazırlamıştır. 20 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi İkinci koalisyon savaşlarına son veren Amiens Antlaşması, İtalya’nın ve İtalya’nın hemen yanı başında bulunan Elbe Adası’nın Fransa tarafından işgalini resmileştirmişti. Kesin bir çözüme kavuşturulmayan Malta’nın belirsiz durumuyla beraber Akdeniz’deki İngiliz ticaretini engelleyen gelişmelerin yanı sıra Hollanda ve İsviçre’nin de Fransa’nın güdümünde olması Napoleon’un kıta Avrupasında büyük bir üstünlük kurmasına sebep olmuştu. Bütün bu olaylarla eşzamanlı olarak ortaya çıkan Napoleon’un Britanya Adası’nı işgal etme planları yaptığına dair söylentilerin İngiliz içpolitikasındaki dalgalanmalarla birleşmesi Fransa’ya karşı yeni bir koalisyonun kurulmasıyla sonuçlanmıştır. Ancak savaşın fitilini ateşleyen Napoleon’un kendisini İmparator ilan etmesi ve Fransa’nın bir kez daha Osmanlı İmparatorluğu’na ve Mısır’a ilgi göstermeye başlamasıydı. Bu yakınlaşmadan hiç de hoşnut görünmeyen Avusturya ve Rusya 6 Kasım 1804’de ittifak antlaşması imzaladı. Bunu 11 Nisan 1805’de İngiltere ve Rusya arasında imzalanan ittifak takip etti. Kendisini İtalya Kralı ilan eden Napoleon’a karşı kurulan bu yeni koalisyon, İtalyan devletlerinin, Hollanda ve İsviçre’nin tekrar bağımsızlıklarını kazanmaları konusunda çaba sarfedecekti. Ancak Üçüncü Koalisyon savaşlarının ilk büyük çatışması karada değil denizde cereyan edecekti. Britanya’yı işgal etmeyi planlayan Napoleon’un verdiği emirle kurulan İspanyol-Fransız donanması 20 Ekim 1805’de Cebelitarık Boğazı’na yakın bir bölge olan Trafalgar’da, Amiral Nelson tarafından ağır bir yenilgiye uğratılmıştır. Aldığı yaralar sebebiyle savaştan sonra ölecek olan Amiral Nelson karşısında büyük bir hezimet yaşayan Napoleon tek bir savaşta tam on sekiz savaş gemisi kaybetti. Akdeniz’de yaşanabilecek problemleri ve İngiliz donanmasının üstünlüğünü Trafalgar’dan önce fark eden Napoleon, Fransız kara birliklerini neredeyse aynı tarihlerde Almanya üzerine göndermiştir. Bavyera’da Ulm şehri yakınlarında Avusturya ordusu ile karşılaşan Fransız birlikleri büyük bir zafer kazanmış ve yaklaşık 40.000 Avusturya askerini esir almıştır. Almanya’daki zaferin ardından Avusturya üzerine yürüyen Napoleon, Viyana yakınlarında Austerlitz’de Rus ve Avusturya ordularını 2 Aralık 1805’de yenilgiye uğratarak zafer listesine yeni bir savaş daha eklemiştir. 26 Aralık 1805’de imzalanan Pressburg Antlaşması Napoleon’un Avrupa kıtasındaki gücünü teyit eder nitelikteydi. Buna göre Napoleon’un Fransa’nın uydu devletleri olarak kurduğu Bavyera ve Würtemberg krallıklarını tanıyan Avusturya, Campo Formio Antlaşması’yla Venedik’ten kazandığı toprakları Fransa’ya terk ediyordu. 19 Temmuz 1806’da imzalanan Paris Antlaşması ile güney Almanya’da Ren Konfederasyonu’nun kurulması ise Avusturya’nın temsil ettiği Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun sona ermesi anlamına geliyordu. 1806 senesinin ilk aylarında yapılan İngiltere ve Rusya ile Fransa arasındaki barış görüşmelerinin sonuçsuz kalması ve görüşmeler sürerken Fransa’ya karşı kurulan koalisyona yanaşan Prusya, Napoleon’un öfkesini üzerine çekmişti. Dördüncü kez biraraya gelen Avrupa devletlerinden Rusya’nın, Prusya’nın yardımına yetişmeden Berlin’e girmeyi planlayan Napoleon 8 Ekim 1806’da harekete geçti. 14 Ekim 1806’da Saksonya’da bulunan Jena’da Prusya ordusunu ağır bir yenilgiye uğratan Napoleon, emrindeki Fransız ordusuyla Berlin’e girdi. Kıta Avrupasındaki kara muharebeleri tüm şiddetiyle sürerken İngiltere’yi de unutmayan Napoleon 21 Kasım 1806’da “Kıta Ablukası”nı ilan etti. Buna göre İngiltere’ye mal götüren ve İngiltere’den mal taşıyan tüm gemiler, bandralarına bakılmaksızın görüldükleri yerde batırılacaktı. Bir türlü istila edemediği İngiltere’yi iktisaden çökertmeyi planlayan Napoleon’un hedefinde artık dördüncü koalisyonun bir diğer üyesi olan Rusya vardı. Yaşanacak olan Fransız-Rus çatışmasında Napoleon büyük bir avantaja sahipti. Çünkü aynı günlerde Rus orduları Eflak ve Boğdan’ı işgal ederek OsNapoleon Savaşları Napoleon’a karşı beş koalisyon kurulmuştur. Napoleon Savaşları olarak bilinen bu süreçte kurulan Üçüncü Koalisyon 1803-1806 yılları arasındadır ve Fransa’nın zaferlerinin ardından Pressburg Antlaşması (1806) ile dağılmıştır. 1806-1807 tarihleri arasındaki Dördüncü Koalisyon’da da müttefikler yine yenilmişlerdir. Schönbrunn Antlaşması’yla (1809) dağılan Beşinci Koalisyon’a da üstünlük kuran Napoleon’a karşı oluşturulan Altıncı Koalisyon (1812-1814) nihayet müttefiklerin zaferiyle son buldu. 1815’de sürgünden dönerek koalisyon güçlerine bir kez daha savaş açan Napoleon’a karşı Yedinci Koalisyon 1815’de kurulmuş ve bu da müttefiklerin zaferiyle sonuçlanmıştır. 21 Yakınçağ Avrupa Tarihi manlı İmparatorluğu’na savaş açmış vaziyetteydi. İki cepheli bir savaş yürütmek zorunda kalan Rus ordularıyla 1807 Şubatında Polonya’da Poznan yakınlarındaki Eylau’da karşılaşan Napoleon kesin bir sonuç alamadı. Bu sonuçsuz muharebeden sonra 14 Haziran 1807’de bu sefer Friedland’da bir kez daha karşılaşan iki ordudan savaş alanını zaferle terk eden taraf Fransızlardı. 25 Haziran 1807’de barışı sağlamak için Tilsit’te biraraya gelen Rus Çarı I. Alexander ve Napoleon, 7 Temmuz 1807’de Rusya ile Fransa arasındaki barış antlaşmasını imzalamıştır. Bundan iki gün sonra imzalanan Fransa ile Prusya barışı ise dördüncü koalisyon savaşlarının sonuna işaret etmekteydi. Napoleon Bonaparte Avrupa’nın hakimi olarak kariyerinin zirvesindeydi. Ancak Napoleon’un kazandığı zaferler ve bayraktarlığını yaptığı Fransız İhtilali’nin su yüzüne çıkardığı özgürlük ve ulusçuluk fikirleri aynı zamanda Onun sonunu da hazırlayacaktı. Nitekim işgalci olarak görülen Fransız ordusunun faaliyetleri özellikle İspanya ve Almanya’da insanların bağımsızlık ideali çevresinde biraraya gelmesine sebep oldu. İspanyolların yaptığı gerilla savaşında ağır kayıplar veren Fransız ordusu 1809 başlarında zayıflamış görünüyordu. Bu noktada ordularını Bavyera’ya sevk eden Avusturya, 9 Temmuz 1809’da Wagram’da bir kez daha Napoleon’a yenilecekti. 14 Ekim 1809’da imzalanan Schönbrunn Antlaşması ile sona eren beşinci koalisyon savaşından da müttefikler büyük bir kazanım elde edemeyecekti. Buna karşın Avrupa’nın düzenleyicisi olarak görülen Napoleon’un kurduğu büyük imparatorluk sarsılmaya başlamıştı. Avrupa, Napoleon’un aleyhine toplu bir kalkışmaya hazırlanıyor gibiydi. Nitekim Napoleon’un kardeşlerinden Hollanda Kralı Louis bile idare ettiği ülkenin çıkarlarına uygun bir biçimde kıta ablukasına uymayarak İngiltere’ye mal sevk etmeye başlamıştı. Rusya ise Napoleon’la yollarını çoktan ayırmıştı. Osmanlı İmparatorluğu’nun paylaşım planlarının yapıldığı Tilsit görüşmelerinin ardından EylülEkim 1808’de gerçekleştirilen Erfurt görüşmelerinde Rus Çarı I. Alexander’ın, Napoleon’un böylesi bir paylaşıma kolay yanaşmayacağı kanatine varması, bu süreçte İsveç ve Fransa arasındaki yakınlaşma, Prusya’nın Fransa nüfuzu altına girmesi ve nihayet Rus ekonomisinin Kıta Ablukası’ndan zarar görmeye başlaması, Fransa-Rusya ittifakının bozulmasına zemin hazırlayan gelişmelerdi. Rusya’nın İngiltere ile ticaret yapmaya başlaması ise bozulan ilişkilerin tamamen kopmasına sebep oldu. 24 Haziran 1812’de büyük bir orduyla Rusya sınırını geçen Napoleon, 5 Eylül 1812’de Borodino Muharebesi’nin ardından Moskova’ya girmeyi başardı. Ancak çetin kış koşulları ve coğrafi şartlar Fransız ordusunun büyük kayıp vermesine sebep olmuştu. Rusya içlerine girdikçe kendi lojistik depolarından uzaklaşan Fransız ordusu Aralık 1812’de Rusya’dan geri çekilmek zorunda kalmıştı. Yaklaşık 420.000 kişiyle Rus sınırlarından içeri giren Fransa ordusu, 12 Aralık 1812’de Rus sınırlarını terk ettiğinde sadece 50.000 civarında bir mevcuda sahipti. Rusya’da yaşanan bu hezimet, Fransız işgali altındaki Avrupa’yı Napoleon’a karşı bir kez daha birleştirdi. 1813 Mayısında altıncı kez kendisine karşı kurulan koalisyonu dağıtmak üzere harekete geçen Napoleon 19 Ekim 1813’de Leipzig’de ilk mağlubiyetini aldı. Müttefikler bu noktada Napoleon’a, Fransa’nın 1795’deki sınırlarına geri çekilmesi için teklifte bulundularsa da Fransa İmparatoru bu öneriyi geri çevirdi. 1 Mart 1814’de kuzey doğu Fransa’da bulunan Chaumont’da Rusya, Avusturya, İngiltere ve Prusya’nın imzaladığı ittifak antlaşması, Napoleon 1792 sınırlarına çekilinceye kadar müttefiklerin savaşa devam edeceğini bildiriyordu. Dört bir taraftan Fransa’ya saldıran müttefik devletler 31 Mart 1814’de Paris’i teslim almayı başardı. Aynı gün toplanan Fransız Senatosu, Napoleon’un imparatorluktan azlini karara bağlıyordu. 11 Nisan 1814’de Paris’de bulunan Fontainbleau Sarayında imzalanan barış antlaşması ile kendisi ve oğlu adına tahttan feragat eden Napoleon Elbe Adası’nda ikamete mahkum olmuştu. Fransa ise İhtilal Harpleri’nin başladığı 1792’deki sınırlarına geri çekilmek zorundaydı. 1814 Şartı Napoleon’un düşüşünden sonra iktidara gelen geçici hükümet yeni bir anayasanın kaleme alınması için derhal çalışmalara başlar. 5 Nisan 1814’de senatoya sunulan anayasa tasarısı kabul edildi. Ancak yurt dışında bulunan XVIII. Louis’nin Fransız tahtına çağırılması, ulusal egemenlik ilkesini öngören anayasa taslağında bazı önemli değişiklikler yapılmasını gündeme getirecektir. Bu konudaki düzenlemeyi de içeren yeni anayasa taslağı 4 Haziran 1814’de yürürlüğe girdi. Ancak yeni anayasanın, eski monarşist rejimin tüm kural ve kurumlarını yeniden yürürlüğe koyacağı korkusu, imparatorluğa karşı olan ihtilalciler ve liberallerin, Bonapartist- 22 Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi lerle ittifak kurmasına ve Napoleon’un sürgünde yaşadığı Elbe Adasından kaçarak 7 Mart 1815’de tekrar Fransa’ya dönmesine yol açacaktır. Siyasi destek bulamayan XVIII. Louis’nin Belçika’ya kaçmasının ardından, Avrupa’ya yeni düzenini vermek üzere Viyana’da toplanmış olan İngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya harekete geçerek yeni bir koalisyon oluşturmuştur. 20 Mart 1815’den itibaren başlayan “Yüz Günlük” dönemde Napoleon yeniden, yine halkoyu ile Fransa İmparatoru’dur. Kendisine karşı oluşturulmuş olan koalisyonu dağıtmak üzere harekete geçen Napoleon Fransız ordusunu, Haziran ayı başlarında Belçika’ya doğru sevkeder. İngiltere ve Prusya kuvvetleriyle 18 Haziran 1815’de Waterloo’da karşı karşıya gelen Napoleon komutasındaki Fransız birlikleri yine muharebe alanından yenik ayrılacaktı. Yenilginin ardından Paris’e dönen Napoleon, senatonun, meclisin ve en önemlisi halkın muhalefetiyle karşılaşarak 22 Haziran’da oğlu lehine tahttan çekilme kararı alır. Bundan bir hafta sonra kendilerini Paris’de gösteren koalisyon güçlerine teslim olmak yerine A.B.D.’ye kaçmaya çalışan Napoleon, İngiliz donanması tarafından yakalanarak Atlantik Okyanusu’nun ortasında bulunan St. Helena Adası’na sürgüne gönderilir. XVIII. Louis, bir kez daha Fransa tahtına oturmuş ve 1814 Anayasası yeniden yürürlüğe konmuştur. 1814 Anayasası, İhtilal öncesi düzenin yeniden hayata geçirilmesi ile İhtilal’in getirdiği yeniliklerin sürdürülmesi eğilimlerini uzlaştırmaya çalışan bir metin olarak karşımıza çıkmaktadır. Anayasa ile sınırlandırılmış meşruti bir sistemi öngören yeni anayasada ulusal egemenlik ilkesine yer verilmemektedir. Temel hak ve özgürlükleri, kralın tebaasına yaptığı lütuflar olarak tanımlayan anayasa, aristokrasinin, İhtilal öncesinde sahip olduğu ayrıcalıkları güvence altına almaktadır. Oy kullanmak dahil olmak üzere siyasi hakları yüksek vergi ödeme koşuluna bağlayan anayasa, kralı iki meclisten oluşan parlementer sistemle sınırlandırmaktaydı. Yürütme gücünü krala veren 1814 Anayasası yumuşak bir kuvvetler ayrılığını öngörmektedir. Yeni anayasa, bu bakımdan yasama, yürütme ve yargı erklerinin sert bir biçimde birbirinden ayrıldığı 1791 ve 1795 anayasalarından ya da erkleri mecliste veya imparatorda toplayan konvansiyon ve imparatorluk anayasalarından farklıdır. Ancak Fransa’da parlamenter sistemin güçlenmesi ve kuvvetler ayrılığının gelişmesi, XVIII. Louis’nin 1824’deki ölümüyle bir kez daha kesintiye uğrayacaktır. Yerine geçen X. Charles (1757- 1836) ve parlamento arasındaki gerginliğin her geçen gün tırmanması ise Fransa’da ve Avrupa’da yeni bir ihtilalin habercisi olacaktır. 20 Nisan 1814 Çarşamba, Fountainebleau Sarayı. Napoléon Bonaparte, Elbe Adası’na sürgüne gitmek üzere Fransa’yı terk etmeden önce İmparatorluk Muhafızlarına veda ediyordu. Şato’nun avlusunda, kalan maiyetini ve müttefik temsilcilerini selamladı. Oradan nal merdivenin başındaki kapı aralığına geçti; buranın mermerden balkonu, ferah Beyaz At Avlusuna bakıyordu. Eski muhafızlardan yaklaşık beş bin kişi dizilmişti. Üst düzey subaylar önde, bayrak ekibi ve bando ile yarım daire halinde ayakta duruyorlardı. Yolculuğu için atlı arabalar kapının yanında bekliyordu, korkulukta göründüğü an, süvari trampetçiler Fanfare de l’Empereur parçasını çalmaya başladılar. O gün geçitte kullanılan sancak, Musée de l’Armée’de günümüze dek gelmiştir. Altınla dikey olarak işlenmiş mavi, beyaz ve kırmızı şeritlerden oluşan bir Fransız bayrağıdır. Ön hat, imparatorluk amblemleriyle donatılmıştır. Üst köşelerde iki taç, yanlarda N harfli iki daire, alt köşelerde iki kartal, üst ortalarda arılarla çevrelenmiş demet. Yazıda Garde Impériale l’Empereur Napoléon au 1er Régiment des Grenadiers a Pied yazmaktadır. Arka yüz alayın savaştaki başarıları ile kaplanmıştır: Marengo, Ulm, Austerlitz, Jena, Eylau, Friedland, Eckmühl, Essling, Wagram, Smolensk, Moskova, Viyana, Berlin, Madrid. 1813-1814 yılındaki başarılarına Lutzen, Bautzen, Dresden, Hanau, Champubert, Montmirail, Vauchamps’dakiler eklenmek üzere bekliyordu. yaşamla ilişkilendir 23 Yakınçağ Avrupa Tarihi Napoléon’un kişisel maiyeti yirmiden az kişiye indirilmişti. Bunların arasında bir gün İmparator’un cenaze konuşmasını yapacak olan “Büyük Ordunun Bilgesi” General Drout, İmparator’un küllerini Fransa’ya geri getirecek olan General Bertrand ve Napoléon’un dışişleri bakanı Bassono Dükü de bulunuyordu. Sivil personel arasında ise yaverler Belliard, Bussy ve Montesquion ve sekreterya üyeleri Baron Fait ve Baron Lorgne d’Ideville ile şövalye Jouanne bulunuyordu. Askeri personele, maison militaire komutanı Kont Kossakowski, ağır süvari komutanı Kont d’Ormano, topçulardan iki albay, Gourgaud ve La Place; topografik hizmetten Albay Atthalin ve Polonyalı tercüman Albay Vouzovits (Wasowicz) de dahildi. Eski muhafızların komutanı, Danzig Dükü Mareşal Lefebvre-Desnoéttes, arabaya Briare’a dek eşlik edecek süvarilerin başında at sırtında bekliyordu. Ondan başka imparatorluğun hiçbir mareşali orada değildi, imparatorluk ailesinden bir temsilci de. Bayrak ekibine liderlik eden General Petit, selam durulması emrini verdi. Napoléon merdivenlerden indi ve toplanan taburların ortasına girdi. İmparator’un tam sözleri kaydedilmemişse de, General Petit anımsayabilecek kişi olarak yerini almıştı: “Subaylar, astsubaylar, Eski Muhafız alayımın askerleri! Size veda ediyorum. Yirmi yıldır sizden memnundum. Sizi daima zafer yolunda buldum. Müttefik güçler tüm Avrupa’yı bana karşı silahlandırdılar. Ordunun bir bölümü görevlerine ve Fransa’nın kendisine ihanet etti… Sizlerle ve sadık kalan diğer cesur insanlarla, savaşı bir üç yıl sürdürebilirdim. Ama bu Fransa’yı mutsuz ederdi ve benim açık amaçlarıma ters düşerdi. O yüzden, Fransa’nın seçmiş olduğu yeni hükümrana sadık olun. Uzun süredir mutsuz olan bu sevgili vatanı terk etmeyin. Kaderime üzülmeyin. Sizin mutlu olduğunuzu bilirsem ben de her zaman mutlu olacağım. Ölebilirdim… Ama hayır, onurlu yolu seçtim. Yaptığınız herşeyi yazacağım.” Bu noktada General Petit kılıcını kaldırdı ve “Vive l’Empereur” diye bağırdı; onu gökgürültüsü gibi bir yankı izledi. “Hepinize sarılamam, bu yüzden generalinize sarılacağım. Yaklaşın General Petit” General’e sarıldıktan sonra “Bana kartalı getirin” dedi. Sancaktaki kuşu, “Sevgili kartal, bu öpücük tüm cesurların yüreklerinde yankılansın” diyerek üç kere öptü. Son olarak “Elveda çocuklarım” dedi. “Çok kez kendi kanları akarken soğukkanlılıkla izleyen o kır saçlı savaşçılar, gözyaşlarını tutamadılar”. Napoléon geniş adımlarla arabaya yürüdü, sertçe yerini aldı ve oradan ayrıldı. Kaynak: Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, s. 796-798. Öğrenme Çıktısı Napoleon Bonaparte’ın iktidara gelmesi ile Fransız İhtilali’nin getirdiği yeniliklerin uygulamaya konulması arasındaki bağı yorumlayınız. Napoleon’un Fransa’da yaptığı reformlar nelerdir? 4 Napoleon Bonaparte’ın iktidara gelişi ve iktidardan düşüşü arasındaki süreci yorumlayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Fransız İhtilali’nin, bütün Avrupa’ya yayılması ile Napoleon Savaşları arasındaki ilişkiyi düşünün. Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi 24 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Fransız İhtilali öncesinde Avrupa’nın genel durumunu açıklayabilme XVIII. Yüzyıl’da Avrupa’nın Durumu Coğrafi keşiflerin ardından para ekonomisinin yükselişi ve ticari faaliyetlerin artması Ortaçağ’dan beri Avrupa’ya hakim olan sosyal, ekonomik ve siyasi düzenin sonunu hazırlamıştı. Ortaçağ’ın siyasi düzeni olarak karşımıza çıkan feodalite, hukuken varlığını sürdürse de gündelik hayattaki etkisi ve geçerliliği gün geçtikçe azalmaktaydı. Para ilişkilerinin yeni bir boyut kazandırdığı sosyal düzende de bazı değişimler gözlemlenmeye başlanmıştı. Ruhban, aristokratlar ve toplumun diğer kesimlerini kapsayan üçüncü sınıf, feodal düzen içerisinde kendisine yer bulan toplumsal tabakalardı. Ancak feodal hukukun koyduğu kurallar ve engeller, zaman içerisinde kıtalararası ticari operasyonlarla zenginleşen ve daha iyi eğitim imkanlarına sahip olan burjuvazinin ve üçüncü sınıfın muhalefetiyle karşılaşacaktı. Ruhban ve aristokratların ortak çıkarlar etrafında birleştiği feodal düzen, aynı zamanda Avrupa’da pek çok siyasi yapının varlığına işaret etmeketedir. Bu siyasi yapılardan en önemlisi Kutsal Roma Germen İmparatorluğu idi. Avusturya tarafından temsil edilen bu imparatorluğun en önemli rakibi XVIII. yüzyılda büyük bir atılım yapan Fransa’ydı. Sömürgecilik yarışının hızlanmasıyla beraber Fransa, Avrupa dışındaki bölgelerde İngiltere ile çatışmaya girecekti. XVIII. yüzyıl aynı zamanda doğu Avrupa’da iki büyük gücün yükselişine sahne oldu. Bunlardan ilki Prusya, diğeri de Rusya idi. Avrupa’nın büyük güçleri olarak görülen bu devletler arasında yaşanan çatışmalar, devletler sisteminin ve diplomatik kuralların temellerinin atılmasına sebep olacaktı. 2 Fransız İhtilali’nin sebeplerini tartışabilme XVIII. Yüzyıl’da Fransa ve İhtilalin Sebepleri Tıpkı Avrupa’nın genelinde gözlemlendiği gibi Fransa’da da sosyal, ekonomik ve siyasi hayata ruhbanın ve aristokratların hakim olması toplumsal gerginliklerin oluşmasına uygun bir ortam hazırlamıştı. XVIII. yüzyıl boyunca devam eden savaşların ve ordunun artan mali yükünün, Fransız ekonomisini iflasa sürüklemesi İhtilal’in başlamasında bir başka önemli faktördür. Ruhban ve aristokratların hiç vergi ödememelerine rağmen ekonomik üretimin neredeyse tamamına yakınını yapan üçüncü tabakanın vergileriyle hayatlarını devam ettirmeleri, büyük bir rahatsızlığa sebep olmuştur. Sanayileşmenin ve kötü hasatların bir sonucu olarak yaşanan köyden kente göç olgusu da şehirlerin çok daha kozmopolit yerleşim bölgeleri haline gelmesine sebep olacaktı. Okuma-yazma oranındaki yükselişle beraber Aydınlanma fikirlerini topluma yayarak kamuoyunun oluşumuna hizmet eden gazetelerin ve yayınların sayısı ve tirajındaki artış da bu noktada büyük bir öneme sahiptir. Üstüste gelen kötü hasatlar ve kıtlıkların yanı sıra enflasyon baskısı altında ezilen halk kitleleri vergi artışı konusunu tartışmak üzere toplantıya çağırılan EtatsGénéraux’dan bir sonuç alınamayacağını düşünmekteydi. Yakınçağ Avrupa Tarihi 25 3 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Fransız İhtilali’nin aşamalarını ve getirdiği yenilikleri anlayabilme Fransız İhtilali (1789-1799) Ruhban ve aristokratların oy çokluğuna sahip olan EtatsGénéraux’nun toplanmasının ardından oylama usulü konusunda yaşanan anlaşmazlık sebebiyle üçüncü tabakanın Kurucu Meclis’i oluşturması ve 14 Temmuz 1789’da siyasi mahkumların tutulduğu Bastille Hapishanesi’nin basılması Fransız İhtilali’ni başlatan olaylardı. Ülkede yaşanan isyanların ve aristokrasiye yönelen nefretin bir sonucu olarak aristokratların ülke dışına göçetmeye başlamasıyla devam eden bu süreç, feodal düzenin yıkılması ve İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin ilanıyla yeni bir boyut kazanacaktı. Bu gelişmelerin hemen ardından ruhbanı doğrudan Fransa Devleti’ne bağlayan yasanın yürürlüğe girmesi ve 1791’de ilan edilen anayasa Fransa’da meşruti bir idarenin kurulduğunu haber veriyordu. Bu sırada XVI. Louis’nin firar girişimi ve ardından idam edilmesi, Fransa’nın, kendisine karşı kurulan koalisyon devletlerine savaş ilanı ve nihayet ülkenin dört bir tarafında açılan isyan bayrakları, kurucu meclisteki muhalif kanatlar arasındaki gerginliği tırmandırmaktaydı. 1793’de ilan edilen yeni anayasa ise Fransa’da 1. Cumhuriyet’in kurulması sürecinin bir ürünüydü. Kuvvetler birliği ilkesini esas alan yeni anayasanın Fransa’da “Terör Devri”ni başlatması ve diktatörlükle sonuçlanması bu bağlamda dikkat çekicidir. Bu problemi aşabilmek için 1795’de Konvansiyon Meclisi tarafından hazırlanan anayasa, idareyi Direktuar’a devrederek yeniden kuvvetler ayrılığına dönülmesini sağladı. Ancak ülkede isyanların bir türlü kontrol altına alınamaması Direktuar yönetiminin yerini, 1799 anayasası ile beraber Napoleon Bonaparte’a bırakmasına sebep olan olaylar dizisini başlatacaktı. 4 Napoleon Bonaparte’ın iktidara gelişi ve iktidardan düşüşü arasındaki süreci yorumlayabilme Napoleon’un Yükselişi ve Düşüşü (1799-1814) Ülkedeki karışıklıklara son vermek üzere güçlü bir iktidar arayışının sonucu olarak 1799’da bir hükümet darbesiyle göreve gelen Napoleon, ülkeyi idare etmekle görevli üç konsülden birisiydi. Ancak zaman içerisinde tüm iktidarı kendisinde toplayacak olan Napoleon, 1802’de ömür boyu konsüllüğe seçilecekti. 1804’de imparator seçilen Napoleon’un 1812’den sonra meclisi toplantıya çağırmaması Fransa’da yeni bir diktatörlüğün kurulduğuna işaret ediyordu. Fransa’nın, İhtilal’in beraberinde getirdiği dağınıklığı aşarak merkezi bir devlete dönüşmesinde Napoleon’un yaptığı idari, eğitim ve mali reformların büyük bir etkisi vardır. 1803’den itibaren Avrupa devletlerinin kendisine karşı kurduğu koalisyonlara, kazandığı zaferlerle direnen Napoleon, Altıncı Koalisyon Savaşı’nın sonunda 1814’de yenilerek tahttan indirilecekti. İktidarın yeni sahibi, İhtilal’den önce Fransa’yı idare eden Bourbon ailesinin bir üyesi olan XVIII. Louis’dir. Bu sırada sürgünde yaşadığı Elbe Adası’ndan kaçarak yeniden Paris’e gelen Napoleon, yedinci kez biraraya gelen Koalisyon devletleri tarafından bir kez daha yenilgiye uğratılacaktı. 1814’de yapılan idari değişiklik ise Fransa’nın yeniden kuvvetler ayrılığı ilkesini esas alan meşrutiyetle yönetilmesini karara bağlıyordu. Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi 26 neler öğrendik? 1 Aşağıdakilerden hangisi Fransız İhtilali’ni etkileyen düşünürlerden birisi değildir? A. Montesquieu B. Voltaire C. Jean Jacques Rousseau D. Quesnay E. Emile Durkheime 2 Aşağıdakilerden hangisi Fransız İhtilali’nin başlamasında etkili olmamıştır? A. XVIII. yüzyıl sonlarında Fransa’nın tarımsal üretimindeki yükseliş B. XVIII. yüzyıl Fransasında okuma-yazma oranının giderek yükselmesi C. XVIII. yüzyıl sonlarında dergi ve gazete sayısındaki artış D. XVIII. yüzyıl sonlarında yaşanan kıtlıklar E. Toplumsal tabakalar arasındaki eşitsizlikler 3 Aşağıdakilerden hangisi Fransa’da İhtilal’den önce de toplanan meclistir? A. Ulusal Konvansiyon Meclisi B. Senato C. Yasama Meclisi D. Etats-Généraux E. Parlemento 4 Aşağıdakilerden hangisi Ulusal Konvansiyon Meclisi’ndeki muhalif gruplar arasında tartışma yaratan konulardan birisi değildir? A. Fransa’nın federatif bir idareye sahip olması B. Fransa’nın merkeziyetçi bir yönetime sahip olması C. Enflasyonun düşürülmesi D. Diktatörlükle ilgili tartışmalar E. Fransa’nın parçalanması 5 Aşağıdakilerden hangisi 2 Haziran 1793’de Sans-culotte’ların (Baldırıçıplaklar) desteğiyle iktidarı ele geçiren Montagnardlar (Dağlılar)’ın çözmesi gereken problemlerden birisi değildir? A. Yeni bir anayasanın yazılması B. XVI. Louis’nin yargılanması C. Enflasyon’un düşürülmesi D. Ülke içindeki isyanların bastırılması E. Monarşist Avrupa devletlerinin oluşturduğu Koalisyona karşı askeri başarı kazanılması 6 22 Ağustos 1795’de Konvansiyon Meclisi tarafından kabul edilen anayasa aşağıdakilerden hangisini içermektedir? A. Yurttaşlara düşen ödevlerin belirlenmesi B. Tek dereceli seçim C. Servet esasına dayanmayan genel oy hakkı D. Kuvvetler birliği prensibi E. Yasama gücünün Direktuar’a devredilmesi 7 Aşağıdakilerden hangisi Koalisyon Savaşları’nın başlamasında etkili olmuştur? A. Brunswick Dükü’nün kaleme aldığı manifesto B. Napoleon’un iktidara gelişi C. Pillnitz Bildirisi D. İhtilal hükümetinin Britanya’yı işgal planı E. Rusya, Avusturya ve Prusya tarafından Polonya’nın paylaşılması 8 Aşağıdakilerden hangisi Napoleon Bonaparte devrinde hayata geçirilen reformlardan birisidir? A. Vergilerin aristokratlar tarafından toplanması B. Federatif bir yönetim kurulması C. Orta öğretimde özel okulların önplana çıkartılması D. Fransa Merkez Bankası’nın kurulması E. Yargıçların halk tarafından seçilmesi uygulaması 9 Aşağıdakilerden hangisi Kutsal Roma Germen İmparatorluğu’nun tasfiye edilmesinde etkili olmuştur? A. 14 Ekim 1809’da imzalanan Scönbrunn Antlaşması B. Altıncı Koalisyon’un kurulması C. XVIII. Louis’nin Fransa tahtına oturması D. 7 Temmuz 1807’de imzalanan Tilsit Antlaşması E. 19 Temmuz 1806’da Ren Konfederasyonu’nun kurulması 10 Aşağıdakilerden hangisi Napoleon’un iktidardan düşüşünü takiben gerçekleştirilen reformlardan birisi değildir? A. Demokratik bir sistem kurulması B. Siyasi hakların vergi ödeme koşuluna bağlanması C. Aristokratik hakların koruma altına alınması D. XVIII. Louis’nin tahta oturması E. Monarşinin güçlendirilmesi Yakınçağ Avrupa Tarihi 27 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “İhtilalin Fikri Arka Planı: Aydınlanma ve Fransız İhtilali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. E Yanıtınız yanlış ise “1795 Anayasası ve Direktuar Dönemi (1795-1799)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. A Yanıtınız yanlış ise “Etats-Généraux’nun Toplanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. D Yanıtınız yanlış ise “Konsüllük ve İmparatorluk Devri Fransa’sı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. D Yanıtınız yanlış ise “XVIII. yüzyılda Fransa ve İhtilalin Sebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. A Yanıtınız yanlış ise “İhtilal Fransasına Karşı Monarşist Avrupa: I. Koalisyon (1792- 1799)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. C Yanıtınız yanlış ise “Birinci Cumhuriyet ve 1793 Anayasası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. C Yanıtınız yanlış ise “Birinci Cumhuriyet ve 1793 Anayasası (1792-1795)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. B Yanıtınız yanlış ise “Napoleon Avrupa’ya Karşı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. E Yanıtınız yanlış ise “1814 Şartı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. A Araştır Yanıt Anahtarı 1 Araştır 1 Akılcılığı önplana çıkartan Aydınlanma hareketi siyasi düzen ve ekonomik yapının yeniden planlanmasını gündeme getirmişti. İnsanların refah ve mutluluğunu esas alan bu yeni düzende eşit bireylerden oluşan toplumun, Papalığın hurafelerinden, feodal düzenin yükümlülükleri ve vergilerinden kurtarılması büyük bir öneme sahipti. Dolayısıyla ülkeler artık akılcı bir zeminde planlanan devlet çıkarları çerçevesinde idare edileceklerdi. Ülke genelinde sağlanacak güvenli ortamın üretim artışına olanak vereceği düşüncesinden hareket eden Aydınlanma düşünürlerinden etkilenen devrin idarecileri, devletlerinin çıkarları söz konusu olduğunda savaş açmaktan veya Avrupa dışındaki bir bölgeyi sömürge haline getirmekten geri durmayacaklardı. Bu durum savaş halinin sürekli bir şekle bürünmesiyle sonuçlanacaktı. Araştır 2 Feodal düzenin bir gereği olarak İhtilal’den önce Fransa toplumu üç tabakadan oluşmaktaydı. Ülkedeki ekilebilir toprakların önemli bir kısmına hükmeden ruhban bu tabakalardan ilkini oluşturuyordu. Papalık’la sıkı bir ilişki içerisinde bulunan ruhban sınıfı neredeyse hiç vergi ödemiyordu. İdari piramidin tepesinde yeralan kral da dahil olmak üzere aristokratlar toplumsal tabakaların ikincisiydi. Yüksek memuriyetleri, ordudaki üst düzey mevkileri tekelleri altında tutan aristokrasi feodal düzenin tüm avantajlarından faydalanmaktaydı. Toplumun ruhban ve aristokrasi dışında kalan diğer tüm kesimlerini kapsayan üçüncü sınıf ise üretimin büyük kısmını yapmasına rağmen yönetimde söz sahibi değildi. Feodal yükümlülükler ve vergiler altında ezilen üçüncü sınıf zaman içerisinde kendinde varolan potansiyeli keşfederek ülke yönetimine aday bir grup haline gelecekti. Fransız İhtilali ve Napoleon Dönemi 28 Araştır Yanıt Anahtarı 1 İhtilal’le beraber Fransa’da feodal düzenin lağv edilmesi ve kendilerini güvende hissetmeyen Fransız aristokratların Avrupa’daki diğer ülkelere göç etmeye başlaması ve göçmen olarak yaşadıkları ülkelerde yaptıkları propaganda İhtilal Harplerini başlatan önemli gelişmeler arasındadır. Bunların yanı sıra İhtilal’in beraberinde getirdiği ilkelerin ve yeni toplumsal düzenin Avrupa’nın monarşist ülkelerinde yaşayan halklara örnek olması İhtilal karşıtı koalisyona katılacak olan ülkelerin tehdit algısını yükselten etkenlerden birisiydi. İhtilal’den sonra Fransa Kralı’nın düştüğü zor durum ve Avusturya’yı idare eden Habsburg Hanedanı ile XVI. Louis arasındaki akrabalık ilişkisi ise İhtilal Harpleri’nin fitilini ateşleyecekti. İhtilal’le beraber Fransa’nın yaşadığı bölünmüşlüğü ortadan kaldırmaya çalışacak olan Napoleon öncelikle merkezi bir devlet sistemi inşa etmeye çalıştı. Şehirlerin varolan özerkliklerini kaldırarak Fransa’nın idari yapısını merkezileştiren Napoleon devletin ihtiyaç duyduğu bürokratları yetiştirmek üzere eğitim kurumlarını yeniden düzenledi. Mali politikanın da Paris’den belirlenmesine çalışan Napoleon, merkezi bir para politikasının oluşturulabilmesi için Fransız Merkez Bankası’nı kurdu. Vergilerin merkezi hükümete bağlı bürokratlar tarafından toplanmasını sağlayan Napoleon reformları aynı zamanda toplumsal ilişkileri düzenleyen yeni bir medeni kanunun hazırlanmasını da öngörüyordu. Bunların yanı sıra İhtilal’den sonra çıkartılan yasalarla Katoliklerle arası açılan devleti yeniden barıştırmaya çalışan Napoleon, Katolik ruhbanı devletin çatısı altında hiyerarşik bir düzene kavuşturdu. Araştır 3 Araştır 4 Yakınçağ Avrupa Tarihi 29 Armaoğlu, Fahir. (1997). 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Aulard, François-Alphonse. (2011). Fransız İnkılabının Siyasi Tarihi, Demokrasinin ve Cumhuriyetin Kaynakları ve Gelişmesi 1789- 1804, 3 Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Doyle, William. (1989). The Oxford History of the French Revolution, Oxford ve New York: Oxford University Press. Furet, François. (1989). Fransız Devrimini Yorumlamak, çev. Ahmet Kuyaş, İstanbul: Alan Yayıncılık. Furet, François. (1996). The French Revolution, 1770-1814, çev. Antonia Nevill, Cambridge Mass.: Blackwell Publishing. Göze, Ayferi. (1995). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, İstanbul: Beta Yayınları. Hobsbawm, Eric. (1989). Devrim Çağı, 1789-1848, çev. Jülide Ergüder – Alaeddin Şenel, İstanbul: V Yayınları. Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Lefebvre, Georges. (2015). Fransız Devrimi, çev. Heval Bucak, İstanbul: Hil Yayınları Mckay, Derek – SCOTT, H. M. (2011). Büyük Devletlerin Yükselişi, 1648-1815, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: Dergah Yayınları. Outram, Dorinda. (2007). Aydınlanma, çev. S. Çalışkan – H. Çalışkan, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Rude, George. (2015). Fransız Devrimi, çev. Ali İhsan Dalgıç, İstanbul: İletişim Yayınları. Skocpol, Theda. (2004). Devletler ve Toplumsal Devrimler, çev. Erdem Türközü, İstanbul: İmge Yayınları. Soboul, Albert. (1969). 1789 Fransız İnkılâbı Tarihi, çev. Şerif Hulusi, İstanbul: Cem Yayınevi. Tilly, Charles. (2005). Avrupa’da Devrimler, 1492- 1992, çev. Özden Arıkan, İstanbul: Literatür Yayınları. Kaynakça 30 Bölüm 2 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) öğrenme çıktıları 1 Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa Düzeni 1 Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa düzenini anlayabilme 2 Yeni Düzeni Tehdit Eden Gelişmeler 2 Yeni Avrupa Düzeni’ne yönelik tehditleri açıklayabilme 4 Sanayi Devrimi 4 Sanayi Devrimi ve Sonuçları’nı değerlendirebilme 19. Yüzyılın İlk Yarısında Etkili Olan Temel Siyasi Akımlar 3 19. yüzyılın ilk yarısındaki temel siyasi 3 akımları tartışabilme Anahtar Sözcükler: • Viyana Kongresi • Avrupa Uyumu (The Concert of Europe) • Güçler Dengesi • Metternich Sistemi • Kongreler ve İttifaklar Dönemi • Liberalizm • Muhafazakârlık • Sanayi Devrimi 31 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ Fransız İhtilali’ni yapanların ortak düşünceleri, önce Fransa’ya ardından bütün Avrupa’ya daha özgür, daha eşit ve daha kardeşçe yaşanılan bir dünya armağan etmekti. Bu inançla yola çıkan ihtilalciler, fikirlerini bütün Avrupa’ya yaymak istediler. Ancak başlangıçtaki iyi niyet ve güzel duygular kısa sürede bütün Avrupa’nın, Atlas Okyanusu’ndan Rusya’ya varıncaya kadar derin bir kargaşaya sürüklenmesi ile sonuçlandı. Tüm bu kargaşa, yıkım ve alt-üst oluşta Fransız İhtilali kadar sorumluluğu bulunan Napoleon Bonaparte ve orduları, son defa Waterloo’da yenildiler. Böylece yaklaşık 25 yıldır sadece Avrupa’yı değil neredeyse bütün dünyayı etkilemiş olan bir saldırganlığın da sonuna gelinmiş oluyordu. 1789’da başlayan değişimin veya yıkımın yarattığı yeni dünya kimilerine göre kaos ve anarşiden başka bir şey üretmemişti. Dolayısıyla şimdi artık çeyrek asırdır devam eden bu büyük karmaşadan kurtulma vaktiydi. Bütün bu trajedinin altında yatan hatta Napoleon efsanesini bile doğuran asıl sebep, ortadan kaldırılmak zorundaydı. Avrupa’yı tam bir felakete sürükleyen şey, düzenin zorla yani bir ihtilal ile değiştirilmesi gerçeğiydi. O halde Napoleon sonrasında kurulacak düzen, bu gerçeğe göre biçimlenmeliydi. Kısacası yeni düzen, her şeyden önce zor kullanarak düzeni değiştirmek isteyenlere –yani ihtilale- karşı ortak bir ses arayışı olacaktı. Nihayet yeni düzenin en büyük hedefi, bir daha Fransa’da olduğu gibi bütün Avrupa’yı mahvedecek bir girişime hiç kimsenin cesaret edemeyeceği bir kıta inşa etmekti. VİYANA KONGRESİ VE YENİ AVRUPA DÜZENİ 1812’de Napoleon, Rusya Seferi’ne başladığında aslında kendi sonunu da hazırlamıştı. Her ne kadar Borodino’da, Rus ordusuna galip gelse de bu başarı, Napoleon’un, Büyük Ordusu’nun (Grande Armée) yok olmasına yol açtığı gibi iktidarını kaybetmesi ile sonuçlanacak süreci de başlatmıştı.1813 Ekim’inde Napoleon, Avusturya, İngiltere, Prusya ve Rusya’nın oluşturduğu müttefik orduları ile Leipzig’de karşılaştı. Uluslar Savaşı (Völkerschlacht) adı verilen büyük çatışma, Napoleon’un yenilgisi ile sonuçlandı. Müttefikler, Paris’e kadar yürüdüler ve Napoleon efsanesi, 4 Nisan 1814’te Fontainbleau Sarayı’nda varılan uzlaşma ile şimdilik son buldu. Napoleon’un iktidarını kaybetmesi, yeni ve daha zor bir mücadele olan Yeni Avrupa Düzeni hakkındaki tartışmaların da başlaması demekti. Napoleon tehlikesinin savuşturulmasında verdiği askeri destekle büyük rol oynayan Çar I. Alexander, Fransız tahtına halen İsveç tahtında da oturmakta olan Fransız Mareşal, Bernadotte’un oturmasını ve Fransa’nın, Rusya’ya bağımlı hale getirilmesini istiyordu. Avusturya, tahtın Napoleon ailesinde kalması ve Fransa’nın, orta Avrupa’da tehdit oluşturmayacak bir hale getirilerek Avusturya’ya muhtaç bir konumda tutulmasından yanaydı. Prusya, Rus ve Avusturya siyasetleri arasında bölünmüş durumdaydı. Savaşın finansörü konumundaki İngiltere ise Fransa’nın, Belçika’dan çıkarılması ve iktidarın yeniden Bourbon hanedanına devredilmesinden yanaydı. Napoleon sonrasında kurulacak yeni düzen hakkında dört devlet arasındaki uyumsuzluk, aslında yalnızca İngiltere’nin izleyeceği siyasete göre şekillenecekti. Çünkü İngiltere, Napoleon’a karşı yürütülen savaşın, neredeyse bütün mali yükünü tek başına üstlenmişti. Nitekim İngiliz Dışişleri Bakanı Castlereagh ile Avusturya Başbakanı Clemens von Metternich uzlaşınca, sorun da kendiliğinden çözüldü. Her iki devlet adamını ortak noktada buluşturan gerçek, Rusya’nın, Avrupa’ya sürekli biçimde yerleşmesinden duydukları endişe oldu. Dört devlet, Napoleon, henüz Fonteinbleau Sarayı’ndan ayrılmadan önce anlaştılar ve 9 Mart 1814’te Chaumont Anlaşması’nı imzaladılar. Anlaşma ile kısa süre sonra Viyana Kongresi’nde oluşacak Dörtlü İttifak (Quadruple Alliance)’ın temelleri atıldığı gibi devletler, 20 yıl boyunca Fransa’ya karşı ortak hareket edeceklerini kayıt altına aldılar. Ayrıca üzerinde uzlaşılan barış şartlarını kabul etmemesi halinde her devletin 150 bin asker vererek oluşturacağı bir ordu ile Fransa’yı gerekirse güç kullanarak ikna etmek konusunda da görüş birliğine vardılar. Bu uzlaşmanın ardından müttefik orduları, Paris’e yürüdü ve Napoleon için teslim olmaktan başka çare kalmadı. XVIII. Louis, Fransız tahtına iade edilerek Bourbon hanedanı yeniden iktidara taşındı. Ancak XVIII. Louis, ataları gibi mutlak bir Kral olamayacaktı. Diğer yandan 30 Mayıs 1814’te, Müttefikler ile Fransa arasında I. Paris Antlaşması imzalandı. Antlaşma ile Fransa, 1792 yılındaki sınırlarına çekiliyordu. Antlaşmanın en dikkat çekici ayrıntısı, Fransa’nın cezalandırılmamasına dönük özendi ve Fransa, sebep olduğu yıkımlardan dolayı herhangi bir savaş tazminatı ödemeye mahkûm edilmedi. 32 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) Fransa’da Napoleon Dönemi’nin şimdilik sona ermesi ve Bourbon Hanedanı’nın, 20 yıllık bir aradan sonra yeniden tahta çıkması, uzun bir savaş döneminden sonra kısmen barışın yaklaştığını haber vermekteydi. Nitekim barışı ve yeni düzeni konuşmak üzere Avrupa’nın neredeyse bütün devletleri, 18 Eylül 1814’te, Viyana’da bir araya geldiler. Böylece tarihe Viyana Kongresi olarak geçecek görüşmeler başlamış oldu. Kongre’ye katılan devletlerin çokluğunun, gündemi ve karar alma sürecini olumsuz etkilememesi için bütün önemli sorunların dört galip (büyük) devlet tarafından karara bağlanmasında uzlaşma sağlandı. Böylece Viyana Kongresi ile diplomatik literatüre, Büyük ve Küçük Devlet terimi girmiş oldu. Kongre’ye yön veren ana fikir, Avrupa’da yeniden barışı ve düzeni inşa etmekti. Bu ana gündemi gerçekleştirmek için barışı ve düzeni yok eden sebepler açığa çıkarılmalıydı. Avrupa, Fransa’nın tek başına düzeni değiştirmeye kalkışmasıyla anarşiye sürüklenmişti. Dolayısıyla Fransa’nın yıktığı Avrupa güçler dengesi, yeniden kurulmalıydı ve Viyana Kongresi’nin ruhunu da Güçler Dengesi (Balance of Power), oluşturdu. Güçler dengesinin kurulması, Avrupa’da herhangi bir devletin bir daha tek başına düzeni sarsmaya kalkışmamasından geçiyordu ki bu, Kongre’nin ikinci ilkesi olan Avrupa Uyumu (The Concert of Europe)’na giden yolu hazırladı. Nihayet bu iki ilke veya durum, Fransız İhtilali’nin sebep olduğu olaylar dizisi ile ortadan kalkmıştı. Dolayısıyla Kongre, genel olarak ihtilal karşıtı bir tavır benimsemeli ve ihtilal öncesindeki düzene dönülmesini sağlayarak Avrupa’da bir Restorasyon Dönemi’ni başlatmalıydı. Yukarıda anlatılanlar, aslında Kongre’ye katılan tüm devletlerin, Fransa korkusunda uzlaştıklarını ispat etmektedir. Kongre’ye Avusturya adına Metternich, İngiltere adına Dışişleri Bakanı Castlereagh, Prusya adına Hardenburg ve Rusya adına Çar I. Alexander ile Dışişleri Bakanı Kont Nesselrode katıldılar. Mağlup Fransa’yı Kongre’de, Napoleon sonrası dönemin etkili ismi Dışişleri Bakanı Talleyrand temsil etti. Galip devletlerin ilk amacı, Fransa’yı bir daha Avrupa dengesini değiştiremeyecek biçimde güvenlikli -yani tampon- bölgelerle çevrelemekti. Bu bağlamda, Fransız İhtilali ve Napoleon Harpleri ile alt üst olan Avrupa haritası yeniden şekillendirildi. İlk olarak Fransa’nın doğu sınırında, Belçika ve Hollanda birleştirilerek Orange hanedanı iktidarında yeni ve birleşik HollandaBelçika Krallığı oluşturuldu. Fransa’nın doğusunda yer alan Alman coğrafyası da yeniden organize edildi. Prusya Ren Vilayeti’ni ve Westhpalia’yı aldı. Böylece Ren’in batı yakasına hâkim hale gelen Prusya, tam da İngiltere’nin istediği gibi Orta Avrupa ile kurulan bir köprü ve muhtemel bir Rus işgaline karşı sağlam bir tampon bölgeye dönüştü. Ayrıca Silesia, Kongre’ye katılan diğer devletlerin de onayı ile Prusya’da kalıyor ve Polonya paylaşımları sırasında aldığı topraklara da dokunulmuyordu. Kısacası Prusya Orta ve Doğu Avrupa’da hayli genişleyen bir devlete dönüşüyordu. Fransa’yı güneyden kuşatmak adına İtalya’da da bir takım düzenlemelere gidildi. 1797’de Napoleon tarafından ortadan kaldırılan Genoa (Cenova) Cumhuriyeti, Sardunya Krallığı’na ilave edildi. Ardından Kuzey İtalya’daki toprakların büyük bölümü, Avusturya hâkimiyetine terkedildi. Avusturya, Toskana (Tuscany) ve Milano’yu aldığı gibi 1797 yılında Napoleon ile imzaladığı Campo Formio Antlaşması ile ele geçirdiği ancak sonradan kaybettiği Venedik’i de topraklarına kattı. Dolayısıyla Avusturya, Kuzey İtalya’da Lombardiya-Venedik topraklarına sahip oldu. Kongre’de ayrıca Papa’nın yönetimindeki Kilise Devleti ile pek çok küçük İtalyan dükalığı da yeniden diriltildi. Kongre, Napoli Krallığı’nda Bourbon hanedanının yeniden iktidara gelmesi konusunda ısrarcı olmadı. Bu bağlamda Metternich’in desteğini alan Napoleon’un kayın biraderi Murat, kısa süre sonra terk edecek olsa da şimdilik iktidarını muhafaza etmeyi başardı. Kongre ayrıca İspanya’da Bourbon ve Portekiz’de Braganzas hanedanının yeniden tahtlarına oturmasını da teyit etti. Prusya ve Avusturya dışındaki Alman dünyasına gelince; Kongre, bu bölgelerde Napoleon döneminde oluşturulan idari yapıya fazla dokunmadı. Yalnızca Napoleon işgalleri ile tahtından olan Bavaria, Würtemberg ve Saxony (Saksonya) Kralları, yeniden tahtlarına kavuştular. Alman coğrafyasının bölünmüş hali devam etti ve Kongre’den sonra Avusturya ve Prusya dışında 36 Alman devleti ortaya çıktı. Napoleon’un işgalinden önce bu rakamın yüzlerle ifade edildiği hatırlandığında Kongre’nin, Napoleon’un Alman dünyasındaki düzenlemelerine dokunmayarak kısmen daha birleşik bir yapının ortaya çıkmasını sağladığı da söylenmelidir. Fransa’yı çevrelemek adına çizilen yeni siyasi harita, dört devletin kolaylıkla uzlaştığı başlık oldu. Ancak Kongre, Rusya’nın Polonya; Prusya’nın da Saksonya konusundaki ısrarları ile ciddi bir fikir 33 Yakınçağ Avrupa Tarihi ayrılığı ile karşılaştı. Rusya, Polonya’nın paylaşımlardan önceki toprakları ile yeniden bir Krallık olarak canlandırılmasını istiyordu. Böylece tıpkı Büyük Finlandiya Dükalığı’nda olduğu gibi bölgenin tamamen kendi nüfuzu altına giren bir yönetime dönüşmesini istiyordu. Prusya ise Saksonya’nın tamamını ele geçirmek niyetindeydi. Metternich, Polonya’yı alarak iyice batıya gelecek ve Avrupa için tehdit haline dönüşecek bir Rusya istemiyordu. Benzer şekilde Saksonya’nın tamamını alan bir Prusya ile de daha uzun sınırlara sahip olmak arzusunda değildi. Bu temel çatışma konularında Metternich’in imdadına Kongre’de ve Kongre sonrasındaki ilk yıllarda da olacağı gibi Castlereagh yetişti. İngiliz Dışişleri Bakanı da Metternich’le benzer şeyler düşünüyordu. Bu noktada ikilinin yardımına Fransa’yı yeniden Avrupa sistemine dahil etmek isteyen Talleyrand yetişti. Fransız Dışişleri Bakanı’nın teklifi ile 3 Ocak 1815’te Avusturya-İngiltere-Fransa arasında gizli bir anlaşma imzalandı. Anlaşmaya göre Prusya ve Rusya’nın, Polonya ve Saksonya’yı almaya kalkışmaları halinde üç ülke ortak hareket ederek diğer iki devlete savaş ilan edecekti. Bu anlaşmanın duyulmasıyla hem Prusya hem de Rusya isteklerinden vazgeçmek zorunda kaldılar. Polonya, Napoleon’un mirası olan Varşova Büyük Dükalığı’nın sahip olduğu topraklarla sınırlı kalmak kaydıyla eski haline döndü. Yeni devlet, Avrupa tarihinde Kongre Polonya’sı olarak anıldı ve yaklaşık 15 yıl boyunca bu idari yapı devam etti. Prusya ise Saksonya’nın beşte ikisini almaya razı oldu. Her iki devlet, hayal ettikleri gibi Polonya ve Saksonya’nın tamamına sahip olamasalar da elde ettikleri kazanımlarla Batı Avrupa sınırlarına daha da yaklaşmışlardı. Polonya ve Saksonya konusunda Rusya ve Prusya, tam olarak istediklerini alamasalar da sorun, çözüme kavuşturuldu. Sorunun çözülmesinde, Avusturya-Fransa-İngiltere arasındaki gizli anlaşma kadar Viyana’ya ulaşan daha önemli bir haber de etkili oldu. Napoleon sürgün edildiği Elbe Adası’ndan kaçarak Paris’e gelmişti. Napoleon’un gelmesiyle XVIII. Louis, Belçika’ya kaçtı. Fransa’da yeniden savaş hazırlıkları başladı. Nihayet Napoleon orduları ile müttefik orduları son defa Waterloo’da karşılaştılar. Harbin kesin galibi müttefikler oldu. Napoleon, bu defa daha uzak bir adaya Güney Atlantik’teki St. Helena’ya sürgün edildi. Ardından Fransa ile II. Paris Antlaşması imzalandı. İlk antlaşmada cezalandırılmayan Fransa, Avrupa’yı yeniden bir ihtilal tehlikesi ile karşı karşıya bıraktığı için artık bir dersi hak etmişti. Nitekim müttefikler, Fransa’yı 700 milyon Frank tutarında bir savaş tazminatına mahkûm ettiler. Ayrıca tazminat ödeninceye kadar müttefik kuvvetlerinin bir bölümü ülkede kalacaktı. Bunların dışında, Metternich’in yardımı ile Napoli Krallığı’ndaki tahtını Viyana Kongresi’nde alınan kararla korumayı başaran Napoleon’un kayın biraderi Murat da tahtını kaybetti. Çünkü Waterloo’daki savaşa o da Napoleon saflarında katılmıştı. 1815 Haziran’ında Viyana Kongresi sonlandı. Ancak Napoleon’un, Elbe’den kaçarak Avrupa düzeni için yeniden tehdit oluşturması, müttefiklerin birbirine daha sıkı şekilde bağlanmalarına ve yeni bir oluşumun doğmasına yol açtı. I. Alexander’ın önerisi ile “Kutsal Kitap”ta yer tutan hayırseverlik ve dostluk ilkeleri etrafında, 1815 Eylül’ünde Kutsal İttifak kuruldu. İngiltere bu ittifaka katılmadı. Kıtanın üç mutlakıyet idaresi Avusturya, Prusya ve Rusya, aslında ittifakı oluşturan temel güçlerdi. İttifakla Hristiyanlık ilkeleri ile siyaset yan yana getirilerek doğabilecek her türlü ihtilale karşı ortak hareket etme arzusu açığa çıkmış oluyordu. Böylece, Viyana Kongresi sonrasında oluşacak yeni düzenin temel felsefesi de özgürlükçü hareketlere karşı daima dikkatli olmak şeklinde karara bağlanmış oldu. Ancak hem Viyana Kongresi hem de Kutsal İttifak aynı zamanda, yeni dönemin devletlerarası uyum ve ortak hareket etme ilkeleri üzerine inşa edileceğini de göstermekteydi. Nitekim Kongre’ye genel olarak hakim olan Metternich, daha sonra kendi adıyla anılacak olan sistemini bu genel ilkeler etrafında şekillendirdi. Metternich Sistemi’nin etkisi altında gelişecek olan yeni dönemin en önemli hedefi, kutsal monarşileri tekrar ayağa kaldırmak ve bunu sağlamak için de her türlü ihtilali bastırmak olacaktı. Metternich Sistemi Napoleon sonrası düzen, sanki Fransız İhtilali ve Napoleon işgalleri hiç yaşanmamış gibi 1789 öncesindeki duruma yeniden dönme isteği üzerine inşa edilecekti. Yani, yeni Avrupa sisteminin temel hedefi, ihtilalin yıktığı düzeni canlandırmak ve onu kutsal bir amaç haline getirmekten ibaretti. Napoleon Dönemi’nin sona ermesinin ardından bu dönemin belirleyici özelliği olan saldırı ve düzenin zorla değiştirilmesi gerçeği, oluşturulacak yeni 34 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) sistemin çözmesi gereken iki temel problemdi. Bu yüzden, kurulacak olan yeni düzenin temel politikaları, bu iki önemli başlığı göz önünde bulundurmak zorundaydı. Dolayısıyla Napoleon sonrası düzen, saldırganlık yerine barış, zorla yapılan bir düzen değişikliği yerine de meşruiyet ilkesine dayanan bir yapıya sahip olmalıydı. Avrupa devletleri arasındaki ilişkilere savaş yerine barışın egemen kılınması, bundan sonra sorunların çözümünde önce diplomasiye başvurulacağını göstermekteydi. Meşruiyet ilkesi etrafında örülmüş bir düzen arayışı ise zamanın ruhu ile pek uyumlu olmasa da monarşinin yeniden yüceltilmesi anlamına geliyordu. Napoleon sonrası dönemde oluşturulacak olan sistemin adıyla anılmasına neden olan Avusturya Başbakanı Clemens von Metternich, yeni düzenin iki temel özelliğini bünyesinde taşıyordu. Metternich, hiç şüphe yok ki 19. yüzyılın gördüğü en büyük diplomatlardan biriydi. Aynı zamanda Fransız İhtilali gibi monarşi düzenini alt-üst eden ve zorla gerçekleştirilen her türlü değişime de adeta düşmandı. Çünkü Metternich’in siyaset felsefesinde meşruiyete sahip olan tek yapı, gücünü Tanrı’dan alan monarşi ve onun başında bulunan Kral’dan başkası değildi. Fransız İhtilali, yukarıda bahsedilen ve Metternich’in sıkı sıkıya bağlı olduğu siyasî geleneği yıktı. İhtilalin bu kadar büyük bir değişim ve dönüşüme neden olmasının altında dünya tarihi ve siyasetinde o güne kadar pek bilinmeyen bir yeniliği getirmiş olması gerçeği yatıyordu. Aslında Napoleon’un, 1812 yılında Rusya seferine kadar devam edecek büyüleyici askeri başarıları da Fransız İhtilali’nin yol açtığı bu yenilik ile yakından ilgiliydi. İhtilal sonrasındaki Fransız askeri düzeninin en önemli isimleri arasında yer alan Lazarre Carnot, yeni bir yönteme başvurdu. Carnot, seferberlik kavramını kullanıma sokarak eli silah tutmaya uygun bütün Fransız halkını orduya hizmet eder hale getirdi. Bu yeni gelişme sayesinde Napoleon, bütün kıtayı işgal ederken ihtiyaç duyduğu ordularına sürekli ve neredeyse hiç bitmeyen bir asker kaynağı sağlamış oluyordu. Ancak bu yenilik, askeri başarılara yaptığı katkıdan daha çok toplumsal alanda bir takım değişikliklere yol açması bakımından önemliydi. Seferberlik fikrine dayanarak oluşturulan yeni ordular büyük başarılar kazandıkça orduyu oluşturan sıradan insanlar da yeni bir bilince sahip olmaya başladılar. Bu bilinç kısa süre sonra bir millet olma düzeyine ardın da Fransız İhtilali’nin en önemli sonuçları arasında yer alan Milliyetçilik fikrinin oluşmasına yol açtı. Aslında kıtadaki tüm yapıyı altüst eden olayların gerisinde de bu kavram vardı. Nitekim Metternich’in katkılarıyla Viyana Kongresi’nden sonra kurulacak olan düzen, bu yeni bilinci yok sayarak monarşi düzenini tehdit eden her türlü ayaklanmayı bastırma ilkesine dayanacaktı. Yukarıda bahsedilen ve meşruiyetin kaynağını yalnızca monarşide gören yaklaşım, Fransız İhtilali öncesindeki devlet anlayışının temel özelliğiydi. Sahip olduğu birikim ve ilkeler dikkate alındığında, kıtadaki yeni düzenin oluşmasında en büyük pay sahibi olan Metternich, 19. yüzyılda politika yapan ama varlığı önceki yüzyıla ait olan bir devlet adamıydı. Metternich, düzenin oluşturulması ve korunmasındaki en etkili ve önemli silahın, kaynağını monarşinin varlığından alan bir devlet yapılanması olduğuna yürekten inanıyordu. Bu siyasi yapının sarsılmasına neden olan ve ihtilalci hareketlerin dayandığı ana zemini oluşturan milliyetçilik fikri, monarşi anlayışına yöneltilmiş açık bir tehditten başka bir anlam taşımıyordu. Napoleon sonrası dönemde Metternich’in katkıları ile kurulan ve yukarıda belirtilen temel özellikler dikkate alınarak inşa edilen yeni düzen, Avrupa’daki güçler dengesini gözetmek zorundaydı. Aslında, Metternich’in yeni dönemde kurulmasına öncülük edeceği düzene yön veren belirleyici unsur, ülkesi adına duyduğu gelecek kaygısı ile yakından ilgiliydi. Başbakanı olduğu Habsburg İmparatorluğu’nun, hem coğrafî konumu hem de sahip olduğu toplumsal doku, Metternich’in endişelerinin yersiz olmadığını ispat etmekteydi. Avrupa’nın ortasında yer alan Avusturya, batıda Fransa ve doğuda Rusya gibi iki büyük güçle kapı komşusuydu. Avusturya’nın, bu iki komşusundan birini diğerine tercih etmesi, Avrupa’daki bütün dengeyi yok etme tehlikesi ile eşanlamlıydı. Benzer şekilde batı ya da doğu sınırlarında yer alan iki büyük ülkede milliyetçilik fikrinin yol açacağı bir karmaşa, en çok Avusturya’yı etkileyecekti. Çünkü sahip olduğu çok uluslu toplumsal yapısı ile Habsburg İmparatorluğu, böyle bir tehlikenin ilk ve en açık hedefi olmaktan kurtulamazdı. Dolayısıyla Metternich, ülkesinin istikrar ve birliğinin korunması için bu iki büyük tehdidin elden geldiği ölçüde gündem dışına itilmesi gerektiğine inanıyordu. Metternich’e göre Avusturya kadar Avrupa’nın geleceği de bu iki endişenin ortadan kaldırılmasıy- 35 Yakınçağ Avrupa Tarihi la yakından ilgiliydi. Bunu gerçekleştirmenin yolu ise gayet açık ve basitti. Metternich, kurulacak yeni siyasî düzenin güçler dengesine olduğu kadar ortanın birliği ilkesine de önem vermesi gerektiğini düşünüyordu. Böylece Avrupa’nın ortasında yer alan Avusturya’nın birliği ve istikrarı, bütün kıtanın kaderini belirleyen temel ilke haline geldi. Kısacası Avrupa’nın güvenliği, Avusturya’nın elindeydi. Dolayısıyla Avrupa’daki huzur ve asayişin devam edebilmesi için ortadaki devletin yani Habsburg İmparatorluğu’nun dağılmadan yaşaması veya yaşatılması gerekliydi. Bunu garantiye almanın yolu ise çok uluslu bir yapıya sahip olan imparatorluğun, milliyetçilik akımının zararlarından uzak tutulmasından geçiyordu. Nihayet 19. yüzyılın ilk yarısına damga vuran ve Metternich Sistemi olarak anılan yeni düzen birbiriyle yakından ilişkili iki kurucu ilke; güçler dengesi ve ortanın birliği üzerine tasarlandı. Yeni düzeni oluşturan iki temel ilkenin sarsılmasına veya tehdit edilmesine dönük en ciddî endişe kaynağı, Fransız İhtilali’nin yarattığı birikimdi. Dolayısıyla kurulan yeni düzenin temel korkusunu Avrupa’da yeniden ortaya çıkabilecek bir devrim dalgası oluşturdu. Nitekim Viyana Kongresi’nden sonra ortaya çıkan Avrupa Uyumu’na dahil olan ülkeler, bu korkuyu tamamen ortadan kaldırmak amacıyla önemli bir uzlaşmaya imza attılar. Buna göre Avrupalı devletler ortak bir tavır içinde hareket ederek yeni kurulan düzeni değiştirmeye yönelik her türlü ihtilalci harekete karşı çıkma kararı verdiler. Bu kararın alınmasında en büyük rolü, Viyana Kongresi’ni etkisi altına alan Metternich oynadı. Bu ortak Avrupa tutumunun bir ilke haline getirilmesi, hem Metternich hem de Avusturya için vazgeçilmez bir öneme sahipti. Dolayısıyla Metternich, Avrupa’da ortaya çıkabilecek herhangi bir ihtilalci ayaklanmadan en çok etkilenecek olan Avusturya’nın birlik ve bütünlüğünü bütün Avrupa devletlerinin ortak garantisi altına alıyordu. Avusturya’nın varlığını Avrupa’nın ortak hareketine bağlayarak Metternich, hayalindeki Avrupa’ya bir adım daha yaklaşmış oldu. Metternich’in en büyük rüyası, bütünleşmiş ve ortak karar almayı becerebilen bir Avrupa idi. Eğer Avrupa bunu başarabilirse ikinci hayali olan Avrupa’da barışın sürekli hale getirilmesi hedefine de ulaşılabilecekti. Bütün bu çabalar, Metternich Sistemi’nin özünü tamamen Avrupa merkezli (Eurocentrist) bir bakış açısının oluşturduğunu göstermektedir. Yalnızca Avrupa’yı merkeze alarak inşa edilen Metternich Sistemi’nin yaşamaya devam etmesi, Avusturya kadar diğer devletlerin de katkısı ile ilgilidir. Dolayısıyla hem Viyana Kongresi hem de kongrenin bir ürünü olarak doğan Metternich Sistemi’nin sürdürülebilmesi, ittifaklara ve Avrupalı devletlerin ortak karar alacakları toplantılara yani kongrelere bağlıdır. Avrupa’da Yeni Bir Deneyim: İttifaklar ve Kongreler Dönemi Viyana Kongresi’ne yön veren ana fikir, Avrupa’da yeniden büyük bir kargaşanın çıkmasını engellemekti. Kongreye katılan hemen tüm devletler, bu idealin gerçekleştirilmesi için Avrupa’da yer alan devletlerin bir denge içinde kalması gerektiğini kabul ettiler. Böylece ortaya çıkan yeni güçler dengesi, bir bakıma kıtanın sigortası olacak ve herhangi bir devletin bu dengeyi sarsması da engellenecekti. Kongrenin en önemli isimleri arasında yer alan Metternich’in kuracağı yeni siyasî düzen de zaten bu temel yaklaşımı kurucu ilke haline getirdi. Yukarıda bahsedildiği gibi bu idealin gerçekleştirilmesi, Habsburg İmparatorluğu’nun devamı ile yakından ilgiliydi. Ancak 19. yüzyılın başındaki görüntüsü itibarıyla imparatorluğun yaşamını tek başına sürdürecek güçte olduğu söylenemezdi. Dolayısıyla Avusturya’nın varolmaya devam etmesi ve bu sayede Avrupa barışının da sürmesi için ittifaklar kaçınılmazdı. Bu noktada hem Viyana Kongresi’nde hem de sonrasında kurulan düzende iki büyük ülke belirleyici bir öneme sahipti. Metternich Sistemi’nin, yani Avrupa’da barışın geleceği, İngiltere ve Rusya’nın tavrına bağlıydı. Bu iki ülkenin kıtadaki uzlaşmaya katkı sunması veya en azından engel çıkarmaması hayati bir öneme sahipti. Ortak karar almayı başarabilen bir Avrupa’nın doğması ve barışın sürmesi buna bağlıydı. 18. yüzyılda her ülkenin kendi başına bir diplomatik tutum takındığı hatırlandığında Viyana Kongresi, bu ortak yaklaşımın gerçekleştirilebileceğinin ispatı oldu. Bunu sağlayan etken ise hem Kongre sırasında hem de sonrasındaki ilk yıllarda Avusturya, İngiltere ve Rusya arasındaki karşılıklı anlayıştı. Yeni düzenin mimarı konumundaki Metternich, İngiliz Dışişleri Bakanı Castlereagh ve Çar I. Alexander ile her konuda olmasa da önemli sorunlarda en azından başlangıçta ortak bir tavır sergilediler. Napoleon sonrası oluşturulan düzende 36 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) Metternich’in en büyük yardımcısı bu ikili oldu. Aslında Rusya’nın bir mutlakıyet İngiltere’nin ise bir parlamentoya sahip olduğu hatırlandığında bu iki ülkenin ortak bir noktada buluşması zordu. Ancak Metternich’in varlığı, bu zorluğun üstesinden gelinmesini sağlıyordu. Avrupa’nın huzuru için güçler dengesinin vazgeçilmez olduğunu düşünen Castlereagh’nın bu konudaki en büyük yardımcısı Avusturya şansölyesi idi. Benzer şekilde en büyük tehlike olarak gördüğü ihtilalci hareketlere karşı kutsal bir dayanışma arzusu içinde olan I. Alexander ile neredeyse aynı düşüncelere sahip olan yine Metternich’ten başkası değildi. Avusturya’nın, bu iki büyük ülkenin siyasetine yön veren ilkeleri aynen benimsemesi, üç ülke arasındaki uzlaşmanın da temelini oluşturdu. Bu yakınlık aynı zamanda Metternich’in hayalini kurduğu ortak Avrupa inisiyatifini doğuracak olan ittifak veya ittifaklar için de çok gerekliydi. Metternich, Avrupa’da barışın sürekli hale getirilmesi için üç ayrı ittifak sisteminin zorunlu olduğuna inanıyordu. Fransa’dan gelebilecek bir tehdide karşı Avusturya, Rusya ve İngiltere arasında üçlü ittifak. Rusya’dan kaynaklanacak bir tehlikeye karşı Avusturya, Fransa, İngiltere ve Prusya arasında dörtlü ittifak. Nihayet bütün Avrupa’da tehlikeli bir macerayı engelleyecek olan ve kıtanın tamamını kapsayan Avusturya, Fransa, İngiltere, Prusya ve Rusya arasındaki beşli ya da büyük ittifak. Bu ittifaklar sisteminin yani ortak karar mekanizmasının işlemesi için Viyana Kongresi’nden sonra büyük devletler, kıtadaki sorunları görüşmek ve çözmek üzere sık sık bir araya geldiler. Napoleon işgallerine son veren ve Viyana Kongresi’ni toplayan dörtlü ittifaka üye devletler, 1818 yılında Aix-la-Chapelle (Aachen)’ de yeniden toplandılar. Bu kongrenin gündemini, Fransa’daki müttefik askerlerinin ülkeden çıkması ve Fransa’nın ödeyeceği savaş tazminatı sorunlarının çözüme kavuşturulması oluşturdu. Bu sorunlar dörtlü ittifakın üyeleri tarafından karara bağlandığı gibi Fransa, Avrupa’da oluşan yeni düzene de kabul edildi. Dörtlü ittifak Fransa’nın da katılımıyla büyük ittifaka yani beş büyük Avrupa devletinin dahil olduğu beşli ittifaka (Quintuple Alliance) dönüştü. Ancak diğer dört devlet Fransa’nın ihtilalci geçmişinden şüphe ettikleri için onu kontrol altında tutmak amacıyla aralarında gizli bir anlaşma imzalamayı da ihmal etmediler. Aix-la-Chapelle Kongresi, Avrupa’da oluşan devletlerarası uyumun şimdilik yolunda olduğunu gösterse de ilk fikir ayrılıklarının başladığına da işaret etmekteydi. Özellikle Rusya ile İngiltere arasında Avrupa’nın geleceğiyle ilgili ciddi görüş farklılıkları olduğu anlaşıldı. Çar I. Alexander, kıtada ortaya çıkabilecek yeni ihtilalci girişimlere karşı mevcut yönetimleri korumak amacıyla ortak bir müdahale gücünün oluşturulmasını istiyordu. Ancak hem Metternich hem de Castlereagh, bu fikre sıcak bakmadılar. Çarın talebi şimdilik geri çevrilse de bu açıkça Rusya ile İngiltere veya mutlakıyet rejimleri ile liberal yönetimlerin er ya da geç birbirinden kopacağının habercisiydi. Aix-la-Chapelle, Viyana’da oluşturulan ortaklığın devam ettiğini gösteren ama ilk fikir ayrılıklarını da açığa çıkaran bir kongreydi. Ancak Fransız İhtilali ve Napoleon’un bıraktığı anılar hala taze olduğu için devletlerarası uzlaşma devam etti. Avrupa’nın beş büyük devleti arasındaki ortak hareket etme ve sorunları birlikte çözme iradesi sürse de Fransız İhtilali’nin şekillendirdiği yeni dinamikler, bu birlikteliğin gerçekçi olmadığını gösterecekti. Kaldı ki Viyana Kongresi’nden sonra kurulan düzenin en zayıf halkasını da ihtilal sonrasında ortaya çıkan bu yeni Avrupa atmosferini adeta görmezden gelmesi oluşturmaktaydı. Nitekim Fransız İhtilali’nin özgürlükçü fikirleri gündemi yeniden meşgul etmeye başladı. 1820’li yıllar, İtalya, İspanya ve Yunanistan’da yeni bir ihtilalci dalganın Avrupa’ya hakim olduğu dönemdi. Napoli Krallığı’nda 1820 yılında başlayan ve kısa süre sonra İspanya’ya da sıçrayan kargaşa, sorunu tartışmak ve bir çözüm bulmak üzere 1820 ve 1821 yıllarında sırasıyla Troppau (Silesia-Silezya) ve Laibach (Slovenya) Kongreleri’nin toplanması ile sonuçlandı. Çar I. Alexander ve Metternich’in çağrısı üzerine toplanan Troppau Kongresi’ne Avusturya, Prusya ve Rusya katılırken Fransa ve İngiltere yalnızca gözlemci göndermekle yetindi. Avusturya ve Rusya’nın vardığı uzlaşmaya Prusya’nın da katılmasıyla kongreden Napoli Krallığı’nda başlayıp Kuzey İtalya’da Piyemonte’ye de sıçrayan ihtilalin güç kullanarak bastırılmasına karar verildi. Bu kararın çıkması, Avusturya’nın bu iki bölgedeki ihtilalleri bastırarak İtalya’daki varlığını ve nüfuzunu sağlamlaştırmasına yol açsa da kongre, 1815’den sonra kurulan yeni düzenin ciddi bir dönüşüme uğradığını da gözler önüne serdi. İngiltere’nin, hem kongrenin kararını hem de müdahaleyi protesto etmesi, Avusturya’nın, İtalya’daki faaliyetleri açısından bir değişikliğe yol açmadı. Böylece Troppau Kongresi, 37 Yakınçağ Avrupa Tarihi Viyana’da oluşturulan ortak Avrupa hayalinin kısa ömürlü olduğu ve Avrupa’nın, mutlakıyet rejimine sahip üç ülke ile liberal blokta yer alan Fransa ve İngiltere arasında iki ayrı kampa bölündüğünü tescil etti. Bu iki kutuplu Avrupa tablosu, 19. yüzyılın ilk yarısı boyunca devam edecek olan siyasî manzarayı anlatmaktaydı. Ancak bu bölünme, 18. yüzyıldaki gibi her devletin kendi başına bir diplomatik davranış içine girerek ayrışan bir Avrupa görüntüsünün doğmasına da yol açmayacaktı. Nitekim kısa süre sonra yaşanacak olan yeni gelişmeler de bu tespiti haklı çıkardı. İspanya ve İtalya topraklarındaki ihtilallere çözüm bulmak amacıyla toplanan Troppau ve Laibach Kongreleri, her ne kadar bölünmüş bir Avrupa görüntüsü sunsa da bu tablo kalıcı bir yapıya dönüşmedi. İspanya ve İtalya’daki karışıklıklarla neredeyse aynı zamanda yeni Avrupa düzeni bu defa Yunan İsyanı ile tehdit altına girdi. Çar I. Alexander’ın hizmetinde çalışan Alexander İpsilanti’nin önderliğinde Romanya’da bir isyan başlatıldı. İsyanın, Avrupa’da ciddi bir paniğe yol açmasının sebebi, Rusya’nın göstereceği tavırla ilgiliydi. Rusya’nın, ortodoksluk bağından ötürü bu harekete destek vermesinden veya en azından Avrupa’da oluşacak fikir birliğine katılmamasından endişe edilmekteydi. Hem Yunan sorunu hem de İspanya’daki karışıklığı görüşmek üzere 1822 yılında Verona’da yeni bir kongre toplandı. Çar I. Alexander, ihtilaller konusundaki ilkesini değiştirmeyerek bu harekete destek sunmayacağını açıkladı. Benzer şekilde Castlereagh da konunun Osmanlı İmparatorluğu’nun iç meselesi olduğunu belirtince isyanın başarıya ulaşamayacağı kesinleşti. Yunan İsyanı’nın 1821 yılında başlayan bu ilk aşamasında tıpkı Metternich’in hayal ettiği gibi İngiltere ve Rusya aynı görüşte birleşmişlerdi. Kısacası Avrupa, yeniden tek sesli bir kıta olmuştu. Ancak 1826 yılında başlayacak olan ikinci aşama ilkinden tamamen farklı şartlar altında gelişecekti. Verona Kongresi, Napoleon sonrasında kurulmaya çalışılan ortak Avrupa hayalinin sonuna gelindiğini göstermesi açısından da önemlidir. Bundan sonra beş büyük devlet en azından 19. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’nın sorunlarını tartışmak üzere bir kongre masası etrafında toplanmamışlardır. Kısacası Verona Kongresi, Avrupa’da oluşturulmaya gayret edilen Kongreler Sistemi’nin de sonu anlamına gelmekteydi. Napoleon sonrasında kurulan yeni düzenin temel hedefi, Avrupa’nın yeniden istikrarsızlığa düşmesini engellemekti. Bu amacın gerçekleşmesi için Avusturya’nın birliği hayatî bir öneme sahipti. Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için şu kaynağa göz atabilirsiniz: Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Avusturya’nın birliği, Avrupa dengesi ve barışı açısından neden önemlidir? 19. Yüzyılın ilk yarısında kurulan Avrupa Düzeni’nde Avusturya’nın oynadığı rolü düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa düzenini anlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 38 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) YENİ DÜZENİ TEHDİT EDEN GELİŞMELER Viyana Kongresi ve onun bir ürünü olarak ortaya çıkan Metternich Sistemi, aslında baştan itibaren büyük bir sorunla yola çıkmıştı. Hem Kongre’nin hem de Metternich Sistemi’nin en ciddi zaafı, Fransız İhtilali ve getirdiği yeni dünya anlayışına adeta yokmuş gibi yaklaşmaktan kaynaklanıyordu. Ancak ihtilalin yerinden oynattığı dinamikler, Viyana Kongresi’ni takip eden ilk birkaç yılda Avrupa devletlerinin ortak tavırları ile gündem dışına itilse de bu sadece geçici bir rahatlamaydı. Nitekim 1820’li yılların başından itibaren neredeyse bütün kıta 10 yıldan daha uzun sürecek yeni bir ihtilal dalgası ile karşılaşmaktan kurtulamayacaktı. Bu ihtilallere yön veren temel duygu, Fransız İhtilali’nin en önemli ürünleri ve simgeleri arasında yer alan özgürlük isteği ile doğrudan ilgiliydi. Dolayısıyla Napoleon sonrası kurulan yeni düzen ve mimarlarının huzurlu Avrupa hayali kısa süre içinde iflasın eşiğine gelmişti. Bu yeni kargaşa yılları, kıtanın batısından başlayarak doğusuna doğru yayıldı. Özellikle Çar I. Alexander’ın bütün ısrarına rağmen Viyana Kongresi’nde Avrupa Uyumu dışında bırakılan Osmanlı İmparatorluğu, bu yeni ihtilalci dalganın çıkması açısından ciddi bir öneme sahipti. Çünkü ilk isyanlarında başarılı olamayan Yunanların ikinci isyanları sonrasında bağımsızlığa ulaşmaları, Avrupa’daki pek çok liberal düşünceli insanı derinden etkiledi. Yunan İsyanı’nın, Avrupa’nın liberal kamuoyu üzerinde bıraktığı olumlu etki, kısa süre sonra başlayacak ve tüm kıtayı saracak olan daha yaygın bir hareketlenme için adeta domino etkisi yapacaktı. Viyana Kongresi Sonrasında İlk Huzursuzluklar: İtalya, İspanya ve Portekiz Aix-la-Chapelle Kongresi’nin görevini yerine getirdikten sonra dağılmasını önce İtalya, ardından İspanya ve Portekiz’den gelen can sıkıcı haberler takip etti. Napoli Krallığı ve İspanya’dan, yeni bir ihtilalci kaynaşmanın işaretleri gelmeye başlamıştı. Her iki bölgedeki hareketlenmeye yön veren talep, 1791 Fransız Anayasası’nı model alarak yazılan 1812 Anayasası’nın yeniden işlevsel bir hale getirilmesi ile ilgiliydi. Ancak hem Napoli Krallığı’ndaki hem de İspanya’daki yönetimler, anayasaya bağlı kalmakta pek de istekli değillerdi. İktidarların bu tavrı, Avrupa’nın Akdeniz kıyılarına bakan topraklarında yeni bir huzursuzluk ortamının doğmasına yol açtı. Neredeyse eşzamanlı olarak İspanya’dan Yunanistan’a kadar Güney Avrupa’nın önemli bir bölümü, yeni bir ihtilal süreci ile karşı karşıya kaldı. Özellikle İtalya’da çıkan ihtilal, yeni dönemin patronu konumundaki Metternich’in dikkatini bu bölgeye yoğunlaştırmasına sebep olacaktı. Napoleon tehlikesinin savuşturulmasından sonra Metternich, İtalya’daki Habsburg nüfuzunun sağlamlaştırılmasını istiyordu. Böylece İmparatorluğun kalbi sayılan Avusturya toprakları, bir tampon bölge gibi kullanılacak İtalya sayesinde tehlikeden uzak tutulmuş olacaktı. Ancak Napoli Krallığı’nda meydana gelen ihtilal işaretlerinin asıl tehlikeli yanı, olayların tüm Avrupa’ya yayılarak düzeni alt üst etme potansiyeline sahip olmasıydı. Çünkü Viyana Kongresi sonrasında oluşturulan devletlerarası ittifaka benzer şekilde ihtilalciler de tüm kıta çapında ortak hareket ediyorlardı. Bir başka deyişle özgürlük talep eden liberal topluluklar da tıpkı düzenin korunmasından yana olan güçler gibi dayanışma içindeydiler. Nihayet bu endişe, yukarıda da belirtildiği gibi Troppau Kongresi’nin toplanması ile sonuçlandı. Kongre öncesinde Avusturya şansölyesinin en büyük kaygısı Rusya’dan kaynaklanıyordu. Çar I. Alexander, her ne kadar Napoleon işgallerine son verilmesi için oluşturulan müttefik ordularına içten bir katkı sunmuş olsa da esas itibarıyla liberal fikirlere sahip bir devlet adamıydı. Ancak Metternich, ihtilal tehlikesi ve Avrupa’nın yeniden büyük bir karmaşa içine düşme riskine işaret ederek I. Alexander’ı ikna etmeyi başardı. Yukarıda ifade edildiği gibi Troppau Kongresi, üç mutlakıyet idaresinin fikir birliği ile noktalandı. Troppau protokolüne imza koyan Avusturya, Prusya ve Rusya, Kralların otoritesini tehlikeye atan her türlü ihtilal veya düzeni zorla değiştirme girişimine gerekirse dışarıdan müdahale edilebileceğini açıkladılar. I. Alexander’ın, neredeyse tamamen Metternich çizgisine çekilmesi anlamına gelen fikir değişikliğinin altında mantıklı bir gerekçe vardı. Rus Çarı, Napoli Krallığı’nda ortaya çıkan kargaşaya benzer bir gelişmenin, Polonya’da da gerçekleşmesinden endişe etmekteydi. Bu üç mutlak devletin müdahale kararı Trappau Kongresi’ne yalnızca gözlemci olarak katılan Fransa ve İngiltere tarafından onaylanmadı. İngiliz Dışişleri Bakanı Castlereagh, hem karara hem de yapılacak bir müdahaleye karşı olduğunu belirtti. Castlereagh açıkça 39 Yakınçağ Avrupa Tarihi Avusturya’nın, Napoli Krallığı’nda çıkan ve Piyemonte bölgesine de yayılan ihtilale müdahalesinin yalnızca kendi adına yapılmış bir hareket olacağını vurguladı. Metternich, sadece Prusya ve Rusya’nın desteğini alabildi. Avusturya orduları, İtalya topraklarına girerek Napoli Krallığı’ndaki ve kısmen Piyemonte’ye de sıçramış olan ihtilali ağır bir şekilde bastırdı. Napoli Kralı I. Ferdinand, mutlak bir Kral olarak şimdilik tahtında güvenle oturabilirdi. Bütün ihtilal yanlıları ve liberal fikirlere sahip olanlar, İtalya’nın dört bir yanına ve İspanya’ya kaçmak zorunda kaldılar. Söz konusu bölgeler, kısa süreli de olsa ihtilal kâbusundan kurtarılmıştı. Napoli Krallığı’ndaki kargaşanın Avusturya askerleri tarafından bastırılması bu ihtilalden sağ kurtulmayı başarabilen pek çok kişinin İspanya’ya kaçmasına sebep oldu. Aslında Napoli Krallığı’ndaki ihtilalle kısmen aynı zamanda İspanya’da da bir takım gelişmeler ortaya çıkmıştı. İspanya’da ortaya çıkan karışıklık, Napoli Krallığı’nda meydana gelen olaylarla karşılaştırıldığında temel bir farklılık göze çarpar. Tıpkı Napoli’de olduğu gibi İspanya’da da 1812 Anayasası’nın yeniden yürürlüğe konulması ve anayasal sınırlarına çekilmekte pek de istekli görünmeyen Kral’ın, anayasaya bağlılık yemini etmesi isteniyordu. Ancak sivillerin ötesinde İspanya’da bu talebe ordu içinden de önemli bir destek veriliyordu. Çünkü İspanyol ordusunda liberal fikirlere sahip ciddi miktarda subay ve onların emriyle hareket eden askerler bulunmaktaydı. İspanya’da yaşanan ve Kral’ın otoritesinin sınırlandırılarak liberal bir rejimin kurulmasını amaçlayan bu hareket, Avrupa dengesi açısından bir tehdit oluşturmaktaydı. Nitekim hem bu sorunu hem de bununla eş zamanlı şekilde ortaya çıkan bir başka ihtilal çabası olan Yunan bağımsızlık girişimini görüşmek üzere Verona’da yeni bir kongre toplandı. Kongre’de I. Alexander, uzun süreden beri dile getirdiği düşüncesini bir defa daha tekrarlayarak İspanya’da meydana gelen olaylara beş büyük devletin oluşturacağı ortak bir askeri gücün müdahale etmesini teklif etti. Bu aslında, Trappau Kongresi’nden sonra ortaya çıkan anlayışın İspanya’yı da kapsayacak şekilde genişletilmesi demekti. Ancak İngiltere bu öneriye açıkça karşı çıktı. Bu noktada Kongre’ye katılan ülkeler arasında yer alan Fransa’dan sorunu çözmeye dönük önemli bir adım geldi. Fransa, kendi ordusu ile İspanya’daki ihtilale son vermeyi öneriyordu. Kongreye katılan diğer dört devlet, hafızalarında Napoleon Dönemi’nin ağır hatırası olmakla birlikte Fransa’nın önerisini memnuniyetle karşıladılar. 200 bin kişiye yaklaşan bir askeri kuvvetle Fransız Ordusu, Pireneler’i geçerek İspanya’ya girdi. Fransız askeri gücü, İspanya’daki ihtilale son verdi. İspanya Kralı, VII. Ferdinand, her ne kadar anayasaya bağlılık yemini ettiyse de bu olay aslında İspanya’da ruhban sınıfının ve aristokrasinin, yani eski rejimin zaferinden başka bir şey değildi. Öte yandan Fransız Ordusu, İspanya’ya girdiğinde ciddi sayılabilecek bir direnişle karşılaşmadı. Çünkü halkın büyük bölümü, radikal ve sapkın olarak gördükleri liberaller, anayasacılar ve cumhuriyetçilere tepki duymaktaydı.1823 yılında gerçekleşen Fransız müdahalesinin, Avrupa sistemi açısından en önemli sonucu ise Kongreler Dönemi ve ortak Avrupa hayalinin bittiğini tescil etmesi oldu İspanyol halkından önemli sayılabilecek bir direniş görmeyen Fransız askerleri, ihtilale son vererek Fransa’yı da rahatlatmıştı. Çünkü Viyana Kongresi’nden sonra Fransız tahtına yeniden sahip olan Bourbon Hanedanı, sınır komşusunun radikaller, liberaller ve cumhuriyetçilerin kol gezdiği bir ülke olma korkusundan kurtulmuştu. Ancak İspanya’daki ihtilal sona erdirilse de sorun aslında tamamen bitirilememişti. İspanya’daki karışıklık bir süredir içten içe kaynamakta olan Güney Amerika’daki İspanyol sömürgelerine vakit kaybetmeksizin yansıdı. Aslında Verona Kongresi’nde Çar I. Alexander’ın teklif ettiği ortak müdahale düşüncesinin altında da İspanya İhtilali kadar Güney Amerika’daki bağımsızlık mücadelelerine son verme hedefi de vardı. İngiltere’nin öneriyi geri çevirmesi, biraz da bu geniş hedeften kaynaklanmaktaydı. Çünkü İngiltere, söz konusu bölgeye yüz yılı aşkın zamandır iktisadi olarak yayılmış ve Napoleon Harpleri sırasında da bölge ile olan ticaretini hayli kârlı bir seviyeye yükseltmişti. Dolayısıyla İngiltere, bölgenin bağımsızlaşarak İspanya’dan ayrılması halinde serbest ticaret anlaşmalarını daha kolay gerçekleştirebileceğini düşünmekteydi. Nitekim Güney Amerika’daki bağımsızlık hareketlerine Avrupa müdahalesini engellemek amacıyla tarafsızlığını ilan etti. Böylece diğer Avrupa devletlerinin bölgeye deniz yolu ile yapacakları yardımların ve müdahalelerin önünü de dolaylı olarak kapatmış oldu. Çünkü hiçbir Avrupa donanması, İngiltere’nin denizlerdeki üstünlüğüne meydan okuyacak yeteneğe sahip değildi. Fakat İngiltere tarafsızlığını ilan etmesine rağmen Güney Amerika’daki bağımsızlık hareketlerine destek vermeyi de ihmal etmedi. Özellikle Peru’nun bağımsızlığını kazanmasında, İngiltere’nin, Şili donanmasının belirleyici bir katkısı oldu. 40 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) İngiltere, herhangi bir Avrupalı gücün İspanyol sömürgelerindeki hareketlere müdahale etmesini engelleyerek bir şekilde Güney Amerika’nın bağımsızlığına katkı sunmuştu. Ancak İspanya’daki karışıklık sadece bu ülkenin sömürge topraklarını etkilemedi. Komşusu Portekiz de bu karmaşık atmosferden payına düşeni aldı. Portekiz, 1809- 1820 yılları arasında hanedan ailesinin yokluğunda bir İngiliz subay olan Mareşal Beresford tarafından idare edildi. Ancak ülkedeki liberaller ve milliyetçiler, İngiliz yönetiminden memnun değildi. İspanya’daki örneği izleyerek Portekiz ordusu da bir ihtilale öncülük etti. İhtilalciler, geçici bir hükümet kurarak Napoleon işgalinin ardından Brezilya’ya sığınan Kral’ın ülkeye dönmesini istiyorlardı. Bu arada anayasa ilan edildiği gibi iki kamaralı bir parlamento yapısı da oluşturuldu. Daha sonra feodal düzen ve engizisyon mahkemeleri ortadan kaldırıldı. Ardından sansürü yasaklayan, yasaların içindeki dini ögeleri temizleyen ve kilisenin elindeki toprakların önemli bir bölümüne el konulduğunu belirten bir dizi yasa çıkarıldı. Nihayet Portekiz’e dönen Kral VI. John, 1822 Ekim’inde anayasaya bağlılık yemini etti. 1826 ve 1827 yıllarında yeminini çiğneyerek Portekiz’i, yeniden mutlak bir Krallık haline getirme teşebbüsleri, İngiltere’nin müdahaleleriyle sonuçlandı. Portekiz’deki gelişmeler, İspanya’nın yaşadıkları ile neredeyse aynıydı. Nitekim ana vatandaki ihtilal, Güney Amerika’daki Portekiz sömürgesi Brezilya’ya yansımakta gecikmedi. Brezilya, 1822 yılında bağımsızlığını ilan etti ve VI. John’un, naip olarak burada bıraktığı oğlu Pedro, Brezilya’nın ilk imparatoru oldu. 1825 yılına gelindiğinde Portekiz, yüzlerce yıldan beri yönettiği Brezilya’nın bağımsızlığını kabul ediyordu. Güney Amerika’daki bütün bu gelişmeler, aslında Avrupa’da kurulan düzeni de yakından ilgilendirmekteydi. 1823 yılında Amerika Birleşik Devletleri Başkanı James Monroe, Kongre’de tarihte Monroe Doktrini olarak adlandırılacak konuşmasını yaptı. Başkan Monroe, A.B.D.’nin yeni kurulan devletleri tanıdığını ve herhangi bir Avrupalı gücün bölgeye müdahalesini kendisine karşı yapılmış bir eylem olarak göreceğini ilan ediyordu. Kısacası Metternich’in her türlü ihtilale müdahale edilmesi şeklinde özetlenebilecek doktrinine Başkan Monroe, Amerika kıtasının bundan muaf olduğu ve Avrupalı devletlerin nüfuz alanı dışında kaldığını gösteren bir doktrinle cevap vermiş oluyordu. Nitekim A.B.D.’nin ardından, İngiltere de yeni devletleri tanımakta gecikmedi. Böylece Trappau Kongresi’nin ardından liberal ve muhafazakâr şeklinde iki bloka ayrılan Avrupa sistemi, bir defa daha tescil edilmiş oluyordu. Ayrıca A.B.D.’nin bölgeyi kendi nüfuz alanı ilan etmesiyle Avrupa Devletleri’nin yüzlerce yıldır devam eden hâkimiyeti son buluyor ve dünya siyasi sistemi yeni bir kimlik kazanıyordu. Yunanistan’ın Bağımsızlığı 1822 yılında toplanan Verona Kongresi’nde İspanya İhtilali’nin yanı sıra Yunanistan’ın bağımsızlığı için başlatılan ayaklanma da gündeme gelmişti. 1821 yılında Çar I. Alexander’ın hizmetinde çalışan Alexander İpsilanti, Yunanistan’ı, Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayırarak bağımsız bir devlet haline getirmek amacıyla bir isyan başlattı. Yunan İsyanı, yukarıda anlatılan İtalya, İspanya ve Portekiz’deki ihtilallerden farklı olarak bağımsız bir devlet hedefi ile başlatılan bir hareketti. Ancak bu hareketin asıl farkı, başladığı coğrafya ile ilgiliydi. İpsilanti’nin, Eflak-Boğdan (Romanya)’da başlattığı ayaklanma, Hristiyan Avrupa’nın yanı başında yer alan ve Müslüman bir hükümdarın kontrolü altında bulunan topraklarda ortaya çıkmıştı. Dolayısıyla Hristiyan Avrupa devletlerinin Viyana Kongresi’nde oluşturulan Avrupa Uyumu’na dahil edilmeyen Osmanlı İmparatorluğu’nun karşılaştığı bu isyana gösterecekleri tepki oldukça önemliydi. Bu olay aynı zamanda, I. Alexander’ın tahminini de doğrulamaktaydı. Çar, Avrupa’da kurulan yeni düzeni sarsmaya aday en nazik bölgelerden birinin Osmanlı toprakları olduğunu vurgulamıştı. Bu sebeple Osmanlı İmparatorluğu’nun da Viyana Kongresi’ne davet edilmesi gerektiğini söylemişse de önerisini kabul ettirememişti. Viyana Kongresi’nden sonra şekillenecek olan Metternich Sistemi’nin en zayıf noktalarından birisini de bu oluşturacaktı. İsyan başladığında, bütün devletlerin ilgisi, Çar I. Alexander’ın, göstereceği tepkiye odaklandı. Yukarıda vurgulandığı gibi I. Alexander’ın, Ortodoksluk bağından ötürü Yunan İsyanı’na destek verme ihtimali en ciddi endişe kaynağıydı. Kaldı ki İpsilanti de Rusya’nın, bu harekete kayıtsız kalmayacağına inanıyordu. Ancak Çar, bütün liberal ideallerine rağmen İtalya ve İspanya İhtilalleri sırasında izlediği muhafazakâr siyaseti değiştirmedi ve isyana herhangi bir destek sunmadı. İsyanın başından itibaren konuyu Osmanlı İmparatorluğu’nun iç 41 Yakınçağ Avrupa Tarihi meselesi olarak gören Metternich, Rusya’nın pasif tavrı ile rahatlamıştı. Çünkü Rusya’nın, isyana destek vermesi, Osmanlı’nın dağılması ve Balkanlar’da ortaya çıkacak kargaşanın doğrudan Avusturya’yı ve doğal olarak Avrupa dengesini etkilemesi anlamına gelecekti. Rusya’nın yanı sıra İngiltere de Yunan İsyanı’na pek sıcak yaklaşmadı. İngiltere ve Rusya’nın, Yunan İsyanı’nda tarafsız kalması, Osmanlı İmparatorluğu’nun sorunu çözmesini de kolaylaştırdı. Ancak bu iki büyük gücün isyana soğuk yaklaşması kadar İpsilanti’nin stratejik hatası da isyanın sona erdirilmesinde rol oynadı. İpsilanti, Yunan nüfusunun çok az olduğu Romanya’da bir isyan çıkartarak daha baştan büyük bir hataya düşmüştü. Nitekim ilk isyanın bastırılmasından kısa süre sonra Yunanistan’ın kalbinde, Mora yarımadasında çıkan ikinci isyan hedefine ulaşacaktı. Yunan İsyanı’nın ikinci aşaması ilkinden neredeyse tamamen farklı bir siyasi ortamda gerçekleşti. Her şeyden önce Trappau ve esas olarak Verona Kongreleri’nden sonra ortak Avrupa tutumu neredeyse tamamen sona erdi. Trappau Kongresi’nin ardından Avusturya’nın İtalya’ya ve Verona Kongresi’nden sonra da Fransa’nın, İspanya’ya müdahaleleri, Avrupa Uyumu’nun sadece kâğıt üzerinde kaldığını göstermişti. Çünkü iki ülke de bu müdahaleleri, kendi çıkarları uğruna tek taraflı olarak yapmıştı. Ayrıca ilk isyan sırasında Avrupa diplomasisine hakim olan aktörler de artık hayatta değildi. İngiltere’de Castlereagh’nın intiharının ardından Dışişleri Bakanı olan George Canning, İngiliz dış politikasını daha liberal bir çizgiye kaydırdı. Aslında bu değişimi Trappau Kongresi’nden sonra kısmen Castlereagh başlatmıştı. İngiltere’nin ardından Rusya’da da ciddi bir değişiklik yaşandı. Yunan İsyanı’nın ikinci aşamasında belirleyici olan da Rusya’daki bu yeni dönemdi. 1825 yılında ölen Çar I. Alexander’ın yerine Romanov tahtına I. Nicholas oturdu. St. Petersburg’da yaşanan ve kısa sürede bastırılan Dekabrist (Aralıkçılar) İsyanı’ndan sonra I. Nicholas tahttaki yerini sağlamlaştırdı. I. Alexander’ın, Avrupa’daki düzenin korunması için gösterdiği hassasiyetin aksine yeni Çar, Rusya’nın, Asya ve Avrupa’daki nüfuzunun genişletilmesini istiyordu. Hem İngiltere hem de Rusya, bu yeni siyasi atmosfer altında Yunan İsyanı’nın ikinci aşamasına destek oldular. Fransa da bu iki ülkenin yanında yer almakta gecikmedi. Ayrıca Avrupa’daki liberal kamuoyunun varlığı ve Yunan milletine duyulan sempati de isyanın ikinci aşamasında etkili oldu. Bütün bu yeni siyasi ortamın yanı sıra isyanın Mora’da çıkması da başarısında rol oynadı. Çünkü ilk isyanın çıktığı Eflak-Boğdan’ın aksine Mora, Yunanistan’ın kalbi demekti. İç ve dış dinamiklerin sağladığı elverişli ortam, Yunanistan’a bağımsızlık yolunu açacaktı. 1827 yılında Navarin’de, Osmanlı donanmasının, Fransız-İngiliz-Rus donanması tarafından batırılması, bağımsız Yunanistan’ın önünde hiçbir engel kalmadığına işaret ediyordu. Nitekim kısa süre sonra Yunanistan bağımsız bir ülke oldu ve Bavyera Hanedanı’ndan I. Otto yeni devletin ilk kralı olarak ilan edildi. Yunanistan’daki bağımsızlık hareketinin başarıya ulaşması, Avrupa’daki liberal hareketler ve özgürlük mücadelesi açısından bir dönüm noktasıdır. Ayrıca Fransız İhtilali’nin ürünü olan milliyetçilik düşüncesinin etkisiyle çıkan bu isyan ve ardından kurulan Yunan Krallığı, bir bakıma Viyana Kongresi ile oluşturulmaya çalışılan düzenin de sonu anlamına gelmekteydi. Avrupa’da 1830 İhtilalleri 1824 yılında XVIII. Louis’nin ardından Fransa tahtına oturan X. Charles, ertesi yıl Yasama Meclisi’nden bir dizi kanunu geçirmeye çalıştı. Bunlar arasında en dikkat çekici olanlar, ihtilal sonrasında Fransa’dan göç etmek zorunda kalan aristokratların mal varlığı ve ruhban sınıfının yeniden ayrıcalıklı bir konuma yükseldiği izlenimini uyandıran kanunlardı. X. Charles, ihtilal hükümetleri tarafından mallarına el konulan aristokratlara her yıl 30 milyon Frank’ı bulan sürekli bir tazminat ödenmesini istiyordu. Ayrıca ruhban sınıfının yeDekabrist (Aralıkçılar) İsyanı I. Alexander’ın 1825 yılında ölmesinden sonra I. Nicholas’ın, ağabeyi Constantin’in yerine tahta çıkmasını kabul etmeyen Rus ordusunda görevli yaklaşık 3000 subay ve asker St. Petersburg’da, Senato Meydanı’nda 14 Aralık 1825 (26 Aralık 1825)’te isyan ettiler. İsyan son derece sert bir şekilde bastırılarak aralarında Albay Pavel Pestel’in de bulunduğu beş Dekabrist lideri ve Kuzey Topluluğu’nun önemli ismi şair Kondratti Ryleev idam edildi. Harekete katılan 300’e yakın kişi de Sibirya’da sürgün ve başka cezalara çarptırıldı. 42 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) niden eğitim-öğretim kurumlarında görev almasını sağlayacak bir yasa ile kiliselerde kutsal sayılan şeylere yapılacak saygısızlıkların ölümle cezalandırılmasını öngören bir kanunun çıkmasını talep ediyordu. Bu istekler, Parlamento’da ve basın aracılığıyla konudan haberdar olan kamuoyunda büyük tepki ile karşılandı. Bu gelişmeler üzerine X. Charles yetkisini kullanarak parlamentoyu feshetti ve yeni seçimlere gitti. Ancak seçimler Kral’ın büyük bir mağlubiyetle karşılaşmasından başka bir sonuç vermedi. Bütün bu gelişmelerin ardından X. Charles yeni seçilen parlamentoyu da feshetti. Bunun yanı sıra ihtilal öncesi Fransa’sında olduğu gibi mutlak bir monarşi sistemi kurmaya çalıştığını gösteren dört kanunu, 26 Temmuz 1830’da ilan etmeye kalkıştı. Kral’ın, Fransa’yı ihtilal öncesindeki ataları gibi tek başına yönetmeye kalkışması, büyük bir tepki ile karşılaştı. Paris’te, 27 Temmuz 1830’da başlayan ve Fransız tarihinde Üç Şanlı Gün (Les Trois Glorieuses) olarak anılacak ihtilal süreci başladı ve 29 Temmuz’a kadar devam etti. Bu üç gün boyunca yaşanan olaylara daha çok işçiler, öğrenciler ve entelektüeller katıldı. Başlangıçta bankerler ve sanayicilerden oluşan büyük burjuvazi, olaylardan uzak kalmayı tercih etti. Paris’in her tarafında yükselen barikatlar ve ordunun olayları dağıtmaktaki isteksizliği, Fransa’nın yeni bir ihtilal dalgasına düştüğünü ispat etmekteydi. Sorunun kontrol edilmekten giderek uzaklaştığını gören X. Charles, tahtını bırakarak İngiltere’ye kaçmak zorunda kaldı. Kralın tahtını terk etmesi, 1789 sonrasındaki yaklaşık 20 yıllık dönem istisna tutulduğunda Fransa’yı 200 yılı aşkın süredir idare etmekte olan Bourbon hanedanının da sonu anlamına geliyordu. Bu noktada, hem Amerikan hem de Fransız İhtilali’nin şöhretli kahramanı Lafayette, dizginleri ele geçirerek belirleyici bir hamle yaptı. Yaşlı kahraman, Fransa’nın tarihinde hayli yüksek bir yer işgal eden ve Bourbon hanedanına akraba olan Orleans Dükü’nün bütün dertlere çare olacağını ilan etti. Dük, gençliğinde ihtilal sonrasında Fransa’nın Avrupa devletlerine karşı 1792’de başlattığı savaşa cumhuriyet orduları safında katılmıştı. Nihayet parlamentonun teklifi ile 7 Ağustos 1830’da Fransa’nın yeni Kralı oldu. Bundan sonra Louis-Philippe, 1848 yılına kadar Fransız tahtında oturacaktı. Louis-Phillippe’in tahta çıkması, Fransa’da yüksek burjuvaziyi oluşturan bankerler, tüccarlar ve sanayicilerin zaferi demekti. Başlangıçta 1830 İhtilali’ne pek destek vermeyen bu sınıf, ihtilalin omurgasını oluşturan işçiler, öğrenciler ve entelektüellerin demokratik cumhuriyet talebinden ötürü korkuya kapılmıştı. Oysa toplumun üst sınıfını oluşturan büyük burjuvazi, 1814 Anayasası ile yürürlüğe giren meşruti monarşiden yanaydı. Dolayısıyla rejim değişikliği tehlikesi, bu sınıfı harekete geçirerek ihtilalin yönünü belirlemeye itti. Büyük burjuvazi, Fransa’nın bir cumhuriyet ile değil Kralın yetkilerinin parlamento tarafından sınırlandırıldığı meşrutiyet rejimi ile yönetilmesini istiyordu. Onların en büyük amacı, bir daha X. Charles gibi ülkeyi yalnız başına idare etmeye kalkışan bir Kralla karşılaşmamaktı. Nitekim ihtilal sonrasında Louis-Philippe, tam da onların istediği gibi bir siyaset izledi. Tahta çıktığı andan itibaren Fransa’nın değil Fransızların Kral’ı olacağını ilan etti. Bunu ispat etmek adına da Bourbon hanedanının üzerinde zambak olan bayrağını değil İhtilal Fransa’sının üç renkli bayrağını dalgalandırdı. 1814 Anayasası yine yürürlükte kaldı. Ancak tahta çıkan Kralın, ülkeyi tek başına yönetmeye kalkışmasını engellemek üzere anayasaya bazı garantiler ilave edildi. En önemli değişim ise aristokrasiyi ilgilendiriyordu. Fransa’da ikili parlamento yapısının parçası olan ve aristokratların oluşturduğu mecliste üyelik, ırsi bir kimliğe kavuşturularak babadan oğula geçmesi kabul edildi. Böylece 1789 sonrasında Fransız siyasetinde ağırlığını kaybeden aristokrasinin üzüntüsü kısmen gideriliyordu. Fakat bu iki sınıf dışında kalanlar için yeni ve ciddi bir değişim yaşanmadı. Mesela eşit oy hakkına dönük herhangi bir şey yapılmadı. Yalnızca oy kullanmak için gerekli olan vergi miktarının sınırı daha aşağıya çekildi. Böylece seçmen sayısında kısmî bir artış sağlandı. 1830 İhtilali’nin, Fransız burjuvazisi açısından en değerli sonucu ise Fransa’nın bir hukuk devleti olma yoluna girmesiydi. Ancak tıpkı 1789 İhtilali gibi 1830 İhtilali de asıl etkisini Fransa dışında gösterecek ve Paris’te başlayan olaylar, batıdan doğuya neredeyse Avrupa’nın tamamında tekrarlanacaktı. Üç Günlük Paris İhtilali, Avrupa tarihinde 1830 İhtilalleri olarak anılacak ve iki yıldan daha uzun bir süre boyunca kıtanın neredeyse tamamını etkileye- 43 Yakınçağ Avrupa Tarihi cek bir ihtilal dalgasına dönüştü. Paris’te başlayan hareket, kısa süre içinde noktalansa da Avrupa’nın diğer bölgelerinde daha karmaşık bir duruma yol açtı. İhtilalle birlikte Fransa’da Bourbon yönetiminin son bulması aslında Viyana Kongre’sinde oluşturulan düzenin de kısmen sonu anlamına gelmekteydi. Nitekim Viyana Kongresi’nde, Rusya’nın Polonya üzerinden batı ve orta Avrupa’ya doğrudan yayılmasını engellemek amacıyla birleşik bir devlet haline getirilen Hollanda-Belçika Birliği, ihtilalin ilk yankılandığı bölge oldu. Birlik, Belçika’ya ekonomik avantajlar sağlasa da idari ve siyasi olarak Belçikalıları tatmin etmekten uzaktı. Belçika bağımsızlık olmasa bile en azından daha özerk bir konuma kavuşmayı hayal ederken Hollanda aksine daha katı ve merkeziyetçi bir sistem istiyordu. Ayrıca Katolik Belçikalılarla Protestan Hollandalılar arasında derin bir uyumsuzluk vardı. Nitekim Paris’teki olaylardan yaklaşık bir ay sonra Bürüksel karıştı. Aslında talep edilen yalnızca özerklikti ancak Hollanda Kralı, olayları bastırmak için silaha başvurunca süreç bağımsızlık ilanı, parlamentonun toplanması ve anayasanın hazırlanması ile sonuçlandı. Belçika 1830 yılında bağımsız bir devlete dönüştü. Belçika’nın yanı sıra Alman ve İtalyan topraklarında da büyük olaylar çıktı. Fransız İhtilali ve Napoleon tehlikelerinin savuşturulmasından sonra bu olaylar, iki bölge ile yakından ilgili olan Avusturya’nın karşılaştığı en ciddi tehlike anlamına gelmekteydi. Olaylara yön veren idealin özgürleşme olduğu dikkate alındığında çok uluslu Habsburg İmparatorluğu’nun kabusu yeniden dirilmiş gibiydi. Çünkü ihtilallerin başarıya ulaşması, Metternich Sistemi için hayati öneme sahip olan ortanın birliğinin yok olması anlamına gelecekti. Bu sebeple Avusturya soruna çok sert tedbirler alarak yaklaştı ve ihtilali kısa sürede bastırmayı başardı. Ancak ihtilal eş zamanlı olarak Polonya’ya da sıçramış ve 1830 yılı yeni bir Polonya İhtilali’nin çıkmasına şahitlik etmişti. Fransa’da Bourbon egemenliğinin sona ermesi Polonyalı ihtilalciler tarafından bir fırsat olarak görüldü. Ocak 1831’de Polonyalılar kendi Kurucu Meclis’lerini ve anayasalarını ilan ettikleri gibi Polonya Kralı, yani Rus Çarı I. Nicholas’ın, tahttan kovulduğunu açıkladılar. İhtilalciler bütün bunları yaparken Fransa ve İngiltere’nin kendilerine yardım edeceğine inanmaktaydı ancak bekledikleri gibi olmadı. Çünkü hem Fransa hem de İngiltere’nin içişleri bu ülkeler için yeterince büyük bir sıkıntı oluşturmaktaydı. Nitekim Rusya, soruna müdahale ederek Polonya Meclisi’ni kapattı ve anayasayı da iptal etti. Ardından pek çok Polonyalı liberal Sibirya’ya gönderildi. Varşova ve Vilna Üniversiteleri kapatıldı. Polonya her ne kadar bağımsız bir ülkeye dönüşemediyse de Belçika ile eşzamanlı olarak çıkan ihtilal, Hollanda-Belçika Birliği’nin dağılması ve Belçika’nın bağımsız bir devlete dönüşmesine yardım etti. Kısacası tıpkı Fransız İhtilali’nin ilk yıllarında olduğu gibi 1830 İhtilali’nde de Polonya’nın karışması, Belçika’ya yaramıştı. Yukarıda anılan bölgelerin dışında 1830 İhtilalleri, İspanya, İsviçre ve Portekiz’e de sıçradı. İhtilal, İsviçre’de liberal ideallerin kök salmasına başlangıç oluştururken İspanya’da daha derin ve yıkıcı etkiler yaptı. Özellikle İspanya’da 1820’de başlayan liberaller ile Kral yanlıları arasındaki mücadele, 1830’dan sonra uzun yıllar devam edecek yeni ve daha şiddetli bir çatışmaya dönüştü. Liberaller, ancak 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren ve özellikle Kral XIII. Alfonso döneminde karşı bloka üstünlük sağladılar. Böylece 1812 yılında başlayan ve kesintilere uğrayan anayasal monarşi dönemi, yaklaşık yarım asır devam edecekti. Benzer bir süreç Portekiz’de de yaşandı. 1826 yılında ilan edilen anayasayı Krallar, buldukları her fırsatta ihlal ettiler. Kralcılar ile Cumhuriyetçiler arasındaki mücadele, 1910 yılına kadar sürdü. Nihayet son Portekiz Kralı II. Manuel, ordunun 5 Ekim 1910’da yaptığı ve cumhuriyeti ilan ettiği darbenin ardından İngiltere’ye gitmek zorunda kaldı. 1830 İhtilalleri, İngiliz siyasetinde de önemli değişikliklerin ortaya çıkmasına sebep oldu ve İngiltere köklü bir reform dönemine girdi. Özellikle Katolik İrlandalıların, taleplerine dönük ciddi bir reform süreci başladı. İhtilaller, Atlantik ötesinde de dolaylı bir dönüşümü harekete geçirdi. Amerika Birleşik Devletleri Başkanı, Andrew Jackson (1829-1837)’ın başlatacağı reform hareketi, doğrudan olmasa da bu ihtilal dalgasından etkilenmişti. Nihayet, 1830 İhtilalleri’nin, Avrupa dengesi açısından en önemli sonucu, Ren Nehri’nin doğusunda kalan topraklar ile batısındakilerin birbirinden farklı siyasi yapılara ve kültürlere bölünmesi oldu. 1830 İhtilalleri, yaklaşık 20 yıl sonra ortaya çıkacak daha büyük bir dalganın habercisiydi. 44 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) … O sıralarda İngiltere ve diğer bazı yerlerde birçok insan, Fransızların bir nevi çılgınlığa kapılmış olduğu görüşündeydi. Bunlara göre Fransız İhtilali genel bir çılgınlığın eseriydi ve Fransa ile birlikte dünyanın bazı büyük kesimleri tımarhaneden farksızdı. Çevreyi kasıp kavuran bir fırtınaydı bu. Çılgınca bir yıkma hareketinden ibaretti. Fakat neyse ki artık korkunç bir kâbus gibi gelip geçmişti… Her olayı böylesine kolayca yorumlayan düşünürler için 1830 Temmuzunun Üç Günü herhalde pek hayret verici bir hadisedir. Çünkü o tarihte Fransız Milleti yine ayaklanmış ve Fransız İhtilali’ni bir kere daha doğrularcasına çılgın gibi birbirini boğazlamaya başlamıştı. Anlaşılan bu adamların evlatları ve torunları o çılgınca ayaklanmayı doğrulamak, eğer bunu başaramazlarsa kendilerini öldürtmek istiyorlardı. Hayat görüşlerini bu “çılgınlık” nazariyesinin sağladığı zihin tembelliği üzerine oturtmuş olan düşünürler için hiçbir olay bu kadar tedirgin edici olamazdı. Söylentiye göre, Prusyalı profesör ve tarihçi Niebuhr –zavallı adam- bu olaylar karşısında büyük bir üzüntüye kapılmış, hastalanmış ve nihayet –inanmak caizse- ölmüştür. Bu hiç şüphesiz pek de kahramanca bir ölüm değildir. Ama hiç değilse, Ondördüncü Lui’nin sert bakışları karşısında ölen Rasin (Racine)’inkinden biraz daha iyi ölümdür… Kaynak: Carlyle, Thomas. (2004). Kahramanlar, çev. Behzat Tanç, İstanbul: Ötüken, s. 254-255. araştırmalarla ilişkilendir Viyana Kongresi sonrasında kurulan düzene, Avrupa çapındaki en büyük meydan okumalardan birisi olan 1830 İhtilalleri hakkında daha geniş bilgi için şu kaynaklardan yararlanılabilir: Hobsbawm, Eric J. (1989). Devrim Çağı: 1789-1848, çev. Jülide Ergüder-Aladdin Şenel, Ankara: V Yayınları., Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi. Fransa’da başlayan 1830 İhtilalleri’nin temel sebepleri nelerdir? 1830 İhtilalleri’nin, Avrupa’da oluşturulmaya çalışılan düzen için nasıl bir tehlike oluşturduğunu düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 Yeni Avrupa Düzeni’ne yönelik tehditleri açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 45 Yakınçağ Avrupa Tarihi 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA ETKİLİ OLAN TEMEL SİYASİ AKIMLAR 18. yüzyıl, Avrupa Tarihi’nde daha sonra yaşanacak pek çok değişimin tohumlarının atıldığı dönem oldu. Diğer bir ifade ile 18. yüzyıl, kendisini takip edecek olan yeni yüzyılın şekillenmesi açısından kalıcı etkilerde bulundu. Özellikle 18. yüzyıla adını veren Aydınlanma Dönemi, insanlığın o ana kadar meydana getirmiş olduğu birikimi neredeyse tamamen değiştirdi. Aydınlanma ile birlikte akılcılık (rasyonalizm) ilkesinin hayatın her alanına damga vurması, beraberinde yüzlerce yıldan beri oluşturulan mirasın sarsıntıya uğramasını getirdi. Akılcılığın doğal sonucu olarak düşünce ile inanç yer değiştirdi. Yani dinin hayatın bütün alanlarını belirleme iddiası, giderek zayıfladı. Nitekim 18. yüzyıl, dinin boşalttığı sanılan alanı dolduracak ve 19. yüzyılın tamamında çok etkili olacak bazı siyasi akımların temellerinin atıldığı dönem oldu. Bu siyasi akımlardan özellikle iki tanesi, 19. yüzyılın ilk yarısı boyunca hem fikri hem de siyasi bakımdan birbirleriyle rekabet ettiler. Bu iki akım Liberalizm ve Muhafazakârlık idi. Her ikisi de gerek düşünce temelinde gerekse siyasi olarak uygulamaya konulmaları açısından oldukça önemlidir. Yüzyılın ilk yarısında etkili olan siyasi akımlardan milliyetçilik ve sosyalizm ise 1848 İhtilalleri’ne yön verdiği için ayrı bir bağlamda değerlendirilmeleri daha doğru olacaktır. Liberalizm Liberalizm, kökenleri itibarıyla 18. yüzyılda doğmuş bir akımdır. Ancak bu akıma adını veren liber (özgür) sözcüğünün Latince’den geldiği hatırlandığında Liberalizmin tarihinin aslında insanlığın özgürleşme tarihi kadar eski olduğu ortaya çıkar. Dolayısıyla insanlığın tarihi boyunca özgürlük uğruna gösterdiği çabanın Liberalizme katkı sunduğu açıktır. Fakat burada anlaşılması gereken şey, Liberalizm ve diğer siyasi akımlarla birlikte insanların düşüncelerini daha sistematik biçimde ifade etmeye başlamasıdır. Bu bağlamda 19. yüzyılda etkili bir akıma dönüşen Liberalizm, modern anlamda ilk defa İspanya’da kendisini gösterdi. İspanya’daki Liberallerin, hanedana ve Napolyon’un işgaline karşı verdiği mücadele, 19. yüzyıl Liberalizmi açısından bir başlangıç noktası oldu. Öte yandan Liberalizmin tarihine önemli katkılar yapmış olan İngiltere’de, John Locke ve daha sonra Jeremy Bentham ve John Stuart Mill gibi düşünürler, Liberalizmin ilkelerinin şekillenmesine önemli katkılar sundular. Bir siyasi akım olarak kendini var etmeye başladığı günlerden itibaren Liberalizm, siyaset ve iktisat olmak üzere iki ayrı özgürlükler alanı oluşturdu. Ancak bu iki alan birbirinden bağımsız ya da birbirine rakip olarak tasarlanmadı. Aksine ikisi karşılıklı bir ilişki içinde değerlendirildi. Siyasi liberalizme yön veren temel ilke, insanın akıl ve ahlak sahibi bir varlık olarak yaratıldığına duyulan derin inançtı. Böylece akıllı ve ahlaklı bir varlık olarak yaratılmış insanın, kendisini kısıtlayan kurallara veya kurumlara ihtiyacı olmadığı düşünülüyordu. Bu düşüncenin doğal sonucu olarak insanı kuşatan iki kuruma, yani Kilise ve Devlet’e karşı verilecek mücadele, Liberalizmin siyasi programını oluşturdu. Böylece Liberalizm, ortaçağdan devralınan siyasi mirası reddederek onun değiştirilmesi gerektiği düşüncesine yoğunlaştı. Özellikle Kilise, yani ruhban sınıfı ile Devlet, yani aristokrasinin ortaklığı, liyakate dayanmayan bir ayrıcalıklar sisteminin ortaya çıkmasının esas sorumlusuydu. Ayrıca bu iki kurumun organize ettiği toplum düzeni, loncalar, cemaatler gibi dayanışmacı grupların doğmasına ve insanın, birey olarak var olmasını engelleyen bir yapının oluşmasına sebep olmaktaydı. Liberal düşünceye göre bu sıkıntıları aşmanın yolu hukukun üstünlüğü, hoşgörü ve insan hakları gibi kavramların güçlenmesinden geçmekteydi. Bu kavramların sağlam bir şekilde yerleşmesi ise ancak parlamenter bir sistemle mümkündü. Dolayısıyla Liberalizmde, Kral’ın yetkilerini sınırlandıracak bir parlamentonun varlığı vazgeçilmez şartlardan birisiydi. Ancak parlamentoya duyulan ihtiyaç, İngiltere ile Kıta Avrupa’sındaki liberal yaklaşımlar açısından aynı siyasi sonuçların ortaya çıkmasına da yol açmadı. İngiltere’de parlamentonun egemen siyasi yapı olduğu bir cumhuriyet rejimi hayal dahi edilmezken Kıta Avrupa’sındaki liberal mücadelede cumhuriyet tartışmaları oldukça önemli bir yer tutmaktaydı. İngiliz liberalizmi için en iyi yönetim biçimi anayasal monarşi (Meşrutiyet)’den ibaretti. İngilizlere göre, demokrasi, hukukun üstünlüğü, basın özgürlüğü gibi kavramlar, iyi işleyen bir anayasal monarşide daha kolay gerçekleştirilebilirdi. Buradan hareketle en azından 19. yüzyılın ilk yarısında İngiliz liberalizmi, genel (eşit) oy hakkını savunmazken Kıta Avrupa’sında liberaller genel oy hakkını sürekli vurguladılar. Nitekim bu ısrarın sonucu olarak Avrupa’da batıdan doğuya genel oy hakkı ile oluşturulan parlamentoların sayısı, 19. yüzyıl boyunca giderek arttı. Ayrıca liberalizmin katkısı ile 19. yüzyıl boyunca Portekiz, İsviçre, Avusturya, İtalya, 46 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) Almanya gibi pek çok ülke anayasalarına kavuştu. Bütün bu kazanımları tetikleyen sebep ise Liberalizmin tarihinde çok önemli yer tutan Amerikan Bağımsızlığı ve Fransız İhtilali idi. Liberalizm, siyasi özgürlükler konusunda ısrarcı olduğu gibi iktisadi alanda da özgürlükten yanaydı. Liberalizmin iktisat teorisi, üç ana kaynaktan beslenmekteydi. İngiltere’de Adam Smith (1723- 1790) ve Manchester Okulu, liberal iktisat düşüncesinin gelişmesine katkı sunarken Fransa’da da Jean Baptiste Say (1767-1832)’ın fikirleri, liberal iktisat birikimi açısından önemlidir. Liberalizmin iktisat teorisi, genel olarak iki temel ilke etrafında şekillendi. Öncelikle arz-talep dengesi olarak tarif edilen kavramla piyasanın hiçbir gücün müdahalesi olmadan kendi kendine işleyebilen bir mekanizmaya sahip olduğu iddia edildi. Bu teoriye göre bir ürünün fiyatı, talep ile o ürünün piyasadaki miktarına göre kendiliğinden oluşacaktı. Dolayısıyla piyasa ile ticaretin ve üretimin dinamiklerine hiçbir müdahale olmamalıydı. Liberal iktisat düşüncesine yön veren ikinci ilke ise Adam Smith’e atfedilen “Bırakınız Yapsınlar, Bırakınız Geçsinler” (Laissez Faire, Laissez Passer) cümlesi ile özetlenen serbest ticaret fikriydi. Buradan yola çıkarak girişim özgürlüğü ve gümrük duvarları olmadan malların tüm dünyada serbestçe dolaşması isteniyordu. Serbest Ticaret arzusu, giderek zenginleşen ve tüm dünyaya hakim olmaya başlayan İngiltere ile onun büyük burjuvazisi açısından hayati bir öneme sahipti. Aslında gümrük vergileri hiç olmadan veya en aşağı seviyeye çekilerek milletlerin birbirleriyle ticaret yapmaları, sanayileşmiş İngiltere’nin mallarını satması ve daha da zenginleşmesi için kaçınılmaz bir ilkeydi. Ancak serbest ticaret sadece İngiltere’nin işine yaramayacaktı. Bu karşılıklı değişim sayesinde her ulus, en iyi ürettiği mala yoğunlaşacak ve en yüksek kârı elde edecekti. Bu ise milletlerin zenginleşmesine ve refahın artmasına yardım edeceği gibi üretimin, yeni buluşların ve bilimsel gelişmenin önünü açacaktı. İktisadi liberalizm, en ateşli taraftarlarını zengin bankerler, tüccarlar ve büyük sanayiciler arasından buldu. Büyük burjuvazinin veya genel olarak burjuvazinin öncelikleri üzerine tasarlanan liberal iktisat düşüncesinde alt sınıflara neredeyse yer yok gibiydi. Mesela ağır çalışma şartları ve düşük ücretlere karşı sendikal örgütlenme arayışı içine giren işçi sınıfının tüm talepleri sanayi burjuvazisi için adeta yok hükmündeydi. Son tahlilde liberalizmin iktisat düşüncesi, insanın akıllı bir varlık olduğuna duyulan derin inançla yakından ilgiliydi. Nasıl ki bir üretici malını en pahalı fiyattan satmayı düşünecek kadar akılcı ise bir alıcı da aynı malı en düşük fiyattan satın almaya çalışırdı. Yani piyasaya yön veren dinamik, yine insanın akıllı bir varlık olduğuna duyulan engin güvendi. Muhafazakârlık 19. yüzyılın ilk yarısında tıpkı Liberalizm gibi hem bir siyasi akım hem de devleti yönetme şansına sahip olma açısından diğer bir önemli düşünce sistemi Muhafazakârlık oldu. Aslında muhafazakâr düşünce de Liberalizm gibi 18. yüzyıl boyunca yapılan tartışmaların etkisiyle şekillendi. Genel olarak muhafazakârlığı, liberalizmin savunduğu bütün fikirlerin neredeyse tamamen aksini savunan siyasi akım olarak tarif etmek yanlış sayılmaz. Muhafazakâr düşünce sisteminin oluşumundaki en önemli ismin Edmund Burke (1729-1797) olduğu belirtilmelidir. Burke’ün, İngiltere’deki çalışmalarının yanı sıra Fransız düşünce adamları, François René de Chateaubriand (1768-1848), Louis de Bonald (1754-1840) ve Joseph de Maistre (1754- 1821)’nin muhafazakâr düşüncenin oluşumuna önemli katkıları oldu. Muhafazakârlık, genel olarak Aydınlanma Dönemi’nin bir ürünü olan her şeyi akılla açıklama gayreti ile değişimin ani ve hızlı bir şekilde gerçekleşmesi anlamına gelen ihtilale karşı olmakla eşanlamlı sayılabilir. Buradan hareketle muhafazakâr düşünce için her türlü değişim, yavaş ve zamana yayılarak gerçekleştirilmelidir. Diğer bir ifade ile muhafazakâr düşünce sistematiğinde kurumlara ve geleneğe karşı derin bir güven vardır. Dolayısıyla muhafazakâr düşünce kökü olmayan her şeye karşıdır ve uzun yılların tecrübesi ile oluşturulmuş birikime saygı duyulması gerektiğine inanmıştır. Bu temel yaklaşımın doğal sonucu olarak kopuş yerine sürekliliğe önem verilmiştir. Süreklilik ise ancak Avrupa’nın tarihinde vazgeçilmez öneme sahip olan iki kurumun, yani Kilise ile Monarşinin korunması ile mümkündür. Böylece muhafazakâr düşüncenin hayalindeki siyasi ve toplumsal yapının bileşenleri ortaya çıkmış olur. Muhafazakârlar, liberallerin aksine insanın doğuştan günahkâr yaratıldığına inanmışlardır. Onu günahından arındırma görevi ise Kiliseye aittir ve kilisenin yeri bu nedenle tartışılmamalıdır. Monarşi ise siyasi varlığını ve meşruiyetini bu tartışılmaz otorite olan Kiliseden almaktadır. Dolayısıyla monarşinin veya Kralın varlığı da her türlü tartışmanın ötesindedir. Ortaçağlar boyunca inşa edilmiş bu iki kuruma duyulan saygı, muhafazakârlığı, bunları yok etmeye çalışan ihtilal girişimlerine karşı tepkisel davran- 47 Yakınçağ Avrupa Tarihi maya itmiştir. İhtilal, muhafazakârların arzu ettiği gibi kurumların rehberliğinde yapılacak ve zamana yayılarak yerleşecek değişim inancının alt üst edilmesi demektir. Kaldı ki ihtilal, kargaşa ve asayişin bozulmasından başka bir sonuç da doğurmaz. Muhafazakâr düşüncenin bu tarz bir refleks geliştirmesi, Fransız İhtilali’nin yol açtığı yıkımla yakından ilgilidir. İhtilal, yüzlerce yıllık birikimi yok etmiştir. Bu anlamda muhafazakâr düşüncenin kendini var etmesi açısından Fransız İhtilali, önemli bir kaynak oluşturmuştur. Nitekim 19. yüzyılın ilk yarısına damga vuran muhafazakâr siyaset adamı Clemens von Metternich’in, bütün siyasi hayatı, Fransız İhtilali’nin bıraktığı acı tecrübe üzerinden şekillenmiştir. Hem Metternich hem de Kıta Avrupası’ndaki pek çok muhafazakâr, Fransız İhtilali’ni, ilahi düzeni yok eden bir olgu olarak değerlendirmişlerdir. 19. yüzyılın ilk yarısındaki etkili siyasi akımlardan biri olarak muhafazakârlık, her türlü ihtilal girişimine tepkiyle yaklaşsa da ilerleme karşıtı ve ön yargılara hapsolmuş bir gelenekçilik olarak da değerlendirilemez. Özellikle İngiliz muhafazakârlığı, liberal düşüncenin arzu ettiği pek çok ilkeyi hayata geçirmekte ciddi katkılar sunmuştur. Bu noktada İngiliz muhafazakârlığı, tıpkı liberal düşüncede olduğu gibi her şeye müdahale eden bir devlet fikrine sıcak bakmaz. Bu ılımlı yaklaşım, İngiltere’de pek çok liberal ilkenin yaşama geçirilmesinin de önünü açmıştır. İngiltere’de özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısına damga vuracak Benjamin Disraeli (1804- 1881), Muhafazakâr Parti’nin en önemli ismi ve Başbakan olarak pek çok değişime imza atmıştır. İngiltere’de, muhafazakâr düşüncenin liberalizmle kurduğu bu yakın ilişkinin, Kıta Avrupa’sındaki muhafazakârlığın kalesi konumunda bulunan Avusturya ve onu etkisi altına Metternich’e yansıdığı söylenemez. Metternich’in, değişimin tamamen karşısında olduğu iddia edilemez. Ancak İngiltere’deki gibi monarşinin bulunduğu ve hakimiyetin parlamentoya ait olduğu bir siyasi yapı, hem Avusturya hem de Metternich için hayal dahi edilemez. İngiliz muhafazakârlığı ile Avusturya muhafazakârlığı arasındaki fark, hiç şüphesiz iki ülkenin tarihi birikimi ve mevcut durumuyla ilgilidir. İngiltere’de Magna Carta (1215)’dan itibaren Kral’ın yetkilerini sınırlandıran ve yüzyıllara yayılan bir mücadele yaşanmıştır. Oysa Avusturya böyle bir tecrübeye sahip değildir. Ayrıca Avusturya’nın, çok uluslu yapısı ile iktisadi ve askeri açıdan yeterince güçlü olmaması da her türlü özgürlük talebini dikkatle değerlendirmesine yol açmıştır. Nihayet muhafazakârlık İngiltere’de ve Kıta Avrupa’sında farklı seyirler izlese de kurumlara ve zamana yayılan değişime olan inanç, ortak noktalar olarak dikkati çekmektedir. Liberal iktisadi düşüncenin, özel girişime ve serbest ticarete verdiği önem hakkında ayrıntılı bilgi için şu kaynağa göz atılabilir: Berktay, Fatmagül. (2007). Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona İndirgenmesi Olanaksız İdeoloji. H. Birsen Örs. (der.). (2007). 19. Yüzyıldan Yirminci Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul: Bilgi Üni. Yayınları, s. 47-114. İktisadi Liberalizmde, hür teşebbüs ve serbest ticarete olan derin inancın kaynağında ne yatar? İnsanın doğuştan iyi olduğu fikri ile Liberalizm arasındaki ilişki üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 Yüzyılın ilk yarısındaki temel siyasi akımları tartışabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 48 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) SANAYİ DEVRİMİ İnsanlığın bilinen tarihinin başlangıcından 18. yüzyılın sonuna kadar devam eden uzun yüzyıllar boyunca üretim, genel olarak kas gücü ve hayvanların yardımı ile sağlandı. Bu iki temel üretim gücüne ilave olarak su ve rüzgâr gücünden de yararlanıldı. Üretim için gerekli olan enerjinin bu dört temel kaynaktan sağlandığı dönemler boyunca iktisadi hayat büyük ölçüde tarım, küçük el sanatları ve ticaretten oluşan üç katmanlı bir yapı üzerine oturmuştu. Ancak 18. yüzyılın sonlarına doğru bilinen bu ekonomik faaliyetlere hepsini dönüştürecek olan yeni ve daha güçlü bir üretim biçimi eklendi. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren önce İngiltere’de ortaya çıkan ardından bütün Avrupa’yı ve Dünya’yı etkileyecek olan yeni üretim biçiminin adı Sanayi idi. Daha sonra Sanayi Devrimi olarak adlandırılacak bu gelişme, zamanla bütün Dünya’yı dönüştürecek büyük bir değişim hareketinin başlamasına sebep oldu. Sanayi Devrimi’ni, üretimin, insan emeği ve kas gücüne dayalı olmaktan çıkarılarak makineler aracılığıyla yapılması biçiminde tarif etmek yanlış sayılmaz. Makineleşme ile birlikte yeni bir aşamaya geçilerek yüzlerce yıl boyunca sınırlı ve ancak kendisine yetecek kadar üretebilen insanoğlu, seri üretim yani büyük kapasiteler ile mal üreten bir düzeye yükseldi. İngiltere’de Sanayi Devrimi’nin Doğuşu ve Avrupa’ya Yansıması İngiltere, tarihsel tecrübeleri ve birikimi itibarıyla kendisini Kıta Avrupa’sındaki devletlerden ayıran bir seyir izledi. 1215 yılında kabul edilen Magna Carta’dan itibaren İngiliz siyaseti, parlamentonun giderek önem kazandığı ve Kral’ın yetkilerini sınırlandırdığı bir yapıya dönüştü. Özellikle Şanlı Devrim (1688)’ den sonra parlamento, neredeyse Kral’a üstün konuma geçti. Parlamentonun böyle bir güce erişmesi, doğal olarak onu oluşturan mülk sahibi ve özellikle toprak sahibi kesim ile Londra merkezli tüccar sınıfının güçlü ilişkiler geliştirmesine yol açtı. 1688’den, 1832 yılına kadar İngiliz iktidarı genel olarak bu sınıfların egemenliği altında kaldı. Bu sınıflar arasındaki ittifak ise Sanayi Devrimi’nden önce gerçekleştirilmesi zorunlu olan bir başka değişimi, Tarım Devrimi’ni şekillendirdi. Zengin toprak sahipleri, tarım üretimini artırmak için yeni tohumlar ve ekim yöntemleri geliştirdiler. Özellikle, at gücünden faydalanarak toprağı daha derinden kazma ve tohumu daha verimli toprak parçası ile buluşturmayı denediler. Ancak tüm bu yenilikler, meraların, ortak kullanılan ve ekilen arazilerin sebep olduğu verimsiz toprak düzeni altında yeterli bir üretim artışına yol açamadı. Ayrıca yeni tekniklerin geliştirilmesi, eski ile karşılaştırıldığında daha az insana ihtiyaç duyulmasına da yol açmıştı. Bu gelişmelerin sonucu olarak zengin toprak sahipleri, ihtiyaç duydukları sermayeye kavuşabilmek amacıyla parlamentodan Çevirme Yasası (Enclosure Act)’nı geçirdiler. Bu yasa ile ortak kullanılan pek çok arazi, büyük toprak sahiplerinin tapulu toprağı haline geldi. Yeni döneme ayak uyduramayan küçük toprak sahipleri (yeomanry), topraklarını satmak veya terk etmek zorunda kaldılar. Böylece Batı ve Orta Avrupa’nın hiçbir yerinde görülmedik biçimde İngiltere’de toprağın büyük bölümü, zengin toprak sahiplerinin eline geçti. Toprağını kaybeden küçük toprak sahipleri için yaşamaya devam etmenin tek yolu, emeğini satmaktı. Nitekim bunların büyük bölümü ücretli işçiler olarak büyük toprak sahiplerinin çiftliğinde ya da sipariş yöntemi ile çalışan tüccarların el tezgâhlarında ve dokuma tezgâhlarında çalışmaya başladıkları gibi kadınlar da iş yaşamına girmek zorunda kaldılar. Dolayısıyla Sanayi Devrimi’nden önce İngiltere’de kadınların ve erkeklerin birlikte oluşturdukları ücretli kesim, yani işçi sınıfı ortaya çıkıyordu. Şanlı Devrim (1688) Hollanda’lı Orange-Nassau hanedanından William, İngiltere’deki aristokrasi ve ileri gelenlerin daveti üzerine ordusu ve donanmasıyla adaya giderek İngiliz Kralı II. James’i tahttan indirdi. III. William adıyla İngiliz, İskoç ve İrlanda tahtlarının karısı II. Mary ile birlikte ortak sahibi oldu. İngiliz Parlamentosu, olayı meşru hale getirmek için Haklar Bildirgesi (Bill of Rights)’ni kabul ederek İngiltere’de Kral’ın mutlak hakimiyetine son vermiştir. 49 Yakınçağ Avrupa Tarihi Ülke içinde yaşanan bu değişime paralel olarak İngiltere, 18. yüzyılın sonuna gelindiğinde büyük bir koloni imparatorluğu kurmayı başarmıştı. Ayrıca hem Avrupa’da hem de Amerika kıtasında geniş ticaret imkânlarına ve pazarlara kavuştu. Çok azimli bir tüccar sınıfına, bütün denizlerde hâkimiyet kurmasını sağlayan bir donanmaya ve geniş pazarlara sahipti. Böylesine elverişli şartlar altında İngilizler, ürettikleri her şeyi satabilme şansına sahiptiler. Dolayısıyla önemli olan tek şey, talebi karşılamak adına yoğun bir üretimi gerçekleştirmekti. Seri üretimi gerçekleştirmek amacıyla yeni buluşların teşvik edilmesi için gerekli sermaye uzun yılların sonunda elde edilmişti. İngiltere uzun yıllara mal olsa ya da başarısızlıkla sonuçlansa da yeni icatların önünü açabilecek tek ülkeydi. Kaldı ki 18. yüzyılın başından itibaren üretimi artıran buluşlar gelmeye başlamıştı. 1733 yılında John Kay, iki kişi yerine bir kişinin çalıştırabildiği mekiğe sahip dokuma tezgâhını icat etti. Üretimin artması, beraberinde ipliğe duyulan ihtiyacı da yükseltti. 1760’lı yıllar artan iplik ihtiyacını karşılamak amacıyla ip eğirme makinesinin bulunmasına giden yolu açtı. Ancak her iki düzenek de kol gücü ile çalışmaktaydı ve doğal olarak kapasiteleri sınırlıydı. 1769 yılında Richard Arkwright, su gücü ile çalışan ve aynı anda birden fazla eğirme düzeneğini harekete geçirebilen bir icada imza attı. Ancak Arkwright’ın asıl icadı, 1780’lerde geldi. Arkwright, buharlı motorla çalışan eğirme makinesini buldu. Bu buluş aynı anda pek çok mekanik eğirme makinesinin çalıştığı yeni ve büyük bir organizasyon olan mills yani fabrikaların doğuşuna yol açtı. Artık mekanik eğirme, elle yapılan eğirme işlemine kesin bir zafer sağlamıştı. İpliğin seri şekilde üretilmesi, pamuğa duyulan ihtiyacı da artırmıştı. Bu konudaki yardım, Amerika Birleşik Devletleri’nin, Georgia eyaletinde öğretmenlik yapan Eli Whitney’den geldi. Whitney, icat ettiği çırçır makinesi ile pamuğu tohumundan daha hızlı ve kolay şekilde ayırmayı başardı. Böylece A.B.D.’deki buluş, İngiliz Sanayi Devrimi’nin imdadına yetişti. 1790’ları takip eden 30 yıl boyunca İngiltere’nin pamuk ithalatı beş kat arttı. Aynı dönemde tekstil sanayi İngiltere’de üretim bakımından dokuzunculuktan birinciliğe yükseldi. 1820’li yıllara gelindiğinde tekstil ihracatı, bütün İngiliz ihracatının neredeyse yarısını oluşturmaktaydı. Yüzyılın ortalarına doğru tekstil sanayiinde istihdam edilen işçi sayısı, bir milyondan fazlaydı. Tekstil sanayiinin gelişmesi beraberinde, üretilen malın dünyanın her tarafına ulaştırılmasını sağlayan ticaret filosunun gelişimini de hazırladı. 1827 ile 1848 yılları arasında İngiliz ticaret filosunun taşıma kapasitesi, iki buçuk milyon tondan yaklaşık dört milyon tona çıkmıştı. 1850’li yıllara gelindiğinde İngiltere, artık tüm dünyanın atölyesi konumuna yükselmişti. İngiltere’nin, pamuk ve tekstil sanayiinde bütün dünyaya egemen olması, buharlı motorun tekstil fabrikalarında kullanılması ile ilgiliydi. Arkwright’ın açtığı yoldan giden İngiliz tekstil sanayii kısa sürede yüksek miktarlarda mal üretmeyi başardı. Bu gelişmenin altında yatan icadı, yani buharlı motoru, 1763 yılından itibaren yaptığı çalışmalarla gerçekleştiren kişi, Glasgow Üniversitesi’nde teknisyen olarak çalışan James Watt idi. Buharlı motorun icadı ile İngiliz sanayii için yeni bir dönem başlıyordu. Tekstil sanayiine yaptığı katkının yanı sıra buharlı motor, özellikle madenciliğin ve demir sanayiinin gelişmesi açısından kritik bir rol oynadı. Avrupa ve İngiltere’de kereste kaynağının giderek azalması, bir yandan daha güçlü bir enerji kaynağı olan kömürün kullanımına yol açarken diğer taraftan kömür buharlı motorun kullanım alanını da genişletti. Buharlı motorun özellikle demir-çelik sanayiinde kullanılması ile İngiltere’de ağır sanayi de gelişmeye başladı. Buharlı motor ayrıca kara ulaşımında da kullanılmaya başladı. Üretilen malın pazara ulaştırılması, Sanayi Çağı’nın vazgeçilmez ayrıntılarından birisiydi. İngiltere’de ilk defa 1829 yılında George Stephenson’ın icat ettiği lokomotifle Manchester-Liverpool arasında inşa edilen demir yolu üzerinde deneme seferleri başladı. 1840’lı yıllar hem Avrupa’da hem de A.B.D.’de demiryollarının hızla genişlemesine sahne oldu. 1880 yılına gelindiğinde İngiltere’deki demiryolu ağının uzunluğu 17 bin Mil (yaklaşık 27353km)’e ulaşırken Kıta Avrupa’sındaki demir yolarının uzunluğu ise 83 bin Mil (yaklaşık 133.547 km)’e yaklaşmıştı. Benzer şekilde A.B.D.’nin demiryolu şebekesi de aynı dönemde 100 bin Mil (yaklaşık 160.900 km)’e ulaşmıştı. Demiryolu ağının dünyanın neredeyse tamamında genişlemesi ve yayılması, sanayi kapitalizminin 50 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) doğal sonuçlarından birisiydi. Ancak bu rakamlar, 19. yüzyılın ilk yarısında sanayiinin tamamen yaygınlaştığı ve diğer bütün üretim biçimlerini yok ettiği gibi bir yanlış anlamaya da sebep olmamalıdır. Mesela 1830’lu yıllarda sanayinin beşiği konumundaki İngiltere’de bile işçilerin oldukça küçük bir kısmı fabrikalarda istihdam edilmekteydi. Fakat sanayiinin asıl gücü, yeni dönemin üretim biçimi olacağını ve bütün üretim süreçlerini dönüştüreceğini ispat etmiş olmasından kaynaklanıyordu. Sanayinin dönüştürücü kimliği, Kıta Avrupa’sının da bu gelişmelere ayak uydurması ile sonuçlandı. Ancak Kıta Avrupa’sında sanayinin gelişimi İngiltere’nin aksine tekstil sanayiinden daha çok demir yolları ile başladı. Avrupa’da İngiltere’nin açtığı yolu izleyen ilk ülke Belçika oldu. Belçika’da ilk demir yolu, Brüksel ile Malines arasında 1835 yılında hizmete açıldı ve ilk yılında yarım milyondan fazla yolcu taşıdı. Belçika’nın, ana planı coğrafi pozisyonunu kullanarak İngiltere, Fransa, Almanya ve Hollanda arasında bir kavşak olmak şeklinde belirlenmişti. Bu dört ülkenin demir yolu ağı bir şekilde Belçika merkez alınarak birleştirilmeliydi. Kaldı ki Belçika demir sanayii için vazgeçilmez olan zengin kömür kaynaklarına da sahipti. Nitekim bu gelişmelerin sonunda Belçika, 19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Avrupa’nın en yüksek sermayesine sahip ülkelerinden birisine dönüştü. Fransa da İngiltere ve Belçika’yı izledi. Fransa’da ilk demir yolu, Paris ile St. Germain arasında 1837 yılında hizmete açıldı. Yaklaşık on yıl sonra Fransa, İngiltere’dekinin üçte biri kadar olsa da 3 bin km’yi aşan bir demir yolu ağına sahip hale geldi. Takip eden yıllarda Fransa’da sanayi hızlı bir şekilde gelişti. Alsace, Normandiya ve Nord gibi tekstil bölgelerine Lorraine ve Loire gibi maden sanayinin geliştiği bölgeler eşlik etti. Bu bölgeler aynı zamanda yoğun göç alan ve nüfusları hızla yükselen kalabalık şehirlere de ev sahipliği yapacaktı. Belçika ve Fransa’yı bu defa Ren Nehri’nin doğusunda kalan Alman coğrafyası takip etti. Prusya’nın öncülüğünde kurulan ve Alman Prensliklerinin pek çoğunu içine alan Gümrük Birliği (Zollverein)’nin yol açtığı ekonomik bütünleşmeyi demir yolları ile sağlanan ulaşım entegrasyonu izledi. 1830’lu yıllar Prusya ve diğer Alman topraklarında sanayileşmenin başlamasına şahitlik etti. 1850’li yıllara gelindiğinde Prusya’nın demir yolu ağı dört bin km’ye yaklaşmış ve 1860 yılı itibarıyla yedi bin km’nin üzerine çıkmıştı. Aynı dönemde kömür üretimi de yaklaşık üç kat artarak 2.7 milyon tondan 6. 5 milyon tona yükselmişti. 1871 yılında birliğini sağlayan Almanya, 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde İngiltere’nin en ciddi rakibi haline gelecekti. Sanayi Devrimi’nin Yol Açtığı Önemli Sonuçlar Sanayi Devrimi, insanlık tarihi açısından önemli bir aşama olmakla birlikte başta İngiltere olmak üzere pek çok Avrupa ülkesinde ciddi sonuçların doğmasına yol açtı. İngiltere’de 1750- 1850 yılları arasında nüfus üç kat artarak 10 milyondan 30 milyona çıkmıştı. Bir yandan nüfus baskısı diğer taraftan küçük toprak sahiplerinin topraklarını kaybetmesi, kırsal alandan şehirlere doğru yoğun bir göç dalgasına sebep oldu. Mesela İngiltere’de 1785 yılı itibarıyla Londra dışında nüfusu 50 bini geçen yalnızca üç şehir varken 70 yıl gibi kısa bir süre sonra nüfusu 50 binden fazla 31 şehir ortaya çıkmıştı. Hızla artan nüfus, genel olarak kömür madenleri ve sanayi açısından zengin olan orta ve kuzey İngiltere’ye doğru göç etti. Tekstil sanayiinin kalbi konumundaki Manchester, 1772 yılında yalnızca 25 bin kişiye ev sahipliği yaparken 1851 yılına gelindiğinde şehrin nüfusu 455 bine yükselmişti. Şehrin nüfusundaki büyük artışa karşın alt yapı ve güvenlik konuları aynı hızla gelişememişti. Hatta İngiltere’deki şehirler, organizasyon açısından Prusya ve Fransa’daki örneklerinden hayli gerideydi. Şehirlerdeki organizasyon bozukluğu, yukarıda vurgulandığı gibi artan nüfus ve göçün sebep olduğu karmaşadan kaynaklanmaktaydı. Ancak bu kalabalık insan mevcudu, sanayi sektörü için kârlı bir ortamın oluşması anlamına geliyordu. Böylece sanayiciler için en düşük fiyatla en çok işi yaptırabilecekleri geniş bir kitle ortaya çıkmıştı. Sanayi Devrimi’nin en olumsuz sonuçlarına da bu kitle katlanmak zorunda kaldı. İşçilerin ve ailelerinin tek odalı bir kulübede yaşamaları, kadınların hatta çocukların bile çalışmak zorunda kalmaları, günlük ortalama 14 saat, hatta bazen daha da uzun süren mesailer sıradan olaylardı. Fabrikalarda işlerin son 51 Yakınçağ Avrupa Tarihi derece mekanik olması, herhangi bir beceriyi gerektirmiyordu. Bu sebeple daha düşük ücretle çalıştırılabilen kadınlar ve çocuklar daha çok tercih ediliyordu. Fabrikalarda çalışan çocuklar, zaman zaman 6 yaşından bile küçük olabiliyordu. Bu ağır şartlara karşın alınan ücretler günü kurtarmaktan çok uzaktı. Bir gün işe gitmeyen bir işçi, o günü neredeyse aç geçirmek zorunda kalıyordu. Yeni iş kurmuş küçük bir işveren diğerleri ile rekabet edebilmek için en kestirme yol olarak ücretleri en düşük seviyede tutmayı görüyordu. Öte yandan ağır şartlar altında çalışan yeni bir sınıf olarak işçilerin organize olmasına da asla izin verilmiyordu. Bütün bu gelişmelerin altında yatan dinamik ise yeni bir sınıf olarak ortaya çıkan ve diğer toplumsal sınıfların tamamını etkisiz hale getirme kapasitesine sahip olan sanayi burjuvazisi idi. Siyaset üzerinde giderek etkin bir konuma yükselen bu sınıf İngiltere’de, 1802 yılında Fabrika Yasası (Factory Act)’nın, parlamentodan geçirilmesini sağladı. Hiç şüphesiz bu yasanın geçirilmesinde Muhafazakâr Parti’nin önemli ismi Robert Peel (1788-1850)’in büyük katkısı oldu. Yasa ile çocukların tekstil fabrikalarında çalışmasının önü açıldı. Ancak kötüye kullanılmaya açık olan bu yasal düzenlemeyi dengelemek adına herhangi bir kontrol mekanizması da kurulmadı. Başta İngiltere olmak üzere sanayi işçileri, uzun yıllar boyunca büyük sıkıntılara katlanmak zorunda kaldılar. Ağır çalışma şartlarına sağlıksız yaşam koşullarının eklenmesiyle tüberküloz ve kolera gibi hastalıklar sıradan hale geldi. Mesela Fransa’da, sanayileşmiş 10 bölgeden gelen ve 1840 yılında askerlik muayenesinden geçirilen 10 bin gençten dokuz bini askerliğe elverişsiz olarak işaretlenmiş ve hizmete alınmamıştı. Yeni yükselen sanayi burjuvazisi bu sıkıntılara karşı tamamen duyarsızdı. Onların en büyük amacı, hür teşebbüs ve serbest ticaretin önündeki tüm engelleri kaldırmaktı. Bu anlamda hiçbir müdahaleyi de kabul etmediler. Çünkü bütün dünya giderek artan üretim için açık bir pazardı ve devletler gümrük duvarları ya da başka kontrol mekanizmaları ile bunu sekteye uğratamazlardı. Sanayi Devrimi, yeni bir sınıf olarak sanayi burjuvazisinin ortaya çıkmasına yol açtığı gibi ona rakip konuma gelen işçi sınıfının doğuşunu da hazırladı. Başlangıçta organize olmaktan uzak bu yeni sınıf, zamanla sendikalar ve işçi örgütleri aracılığıyla daha bilinçli bir örgütlenme içerisine girdiler. 19. yüzyılın ortalarına doğru işçi sınıfı, siyasete yön vermeye aday bir grup halini aldı. 1830 İhtilalleri’ndeki katkılarından sonra asıl rollerini, 1848 İhtilalleri sırasında oynadılar. 19. yüzyıl boyunca sosyalizm başta olmak üzere pek çok siyasi akımın hayallerini gerçekleştirmek amacıyla göz diktiği potansiyel çoğunlukla işçi sınıfı oldu. Bu anlamda özgürlük, demokrasi, eşit haklar gibi konularda işçi sınıfı, tarihsel olarak önemli katkılar yaptı. Modern dünyanın pek çok kazanımında işçi sınıfının 19 ve 20. yüzyıllar boyunca ortaya koyduğu çabanın büyük etkisi oldu. Sanayi Devrimi’nin, toplumsal, siyasal ve ekonomik alanlarda yol açtığı değişimlerin yanı sıra dünya sisteminde meydana getirdiği köklü değişim de burada anılmadan geçilmemelidir. Sanayinin, temel üretim biçimi halini almasıyla kapitalist ekonomik düzen yeni ve daha kapsamlı bir forma büründü. Bu yeni ekonomik düzeni var eden iki temel bileşen vardı. Seri üretimin gerçekleştirilebilmesi için yeterli hammadde kaynağına sahip olmak ve üretilen malı satabilecek yeni pazarlara ulaşmak. Bu bağlamda İngiltere, sanayileşmesini gerçekleştiren ilk ülke olarak 1870’li yılların başlarına kadar rakipsiz konumunu sürdürdü. Ancak 19. yüzyılın son çeyreğine girilirken birleşmelerini tamamlayan İtalya ve Almanya gibi sanayileşmiş ülkelerle Alsaice-Lorraine’i, Almanya’ya kaptırdıktan sonra Avrupa dışına yönelmek zorunda kalan Fransa’nın yarışa dahil olması, yeni bir siyasi ortam yarattı. 19. yüzyılın son çeyreği, Avrupa’nın büyük devletlerinin hammadde ve pazar arayışları uğruna sömürgeciliğin yeni adı olan emperyalizmin doğuşuna zemin hazırladı. Nihayet sanayileşmiş ülkelerin birbiriyle girdikleri emperyalist mücadele, I. Dünya Savaşı’nın patlak vermesine kadar devam edecekti. 52 Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) İngiltere’de tarımdaki değişikliklerin daha sonra ortaya çıkacak olan Sanayi Devrimi’ne etkisi hakkında şu kaynağa bakılabilir: Hobsbawm, E. J. (2008). Sanayi ve İmparatorluk, çev. Abdullah Ersoy, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. İngiltere’de ortaya çıkan Tarım Devrimi ile Sanayi Devrimi arasında nasıl bir ilişki vardır? İngiltere’nin tarım sektöründe geçirdiği büyük dönüşümün, Sanayi Devrimi’nin alt yapısına yaptığı katkıyı düşünün. Öğrenme Çıktısı 4 Sanayi Devrimi ve Sonuçları’nı değerlendirebilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Sanayi Devriminin Beşeri Sonuçları, 1750-1850 … sosyal güvenlik, emekçilerin kendi çabalarına bağlı olduğu sürece, orta sınıfın standartlarına göre iktisadi açıdan verimsiz olmaya yatkındı; bu sosyal güvenlik, az olan kamu yardımının miktarını belirleyen yöneticilere bağlı olduğu sürece, maddi yardım aracı olmaktan çok, bir niteliksizleştirme ve baskı aracıydı. Tüm yardımları dışarıdaki en düşük ücretten ‘daha düşük’ düzeyde tutan, bu yardımları yoksulları yoksullukları için cezalandırmak ve onların yeni dilenciler yaratma biçimindeki tehlikeli heveslerini kırmak için kocaları, karılarını ve çocukları zorla birbirinden ayırarak onları hapisaneye benzeyen darülacezeyle sınırlandıran 1834 tarihli Yoksullar Yasası’ndan daha insanlık dışı olan yasaların sayısı çok azdır. Yoksullar güçlü oldukları yerlerde bu yasanın aşırılıklarına karşı koydukları için bu yasa hiçbir zaman tam olarak uygulanamamıştır ve zaman içinde biraz daha az cezalandırıcı bir nitelik kazanmıştır. Yine de Birinci Dünya Savaşı’nın arifesine kadar İngiltere’nin yoksullara yardım sisteminin temelini oluşturmuştur ve Charlie Chaplin’in çocukluk anıları, Dickens’ın Oliver Twist’te 1830’larda bu yasanın yarattığı yaygın dehşete ilişkin anlattıklarının hemen hemen aynen sürdüğünü göstermektedir. 1830’larda – aslında 1850’lere kadar- İngiltere’nin nüfusunun asgari yüzde onu dilenciydi. Kaynak: Hobsbawm, E. J. (2008). Sanayi ve İmparatorluk, çev. Abdullah Ersoy, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, s. 82. yaşamla ilişkilendir Yakınçağ Avrupa Tarihi 53 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa düzenini anlayabilme Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa Düzeni Napoleon sonrasındaki Avrupa’nın şekillendirildiği Viyana Kongresi’ne yön veren ana düşünce, Avrupa’yı alt üst eden ihtilal olgusunu bir daha tekrarlanmamak üzere gündem dışına itmekti. Bu başlangıç noktası, kongreye hakim olan ikinci düşünceyi de etkiledi. İhtilalin sorumlusu olan Fransa, bir daha böyle bir işe kalkışmayacak biçimde dengelenmeliydi. Bu sebeple Avrupa’nın yeni siyasi haritası, Fransa’yı dört taraftan kuşatacak biçimde yeniden çizildi. Dört büyük devlet, Avrupa’nın huzurunu, güçler dengesinin sağlanması ve bu dengeyi hiçbir devletin değiştirmeye kalkışmaması ile eşanlamlı kabul ettiler. Böylece Viyana Kongresi ile yeni Avrupa düzeninin güçler dengesi etrafında şekilleneceği berraklaşmış oluyordu. Bu dengeye yönelik en önemli tehlikenin ihtilal olduğunda dört büyük devlet fikir birliğine vardılar. Bu uzlaşma, yeni Avrupa düzeninin ikinci özelliğini de gözler önüne seriyordu. Yeni düzen, meşruiyet ilkesi etrafında şekillenecek ve düzeni zor kullanarak değiştirme girişimlerine izin verilmeyecekti. 2 Yeni Avrupa Düzeni’ne yönelik tehditleri açıklayabilme Yeni Düzeni Tehdit Eden Gelişmeler Viyana Kongresi ile oluşturulan Avrupa’daki yeni düzen, kısa süre sonra tehlike altına girdi. 1820’lerle birlikte önce Napoli Krallığı’nda başlayan özgürlük ve anayasa talepleri, büyük bir kargaşaya yol açtı. Ardından İspanya ve Portekiz’e yayıldı. 1821 yılına gelindiğinde bu defa Yunanistan, Osmanlı İmparatorluğu’ndan bağımsız olmak için ayaklandı. Bu ilk dalganın en önemli sonucu, İspanya ve Portekiz’deki ihtilalleri iyi değerlendiren Güney Amerika’daki sömürgelerin bağımsızlığına kavuşması oldu. Bu ilk ihtilaller geçiştirildikten sonra 1830 Temmuz’unda Fransa’da başlayan ve X. Charles’ı tahtından eden daha büyük bir ihtilal serisi batıdan doğuya tüm Avrupa’ya yayıldı. 1830 İhtilalleri ile Belçika, bağımsız bir devlete dönüştü. Polonya da benzer bir girişimde bulunduysa da başarılı olamadı. Bu arada 1821’deki başarısız girişimden sonra ikinci defa ayaklanan Yunanistan, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın yardımları ile kısa süre sonra bağımsız bir ülke haline geldi. Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) 54 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 19. yüzyılın ilk yarısındaki temel siyasi akımları tartışabilme 19. Yüzyılın İlk Yarısında Etkili Olan Temel Siyasi Akımlar 19. yüzyılın ilk yarısı boyunca pek çok siyasi akım Avrupa’da dolaşıma girmiştir. Özellikle Liberalizm ve Muhafazakârlık, yüzyılın ilk yarısında hem düşünce hem de uygulamaya geçmeleri açısından iki rakip akım oldular. Liberalizm, insanın akıllı ve ahlaklı yaratıldığı iddiasıyla hem Devlet hem de Kilise’nin insanın yaşamına müdahale etmesine karşı çıktı. Muhafazakâr düşünce ise insanın aklı ve ahlakı konusunda, Liberalizm ile tamamen zıt düşüncelere sahipti. Böylece Muhafazakârlık, en azından başlangıçta monarşi ve kilisenin dokunulmazlığı ilkesine önem verdi. Ayrıca Liberaller, hızlı değişimlere karşı herhangi bir olumsuz fikre sahip değilken Muhafazakârlar için ani değişmeler, yani ihtilaller, en büyük nefret kaynağı idi. 19. yüzyılın Muhafazakâr devlet adamı Metternich, buna en iyi örnektir. 4 Sanayi Devrimi ve Sonuçları’nı değerlendirebilme Sanayi Devrimi Sanayi Devrimi, 18. yüzyılın sonuna doğru ilk defa İngiltere’de ortaya çıktı. Özellikle buhar motorunun icadı ve üretimde kullanılmaya başlanması ile insanlık tarihinde ilk kez ihtiyacın çok üstünde üretim başladı. İngiltere’de, sanayinin gelişmesine tekstil sektörü öncülük etti. Ardından madencilik ve demir-çelik sanayi gelişti. İngiltere’deki yeni üretim biçimi, Kıta Avrupa’sında Belçika’dan başlayarak Fransa, Hollanda ve Prusya’yı da etkisi altına aldı. Sanayi Devrimi ile birlikte giderek kalabalıklaşan ve sorunları büyüyen şehirler oluştu. Toplumsal ve siyasi anlamda sanayi burjuvazisi ve işçi sınıfı gibi iki önemli grubun doğması da sanayinin gelişimi ile ilgiliydi. Özellikle işçi sınıfı, uzun yıllar boyunca büyük sıkıntılara katlanmak zorunda kaldı. Ayrıca sanayinin gelişmesiyle artan hammadde ve pazar ihtiyacı, emperyalizm denilen 19. yüzyıl sömürgeciliğinin serpilmesine yol açtı. Yakınçağ Avrupa Tarihi 55 neler öğrendik? 1 Viyana Kongresi’nden önce Avusturya-İngiltere-Prusya-Rusya arasında oluşacak dörtlü ittifakın temelleri hangi anlaşma ile atılmıştır? A. I. Paris Antlaşması B. Fonteinbleau Anlaşması C. II. Paris Antlaşması D. Chamount Antlaşması E. Campo Formio Antlaşması 2 Aşağıdakilerden hangisi Metternich Sistemi’nin ilkeleri arasında yer almaz? A. Güçler Dengesi B. Ortanın Birliği C. Anayasaya Bağlılık D. İhtilal Karşıtlığı E. Monarşiye Bağlılık 3 Fransa’nın, yeni Avrupa düzenine kabul edildiği kongre aşağıdakilerden hangisidir? A. Viyana Kongresi B. Trappau Kongresi C. Laibach Kongresi D. Verona Kongresi E. Aix-la-Chapelle Kongresi 4 Mutlakıyet Rejimleri ile Liberal Rejimlerin iki ayrı kampa bölündüğünü gösteren ilk kongre hangisidir? A. Trappau Kongresi B. Viyana Kongresi C. Verona Kongresi D. Aix-la-Chapelle Kongresi E. Laibach Kongresi 5 14 Aralık 1825 (26 Aralık 1825)’te I. Nicholas’ın tahta çıkmasını kabul etmeyen subaylar ve askerlerin çıkardığı ayaklanma aşağıdakilerden hangisidir? A. Narodnik Hareketi B. Dekabrist (Aralıkçılar) İsyanı C. Bolşevik İhtilali D. Rus-Japon Savaşı E. Pugaçev İsyanı 6 1830 İhtilali’nden sonra Fransız tahtına aşağıdakilerden hangisi çıkmıştır? A. XVI. Louis B. XVII. Louis C. XVIII. Louis D. Louis-Philippe E. X. Charles 7 Üç Günlük Paris İhtilali, aşağıdakilerden hangisini tetiklemiştir? A. Fransız İhtilali B. 1830 İhtilalleri C. Güney Amerika Ülkelerinin Bağımsızlığı D. 1848 İhtilalleri E. Amerikan Bağımsızlık Savaşı 8 19. Yüzyıl İngiliz Liberalizmi ile Kıta Avrupa’sı Liberalizmi arasındaki temel fark nedir? A. Her ikisi de cumhuriyet yanlısıdır. B. Her ikisi de özgürlükçüdür. C. Her ikisi de parlamentoya önem verir. D. Her ikisi de kralın yetkilerini sınırlandırmak ister. E. Her ikisi de insanın doğuştan akıllı olduğuna inanırlar. 9 “Bırakınız Yapsınlar, Bırakınız Geçsinler” sözü aşağıdaki düşünürlerden hangisine mal edilmiştir? A. Jean Baptiste Say B. David Hume C. John Locke D. David Ricardo E. Adam Smith 10 Aşağıdakilerden hangisi Muhafazakârlığın oluşumuna katkı yapmamıştır? A. Edmund Burke B. Karl Marx C. Louis de Bonald D. Joseph de Maistre E. François René de Chateaubriand Napoleon Harpleri’nden Sonra Avrupa (1815-1848) 56 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Viyana Kongresi ve Yeni Avrupa Düzeni” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da Liberal İhtilaller (1830-1832)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. D Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da Yeni Bir Deneyim: İttifaklar ve Kongreler Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. E Yanıtınız yanlış ise “Liberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. A Yanıtınız yanlış ise “Metternich Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. C Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da Liberal İhtilaller (1830-1832)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. B Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da Yeni Bir Deneyim: İttifaklar ve Kongreler Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. A Yanıtınız yanlış ise “Yunanistan’ın Bağımsızlığı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. B Yanıtınız yanlış ise “Liberalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. E Yanıtınız yanlış ise “Muhafazakârlık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. B Araştır Yanıt Anahtarı 2 Araştır 1 Napoleon sonrası düzenin belirlendiği Viyana Kongresi’ne yön veren temel motif, Güçler Dengesi oldu. Kongre’den sonra kurulacak ve 19. yüzyılın ilk yarısı boyunca genel olarak devam edecek olan Metternich Sistemi’nde güçler dengesinin korunması için Avrupa’nın ortasında yer alan Avusturya’nın önemi çok büyüktü. Metternich’e göre, Avusturya’nın dağılmadan yaşamaya devam etmesi ile Avrupa’nın batısı ve doğusunda yer alan iki büyük güç, Fransa ile Rusya’nın karşılaşması engellenmiş olacak ve Avrupa huzuru da devam edecekti. Bu nedenle Habsburg İmparatorluğu, mutlaka yaşatılmalıydı. Araştır 2 1824 yılında XVIII. Louis’nin ardından Bourbon tahtına oturan X. Charles, Fransa’yı 1789 öncesindeki gibi tek başına yönetmek istiyordu. İhtilal sonrasında Fransa’dan göç etmek zorunda kalan aristokrasiye yıllık tazminat verilmesi ve ruhban sınıfının eski günlerine dönmesine zemin hazırlayacak yasaları geçirmeye kalkıştı. Bu isteklere karşı çıkan Parlamento’yu feshederek seçimlere gitti. Ancak seçimlerden istediği sonucu alamayınca yeni parlamentoyu da tanımadı. Nihayet Fransa’da mutlak monarşinin yeniden canlandırılmaya çalışıldığı izlenimi veren dört temel kanunu ilan etmeye kalkışınca Paris, 1789 İhtilali’nin ardından 27 Temmuz 1830’da bir defa daha ayaklandı. Yakınçağ Avrupa Tarihi 57 Araştır Yanıt Anahtarı 2 Araştır 3 Liberal düşünce, insanın akıllı bir varlık olarak yaratıldığına inanır. Akıllı bir varlık olarak teşebbüs hürriyeti ve serbest ticaret, insan doğasına en uygun iktisadi modeldir. Çünkü malını en pahalıya satarak yüksek kâr elde etme arayışında olan bir girişimci, aynı malı en ucuz fiyattan satın almaya çalışan ve akıl sahibi olan müşterisi tarafından sınırlandırılır. Benzer şekilde uluslararası düzeyde de serbest şekilde malların dolaşması durumunda insanın aklı devreye girer ve onu en kârlı olan seçeneğe doğru yönlendirir. Dolayısıyla piyasa kendiliğinden işleyen bir yapıya sahiptir ve ona müdahale edilmemelidir. Araştır 4 Şanlı Devrim (1688)’den sonra İngiltere’de büyük toprak sahipleri ile Londra merkezli büyük tüccarların oluşturduğu ittifak uzun yıllar boyunca siyasete yön verdi. Bu ortaklık Sanayi Devrimi’nin alt yapısı niteliğinde önce Tarım Devrimi’ne giden yolu açtı. Özellikle büyük toprak sahipleri, yeni ekim tekniklerinin, tohumların ve tarımsal üretimi artıracak buluşların yapılmasını teşvik etti. Ayrıca Çevirme Yasası (Enclosure Act) ile küçük toprak sahiplerinin topraklarına ve ortak kullanılan arazilere sahip oldular. Topraksız kalan köylüler, şehirlere akmaya başladı ve ücretli kesimin doğmasını sağladı. Sermaye birikimi elde eden zengin tabaka, yeni tekniklerle yapılacak seri üretimi özendirdi ve bu da Sanayi Devrimi’ne giden süreci başlattı. Berktay, Fatmagül. (2007). Liberalizm: Tek Bir Teorik Pozisyona İndirgenmesi Olanaksız İdeoloji. H. Birsen Örs. (der.). (2007). 19. Yüzyıldan Yirminci Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul: Bilgi Üni. Yayınları, s. 47-114. Broers, Michael. (1996). Europe After Napoleon: Revolution, Reaction and Romanticism, 1814- 1848, Manchester: Manchester Uni. Press. Carlyle, Thomas. (2004). Kahramanlar, çev. Behzat Tanç, İstanbul: Ötüken. Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi. Güler, Zeynep. (2007). Muhafazakarlık: Kadim Geleneğin Savunusundan Faydacılığa. H. Birsen Örs. (der.). (2007). 19. Yüzyıldan Yirminci Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul: Bilgi Üni. Yayınları, s. 115-162 Hobsbawm, Eric J. (1989). Devrim Çağı: 1789- 1848, çev. Jülide Ergüder-Aladdin Şenel, Ankara: V Yayınları. Hobsbawm, E.J. (2008). Sanayi ve İmparatorluk, çev. Abdullah Ersoy, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi. May, Arthur J. (1966). The Age of Metternich, 1814- 1848, New York: Holt-Rinehart-Winston. Palmer, R.R. (1952). A History of the Modern World, New York: Alfred A. Knopf. Riasanovsky, Nicholas-V-Mark D. Steinberg. (2011). Rusya Tarihi: Başlangıçtan Günümüze, İstanbul: İnkılâp. Sabine, George. (1991). Yakınçağ Siyasal Düşünceler Tarihi, çev. Özer Ozankaya, Ankara: Gündoğan. Schroeder, Paul W. (1969). Metternich’s Diplomacy at İts Zenith, 1820-1823, New York: Greenwood. Sked, Alan. (2001). The Decline and Fall of the Habsburg Empire, 1815-1918, London: Longman. Thomson, David. (1960), Europe Since Napoleon, London: Longmans. Tilly, Charles. (2005). Avrupa’da Devrimler, 1492- 1992, çev. Özden Arıkan, İstanbul: Literatür Yayınları. Tuncer, Hüner. (1996). Metternich’in Osmanlı Politikası, 1815-1848, Ankara: Ümit Yayıncılık. Kaynakça 58 Bölüm 3 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) öğrenme çıktıları Anahtar Sözcükler: • 1848 İhtilâlleri • Kırım Harbi • Guiseppe Garibaldi • Otto von Bismarck • Sedan Muharebesi • Milliyetçilik • Sosyalizm • Karl Marx 1 Avrupa’da 1848 İhtilâlleri 1 1848 İhtilâlleri’nin Avrupa’ya etkilerini yorumlayabilme 2 Kırım Harbi ve Büyük Güçler (1853-1856) 2 Kırım Harbi’nde büyük güçlerin rolünü tartışabilme 4 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Yükselen Siyasi Akımlar 4 19. Yüzyılın ikinci yarısında etkili olan siyasi akımların özelliklerini anlayabilme İtalyan ve Alman Milli Birlikleri’nin Kurulması 3 İtalya ve Almanya’nın milli birliklerini 3 kurmaları sürecini açıklayabilme 59 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ 19. yüzyıla Napoleon savaşlarının yarattığı büyük yıkım ve karmaşayla giren Avrupa, alt üst olmuş siyasi haritası ve güçler dengesi ile pek çok sorunla karşı karşıya kalmıştı. Bu nedenle İngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya’nın da aralarında bulunduğu Avrupalı hükümdarlar nihai barış anlaşması düzenlemek ve eski düzeni geri getirmek için 1814 yılında Viyana Kongresi’nde bir araya geldi. 9 Haziran 1815’de imzalanan Viyana Kongresi kararları ile İngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya kendi çıkarlarına göre ve bu çıkarların uyuşması oranında, Avrupa’da yeni bir düzen kurmuşlardı. Kongreyi düzenleyen dört büyük devlet Avrupa haritasını yeniden düzenlerken Fransız İhtilâli’nden önce İngiltere dışında, hemen bütün Avrupa’da geçerli olan siyasi rejim ve felsefeyi geri getirmeyi amaçlamışlardı. Doğal haklar ya da İnsan Hakları yerine eskiden olduğu gibi Tanrısal Haklar geçerli olacak ve o kurala dayalı siyasi rejimler yaşayacaktı. Restorasyon Dönemi adı verilen bu süreçte Fransız İhtilâli’nin düşünce alanında ortaya çıkardığı yeni akımlara ve diğer alanlarda getirdiği değişikliklere önem verilmemişti. Üstelik Viyana Kongresi’ni düzenleyen devletler, kurmak istedikleri düzeni korumak için bazı önlemler de almışlardı. Nitekim 26 Eylül 1815’de Rusya-Prusya ve Avusturya Kutsal İttifak’ı imzalarken, 20 Kasım 1815’de ise RusyaPrusya-Avusturya ve İngiltere arasında da Dörtlü İttifak yürürlüğe girdi. Bu ittifaklarla dört devlet, Avrupa’da kendilerinin kurmuş oldukları düzene karşı baş gösterecek olayları birlikte bastırmayı taahhüt ediyorlardı. Bu işbirliği ve dayanışma için devletlerarası bir örgüt kurulmamıştı. Yalnız, üye devletlerin, olayların gelişmesine göre gerekli önlemleri alabilmek için belirli zamanlarda bir araya gelip toplantılar yapmaları öngörülmüştü. İttifak anlaşmasına göre, dört devlet ilk kez 1818 yılında Fransa’da Aix-la Chapelle’de toplandı. İşgal altında bulunan Fransa’nın durumunu, bu devlet ile olan diplomatik ilişkileri ve Avrupa ile ilgili diğer sorunları görüşmek amacıyla gerçekleştirilen toplantıda, Fransa’daki işgale son verilerek Fransa’nın “Dörtlü İttifak”a alınması kabul edildi. Böylece Fransa, kendisine ve bünyesinden doğup gelişen ihtilâle karşı kurulmuş olan bir ittifaka katıldığı gibi 1820’den itibaren İtalya ve İspanya’da yükselme eğilimi gösteren liberal-anayasacı hareketlere Avusturya ile birlikte müdahale etti. Ne var ki, bütün bu önlemler, Avrupa’da gittikçe gelişen özgürlük akımları sonucunda meydana gelen ihtilâlleri engelleyemedi. 1830’da Fransa’dan başlayarak birçok ülkeye yayılan yeni bir ihtilâl dalgası, Restorasyon Düzeni’ni altüst etti. 1830 İhtilâlleri Fransa, Belçika, İspanya gibi ülkelerde liberalizmin başarısı ile sonuçlandı. Diğer birçok yerde de etkisi derinden hissedildi. Ancak bağımsızlık akımı, Belçika dışında başarı sağlayamadı. Bununla beraber, Avrupa’da kurulan ittifaklar sisteminin mutlakıyet yönetimlerini kolaylıkla yürütemeyecekleri anlaşılmış oldu. Bu gelişmeler, devletlerarası siyasi ilişkilerde de etkisini gösterdi. İngiltere ile birlikte Fransa’nın Kutsal İttifakla aralarına mesafe koymaları 1830 İhtilâlleri sırasında açık biçimde olarak ortaya çıkmıştı. Artık beşli blok ikili bloka dönüşmüştü. İngiltere ile Fransa Batı Blokunu, Rusya, Avusturya ve Prusya ise Doğu Blokunu oluşturuyorlardı. Böylece Viyana Kongresi’nde ve sonrasında kurulan Avrupa düzeni büyük ölçüde değişerek yeni bir güçler dengesi kurulmaya başlandı. Ancak kısa süre sonra 1848’de Avrupa, yeni ve çok daha kuvvetli bir ihtilâl dalgasıyla sarsıldı. AVRUPA’DA 1848 İHTİLÂLLERİ 1848 İhtilâlleri, 19. yüzyılın yaygın kitlesel huzursuzluklarının bir sonucuydu. Gerçekten de 1830 ihtilâllerinde Liberalizm tam bir başarı elde edememiş ise de beklentileri arttırmıştı. Avrupa’daki kitleler artık yaşam koşullarının iyileştirilmesini, anayasa ile güvenceye alınan kişisel özgürlükler ve basın özgürlüğünün sağlanmasını talep etmekteydi. Üstelik 1840’lardan itibaren daha da ağırlaşmaya başlayan iktisadi bunalım, tüm Avrupa’yı etkisine almıştı. 1845’te patates mahsulü çok kötüydü, 1846 ve 1847 yıllarındaki hasat da sadece küçük bir artışa işaret etmekteydi. Tahıl üretimindeki benzer düşüşler, sefaleti ve sıkıntıları alt sınıflar arasında yaygın hale getirerek yiyecek fiyatlarını yükseltti. Mevcut durum, ülkeden ülkeye ve hatta her bir ülkenin kendi içinde de değişmekteydi. Orta sınıflar, nüfusun harcama kapasitesindeki düşüşün neden olduğu ve işsizliğe yol açan bunalımından ciddi şekilde etkilendi. Tüm bu nedenlerle 1848 ihtilâlleri, kıta Avrupası’ndaki çoğu ülkede, farklı toplumsal sınıflar ile meslek kollarının üyeleri arasındaki geçici işbirli- 60 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) ğinin sonucu gerçekleşti. 1848 itibarıyla ayaklananların çoğu, her yerde iktisadi değişimlerin getirdiği sorunlarla karşı karşıya olan zanaatkârlardı. Çoğu ülkede işleri daha da kötüleştiren nüfus artışının taşradan şehirlere göçe neden olmasından dolayı zanaatkârlar zor durumdaydı. Hükümetler, zanaatkârların çıkarlarını göz önünde bulundurma konusunda isteksizdi. 1848 yılı bu hareketlerin doruk noktasına ulaştığı yıl oldu. Zanaatkârlar, 22 Şubat’ta Paris, 11 Mart’ta Viyana ve Prag ve 17 Mart’tan sonra da Berlin sokaklarına çıktılar. Eylemcilerin geriye kalan kesimlerinden olan köylü ve işçiler açısından da 1840’lı yıllar oldukça zor geçmekteydi. Avrupa’da sanayinin gelişimi, şehirli ve kırsal nüfus oranlarında değişime sebep olmuştu. İnsanlar kitleler halinde yeni sanayi bölgelerine yığılıyordu. Köylü ve işçilerin kötü olan hayat şartları daha da yaşanmaz hale gelmişti. Köylü sınıfı gelirinin büyük kısmını vergiye ödemekteydi. Çiftlikler yoksullaşırken binlerce köylü mülkü açık arttırmayla satışa çıkarılıyordu. İşçilerin durumu daha da kötüydü. Hemen tüm politik haklardan yoksun bulunan işçiler, gülünç denecek kadar az bir ücret karşılığı günde 16-18 saat çalışıyorlardı. Üstelik çalışanlar sadece erkekler değildi. Erkeklerin yapabileceği işler çoğu zaman daha az ücret ile çalışan, kadın ve çocuklara veriliyordu. Sanayileşme ile meydana gelen büyük değişimin etkisiyle işçi sınıfının hakları, ücretlerin düşüklüğü, şehirli nüfusun artmasının yarattığı sorunlara cevap vermek ve çözüme kavuşturmak için yeni bir takım görüşler de ortaya atılmaktaydı. İngiltere ve Fransa gibi kapitalist ülkelerde, Hayalci (Ütopyacı) Sosyalistler, kapitalist toplumu değiştirme tasarılarını bu süreçte tartışmaya açmışlardı. Böylelikle Avrupa’da bir iktisadi sıkıntı ve bu sürecin yarattığı fikir tartışmaları, eski rejimlerin gözle görülür biçimde uğradıkları aşınmayla aynı zamanlara rastladı. 1846’da Galiçya’daki köylü ayaklanması; aynı yıl liberal bir papanın seçilmesi; 1847 sonlarında İsviçre’de radikallerle Katolikler arasında kopan ve radikallerin kazandığı iç savaş; 1848 başlarında Palermo’da, ayrılık yanlısı Sicilyalıların her zamanki ayaklanmalarından birini daha gerçekleştirmesi gibi olaylar, yaklaşan fırtınanın habercileriydi. Hangi ülkelere, hangi tarihlerde geleceği tam olarak bilinmemekle birlikte tarihte pek az ihtilal herkes tarafından böylesine önceden tahmin edilmişti. Bütün bir kıta, elektrikli telgraf aracılığıyla ihtilâl haberlerini neredeyse anında kentten kente iletmek üzere çoktan hazır bekliyordu. Fransa 1830 İhtilâli sonucunda Fransa’da liberal bir anayasaya dayalı meşruti krallık kurulmuş ve liberal düşüncelerinden dolayı da Louis Philippe tahta çıkarılmıştı. Ancak yeni kraldan neredeyse tüm sınıflar şikâyetçiydi. Bir defa, X. Charles’ın mutlak monarşisinden yana olanlar ilk andan itibaren Louis Philippe’in ılımlı liberal yönetimini benimsememişlerdi. 1830 ihtilalinde önemli rol oynayan Cumhuriyetçiler, umdukları siyasi rejimi kuramadıkları için kırgın ve küskündüler. Etkinliklerini büyük ölçüde devam ettiren Napoleon taraftarları ise krala karşı cephe almışlardı. Kamuoyunun bu bölünmüşlüğü karşısında Louis Philippe, çeşitli grupları birleştirecek bir siyaset izlemek yerine iktidarını özellikle zengin burjuvaziye dayandırmayı tercih etti. Yeni bir sınıf olarak ortaya çıkan işçilerin isteklerini ise görmezden gelerek kıpırdanmaları bastırmaya çalıştı. İşte tüm bu olumsuzluklar, ileri sürülen sosyal görüşlerin de etkisiyle, krala ve rejime karşı muhalefeti güçlendirdi. En büyük muhalefet, Sosyalistlerden ve Cumhuriyetçilerden gelmekteydi. Bu ortam içerisinde, hükümetin 22 Şubat 1848’de muhalifler tarafından yapılacak “Reform Ziyafeti” adı verilen toplantıyı yasaklaması, olayların başlamasına ve ihtilâlin patlamasına yol açtı. Paris sokaklarında halk ile krallık kuvvetleri arasında üç gün kanlı çarpışmalar yaşandı. Gelişen olaylar karşısında Louis Philippe ülkeden kaçtı. Bunun üzerine 24 Şubat 1848 günü geçici bir hükümet kuruldu ve 25 Şubat 1848’de Fransa’da İkinci Cumhuriyet ilan edildi. Krallık devrilmiş ve Fransa’da İkinci Cumhuriyet (1848-1852) dönemi başlamıştı. Liberallerin, Bourbon Sarayında toplanan temsilcileri, ulusal kurucu meclis toplanıncaya kadar ülkeyi yönetecek olan geçici hükümeti kurdular. Ancak Louis Philippe ve rejimine karşı işbirliği yapan ve krallık rejimini ortadan kaldıran cumhuriyetçiler ve sosyalistler, bu noktadan itibaren ayrılmaya başladılar. Zira işçiler, işe ihtiyacı olan tüm vatandaşlara iş garantisinin verilmesini talep ediyorlar ve bu sayede ça- 61 Yakınçağ Avrupa Tarihi lışan yığınların kaderinin köklü bir şekilde değişeceğini düşünüyorlardı. Nitekim Cumhuriyetçilerin ağırlıkta olduğu geçici hükümet, işçilerin zoruyla, çalışma hayatına ve işçilerin durumunun düzeltilmesine yönelik bazı adımlar atmak zorunda kaldı. Buna göre çalışmanın hak olduğunu belirten bir kararname yürürlüğe konduğu gibi işçilerin günlük çalışma saatleri de kısaltıldı. İşsizliği gidermek ve üretimi arttırmak için ise “Ulusal Atölyeler” kuruldu. Devletin yönettiği bu atölyelerde çalışanlar için daha iyi koşulların sağlanması hedeflenmekteydi. Nihayet yeni bir anayasa yapmak için seçimlere gidildi. 4 Mayıs 1848 tarihinde toplanan Kurucu Meclis’te çoğunluk Cumhuriyetçi burjuvazinin eline geçmişti. Onların 500 üyeliğine karşılık Kralcılar 300, Sosyalistler ise 100 üyelik kazanmışlardı. Kurucu Meclisin, geçici hükümetin aldığı önlemleri kaldırması Fransa’yı beklenmedik biçimde yeni bir bunalıma sürükledi. Yeni hükümet 22 Haziran 1848 günü Ulusal Atölyelerin kapatılmasına ilişkin bir karar alınca işçiler buna karşı koydular. Bu yüzden Paris’te yeni çatışmalar ortaya çıktı. “Haziran Günleri” diye adlandırılan ve 23-26 Haziran 1848 tarihleri arasında gerçekleşen olaylarda Sosyalistlerle Cumhuriyetçi Hükümet yanlıları 4 gün boyunca çarpıştılar ve hükümet kuvvetleri sonunda üstün gelip Haziran İhtilalini bastırdı. Bu kanlı olaylardan sonra Kurucu Meclis, 12 Kasım 1848 tarihinde İkinci Cumhuriyetin Anayasası’nı kabul etti. Yeni anayasaya göre cumhurbaşkanı da meclis tarafından seçilmekteydi. 10 Aralık 1848 tarihinde yapılan seçimle Napoleon Bonapart’ın yeğeni Louis Napoleon büyük bir çoğunlukla Cumhurbaşkanlığı’na getirildi. Louis Napoleon, Cumhurbaşkanı olduktan hemen sonra amcasının izinden yürümeye ve Fransa’da yeniden imparatorluğu kurmak için çalışmalara başladı. 14 Aralık 1851’de yaptığı halk oylaması ile Cumhurbaşkanlığı süresini on yıla çıkardı. Arkasından da kendi isteğine göre hazırlanan ve 14 Ocak 1852’de ilan edilen anayasa ile yetkilerini çoğalttı. Bununla, yasama ve yürütme organları üzerinde otoritesini güçlendiren Louis Napoleon’un, 21 Kasım 1852’de yapılan ikinci bir plebisitle (halk oylaması), imparator olması halk tarafından büyük çoğunlukla kabul edildi. Böylece Fransa’da, daha çok özgürlük elde edebilmek için çıkmış olan 1848 İhtilali sonucunda kurulmuş bulunan İkinci Cumhuriyet, sadece dört yıllık bir uygulamanın ardından sona ermiş ve yerine İkinci İmparatorluk, ya da başka bir deyimle III. Napoleon dönemi (1852-1870) başlamış oldu. Avusturya Çeşitli ırk ve mezhepten meydana gelen toplumsal yapısıyla Avusturya, 1815 yılından beri Metternich’in koyu mutlakıyetçi yönetimi altında bulunuyordu. Avusturya Başbakanı’nın en büyük korkusu, ihtilâl düşüncelerinin bu toplumlar tarafından benimsenmesi ve bunların Avusturya yönetimine karşı harekete geçmeleriydi. Paris’te cumhuriyetin ilanı haberi, Avusturya’ya birkaç gün içinde Şubat 1848’in sonuna doğru ulaştı. Mart ayının başlarında Prag sokakları sansürün kaldırılması ve anayasa isteyen bildirilerle dolmuştu. Kısa bir süre sonra da Viyana’da halk, 13 Mart 1848’de anayasa ve özgürlük için ayaklandı. Ayaklanmanın ilk çarpıcı etkisi, yaklaşık otuz yıldır yönetimde olan Metternich’in istifa ederek İngiltere’ye kaçmasıydı. Böylece 1815 yılından beri Avrupa’da devletlerarası siyasette önemli rol oynayan Metternich ve dönemi sona ermiş oldu. İmparator I. Ferdinand (1835-1848) ise halkın isteklerini kabul ederek, meşruti bir anayasayı yürürlüğe koyacağına söz verdi. Ancak toplanan Kurucu Meclis’le anlaşamayan I. Ferdinand, 1848 yılı sonunda yeğeni Franz Joseph (1848-1916) lehine tahttan çekilmek zorunda kaldı. Bu arada, Avusturya İmparatorluğu’nun egemenliğinden kurtulup bağımsızlıklarını kazanmak isteyen Macarlar da Lajos Kossuth önderliğinde ayaklanmışlardı. Bunun üzerine Avusturya, olayların kendi ülkesine sıçramasından çekinen Rusya’nın yardım teklifini kabul etti. 1849 yılında büyük bir Rus ve Avusturya ordusu Macaristan’a girerek Macar bağımsızlık hareketini kanlı şekilde bastırdı ve Macaristan yeniden Avusturya’ya bağlandı. Avusturya’da liberalizm, Macaristan’da milliyetçilik şeklinde beliren 1848 İhtilali böylece tam bir başarısızlığa uğramıştı. Bununla birlikte başta Lajos Kossuth olmak üzere bir kısım Macar ve Leh (Polonyalı) mültecilerinin Osmanlı Devleti’ne sığınması ise Osmanlı Devleti ile Avusturya ve Rusya arasında diplomatik krize sebep olacaktı. Avusturya ve Rusya’nın baskısına rağmen Osmanlı Devleti’nin kendisine sığınan mültecileri iade etmemesi, Avrupa liberal çevrelerinde Osmanlı lehine bir hava yarattı. 62 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) Almanya 1848 İhtilâli, küçük devletlerden meydana gelen Almanya’da da etkisini gösterdi. Nitekim Metternich’in Avusturya Başbakanlığı’ndan çekilmesinden birkaç gün sonra 18 Mart 1848’de, Prusya’nın başkenti Berlin’de de halk anayasa isteğiyle krala karşı ayaklandı. Bunun üzerine Kral IV. Friedrich Wilhelm (1840-1861), halka bir anayasa vereceğini bildirdi ve Prusya’daki hareket başarı ile sonuçlandı. Bu hareket kısa bir süre içerisinde diğer küçük Alman devletlerine de yayıldı. Buralarda da belirli oranlarda demokrasiye dayalı anayasalar elde edildi. Ancak Almanlar için asıl önemli olan, ulusal birliğin bir an önce sağlanmasıydı. Bu amaçla seçilen Kurucu Meclis, 18 Mayıs 1848’de, bütün Almanya için bir anayasa hazırlamak üzere Frankfurt’ta toplandı. 28 Mart 1849’da Alman Anayasası’nın kabul edilmesi ve ardından Almanya İmparatorluğu’na, Prusya Kralı IV. Friedrich Wilhelm’in seçilmesiyle Alman ulusal birliğinin kurulması yolunda önemli bir adım atılmış oluyordu. Ancak Almanya’daki bu gelişmeler, Avusturya’nın bu bölgedeki nüfuzunu ortadan kaldıracağı gibi hemen yanı başında kendisine rakip büyük bir devleti ortaya çıkarıyordu. Bu nedenle Avusturya, Prusya’nın Alman devletlerinin başına geçmesine karşı çıktı. Avusturya’nın bu baskısı ve Prusya içerisindeki tutucuların karşı koyması üzerine Kral IV. Friedrich Wilhelm, 28 Nisan 1849’da imparatorluğu reddetti. Bu da, Alman ulusal birliğinin kurulması çalışmalarının olumsuz şekilde sonuçlanmasına neden oldu. İtalya İhtilâl havası, siyasi birlikten yoksun olan ve Avusturya’nın denetimi altında bulunan İtalya’da da kısa süre içerisinde hissedildi. Metternich’in iktidardan uzaklaşmasından sonra Milano, Venedik, Piyemonte ve Roma başta olmak üzere tüm İtalya’da Avusturya’nın etkisinden kurtulmak ve ulusal birliği sağlamak için anayasal hareketler baş gösterdi. Piyemonte Kralı Carlo Alberto ve Roma Kilise Devleti’nin başı Papa IX. Pius ayaklanmalar karşısında birer anayasa kabul etmek zorunda kaldılar. Kısa bir süre sonra da Papa Roma’dan kaçtı ve Kilise Devleti yerine cumhuriyet ilan edildi (Aralık 1848). Bununla birlikte İtalya üzerindeki denetimini kaybetmek istemeyen Avusturya, 1848 İhtilali’nin kendi imparatorluğu içerisinde doğurduğu bunalımı atlatınca Fransa’nın da yardımıyla bağımsızlık hareketlerini bastırmaya yöneldi. Nitekim 1849 Martı’nda Lombardiya bölgesine giren Piyemonte orduları, Avusturya’nın müdahalesiyle yenildi. Fransız kuvvetleri ise 1849 Temmuz’unda Roma’yı işgal ederek cumhuriyete son verdiler ve Papa tekrar devlet başkanı olarak atandı. 1848 İhtilâlleri İtalyan birliğinin kurulması için Avusturya’nın karşısında diğer büyük devletlerin yardımına ihtiyaç duyulduğunu göstermekteydi. 1848 İhtilâlleri’nin Avrupa’nın geri kalanında yarattığı etki ise daha çok liberal anayasaların kabulü şeklinde gerçekleşti. Nitekim 1848 yılında Hollanda ve İsviçre’de, 1849’da da Danimarka’da yeni anayasalar hazırlandı ve bu ülkelerde demokratik yönetimler kuruldu. İngiltere’de ise işçiler daha geniş haklar elde etmek için harekete geçtilerse de başarılı olamadılar. 1848 İhtilâlleri Osmanlı Avrupası’na da etki yaptı. Özellikle EflakBoğdan’da ulusal birlik için hareketler başladı. Bu hareket başarıya ulaşamamış ise de Osmanlı-Rus ilişkilerinin bozulmasına yol açtı. Bu da, Kırım Harbi’ni hazırlayan nedenlerden biri oldu. 1848 İhtilâlleri’nin Fransa, Avusturya, Almanya ve İtalya üzerinde doğrudan etkileri oldu. İngiltere, İsviçre, Belçika, Danimarka ve İspanya’yı içeren diğer bölgeler çevresel olarak etkilendiler. Sadece Rusya bu olayların etki alanının tamamen dışında kalmıştı. 1849 senesi ise tam bir düş kırıklığı ve altüst oluş yılı oldu. Orta Avrupa’da ihtilaller başarısızlıkla sonuçlanmış, 1849 sonunda Avrupa’nın biçimsel yapısı hemen hemen 1847’deki haline dönmüştü. Buna rağmen 1848 İhtilâlleri ile en çok başarıya ulaşan akım, liberalizm oldu. Avrupa’da birçok hükümdar liberal bir yönetimi kabul etmek zorunda kaldı. 1848 İhtilâlleri liberalizmin yanı sıra sosyalizm ve milliyetçiliğin gelişmesine neden olan süreci de hızlandırdı. 63 Yakınçağ Avrupa Tarihi KIRIM HARBİ VE BÜYÜK GÜÇLER (1853-1856) 1815 Viyana Kongresi’nden itibaren Avrupa üzerinde üstün bir konuma sahip olan Rusya’nın bu durumuna son veren ve gelecekteki savaşların nasıl bir yöntem ve teknolojiyle yürütüleceğinin ilk örneklerinin sergilendiği (telgraf, askeri amaçlı demiryolları, buharlı ve zırhlı gemiler, on binlerce asker ve muazzam miktardaki mühimmat ve malzemenin binlerce kilometre uzaklardan taşınması) Kırım Harbi (1853-1856), Avrupa’daki siyasi gelişmeler açısından da büyük önem taşır. Kırım Harbi’nin çıkmasına neden olan gelişmeler aslında Kutsal Yerler ve Osmanlı tebaası olan Ortodoksların haklarını koruma bahaneleriyle başladı. Ancak Şark Meselesi’ni tek taraflı ve kendi isteğiyle çözmeyi amaçlayan Rus müdahalesi ile kriz umulmadık bir tırmanış göstererek 1853’te büyük bir savaşın patlamasıyla sonuçlandı. Kırım Savaşı, Osmanlı Devleti’nin müttefikleri olan İngiltere ve Fransa’nın Rusya’yı yalnızca Kırım’da değil Baltık ve Pasifik kıyılarında da vurmaları, Piyemonte’nin müttefikler safında savaşa katılması, Avusturya’nın Rusya’ya karşı düşmanca tavır alıp Eflak ve Boğdan’ı işgali ile tam bir Avrupa savaşı halini aldı. Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa ve Piyemonte kuvvetleri karşısında aldığı mağlubiyet, Rusya’nın yarım asırdan beri devam eden Avrupa politikasındaki etkinliğinin de sonu oldu. Savaşı sona erdiren 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlaşması, her şeyden önce Avrupa güçler dengesini yeni baştan düzenlemekteydi. Kongre’ye katılan devletler, bu antlaşma ile Rusya’nın daha önceki tarihlerde kendi lehine bozmaya çalıştığı devletlerarası dengeyi, Avrupa sistemine Osmanlı Devleti’ni de katarak yeniden kurmayı amaçlamışlardı. Bu yüzden, Paris AntFransa’da başlayarak bütün Avrupa’ya yayılan 1848 İhtilalleri’nin sebepleri ve yol açtığı sonuçlar hakkında daha geniş bilgi için şu eserlere bakılabilir: Hobsbawm, Eric. (2003). Devrim Çağı 1789-1848, çev. Bahadır Sina Şener, Ankara: Dost Kitabevi., Lee, Stephen J. (2004). Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi. 1848 İhtilalleri sırasında Fransa’da gerçekleşen ve Haziran Günleri adı verilen olayların sebepleri nelerdir? 1848 İhtilalleri’nin, 19.yüzyılın ikinci yarısındaki Avrupa siyasetine etkileri üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 1848 İhtilâlleri’nin Avrupa’ya etkilerini yorumlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Şark Meselesi Şark Meselesi, emperyalist politikalar izleyen büyük devletlerin Osmanlı Devleti’nin başta Avrupa’daki kısmı olmak üzere özellikle Ortadoğu’ya ve diğer yerlere (Afrika) yayılmış geniş topraklarının paylaşımı, devletin egemenlik sahası üzerinde siyasi ve iktisadi hakimiyet kurulması, bu arada gayrimüslim halkların durumlarının istismar edilerek, bağımsızlık mücadelelerine maddi ve manevi destek verilmesi için kendi aralarındaki şiddetli rekabetin geleneksel tanımlamasıdır. 64 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) laşması, kesin sınırlamalar dayattı. Rus kara sınırı Besarabya’ya kadar geri çekilirken antlaşmanın 11. maddesi ile Karadeniz tarafsız hale getirilmekteydi. Buna göre Karadeniz’de donanma bulundurulmayacak ve mevcut tersaneler yıkılacaktı Bunun yanı sıra Boğazların yabancı savaş gemilerine kapalılığı ilkesinin sürdürülmesi ve Eflak-Boğdan ile Sırbistan topraklarındaki yönetimlerin kongreye katılan devletlerin ortak garantisi altına alınmasıyla Rus nüfuzu bu bölgelerde ortadan kaldırıldı. Böylece Karadeniz’in doğusundan Adriyatik Denizi’ne kadar uzanan siyasi bir kuşak meydana getirilerek Rusya’nın güneyinde tampon bir bölge kurulmuştu. Bu da Rusya’nın Balkanlar’da harekete geçmesi halinde, karşısında antlaşmada imzası bulunan devletleri, yani ortak bir cepheyi bulması demekti. Bu şekilde Rusya’nın güneye inme politikası önlenmiş oluyordu. Kırım Harbi’nin, Avrupa siyaseti açısından bir diğer önemli yanı da Avrupa’daki düzenin iki geleneksel garantörünü (Rusya ve Avusturya) ciddi derecede zayıflatmış olmasıydı. Birçok farklı yönlerine ve rekabet içinde oldukları hususlara rağmen Avusturya ve Rusya otokrasinin korunması, Orta Avrupa’daki sınır değişikliklerinin engellenmesi ve olası ihtilâllerin bastırılması konularında aynı temel çıkarlara sahiptiler. Metternich, Avusturya’yı, Avrupa dengesinin ekseni olarak görmüştü. Fakat Avusturya’nın rolünü yerine getirebilmesi için Rusya’nın diplomatik hatta askeri desteğinin şart olduğu zamanlar vardı. Nitekim 1849’da Rusya, Macaristan’da çıkan isyanı bastırmak ve Orta Avrupa’da Avusturya otoritesini yeniden kurmak için müdahale etmişti. Öyle görünüyordu ki Rusya, Viyana uzlaşmasına bağlı olduğu ve ideolojik olarak ve gerekirse askeri yollarla bu uzlaşmayı korumaya kendini adadığı sürece 1815 çerçevesinin bozulması ihtimali çok azdı. Ancak Kırım Harbi, Rusya ve Avusturya arasındaki bağı oldukça zedeledi. Rus Çarı I. Nicholas (1796-1855) Rusya’nın 1849’da yaptığı askeri yardımlardan dolayı Avusturya’dan minnettarlık göstermesini bekliyordu. Avusturya, Rusya’ya savaş boyunca beklediği ilgiyi göstermediği gibi 1854’te Rusya’ya karşı oluşturulan İngiltere-Fransa İttifakı’na katıldı (Rusya’ya karşı askeri müdahaleye dâhil olmamış olsa bile) ve 1855’te Rusya’nın Viyana Dörtlü Antlaşması için doğrudan doğruya onayını talep etti. Harpten sonra Avusturya ve Rusya arasındaki uzun soluklu anlaşmanın sona ermiş olduğu iyiden iyiye ortaya çıktı. Bu durum, Avusturya yanlısı olan Dış İşleri Bakanı Karl Nesselrode’un görevden alınması ve yerine Avusturya’dan pek hoşlanmayan Aleksandr Gorçakov’un getirilmesiyle tescillendi. Avusturya böylece, 1850’lerin geriye kalanı ve 1860’ların tamamında Orta Avrupa’daki siyasi ve sınır değişikliklerini önleme gibi imkânsız bir görevle, üstelik Rus desteğinden mahrum bir halde karşı karşıya kaldı. Rusya’nın küçülmesine, büyük rakibi İngiltere’nin kıtadaki etkinliğinin azalması eşlik etti. Kırım Harbi’nin galiplerinden biri olmasına rağmen İngiltere, yirmi yıllık bir belirsizliğin içine sürüklendi ve İtalya’nın birleşmesi, Polonya İsyanı (1863) gibi Avrupa meselelerinde bir sonuca ulaşamadı veya diğer hükümetlerle işbirliğinin olmaması nedeniyle başarısız oldu. Büyük devletlerin rollerinin azalması, daha önce uluslararası sahnede yer alamamış olan devletlerin yararına oldu. Artık, 1815 uzlaşmasının tek koruyucusu olarak kalan Avusturya’ya saldırmaları için Prusya, Fransa ve Piyemonte’nin önünde bir engel kalmamıştı. Kırım Harbi’nden en kârlı çıkan devletlerden birisi, savaşa katılmamasına rağmen, Prusya’ydı. Bu süreç içerisinde izlediği dengeli tarafsızlık politikasıyla Prusya, Rusya’nın güvenini kazandı. Alman Birliği’nin kuruluşu sırasında önce Avusturya (1866), sonra da Fransa (1870) ile yaptığı savaşlarda bu iki devletin, Rus desteğinden mahrum kalması, Prusya’nın, Kırım Harbi sırasında izlediği siyasetin bir anlamda ödülü niteliğindeydi. Fransa, Rusya’nın özellikle Kutsal Yerler Sorunu’nu bahane edip Boğazlar ve Akdeniz’e inerek kendi nüfuz alanlarına göz diktiğini gördüğünden savaşa girmişti. Paris Antlaşması bu tehlikeyi önlediği için durumdan memnundu. Ayrıca, bu savaşla ve bu süre içerisinde yapılan ittifaklarla, Koalisyon Savaşları’ndan itibaren kendisine karşı kurulmuş bulunan ittifak grubunu kesin olarak parçalamış oldu. Antlaşmanın Paris’te yapılması ise Fransa’ya, Avrupa siyasetinde yeniden üstün bir yer sağladı. Piyemonte, Paris Kongresi’ne katılmakla İtalyan birliğini kurma düşüncesini devletlerarası bir kuruluşta tanıtma ve savunma olanağına kavuştu. Ayrıca İtalyan birliği sorununu Avrupa politik gündemine sokma fırsatı elde etti. Böylece, Kırım Savaşı sonucunda imzalanan Paris Antlaşması ile Avrupa’da yeni bir siyasi denge kurulmuş oldu. Ne var ki, bu çözümler, uzun vadede Paris Antlaşması’nın sağladığı uzlaşmanın yanıltıcı olduğunu gösterdi. Rusya üzerindeki kısıtlamalar yürürlüğe konulamadı. Rus Çarı II. Alexander, 1870’te, Fransa’nın Prusya’ya mağlup olmasından yararlanarak anlaşmanın Karadeniz ile ilgili maddelerini iptal ettirme konusunda başarıya ulaştı. Rusya 1877 itibarıyla Avrupa’da rol oynayacak kadar olmasa da Osmanlı ordusunu alt edebilecek derecede güçlenmişti. 65 Yakınçağ Avrupa Tarihi Bir kişi için buhranlı ve güç bir durumdan kurtulmak, daha derin bir şekilde düşüşe uğramaktan kat kat güç olduğu gibi, işleri idare edenlerin haris emelleri ve dirayetsizlikleri sebebiyle uğursuz bir buhrana doğru sürüklendiğini gören bir millet için o buhrandan kurtulmak, daha büyük güçlüklere uğramaktan daha güçtür. Orduları Kırım Yarımadası’nda müttefik devletler tarafından perişan edilen, Besarabya kıtasının bir kısmını elden çıkaran, donanmadan mahrum kalan, Karadeniz taraflarındaki hâkimiyet haklarının sınırlandırılmasından dolayı hakarete uğrayan Rusya, düzenine bir engel oluşturan ve büyük bir devlet olması bakımından şeref ve haysiyetini kıran bazı kayıt ve bağlardan yakasını kurtarabilmek için, on beş sene müddetle boş yere çabalayıp durdu. Batılı devletler, bu engellerden kurtulmaya Rusya’nın ne kadar muhtaç olduğunu çok iyi anlıyorlardı. Bu devletlerden her biri Rusya’yı kendi tarafına çekmek için Rusların ihtiyaçlarından istifade ediyordu. III. Napoleon 1858’de, yani Avusturya’ya henüz savaş ilan etmeden önce, Rusya’nın yardımını sağlamak için Paris Antlaşması’nın yenilenen hükümlerini feshetmenin mümkün olacağına dair Rusya’da bazı ümitler doğurmak gibi bir hileye müracaat etti. Avusturya, savaştan sonra (1859) ve Prusya’ya karşı aldığı mağlubiyetin ardından (1867) Rusya’yı kendi tarafına çekmek için aynı desisede bulundu. Rusya, kendisine kurulan tuzaklara düşseydi, genel bir Avrupa savaşına katılması zorunlu bir durum olacaktı. Hâlbuki Napoleon’un istediği şey de buydu. Çünkü Napoleon, 1815 tarihinde toplanan Viyana Konferansı’nın Fransa sınırları hakkındaki kararlarını feshettirmek veya büyük bir devletin namusunu alâkadar eden bir meseleyi genel bir konferansta müzakere ettirmek fikrini gizlice besliyordu. Genel bir Avrupa savaşının çıkmasına meydan vermemek mantıklı bir hareketti. Bir kongrenin yapılması fikrine gelince; bu fikir kâh Avusturya kâh İngiltere tarafından bertaraf ediliyordu. Özellikle İngiltere, Rusya’nın hükümranlık haklarını bozan Paris Antlaşması’nın hükümlerinin değiştirilmesine dair olan düşüncelere karşı büyük bir nefret duyduğunu hiç kimseden gizlemiyordu… Kaynak: Goryanof, Sergey. (2006). Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi, yay. haz. A. Ahmetbeyoğlu – İ. Keskin, İstanbul: Ötüken, s. 197-198. araştırmalarla ilişkilendir Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması’nın, Rus siyasetinde yol açtığı değişimi daha yakından görebilmek için şu kaynağa göz atılabilir. Goryanof, Sergey. (2006). Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi, yay. haz. A. Ahmetbeyoğlu – İ. Keskin, İstanbul: Ötüken. 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlaşması’nın, Rusya’da ne gibi etkileri olmuştur? Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması’nın, Rusya’da yarattığı hayal kırıklığı üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 Kırım Harbi’nde büyük güçlerin rolünü tartışabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 66 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) İTALYAN VE ALMAN MİLLİ BİRLİKLERİ’NİN KURULMASI Kırım Harbi, barışın büyüsünü bozmuş, merkezi Avrupa sorunları üzerindeki Rus gücünün gölgesi kaldırılmış ve 1848’den sonraki on yılda Avrupa yol ayrımına gelmişti. Eski Avrupa Uyumu ölmek üzereydi. Güç dengesi yön değiştirmeye başlamış ve gerçekçilik çağı ufukta gözükmüştü. Nüfusu gittikçe artan, sanayileşmiş devletlerden meydana gelen ve fakat savaş korkularının ve güvensizlik duygusunun egemen olduğu bir Avrupa hızla oluşmaktaydı. Batı Avrupa ülkeleri açısından bu yıllar, sanayi ve ticarette çok hızlı büyüme yıllarıydı. 1850- 1870 yılları arasında kentleşme ve sanayileşme yan yana gelişmekteydi. Tekstil sanayii yaygınlaşmış, mühendislik ve ağır sanayi büyümüştü. Sanayi Devrimi’nin etkileri bir yandan toplumlardaki demokratik talepleri artırdığı gibi, ulusal bağımsızlık ve bütünleşme arzularını da tetiklemişti. 1870 yılı itibarıyla Belçika, Fransa ve İngiltere’de demiryolu sistemleri tamamlanmış; Fransa ve İngiltere’nin ihracat ve ithalatı üç katından fazlasına çıkmıştı. Orta ve Doğu Avrupa’da ise siyasi birliğin sağlanamamış olmasından ve yaşanan toplumsal karmaşalardan dolayı sanayi ve ticaretteki büyüme çok daha yavaştı. Kırım Harbi’nin sonucunda Orta Avrupa’da Rus nüfuzunun kırılması ve Batılı ülkelerin denizaşırı ülkelere yönelik çıkarlarının ağırlık kazanması, İtalya ve Almanya’nın siyasi birliklerini oluşturmasında önemli birer etken oldu. İtalyan Birliği’nin Kurulması Yakınçağın başlarında İtalya, yüzyıllardan beri olduğu gibi üzerinde küçük devletçiklerin bulunduğu bir yapıya sahipti. Bu devletlerin bazılarının başında ise yabancı hanedanlar hüküm sürmekteydi. 1815 Viyana Kongresi, özellikle Avusturya’nın etkisiyle, İtalyan birliğine yönelik bir çözüm getirmemiş, İtalya’nın Piyemonte Krallığı, Toskana, Modena, Parma Dukalıkları, Lukas Prensliği, Roma Kilise Devleti ve Napoli Krallığından oluşan parçalı yapısı devam etmişti. İtalyan birliğinin kurulmasına başlıca iki büyük engel vardı. Bunlardan birincisi Avusturya idi. Bu devlet, Kuzey İtalya’nın büyük bölümünü elinde bulunduruyordu. Ayrıca İtalya’nın birçok yeri kendi hükümdar soyundan gelenler tarafından yönetildiğinden, İtalya üzerinde büyük bir etkiye sahipti. İkinci engel ise kilise yolu ile bütün İtalya’ya, devlet olarak da Orta İtalya’ya egemen olan Papalık idi. Bunlara, Sicilya Krallığı’nı elinde tutan İspanyollar ile ülke üzerinde nüfuz sahibi olan Fransa’yı da katmak gereklidir. Bu genel durum içerisinde, İtalyan birliğinin kurulması için ilk çalışmalar, 1807’de kurulmuş gizli bir örgüt olan Carbonari (Kömürcüler) tarafından yapılmış, 1820’lerden itibaren ise İtalya genelinde isyan havası hiç eksik olmamıştı. 1820’de Napoli’de, 1821’de Piyemonte’de baş gösteren ayaklanmalar, anayasaya dayalı bir meşrutiyet kurulmasına yönelikti. Ne var ki, başlangıçta başarıya ulaşmış görünen bu hareketler Avusturya’nın müdahalesi ile sonuçsuz kaldı ve kabul edilen anayasalar da yürürlükten kaldırıldı. 1830 yılında Avrupa’yı sarsan ihtilâl dalgasında bu defa Modena, Bolonya, Parma ve Roma Kilise devletlerinde, yönetimde özgürlük sağlamak üzere yeni bir hareket başlamışsa da kısa süre içerisinde bu olaylar da bastırıldı. Böylece İtalya’daki mevcut durum 1848’e kadar aynen devam etti. 1848 İhtilâlleri başladığında İtalyan birliğini sağlama görevini Piyemonte Krallığı üzerine almış görünmekteydi. Ancak Avusturya İmparatorluğu’na karşı açtığı 1848 ve 1849’daki iki savaşı da kaybetmesi Piyemonte’ye, yabancı bir ülkenin desteği olmadan İtalyan birliğinin kurulmasının zor olduğunu gösterdi. 1852’de Piyemonte Başbakanlığı’na atanan Kont Cavour (1810- 1861), bir yandan Fransa’nın seçilmiş İmparator’u III. Napoleon’a yaklaşırken diğer yandan Kırım Harbi’ne katılarak İngiltere’nin de desteğini sağlamaya çalıştı. Böylece Kont Cavour, İtalya davasının uluslararası arenada tanınmasını ve büyük güçlerin Piyemonte’ye yapacakları yardımın yolunu açmak için hazırlanmış uzun vadeli bir planın parçası olarak Kırım Harbi’ne girmişti. Piyemonte’nin, Kont Cavour’un özel çabalarıyla Fransa’ya yaklaşma politikası, Fransa İmparatoru III. Napoleon’un siyasi fikirleriyle örtüşmesinden dolayı olumlu sonuç verdi. Nitekim III. Napoleon 1852’de imparator olduktan sonra Fransa’nın dış politikasında bağımsızlığın ve Katolikliğin liderliğini üstlenmeyi esas almış, Avrupa’nın politik haritasının uluslar esasına göre yeniden çizilmesini istemeye ve bu amaca yönelik çalışmalara başlamıştı. III. Napoleon bu doğrultuda İtalya’da Avusturya egemenliğine son verilerek, bu büyük devletin Fransa sınırlarından mümkün olduğu 67 Yakınçağ Avrupa Tarihi kadar uzaklaşmasını ve kendi kontrolünde olmak üzere Piyemonte’nin doğuya doğru genişlemesi ve güçlenmesini istiyordu. III. Napoleon’un, İtalyan birliği ile ilgilenmesinin bir takım duygusal ve kişisel sebepleri de vardı. Gençliğinin büyük kısmını İtalya’da geçirmiş, milliyetçi bir kuruluş olan Carbonari örgütüne girmiş ve 1831 de Papa’ya karşı yapılan bir ayaklanmaya katılmıştı. Bu siyasi hesaplar çerçevesinde Kont Cavour ve III. Napolyon’un Plombieres’de yaptıkları görüşmeler, 20 Temmuz 1858’de sonuçlandı ve iki devlet Avusturya’ya karşı savaş açılması ve çizilecek sınırlar üzerinde anlaştılar. Buna göre Fransa, Lombardiya ve Venedik dâhil, Adriyatik Denizi’ne kadar olan yerleri Avusturya’dan kurtararak Piyemonte’ye verecek ve Avusturya’nın yalnız kalması için diplomatik girişimlerde bulunacaktı. Umbria ve Toskana’nın birleşmesi ile bir Orta İtalya devleti kurulacak; bunlar Papalık Devleti ve İki Sicilya Krallığı ile birlikte bir konfederasyon olacak, başkanlığına da Papa getirilecekti. Bunlara karşılık Fransa ise Nice ve Savoy’u alacaktı. Fransa ve Piyemonte arasında yapılan bu anlaşmadan sonra iki devlet, Avusturya’ya karşı yoğun bir çalışmaya giriştiler. Sonuçta İngiltere ve Rusya’nın tarafsızlığını, Prusya’nın da yardımını sağladılar. Nitekim 26 Nisan 1859’da Avusturya’nın Piyemonte’ye savaş açması üzerine Fransa, Piyemonte’nin yanında savaşa dâhil oldu. Savaş, Kuzey İtalya’da üç devlet arasında gerçekleşti. Avusturya’ya karşı daha önce yapılan savaşlarda (1848-1849) ün kazanmış olan halk kahramanı Giuseppe Garibaldi (1807-1882) de gönüllüleriyle birlikte 1859 Kuzey Seferi’ne katılmıştı. Sonunda Avusturya, 4 Haziran 1859’da Magenta’da, 24 Haziran’da Solferino’da müttefiklere yenildi ve Lombardiya ile Venedik topraklarını terk etmek zorunda kaldı. Toskana, Parma ve Modena’daki Habsburg soyundan gelen hükümdarlar iş başından uzaklaştırıldı. Bu durum, İtalya’nın diğer bölgelerindeki halkın da Piyemonte’ye katılma isteklerini çoğaltmıştı. Ancak III. Napoleon, İtalya’da meydana gelen bu gelişmeleri ulusal çıkarlara aykırı görmeye başlayınca, Avusturya’nın isteğini kabul ederek bu devletle 11 Temmuz 1859’da bir ön barış yaptı. Kont Cavour ise savaşa yalnız olarak devam edilmesini istiyordu. Fakat Kral II. Victor Emmanuel, böyle bir hareketin yenilgiyle sonuçlanabileceği ve elde edilmiş olan toprakların da kaybedilebileceği endişesi taşıdığından savaşa devam etmek istemedi. Bu durum üzerine Fransa, Piyemonte ve Avusturya arasında 10 Kasım 1859’da Zürih Antlaşması yapıldı. Bu antlaşmayla Lombardiya, Piyemonte’ye bırakılmış, Venedik ise Avusturya’nın egemenliği altında kalmıştı. Kuzey İtalya’da sağlanan başarı ile Piyemonte sınırlarını biraz daha genişletmiş olsa da İtalya’da tam bir bütünlük hala sağlanabilmiş değildi. Bu yönüyle antlaşma, İtalya’da hayal kırıklığına yol açtı ve İtalyan birliğinin bir an önce kurulması için halktaki isteği çoğalttı. Nitekim Nisan 1860’da birliğe katılmak isteyenler, Sicilya’da İspanyol soyundan gelen krala karşı bir ayaklanma başlattı. Giuseppe Garibaldi, Kuzey İtalya’dan topladığı gönüllülerle kısa zamanda buradaki İspanyol egemenliğine son vererek Sicilya’yı ele geçirdi ve Güney İtalya’yı birliğe kattı. Böylece 1860 yılı içerisinde, Venedik ve Roma hariç olmak üzere, bütün İtalya birleştirilmiş oldu. Bunun üzerine 18 Şubat 1861’de Torino’da ilk İtalyan Parlamentosu açıldı ve 17 Mart 1861’de II. Victor Emmanuel İtalya Kralı ilan edildi. İtalya Krallığı ilan edildiğinde kuzeydoğudaki Venedik henüz Avusturya’nın elinde bulunuyor, Roma’daki Kilise Devleti de varlığını sürdürüyordu. Yeni krallığın Venedik’i ve Roma’daki Kilise Devletini İtalya sınırları içerisine katabilmesi Fransa ile işbirliğinin sürdürülmesini gerekli kılmaktaydı. Alman birliği sorunu nedeniyle Avusturya ile Prusya’nın arasının açık olduğu ve bir savaş ihtimalinin arttığı bu dönem, İtalya Krallığı için de yeni bir fırsat oldu. Fransa’nın da desteğiyle Prusya ile bir ittifak yapan İtalya, Avusturya kuvvetlerinin Prusya karşısında 3 Temmuz 1866’da Sadowa savaşında yenilmesi üzerine, Venedik’i ele geçirdi. Böylece geriye sadece Roma kalıyordu. Bir süre sonra, 1870 yılında, Fransa’nın Prusya ile yaptığı Sedan savaşını kaybetmesi ve Roma’dan çekilmesiyle, Roma da 1870 Eylülünde İtalya’ya katıldı. Böylece İtalyan birliği süreci tamamlanmış oldu. Alman Birliği’nin Kurulması Orta Avrupa’nın siyasi yönden parçalanmış olan uluslarından biri de Almanlardı ve Viyana Kongresi (1815), Fransa’nın etrafında yeni bir güvenlik çemberi oluştururken Almanya’yı da irili ufaklı devletlerden oluşan (Germen Konfederasyonu) parçalı bir yapıda bırakmıştı. Almanlar arasında, Alman birliğini kurabilecek ve öncülük edebilecek 68 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) güçte iki aday devlet görülmekteydi. Bunlar Avusturya ve Prusya’ydı. Avusturya, bir Alman devleti olmakla beraber aslında kozmopolit bir imparatorluğun başı olduğundan ulusal bir Alman politikası yürütecek durumda değildi. Bu nedenle, yaklaşık iki yüz yıldan beri Avrupa dengesinde önemli rol oynayan Prusya, ulusal birliğin kurulmasında liderlik yapabilecek etkiye sahipti. Alman birliğinin kurulması yönünde atılan ilk adım, Prusya’nın, Alman devletleri arasında gümrük birliğini sağlamak için yaptığı çalışmalarla başladı. Almanya’da, Germen Konfederasyonu adı altında hukuken ayrı ayrı devletler bulunduğu için herhangi bir ticari malın bu devletlerin sınırlarından geçişlerinde gümrük işlemleri uygulanması gerekmekteydi. Bu da taşıma işlerini geciktirdiği gibi fiyatların artmasına da sebep olmaktaydı. Bu sebeplerle Prusya, 1818 yılında bir gümrük kanunu çıkartarak ülke içindeki gümrüklerin hepsini kaldırdı ve bir gümrük yönetiminin kurulmasını diğer Alman devletlerine de önerdi. 1834 yılına kadar, Germen Konfederasyonu içerisindeki devletlerin büyük çoğunluğu bu öneriyi kabul etti ve Zollverein adı verilen Gümrük Birliği etkin olarak yürürlüğe konuldu. Avusturya, iktisadi birliğin siyasi birliği getireceğini göz önünde tutarak bu birliğin kurulmasına engel olmaya çalıştıysa da başarı kazanamadı. Bu tarihlerde Almanlar, ulusal birliğin kurulmasının yanı sıra özgürlük de istiyorlardı. Bu sebeple 1830 ve 1848 İhtilâlleri sırasında Alman devletlerinde ayaklanmalar baş gösterdi ve bunun sonucunda Prusya dâhil bazı devletler anayasası olan yönetimlere geçtiler. 1849’da ise Frankfurt’ta toplanan Alman Parlamentosu, Prusya Kralı IV. Friedrich Wilhelm’e Alman İmparatorluk tacını sunmuşsa da IV. Wilhelm, Avusturya’nın müdahalesiyle imparatorluğu reddetti. Bu durum Alman birliğinin kurulmasını, Kardeşi IV. Friedrich Wilhelm’in yerine 1861’de tahta çıkacak olan I. Wilhelm ve Otto von Bismarck’ın (1815-1898) Prusya Başbakanlığı’na getirilmesine kadar geciktirdi. I. Wilhelm 1861’de tahta çıktıktan sonra orduyu güçlendirmeye çalıştı. Ancak askeri harcamaların arttırılması yönündeki çabaları Prusya parlamentosunda bulunan liberaller tarafından engellenen I. Wilhelm, muhafazakârların da desteklediği Otto von Bismarck’ı 1862’de Başbakan olarak atadı. Bismarck, Prusya parlamentosundaki ilk konuşmasında “Bir çağın büyük sorunları ne söylevlerle ne de bir çoğunluğun oylarıyla çözülebilir; bu sorunlar kılıç ve kanla çözülürler…” sözleriyle, Prusya’nın dış politikasındaki değişimi gözler önüne sermekteydi. Nitekim Bismarck Alman ulusal birliğini kurmak için önce Danimarka ve Avusturya, ardından da bu birliğe tehdit olarak gördüğü Fransa ile mücadele etmenin yollarını aramaya başladı. Bismarck’a bu fırsatı, Schleswig-Holstein ve Lauenburg Dükalıkları’nın yönetiminden doğan anlaşmazlık verdi. Halkının büyük kısmı Almanlardan meydana gelen bu dükalıklar, Danimarka Kralı’na bağlı olmakla beraber aynı zamanda Germen Konfederasyonu’na da dâhildi. Ancak 1863’te Danimarka’nın Schleswig’i doğrudan topraklarına katması üzerine Bismarck, Avusturya’ya soruna birlikte müdahale etmeyi önerdi. 1864 yılı başında harekete geçen Avusturya ve Prusya orduları karşısında Danimarka yenildi ve 30 Ekim 1864’te imzalanan Viyana Antlaşması ile Danimarka dukalıklar üzerindeki haklarından vazgeçmek zorunda kaldı. Avusturya ve Prusya arasında 14 Ağustos 1865’de imzalanan Gastein Anlaşması’yla da Prusya, Lauenburg ve Schleswig Dükalıkları’nı, Avusturya da Holstein Dükalığı’nı aldı. Bismarck, Gastein Anlaşması ile Alman birliği için ilk adımını başarıyla attıktan sonra birliğin kurulması yolunda en büyük engellerden birisi olarak Otto von Bismarck (1 Nisan 1815 - 30 Temmuz 1898) 1862-1871 yılları arasında önce Prusya; Almanya birliğini sağladıktan sonra da yeni devletin Başbakanı olan Bismarck, yürüttüğü diplomasi ve savaş politikası ile Alman birliğinin kurulmasında ve Almanya’nın güçlü bir imparatorluğa dönüşmesinde en önemli rolü oynayan kişidir. Almanya’nın ilk şansölyesi (başbakan) olup, 1871-1890 yılları arasında Almanya’ya ve Avrupa diplomasisine yön vermiştir. 1862’de Yeni Almanya’yı “kan ve kılıç” ile kuracağını söylediği için kendisine Demir Şansölye adı verilmiştir. 69 Yakınçağ Avrupa Tarihi gördüğü Avusturya’ya karşı diplomatik girişimlerini hızlandırdı. Bu çerçevede İngiltere, Fransa ve Rusya’nın tarafsızlığını sağlayan Bismarck, 1861 yılında kurulmuş olan İtalya ile de Venedik karşılığında ittifak yaptı ve Holstein’deki karışıklıkları bahane ederek Avusturya’ya savaş açtı. Savaşa gayet iyi hazırlanmış olan Prusya, Avusturya’ya karşı kısa sürede üstünlük sağladı. Prusya orduları, 3 Temmuz 1866’da Sadowa (Königgraetz) Savaşı’nda Avusturya’yı kesin bir yenilgiye uğrattı ve Prusya ile Avusturya arasında 23 Ağustos 1866’da Prag Antlaşması imzalandı. Buna göre Avusturya, Germen Konfederasyonu’ndan çekildi ve bu konfederasyon ortadan kaldırıldı. Bunun yerine Main nehrinin kuzeyinde ve güneyinde iki Alman Konfederasyonu kuruldu. Savaşta Prusya’yı desteklemiş olan küçük Alman devletleri ile birlikte Avusturya’ya destek veren kuzeydeki Schleswig ve Holstein eyaletleri Prusya kontrolünde kurulan Kuzey Alman Konfederasyonu’na dâhil oldu. Ayrıca, Avusturya, Prusya’ya 20 milyon Taler savaş tazminatı ödemeyi kabul etti ve Venedik bölgesini de Prusya’nın müttefiki İtalya’ya bıraktı. Main nehrinin güneyindeki Bavyera, Württemberg, Baden ve Hesse gibi devletler ise Fransa’nın baskısıyla ayrı bir konfederasyon halinde teşkilatlandırıldı. Bu sebeple Alman birliği yolunda Bismarck’ın yeni hedefi Fransa idi. Fransa, Ren nehrinin doğusunda güçlü bir Alman devletinin kurulmakta olduğunu görerek endişe duymaya başlamıştı. III. Napoleon, Prusya-Avusturya Savaşı’nın uzun süreceğini düşünmüş, buna göre bir hesap yaparak tarafsız kalmıştı. Oysa savaş çok kısa sürdüğü gibi Prusya’nın kesin zaferiyle sonuçlanmış, aynı zamanda da kendisine yeni ve güçlü bir rakip çıkarmıştı. Bu da iki devlet arasındaki ilişkilerde gerginliğin gittikçe artmasına yol açtı. Prusya ile Fransa’yı savaşa götüren ise İspanya veraset sorunu oldu. 1868 yılında İspanya Kraliçesi II. İsabella, liberallerin bir darbesiyle tahttan uzaklaştırılmış, yerine yeni bir kral aranmaya başlanmıştı. 1869’da, Prusya kral ailesi olan Hohenzollern-Sigmaringen’in Katolik kolundan Leopold, İspanya tahtına aday gösterildiyse de muhtemel bir İspanya-Almanya işbirliğinden çekinen Fransa, bu öneriye şiddetle karşı çıktı. Fransa’nın baskısı ile Leopold, İspanya krallığından vazgeçti. Ancak Fransa’nın Hohenzollern prenslerinin İspanya tahtına çıkarılmayacağına dair garanti istemesi ve yaşanan diplomatik kriz sonrası 19 Temmuz 1870’de savaş ilanı, Prusya’ya Alman birliği yolunda beklediği fırsatı sundu. Tarihe Sedan Savaşı olarak geçen çarpışmalarda Fransız ordusu, Helmuth von Moltke komutasındaki Prusya ordusu karşısında bir varlık göstermediği gibi 1 Eylül 1870 günü Sedan’da iki devletin orduları arasında yapılan savaşta Fransızlar kesin ve büyük bir yenilgiye uğradılar. 2 Eylül’de III. Napoleon, 80 bin kişilik askeri ile Prusya kuvvetlerine esir düştü. Bu haberin duyulması üzerine Paris’te ayaklanma oldu. 4 Eylül 1870’de toplanan Meclis, III. Napoleon’u tahttan indirerek Cumhuriyet ilan etti. Böylece, Fransa tarihinde İkinci İmparatorluk devri (1852-1870) sona ermiş ve Üçüncü Cumhuriyet dönemi (1870-1940) başlamış oldu. Diğer taraftan, zaferi kazanan Prusya ordusu, Fransa topraklarına girerek ilerlemeye başlamıştı. 28 Ocak 1871’de yenilgiyi kabul ederek ateşkes anlaşması imzalamaya mecbur olan Fransa ve Almanya arasında, 26 Şubat 1871’de Versailles’de ön barış, arkasından da 10 Mayıs 1871’de Frankfurt’ta asıl barış antlaşması yapıldı. Antlaşmayla madenleriyle ünlü Alsace-Lorraine bölgesi Almanya’ya bırakıldı. Ayrıca savaş tazminatı olarak Fransa Prusya’ya beş milyar frank ödemeyi kabul etti. Tazminat ödeninceye kadar Alman orduları Fransa’da kalacaktı. Fransa, Alman işgalinden bir an önce kurtulmak için tazminatı ödeme konusunda büyük çaba harcadı ve 1873 yılı sonbaharında Alman orduları Fransa’dan çekildi. Yapılan bu antlaşma ile Bismarck, Fransa’nın Avrupa’daki üstünlüğüne son vermiş, hem de Alman birliğinin kurulmasına karşı olan son ve büyük engeli ortadan kaldırmış oldu. Sedan zaferinden sonra o zamana kadar Kuzey Almanya Konfederasyonu’na dâhil olmamış olan güneydeki dört hükümet de birliğe katıldı. Kral I. Wilhelm de Paris’in ünlü Versailles Sarayı’nda düzenlenen törenle daha barış antlaşması imzalanmadan, 18 Ocak 1871 tarihinde imparatorluk tacını giydi. Bu şekilde Alman birliği tamamlanmış ve Kral I. Wilhelm, “Almanya İmparatoru” ve Otto von Bismarck da “Şansölye” unvanı almışlardı. Alman birliğinin sağlanmasının uluslararası politika açısından en önemli sonucu, Viyana Kongresi ile kurulmuş bulunan Avrupa güç dengesini 70 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) temelinden bozmuş olmasıdır. Çünkü Avrupa’nın en güçlü devletlerinden olan Fransa ve Avusturya, Prusya yenilgisi ve ardından güçlü bir Almanya’nın doğmasından sonra güç ve etkinliklerini büyük ölçüde yitirdiler. Yenilen, toprak yitiren ve doğusunda güçlü bir Almanya kurulan Fransa’nın Avrupa’da genişleme imkânı kalmadı. Bu durum, Fransa’yı deniz aşırı bölgelerde genişlemeye itecek ve böylece 1880’lerden sonra sömürge faaliyeti hızlanacaktır. 1866’da Prusya’ya yenilerek Orta Avrupa’da iddiası kalmayan Avusturya ise kendi iç yapısındaki sorunlarla, özellikle de Macarların istekleriyle uğraşmaya başlamıştı. 1867’de Macarlarla uzlaşmaya gidilmesi, yeni bir isim ve anayasa ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğunu ortaya çıkarmış ve AvusturyaMacaristan İmparatorluğu bundan sonraki siyasetini daha ziyade doğal yayılma alanı olarak gördüğü Balkanlar’a çevirmişti. Mevcut siyasi ortamı kendi lehine çevirmesini bilen devlet ise şüphesiz Rusya’ydı. 1856 Paris Antlaşması ile Balkanlar’a inme politikasından vazgeçmek zorunda kalan ve Karadeniz’in tarafsızlığını da kabul etmeye mecbur edilen Rusya, Sedan Savaşı’nın Avrupa’da meydana getirdiği yeni durumdan yararlanarak Karadeniz’in tarafsızlığını tanımadığını açıklamış ve Balkanlar’daki Panslavizm politikasına yeniden dönmüştür. Alman birliğinin sağlanmasının mimarı Bismarck ise bütün siyasetini ve çabalarını bu birliğin korunması üzerine yoğunlaştırmıştı. Çünkü Bismarck, Alman İmparatorluğu’nun ortaya çıkışı ile Avrupa kuvvetler dengesinde esaslı bir değişikliğin meydana geldiği ve bu yeni durumu da Avrupa’daki büyük devletlerin kolaylıkla hazmedemeyeceğinin farkındaydı. Bu sebeple, iş başında kaldığı süre içinde mevcut durumun korunmasına yardımcı olacak ittifaklar kurmak için çaba gösterdi. ... Bismarck’ın başarısının ölçüsünü kelimelerle ifade etmek zordur. Avrupa’nın uluslararası düzeninin yalnız başına kökten değişime uğratmıştı. Dinlemek isteyenlere ne yapmak istediğini, nasıl yapmak istediğini söylemiş, dediklerini de gerçekleştirmişti. Bu inanılmaz başarıyı ordulara komuta etmeden, en küçük bir askere dahi emir verme yetkisi olmadan, büyük bir partiden veya kamuoyundan destek almadan elde etmişti. Aslına bakılırsa, desteğin ötesinde, neredeyse herkesin husumetine karşı koymuş, parlamentoda çoğunluğa sahip olmamış, kabinesini denetleyememiş, bürokrasi içinde kendisine bağlı bir kitlenin avantajından yararlanamamıştı. İktidara gelmesine yardım eden muhafazakâr çıkar grupları da atık yanında değildi. Robert von der Goltz ve Albrecht Bernstorff gibi Dışişleri Bakanlığının en kıdemli diplomatları yeminli düşmanlarıydı ve Bismarck bunun farkındaydı. Kraliçe ve hanedan ondan nefret ederken, duygusal ve güvenilmez Kral yakında 70 yaşına girecekti. Roon ve Moritz von Blanckenburg dışında siyaseti hakkındaki doğruları söyleyebilecek güvenilir bir arkadaşı yanında kalmamıştı. Gerçekten de Roon’un sessiz müdafaası ve sarsılmaz bağlılığı olmaksızın, siyasi ve fiziki açıdan hayatta kalması mümkün olamazdı. Tüm bu manzara göz önüne alındığında Ağustos 1866’da yumruğuyla masaya vurarak haykırışı çok haklıydı: “Hepsini yendim, hepsini!” Kaynak: Steinberg, Jonathan. (2015). Bismarck, çev. Hakan Abacı, İstanbul: İş Bankası, s.311- 312. yaşamla ilişkilendir Panslavizm Bütün Slavların bir araya getirilmesi ve özellikle Rusya’nın önderliğinde birleştirilmelerini öngören siyasal akım. 71 Yakınçağ Avrupa Tarihi 19.YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA YÜKSELEN SİYASİ AKIMLAR Avrupa tarihinde 1848 İhtilâllerinden itibaren özellikle iki önemli fikir akımının, toplumları etkileyerek çalkantı ve dalgalanmalara sebep olduğu görülür. Bu iki fikir akımı milliyetçilik ve sosyalizmdir. Bu akımlar, her ne kadar 19.yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkmış olsa da özellikle Milliyetçilik, Fransız İhtilali’nin bir ürünü olarak asıl etkisini, yüzyılın ortalarına doğru gösterecektir. 19.yüzyılın ikinci yarısı ise genel olarak bu iki akımın etkisiyle belirlenen siyasi gündemlere teslim olacaktır. Özellikle Milliyetçilik, sadece Avrupa’da değil Dünya’nın hemen her yerinde yeni bir bilincin oluşmasına ve bunun etkisiyle günümüze kadar devam eden ve Ulus Devlet olarak adlandırılan yeni bir siyasi organizasyonun doğmasına yol açacaktır. Milliyetçilik Belirli bir coğrafyada ortak kültürel veya etnik kökene sahip toplulukların siyasi ve tarihi meşruiyetiyle yüceltilmesini hedefleyen siyasal, sosyal, kültürel, dini düşünce ve yaklaşımlarla ideolojik anlamda milli devletin güçlenmesini en önemli hedef sayan bir anlayış olarak tanımlanabilecek olan milliyetçilik, ulus-devletin kurulması ve yaşatılması noktasında geniş kitleleri etkilemiş ve önemli siyasal sonuçların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Gelenekçi yaklaşıma göre millet, ezelden beri var olan bir organizmadır. Modernist yaklaşıma göre ise millet ve milliyetçilik, Fransız İhtilali sonrasında oluşan bir olgudur. Bu bakış açısına göre milliyetçi fikirlerin, motif ve sembollerin ilk olarak ortaya çıktığı yer 17. yüzyıl sonu 18. yüzyıl başları Batı Avrupa’sıdır ve milliyetçilik endüstrileşme, kapitalizm, bürokrasi, kitle iletişimi ve sekülerleşmenin ürünüdür. Milliyetçilik esas olarak üç amaca yönelmiş bir ideolojidir. Bunlardan ilki, milli ekonomiyi var etmek, ikincisi özerk bir milli yasamayürütme organı oluşturmak ve üçüncüsü ise milli bir kültür ve buna bağlı bir kimlik tanımlaması yaratmaktır. Nitekim Fransız İhtilalinin Avrupa’daki siyasi hareket ve darbelerden farkı, yeni bir meşruiyet anlayışı getirmesi ve bu anlayışın Avrupa’nın diğer mutlakıyet idarelerini tehdit etmesidir. Fransız Prusya öncülüğünde gerçekleştirilen Alman birleşmesi ve dünya siyasetinde yol açtığı değişiklikler hakkında daha ayrıntılı bilgi edinmek için şu kaynaklara bakılabilir: Örenç, Ali Fuat. (2013). Yakınçağ Tarihi (1789-1918), İstanbul: Ati Yayınları., Steinberg, Jonathan. (2015). Bismarck, çev. Hakan Abacı, İstanbul: İş Bankası. Almanya’nın birleşmesi uluslararası siyaset açısından ne ifade eder? Almanya’nın birleşmesinin, Avrupa siyaseti açısından önemli bir dönüm noktası olduğu üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 İtalya ve Almanya’nın milli birliklerini kurmaları sürecini açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 72 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) İhtilali, “egemenliğin millete ait olduğu” anlayışını iktidara getirmiştir. Doğal olarak bu yeni anlayışta anahtar kavram millettir. Temel sloganı “eşitlik, kardeşlik ve özgürlük” olan bu ideolojinin, asıl hedefi Avrupa’nın Kralları olduğundan, “egemenlik milletindir” yargısına varan Fransız düşüncesi, bu Krallara tabi halkların özgürleşmesini arzu eder. Dolayısıyla iktidarın, Tanrı tarafından kendisine bahşedildiğine inanılan kutsal Kral’dan alınarak toplumsal bir bedene yayılması öngörülmektedir. Milliyetçiliği evrenselleştiren ilk önemli tarihsel adım, bu fikri Fransa’dan Almanya, İtalya, İspanya ve Rusya’ya doğru yayan Fransız İhtilali ve Napolyon Savaşları olmuştur. Bununla birlikte milliyetçilik iki karşıt eğilimle oluşmuştur. Bunlardan biri, sivil ya da devlet milliyetçiliğiydi ve var olan devletlerin egemen kurumları tarafından destekleniyordu. Diğeri, popüler ya da etnik milliyetçilikti. Temel ayrım ise düşüncelerin ve eylemin kaynağında yatmaktaydı. Devlet milliyetçiliği, değerlerini tüm topluma yansıtmaya çalışan siyasi seçkinler arasında ortaya çıkmıştı. Popüler milliyetçilik ise var olan düzeni yıkmadan önce kitle desteği arayarak tabanda şekillenmişti. Milliyetçiliğin tutkuları kaçınılmaz olarak çatışmayı da ateşledi. Yıllar ilerledikçe milliyetçilik sık sık daha sert bir tona büründü. Krallara karşı liberal bir söylemle başlayan milli hareketler, talepleri tümüyle gerçekleşmeyince hayal kırıklığına uğradı. 19 ve 20. yüzyıl milliyetçilik akımlarının da etkisiyle imparatorlukların yıkıldığı ve bu yıkıntılar üzerinden milli devletlerin ortaya çıktığı yeni bir dönemi başlattı. Bununla birlikte milliyetçilik, hiçbir zaman Aydınlanma Dönemi’nde ortaya çıkan fikir akımlarında olduğu gibi büyük ideologlar yetiştiremedi. Ancak kitleleri peşinden sürüklemeyi başardı. Milliyetçiliğin başarısı felsefesinin basit, sloganının ise cazip olmasından kaynaklanıyordu. Sosyalizm Sosyalizm, özel mülkiyetin ve gelir dağılımının, fertlerin sadece kendi menfaatlerini korumaları suretiyle veya kapitalizm şartlarında piyasa güçlerinin serbest işleyişi yoluyla belirlenmeyip toplumun denetimine bağlı tutulduğu toplumsal örgütlenme sistemine ve ideolojisine verilen addır. Özel mülkiyet, piyasa ekonomisi ve kâr esasına dayanan kapitalizme bir tepki olarak doğan sosyalizm, sermaye sahipleriyle işçiler arasındaki eşitsizliği, servet ve refah farklarını ortadan kaldırma iddiasındadır. Üretim araçlarının toplumun mülkiyetine geçmesi ve özel mülkiyet yerine kolektif mülkiyetin oluşturulması, toplumda sınıf farklılıklarının ortadan kaldırılmasını amaçlayan sosyalizm, 19. yüzyılda somut bir iktisadi ve sınıfsal temel üzerine oturur ve sanayi devrimi ile doğan yeni bir sınıfın, işçi sınıfının öğretisi olur. Sosyalizmin siyasi bir ideoloji olarak şekillenme süreci, Fransa’da Napoleon döneminin sona erdiği 1815 yılı ile Karl Marx’ın Komünist Manifesto’sunu kaleme aldığı ve bütün Avrupa’da liberal-milliyetçi devrimlerin yapıldığı 1848 yılı arasını kapsar. Ortaya çıkış, yükseliş ve etkisini yitirme dönemlerinde sosyalizmin coğrafyaya göre gelişmesi farklı olmuştu. Sosyalizmin İngiltere’deki gelişmesi Sanayi Devrimi’nin yarattığı sosyal ve ekonomik sonuçlara dayalı olup genelde işçi kitlelerine göre şekillendi. Kıta Avrupası’nda ise toplumun genel meselelerine uygulanacak düşüncelerin geliştirilmesi şeklinde ortaya çıktı. İngiliz sosyalizmi ekonomik sorunlara yönelen pratik bir çözüm karakteri taşırken Fransız sosyalizmi hürriyet, adalet, eşitlik, demokrasi gibi ihtilâlin getirdiği ideal kavramlar etrafında şekillendi. Sosyalizmin öncüsü kabul edilen İngiliz Robert Owen, Fransız yazarları Henri de Saint Simon ve Charles Fourier’nin fikirleri ütopik olarak görülmekle birlikte sonraki sosyalistleri de büyük ölçüde etkiledi. Onlara göre kapitalist düzen bir sömürüydü. İyi ve hakça yeni bir toplumsal düzen, savaşsız, sömürüsüz ve herkesin eşit olduğu bir dünya düşlediler. Sınıf mücadelesinden vazgeçmenin mümkün olduğunu, yoksulluğu yenmek ve halkın ıstıraplarına son vermek için yeni bir toplumsal düzen bulmanın ve yeni bir yaşam örneği vermenin yeteceğini düşünüyorlardı. Ancak bu fikirleri uygulayacak bir yöntem bulamadılar. Sadece propagandadan yararlanarak bir sosyalist toplum yaratma tasarıları gerçekleşmez bir düş, sosyalizmleri ise bir ütopya olarak kaldı. Karl Marx ile birlikte sosyalist düşüncede önemli bir değişiklik meydana geldi. Karl Marx klasik Alman felsefesini, Fransız sosyalizmini ve İngiliz siyasi düşüncesini bir araya getirerek bilimsel sosyalizm anlayışını oluşturdu. Önceki sosyalist düşünceleri hayalci (ütopist) diye niteleyen Marx’ın, 1848’de kaleme aldığı Komünist Manifesto’nun 73 Yakınçağ Avrupa Tarihi zamanlaması iyiydi. “Bir hayalet Avrupa’ya musallat oldu” diye iddia ediyordu eser, “komünizm hayaleti. Yönetici sınıfları titreten... Proleterlerin zincirlerinden başka kaybedecek bir şeyleri yok... Tüm ülkelerin çalışanları, birleşiniz” Gerçekten de manifestonun yayımlanmasından sonra Karl Marx ve Friedrich Engels işçileri bir milletlerarası oluşumda birleştirmeye çalıştılar. Bu şekilde milletlerarası proletaryayı organize etmek suretiyle komünist ihtilâline gitmeyi düşünmüşlerdi. Bu amaçla 1864’te ilk defa olarak İngiltere’de I. Enternasyonal adı verilen bir Milletlerarası İşçi Federasyonu kurulduysa da 1872 tarihli Lahey Kongresi’nde Mikhail Bakunin ileKarl Marx arasındaki tartışma, 1’nci Enternasyonalin sonunu getirmiş oldu. 19. yüzyıl boyunca sosyalizme inananlar gümrük birliği, kooperatifler ve sendika gibi kolektif örgütlenme biçimlerinden yararlandılar. Sendikalar grev ve pazarlık hakkı elde edebilmek için çiftçileri örgütlediler. İngiltere’de 1834, Fransa’da 1864 ve Almanya’da 1869’da çiftçi sendikaları kuruldu. Bununla birlikte Avrupa’da ilk sosyalist partiler de 1860’lı yıllarda faaliyete geçti. Üretim araçlarını kamulaştırma ve sınıfsız bir toplum ortaya çıkarma isteğinde birleşen bu partiler, amaca ulaşmada izlenecek metot ve devrimden sonra devletin varlığı gibi konularda birbirinden ayrılmıştı. Bu fikir ayrılıkları nedeniyle sosyalizm, 19. yüzyılda herhangi bir ülkede uygulama alanı bulamamış ve ancak teorik planda kalmıştır. Milletin ve milliyetçiliğin, Fransız İhtilali sonrasındaki dönemlerin ürünü olduğu konusunda daha ayrıntılı bilgi için şu kaynağa bakılabilir: Gellner, Ernest. (2008). Uluslar ve Ulusçuluk, çev. B. Ersanlı – G. Göksu Özdoğan, İstanbul: Hil Yayınları. Modernist yaklaşım milleti ve milliyetçiliği nasıl izah eder? Milliyetçiliğin gelişimi üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 4 19. Yüzyılın ikinci yarısında etkili olan siyasi akımların özelliklerini anlayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) 74 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 1848 İhtilâlleri’nin Avrupa’ya etkilerini yorumlayabilme Avrupa’da 1848 İhtilâlleri 1848 İhtilâlleri’nin, Avrupa’nın geri kalanında yarattığı etki ise daha çok liberal anayasaların kabulü şeklinde gerçekleşti. Nitekim 1848 yılında Hollanda ve İsviçre’de, 1849’da da Danimarka’da yeni anayasalar hazırlandı ve bu ülkelerde demokratik yönetimler kuruldu. İngiltere’de ise işçiler daha geniş haklar elde etmek için harekete geçtilerse de başarılı olamadılar. 1848 İhtilâlleri Osmanlı Avrupası’na da etki yaptı. Özellikle Eflak-Boğdan’da ulusal birlik için hareketler başladı. Bu hareketler başarıya ulaşamamış ise de Osmanlı-Rus ilişkilerinin bozulmasına yol açtı. Bu da Kırım Savaşı’nı hazırlayan nedenlerden biri oldu. 1848 ihtilâllerinin Fransa, Avusturya, Almanya ve İtalya üzerinde doğrudan etkileri oldu. İngiltere, İsviçre, Belçika, Danimarka ve İspanya’yı içeren diğer bölgeler çevresel olarak etkilendiler. Sadece Rusya bu olayların etki alanının tamamen dışında kaldı. 1849 senesi ise tam bir düş kırıklığı ve altüst oluş yılı oldu. Orta Avrupa’da ihtilaller başarısızlıkla sonuçlanmış, 1849 sonunda Avrupa’nın biçimsel yapısı hemen hemen 1847’deki haline dönmüştü. Buna rağmen 1848 İhtilâlleri ile en çok başarıya ulaşan akım, liberalizm oldu. Avrupa’da birçok hükümdar liberal bir yönetimi kabul etmek zorunda kaldı. 1848 İhtilâlleri liberalizmin yanı sıra sosyalizm ve milliyetçiliğin gelişmesine neden olan süreci de hızlandırdı. 2 Kırım Harbi’nde büyük güçlerin rolünü tartışabilme Kırım Harbi ve Büyük Güçler (1853-1856) Kırım Harbi, Rusya’nın yarım asırdan beri devam eden Avrupa politikasındaki etkinliğinin de sonu oldu. Nitekim 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlaşması ile Karadeniz’in tarafsızlığının sağlanması, Boğazların yabancı savaş gemilerine kapalılığı ilkesinin sürdürülmesi, Eflâk-Boğdan ve Sırbistan topraklarındaki yönetimlerin kongreye katılan devletlerin ortak garantisi altına alınmasıyla, Rus nüfuzu bu bölgelerde ortadan kaldırıldı. Kırım Harbi’nin galiplerinden biri olmasına rağmen İngiltere, yirmi yıllık bir belirsizliğin içine sürüklendi ve İtalya’nın birleşmesi, Polonya İsyanı (1863) gibi Avrupa meselelerinde bir sonuca ulaşamadı veya diğer hükümetlerle işbirliğinin olmaması nedeniyle başarısız oldu. Fransa, Rusya’nın özellikle Kutsal Yerler Sorunu’nu bahane edip Boğazlar ve Akdeniz’e inerek kendi nüfuz alanlarına göz diktiğini gördüğünden savaşa girmişti. Paris Antlaşması, bu tehlikeyi önlediği için durumdan memnundu. Ayrıca bu savaşla ve savaş sırasında yapılan ittifaklarla, Koalisyon Savaşları’ndan itibaren kendisine karşı kurulmuş bulunan ittifak grubunu kesin olarak parçalamış oldu. Piyemonte, Paris Kongresi’ne katılmakla İtalyan birliğini kurma düşüncesini devletlerarası bir kuruluşta tanıtma ve savunma olanağına kavuştu. Ayrıca İtalyan birliği sorununu Avrupa politik gündemine sokma fırsatı elde etti. Kırım Harbi’nden en kârlı çıkan devletlerden birisi, savaşa katılmamasına rağmen Prusya’ydı. Bu süreç içerisinde izlediği dengeli tarafsızlık politikasıyla Prusya, Rusya’nın güvenini kazandı ve Alman Birliği’nin kuruluşu sırasında Rusya’nın müdahalesine maruz kalmadı. Böylece, Kırım Savaşı sonucunda imzalanan Paris Antlaşması ile Avrupa’da yeni bir siyasi denge kurulmuş oldu. Yakınçağ Avrupa Tarihi 75 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 İtalya ve Almanya’nın milli birliklerini kurmaları sürecini açıklayabilme İtalyan ve Alman Milli Birlikleri’nin Kurulması 1848 İhtilâlleri başladığında İtalyan birliğini sağlama görevini Piyemonte Krallığı üzerine almış görünmekteydi. Piyemonte Başbakanı Kont Cavour’un özel çabalarıyla, Fransa’ya yaklaşma politikası, Fransa İmparatoru III. Napoleon’un siyasi fikirleriyle örtüşmesinden dolayı olumlu sonuç verdi. Bu siyasi hesaplar çerçevesinde Kont Cavour ve III. Napoleon’un Plombieres’de yaptıkları görüşmeler, 20 Temmuz 1858’de sonuçlandı ve iki devlet Avusturya’ya karşı savaş açılması ve çizilecek sınırlar üzerinde anlaştılar. Buna göre Fransa, Lombardiya ve Venedik dâhil, Adriyatik Denizi’ne kadar olan yerleri Avusturya’dan kurtararak Piyemonte’ye verecek ve Avusturya’nın yalnız kalması için diplomatik girişimlerde bulunacaktı. Nitekim 26 Nisan 1859’da Avusturya’nın Piyemonte’ye savaş açması üzerine Fransa, Piyemonte’nin yanında savaşa dâhil oldu ve Avusturya yenildi. Fransa, Piyemonte ve Avusturya arasında 10 Kasım 1859’da imzalanan Zürih Antlaşması sonrası 1860’da, Avusturya’nın elinde bulunan Venedik ve Fransız askerleri tarafından korunan Roma dışında tüm İtalya Piyemonte’nin çevresinde birleşmiş oldu. Bunun üzerine 18 Şubat 1861’de Torino’da ilk İtalyan Parlamentosu açıldı ve 17 Mart 1861’de II. Victor Emmanuel İtalya Kralı ilan edildi. Venedik’in 1866’da, Roma’nın ise 1870’de İtalya’ya katılmasıyla da İtalyan birliği süreci tamamlanmış oldu. Viyana Kongresi, Almanya’yı irili ufaklı devletlerden oluşan (Germen Konfederasyonu) parçalı bir yapıda bırakmıştı. Almanya’nın ulusal birliğini sağlayacak en önemli devlet ise yaklaşık iki yüz yıldan beri Avrupa dengesinde önemli rol oynayan Prusya olarak gözükmekteydi. Nitekim Alman birliğinin kurulması yönünde atılan ilk adım, Prusya’nın iç gümrük birliğini sağlamak için yaptığı çalışmalarla başladı. 1834 yılına kadar, Germen Konfederasyonu içerisindeki devletlerin büyük çoğunluğu bu öneriyi kabul etti ve Zollverein adı verilen Alman Gümrük Birliği etkin olarak yürürlüğe konuldu. 1848 İhtilâlleri ise Prusya dâhil bazı Alman devletlerinin anayasası olan yönetimlere geçmelerine yol açtı ve 1849’da Frankfurt’ta toplanan Alman Parlamentosu, Prusya Kralı IV. Friedrich Wilhelm’e Alman İmparatorluk tacını sundu. Ancak IV. Wilhelm’in, Avusturya’nın müdahalesi sonucu imparatorluğu reddetmesiyle, Alman birliğinin kuruluşu yaklaşık 22 yıl gecikti. Alman birliğinin kurulması çalışmaları 1861’de tahta çıkacak olan I. Wilhelm’in, 1862’de Otto von Bismarck’ı (1815-1898), Prusya Başbakanlığı’na atamasıyla tekrar hız kazandı. Alman birliğinin kurulması sürecinde Bismarck’ın izlediği saldırgan politika neticesinde 1864‘te Danimarka, 1866’da Avusturya ve 1870’te Fransa ile gerçekleştirdiği savaşları kazanan Prusya’da, Kral I. Wilhelm Paris’in ünlü Versailles Sarayı’nda düzenlenen törenle 18 Ocak 1871 tarihinde imparatorluk tacını giydi. Böylece Alman birliğinin kurulması sağlanmış oldu. 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) 76 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 4 19. Yüzyılın ikinci yarısında etkili olan siyasi akımların özelliklerini anlayabilme 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Yükselen Siyasi Akımlar Gelenekçi yaklaşıma göre millet, ezelden beri var olan bir organizmadır. Modernist yaklaşıma göre millet ve milliyetçilik, Fransız İhtilali sonrasında oluşan bir olgudur ve milliyetçilik sanayileşme, kapitalizm, bürokrasi, kitle iletişimi ve sekülerleşmenin ürünüdür. Milliyetçilik esas olarak üç amaca yönelmiş bir ideolojidir. Bunlardan ilki, milli ekonomiyi var etmek, ikincisi özerk bir milli yasama-yürütme organı oluşturmak ve üçüncüsü ise milli bir kültür ve buna bağlı bir kimlik tanımlaması yaratmaktır. Bununla birlikte milliyetçilik iki karşıt eğilimle oluşmuştur. Bunlardan biri, sivil ya da devlet milliyetçiliğidir ve var olan devletlerin egemen kurumları tarafından desteklenmektedir. Diğeri, popüler ya da etnik milliyetçiliktir. İki ana eğilim arasındaki temel fark ise düşüncelerin ve eylemin kaynağında yatmaktadır. Devlet milliyetçiliği, değerlerini tüm topluma yansıtmaya çalışan siyasi seçkinler arasında ortaya çıkmış; popüler milliyetçilik ise var olan düzeni yıkmadan önce kitle desteği arayarak tabanda şekillenmiştir. Özel mülkiyetin ve gelir dağılımının, fertlerin sadece kendi menfaatlerini korumaları suretiyle veya kapitalizm şartlarında piyasa güçlerinin serbest işleyişi yoluyla belirlenmeyip toplumun denetimine bağlı tutulduğu toplumsal örgütlenme sistemine ve ideolojisine verilen ad olan sosyalizmin siyasi bir ideoloji olarak şekillenme süreci, Fransa’da Napoleon döneminin sona erdiği 1815 yılı ile bütün Avrupa’da liberal-milliyetçi devrimlerin yapıldığı 1848 yılı arasını kapsar. Klasik Alman felsefesini, Fransız sosyalizmini ve İngiliz siyasi düşüncesini bir araya getiren Karl Marx, arkadaşı Friedrich Engels’le birlikte 1848’de kaleme aldıkları Komünist Manifesto ile bilimsel sosyalizm anlayışını oluşturur. 19. yüzyıl boyunca sosyalizme inananlar gümrük birliği, kooperatifler ve sendika gibi kolektif örgütlenme biçimlerinden yararlanmış, sosyalist partiler kurmuşlarsa da sosyalizm, 19. yüzyılda herhangi bir ülkede uygulama alanı bulamamış ve ancak teorik planda kalmıştır. Yakınçağ Avrupa Tarihi 77 neler öğrendik? 1 Viyana Kongresi’ne başkanlık eden Avusturya başbakanı aşağıdakilerden hangisidir? A. Benjamin Disraeli B. Otto von Bismarck C. Giuseppe Mazzini D. Clemens von Metternich E. John Ponsonby 2 1848 ihtilâlinin etkileri hangi ülkede hemen hiç görülmemiştir? A. Avusturya B. Fransa C. Almanya D. İtalya E. Rusya 3 Aşağıdakilerden hangisi Kırım Harbi’ne katılan devletlerden biri değildir? A. İspanya B. İngiltere C. Rusya D. Osmanlı Devleti E. Fransa 4 Prusya’nın Alman birliğini sağlamak için kurmuş olduğu gümrüğe ne ad verilir? A. Alsace-Lorraine B. Plombieres C. Zollverein D. Baden E. Hesse 5 İtalyan Birliği’nin sağlanmasında büyük rol oynayan Piyemonte Başbakanı’nın ismi aşağıdakilerden hangisidir? A. Otto von Bismarck B. Kont Cavour C. Giuseppe Garibaldi D. Helmuth von Moltke E. Klemens von Metternich 6 Özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında ulus devletlerin kurulmasında etkili olan fikir akımı aşağıdakilerden hangisidir? A. Komünizm B. Liberalizm C. Anarşizm D. Romantizm E. Milliyetçilik 7 Alman Birliği’nin sağlanmasında büyük rol oynamış Prusya Başbakanı’nın adı nedir? A. Otto von Bismarck B. Kont Cavour C. Giuseppe Garibaldi D. Helmuth von Moltke E. Klemens von Metternich 8 Aşağıdakilerden hangisi Prusya’nın Alman Birliğini sağlamak için 1864-1870 yılları arasında savaştığı devletlerden biridir? A. İngiltere B. Osmanlı C. Danimarka D. İsveç E. İspanya 9 İtalyan Birliği için Avrupa’nın desteğini sağlamak isteyen Piyemonte’nin katıldığı savaş hangisidir? A. Königgraetz Savaşı B. Sadowa Savaşı C. Nizip Savaşı D. Kırım Savaşı E. Sedan Savaşı 10 Aşağıdakilerden hangisi 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren görülen gelişmelerden biridir? A. Protestanlık Mezhebinin ortaya çıkması B. Sosyalist partilerin kurulması C. Feodalitenin yaygınlaşması D. Katoliklerin kendini yenilemeye başlaması E. Sömürgeciliğin başlaması 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) 78 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Milliyetçilik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Kırım Harbi ve Büyük Güçler (1853-1856)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. A Yanıtınız yanlış ise “Alman Birliği’nin Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. C Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da 1848 İhtilâlleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. E Yanıtınız yanlış ise “Alman Birliği’nin Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. A Yanıtınız yanlış ise “Alman Birliği’nin Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. C Yanıtınız yanlış ise “İtalyan Birliği’nin Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. B Yanıtınız yanlış ise “İtalyan Birliği’nin Kurulması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. D Yanıtınız yanlış ise “Sosyalizm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. B Araştır Yanıt Anahtarı 3 Araştır 1 1848 İhtilâli arifesinde Fransa Kralı Louis Philippe’in Fransa’daki yönetimi güçlü bir muhalif grubun oluşmasına zemin hazırlamıştı. Paris sokaklarında halk ile krallık kuvvetleri arasında 22-24 Şubat 1848’de kanlı çarpışmalar yaşandı ve gelişen olaylar karşısında Louis Philippe ülkeden kaçtı. Bunun üzerine 24 Şubat 1848 günü geçici bir hükümet kurularak, 25 Şubat 1848’de Fransa’da İkinci Cumhuriyet ilan edildi. Geçici hükümet, işçilerin zoruyla, çalışma hayatına ve işçilerin durumunun düzeltilmesine yönelik bazı adımlar atmak zorunda kaldı. Buna göre işçilerin günlük çalışma saatleri kısaltıldı ve işsizliği gidermek için ise “Ulusal Atölyeler” kuruldu. Ancak yeni bir anayasa yapmak için gidilen seçimler sonucunda toplanan ve çoğunluğunu cumhuriyetçi-burjuvazinin oluşturduğu Kurucu Meclis’in 22 Haziran 1848 günü Ulusal Atölyelerin kapatılmasına ilişkin aldığı karara işçiler karşı koydular. Bu yüzden Paris’te yeni çatışmalar ortaya çıktı. “Haziran Günleri” diye adlandırılan ve 23-26 Haziran 1848 tarihleri arasında gerçekleşen olaylarda sosyalistlerle cumhuriyetçi hükümet yanlıları 4 gün boyunca çarpıştılar ve Haziran İhtilali bastırıldı. Yakınçağ Avrupa Tarihi 79 Araştır Yanıt Anahtarı 3 Kırım Savaşı yenilgisi, Rusya’nın yarım asırdan beri devam eden Avrupa politikasındaki etkinliğinin de sonu oldu. Savaşı sona erdiren 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlaşması, her şeyden önce Avrupa güçler dengesini yeni baştan düzenlemekteydi. Kongre’ye katılan devletler, bu antlaşma ile Rusya’nın daha önceki tarihlerde kendi lehine bozmaya çalıştığı devletlerarası dengeyi, Avrupa sistemine Osmanlı Devleti’ni de katarak, yeniden kurmayı amaçlamışlardı. Rus kara sınırı Besarabya’ya kadar geri çekilirken 11. madde ile de Karadeniz tarafsız bölge olarak tanımlanmaktaydı. Karadeniz’in tarafsızlığının sağlanması, Boğazların yabancı savaş gemilerine kapalılığı ilkesinin sürdürülmesi, Eflâk-Boğdan ve Sırbistan topraklarındaki yönetimlerin kongreye katılan devletlerin ortak garantisi altına alınmasıyla, Rus nüfuzu bu bölgelerde ortadan kaldırıldı ve Rusya’nın güneyinde bir tampon bölge kuruldu. Bu da Rusya’nın Balkanlar’da harekete geçmesi halinde, karşısında antlaşmada imzası bulunan devletleri, yani ortak bir cepheyi bulması demekti. Bu suretle Rusya’nın güneye inme politikası önlenmiş oluyordu. Araştır 2 Alman Birliği’nin sağlanması, Viyana Kongresi ile kurulmuş bulunan Avrupa güç dengesini temelinden sarstı. Zira Avrupa’nın en güçlü devletlerinden olan Fransa ve Avusturya, Prusya yenilgisi ve ardından güçlü bir Almanya’nın doğmasından sonra güç ve etkinliklerini büyük ölçüde yitirdiler. Yenilen, toprak yitiren ve doğusunda güçlü bir Almanya kurulan Fransa’nın Avrupa’da genişleme imkânı kalmadı. Bu durum, Fransa’yı deniz aşırı bölgelerde genişlemeye itecek ve böylece 1870’lerden sonra sömürge faaliyeti hızlanacaktır. 1866’da Prusya’ya yenilerek Orta Avrupa’da iddiası kalmayan Avusturya ise siyasetini doğal yayılma alanı olarak gördüğü Balkanlar’a çevirdi. Mevcut siyasi ortamı kendi lehine çevirmesini bilen devlet ise şüphesiz Rusya’ydı. 1856 Paris Antlaşması ile Balkanlar’a inme politikasından vazgeçmek zorunda kalan ve Karadeniz’in tarafsızlığını da kabul etmeye mecbur edilen Rusya, Sedan Savaşı’nın Avrupa’da meydana getirdiği yeni durumdan yararlanarak, Karadeniz’in tarafsızlığını tanımadığını açıklamış ve Balkanlar’daki Panslavizm politikasına yeniden dönmüştür. Araştır 3 Milliyetçilik, Fransız İhtilali sonrasında oluşan bir olgudur. Bu bakış açısına göre milliyetçi fikirlerin, motif ve sembollerin ilk olarak ortaya çıktığı yer, 17. yüzyıl sonu 18. yüzyıl başları Batı Avrupa’sıdır. Milliyetçilik sanayileşme, kapitalizm, bürokrasi, kitle iletişimi ve sekülerleşmenin ürünüdür. Milliyetçilik esas olarak üç amaca yönelmiş bir ideolojidir. Bunlardan ilki, ulusal ekonomiyi var etmek, ikincisi özerk bir ulusal yasama-yürütme organı oluşturmak ve üçüncüsü ise ulusal bir kültür ve buna bağlı bir kimlik tanımlaması yaratmaktır. Nitekim Fransız İhtilali’nin Avrupa’daki siyasi hareket ve darbelerden farkı, onun yeni bir meşruiyet anlayışı getirmesi ve bu anlayışın, Avrupa’nın diğer mutlakıyet idarelerini tehdit etmesidir. Fransız İhtilali, “egemenliğin millete ait olduğu” anlayışını iktidara getirmiştir. Doğal olarak bu yeni anlayışta anahtar kavram millet’tir. Temel sloganı “eşitlik, kardeşlik ve özgürlük” olan bu ideolojinin, asıl hedefi Avrupa’nın Kralları olduğundan, “egemenlik milletindir” yargısına varan Fransız düşüncesi, bu Krallara tabi halkların özgürleşmesini istiyordu. Dolayısıyla iktidarın, Tanrı tarafından kendisine bahşedildiğine inanılan kutsal Kral’dan alınarak toplumsal bir bedene yayılması öngörülmekteydi. Böylece milliyetçiliği evrenselleştiren ilk önemli tarihsel adım, bu fikri Fransa’dan Almanya, İtalya, İspanya ve Rusya’ya doğru yayan Fransız İhtilali ve Napolyon Harpleri oldu. Araştır 4 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avrupa (1848-1871) 80 Armaoğlu, Fahir. (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu. Atabay, Mithat. (2015). Aydınlanma Çağı ve Avrupa, Ankara: Nobel Yayınları. Aydın, Suavi. (2000). Modernleşme ve Milliyetçilik, İstanbul: Gündoğan Yayınları. Beydilli, Kemal. (1991). “Avrupa”, C. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 135-151. Beydilli, Kemal. (1991). “Avusturya”, C. 4, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 177-178. Beydilli, Kemal. (2010). “Şark Meselesi”, C. 38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 352-357. Gellner, Ernest. (2008). Uluslar ve Ulusçuluk, çev. B. Ersanlı – G. Göksu Özdoğan, İstanbul: Hil Yayınları. Goryanof, Sergey. (2006). Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi, yay. haz. A. Ahmetbeyoğlu – İ. Keskin, İstanbul: Ötüken. Görgün, Hilal. (2009). “Sosyalizm”, C. 38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 382-388. Hobsbawm, Eric. (2003). Devrim Çağı 1789-1848, çev. Bahadır Sina Şener, Ankara: Dost Kitabevi. Lee, Stephen J. (2004). Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi. Örenç, Ali Fuat. (2013). Yakınçağ Tarihi (1789- 1918), İstanbul: Ati Yayınları. Özcan, Azmi. (2005). “Milliyetçilik”, C. 30, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, s. 84-87. Parker, David. (2000). Batı’da Devrimler ve Devrimci Gelenek 1560-1991, çev. Kemal İnal, Ankara: Dost Kitabevi. Roberts, J.M. (2010). Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul: İnkılap Kitabevi. Sander, Oral. (2014). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e, Ankara: İmge Kitabevi. Seignobos, Charles. (1960). Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, çev. Semih Tiryakioğlu, İstanbul: Varlık Yayınları. Steinberg, Jonathan. (2015). Bismarck, çev. Hakan Abacı, İstanbul: İş Bankası. Tanilli, Server. (2014). Uygarlık Tarihi, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları. Tuncer, Huner. (2001). 19. Yüzyılda OsmanlıAvrupa İlişkileri, Ankara: Ümit Yayıncılık. Uçarol, Rıfat. (1995). Siyasi Tarih (1789-1994), İstanbul: Filiz Kitabevi. Üçok, Coşkun. (1975). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara: Başnur Matbaası. Yeliseyeva, N.V. (2009). Yakınçağlar Tarihi, çev. Özdemir İnce, İstanbul: Yordam Kitap. Kaynakça 82 Bölüm 4 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) öğrenme çıktıları 1 Almanya ve Kıta Avrupası’nda Üstünlük Mücadelesi (1871-1890) 1 Alman Birliği’nin kurulmasının Avrupa üzerindeki etkilerini açıklayabilme 2 Avrupa’da Denge Dönemi (1890-1907) 2 Şansölye Bismarck ve İmparator II. Wilhelm’in dış politika anlayışını yorumlayabilme Blokların Çatışması ve Büyük Harbin Ayak Sesleri (1904-1914) 3 Balkan Savaşları’nın Osmanlı Devleti ve Birinci Dünya Savaşı üzerindeki etkilerini 3 değerlendirebilme Anahtar Sözcükler: • Otto von Bismarck • II. Wilhelm • Realpolitik • Weltpolitik • Emperyalizm • Üç İmparator Ligi • Üçlü İttifak • Üçlü İtilaf 83 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ 1871 yılında Alman Birliği’nin sağlanması, Avrupa tarihinin en önemli olaylarından birisidir ve Birinci Dünya Savaşı’na kadar olan gelişmeleri derinden etkilemiştir. Almanya’nın kurulması Viyana Kongresi ile oluşturulmuş olan Avrupa güç dengesini kökünden sarsmış ve siyasi dengeleri değiştirmiştir. Nitekim Almanya, nüfus, sanayi ve üretim potansiyeli bakımından birdenbire İngiltere’nin ardından Avrupa’nın en güçlü devleti haline gelmiştir. Alman Birliği’nin en önemli mimarlarından biri olan savaş ve diplomasi üstadı Otto von Bismarck’ın kurduğu ittifaklar sistemi sayesinde Almanya, Avrupa siyasetinin merkezine oturdu. Bismarck, ilk etapta Alman Birliği’nin sağlamlaştırılması, Fransa’nın yalnızlaştırılması ve Avrupa’da barış politikası takip etti. 1890’da istifasından sonra ise II. Wilhelm (1888-1918), Bismarck’ın uyguladığı Realpolitik yerine, Weltpolitik (Dünya Siyaseti) izlemeye başladı. Alman birliğinin kurulması sürecinde, Prusya’ya yenilen Avusturya ve Fransa’nın askeri güç ve etkinliği zayıflamıştı. Sadowa yenilgisi üzerine Avusturya, Macaristan’ı elinde tutabilmek için 1867 Ocak ayından itibaren düalist bir monarşik düzene geçmişti. Buna göre, Avusturya ve Macaristan’ın ayrı hükümet ve parlamentolar tarafından yönetilmesi kabul edilmiş ve devletin adı Avusturya-Macaristan İmparatorluğu olarak değiştirilmişti. Avusturya, bundan sonra Almanya ve İtalya’ya kaybettiği topraklara karşılık, gözünü doğal yayılma alanı olarak gördüğü Balkanlar’a çevirdi ve Birinci Dünya Savaşı’na kadar olan süreçte dış politikada Almanya ile birlikte hareket etmeyi tercih etti. Fransa’nın Prusya’ya karşı Sedan’da uğradığı bozgun ise Avrupa tarihinin seyrini değiştirdi. Özellikle, demir ve kömür madeni bölgesi Alsace-Lorraine’nin kaybı, Fransa’da İkinci Dünya Savaşı’na kadar sürecek olan koyu bir Alman düşmanlığına yol açtı. Fransa, Almanya’ya karşı intikam hisleri ile doluydu, ancak, bunun için toparlanması gerekiyordu. Bu yüzden denizaşırı bölgelere ve sömürgeciliğe yöneldi. Fransa-Prusya Savaşı’nda Prusya lehine tarafsız kalan ve durumdan yararlanmak isteyen Rusya, Kırım Savaşı’ndan (1853-1856) sonra 30 Mart 1856’da imzalanan Paris Antlaşması’nın Karadeniz’in tarafsız hale getirilmesi ve silahsızlandırılması ile ilgili hükümlerinin kaldırılması için harekete geçti. Rus Dışişleri Bakanı Gorçakov, 31 Ekim 1870’de antlaşmada imzası bulunan devletlere bir nota göndererek, Rusya’nın bundan böyle Paris Antlaşması’nın Karadeniz’de kendisini bağlayan hükümlerini tanımadığını bildirdi. Osmanlı Devleti, İngiltere ve Avusturya’nın itirazlarına rağmen, Bismarck’ın sorunun Londra’da toplanacak bir konferansta çözülmesi yönündeki teklifi kabul edildi. Yapılan müzakerelerde Rusya, Almanya’nın desteği ile amacına ulaştı ve Karadeniz’de donanma bulundurulması ve tersane yapılmasını engelleyen hükümlerden kurtuldu (13 Mart 1871). Böylece, Kırım Savaşı’ndan sonra Orta Asya’ya yönelmiş olan Rusya, yeni ortaya çıkan güç dengesi içinde tekrar Balkanlar ve Avrupa siyasetine ağırlık vereceğini göstermiş oldu ve Pan-Slavizm politikasına sarıldı. İngiltere, 1870’lerde İrlanda problemi ve iç sorunlarla uğraşıyordu. Bu sebeple Avrupa siyasetinden kendisini soyutlama eğilimindeydi ve çıkarları denizaşırı ülkelerde bulunuyordu. İngiltere, Boğazlar, Doğu Akdeniz ve Hindistan yolunun güvenliği ile ilgili konular dışında Avrupa meselelerine müdahale etmek istemiyordu. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün korunması ilkesini bir kenara bıraktı. 1878’de Kıbrıs’a, 1882’de Mısır’a yerleşti. Buna karşılık, 20. yüzyılın başına kadar yalnızlık politikasını sürdürdü ve daha çok Afrika, Yakındoğu ve Uzakdoğu’daki sömürgeleriyle meşgul olmayı tercih etti. Diğer taraftan, Almanya’nın kuruluşundan hemen aynı tarihlerde birliğini sağlayan İtalya da kârlı çıktı. Prusya-Fransa Savaşı esnasında Roma’yı da İtalya’ya katmış ve böylece milli birliğini tamamlamıştı. Adriyatik ve Kuzey Afrika’da yayılma emellerine sahipti, ancak bunu tek başına yapabilecek güçten yoksundu. Bundan dolayı ittifaklar kurmak suretiyle yayılmacı emellerine ulaşmaya çalıştı. Tüm bu siyasi hesaplara rağmen 1871-1914 yılları, Roma İmparatorluğu’ndan beri Avrupa devletleri arasındaki en uzun barış dönemine sahne oldu. Osmanlı coğrafyası ve Balkanlar bir yana bırakılırsa bu dönemde Avrupa’da savaş yaşanmadı. Avrupa tarihinde bu döneme sanayileşme, bilimsel ve teknolojik gelişme, nüfus artışı, diplomasi, siyasi ittifaklar ve anlaşmalar, silahlanma, emperyalizm ve sömürgecilik yarışı damga vurdu. Bu da Avrupa devletlerinin Üçlü İttifak ve Üçlü İtilaf şeklinde bloklaşmasına yol açtı. Osmanlı Devleti ise bu dönemde bir yanda ulusçuluk ve ayrılıkçı unsurlarla mücadele ederken, diğer yanda modernleşme çabalarını sürdürüyor ve emperyalist emellere karşı top- 84 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) raklarını korumaya gayret ediyordu. Büyük Güçler arasındaki rekabet ve çıkar çatışmalarından yararlanıp pozisyonunu ve toprak bütünlüğünü muhafaza etmeye çalışmak Osmanlı diplomasisinin esasını teşkil etti. ALMANYA VE KITA AVRUPASI’NDA ÜSTÜNLÜK MÜCADELESİ (1871-1890) 1871 yılından 1890 yılında istifa edene kadar Almanya’nın iç ve dış siyasetine Başbakan Bismarck hükmetti. Bismarck’ın önünde iki temel problem vardı. Birincisi, birliğin sağlam temellere oturtulması ve sürekliliğinin sağlanmasıydı. Alman devletleri yüzyıllarca parçalanmış olarak kaldığından aralarında sosyal, ekonomik, kültürel ve mezhepsel farklılıklar ortaya çıkmıştı. İç sorunların çözümü ve Alman ulusunun konsolidasyonu için zamana ihtiyaç vardı. Bundan dolayı, Bismarck, 1862’den beri izlediği dış politikayı terk ederek barışçı bir politika izlemeye başladı. Almanya’nın önündeki ikinci sorun ise Fransa Meselesi idi. Fransa’nın, sanayi bölgesi Alsace-Lorraine’i tekrar topraklarına katmak ve yenilginin rövanşını almak için ilk fırsatta harekete geçmesi muhtemeldi. Ancak, bir müttefiki olmadığı takdirde Fransa’nın bir intikam savaşını kazanma ihtimali yoktu. 1870’li ve 1880’li yıllarda İngiltere ile çatışmaya girmeyecek kadar akıllı olan Bismarck, İngiltere ile sürtüşmemeye çalıştı. Bismarck için en salim yol, İngiltere ve Rusya ile iyi geçinip Fransa’nın tecrit edilmesiydi. Nitekim 1871’den 1890’a kadar Almanya’nın dış politikası, Avrupa’da barışın korunması ve Fransa’nın tek başına kalmasını sağlama gibi başlıca iki temele oturtuldu. Üç İmparator Ligi (1872) Fransa’yı yalnızlaştırma politikası bağlamında Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya ile anlaşma yolunu seçti. Almanya’ya karşı yapacağı bir girişimde Fransa’ya yardım etmesi en muhtemel devlet, batı sınırında güçlü bir Almanya’nın kurulmasını kuşku ile karşılayan Rusya idi. Üstelik Rus Başbakanı Gorçakov, Rus-Fransız dostluğu taraftarıydı. Rusya ve Fransa’nın yakınlaşmasını önlemek için Almanya, Avusturya-Macaristan ittifakına öncelik verdi. Bu durum Pan-Slavizm tehdidine karşı Avusturya’nın da işine geliyordu. Bu yolda ilk adım Alman İmparatoru I. Wilhelm ve Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz Joseph’in 1871 yazında birbirlerini ziyaretleri ile atıldı. Balkanlarda daha etkin bir politika izlemek isteyen Kont Andrassy’nin dışişleri bakanlığına getirilmesinden sonra Avusturya-Macaristan’ın Rusya ile karşı karşıya gelme ihtimali artmıştı. Bu da Almanya ile işbirliğini gerekli kılıyordu. Almanya ve Avusturya’nın yakınlaşması, İngiltere ile Osmanlı Devleti ve Orta Asya üzerinde çatışma halinde olan Rusya’yı endişelendirdi. Fransa ise yenilginin yaralarını sarmakla meşguldü. Almanya ve Avusturya’nın anlaşması Rusya’nın batısında güçlü bir blok oluşması demekti. Franz Joseph’in Berlin’i ziyaret etmek istediği ilan edilince, Rus Çarı II. Aleksandr da Alman elçisine görüşmelere katılmak istediğini bildirdi. Bismarck’ın da istediği zaten buydu. 7 Eylül 1872’de üç imparator Berlin’de buluştular ve çeşitli konular üzerinde 9 Eylül’de sözlü olarak anlaşmaya vardılar. Böylece, Üç İmparator Birliği veya yaygın adıyla Üç İmparator Ligi kurulmuş oldu. Buna göre, Avrupa’nın mevcut statükosu muhafaza edilecekti. Avrupa barışı tehlikeye düşecek olursa taraflar aralarında görüşmelerde bulunacaklardı. Ayrıca, Balkanlar’da çıkacak herhangi bir anlaşmazlık birlikte çözülecek; sosyalizme ve ihtilalci ayaklanmalara karşı ortak hareket edilecek ve taraflar başka bir devletle ittifak yapmayacaklardı. Üç imparatorun Berlin’de buluşması Fransa’yı huzursuz etti. Bunun üzerine, Gorçakov, Fransız elçisine yazılı bir anlaşma olmadığına dair teminat verdi. Ancak, 1873 Nisan’ında I. Wilhelm, Şansölye Bismarck ve Genelkurmay Başkanı Helmuth von Moltke’nin Petersburg ziyaretinde taraflardan birinin bir Avrupa devletinin saldırısına uğraması hâlinde diğerinin 200.000 kişilik bir kuvvetle yardım etmesine dair askeri bir konvansiyon imzalandı. 1873 Mayıs’ında Çar II. Aleksandr’ın Viyana Sergisi dolayısıyla Avusturya’ya yaptığı ziyarette de Franz Joseph ile Rus Çarı arasında bir anlaşma imzalandı. Buna göre birbirlerini ilgilendiren sorunlarda istişare edecekler, üçüncü bir devletin Avrupa barışını bozacak boyutta bir saldırısı durumunda işbirliği yapacaklar ve askeri müdahale gereği ortaya çıktığı takdirde bu konuda derhal bir anlaşma imzalayacaklardı. I. Wilhelm’in de bu anlaşmaya katılması ile Üç İmparator Ligi tamamlanmış oldu. Ancak, birlik sağlam temellere dayalı değildi. Bismarck, anlaşmayı muğlak buluyordu ve özellikle Rusya’dan emin değildi. Fransa ile arası iyi olduğu için Rusya’nın muhtemel bir Alman-Fransız 85 Yakınçağ Avrupa Tarihi Savaşı’nda Almanya safında çarpışmayacağını düşünüyordu. Ayrıca, Rusya ile İngiltere, Orta Asya’da mücadele halinde olduğu için buna taraf olmak istemiyordu. Üstelik Rusya ve Avusturya arasında Balkanlar’da bir nüfuz çatışması bulunması Üç İmparator Ligi’nin geleceğini tehdit etmekteydi. Diğer taraftan, Fransa ekonomik açıdan çabuk toparlanmış ve Almanya’ya ödemesi gereken savaş tazminatını 1873 Eylül’ünde vaktinden iki yıl önce bitirmişti. Bu durum Bismarck’ı oldukça rahatsız etti. 1875 Mart’ında Fransız ordusunda alaylardaki tabur sayısı üçten dörde çıkarıldı. Bu durum, Almanya tarafından Fransa’nın intikam savaşına hazırlandığı şeklinde yorumlandı. Fransa da Almanya’yı kendisine karşı önleyici bir savaş yapmak niyetinde olduğu için İngiltere ve Rusya’ya şikâyet etti. Londra ve Petersburg’dan gelen uyarılar, Avrupa dengesinde meydana gelecek herhangi bir değişikliğin güçlü bir tepkiyle karşılaşacağını gösteriyordu. Bu süreçte Bismarck’ın canını sıkan husus, Gorçakov’un Fransız yanlısı tutumunu sürdürmesi idi. Ancak, Üç İmparator Ligi açısından asıl problem Balkanlar’daki ulusçu ayaklanmalardı. 1875 Hersek ve 1876 Bulgaristan ayaklanmalarının yol açtığı Balkan Buhranı, Rusya’nın “Doğu Sorunu”nu çözmek amacıyla harekete geçmesine sebep oldu. Ancak, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi sonucunda Balkanları tek başına dizayn etmek istemesi, Avusturya-Macaristan ile olan ilişkilerinin bozulmasına yol açtı. Nitekim Ayastefanos Antlaşması’ndan sonra Üç İmparator Ligi tatil edildi. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve Berlin Kongresi 1875 yılına gelindiğinde Avrupa yeni bir krizin eşiğindeydi. 24 Temmuz’da Hersek’in Nevesin kazasında Sırpların vergi meselesi yüzünden isyan etmesi, Bosna, Sırbistan, Karadağ ve Bulgaristan’da büyük bir heyecana sebep oldu. Hersek isyanı, o sırada özerk olan Karadağ ve Sırbistan’ın desteği ile Bosna’ya da sıçradı. Üç İmparator Ligi, Doğu Sorunu’nun çözümünde Avusturya ve Rusya’nın ortak hareket etmesini öngördüğü halde Avusturya ve Rusya’nın Balkanlar hakkındaki projeleri farklıydı. Avusturya için Balkanlar yayılma ve nüfuz sahasıydı. Pan-Slavizmi benimseyen Rusya ise Balkan Slavlarını Osmanlı hâkimiyetinden kurtarmak ve bu sayede bölgedeki nüfuzunu artırmak peşindeydi. Avusturya Başbakanı Kont Andrassy’nin Viyana’daki Alman ve Rus elçileri ile Hersek isyanı hakkında yaptığı görüşmede Sırbistan ve Karadağ’ın tarafsız kalmasının önemi vurgulanırken, Bâbıâli’den ise isyana daha fazla askerle müdahale etmesi, ıslahat yapması, tahkikat için Hersek’e bir komisyon göndererek asilerle görüşmesi ve Hersek’teki konsolosların da buna katılmasına izin vermesi gibi taleplerde bulunulması kararlaştırıldı. Konsolosların Server Paşa ile birlikte nasihatte bulunmak üzere asilerin ayağına gitmesi meselenin boyutunu değiştirdi. Asiler, Büyük Güçler’in garantisinde Hıristiyan bir vali yönetiminde BosnaHersek’e özerklik verilmesini istediler. Bu esnada Bulgar komiteciler Hersek isyanının yarattığı atmosferden yararlanarak 16-21 Eylül 1875 tarihleri arasında Bulgaristan’da isyan çıkarmaya çalıştılar, ancak Zağralar Vakası adıyla bilinen bu teşebbüs başarısızlıkla sonuçlandı. Sultan Abdülaziz’in neşrettiği Adalet ve Islahat fermanlarının asiler üzerinde herhangi bir etkisi olmadı. Prens Gorçakov ve Bismarck’a göre bunlar güzel sözlerden ibaret boş vaatlerdi. Bismarck, Kont Andrassy ve Gorçakov, Berlin’de yaptıkları görüşmelerde Bosna-Hersek için birtakım ayrıcalıklar istemeye karar verdiler. Andrassy Notası olarak bilinen reform programı, Paris Antlaşması’nı imzalamış olan İngiltere, Fransa ve İtalya’nın da onayı alındıktan sonra altı devlet adına 30 Aralık 1875’de Bâbıâli’ye tebliğ edildi. Notada Osmanlı Devleti’nden yerel hakların genişletilmesi, din ve mezhep özgürlüğünün sağlanması, köylülerin topraklandırılması, yerel meclislerin kurulması, iltizam vergisinin kaldırılması ve vergilerin mahallinde harcanması gibi taleplerde bulunuluyordu. Osmanlı hükümeti, sonuncusu hariç diğer istekleri kabul etti ve 13 Şubat 1876’da bir irade ile bunu yürürlüğe koydu. Ancak, Rusya, Sırbistan ve Karadağ’dan destek gören asiler Osmanlı askerinin Hersek’ten çekilmesi ve yerlerine Rusya ve Avusturya askerinin gönderilmesi, Müslümanların silahsızlandırılması ve reformların Büyük Güçler’in garantisi altına alınması gibi bazı yeni isteklerde bulundular. Rusya’nın bu talepleri desteklediğini bildirmesi, Avusturya ile karşı karşıya gelmesine yol açtı. Bu durum, inisiyatifi kaybetmek istemeyen Avusturya’nın politikasını değiştirmesine sebep oldu. Bu sırada Bismarck’ın bütün kaygısı Üç İmparator Ligi’ni devam ettirmekti. Hersek isyanının bastırılamaması Bulgar komitecileri cesaretlendirdi. Rusya’nın Filibe konsolosu Nayden Gerov’un da desteği ile 20 Nisan 1876’da 86 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) (1 Mayıs 1876)’da Filibe Sancağı’nda büyük bir Bulgar isyanı başladı. 6 Mayıs’ta ihtida eden bir Bulgar kızın Selanik garında Hıristiyanlar tarafından kaçırılması ve Amerikan konsolosluğuna kapatılması üzerine meydana gelen galeyanda araya girmek isteyen Almanya ve Fransa konsoloslarının Müslüman ahali tarafından öldürmesi, Avrupa devletlerinin büyük tepkisine yol açtı. Fransa, Almanya, Rusya, İtalya ve Avusturya donanmalarını Selanik önlerine gönderdi. Bunun üzerine, Balkan Krizi’ne çözüm bulmak amacıyla Alman, Rus ve Avusturya başbakanları Berlin’de toplandılar ve Gorçakov’un girişimiyle 12 Mayıs’ta Berlin Memorandumu adıyla bilinen bir belge hazırlandı. Buna göre, Bâbıâli’den asilerle iki aylık mütareke yapması ve ıslahat konusunda asilerle görüşmesi, memleketlerine dönen asilerin affı, zarar gören ev ve kiliselerin tazmini, Hıristiyanların silah taşımasına izin verilmesi ve ıslahatın konsolosların gözetimi altında yapılması talep edilecekti. Ancak, İngiltere kendisine danışılmadan hazırlandığı için bu belgeyi kabul etmedi. Bunun üzerine, Fransa ve İtalya da onu izledi. İngiltere, ayrıca, tedbir amaçlı olarak Akdeniz donanmasını Çanakkale önlerine yolladı. Balkan Krizi’ni asıl tırmandıran olay Bulgar ayaklanması idi. Osmanlı Devleti’nin isyana müdahalede gecikmesi ve ilk etapta başıbozuk ve gönüllülerle isyanı bastırmaya çalışması Müslüman reaya ile Bulgarların karşı karşıya gelmesine ve çatışmasına yol açtı. Panagürişte, Koprivştitsa, Peruştica, Klisura, Batak vs. köylerde şiddetli çarpışmalar yaşandı. Özellikle Batak’ta Pomaklar ve Bulgarlar arasında yaşanan çatışmalar, Hıristiyan katliamı yapıldığı yönünde propaganda malzemesi olarak kullanıldı. Tabiatıyla Bulgar ayaklanmasına en büyük tepki Rusya’dan geldi. Aslında, Rusya’nın davranışları tepkisel olmaktan çok, Balkanlar’a müdahale için adım adım takip edilen planlı bir Panslavist politikanın ürünü idi. Nitekim başta Rus elçisi İgnatiev olmak üzere Panslavist Prens Tseretelev, Robert Kolej ve Amerikan elçiliği çevrelerine mensup Eugene Schuyler, Daily News muhabiri Edwin Pears ve bilhassa Januarius A. MacGahan’ın yazıları ile Protestan misyonerlerin çabaları ve manipülasyonları sayesinde Bulgar ayaklanması, Avrupa’da, özellikle İngiliz ve Fransız basınında, meşru bir devlete karşı bir isyan hareketinin bastırılması olarak değil, Türklerin Hıristiyanları katletmesi şeklinde sunuldu. Bunun için kayıplar abartılarak 30-40.000 dolayında Bulgar erkek, kadın ve çocuğun katledildiği, kız çocuklarının esir pazarlarında satıldığı iddialarıyla mesele Hıristiyanlık-Müslümanlık davasına dönüştürüldü. Bu suretle Avrupa kamuoyu, Osmanlı Devleti aleyhine çevrilerek Doğu Sorunu’na acilen bir çözüm bulunması kanaati yaygınlaştırıldı. Rusya’nın Osmanlı Devleti’ni Avrupa’da yalnızlaştırma propagandası özellikle İngiltere’de Gladstone’un temsil ettiği muhalefetteki İngiliz liberal çevrelerde yankı buldu. Yaratılan Türk karşıtı atmosfer Disraeli kabinesinin Balkan Krizi’nde Osmanlı Devleti’ne olan desteğini sürdürmesine imkân bırakmadı. Rusya’nın bir diğer adımı Bosna ve Hersek’teki Sırp asilere destek veren Sırbistan ve Karadağ’ı Osmanlı Devleti’ne saldırmaya teşvik etmek oldu. 9 Haziran 1876’da Sırp Prensi Milan, Bosna’nın Sırbistan’a, Hersek’in de Karadağ’a verilmesini istedi. 1 Temmuz’da Sırbistan’ın, ertesi gün de Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne savaş açması, Avrupa’yı endişelendirdi. Savaş başlayınca Bosna asileri Sırbistan’a, Hersek asileri ise Karadağ’a bağlandıklarını ilan ettiler. 8 Temmuz’da Reichstadt’da bir araya gelen Franz Joseph ve II. Aleksandr, Osmanlı Devleti’nin galip gelmesi durumunda statükonun korunması, mağlup olması halinde ise Bosna-Hersek’in Sırbistan, Karadağ ve Avusturya arasında taksimi; Rusya’nın Besarabya ve Batum’u alması ve Bulgaristan, Rumeli ve Arnavutluk’a özerklik verilmesi konusunda sözlü olarak anlaştılar. Ancak, Rus General Çernayev tarafından komuta edilen Sırp birliklerinin yenilmesi üzerine Sırplar, 24 Ağustos’ta ateşkes talep ettiler. Bu arada Bulgar katliamları propagandası İngiliz hükümetini Osmanlı Devleti aleyhine döndürmüştü. İngiltere, diğer devletlerin de onayı ile 21 Eylül’de Bâbıâli’ye Sırbistan ve Karadağ’ın savaş öncesi statüsüne döndürülmesi; Bosna-Hersek’e özerklik verilmesi, Bulgaristan’da ıslahat yapılması ve Sırbistan’la iki aylık bir mütareke yapılması yönünde bir barış şartnamesi sundu. Ancak, Sırbistan ve Karadağ bu şartları kabul etmeyerek 25 Eylül’de tekrar saldırıya geçtilerse de Sırp ve Karadağ birlikleri yine mağlup oldular. Osmanlı birliklerinin ilerleyişi üzerine Rusya fiilen devreye girdi ve 31 Ekim’de Bâbıâli’ye verdiği ültimatomla ileri harekâta son verilmezse savaş ilan edeceğini bildirdi. Osmanlı hükümeti, 1 Kasım’dan geçerli olmak üzere iki aylık bir mütarekeyi kabul etmek zorunda kaldı. Rusya’nın teklifi ve İngiltere’nin aracılığıyla Balkan Krizi’ne çözüm bulmak amacıyla 23 Aralık 1876’da İstanbul’da bir konferans toplanması 87 Yakınçağ Avrupa Tarihi kararlaştırıldı. Bu sırada Gladstone ve İngiliz liberal çevreleri Türklerin Avrupa’dan atılması için propaganda yapıyorlardı. Büyük Güçler, Tersane Konferansı’nda Osmanlı hükümetinden savaşta Sırbistan ve Karadağ’dan aldığı yerleri iade etmesini ve Bosna-Hersek ve Bulgaristan’a da özerklik vermesi istediler. Aslında, Rus elçisi Ignatiev tarafından hazırlanan bu tasarıya göre, Bulgaristan Karadeniz’den Ohri Gölü’ne, Tuna’dan Kırklareli’ne kadar olan bölgeyi içine alacak, doğu ve batı olmak üzere iki özerk eyalete ayrılacaktı. Her iki eyalet beşer yıl süre ile geniş yetkilere sahip valiler tarafından yönetilecek, Türk ve Bulgar nüfus ayrı kazalarda toplanacak, Türk askeri yalnız büyük şehirlerde bulunacaktı. Bulgarlar için genel af ilan edilip, isyan sırasında zarar gören ahaliye tazminat ödenecek ve özerk yönetimin uygulanması için uluslararası bir komisyon kurulacaktı. Bâbıâli, bu teklifleri kabul etmesi durumunda Bulgaristan ve Bosna-Hersek’i kaybedeceğinin farkındaydı. 18 Ocak 1877’de Mithat Paşa başkanlığında toplanan “Meclis-i Umumi” oy birliği ile önerileri reddetti. Böylece, Rusya için Doğu Sorunu’nu tek taraflı halletme ve Panslavizm’in zaferi için beklediği an gelmişti. Bâbıâli’nin Avrupa devletleri tarafından hazırlanan 31 Mart 1877 tarihli Londra protokolünü de reddetmesi üzerine Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Diğer taraftan, daha İstanbul’daki konferans devam ederken Bismarck’ın girişimi ile 15 Ocak 1877’de Peşte’de Avusturya ve Rusya arasında Balkanların geleceği konusunda pazarlıklar başlamıştı. 18 Mart 1877’de imzalanan Peşte Antlaşması’na göre savaşta tarafsız kalmasının mükâfatı olarak Avusturya Bosna-Hersek’i alacak; buna karşılık tek ve büyük bir Slav devleti kurmaması koşuluyla Rusya’yı Balkanlar’da serbest bırakacaktı. Tuna ve Kafkas cephelerinde cereyan eden 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Osmanlı Devleti açısından ağır bir mağlubiyetle sonuçlandı. Sırbistan ve Karadağ’ın yanı sıra Romanya da Rusya’nın yanında Osmanlı Devleti’ne karşı savaşa girdi. Ayrıca, 12.000 dolayında Bulgar, Rus ordusunda Osmanlı askerlerine karşı savaştı. Plevne’nin 140 gün direndikten sonra 10 Aralık 1877’de düşmesi, Rus ordularının önünü açtı. 3 Ocak 1878’de Sofya, 17 Ocak’ta Filibe ve ardından 20 Ocak’ta Edirne düştü. 31 Ocak’ta imzalanan mütarekeden sonra Rusların İstanbul’a yürüme ihtimaline karşılık İngiliz donanması 14 Şubat’ta Çanakkale Boğazı’nı geçerek Tuzla açıklarına demirledi. Buna karşılık, 10- 12.000 kişilik Rus birliği de 21 Şubat’ta Yeşilköy’e konuşlandırıldı. Bâbıâli, 3 Mart 1878’de Ayastefanos Antlaşması’nı imzalamak zorunda kaldı. Buna göre, Sırbistan, Karadağ ve Romanya’ya bağımsızlık verildi. Bosna-Hersek’de İstanbul Konferansı’nda öngörülen ıslahat yapılacaktı ve burada Avusturya ve Rusya’nın dolaylı kontrolü kurulacaktı. Bulgaristan’da ise Osmanlı Devleti’ne vergi ile bağımlı özerk ve büyük bir prenslik kuruluyordu. Bulgaristan Prensliği’nin sınırları Sırbistan’dan başlayıp Tuna yoluyla Karadeniz’e uzanıyordu. Güneyde ise Ohri gölünden Kavala limanına ve oradan Edirne’nin kuzeyinden geçerek yine Karadeniz’e ulaşıyordu. Buna karşılık, Niş Sırbistan’a, Tulça ve Dobruca tarafları ise Romanya’ya verilecekti. Girit’te 1868’de başlayan ıslahat programı sürdürülecek ve Arnavutluk, Tırhala ve Rumeli’nin diğer yerlerinde de uygulanacaktı. Ayastefanos Antlaşması, Avrupa dengesini değiştirecek boyutta idi ve Rusya Balkanlar’da oldukça avantajlı bir konum elde etmişti. Avusturya, Peşte Antlaşması ile Bosna-Hersek’i kendisine bırakmayı taahhüt ettiği halde, Rusya’nın Ayastefanos Antlaşması’nda kendisi ile birlikte BosnaHersek’te ortaklık tesis etmek istemesine şiddetli tepki gösterdi. Üstelik Avusturya, iki denize kıyısı olan büyük bir Bulgaristan kurulmasına da karşıydı. Bu yüzden anlaşmanın tadili için İngiltere ve Almanya’ya başvurdu. İngiltere de hem Rusya’nın Bulgaristan üzerinden Ege Denizi’ne ve Boğazlara sokulmasını, hem de Kars, Ardahan ve Batum’u almış olmasını Doğu Akdeniz’deki çıkarları ve Hindistan yolunun güvenliği bakımından tehlikeli addediyordu. Bundan dolayı, antlaşmanın değiştirilmesi konusunda Avusturya’yı destekledi. Bismarck’ın talebi üzerine Berlin’de bir kongre yapılması kararlaştırıldı. Avusturya elçisi Bâbıâli’ye başvurarak, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’deki varlığının devamı için Avusturya’nın göstereceği fedakârlığa karşılık Bosna-Hersek’in Avusturya’ya verilmesini istedi. İngiltere de kongrede Osmanlı çıkarlarını savunma karşılığında 4 Haziran 1878’de Osmanlı Devleti’nden –üstü kapalı bir tehditle– Kıbrıs’a yerleşme izni aldı. 1 Temmuz’da yapılan ikinci anlaşma ile de İngiltere’nin Kıbrıs’taki varlığı Rusya’nın Kars, Ardahan ve Batum’u terk etmesine bağlandı. 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’nda, Sırbistan, Romanya ve Karadağ’ın bağımsızlığı onaylandı. Bosna- 88 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) Hersek geçici olarak Avusturya işgaline bırakıldı. Ayrıca, Avusturya –Sırbistan ve Karadağ bağlantısını kesmek için– Yeni Pazar Sancağı’nda asker bulundurma hakkı elde etti. Bulgaristan, Ayastefanos Antlaşması’ndaki gibi Osmanlı Devleti’ne vergi ile bağımlı özerk bir prenslik olarak bırakıldı. Bir Hıristiyan hükümeti ve milis askeri olacaktı. Bulgaristan’da Osmanlı askeri bulunmayacaktı. Bulgaristan Prensini halk seçecek, fakat prens Avrupa devletlerinin hükümdar ailelerinden birine mensup olmayacaktı. Buna karşılık, Ayastefanos Antlaşması’nda çizilen Bulgaristan sınırları daraltıldı. Şarki Rumeli, Hıristiyan bir vali yönetiminde özerk bir yönetim kurulması, Makedonya ise ıslahat yapılması şartıyla Osmanlı Devleti’ne iade edildi. Ayrıca, Yunanistan lehine bazı sınır düzenlemeleri yapılması kabul edildi. Bunun dışındaki maddelerde büyük bir değişiklik olmadı. Avrupa’nın Büyük Güçleri, Berlin Kongresi’nde Viyana Kongresi ve Paris Antlaşması’nda olduğu gibi kendi çıkarlarına uygun bir Avrupa dengesi kurmaya çalışmışlardır. Bismarck’ın 13 Haziran’da Osmanlı heyetine söylediği “Kongre’nin Osmanlı Devleti için toplandığını zannederek kendinizi aldatmayınız. Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan Ayastefanos Antlaşması Avrupa devletlerinin menfaatlerine dokunan bazı maddeleri ihtiva etmeseydi, olduğu gibi bırakılırdı…” şeklindeki sözleri kongrenin şifresi mahiyetindedir. İngiltere ve Avusturya’yı tatmin için toplanan kongreden muharip devletler hayal kırıklığı ile ayrıldı. Bismarck’ın “dürüst komisyoncu” rolünü oynadığı kongre sonuçlandığında, Prens Gorçakov durumu “yüz bin askeri ve yüz milyon rubleyi bir hiç için harcadık” şeklinde değerlendirirken, Muhafazakar Disraeli hükümeti “Avrupa Türkiye’sini kurtardık” diyordu. Berlin Antlaşması, Osmanlı Devleti için ise Şarki Rumeli, Makedonya, Girit, Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Ermeni Meselesi gibi yeni problemler doğurdu. İkinci Üç İmparator Ligi (1881) Berlin Kongresi’nin Avrupa diplomasisi açısından en önemli sonuçlarından biri Üç İmparator Ligi’nin sona ermiş olmasıydı. Rusya, Berlin’deki hezimetin suçunu Bismarck’a yüklüyordu ve Alman-Rus ilişkileri, Berlin Kongresi’nde büyük bir yara almıştı. Gorçakov, Almanya ve Bismarck düşmanlığını körükleyerek, iki devletin arasının büsbütün soğumasına sebep olmuştu. Bu esnada Almanya ve Avusturya-Macaristan, 7 Ekim 1879’da, İkili İttifak Antlaşması imzaladılar. Almanya, Rusya’dan gelebilecek bir saldırıda Avusturya’yı, Avusturya ise Fransa’dan gelebilecek bir saldırıda Almanya’yı destekleyecekti. İkili İttifak’a rağmen Bismarck, Rusya ile arasındaki bağları tamamen koparmamaya çalıştı. Diğer taraftan, Rusya da İngiltere’nin Osmanlı politikasındaki değişiklikten ve Kıbrıs’a yerleşmesinden rahatsızdı. Üstelik Orta Asya ve Afganistan’da İngiltere ile çekişme halindeydi. Rusya’nın yeni Dışişleri Bakanı Nikolay Giers, Almanya ve Avusturya-Macaristan ile tekrar anlaşmanın Rus menfaatleri için daha faydalı olduğunu düşünüyordu. Bu sebeple Rusya’nın başvurusu üzerine Üç İmparator Ligi, 18 Haziran 1881’de Berlin’de büyük bir gizlilik içinde ve yazılı olarak yeniden kuruldu. Anlaşma üç yıl geçerli olacaktı. Buna göre, taraflardan biri, dördüncü bir devletle savaşırsa, diğerleri tarafsız kalacaktı. Taraflar Avusturya’nın Berlin Antlaşması ile Bosna-Hersek’te kazanmış olduğu haklara saygı gösterecekler ve aralarında anlaşma olmadıkça Avrupa Türkiyesi’nin statüsünü değiştirmeyeceklerdi. Boğazların kapalılığına riayet edilecek ve Osmanlı Devleti’nin başka bir devlete –İngiltere ya da Fransa’ya– boğazlarda üs vermesi önlenecekti. Anlaşmanın ek protokollerine göre ise Bulgaristan ile Şarki Rumeli’nin birleşmesi imkânı öngörülüyor ve Avusturya-Macaristan’a da Bosna-Hersek’i ilhak etme hakkı tanınıyordu. Ayrıca, Batı Balkanlar’da Avusturya’nın, Doğu Balkanlar’da ise Rusya’nın nüfuzu tanınıyordu. Gelgelelim, İkinci Üç İmparator Ligi de Rusya ve Avusturya’nın Balkan çıkarlarının birbirine zıt olması yüzünden bozuldu. 18 Eylül 1885’de Bulgaristan’ın Şarki Rumeli’yi ilhak etmesi, Rusya ile Avusturya-Macaristan’ı karşı karşıya getirdi. Rusya, 1883’den beri kendi güdümünden çıkmış olan Bulgaristan’ın ve Prens Aleksandr’ın güçlenmesini istemiyordu. Bundan dolayı, Bulgaristan’ın hareketini şiddetle protesto ederek birleşmeye karşı çıktı. Avusturya, Almanya ve İngiltere olayın Berlin Antlaşması’na aykırı olduğunu kabul etmekle birlikte fazla tepki göstermediler. Osmanlı Devleti, Berlin Antlaşması’nın kendisine verdiği askeri müdahale seçeneğini kullanmadı. İngiltere’nin tavsiyesi ile diplomasi yolunu seçti. Rusya’nın talebi ile sorunun çözümü için 5 Kasım’da İstanbul’da bir konferans toplandı. Birleşmeye en sert tepki Sırbistan’dan geldi. Öyle ki Sırbistan, 13 Kasım’da Bulgaristan’a savaş ilan etti, ancak Bulgar ordusu karşısında Slivniça’da bozguna uğradı. Sonuçta, İngiltere ve Avusturya’nın 89 Yakınçağ Avrupa Tarihi baskısıyla Osmanlı Devleti bu oldubittiye razı edildi ve II. Abdülhamid, Bulgaristan’la imzalanan 1 Şubat 1886 tarihli bir anlaşma ile Bulgaristan Prensliği ve Şarki Rumeli Vilayeti’nin Prens Aleksandr’ın şahsında birleştirilmesini kabul etti. Büyük Güçlerin de onayından sonra İstanbul Konferansı, 5 Nisan’da bu anlaşmayı onayladı. Ancak, Rusya’nın prense öfkesi dinmedi. Prens Aleksandr, 21 Ağustos’ta Bulgaristan’daki Rus yanlısı subaylar tarafından kaçırıldı. Fakat darbe başarısız oldu ve Rus karşıtları Prens Aleksandr’ı tekrar Sofya’ya getirdiler. Bununla birlikte, Aleksandr, Rusya’ya rağmen iktidarda kalamayacağı için prenslikten çekildi (7 Eylül 1886). Bu esnada Rusya ve Avusturya ilişkileri gergindi. Almanya ve Rusya arasında ise Teminat Antlaşması için görüşmeler sürüyordu ve Bismarck Bulgaristan’da meşru bir hükümet kurulması için Rusya’yı desteklemeyi taahhüt ediyordu. Rus karşıtı Stanbolov’un idaresindeki geçici hükümet dokuz ay boyunca Bulgaristan’a prens bulmaya çalıştı. Sonunda Viyana’nın önerisiyle Bulgar Meclisi, 7 Temmuz 1887’de Avusturya-Macaristan ordusunda bir subay olan ve Alman imparator ailesine mensup Ferdinand Saxe-Coburg Gotha’yı Bulgaristan Prensi olarak seçti. Ancak, bu durum Berlin Antlaşması’na aykırıydı. Osmanlı Devleti ve Rusya, bu seçimi kabul etmedi. İngiltere ise seçimi destekledi. Avusturya’nın desteğini alan Ferdinand, prensliği kabul etti. Bu sırada, Almanya’nın da Ferdinand’ı desteklediği iddialarının ortaya atılması, Teminat Antlaşması’na rağmen AlmanRus münasebetlerini bozdu. Sonuçta, Bulgaristan Sorunu, Almanya, Avusturya ve Rusya’yı birbirine düşürdü ve İkinci Üç İmparator Ligi de Balkanlar yüzünden dağıldı. Rusya’nın Bulgaristan’a karşı tepkisi uzun süre devam etti. Rusya’nın muhalefeti ve tepkisinden dolayı Osmanlı Devleti de Prensi resmi olarak onaylamadı. Ferdinand’ın 1894’de başbakan Stanbolov’u görevden alması, Rus-Bulgar ilişkilerinin normalleşmesi için ilk adımdı. Çar III. Aleksandr’ın 1894’de ölümü ve II. Nikola’nın tahta geçmesinden sonra, Bulgaristan, Rusya ile yakınlaşma politikası izledi. Bunun sonucunda, Rusya ve Osmanlı Devleti, 4 Mart 1896’da Prens Ferdinand’ı tanıdı. Üçlü İttifak’ın Kurulması (1882) 19. yüzyılın son çeyreğinde Avrupa devletleri arasında sömürgecilik yarışı hızlandı. Öyle ki yirmi beş yılda yeryüzünün kara alanlarının dörtte birinden fazlası yarım düzine Avrupa gücü arasında paylaşıldı. Bu sırada Kuzey Afrika ve Doğu Akdeniz’deki Osmanlı toprakları da Avrupa siyasi çevrelerinde ikram ve pazarlık konusu olmaya başlamıştı. Bismarck, Üç İmparator Ligi’ni kurarak, Fransa’yı Avrupa’da yalnız bırakmayı başarmış ise de intikam politikasından vazgeçmeyeceğini bildiği için Fransa’nın dikkatini Avrupa’nın dışına yönlendirmek istiyordu. Bu sebeple daha Berlin Kongresi esnasında Fransa’yı, Tunus’u alması için teşvik etmeye başlamıştı. Diplomatik bir manevra ile Berlin Kongresi öncesinde Kıbrıs’a yerleşen İngiltere de, Kıbrıs’a ses çıkarmamasına karşılık, Tunus’u alması için Fransa’yı teşvik ediyordu. Fransa, Cezayir’den sonra Tunus’u da zapt ederek sömürge topraklarını genişletmek istiyordu. Fransız sömürgeciliğinin mimarı Jules Ferry’nin başbakan olmasından sonra Fransa, 1881 Mart’ında Tunus’u işgal etti. Osmanlı Devleti, Avrupa başkentlerine işgali protesto eden telgraflar göndermek dışında bir şey yapamadı. En sert tepki Tunus’ta yayılma emelleri olan İtalya’dan geldi. Daha önce Nice ve Savoie’yı kaptırdığı Fransa’nın bu kez de Tunus’u ele geçirmesi, İtalya’yı hayal kırıklığına uğrattı ve Fransa ile aralarının iyice açılmasına yol açtı. Bu sırada İngiltere, Tunus Meselesi’nde Fransa’yı destekliyordu. Rusya, kendi iç sorunları ile uğraşıyordu. İtalya’nın toprak meselesi yüzünden Avusturya ile de arası öteden beri iyi değildi. İtalya bu sebeplerden dolayı, Almanya ile anlaşma yapmak istedi. Bismarck’a göre İtalya’nın büyük bir iştahı vardı, ama dişi yoktu. Bu yüzden İtalyanlara pek güvenmemekle beraber Fransa’ya karşı İtalya’nın önerisini kabul etti. Ancak, öncelikle İtalya’nın Avusturya ile aralarındaki toprak anlaşmazlığını çözmesini istedi. Bu mesele hallolunca da 20 Mayıs 1882’de Almanya, İtalya ve Avusturya-Macaristan arasında beş yıl geçerli olmak üzere “Üçlü İttifak” Antlaşması imzalandı. Buna göre, taraflardan biri, iki veya daha çok büyük devletin saldırısına uğrarsa, diğer iki devlet ona yardım edecekti. İtalya’nın tahriki olmaksızın Fransa İtalya’ya saldırırsa, diğerleri ona yardım edecekti. Fransa, aynı şekilde Almanya’ya saldırırsa bu kez İtalya, Almanya’ya yardım edecekti. Bunun dışında, herhangi biri saldırıya uğrarsa, diğer iki devlet lehte tarafsızlık politikası takip edecekti. Ancak, bu maddeler İngiltere’ye karşı işletilmeyecekti. Bu anlaşma ile Bismarck, Fransa’yı tam anlamıyla müttefikleriyle kuşatarak, onu yalnız bırakmayı başarmış oldu. Diğer taraftan, Ro- 90 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) manya da 1883 yılında Avusturya-Macaristan ve Almanya ile imzaladığı savunma anlaşmaları ile ittifaka katıldı. Üçlü İttifak’a girerken sömürge konusunda destek beklentisi ile hareket etmiş olan İtalya, 1887’de ittifakın ilk defa uzatılması gündeme geldiğinde, kendisine sömürgecilik konusunda yardım etmedikleri için müttefiklerine tepkiliydi. İtalya, Avusturya ile yaptığı anlaşmada Balkanlar, Adriyatik ve Ege Denizi’ndeki Osmanlı kıyıları ve adalarının statüsü, üçüncü devletlerin hareketleri sebebiyle taraflardan birinin geçici veya devamlı işgali ile değiştirilecek olursa bu işgalin diğer tarafa taviz verilmek suretiyle yapılabileceğini kabul ettirdi. Almanya ile yapılan protokolde ise Almanya, Balkanlarla ilgili kısmı çıkardı. Buna karşılık, İtalya ve Fransa arasında Fas ve Trablusgarp hâkimiyetinden dolayı yaşanabilecek bir savaşta Almanya, İtalya’yı destekleyecekti. Dolayısıyla, Almanya 1887’de İtalya’nın Trablusgarp emellerini onaylamış oldu. Üçlü İttifak Antlaşması, 1892, 1907, 1912 yıllarında daha da genişletilerek yenilendi ve Büyük Harbe kadar, Avrupa siyasetinin temel taşlarından biri olarak kaldı. Ancak, İtalya, 1902’de gizlice Fransa ile de anlaştığından, Birinci Dünya Savaşı başlayınca, müttefiklerinin karşısında yer aldı. Birinci Akdeniz Antantı (1887) Bismarck, kurduğu ittifaklar sistemi ile Fransa’yı tecrit etmeyi başarmıştı. Bu sırada İngiltere-Almanya ilişkileri iyi bir düzeydeydi. Ancak, Mısır Meselesi’nden dolayı İngiliz-Fransız münasebetleri bozuktu. İngiltere’nin Akdeniz’de Fransa’ya karşı bir desteğe ihtiyacı vardı ve bunu da İtalya’da buldu. Bismarck da İtalya’yı bu konuda destekliyordu. 12 Şubat 1887 tarihli İngiliz-İtalyan Antlaşması’na göre, İtalya İngiltere’yi Mısır’da, İngiltere de İtalya’yı Trablusgarp’ta destekleyecekti. Ayrıca, Akdeniz, Adriyatik, Ege Denizi ve Karadeniz’de statükonun korunması için iş birliği yapacaklardı. 24 Mart’ta İngiltere ve Avusturya-Macaristan doğuda statükonun korunması ve Doğu Sorunu’nun çözümünde ortak hareket etme konusunda anlaştılar. AvusturyaMacaristan, ayrıca İngiltere’nin İtalya ile yaptığı anlaşmayı da onayladı. Bütün bu anlaşmaların asıl hedefi, Rusya’nın Boğazlara yönelik bir tehdidini önlemekti. Diğer taraftan, 4 Mayıs 1887’de İtalya, Akdeniz’de statükonun korunması konusunda İspanya ile de anlaşma imzaladı. Alman-Rus Teminat Antlaşması (1887) Şarki Rumeli ve Bulgaristan Meselesi sebebiyle Üç İmparator Ligi’nin tekrar bozulmasından sonra Fransa’nın 1886 sonlarında Rusya ile bir anlaşma yapmak için görüşmelere başladığının duyulması Bismarck’ı endişelendirdi. Bismarck Rusya’yı tekrar yanına çekmek ve Üç İmparator Ligi’ni canlandırmak için harekete geçirdi. Bu sırada Fransız Savunma Bakanı General Boulanger Fransa’yı sürekli silahlandırıyordu. Fransa ile Rusya’nın anlaşması Almanya’yı iki cepheli bir savaşa sürükleyebilirdi. Bu ise Bismarck’ın kâbusunun gerçekleşmesi demekti. Aslında Rusya’nın Fransa ile anlaşma imkânı yoktu. Üstelik Orta Asya’daki çatışmalardan dolayı İngiltere ile ilişkileri de kötüydü. Ancak, Çar III. Aleksandr, Bulgaristan ihtilafından dolayı Avusturya-Macaristan’ın olduğu bir ittifaka sıcak bakmıyordu. Aksine, onunla girişmesi muhtemel bir çatışmada Almanya’nın tarafsızlığını sağlamak niyetindeydi. Bismarck’ın eli bu kez zayıftı ve masada istediğini alan taraf Rusya oldu. 18 Haziran 1887 tarihli Teminat Antlaşması’na göre Almanya ve Rusya’nın üçüncü ülkelerle savaşması halinde diğeri tarafsız kalacaktı. Ancak, bu husus Almanya’nın Fransa’ya ve Rusya’nın da Avusturya’ya saldırması durumunda geçerli olmayacaktı. Avusturya’nın Rusya’ya saldırması halinde ise Almanya tarafsız kalacaktı. Balkanlar’daki statüko muhafaza edilecekti. Almanya, Rusya’yı yanına çekebilmek adına Bulgaristan ve Şarki Rumeli’de Rusya’nın meşru nüfuzunu tanıyordu. Gizli protokole göre ise Almanya, Bulgaristan’da meşru bir hükümet kurulması için Rusya’yı destekleyecek, ancak Prens Battenberg’in tekrar Bulgaristan tahtına dönmesine izin verilmeyecekti. Ayrıca, Almanya, Boğazların kapalılığı ilkesinin bozulması halinde Rusya’nın Boğazları işgalini siyaseten destekleme sözü veriyordu. Antlaşma gizli olarak imzalanmıştı ve üç yıl geçerli olacaktı. Bu Bismarck’ın mimarı olduğu son anlaşma idi ve Rusya’yı kendi yanında tutabilmek için Osmanlı Devleti’ni bir çırpıda gözden çıkarmıştı. Ancak, Bismarck’ın istifasından sonra bu anlaşma uzatılmadı. Almanya ve Rusya bundan sonra giderek birbirlerinden uzaklaştılar. İkinci Akdeniz Antantı (1887) Alman-Rus Teminat Antlaşması’nın imzalanmasının üzerinden bir ay bile geçmeden Avusturya’nın desteklediği Ferdinand Saxe-Coburg 91 Yakınçağ Avrupa Tarihi Gotha’nın Bulgaristan Prensliğine seçilmesi Bulgaristan Krizi yeniden alevlendirmişti ve Rusya’nın Avusturya ve Almanya ile olan ilişkilerini bozmuştu. Rusya’nın bu olaya çok sert tepki göstermesi İngiltere’yi endişelendirdi ve Bulgaristan Meselesi’nden dolayı bir oldubittiye fırsat vermemek için Avusturya ve İtalya ile 12 Aralık 1887’de gizli bir anlaşma imzaladı. Buna göre, üç devlet, doğuda statükonun ve anlaşmalara dayalı özerkliklerin aynen korunması, Türkiye’nin (Osmanlı Devleti) toprak bütünlüğünün muhafazası ve Boğazlarda herhangi bir devletin üstünlük elde etmesine izin verilmemesi konusunda anlaşmaya vardılar. Ancak, Türkiye gayrimeşru bir teşebbüs (yani Rusya) ile işbirliği yaparsa gerekli gördükleri yerleri işgal edebileceklerdi. Bu anlaşma daha çok Boğazlar ve Kıbrıs’ta İngiliz çıkarlarını korumaya yönelikti. … Bismarck, Almanya, Avusturya ve Rusya arasındaki uzlaşmayı onarmak ve Fransa’ya karşı sağlam bir cephe inşa etmek için ilk olarak ideolojik faktörleri kullandı. Çekindiği ve istismar ettiği yıkım araçlarından biri devrimdi. Bu yüzden 1872’de üç hükümeti de sosyalizme ve diğer radikal akımlara karşı alınacak önlemlerde işbirliği yapmaya sorumlu kılan Dreikaiserbund’u kurdu. Dreikaiserbund aynı zamanda cumhuriyetçi Fransa’ya karşı monarşik birliği teşvik etmek için de bir araçtı. Bismarck’ın Fransa’ya karşı tavrı tipik olarak iki uçluydu. Cumhuriyetçilerin Almanya’dan intikam alınmasına yönelik taleplerinin devam etmesinden kesinlikle korkuyordu; ne ki diğer yandan Fransa’yı herhangi bir diğer hükümet biçimi tarafından yönetilir görmeye de isteksizdi, çünkü bu, Fransa’yı Avusturya ve Rusya’nın gözünde daha saygın yapardı. 1873’te, Bismarck, Fransa’da kontrolü ele geçirmek için düzenlenen bir monarşist girişimi desteklediği gerekçesiyle Paris’teki Alman büyükelçi Arnim’i resmi olarak kınadı. Öfkeli bir biçimde Almanya, neden ideolojik temeli kendi kendini tecrit etmeye dayalı bir rejimin ayağını kaydırmanın yolunu aramalı ki diye soruyordu… Kaynak: Lee, Stephen J. (2014). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, s. 155. araştırmalarla ilişkilendir Bismarck’ın, Avrupa’daki üç mutlakiyetçi imparatorluğun aynı çatı altında birleştirilmesine verdiği önem hakkında daha ayrıntılı bilgi için şu kaynağa göz atılabilir: Lee, Stephen J. (2014). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, 4. Bsk., Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Üç İmparator Ligi hangi amaçlarla kurulmuştur ve zayıf yönleri nelerdir? Üç İmparator Ligi ile Bismarck’ın dış politikası arasındaki ilişki üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 Alman Birliği’nin kurulmasının Avrupa üzerindeki etkilerini açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 92 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) AVRUPA’DA DENGE DÖNEMİ (1890-1907) Yukarıda vurgulandığı gibi 19. yüzyılın son çeyreğine girilirken Almanya’nın milli birliğini tamamlaması, Avrupa siyasetinde yeni bir sayfanın açılması ile sonuçlandı. Özellikle Bismarck’ın, Alsaice-Lorraine’in kaybından ötürü Fransa’nın er ya da geç bir intikam arayışı içine gireceğini düşünmesi, Avrupa diplomasisinin içeriğini belirledi. Bu düşünceden hareketle Bismarck, Fransa’yı Avrupa dışına doğru yayılması konusunda cesaretlendirirken kurduğu ittifaklarla da onu çevrelemeye çalıştı. Nitekim 1882 yılında Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya arasında kurulan “Üçlü İttifak” neredeyse tamamen bu içgüdü ile hayata geçirildi. Bu ittifak aynı zamanda Fransa’nın, Kuzey Afrika’daki yayılmasından rahatsızlık duyan İtalya’nın da aradığı bir uzlaşma idi. Ancak üç devlet arasında varılan bu kısmi anlaşma havası, her ne kadar bir ortak hareket alanının doğmasına yol açsa da aynı anda Avrupa’daki bloklaşmanın da habercisiydi. Dolayısıyla “Üçlü İttifak”ın sağladığı ortaklık, kısa süre sonra bunun karşısında yer alan başka bir birlikteliğin doğmasının da alt yapısını hazırlamış oldu. Nihayet iki ayrı kutba bölünen Avrupa’da nispeten bir denge durumu yakalanmış gibi görünse de bu durum aslında I. Dünya Savaşı ile açığa çıkacak iki farklı cephenin tohumlarının atılması anlamına gelmekteydi. II. Wilhelm ve Alman Dış Politikasında Değişim II. Wilhelm’in (1888-1918) tahta çıkmasından sonra Alman dış politikasında önemli değişiklikler oldu ve Bismarck’ın yıldızı söndü. 1871’den beri Almanya’yı adeta tek başına yöneten Bismarck, imparatorluğun güçlenmesi için barış yanlısı bir politika takip etmiş ve Fransa’ya karşı AvusturyaMacaristan ve bilhassa Rusya’yı elden kaçırmamaya özen göstermişti. Diplomatik becerisiyle Fransa’yı yalnızlaştırmayı başaran Bismarck, aynı zamanda Avrupa’nın arabulucusu olarak ön plana çıkmış ve kurduğu ittifaklar sayesinde Almanya, Avrupa’da mutlak bir üstünlük kazanmıştı. Buna karşılık, II. Wilhelm, Almanya’nın iç sorunlarını çözdüğü ve yeterince güçlendiği kanaatindeydi. Bundan dolayı, Bismarck’ın uyguladığı Realpolitik yerine Weltpolitik uygulanması gerektiği düşüncesindeydi ve dış politikada Rusya’nın yerine İngiltere’yi koymak etmek istiyordu. Ayrıca, güçlü bir donanma kurulması taraftarıydı. Kayser, Osmanlı Devleti ile de yakın ekonomik ve siyasi ilişkiler peşinde idi. Bismarck’ın itirazına rağmen 1889’da İstanbul’u ziyaret etti ve 1890’da Türk-Alman Ticaret Antlaşması imzalandı. Öte yandan, Bismarck, imparatorun doğuya açılma çabalarından ve kendisini ikinci plana itmesinden memnun değildi. İşçi hakları vs. konularda imparatorla fikir ayrılığına düştüğü için 18 Mart 1890’da istifa etti. Yerine General Caprivi atanırken, dışişleri bakanlığına da Bismarck’ın Rusya siyasetinin en keskin muhaliflerinden Fritz von Holstein getirildi. Bu durum, Alman diplomasisinde bir dönüm noktası teşkil etti. Rusya’nın arzusuna rağmen Teminat Antlaşması uzatılmadı. Bunda İmparator II. Wilhelm’in Osmanlı politikasının da büyük rolü vardı. Alman dış politikasındaki değişimi salt Bismarck’ın istifasına bağlamak doğru değildir. Weltpolitik, denizaşırı siyaset, sömürge elde etme ve doğuya açılma politikaları yükselen Alman sanayi ve kapitalizminin bir sonucudur. Kaldı ki Bismarck’ın özel bir sömürge politikası olmamakla birlikte Almanya’nın sömürge serüveni 1883’te başlamıştı. O zamana dek İngiltere, Fransa, Hollanda, Portekiz ve İspanya gibi devletler, dünyanın dört bir yanında sömürgeler kurmuşlardı. Almanya, büyüyen sanayisine hammadde bulmaya ve mamul ürünlerini satacak geniş pazarlara ihtiyaç duyması üzerine, sömürgeci bir politika izlemeye başlamış ve Bismarck’ın çatışmasızlık politikası sebebiyle daha çok o güne kadar el atılmamış yerlere yerleşmeyi tercih etmişti. Bu doğrultuda 1883-1884’de Almanya Afrika’da Togo, Kamerun, Güney-Batı ve Doğu Afrika toprakları, Zengibar (Zanzibar) Adası ile Yeni Gine’yi ele geçirmişti. 1885’de İngiltere buraların Almanya’ya ait olduğunu kabul etmişti. Öte yandan, Almanya, Bismarck’ın diplomatik becerisiyle 1884-1885’de Berlin’de Kongo Meselesi ve Afrika’nın paylaşımı gibi konuların görüşüldüğü uluslararası bir konferansa ev sahipliği yapmış ve 26 Şubat 1885 tarihinde imzalanan Berlin Genel Senedi ile sömürge kriterleri tespit edilmişti. Dolayısıyla, II. Wilhelm, tahta çıktığında Almanya sömürgeci devletler safına katılmış bulunuyordu. II. Wilhelm, dış politikada rekabetçi ve saldırgan bir politikayı tercih etti. Aslında, II. Wilhelm başlangıçta İngiltere ile yakınlaşma politikası izledi. 1890 yazında Almanya ile İngiltere arasında, sömürgeler konusunda iki anlaşma imzalandı. 14 Haziran’da yapılan anlaşma ile Almanya, Vitu ve Somali topraklarını ve Uganda üzerindeki haklarını İngiltere’ye bıraktı; Zengibar Adası’nı da İngiltere’ye verdi. Buna karşılık, 1 Temmuz anlaşması ile Doğu Alman Afrikası’nın (Tanzanya) 93 Yakınçağ Avrupa Tarihi karşısındaki Zengibar Adası’nın 10 km. genişliğindeki bir kıyı şeridini İngiltere Almanya’ya terk ettiği gibi, Elbe Nehri’nin ağzında bulunan ve 1815’ten beri elinde tuttuğu Helgoland Adası’nı da Almanya’ya sattı. Ancak, bu yakınlaşma kısa sürdü. Almanya, Holstein’in etkisiyle İngiltere’ye karşı saldırgan bir politika izlemeye başladı. 1894’te Samoa Adaları hakkında uzlaşmaya yanaşmadı, aynı yıl İngiltere’nin önerdiği Kongo Antlaşması’nı reddetti. 1896 Transvaal Krizi’nde Boerlerin devlet başkanı Paul Kruger’i destekledi ve 1897’de Çin’in Kiaochow körfezini işgal etti. 1898’de Batı Samoa’yı ele geçirdi. 1899-1902 yılları arasında Güney Afrika’da meydana gelen Boer Savaşı’nda da Almanya, açıkça İngiltere’ye karşı Boerleri destekledi. Öte yandan, Almanya, II. Wilhelm döneminde ekonomik ve askeri açıdan zirveye çıktı. Almanya’nın yeni pazarlar ve sömürge arayışına girmesi, güçlü bir donanma ve ticaret filosu gerektiriyordu. Bu sebeple Amiral Tirpitz, yönetiminde 1898’den itibaren büyük bir donanma ve ticaret filosu inşasına girişildi. Bu ortamda İngiliz Sömürge Bakanı Joseph Chamberlain’in 1898-1902 arasında Almanya ile ittifak yapılması konusundaki çeşitli girişimleri sonuçsuz kaldı. Alman sanayisinin yavaş yavaş dünya piyasalarında İngiliz mallarını geride bırakması ve Alman donanmasının yükselen gücü İngiltere’nin düşmanlığını çekmeye başladı. Bu durum Almanya’ya karşı blokların kurulmasına sebep oldu. Öte yandan, II. Wilhelm döneminde Almanya’nın Osmanlı Devleti’ndeki yatırımlarında ve ticaret hacminde de büyük bir artış görüldü. Bilhassa Bağdat Demiryolu projesi, İngiltere ve Rusya’yı Ortadoğu planları açısından rahatsız etti. Üçlü İtilaf’ın Kuruluşu (1894-1907) Bismarck’ın, Realpolitik felsefesi üzerine inşa ettiği Avrupa merkezli siyaset anlayışı, II. Wilhelm’in, imparatorluk tacını giymesiyle neredeyse tamamen ortadan kalktı. Bismarck’ın, denge kavramını merkeze alarak şekillendirdiği dış siyasetini, Almanya’nın 1871’de gerçekleşen birliğini güçlendirme ve koruma refleksi belirlemişti. Ancak II. Wilhelm’in tahta geçmesiyle birlikte Almanya, Weltpolitik kavramı ile daha enerjik ve tüm dünyaya yayılmayı hedefleyen yeni bir yola girdi. Giderek güçlenen Alman sanayinin hammadde ve pazar ihtiyacı da bu siyaset değişiminde büyük rol oynadı. Alman siyasetindeki bu büyük dönüşüm, 19.yüzyılın son çeyreğinde giderek hızlanan emperyalist mücadelenin daha da derinleşmesini beraberinde getirdi. Nitekim Almanya’daki bu yön değişikliği, Avrupa’daki diğer devletlerin de bu yeni duruma ayak uydurma çabalarını doğurdu. 19.yüzyılın sonuna doğru önce Fransa ile Rusya arasında bir uzlaşma arayışı ile başlayan çabalar, 20.yüzyılın başına gelindiğinde Fransa-İngiltere-Rusya arasındaki büyük ortaklık ya da İtilaf Bloku’nun doğması ile sonuçlandı. Böylece I. Dünya Savaşı öncesinde iki ana rakip blok da şekillenmiş oluyordu. Kısacası Avrupa, birbirine düşman iki devletler gurubunun yarattığı, patlamaya hazır bir denge düzeni etrafında ikiye bölünmüştü. Fransa-Rusya Antlaşması (1894) II. Wilhelm’in ipleri eline almasından sonra Almanya’nın dış politikasında meydana gelen değişim sonucunda Teminat Antlaşması’nın uzatılmaması Rusya’yı politik açıdan yalnız bırakmıştı. Diğer taraftan, Fransa da öteden beri Rusya ile anlaşmaya sıcak bakıyordu. Fransa, ilk olarak 1887 Şubat’ında Rusya’ya resmen ittifak teklif etmiş, ama istediği cevabı alamamıştı. 1890 yazında Rusya’daki manevralara davet edilen Fransa Genelkurmay başkanı Boisdeffre, ittifak konusunu bir kez daha dile getirmiş ise de Rusya’nın Almanya’dan kopma konusunda tereddüdü devam ediyordu. Çar III. Aleksandr’ın teşebbüslerinin de sonuçsuz kalması ve Üçlü İttifak’ın 6 Mayıs 1891’de uzatılmasından sonra Rus Dışişleri Bakanı Giers, Üçlü İttifak’ın silahlanmasına karşı Avrupa’da bir denge kurulmasının gerekli olduğu görüşündeydi. Üstelik İtalya Başbakanı Antonio Rudini’nin 29 Haziran 1891’de mecliste İngiltere ile yapılan 1887 Akdeniz Boer Savaşı İngiltere ile Güney Afrika’da hâkim olan aslen Hollanda kökenli Boer Cumhuriyetleri (Transvaal Cumhuriyeti ve Özgür Orange Devleti) arasındaki savaştır (11 Ekim 1899-31 Mayıs 1902). Güney Afrika Savaşı ve İngiliz-Boer Savaşı olarak da bilinir. Bu savaşla Güney Afrika’ya yaklaşık yarım milyon asker yığan İngiltere, iki buçuk yıllık mücadeleden sonra Boerleri dize getirmiş ve Güney Afrika’yı tamamen kendi sömürgesi haline getirmiştir. Boer Savaşı, toplama kamplarının kurulduğu ilk savaş olma özelliğine de sahiptir. 94 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) Antlaşmaları’ndan söz etmesi, İngiltere’nin Üçlü İttifak’a katıldığı izlenimi uyandırdı ve Rusya’yı ürküttü. Bunun üzerine, Giers’in inisiyatifiyle Fransa ile ittifak görüşmelerine başlandı. 27 Ağustos 1891’de genel barışı bozacak nitelikte bir sorun ortaya çıktığında taraflar birbirlerine danışma ve taraflardan birisine bir saldırı olması durumunda ise alınacak tedbirler konusunda derhal anlaşma taahhüdünde bulundular. Rusya, Almanya’nın Fransa’ya saldırması halinde yardım etmeyi kabul etti. 1891 Kasım’ında muhtemel Alman saldırılarına karşı, karşılıklı yardımı öngören bir anlaşma yapıldı. 17 Ağustos 1892’de ise iki ülkenin Genelkurmay başkanları askeri bir ittifak anlaşması imzaladı. Buna göre, Fransa’ya karşı Almanya veya İtalya’dan bir saldırı olursa, Rusya Almanya’ya saldıracaktı. Aynı şekilde, Rusya Almanya veya Avusturya’nın saldırısına maruz kalırsa Fransa, Almanya’ya saldıracaktı. Almanya’ya karşı kullanılacak kuvvet miktarı Fransa için 1.300.000, Rusya için 800.000 olacaktı. Ancak, Rusya’nın gizli tutulmasını istediği bu anlaşma, hükümetler tarafından resmi olarak onaylanmadı. Nihayet, 4 Ocak 1894’de FransızRus Askeri Antlaşması imzalandı. Buna göre, Fransa Almanya’nın veya onun desteğiyle İtalya’nın; Rusya da Almanya’nın veya Avusturya’nın saldırısına uğrarsa, iki devlet birbirlerine askeri bakımdan yardım edeceklerdi. Ayrıca, Fransa ve Rusya ayrı ayrı barış yapmayacaklar ve anlaşma, Üçlü İttifak devam ettiği sürece yürürlükte kalacaktı. Böylece, iki devlet arasında Üçlü İttifak’a karşı bir cephe oluşturulmuş ve esasen Almanya’ya karşı bir denge kurulmuş oluyordu. İngiltere-Fransa Antlaşması (1904) Fransa ile Rusya’nın ittifak yapmasından sonra Üçlü İtilaf’ın teşekkülü yolunda ikinci adım İngiltere ve Fransa’nın anlaşması suretiyle atılmıştır. İngiltere ve Fransa, Afrika ve Uzakdoğu sömürgeleri konusunda uzun süredir rekabet halinde idi. İngiltere’nin 1875’de Kanal Şirketi’nin hisselerinin bir kısmını ele geçirmesinden sonra Hindistan yolunun güvenliği için 1882’de Mısır’a yerleşmesi, 1798’de Napoleon’un Mısır’ı işgal etmesinden beri burasını kendi toprağı belleyen ve 1869’da Süveyş Kanalı’nın açılmasından sonra ise bu fikri iyice benimsemiş olan Fransa’nın hiç hoşuna gitmemişti. Bu sebeple İngiliz-Fransız ilişkileri gerginleşmişti. Öte yandan, İngiltere, Mısır’a yerleştikten sonra İskenderiye ile 1815’te Hollanda’dan aldığı Güney Afrika’daki Cape Colony arasındaki Afrika topraklarını birleştirmek istiyordu. İngiltere, Afrika’da kuzey-güney istikametinde sömürgecilik faaliyetinde bulunurken Fransa da Senegal’den başlayarak doğu-batı doğrultusunda sömürgelerini genişletme peşindeydi. İngiliz ve Fransız keşif birlikleri 1898’de Sudan’ın Faşoda şehrinde karşı karşıya geldiklerinde Fransa’nın geri adım atarak Sudan’ı İngiltere’ye terk etmesi iki ülke arasında savaşı önlemişti. Fransa, bundan sonra Fas’ı ele geçirmenin planlarını yapmaya başlamıştı. Benzer bir durum, daha önce Uzakdoğu’da da yaşanmıştı. İngiltere, Fransa’nın Hindiçini bölgesini kontrolüne aldıktan sonra Siyam (bugünkü Tayland) ile ilgilenmesi üzerine Hindistan’ın tehlikeye düşeceğini düşündüğü için Birmanya’yı ele geçirmiş ve iki ülke 1896’da Siyam üzerinde karşı karşıya gelmişlerdi. Fransa’nın boyun eğmesiyle savaş önlendiği gibi, iki ülke Siyam’ı aralarında paylamışlar ve arada tampon bir bölge kurmuşlardı. İki ülke arasındaki sömürge sorunlarında uzlaşma sağlanması ittifak için uygun bir zemin yaratmıştı. Anlaşma konusunda ilk adım 1902 Ağustos’unda Fransa Dışişleri Bakanı Delcassé’den gelmiş, müzakereler ise 1903 Temmuz’unda başlamıştı. Anlaşmanın imzalanmasında, VII. Edward’ın 1901’de tahta geçmesinden sonra İngiltere’nin yalnızlık politikasına son vermek istemesi ve yine bu politikanın sıkı bir destekçisi olan Lord Salisbury’nin yerine 1902 Temmuz’unda Lord Balfour’un başbakan olmasının da payı vardı. Fransa, Rusya’dan sonra İngiltere ile de anlaşıp kendisini güvenceye almak istiyordu. İngiltere açısından da şüphesiz en büyük etken Almanya’nın İngiltere’ye karşı güttüğü küstah ve saldırgan politikaydı. Çin’de yaşanan Boxer Ayaklanması (1899-1901) dışında Almanya ve İngiltere sömürgeler konusunda hemen her meselede karşı karşıya gelmişlerdi. Böylece, iki ülke arasında başlayan yakınlaşma sonunda 8 Nisan 1904’de Entente Cordiale (Samimi Antlaşma) adıyla bir dizi anlaşma imzalandı. Entente Cordiale büyük ölçüde İngiltere Dış İleri Bakanı Lord Landsdowne ve Fransa’nın Londra elçisi Paul Cambon’un eseriydi. Bu anlaşmaya göre taraflar Afrika ve Uzakdoğu’daki sömürgeler konusunda uzlaşmaya varıyorlar ve mevcut durumu onaylıyorlardı. Fransa, İngiltere’nin Mısır’daki egemenliğini tanıyor, buna karşılık İngiltere de Fransa’nın Fas’a yerleşmesini kabul ediyordu. Aslında Entente Cordiale üçüncü bir ülkeye karşı imzalanmış bir sa- 95 Yakınçağ Avrupa Tarihi vunma veya ittifak anlaşması değildi. Ancak, bu anlaşma İngiltere ve Fransa arasında uzun yıllardır devam etmekte olan başta Mısır Meselesi olmak üzere sömürge sorunlarını çözmüş ve Üçlü İttifak’a karşı bir cephenin oluşması için zemin hazırlamıştır. Öte yandan, anlaşmada Fas’la ilgili toprak meselesi yer alıyordu. Eğer Fransa, Fas’ın statüsünü değiştirmek zorunda kalır ve Fas Sultanı’nın egemenliği sona ererse, sessiz kalması karşılığında Melilla’nın doğusundan başlayıp Atlantik kıyılarına uzanan çizginin kuzeyi de İspanya’ya verilecekti. İngiltere-Rusya Antlaşması (1907) Üçlü İtilaf’ın teşekkülünde son adım olan İngiltere-Rusya Antlaşması da iki devlet arasındaki sömürgecilikten kaynaklanan rekabeti sona erdirerek birbirleriyle yakın ilişki kurmalarına zemin hazırlamıştır. Rusya’nın İran, Afganistan ve Tibet üzerinden güneye inme politikaları İngiltere’nin çok önem verdiği Hindistan’ın güvenliği bakımından tehdit oluşturduğundan dolayı, İngiltere ile Rusya arasında Yakındoğu, Orta Asya ve Uzakdoğu’da uzun süredir sömürge mücadelesi yaşanmaktaydı. Diğer taraftan, 1894-1895 Çin-Japon Savaşı’ndan sonra Japonya Uzakdoğu’da bir güç olarak belirmişti. Rusya, Mançurya’yı ele geçirebilmek için Japonya ile mücadele halinde idi. Ancak, Mançurya Meselesi’nden kaynaklanan 1904-1905 Rus-Japon Savaşı’nda Japonya’ya karşı aldığı mağlubiyet, Rusya’nın Uzakdoğu’daki yayılmacılık emellerine son vermesine sebep oldu. Bu da Rusya’nın dikkatini yeniden Batı’ya çevirmesine ve Balkanlar’da daha etkin bir politika izlemeye başlamasına yol açtı. Rusya, batıda Almanya, doğuda ise Japonya tarafından kuşatılmış vaziyette idi. Rusya, Japon tehdidinden kurtulmak ve doğu sınırlarını güvenceye alabilmek için 1902 yılında Japonya ile ittifak yapmış olan İngiltere’ye yöneldi. İngiltere için de Avrupa’da büyük bir askeri güç haline gelen, açık denizlerde de büyük bir tehdit oluşturmaya başlayan ve Uzakdoğu’ya da yönelmiş olan Almanya’ya karşı Rusya ile işbirliği yapmak siyaseten gerekliydi. 1905-1906 Fas Buhranı esnasında Almanya’nın saldırgan tutumu ve giderek güçlenen donanması İngiltere’yi endişelendiriyordu. Rusya ile yapılacak bir anlaşmayla, Almanya’ya karşı, Uzakdoğu’da bir İngiliz-Japon-Rus, Avrupa’da da bir İngiliz-Fransız-Rus cephesi oluşturulabilirdi. Bir başka ifade ile Üçlü İttifak’a karşı Dörtlü İttifak kurularak, denge hatta üstünlük sağlanabilirdi. Aslında, İngiltere’nin Uzakdoğu’dan Ortadoğu’ya kadar sömürge ve çıkarlarını en çok tehdit eden devlet Rusya idi. Bu sebeple Rusya ile anlaşmak Hindistan’ın emniyeti için gerekliydi. İttifak konusunda ilk teklif 1906 Mayıs’ında Kont Lamsdroff’un yerine Rus Dışişleri Bakanlığı’na getirilen Aleksandr İzvolski’den geldi. İngiliz Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey de Rusya ile ittifaka sıcak bakıyordu, ancak öncelikle Rusya’nın Japonya ile sorunlarını çözmesini istiyordu. Bundan dolayı, 30 Temmuz 1907’de Rus-Japon Antlaşması yapıldı. Buna göre Çin’in toprak bütünlüğü tanındığı gibi, Çin’de Açık Kapı İlkesi (Ticaret Eşitliği) uygulanması konusunda anlaşmaya varıldı. Ayrıca, taraflar Mançurya’yı taksim konusunda da anlaştılar. Üç yıl sonra bu anlaşma Rus-Japon İttifakı’na dönüştü. Diğer taraftan, Rus-Japon Antlaşması’ndan bir ay önce 1907 Haziran’ında Fransa ile Japonya Uzakdoğu konusunda anlaşmışlardı. Bu gelişmelerin ardından, 31 Ağustos 1907’de Petersburg’da İngiliz-Rus Anlaşması imzalandı. Buna göre, Tibet, Çin’in egemenliği altında ayrı bir hükümet olarak kalacak ve toprak bütünlüğü garanti edilecekti. Afganistan, İngiltere’nin nüfuz bölgesinde olacak, fakat burayı ilhak veya işgal etmeyecekti. Buna karşılık Rusya, Afganistan ile ilişkilerini İngiltere’nin aracılığıyla sürdürecekti. Ayrıca, İran’ın bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü garanti ediliyordu, ancak, İran iki devlet arasında nüfuz bölgelerine ayrılıyordu. Kuzey İran Rusya’nın, Güney İran ise İngiltere’nin nüfuz alanı olarak kabul edildi, Orta İran ise tarafsız olacaktı. Böylece, İngiltere Uzakdoğu, Hindistan ve Basra Körfezi’nde nüfuzunu Rusya’ya kabul ettirirken, Rusya da Japonya ile sorunlarını çözmüş ve Almanya’ya karşı güçlü bir destek bulmuştu. Ayrıca, Balkanlar ve Boğazlar konusunda da avantajlı bir konum elde etmişti. 1894 Fransız-Rus, 1904 İngiliz-Fransız ve 1907 İngiliz-Rus Antlaşmaları ayrı ayrı yapılmakla birlikte İngiltere, Fransa ve Rusya’yı birleştirdi. Dolayısıyla Üçlü İtilaf, Üçlü İttifak’tan farklı olarak sömürgecilik ve yayılmacılıktan kaynaklanan sorunları çözen anlaşmalarla oluşturulmuştur. Bu da devletlerarası meselelerde ortak hareket etmelerini kolaylaştırmıştır. Mesela, Kral VII. Edward ile Çar II. Nikola 1908 Haziran’ında Reval’de bir araya gelerek Girit Meselesi, Makedonya Islahatı, Balkan demiryolları, Boğazlar, Almanya ve Avusturya’ya karşı izlenecek politikalar vs. konularda görüşmeler yapmışlardır. Reval görüşmeleri iki devletin Osmanlı Devleti’ni taksim için anlaştıkları yönünde şayiaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. 96 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) Bu durum, Jön Türkleri harekete geçirmiş ve gelişmeler Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet’in ilanı ile sonuçlanmıştır. Öte yandan, 1904’de Dostluk Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Fransa, İngiltere ile işbirliğini geliştirip askeri ittifak yapmanın yollarını aramış ise de İngiltere kendisini resmi olarak bağlayacak askeri şartlar içeren bir anlaşmaya girmekten kaçınmıştır. Üçlü İttifakta Çatlak: İtalya’nın Trablusgarp Sevdası ve Diplomatik Manevraları Yukarıda belirtildiği üzere 1881’de Fransa’nın Tunus’u işgali ve 1882’de İngiltere’nin Mısır’a yerleşmesinden sonra İtalya, Trablusgarp’ı gözüne kestirmişti. Üçlü İttifak’a girerken de sömürgecilik konusunda Almanya ve Avusturya-Macaristan’dan destek beklentisi içindeydi. İtalya 1885’de Kızıldeniz kıyısında Massava’yı ele geçirmiş ise de Habeşistan konusunda beklediği yardımı alamamıştı. Bu yüzden, ancak 1889’da Habeşistan hâkimi Menelik’e nüfuzunu kabul ettirebilmiş ve 1890’da Eritre’de bir sömürge kurabilmişti. Diğer taraftan, 1887’de İngiltere ile yaptığı anlaşmada da Mısır’da İngiltere’yi destekleme sözüne karşılık Trablusgarp konusunda İngiltere’nin desteğini almayı başarmıştı. Mısır Meselesi ve Sudan’da rekabet yüzünden Fransa ile ilişkileri bozuk olan İngiltere, İtalya’nın Kızıldeniz’in batısındaki faaliyetlerini destekliyordu. Ayrıca, İngiltere 1891’de yaptığı iki anlaşma ile İtalya’nın Habeşistan’daki nüfuzunu tanımıştı. 1896’da İtalyan ordusunun Habeşistan’a mağlup olması, Başbakan Crispi’nin istifasına yol açtı. Yeni Başbakan Rudini, İtalya’nın Üçlü İttifak üyeliğine Fransa ve İngiltere münasebetleri açısından bakıyordu. İtalya, 26 Ekim 1896’da Habeşistan’la yaptığı anlaşmada onun bağımsızlığını tanıdı. Bunun üzerine İtalya, Eritre ile yetinmek zorunda kaldı ve yeniden Akdeniz kıyılarında sömürge arayışına çıktı. Diğer taraftan, İngiltere’nin İtalya ile yaptığı 1887 anlaşmasını uzatmaması, Trablusgarp konusunda İngiltere’nin desteğinden yoksun kalacağı için İtalya’yı korkuttu. İngiltere’nin desteğini kazanmak için ona bir jest yapmak isteyen İtalya, Üçlü İttifak’ın yenilenmesi sırasında ek bir protokolle ittifakın İngiltere’ye yöneltilmeyeceğini kabul ettirmek istedi ise de Almanya ve Avusturya-Macaristan bunu reddetti. Çünkü İngiltere’nin böyle bir protokolü öğrenmesi, Üçlü İttifak’ın Fransa’ya hatta Fransız-Rus İttifakı’na karşı olduğunu açıklamasına sebep olabileceğinden Almanya’nın Fransa ve Rusya ile olan ilişkileri bozulabilirdi. Ancak, İtalya ısrarlıydı. İngiltere ve Fransa, Üçlü İttifak devletleriyle savaşa girecek olurlarsa, İtalya’nın savaşa girmek zorunda olmaması yönündeki talepleri de Almanya tarafından reddedildi. Bununla birlikte, İtalya veto etmediği için 1896 Mayıs’ında Üçlü İttifak otomatik olarak uzadı. İtalya, Tunus, Habeşistan ve gümrük meselelerinden dolayı ilişkilerinin gergin olduğu Fransa ile 28 Eylül 1896’da ticaret, denizcilik, ikamet vs. konularda bazı anlaşmalar yaptı. Böylece, İtalya dolaylı olarak Fransa’nın Tunus’taki hâkimiyetini tanıdı ve Tunus’taki İtalyanlar için bazı ayrıcalıklar kopardı. 1898 Kasım’ında ise ticari münasebetleri canlandırmak ve gümrük rekabetini sonlandırmak için yeni bir anlaşma yapıldı. Fransa, 21 Mart 1899’da İngiltere ile anlaşarak Trabslugarp’ın güneyine yerleşmesinden sonra, hem bu durumu, hem de Fas’taki çıkarlarını tanıtmak için harekete geçti. İtalya ile Fransa arasında 14 Aralık 1900’de nota teatisi ile yapılan bir anlaşmada taraflar birbirlerinin Trablusgarp ve Fas’taki emellerini karşılıklı olarak tanıdılar. Anlaşmanın bir yıl sonra ifşa olması üzerine Almanya ve Avusturya İtalya’yı protesto ettiler. Ancak, İtalya, Trablusgarp için her yolu deniyordu. Nitekim, İtalya, 12 Mart 1902’de İngiltere ile imzaladığı bir anlaşmada İngiltere’den Trablusgarp’ta İtalya aleyhine statüko değişikliği olmaması için gayret etme sözü aldı. Buna karşılık, İtalya da Akdeniz’de İngiliz çıkarlarına aykırı bir anlaşmaya girmemeyi taahhüt etti. İtalya, müttefiklerini de Trablusgarp konusunda ikna etmeye çalışıyordu. Üçlü İttifak’ın 28 Haziran 1902’de yeniden uzatılması esnasında İtalya, Avusturya ile yaptığı bir protokolle Trablusgarp’taki niyetini Almanya’dan sonra ona da kabul ettirdi. Böylece, İtalya, Trablusgarp konusundaki emellerini dört büyük devlete kabul ettirmeyi başarmış oldu. Ancak, İtalya, bir tarafta Üçlü İttifak görüşmelerini sürdürürken, diğer tarafta Fransa ile de pazarlık yapıyordu. Fransa’nın İtalya’dan beklentisi Almanya’nın saldırması halinde tarafsız kalmasıydı. İtalyan Dışişleri Bakanı Prinetti, İtalya’nın Üçlü İttifak’taki varlığının hiçbir şekilde Fransa’ya yönelmeyeceğine dair Fransız meslektaşı Delcassé’ye teminat verdi. Fransa’nın bunu yazıya dökmek istemesi üzerine 1 Kasım 1902’de Prinetti ve Fransa’nın Roma büyükelçisi arasında nota teatisiyle gizli bir anlaşma yapıldı. Prinetti-Barrère Antlaşması adıyla bilinen bu anlaşmaya göre taraflardan biri, bir veya birkaç devletin saldırısına uğraması durumunda ya 97 Yakınçağ Avrupa Tarihi da bir tahrik sonucu onurunu ve güvenliğini korumak amacı ile bir veyahut bir kaç devlete savaş ilan etmesi halinde diğer taraf tam bir tarafsızlık sergileyecekti. Açıkçası bu anlaşma ile İtalya, Fransa ve Almanya’nın savaşması halinde tarafsız kalmayı taahhüt ediyordu. Bu anlaşmadan sonra İtalyan-Fransız ilişkileri gelişti ve 1904’de İngiltere ile Fransa’nın anlaşmasından sonra Fransa, İngiltere ile İtalya arasındaki yakınlaşmada köprü görevi üstlendi. Prinetti-Barrère Antlaşması, İtalya’yı Üçlü İttifak’tan uzaklaştırmaya başladı. Nitekim bunun ilk işareti Fas Krizi’nde ortaya çıkacak ve El-Cezire Konferansı’nda İtalya, Almanya’yı desteklemeyecekti. Ayrıca, İtalya’nın Adriyatik’teki emelleri ve Arnavutluk’a olan ilgisi Avusturya’nın çıkarlarıyla çakışıyordu. Öyle ki, Avusturya’nın 1908’de Bosna-Hersek’i ilhakına tepki olarak İtalya, Rusya ile Balkanlar konusunda anlaşma yapmaktan çekinmeyecekti. Ancak, Prinetti-Barrère Antlaşması’nın en önemli sonucu şüphesiz İtalya’nın Birinci Dünya Savaşı’nın başında tarafsız kalmasını sağlamasıdır. Üç Kayzer Yılı ve Bismarck’ın İktidardan Düşüşü … Kayzer ölüm haberini aldığında Hohenzollern’in mümkün olduğunca hızla Kiel’e dönmesi emrini verdi. Dönüş yolunda Berlin Katedralinde muhteşem bir cenaze töreni düşündü, “Almanya’nın en büyük evladı için… atalarının yanında bir mezar” planladı. Fakat saltanat maiyeti Friedrichsruh’a ulaştığında, Birmarck’ın son dileklerinin tespit edildiğini öğrendi: Otopsi, ölüm maskesi, çizim, fotoğraf istenmemekteydi ve mezar yeri malikâne arazisinde olacaktı. Kayzer’in gösterişli jestleri veya Berlin’de cenaze töreni arzu edilmemekteydi. Mezar taşına yazılacak yazıyı şöyle tespit etmişti: “I. Wilhelm’in sadık hizmetkârı.” Bunun üzerine, 2 Ağustos’ta kısa bir dini ayin düzenlendi. Hildegard Spitzemberg Sachsenwald’daki evde düzenlenen basit töreni gazetelerde okudu ve derhal ne manaya geldiğini anladı: “Bunu çok iyi anlayabiliyorum. Kan, kandır ve Bismarck’lar eğitim ve kültürle zapt edilemeyen küstah ve şedit, mizaçları itibariyle asil olmayan insanlardır...” Kaynak: Steinberg, Jonathan. (2015). Bismarck, çev. Hakan Abacı, İstanbul: İş Bankası, s. 554-555. yaşamla ilişkilendir 1904 yılında İngiltere ile Fransa arasında kurulan ittifakın önemi hakkında daha geniş bilgi için şu kaynaklara bakılabilir: Armaoğlu, Fahir. (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi; Armaoğlu, Fahir. (2010). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, 1914-1995, İstanbul: Alkım Yayınevi. 1904 İngiliz-Fransız İttifakı’nın kurulmasının amacı ve önemi nedir? I. Dünya Savaşı öncesinde İngiltere ile Fransa’nın aynı blok altında toplanmasının önemi üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 Şansölye Bismarck ve İmparator II. Wilhelm’in dış politika anlayışını yorumlayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 98 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) BLOKLARIN ÇATIŞMASI VE BÜYÜK HARBİN AYAK SESLERİ (1904-1914) 1894’de Fransa ile Rusya’nın, 1904’de ise İngiltere ve Fransa’nın anlaşması Üçlü İttifak karşısında bir denge oluşturmuştu. 1907’de İngiltere ile Rusya’nın anlaşması ile de bloklaşma tamamlanmıştı. Bundan sonra, Almanya’nın İngiltere, Fransa ve Rusya’nın kendisini kuşatmak istedikleri yönündeki kanaati pekişti. Öte yandan, bloklaşma ile birlikte uluslararası ilişkilerde gerilim yavaş yavaş yükselmeye başladı. Avrupa, 20. yüzyıla FransızAlman rekabeti, Balkan Krizleri (1908, 1912-13), emperyalist sürtüşmeler, bloklaşma ve denizlerde İngiltere ve Almanya’nın donanma rekabeti ve silahlanma yarışı ile girdi. 1899 ve 1907’de Lahey’de “Uluslararası Tartışmalarda Hakemlik” ve “Kara Savaşlarının Kuralları” temalı iki Uluslararası Barış Konferansı yapıldı. 1908’de Avusturya’nın BosnaHersek’i ilhakı Avrupa’nın yumuşak karnının Balkanlar olduğunu göstermişti. 1911’de Agadir’de alarm boruları çaldı. Avrupa devletleri İtalya’nın sömürgeci iştahını köreltmek için Kuzey Afrika’da Osmanlı Devleti’nin elinde kalan son bölge olan Trablusgarp’ı almasına hep birlikte göz yumdular. 1912-1913 Balkan Savaşları’nda muharip olmamalarına rağmen Avusturya ve Rusya, bir Adriyatik limanı yüzünden karşı karşıya geldi. Bu kadar badire atlatıldıktan sonra 1914 yılının 28 Haziran günü bir Sırp gencinin Saraybosna’da patlattığı bir silah, dünya tarihinin o zamana kadar gördüğü en büyük savaşın başlamasına sebep oldu. Fransız-Alman Rekabeti ve Fas Buhranları (1905-1911) Fas, uzun zamandan beri emperyalist Avrupa devletlerinin iştahını kabartmakla birlikte, aralarındaki rekabetten dolayı bağımsızlığını koruyabilmişti. ABD’nin de katıldığı 1880 Madrid Konferansı ile Fas’ın toprak bütünlüğü ve dokunulmazlığı ile Fas’taki yabancıların hakları Avrupalı devletler tarafından onaylanmıştı. Fransa, 1898’de Sudan’da İngiltere ile yaşadığı Faşoda Krizi’nde geri adım atmasından sonra dikkatini Fas’a çevirmişti. Yukarıda belirtildiği üzere İtalya ve Fransa, Trablusgarp ve Fas’ta birbirlerini destekleme konusunda anlaşmışlardı. Keza, Uzakdoğu ve Afrika’daki sömürgeler konusunda uzlaşmalarından sonra İngiltere ve Fransa arasında imzalanan Entente Cordiale ile İngiltere, Fransa’nın Fas’taki üstünlüğünü, Fransa da İngiltere’nin Mısır’da egemenliğini kabul etmişlerdi. Fransa, 1904 Ekim’inde Fas’a özel ilgisi olan İspanya ile de anlaşmaya vardı ve İngiltere ile yaptığı anlaşmayı tatbike koyuldu. Kasım ayında Fas Sultanı’ndan ordunun Fransız subaylar tarafından eğitilmesi, maliyenin Fransa tarafından kontrol edilmesi vs. bazı isteklerde bulundu ve Fas Sultanı’na vasal muamelesi yaptı. Bunun üzerine, Almanya, Madrid Konferansı’nı gerekçe göstererek Fransa’yı protesto etti. Ayrıca, Fas ile imzaladığı 1890 Antlaşması’na göre çıkarlarının zedelendiğini bildirdi. Böylece, Birinci Fas Buhranı başladı. Alman devlet adamları Fas’ın kaderini Almanya’ya danışmadan tayin etmenin ülkelerine saygısızlık olduğunu düşünüyorlardı. Şansölye Bülow’un sevkiyle II. Wilhelm, 31 Mart 1905’de bir savaş gemisiyle Tanca şehrini ziyaret etti. Kayser, Fas’ın bağımsızlığını vurguladığı gibi, Almanya’nın Fas’taki çıkarlarını korumaya azimli olduğunu söyledi ve sorunun çözümü için uluslararası bir konferans düzenlenmesini istedi. Fransa Dışişleri Bakanı Delcassé konferansa kesin olarak karşıydı ve İngiltere de Fransa’yı desteklediği halde, savaş karşıtlarının kabinede konferans teklifini kabul etme eğilimi üzerine Delcassé, 6 Haziran’da istifa etti. Fransız hükümeti, 8 Temmuz’da konferans teklini kabul etti. Almanya, mücadelede ilk raundu kazanmıştı. Ancak, 16 Ocak 1906’da toplanan El-Cezire (Algésiras) Konferansı’nda Avusturya dışında Almanya’yı destekleyen olmadı. Üçlü İttifak üyesi İtalya bile yaptığı gizli anlaşmalar sebebiyle Fransa’yı tuttu. Bülow’un destek beklediği ABD de konferansta tarafsız kaldı. Sonuçta 7 Nisan kararlarıyla Fas’ın toprak bütünlüğü ve bağımsızlığı tanındı ve ayrıca “Ticaret Eşitliği İlkesi” benimsenerek kriz çözüldü. Asayiş ve güvenliğin sağlanması ise Fransa ve İspanya’ya verildi. Fransa sonuçtan memnundu. Ancak, Almanya da Fas ile olan ilgisini kabul ettirmişti. Bununla birlikte, Entente Cordiale, bu krizden güçlenerek çıktı. Fas Buhranı’nın bir diğer sonucu ise silahlanma yarışını hızlandırmasıdır. II. Wilhelm’in bundan sonra İngiliz-Fransız İttifakı’nı bozmak ve Fransa ve Rusya’yı yanına çekerek İngiltere’ye karşı Kıta Ligi kurmak gibi ütopik hedefleri oldu. Almanya ile Fransa arasında 9 Şubat 1909’da Fas konusunda yeni bir antlaşma imzalandı. Buna göre, Fas’ın bağımsızlık ve toprak bütünlüğü tekrar vurgulanıyordu. Fransa, Almanya’nın Fas’taki çıkarlarını engellemeyecek, 99 Yakınçağ Avrupa Tarihi karşılığında Almanya da Fransa’nın Fas’taki politik menfaatlerini kabul edecekti. Ancak, Fransa Fas’ta Almanya’nın ekonomik çıkarlarını gözetmediği gibi, iki devlet arasında Kongo konusunda yaşanan rekabet, Fas meselesini yeniden alevlendirdi. Fransa’nın Fas’ta askeri ve ekonomik baskısını arttırması üzerine, 1911 Mart’ında yerel kabileler Fas Sultanı’na karşı ayaklandı. Bunun üzerine, Fransa, El-Cezire Konferansı’nın verdiği yetkiyi kullanarak Fransa’dan takviye asker getirme kararı aldı ve Almanya’nın tepkisini çekmemek için onu bilgilendirdi. Fransa’nın 2 Mayıs’ta Fas şehrini işgal etmesinden sonra İspanya da Larache’ye asker gönderdi. Almanya, Fransız askerinin bir daha Fas’tan çıkmayacağını ve Fas’ın Fransa ile İspanya arasında paylaşılacağını düşünmeye başladı. Bunun üzerine, vatandaşlarının güvenliğini gerekçe göstererek 1 Temmuz’da Agadir Limanı’na Panther adlı bir savaş gemisi gönderdi. Bu durum, Fransa’da büyük heyecana sebep oldu ve Almanya’nın Fas’ı işgal edeceği korkusu yarattı. Bu sebeple taviz konusunda pazarlıklar başladı. Almanya ile Fransa arasında yapılan müzakerelerde Almanya, Fransız Kongo’sunun tamamını istedi. Ancak, teklif Fransa’nın kabul edemeyeceği kadar ağırdı. Fransa, 1904 Anlaşması’nı gerekçe göstererek İngiltere’den yardım talep etti. Bunun üzerine Almanya, Fas’ın Atlantik kıyılarında gözü olmadığını bildirdi ve Kongo konusunda yumuşadı. Berlin’de yapılan görüşmelerde Fransız Kongosu’nun tamamını istemekten vazgeçti ve 4 Kasım 1911’de yapılan Fas-Kongo Antlaşması’na göre Fransa Almanya’ya Kongo’da 275.000 km2 toprak terk etmeyi kabul etti. Buna karşılık, Almanya da Kamerun’da küçük bir toprağı Fransa’ya verdi ve Fas konusunda Fransa’yı serbest bıraktı. Fransa da Almanya’nın Fas’taki ekonomik menfaatlerine saygı göstermeyi vaat etti. Böylece, İkinci Fas Buhranı da çözüldü ve Fransa Fas’a yerleşerek 1912 Nisan’ında himayesini tesis etti. Trablusgarp Savaşı (1911-1912) Avusturya’nın 5 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’i ilhak etmesinden sonra Adriyatik’e egemen olması İtalya’yı rahatsız etti. Öte yandan, Rus Dışişleri Bakanı İzvolski, Avusturya Dışişleri Bakanı Aehrenthal ile 15-16 Eylül 1908’de Buchlau’da yaptığı görüşmede Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhakına karşılık Boğazların Rus gemilerine açılması konusunda sözlü olarak anlaştıkları halde, Avusturya’nın ilhak konusunda tek taraflı hareket etmesi, Rusya‘nın şiddetli tepkisine sebep oldu. Bu durum Rusya ile İtalya’yı yakınlaştırdı. Rusya, Boğazlar konusunda, İtalya ise Trablusgarp konusunda destek arıyordu. 24 Ekim 1909’da imzalanan Racconigi Antlaşması’na göre taraflar Balkanlar’da statükonun muhafazası konusunda anlaştılar. Statükonun bozulması halinde ise bölgenin milliyet esasına göre taksim edilmesi konusunda uzlaşmaya vardılar. Ayrıca, iki devletten biri Avrupa’nın doğusu hakkında üçüncü bir devletle (Avusturya-Macaristan) yürürlükteki anlaşmalardan başka bir anlaşma yapmak isterse bu anlaşmaya diğeri de katılacaktı. Bunun yanı sıra, İtalya Rusya’nın Boğazlardaki menfaatlerini, Rusya da İtalya’nın Trablusgarp ve Bingazi’deki çıkarlarını tanıyacaktı. Böylece, İtalya, Trablusgarp konusunda Rusya’nın da desteğini elde etmiş oldu. Racconigi Antlaşması gizli olmakla birlikte, İtalya ve Rusya arasındaki yakınlaşma Almanya, Avusturya ve Osmanlı Devleti’ni huzursuz etti. İki devlet Balkanlar’da statükonun korunmasından başka amaçları olmadığı hakkında diğer devletlere güvence verdiler. Ancak, İtalya’nın Üçlü İttifak’a pamuk ipliği ile bağlı olduğu da anlaşılmıştı. Almanya, İtalya’nın tavırlarından rahatsız olmakla birlikte, Üçlü İttifak’ı ayakta tutmaya çalıştı ve Avusturya’yı İtalya ile anlaşmaya sevk etti. 19 Aralık 1909’da İtalya ile Avusturya arasında yapılan bir anlaşma ile iki devlet Balkanlar’da statükonun devamı konusunda uzlaştılar. Ayrıca, Balkanlarla ilgili üçüncü bir devletin anlaşma ve statükonun değiştirilmesi teklifinden diğerini haberdar etme sözü verdiler. Ancak, statüko bizzat Avusturya tarafından zorunlu olarak değiştirilirse İtalya’ya taviz verecekti. Kuzey Afrika’da yayılmacılık politikası izleyen İtalya’nın çeşitli diplomatik manevralarla Almanya, Avusturya-Macaristan, İngiltere, Fransa ve Rusya ile yaptığı ikili anlaşmalarla Trablusgarp konusunda desteklerini almasından sonra, İtalya, Trablusgarp’a saldırmak için uygun zamanı kolluyordu. 14 Şubat 1910’da Osmanlı hükümetine başvuran İtalya, Trablusgarp’ta kendisine imtiyaz verilmesini istedi. Ancak, Osmanlı Devleti, bu talebi reddetti. İkinci Fas Buhranı, İtalya için beklediği fırsatı yarattı ise de İtalya krizin savaşa dönüşmesi ihtimali ortadan kalkıncaya kadar beklemeyi tercih etti. Bu sırada Almanya dışında Büyük Güçlerin tekrar onayını almayı başardı. Almanya, İtalya’nın Trablusgarp’ı almasına karşı değildi, ancak Trablusgarp hadisesinin Balkanlar’a sıçraması ve bu durumun Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına yol açması ihtimalin- 100 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) den çekiniyordu. Bu sebeple Osmanlı Devleti’ne İtalyanlara bazı kolaylıklar göstererek anlaşmazlık bahanesini ortadan kaldırmasını ve Trablusgarp’a gürültü çıkarmadan asker göndermesini tavsiye etti. Diplomatik hazırlıklarını tamamlayan İtalya, Fas Krizi’nin çözümü için Fransa ile Almanya arasında Berlin’de görüşmelere başlanmasından sonra harekete geçti. 23 Eylül 1911’de Osmanlı Devleti’ne verdiği bir nota ile hükümetin Trablusgarp ve Bingazi’de halkı İtalyanlar aleyhine kışkırttığından ve bölgeye asker ve mühimmat sevk edildiğinden şikâyet ederek vatandaşlarının tahliye edileceğini bildirdi. Ardından 28 Eylül’de verdiği bir ültimatomla Osmanlı hükümetinden Trablusgarp ve Bingazi’nin tahliye ve teslimini, İtalyan subayları komutasında bir jandarma kurulmasını, gümrüklerin İtalyan memurlara teslim edilmesini, Trablus valilerinin atanmalarından önce İtalya’nın onayının alınmasını ve ekonomik ayrıcalıklar verilmesini istedi. Ültimatomun kabulü için de 24 saat süre verdi. İtalya, Trablusgarp ve Bingazi’nin Osmanlı Devleti tarafından medeniyet bakımından geri bırakıldığını ve buradaki İtalyanlara ve diğer yabancılara karşı kötü davranıldığını iddia ediyordu. Dolayısıyla İtalya, emperyalist emellerini o dönemde sömürgeciliği meşrulaştırmak için yaygın olarak kullanılan terimlerden biri olan vazife-i temdin (medenileştirme görevi) ilkesi ile örtmek istiyordu. Bâbıâli, toprak bütünlüğünün korunması şartıyla yalnız ekonomik ayrıcalıklar için görüşmeye hazır olduğunu bildirerek İtalya’nın bunun dışındaki bütün iddia ve isteklerini reddetti (29 Eylül). İtalya, aynı gün Bâbıâli’ye verdiği bir nota ile Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. İtalya, 1 Ekim 1911’de 36.000 askerle Trablus sahilini ablukaya aldı ve 4 Ekim’de karaya çıktı. Osmanlı Devleti, Büyük Güçler’den arabuluculuk talebinde bulundu ise de tarafsız kalacakları cevabını aldı. Yemen, Makedonya ve Arnavutluk’ta ayaklanmalarla meşgul olan Osmanlı Devleti’nin bu sırada Trablusgarp’ta ancak 3.500 askeri vardı ve İtalyan donanması Ege ve Akdeniz’i tuttuğu için deniz yoluyla Trablus ve Bingazi’ye asker gönderilmesi güçtü. İngiltere de tarafsızlığını gerekçe göstererek Mısır üzerinden asker sevkine izin vermiyordu. Buna rağmen aralarında Mustafa Kemal ve Enver Bey’in de bulunduğu Türk subayları Mısır veya Tunus yoluyla Libya’ya giderek Senusileri örgütlediler ve İtalyanlara karşı direnişe geçtiler. İtalyan birlikleri Trablus’tan sonra Humus, Derne, Tobruk ve Bingazi gibi şehirleri ele geçirdi ise de kıyı bölgelerden içeri ilerleyemedi. Bununla birlikte, İtalya, 5 Kasım’da Trablus ve Bingazi vilayetlerinin İtalyan Krallığı’na katıldığını ilan etti. Ardından Büyük Güçler’den kendi lehine arabuluculuk yapmalarını istedi, ancak Osmanlı Devleti Trabslugarp’ın ilhakından vazgeçilmesi ve İtalyan askerinin çekilmesini istediği için İtalya’nın bu girişimi boşa çıktı. Bunun üzerine, İtalyan donanması 18 Nisan 1912’de Çanakkale Boğazı’nı zorlamaya niyetlendi, fakat boğaz mayınlandığı için ilerlemeye cesaret edemedi. İtalya, Osmanlı Devleti’ni razı etmek için 23 Nisan ve 17 Mayıs arasında Limni ile Rodos ve çevresindeki adaları (12 Ada) işgal etti. Savaşın uzaması Rusya önderliğinde Balkan devletlerini Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak yapmak üzere harekete geçirdi. Balkan devletlerinin birleşmekte oldukları haberleri üzerine Bâbıâli, Almanya’nın da tavsiyesi ile barış istemek zorunda kaldı. 18 Ekim 1912’de, imzalanan Uşi Antlaşması’na göre, Osmanlı Devleti Trablusgarp’tan çekiliyor ve bağımsızlık veriyordu. Barışın tesisini İtalya’ya bırakıyordu. Yani Trablusgarp’ı dolaylı olarak İtalya’ya terk ediyordu. Buna karşılık, İtalya, Ege Denizi’nde işgal etmiş olduğu adaları iade edecekti. Ancak, 12 Ada, Trablusgarp’taki Osmanlı askerlerinin çekilmesinden sonra teslim edilecekti. Diğer taraftan, 8 Ekim’de Balkan Savaşı başladığı için Osmanlı Devleti, Yunan filosuna karşı 12 Ada’nın geçici olarak İtalya’nın elinde kalmasını kabul etti. Bununla birlikte, Osmanlı Devleti için 12 Ada’yı bir daha geri almak mümkün olmadı. Böylece, Osmanlı Devleti Cezayir, Tunus ve Mısır’dan sonra Kuzey Afrika’daki son toprağını da yayılmacı bir Avrupalı güce kaptırmış oldu. Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları’nı tetiklemekle yeni küskünler yaratarak Birinci Dünya Savaşı öncesinde kamplaşmanın tamamlanmasına yol açtı. Balkan Savaşları (1912-1913) Berlin Antlaşması ile 1878’de Balkanlar’da oluşturulan denge, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’ın ortaklaşa eylemiyle 1908 yılında bozuldu. 5 Ekim 1908’de Bulgaristan bağımsızlığını ilan ederken, Avusturya-Macaristan da Bosna-Hersek’i ilhak ettiğini duyurdu. Durumdan yararlanmak isteyen Girit Meclisi, ertesi gün Yunanistan’la birleştiğini açıkladı. Osmanlı Devleti’nin askeri müdahalede bulunma imkânı olmadığı için bu olayları protesto etmek dışında 101 Yakınçağ Avrupa Tarihi elinden bir şey gelmedi. Bulgaristan’ın bağımsızlığı Büyük Güçler tarafından desteklendi. Ancak, Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhakı Rusya ve aynı zamanda bu bölgede gözü olan Sırbistan ile olan ilişkilerinin gerginleşmesine yol açtı. Rusya, prensip olarak Bosna-Hersek’in ilhakına karşı olmadığını Buchlau görüşmelerinde göstermişti. Ancak, Avusturya’ya öfkesinin sebebi, Boğazlar konusunda destek için yazılı bir taahhüt vermeden harekete geçmesi idi. Bosna-Hersek’in ilhakı, Sırplar için de büyük Sırbistan hayallerinden vazgeçmek demekti. Bununla birlikte, Almanya’nın Avusturya’ya açık desteği krizin büyümesini önledi. İngiltere’nin Osmanlı hükümetine tavsiyesi ile 1908 Balkan Krizi’ne diplomatik çözüm arayışına gidildi ve tazminat mukabilinde Bulgaristan’ın bağımsızlığı ve Avusturya’nın ise Bosna-Hersek’i ilhakı kabul edildi. Ancak, Girit’in Yunanistan’la birleşmesini Osmanlı Devleti ve Büyük Güçler tanımadı. Bu süreçte Osmanlı Devleti’nde Alman nüfuzu yükselmeye başladı. Öte yandan, Bulgaristan, Berlin Antlaşması’ndan beri Ayastefanos Antlaşması’ndaki sınırların hayali ile yaşıyordu ve Şarki Rumeli’nin ilhakından (1885) sonra da bütün dikkatini Makedonya’ya yöneltmişti. Ancak, aynı bölgede Sırbistan ve Yunanistan’ın da yayılma emelleri olduğundan dolayı, üç devlet Makedonya’yı topraklarına katmak için uzun bir süredir rekabet halindeydiler. Bulgaristan, ayrıca Rodoplar ile Batı ve Doğu Trakya’yı da almak istiyordu; Kosova vilayetinin bazı bölgeleri için de Sırbistan ile yarışıyordu. Yunanistan ise Makedonya’nın yanı sıra Girit ve Ege adalarını almak istiyordu. Keza, Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan, Arnavutlarla meskûn çeşitli bölgeleri ele geçirme planları yaparken, Arnavutlar da bağımsızlık peşinde idi. Fas Buhranı ve Trablusgarp Savaşı’nın yarattığı kargaşada Rusya, 1911 Ekim’inde Boğazların rejimini kendi lehine değiştirmek için harekete geçti ve Osmanlı Devleti’ne bir tasarı sundu. Ancak, Almanya ve İngiltere’nin şiddetli tepkisi üzerine, Rus Dışişleri Bakanı Sergey Sazanov, bu hareketin sorumluluğunu İzvolski ekibine ve İstanbul elçisi Çarikof’un üzerine yıktı ve böylece devletlerarası sürtüşme önlendi. Rusya, bundan sonra başka bir manevra ile Balkanlar’daki nüfuzunu artırmak için Balkan devletlerini Osmanlı Devleti’ne karşı birleştirmeye koyuldu. Balkan İttifakı’nın kurulmasında Belgrad ve Sofya’daki Rus elçilerinin, sırasıyla Hartwig ve Nekliudov’un, rolü büyüktü. Trablusgarp Savaşı’nın uzaması ve Osmanlı Devleti’nin zaafiyetinin ortaya çıkması, Rusya marifetiyle Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak yapmalarının önünü açtı. 13 Mart 1912’de Bulgaristan ve Sırbistan arasında Dostluk ve İttifak Antlaşması ile Askeri Konvansiyon imzalandı. Ayrıca, iki ülke arasında 12 Mayıs ve 1 Temmuz’da askeri anlaşmalar yapıldı. Taraflar arasında çıkabilecek toprak ihtilaflarında Rusya’nın hakemliği kabul ediliyordu. Diğer taraftan, 29 Mayıs 1912’de Bulgaristan ve Yunanistan arasında ittifak anlaşması yapıldı; 5 Ekim’de ise askeri bir konvansiyon imzalandı. Ağustos ayında Bulgaristan ile Karadağ sözlü olarak anlaştılar. Sırbistan ve Karadağ İttifakı ise 6 Ekim 1912’de yapıldı. Fransa, daha Mayıs ayında Sırp-Bulgar İttifakı’ndan haberdar olmuş ve konu Fransız basınına da yansımıştı. Sazanov, Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Raymond Poincaré’ye 9-16 Ağustos 1912’de Petersburg ziyaretinde antlaşma metnini vermişti. Poincaré, Sırp-Bulgar İttifakı’nın yalnızca Osmanlı Devleti’ni değil, Avusturya’yı da hedef aldığını görünce, Avusturya’nın Rusya’ya savaş açması halinde Fransa’nın savaşa girmeyeceğini bildirdi. Fransa için savaş seçeneği yalnızca Almanya’nın saldırması koşuluyla söz konusu olabilirdi. İngiltere’nin Rusya’nın Balkan politikasına karşı bir tutumu yoktu, ancak, Balkan devletlerini destekleyip Osmanlı Devleti’ni Almanya safına itmek istemiyordu. Bu sebeple statükonun korunmasından yanaydı. Almanya ve Avusturya ise Sırp-Bulgar İttifakı’nın duyulmasından sonra İtalya ile Osmanlı Devleti arasında barış yapılması için harekete geçtiler. Poincaré’nin Rusya ziyareti, Almanya ve Avusturya’yı telaşlandırdı. Avusturya, 13 Ağustos’ta Büyük Güçlere bir nota göndererek Balkanlar’da adem-i merkeziyet sistemine dayalı reformlar yapılmasını ve Balkan devletlerinin statükoyu bozmalarının önlenmesi için harekete geçilmesini önerdi. Ancak, teklif ciddiye alınmadı. Ardından, Sazanov 17 Eylül’de Makedonya’da derhal ıslahat yapılmasını istedi. Bunun üzerine, inisiyatifi ele alan Poincaré, 22 Eylül’de Üçlü İtilaf’ın ortak bir formül tespit edip bunun Almanya ve Avusturya’ya sunulmasını önerdi. Buna göre, dört Balkan devletine statükoyu bozacak hareketlerden kaçınmaları tavsiye edilecekti. Büyük Güçler Balkanlar’da savaşı kim kazanırsa kazansın, toprak kazancını kabul etmeyeceklerdi. Nihayet Osmanlı 102 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) Devleti’nden de Balkanlar’da Hıristiyanlar lehine derhal reform yapmasını isteyeceklerdi. İngiltere ve Almanya bu teklifi benimsedi. Almanya, Balkanlarla daha fazla ilgili olan Avusturya ve Rusya’nın Büyük Güçler adına bu teklifi Osmanlı Devleti’ne iletmesini önerdi. Avusturya ve Rusya, Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ettiği gün, 8 Ekim 1912’de, Büyük Güçler adına bu teklifi Osmanlı Devleti ile dört Balkan Devleti’ne bildirdi. Osmanlı Devleti, ıslahat yapmayı kabul etti. Ancak, dört devlet 13 Ekim’de Bâbıâli’ye verdikleri bir ültimatomla Makedonya’dan Osmanlı askerinin çekilmesini, Makedonya’nın etnik gruplara göre taksimini ve her birinin ayrı meclisi ve milis askeri olmasını ve büyük devletlerin bu reformları denetlemesini talep ettiler. Osmanlı Devleti’nin bu isteklere cevap vermemesi üzerine, 17 Ekim’de Bulgaristan ve Sırbistan, 19 Ekim’de de Yunanistan Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Avrupa Devletleri tarafından hazırlanan ortak bildirinin Osmanlı Devleti’nin Balkan devletlerini mağlup edeceği düşünülerek hazırlandığı savaşın sonunda anlaşıldı. Balkan Harbi, Osmanlı Devleti açısından bütün cephelerde tam bir felaketle sonuçlandı. Doğu ordusu Bulgarlara karşı arka arkaya aldığı mağlubiyetlerle Çatalca’ya kadar çekildi. Batı Ordusu da 23-24 Ekim’de Kumanova’da Sırplara yenildi. Makedonya ve Batı Trakya dört devlet tarafından işgal edildi. Selanik, 8 Kasım’da savaşmadan Yunan birliklerine teslim edildi. Bulgar ordusu Kasım ayı başında Çatalca’ya dayandı. Yunan donanması da Çanakkale Boğazı önündekiler dâhil bütün Ege adalarını işgal etti. Böylece, Osmanlı ordularının merkezle kara ve deniz bağlantısı koptu. Kuşatma altındaki Edirne, İşkodra ve Yanya dışında bütün Rumeli toprakları birkaç hafta içinde yitirilmişti. Türk-Bulgar mütareke görüşmeleri başladığı gün, 28 Kasım 1912’de Arnavutluk bağımsızlığını ilan etti. 3 Aralık’ta Çatalca Mütarekesi imzalandı. Bu esnada, Sırplar önce Yeni Pazar Sancağı’nı ele geçirmişler ve Kuzey Arnavutluk’u işgal ederek Draç’ı (Durazzo) almışlardı. Avusturya, Sırpların geniş toprak kazanımından ve Adriyatik’e çıkmasından rahatsızdı. Bu sebeple Avusturya, Sırbistan ve Karadağ’a karşı saldırgan bir politika benimsedi ve Arnavutluk’un bağımsızlığını destekledi. İtalya ise Sırbistan’ın Draç’a yerleşmesine karşı olduğu gibi Arnavutluk’ta da gözü vardı. Bu sebeple, İtalya ve Avusturya, Sırbistan’dan Kuzey Arnavutluk’u tahliye etmesini istedi. Sırbistan Rusya, Fransa ve İngiltere’ye Adriyatik’teki kazanımını silahla muhafaza edeceğini bildirdi. Bunun üzerine, Avusturya Sırbistan’a karşı savaş hazırlıklarına başladı. Ancak, Rusya’nın Sırbistan’ı desteklemesi, Avusturya ile ilişkilerini gerdi. Fransa’nın da Rusya’yı desteklediğini bildirmesi üzerine, Üçlü İttifak ve Üçlü İtilaf, 1908 Krizi’nden sonra Balkanlar’da tekrar karşı karşıya geldiler. Böylece Osmanlı topraklarını taksim için başlayan Balkan Savaşı’nın Avrupa Savaşı’na dönüşme ihtimali ortaya çıktı. Ancak, Üçlü İtilaf, bir Adriyatik limanı için Üçlü İttifakla savaşmak niyetinde değildi. Almanya, Avusturya’yı desteklemekle beraber savaşa karşıydı. İngiltere’de sorunun diplomasi yoluyla çözülmesini teklif etti. Almanya ve İngiltere’nin sakin tutumu muhtemel bir Avrupa Savaşı’nı önledi. Avusturya, Sırpların Adriyatik kıyısından uzaklaştırılması şartıyla konferans teklifini kabul etti. Bu arada, daha muharebeler sürerken müttefikler arasında Makedonya’nın paylaşılması konusunda sorun çıkmış ve Sırbistan ve Yunanistan Kasım ayı içinde Bulgaristan’a karşı ikili ittifak görüşmelerine girişmişlerdi. Barış müzakereleri 17 Aralık’ta Londra’da başladı. Osmanlı Devleti ile Balkan devletlerinin sınırı ve Osmanlı Devleti’nden alınan yerlerin Balkan devletleri arasında paylaştırılması başlıca gündem maddelerini teşkil ediyordu. Müzakereler devam ederken 5 Mart 1913’de Yanya, 26 Mart’ta Edirne ve 23 Nisan’da da İşkodra teslim oldu. Konferans ilk olarak Arnavutluk’un bağımsızlığını tanıdı ve Büyük Devletlerin baskısıyla Sırbistan, Draç bölgesini terk etmek zorunda kaldı. Karadağ da İşkodra’yı Arnavutluk’a verdi. Diğer taraftan, Bulgaristan, Yunanistan ve Sırbistan ganimetin taksimi konusunda bir türlü anlaşamıyorlardı. Bulgaristan Sırbistan’dan ittifak anlaşmasına uymasını ve Eğri Palanka-Ohri hattının güneyini yani Vardar Makedonyası’nı kendisine bırakmasını istiyordu. Oysa Sırbistan işgal ettiği yerleri bırakmak istemediği gibi, Rusya’nın hakemliğini de reddediyordu. Bulgaristan-Yunanistan ittifakında toprak paylaşımı meselesi söz konusu olmadığı halde Yunanistan, Bulgar ordusunun işgal ettiği Kavala ve Dedeağaç bölgesini, yani Batı Trakya’yı istiyordu. Uzun pazarlıklardan sonra, 30 Mayıs 1913’de imzalanan Londra Antlaşması’na göre Osman- 103 Yakınçağ Avrupa Tarihi lı Devleti’nin batı sınırı Midye-Enez hattı oldu. Buna göre, Edirne Bulgaristan’ın elinde kalıyordu. Osmanlı Devleti, ayrıca, Arnavutluk ile Ege adalarının geleceğinin saptanmasını Büyük Devletlere bıraktı. Yunanistan, Selanik, Güney Makedonya ve Girit’i alıyordu. Bulgaristan ise Kavala, Dedeağaç ile birlikte, bütün Trakya’yı alacaktı. Sırbistan da Orta ve Kuzey Makedonya’ya sahip olacaktı. Silistre de Romanya’ya bırakıldı. Ancak, Londra Antlaşması’nın imzalandığı gün Bulgar Başbakanı Geşof istifa etti. Bulgaristan Romanya’yı yanına çekebilmek için daha Mayıs ayı içinde Silistre’yi Romanya’ya vermeyi kabul etmişti. Sofya’da havanın gerginleşmesi üzerine Sırbistan ve Yunanistan 1 Haziran’da Bulgaristan’a karşı ittifak anlaşması imzaladılar. Rus Çarının devreye girmesi de tarafları uzlaştırmaya yetmedi. Bulgaristan’ın 29 Haziran’da Sırbistan ve Yunanistan’a saldırması ile İkinci Balkan Savaşı başladı. Ancak, Karadağ ve Dobruca’yı ele geçirmek isteyen Romanya’nın da Bulgaristan’a karşı savaşa girmesiyle Bulgaristan bütün cephelerde yenildi. Bu esnada, Enver Paşa’nın başında bulunduğu Osmanlı birlikleri ileri harekâta geçerek 21 Temmuz’da Edirne’yi Bulgar işgalinden kurtardı. 10 Ağustos 1913’te Bükreş’te imza edilen barış antlaşması ile İkinci Balkan Savaşı sona erdi. Buna göre, Bulgaristan, Silistre ile birlikte Tutrakan-Balçık hattına kadar Dobruca’yı Romanya’ya verdi. Yunanistan Girit’i ve hemen hemen bütün Epir’i, Selanik, Doyran, Drama ve Kavala ile birlikte Ege Makedonyası’nın büyük bir bölümünü ve Taşoz Adası’nı aldı. Sırbistan ise Manastır, İştip, Üsküp, Priştine bölgelerini aldı. Karadağ da Taşlıca (Pljevlja) ve Yakova’yı (Cakova/Dakovica) aldı. Böylece, Bulgaristan Dobruca, Kavala ve İştip bölgesini kaybetti. Bulgaristan’a Makedonya’dan Strumiça, Melnik bölgesi verildi. Ayrıca, İskeçe ve Dedeağaç limanını muhafaza etti. Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında 29 Eylül’de imza edilen İstanbul Antlaşması ile Bulgaristan, Kırklareli, Dimetoka ve Edirne’yi Osmanlı Devleti’ne iade etti. Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında 14 Kasım 1913’de imzalanan Atina Antlaşması ile Girit Yunanistan’a bırakıldı. Ege adalarının geleceğini tayin etmek ise yine Büyük Devletlere bırakıldı. 1914 Şubat’ında Londra’da toplanan “Büyükelçiler Konferansı”nda bu adalardan Meis Adası hariç, İtalya’nın işgal ettiği adaların İtalya’da; İmroz (Gökçeada) ve Bozcaada hariç, Yunanistan’ın işgal ettiği bütün diğer Ege adalarının Yunanistan’da kalmasına karar verildi. Ancak, bu antlaşmalar imzalanmadan Birinci Dünya Savaşı patlak verdi. Balkan Savaşları, yalnızca Osmanlı Devleti ile dört Balkan devletini değil, aynı zamanda bölgede çıkarı olan Üçlü İttifak ve Üçlü İtilaf devletlerini de karşı karşıya getirdi ve Birinci Dünya Savaşı öncesinde blokların netleşmesinde etkili oldu. Balkan Savaşlarından kazançlı çıkan Sırbistan, Yunanistan ve Romanya İtilaf Bloğuna yaklaşırken, Osmanlı Devleti ve Bulgaristan ise İttifak Bloğuna yöneldi. Avusturya-Macaristan veliaht prensi Arşidük Ferdinand ile eşi Sophie’nin 28 Haziran 1914’de, yani “Vidovdan”da, Saraybosna’da Gavrilo Prinçip adlı bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesi, İttifak ve İtilaf devletlerinin zincirleme olarak birbirlerine savaş açmasına sebep oldu. Suikasttan Sırp hükümetini sorumlu tutan Avusturya-Macaristan’ın 28 Temmuz 1914’de Sırbistan’a savaş ilan etmesi üzerine, Almanya da 1 Ağustos’ta Rusya’ya, 3 Ağustos’ta Fransa’ya, 4 Ağustos’ta da Belçika’ya savaş ilan etti. İngiltere de anlaşmalar gereği 4 Ağustos’ta Almanya’ya savaş ilan etti. Böylece, Büyük Harp başladı. İtalya, 1902’de Fransa ile imzaladığı anlaşma doğrultusunda başlangıçta tarafsız kaldı. Ancak, daha sonra beklentilerin aksine İtilaf Devletleri safında savaşa katılarak müttefiklerine cephe aldı. Balkan Savaşları’nın yarattığı travma ile Osmanlı Devleti de 2 Ağustos’ta Almanya ile gizli bir ittifak antlaşması imzalayarak sonunu getirecek olan Birinci Dünya Savaşı’na girdi. Vidovdan (Aziz Vitus Günü) Sırp Prensi Lazar’ın 1389’da Kosova Savaşı’nda Sultan I. Murad yönetimindeki Osmanlı ordusuna yenildiği ve öldüğü güne izafeten Sırpların “Vidovdan” dedikleri dini ve milli bayramdır. Sırp Kilisesi tarafından aziz ilan edilen Prens Lazar ve Kosova’daki Sırp şehitlerini anma günü olarak kabul edilir. Vidovdan Ortodoks takviminde 15 Haziran/Gregoryen takviminde 28 Haziran’a yani Aziz Vitus Günü’ne rastladığı için bu isimle de anılmaktadır. 104 Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) Öğrenme Çıktısı Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı siyaseti ve Balkanlar üzerinde yol açtığı etkiler hakkında geniş bilgi için şu kaynağa bakılabilir: Hall, Richard C. (2003). Balkan Savaşları 1912-1913: 1. Dünya Savaşı’nın Provası, çev. Mehmet Tanju Akad, İstanbul: Homer Yayınları. Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı Devleti ve Balkanlar üzerindeki sonuçları nelerdir? 3 Balkan Savaşları’nın Osmanlı Devleti ve Birinci Dünya Savaşı üzerindeki etkilerini değerlendirebilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Trablusgarp Savaşı’nın daha büyük bir yıkım olarak değerlendirilebilecek Balkan Savaşları’na etkisini düşünün. Yakınçağ Avrupa Tarihi 105öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Alman Birliği’nin kurulmasının Avrupa üzerindeki etkilerini açıklayabilme Almanya ve Kıta Avrupası’nda Üstünlük Mücadelesi (1871-1890) 1871 yılında Alman Birliği’nin kurulması, Viyana Kongresi ile oluşturulan Avrupa güç dengesini değiştirdi ve Almanya, birdenbire İngiltere’nin ardından Avrupa’nın en güçlü devleti haline geldi. Bismarck, kurduğu ittifaklarla Almanya’yı Avrupa siyasetinin merkezine oturttu. Almanya’nın Fransa’dan AlsaceLorraine’i alması, Fransa’da İkinci Dünya Savaşı’na kadar sürecek bir Alman düşmanlığı başlattı. Fransa’nın Avrupa’daki etkinliği azaldı ve denizaşırı sömürgeciliğe yöneldi. Almanya’nın kuruluşundan sonra Avusturya-Macaristan dış politikada ona dayanma ihtiyacı hissetti ve yayılma alanı olarak dikkatini Balkanlara çevirdi. Rusya, Sedan Savaşı’nın yarattığı ortamdan yararlanarak Paris Antlaşması’nın Karadeniz’in tarafsızlığı ve silahsızlandırılması hakkındaki hükmünün kaldırılmasını sağladı. Balkanlar’da daha aktif bir siyaset izlemeye başladı. İngiltere, 20. yüzyıl başına kadar yalnızlık politikası güttüğü için çıkarları söz konusu olmadıkça Avrupa’daki gelişmelere karışmamaya özen gösterdi. İtalya, Fransa-Prusya Savaşı esnasında Roma’yı milli birliğine kattı. İttifaklar kurarak Adriyatik ve Kuzey Afrika’daki yayılmacılık emellerini gerçekleştirmeye çalıştı. Almanya’nın kuruluşu Avrupa’da ekonomik ve siyasi rekabeti arttırdı ve uzun vadede bloklaşmaya yol açtı. 2 Şansölye Bismarck ve İmparator II. Wilhelm’in dış politika anlayışını yorumlayabilme Avrupa’da Denge Dönemi (1890-1907) Otto von Bismarck, 1871-1890 yılları arasında Realpolitik anlayışı benimsemiş ve Avrupa’da barış yanlısı bir dış politika izlemiştir. Bismarck, bu süreçte, Fransa’yı yalnızlaştırmak için Avusturya-Macaristan ve Rusya ile ittifaklar kurmak suretiyle Almanya’yı güçlendirmeye çalışmıştır. Bu doğrultuda iki kez Üç İmparator Ligi’nin kurulmasını sağlamıştır. Ayrıca, Avusturya-Macaristan ile İkili İttifak yapmış ve Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya arasında da Üçlü İttifak’ı kurmuştur. Üçlü İttifak, Birinci Dünya Savaşı’na kadar ayakta kalmayı başarmıştır. Bismarck, sömürgecilik konusunda da saldırgan bir tutum izlemekten kaçınmıştır. Yönetimi neredeyse tamamen Bismarck’a bırakan I. Wilhelm’den farklı olarak, II. Wilhelm idareye ağırlığını koymuş ve Realpolitik yerine Weltpolitik (Dünya Siyaseti) takip etmiştir. II. Wilhelm’e göre Alman sanayi ve ekonomisi yeterince güçlenmiş ve dünya piyasalarına açılma zamanı gelmişti. Bu sebeple Almanya sömürge ve pazar arayışını hızlandırdı. Almanya, dış politikada Rusya’nın yerine başlangıçta İngiltere’yi koymaya çalışmış ise de ekonomik ve siyasi rekabet Almanya ve İngiltere’yi karşı karşıya getirmiştir. Açık denizlerde İngiltere ile rekabet edebilmek için güçlü bir ticaret filosu ve 1898’den itibaren büyük bir donanma kurulmuştur. II. Wilhelm, Osmanlı Devleti ile ekonomik, ticari ve siyasi ilişkileri geliştirmeye önem vermiştir. Öte yandan, Almanya’nın dış politikada İngiltere ve Fransa’ya karşı agresif bir politika izlemesi, sömürge rekabeti, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın ayrı ayrı anlaşmalarla birleşmesine ve Üçlü İttifak karşısında Üçlü İtilaf’ın kurulmasına yol açmıştır. Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) 106 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 Balkan Savaşları’nın Osmanlı Devleti ve Birinci Dünya Savaşı üzerindeki etkilerini değerlendirebilme Blokların Çatışması ve Büyük Harbin Ayak Sesleri (1904-1914) Trablusgarp Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İtalya karşısında zaafiyetinin ortaya çıkması, Rusya’nın girişimiyle Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak yapmalarının önünü açmıştır. Başta Makedonya olmak üzere, Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki topraklarını taksim etmek amacıyla girişilen 1912-1913 Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı öncesinde son büyük kapışmadır. Savaş öncesinde, Osmanlı Devleti’nin galip geleceğini düşünen Büyük Güçler, savaş sonunda statükonun bozulmayacağını ve sınırların değişmeyeceğini ilan etmişlerse de Osmanlı Devleti’nin Balkan İttifakı karşısında bozguna uğraması üzerine bildiri unutulmuştur. Öyle ki Bulgar ordusu Çatalca’ya kadar dayanmış ve Osmanlı Devleti yalnızca birkaç hafta içinde direnişini sürdüren Edirne, Yanya ve İşkodra dışında bütün Balkan topraklarını kaybetmiştir. Bu esnada Arnavutluk da bağımsızlık ilan etmiştir. Ancak, Sırbistan’ın Kuzey Arnavutluk’u eline geçirmesi ve Draç’ı alarak Adriyatik’e çıkması Avusturya ve İtalya ile Sırbistan, Rusya ve Fransa’yı karşı karşıya getirmiştir. Dolayısıyla, Balkan Savaşı Üçlü İttifak ve Üçlü İtilaf’ı birbirine düşürmüştür. Almanya ve İngiltere’nin soğukkanlı tutumu muhtemel bir Avrupa Savaşı’nı önlemiştir. 30 Mayıs 1913’de imzalanan Londra Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Edirne dâhil Balkan topraklarının büyük bölümünü kaybetti. Ancak, Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti’nden aldıkları yerleri paylaşmakta anlaşmazlığa düşmeleri ile başlayan İkinci Balkan Savaşı esnasında Osmanlı Devleti Edirne’yi geri almayı başardı. Bulgaristan, İkinci Balkan Savaşı’nda mağlup olunca Rodoplar, Batı Trakya ve Makedonya’nın küçük bir bölümü ile yetinmek zorunda kaldı. Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı öncesinde blokların netleşmesinde etkili olmuştur. Sırbistan ve Yunanistan İtilaf Bloğuna kayarken, Osmanlı Devleti, Bulgaristan ve Romanya ise İttifak Bloğuna yönelmiştir. Yakınçağ Avrupa Tarihi 107neler öğrendik? 1 Otto von Bismarck’ın izlediği dış politika ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A. Sömürge karşıtı bir dış politika izlemiştir. B. Bismarck’ın dış politikasının esası Reapolitik’tir. C. Fransa’yı Avrupa’da yalnızlaştırmaya çalışmıştır. D. Barış yanlısı bir dış politika izlemiştir. E. Rusya, Avusturya-Macaristan ve İtalya ile çeşitli ittifaklar yapmıştır. 2 Aşağıdakilerden hangisi Birinci Üç İmparator Ligi’nin hedefleri arasında yoktur? A. Avrupa’da mevcut statükonun korunması B. Avrupa barışının devamını sağlamak için diplomasinin devreye sokulması C. Balkanlar’da çıkacak anlaşmazlıkların birlikte çözülmesi D. Sosyalist ve ihtilalci ayaklanmaların bastırılması E. Balkanların Rusya ve Avusturya-Macaristan arasında paylaşılması 3 Aşağıdakilerden hangisi Berlin Antlaşması’nın sonuçlarından biri değildir? A. Üç İmparator Ligi’nin dağılmasına sebep olmuştur. B. İngiltere’nin Kıbrıs’a yerleşmesi kabul edilmiştir. C. Bosna-Hersek, geçici olarak Avusturya-Macaristan işgaline bırakılmıştır. D. Makedonya, Islahat yapılması koşuluyla Osmanlı Devleti’ne iade edilmiştir. E. Alman-Rus ilişkilerinin bozulmasına yol açmıştır. 4 Birinci Akdeniz Antantı (1887) kapsamında imzalanan antlaşmaların amacı aşağıdakilerden hangisidir? A. Süveyş Kanalı’na yapılacak müdahalelerde ortak hareket etmek B. Mısır Meselesi’ni İngiltere’nin lehine çözümlemek C. Akdeniz’i Fransa’nın tehlikesine karşı koruma altına almak D. Rusya’nın Boğazlara yönelik olası bir tehdidini ortadan kaldırmak E. Adriyatik’in statükosunu korumak 5 Alman-Rus Teminat Antlaşması (1887) hakkında aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A. Avusturya’nın Rusya’ya saldırması halinde ise Almanya tarafsız kalacaktı. B. Almanya, Bulgaristan ve Şarki Rumeli’de Rusya’nın meşru nüfuzunu tanımıştır. C. Rusya, Prens Battenberg’in Bulgaristan tahtına dönmesini kabul etmiştir. D. Boğazların kapalılığı ilkesi kabul edilmiştir. E. Balkanlar’da statükonun devamı konusunda anlaşmaya varılmıştır. 6 İtalya’nın Üçlü İttifak’tan uzaklaşmasına ve Birinci Dünya Savaşı başlarında tarafsız kalmasına sebep olan anlaşma aşağıdakilerden hangisidir? A. Prinetti-Barrère Antlaşması B. Samimi Antlaşma C. Akdeniz Antantı D. Racconigi Antlaşması E. Uşi Antlaşması 7 Almanya’ya karşı Rusya ile ittifak yapan Fransa, 8 Nisan 1904’de İngiltere ile de Entente Cordiale’ı imzalamıştır. Buna göre aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A. İngiltere, bu anlaşma ile Fransa’nın Fas’a yerleşmesini kabul etmiştir. B. Fransa, İngiltere’nin Mısır’daki egemenliğini tanımıştır. C. Afrika ve Uzakdoğu’daki sömürgeler konusunda uzlaşmaya varılmıştır. D. İngiltere ve Fransa arasında Almanya’ya karşı askeri ittifak yapılması kararlaştırılmıştır. E. Antlaşmada Fas’la ilgili toprak meselesine yer verilmiştir. Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) 108 neler öğrendik? 8 II. Wilhelm dönemi (1888-1918) Alman dış politikası hakkında aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A. Almanya, sömürge ve pazar arayışını hızlandırmıştır. B. Dış politikada saldırgan ve rekabetçi bir politika izlenmiştir. C. Osmanlı Devleti ile ekonomik, ticari ve askeri ilişkilere önem verilmiştir. D. 1898’den sonra büyük bir donanma ve ticaret filosu kurulmuştur E. Bismarck’ın Rusya ile ittifak yapma siyaseti sürdürülmüştür. 9 Üçlü İtilaf Bloğu’nun son zinciri 1907’de İngiltere ve Rusya’nın imzaladığı antlaşmayla tamamlanmıştır. Bu süreçte İngiltere’ye ilk ittifak teklifini veren Rus Dışişleri Bakanı aşağıdakilerden hangisidir? A. Sergey Sazanov B. Aleksandr İzvolski C. Viktor Saharov D. Nikolay Giers E. Aleksandr Gorçakov 10 Büyük Güçler, Balkan Savaşı’nın Avrupa Savaşı’na dönme ihtimalini ortadan kaldırmak için 17 Aralık 1913’te Londra’da bir konferans düzenlemişlerdir. Buna göre, aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A. Osmanlı Devleti’nden alınan yerler Balkan devletleri arasında paylaştırılmıştır. B. Konferans ilk olarak Arnavutluk’un bağımsızlığını tanımıştır. C. Draç, Sırbistan’a bırakılmıştır. D. Karadağ, İşkodra’yı Arnavutluk’a terk etmiştir. E. Yunanistan ve Sırbistan, Makedonya’nın paylaşımı konusunda ihtilafa düşmüştür. Yakınçağ Avrupa Tarihi 109neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “II. Wilhelm ve Alman Dış Politikasında Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. A Yanıtınız yanlış ise “Üçlü İttifakta Çatlak: İtalya’nın Trablusgarp Sevdası ve Diplomatik Manevraları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. A Yanıtınız yanlış ise “1877-1878 OsmanlıRus Savaşı ve Berlin Kongresi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. B Yanıtınız yanlış ise “II. Wilhelm ve Alman Dış Politikasında Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. E Yanıtınız yanlış ise “Üç İmparator Ligi (1872)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. E Yanıtınız yanlış ise “İngiltere-Fransa Antlaşması (1904)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. D Yanıtınız yanlış ise “Birinci Akdeniz Antantı (1887)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. D Yanıtınız yanlış ise “Alman-Rus Teminat Antlaşması (1887)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “İngiltere-Rusya Antlaşması (1907)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. B Yanıtınız yanlış ise “Balkan Savaşları (1912- 1913) konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. C Araştır Yanıt Anahtarı 4 Araştır 1 Üç İmparator Ligi, Bismarck’ın Fransa’yı yalnızlaştırma politikası bağlamında Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya arasında 1872 yılında kurulmuştur. Anlaşmanın bizzat imparatorlar arasında yapılmış olması sebebiyle birliğe bu ad verilmiştir. Üç İmparator Ligi’nin öncelikli amacı Avrupa’da statükonun muhafaza edilmesi idi. Avrupa barışı tehlikeye düşecek olursa taraflar aralarında görüşmelerde bulunacaklardı. Balkanlar’da çıkacak herhangi bir anlaşmazlık birlikte çözülecek; sosyalizme ve ihtilalci ayaklanmalara karşı ortak hareket edilecek ve taraflar başka devletlerle ittifak yapmayacaklardı. Ayrıca, taraflardan birine bir saldırı olması durumunda askeri destek ve yardımlaşma öngörülüyordu. Ancak, birliğin en zayıf tarafı, Rusya ve Avusturya-Macaristan’ın Balkan politikalarının farklı olmasıydı. Nitekim 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra Rusya’nın Balkanları tek başına dizayn etmeye kalkması üzerine Avusturya- Rusya ilişkileri bozuldu ve Berlin Antlaşması’ndan sonra Üç İmparator Ligi dağıldı. Alman Birliği’nin Kurulmasından Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1871-1914) 110 Araştır Yanıt Anahtarı 4 Araştır 2 8 Nisan 1904’de İngiltere ve Fransa arasında imzalanan Entente Cordiale, dostluk antlaşması niteliğindedir. Bu anlaşma iki devletin Afrika ve Uzakdoğu’da sömürgeler konusunda uzun zamandır devam etmekte olan rekabet ve mücadelesine son vermiştir. İngiliz-Fransız ilişkileri aslında Mısır Meselesi’nden dolayı 1882’den beri gergindi. Ayrıca, iki ülke 1896’da Siyam’da, 1898’de ise Sudan’daki Faşoda Krizi’nde savaşın eşiğine gelmişti. Her iki krizde Fransa’nın geri adım atması iki ülkenin savaşmasını önlemişti. Fransa, Sudan’ı İngiltere’ye terk ettikten sonra Fas’ı ele geçirmenin hesaplarını yapıyordu. Bu uğurda İtalya ile de gizlice anlaşmıştı. Ancak, Almanya’ya karşı İngiltere’nin desteğine ihtiyacı vardı. VII. Edward ile birlikte İngiltere’nin yalnızlık politikasını terk etmesi ve Almanya’nın İngiltere’ye karşı giderek saldırgan bir politika izlemesi iki ülkeyi yakınlaştırdı. Fransa’nın teklifi üzerine yapılan anlaşma ile Fransa, İngiltere’nin Mısır’daki egemenliğini tanıyor, buna karşılık İngiltere de Fransa’nın Fas’a yerleşmesini kabul ediyordu. Ayrıca, sömürgelerdeki mevcut statü tanınıyordu. Fransız-İngiliz Antlaşması’nın Üçlü İtilaf’ın oluşumunda ikinci adımı teşkil etmesi bakımından önemlidir. Araştır 3 Osmanlı Devleti, Trablusgarp Savaşı’nda aldığı mağlubiyet sonucunda imzaladığı Uşi Antlaşması ile Cezayir, Tunus ve Mısır’dan sonra Kuzey Afrika’daki son toprak parçasını da kaybetmiştir. İtalya, Osmanlı Devleti’ni barışa ikna etmek için işgal ettiği 12 Ada’yı Trablusgarp’taki Osmanlı askerlerinin tahliyesinden sonra teslim etmeyi kabul etti ise de Balkan Savaşı’nın çıkması üzerine Osmanlı hükümeti, adaların bir süre daha İtalya’da kalmasını kabul etmiştir. Ancak, Osmanlı Devleti 12 Ada’yı bir daha geri alamamıştır. Trablusgarp Savaşı’nın en önemli sonuçlarından birisi Rusya’nın inisiyatifiyle Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ arasında Balkan İttifakı’nın kurulması ve Balkan Savaşı’nın çıkışını hızlandırmasıdır. Yakınçağ Avrupa Tarihi 111 Armaoğlu, Fahir. (1997). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789 – 1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Armaoğlu, Fahir. (2010). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, 1914-1995, İstanbul: Alkım Yayınevi. Atabay, Mithat. (2004). Aydınlanma Çağı ve Avrupa, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Aydın, Mahir. (1992). Şarkî Rumeli Vilâyeti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Aydın, Mahir. (1996). Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, İstanbul: Kitabevi. Aydın, Mithat. (2005). Balkanlar’da İsyan: Osmanlı-İngiliz Rekabeti, Bosna Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), İstanbul: Yeditepe Yayınevi. Beydilli, Kemal. (1991). “Avrupa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, s. 135- 151. Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi. Dursun, Davut. (1989). “Almanya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul, s. 510- 520. Gökkaya, A. Kürşat – Cemil Cahit Yeşilbursa. (2008). Yeni ve Yakınçağ Tarihi, Ankara: Siyasal Yayınevi. Halaçoğlu, Ahmet. (2002). “Balkan Savaşları (1912- 1913)”, Türkler, C. 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 296-307. Hall, Richard C. (2003). Balkan Savaşları 1912- 1913: 1. Dünya Savaşı’nın Provası, çev. Mehmet Tanju Akad, İstanbul: Homer Yayınları. Hirst, John. (2013). Kısa Avrupa Tarihi, 2. Bsk. İstanbul: Say Yayınları. Kennedy, Paul. (2001). Büyük Güçlerin Yükselişleri ve Çöküşleri, çev. Birtane Karanakçı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Kerr, Gordon. (2011). Charlemagne’dan Lizbon Antlaşması’na Avrupa’nın Kısa Tarihi, çev. Cumhur Atay, İstanbul: Kalkedon Yayınları. Koyuncu Aşkın. (2013). “Bulgaristan’dan Göç ve Türk Varlıklarının Tasfiyesi (1877-1908)”, Balkanlar ve Göç, Ed. A. F. Örenç, İ. Mangaltepe, Bursa: Bursa Kültür A.Ş., ss.525-558. Kuran, Ercüment. (1992). “Birinci Dünya Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.6, İstanbul, s. 196-200. Küçük, Cevdet. (1992). “Balkan Savaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul, s. 23-25. Lee, Stephen J. (2014). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, 4. Bsk., Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Ortaylı, İlber. (2001). Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, İstanbul: İletişim Yayınları. Örenç, Ali Fuat. Yakınçağ Tarihi (1789-1918): Giriş, 2. Bsk. İstanbul: Akademi Titiz Yayınları. Özcan, Azmi. (2000). “İngiltere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.22, İstanbul, s. 296-307. Roberts, J. M. (2015). Avrupa Tarihi, çev. Fethi Aytuna, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Sander, Oral. (2003). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e, 12. Bsk., Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Steinberg, Jonathan. (2015). Bismarck, çev. Hakan Abacı, İstanbul: İş Bankası Uçarol, Rifat. (1995). Siyasi Tarih (1789-1994), 4. Bsk. İstanbul: Filiz Kitabevi. Üçok, Coşkun. (1978). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. Woodruff, William. (2006). Modern Dünya Tarihi, çev. Hale Vardar – Ali Vardar, İstanbul: Pozitif Yayınları. Yeliseyeva, N. V. (2009). Yakın Çağlar Tarihi, çev. Özdemir İnce, İstanbul: Yordam Kitap. Kaynakça 112 Bölüm 5 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) öğrenme çıktıları Anahtar Sözcükler: • I. Dünya Savaşı • Bolşevik İhtilali • Versailles (Versay) Antlaşması • Milletler Cemiyeti • Locarno Antlaşması • 1929 Dünya Ekonomik Krizi • Adolf Hitler • Josef Stalin 1 I. Dünya Savaşı Nedenleri ve Cepheleri 1 I. Dünya Savaşı’nın nedenlerini, başlamasını ve cephelerini değerlendirebilme 2 Savaşın Sona Ermesi ve Paris Konferansı 2 I. Dünya Savaşı’nın sonuçlarını yorumlayabilme 4 1929 Dünya Ekonomik Krizi ve Savaşa Doğru 4 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin II. Dünya Savaşı’nın doğuşundaki rolünü değerlendirebilme 1919’dan Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve Sürdürme Gayretleri 3 1919 Sonrası Avrupa’da barışı kurma ve 3 sürdürme gayretlerini açıklayabilme 113 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ 28 Haziran 1914’de Avusturya-Macaristan Veliahtı Arşidük Ferdinand ve karısının Saray-Bosna’da bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesi sonrası gelişen olaylar bir Dünya Savaşı’na yol açtı. Doğaldır ki, milyonlarca insanın ölümü, yıkılan şehirler, bunların yanı sıra milyarlarca dolarlık silah ve mühimmat harcaması, ulusal ekonomilerin savaş sonrasında uzun süre toparlanamamasına yol açtı. Bu çapta bir savaşın çıkış nedeni elbette sadece bir suikaste bağlanamaz. Görünürdeki neden bu olmakla beraber gerçek nedenler daha kapsamlıdır. Avrupa Devletleri arasında 1871’den itibaren neredeyse yarım yüzyıllık bir barış dönemi yaşanmış ve bu dönem “Avrupa Barışı” (Pax Europeana) şeklinde nitelenmiştir. Bu nedenle Avusturya-Macaristan Veliahtının ve karısının öldürülmesi sonrası, Avrupa’nın gelişmişlik düzeyi ve savaş araçlarının öldürme kapasitesinden ötürü 1914 dünyasında bir savaşın çıkma ihtimali zayıf görülüyordu. Dolayısıyla çıkacak bir savaşın galibi ile mağlubunun olmayacağı ve Avrupa medeniyetini yok edeceği öngörülüyor ve Avusturya-Macaristan ile Sırbistan arasındaki krizin öncekiler gibi barışçı bir şekilde çözüleceği sanılıyordu. Ancak suikast sonrasındaki olayların gelişimi böyle düşünenleri yanılttı. Çünkü bir dünya savaşının doğuşu için gereken nedenler, çoktan oluşmuştu. Kısacası Avusturya-Macaristan Veliahtı ve karısına yönelik suikast, büyük bir felaketin habercisiydi. I. DÜNYA SAVAŞI NEDENLERİ VE CEPHELERİ I. Dünya Savaşı insanlığın o güne kadar gördüğü en büyük yıkımlardan biridir. 1914 yılında çıkan savaşın tohumları aslında çok daha önceden atılmaya başlamıştı. 19.yüzyılın son çeyreğine girilirken önce Almanya ile Fransa arasındaki gerilim ardından Almanya’nın birleşmesi ile ortaya çıkan yeni Avrupa dengesi büyük bir sarsıntıya uğramaya açık hale geldi. Özellikle birleşen Almanya’nın giderek büyüyen sanayii doymak bilmeyen bir hammadde ve pazar ihtiyacını doğurdu. Bu bitmek bilmeyen ihtiyaç, İngiltere başta olmak üzere dünyanın diğer büyük ülkelerine yönelik açık bir tehdit anlamına gelmekteydi. İngiltere’nin 19.yüzyılın başından itibaren giderek yükselen gücü ve yüzyılın ortalarına doğru dünyanın nerdeyse tek hakimi konumuna yükselmesi, önce Avrupa’da ardından tüm dünyada kontrolü elinden kaçırmaması gibi bir yaklaşıma yol açtı. Bu hakimiyeti sarsmaya aday en büyük olay, 1871 yılında Almanya’nın, Fransa’yı mağlup ederek Alsace-Lorraine’i alması oldu. Böylece Almanya bir yandan Fransa’yı Avrupa sisteminin dışına iterken giderek büyüyen askeri ve ekonomik gücü ile İngiltere’nin de en ciddi rakibi konumuna yükseldi. Nihayet bu yüksek tansiyon fazla uzun süremezdi ve büyük bir hesaplaşma kaçınılmazdı. I. Dünya Savaşı’nın Nedenleri I. Dünya Savaşı’na yol açan temel nedenin, Sömürgecilik (Kolonyalizm) arzusu olduğu söylenebilir. Sömürgeciliğin en genel tanımı, “başka insanların toprakları ve mallarının ele geçirilmesi ve denetlenmesi” şeklinde yapılabilir. Bu anlamdaki “Sömürgecilik” in Roma İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren pek çok örneği tarih içinde bulunabilir. Ancak bu terim tarihsel süreçte anlam olarak değişimlere uğramıştır. Avrupalılarca, 15- 16. yüzyıllarda yeni ticaret yollarını aramak amacıyla başlatılan “Coğrafi Keşifler” ve 16. yüzyıldan 18. yüzyıla uzanan ticari kapitalizm (merkantilizm) döneminde denizaşırı toprakların fetihleri, Sömürgecilik teriminin anlamı da değişim geçirmiştir. Sanayi Devrimine kadar devam eden süreçte Avrupalılar, denizaşırı ülkelerde Hıristiyanlığı yaymak, ticaret yapmak, uygarlık götürmek gibi gerekçelerle sömürgeler (koloniler) kurdular. XVI. yüzyılda sömürge toprakları, kendilerini yöneten devletten uzakta olan ve ona hukuki ve ekonomik olarak bağlı olan ülkelerdir. Sömürgenin kurulduğu coğrafya, adeta anavatanın çiftliği ve her konuda yardımcısı niteliğindedir. Avrupalılar bu yeni sömürgecilik (1492-1850) tarzıyla, dünyanın geri kalan coğrafyalarının zenginliklerini Avrupa’ya taşımışlardır. Küresel düzlemde oluşturulan bu koşullar, “Sanayi Devrimi” için gerekli alt yapıyı hazır hale gelmiştir. Sanayinin gelişmesiyle hammadde ihtiyacı ve üretim artmış, yeni pazar ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Böylece Sanayi Devrimi ile birlikte emperyalizm çağı açılmıştır. Koloniler artık yalnızca anavatanın ihtiyaçlarını temin etmek amacıyla ticaret yapılan yer olmanın ötesinde hammadde deposu ve pazar olarak da önem kazanmışlardır. Buna bağlı olarak sömürgeleri, anavatanın bir parçası olarak görme anlayışı yerleşmiştir. Avrupa’da artık pazar elde et- 114 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) mektense, toprak kazanmak düşüncesi ön plana çıkmıştır. Böylece yeni bir anlayış içeren sömürgecilik (emperyalizm) doğmuştur. Bu yeni yaklaşımın doğal sonucu olarak Avrupalı Devletler, dünyaya yayılmaya ve paylaşmaya başlamışlardır. 19.yüzyılın son çeyreğine kadar karşısında kendisiyle rekabet edebilecek bir gücün olmadığına inanan İngiltere, bu üstün konumunu yitirmeye başlamıştır. Çünkü İngiltere örneğini izleyen Almanya ve Fransa gibi ülkeler de İngiltere ile rekabet etmeye başlamışlardır. Aradaki mesafeyi kapatmak amacıyla 19. yüzyılın son çeyreğinde dünya yeni sömürge fetihlerine sahne oldu. 1914 yılına gelindiğinde, önceki yüzyıllarda görülmedik bir zenginliğe kavuşan Avrupa devletleri, “dünya topraklarının yarısı ve dünya halklarının üçte biri”ni barındıran sömürge imparatorluklarına sahip oldular. Bu imparatorlukların en büyüğü İngiliz İmparatorluğu idi. İtalya ve Almanya, sömürgeciliğe öteki Avrupa ülkelerinden sonra başlamalarına rağmen, 1914 yılına kadar önemli topraklar edinmişlerdir. İtalya, Osmanlı Devleti’nden Trablusgarp’ı almıştır. Almanya ise Togo, Kamerun, Güney-batı Afrika’da bazı yerleri almış ve 1880’den sonra Uzak Doğu’da Pasifik adalarını ele geçirmişti. Dünyadaki dış yatırımların büyük çoğunluğu, dünya ticaretini elinde tutan Avrupa devletlerine aitti. Bu ekonomik boyut bütün uluslararası ilişkileri belirlemiştir. Kısacası 1870 sonrası dönem, emperyalizmin yeni tarzda bir sömürgecilik biçimi olarak, dünyaya hâkim olduğu dönemdir. Sömürgecilik yarışının yanı sıra Birinci Dünya Savaşı’na giden yolda en önemli katkılardan biri de milliyetçiliktir. 1789 Fransız İhtilali ve akabinde Napoleon’un yürüttüğü savaşlar, milliyetçi duyguları bütün Avrupa’ya taşıdı. Napoleon’un işgalleri ile yayılan milliyetçilik özellikle Avusturya-Macaristan, Osmanlı gibi çok uluslu imparatorlukları temellerinden sarstı. Dil, tarih, kültür gibi ortak kimlik unsurlarına sahip bireyler, ulus-devletlerin kurulmasını sağladılar. Avrupa’da 1815 Viyana Kongresi ile kurulan düzen, 1830 ve 1848 İhtilalleri ile sarsılırken, en önemli siyasal değişiklikler 1860-1870 yılları arasında gerçekleşmiştir. Bu dönemde İtalyan Yarıması’ndaki devletlerden Piyomente’nin Başbakanı Kont Cavour, İtalyan Devletlerini birleştirmek için 1858’de Fransa İmparatoru III. Napoleon ile anlaştı. Kont Kavur amacına ulaştı ve 13 Nisan 1859’ da Avusturya Piyomente’ye savaş ilan etti. Fransız ordularının yardımıyla Piyomente, Avusturya ordusunu yendi. 1860 tarihi itibariyle sadece Venedik Avusturya’nın elinde kalmıştı. 17 Mart 1861’de Piyomente Kralı Victor Emmanuel, İtalya Devleti’nin Kralı ilan edildi. Yeni kurulan İtalya Devleti’nin merkezi Roma olarak ilan edildi. Böylece İtalya birliğini sağlamıştı. Artık sömürge yarışına çıkmaya hazırdı. XIX. Yüzyıl öncesinde tıpkı İtalya terimi gibi Almanya terimi de coğrafi bir isimden ibaretti. Alman Prensliklerini birleştirme 1815 Viyana Kongresi’nde başarılamamıştı. Ancak 1818-1853 yılları arasında oluşturulan gümrük birliği, Alman tüccarlarını birbirine bağladı ve siyasi birleşme için gereken zemini hazırladı. 1861’de I. Wilhelm Prusya Kralı oldu. 1862 yılında Başbakan olan Bismark, askeri gücü artırmaya başladı. Nihayet 1864’te Avusturya’ya savaş açtı ve 3 Temmuz 1866’da Sadova’da yenilgiye uğrattı. Kuzey Almanya Fedarasyonu kuruldu. Ancak Bavyera, Vurtenberg, Baden ve Hesse devletleri Fransa’nın baskısıyla Alman birliğine katılamadılar. İspanya tahtı konusu nedeniyle, Fransa 19 Temmuz 1870’de Prusya’ya savaş ilan etti. Almanlar Metz’i kuşattı. III. Napolyon 81.000 kişilik ordusuyla teslim oldu. Yenilgiyi 15 Mayıs 1871’de kabul eden Fransa ile Frankfurt’ta barış anlaşması imzalanırken, Almanya birliğini tamamladı. Almanya ve İtalya’nın siyasi birliklerini kurmasından sonra sömürge elde etme çabaları Avrupa’da mevcut siyasal dengeyi bozmaya başladı. Batı Avrupa’da yaşanan bu gelişmelere Rusya’nın, Balkanlar’daki faaliyetleri eşlik etti. Rusya izlediği “Panslavist” politikalarla Balkan uluslarını sürekli kışkırtıyordu. Bu durum, Balkanlarda büyük bir hassasiyet doğurmuştu. Rusya’nın bölgeye yayılma çabaları da doğal olarak Rusya ile Avusturya’nın rekabetine yol açtı. Gerek sömürgecilik yarışı gerekse milliyetçiliğin yol açtığı etkiler 19.yüzyılın sonuna doğru Avrupa’daki siyasi havayı iyice ağırlaştırdı. Bismark, Fransa’yı dış politikada yalnız bırakmaya yönelik ittifaklara yöneldi. 1879 yılında Avusturya-Macaristan ile 1887 yılında ise Rusya ile ikili güvenlik anlaşması imzaladı. 1882 yılında Almanya ve Avusturya’nın oluşturduğu ikili anlaşmaya İtalya da katıldı. Böylece Almanya ve onun kurduğu birlik büyük bir güç haline geldi. Bismark’ın yürüttüğü dış politika, 1888’de II. Wilhelm’in tahta 115 Yakınçağ Avrupa Tarihi çıkmasıyla değişti. II. Wilhelm, 1890’dan itibaren Almanya’nın diğer büyük devletler gibi sömürgecilik yarışına katılması gerektiğini düşünerek, bir Dünya Politikası (Weltpolitik) takip etmeye başladı. Almanya’nın meydana getirdiği ittifakın karşısında ise İngiltere’nin başını çektiği grup bulunuyordu. Fransızlar ve Ruslar 1891’de anlaştılar. 1904 yılında İngilizlerle Fransızlar; 1907’de de Ruslar ile İngilizler bir anlaşma ile uzlaştılar. Böylece, Almanya, Avusturya ve İtalya (İttifak Devletleri) bir tarafta İngiltere, Rusya, Fransa (İtilaf Devletleri) diğer tarafta olmak üzere Avrupa iki bloka bölündü. Sömürgecilik yarışı bu iki blok arasındaki gerginliği daha da artırdı. Bu durumun doğal sonucu olarak her iki blok da hızlı bir silahlanma yarışı içine girdiler. Bu silahlanma yarışında Almanya’nın, 1890’lardan sonra özellikle donanmasını güçlendirme girişimleri İngiltere’yi tedirgin etti. Almanya’nın denizlerde tehdit oluşturabileceği düşüncesiyle İngiltere o zamana kadar izlediği Avrupa anakarasının işlerine karışmama şeklindeki “Yalnızlık Politikası” nı terk ederek Fransa ve Rusya’nın yanında yer aldı. Bu durum var olan anlaşmazlıkları daha da derinleştirdi. Avusturya-Macaristan ve Almanya’yı yönetenler, Avusturya ile Sırbistan arasındaki bir savaşa İngiltere, Fransa ve Rusya’nın müdahale etmeyeceklerini düşündülerse de gelişen olaylar onların yanıldığını gösterdi. Savaşın Başlaması Ekim 1908’de Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhak etmesi, Sırbistan’ı hayal kırıklığına uğratmıştı. Avusturya’ya duyulan tepki ve büyük Sırbistan hayali Sırpları heyecanlandırmaktaydı. AvusturyaMacaristan Veliahtı Ferdinand ve karısı 28 Haziran 1914 günü Saray Bosna’ya geldiler. Veliaht ve eşi, Gavrilo Prinçip adlı bir Sırp milliyetçisi tarafından bir suikast düzenlenerek öldürüldüler. Avusturya- Macaristan‘ın tepkisi gayet sert oldu. Bu konuda savaşı da göze aldı. Yalnız Rusya’nın da işe karışacağını bildiğinden Almanya’nın durumunu öğrenmek istedi. Almanya ise kriz genişlese bile Avusturya’nın yanında yer alacağını belirtti. Almanya’nın desteğini alan Avusturya, 23 Temmuz 1914’de Sırbistan’a sert bir ültümatom verdi. Suikast olayının soruşturulmasına dönük on madde de toplanan taleplerde bulundu. Avusturya aleyhtarı subay ve memurların azledilmeleri, soruşturmanın Avusturya ile birlikte yürütülmesi gibi istekler de bulundu. Sırbistan bu isteklerin bazılarını kabul etmemişti. Avusturya Sırbistan ile diplomatik ilişkilerini kesti. 26 Temmuz’da Sırbistan’ın seferberlik ilan etmesi üzerine 28 Temmuzda Belgrad’ı bombalayarak savaşa başladı. Belgrad’ın bombalanması, Rusya’yı tahrik anlamına gelmekteydi. İngiltere, diplomatik yollarla çıkan krizi önlemek için uluslararası bir konferans toplamaya çalıştı. Almanya bu teklife yanaşmadığı gibi İngiltere’ye Belçika’nın işgal edilmeyeceğine dair bir garanti vermekten de kaçındı. Rusya’nın İngiltere üzerindeki baskısı da arttı. İngiliz girişimi sonuçsuz kalınca, Rusya 31 Temmuz 1914’de seferberlik ilan etti. Bu olay Alman askeri kurmaylarının hesaplarına ters düşüyordu. Alman Genelkurmayı’nın düşüncesi, Ruslardan önce seferberlik ilan etmekti. Bu nedenle Almanya, Rusya’ya bir ültimatom vererek seferberliği durdurmasını istedi. 12 saat süreli ültimatoma Rusya cevap vermeyince, Almanya 1 Ağustos 1914’de Rusya’ya savaş ilan etti. Aynı gece tarafsız Lüksemburg’u işgal ederek Belçika işgali için gereken demiryolunu ele geçirmiş oldu. Fransa da seferberlik ilan etti. Almanya, bu kez Fransa’dan da seferberliğini durdurmasını istedi. Fransa kaçamak bir cevap verince, 3 Ağustos 1914’te Almanya, Fransa’ya da savaş açtı. Artık Almanya Bismarck’ın korktuğu gibi iki cepheli savaş karşısında kalıyordu. Fransa’ya karşı kısa sürede zafer kazanıp, Rusya’ya dönmek istediği için Belçika’dan geçmesi gerekiyordu. Bu nedenle 2 Ağustosta Belçika’ya başvurup, geçit istedi. Belçika İngiltere’ye danışarak bu isteği reddetti. Bunun üzerine Almanya 4 Ağustosta 1914’de Belçika’ya da savaş açtı. Almanya’nın, Belçika’ya saldırması İngiltere için açık bir tehditti. Çünkü 1839’dan beri Belçika’nın tarafsızlığı uluslararası teminat altındaydı. Almanya İngiltere’yi tehdit eder duruma geçmişti. 4 Ağustos 1914’te bu kez İngiltere, Almanya’ya ve 6 Ağustos 1914’de de Avusturya, Rusya’ya savaş açtı. Avrupa devletlerinin birbirine girmeleri üzerine Japonya, Asya’daki yayılmacılığı için bunu iyi bir fırsat olarak gördü. 15 Ağustos 1914’de Almanya’ya bir nota vererek, Çin denizindeki donanmasını geri çekmesini ve Kiaoachow’un kendisine teslimini istedi. Almanya bu taleplere cevap vermeyince, 23 Ağustosta Almanya’ya savaş ilan etti. 7 Kasım 1914’de Shantung Yarımadasını ve Kiaoachow’u ele geçirdi. Pasifikteki Alman sömürgesi olan adalar da Japonya tarafından işgal edildi. 116 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) Ocak 1915’de fırsattan yararlanarak, Çin üzerinde imtiyazlar elde etti. 1916 yılı içinde Rusya, 1917 Şubat’ında İngiltere, 1917 Mart’ında Fransa, 1917 Kasım’ında ABD ile yaptığı anlaşmalarla, bu kazanımlarını ilgili devletlere de kabul ettirdi. 1914 Yılı ve Cepheler I. Dünya Savaşı 1914-1918 yılları arasında 4 yıldan fazla süren, o ana kadar Dünya tarihinde benzeri görülmemiş büyüklükte bir savaştır. Dünya tarihinde ilk kez bu savaş boyunca muazzam sayıda askeri kuvvet karşı karşıya gelmiştir. Almanya’nın savaş planı 1905’de Almanya Genelkurmay Başkanı olan Graf von Schliffen tarafından çizilmişti. Onun yerine daha sonra gelen Alman generaller tarafından da onaylanmıştı. Schliffen Planı’na göre, Almanya iki cepheli bir savaşı tek bir şekilde kazanabilirdi. Sayıca fazla askere sahip olmakla beraber, ülkesinin genişliği ve gerekli nakliye imkanlarının yetersizliği nedeniyle Rusya savaşa giremeden, Almanya bir yıldırım savaşıyla Fransa’yı kısa zamanda dize getirmeyi, daha sonra da Rusya’ya yüklenmeyi öngörüyordu. Böylece Almanya iki cepheli bir savaşa girmeyecekti. Ayrıca İngiltere’nin de Avrupa işleriyle uğraşamayacağı hesap edilmekteydi. Batı Cephesi Schliffen Planı’nın başarısı, Rusya’nın seferberliğini tamamlaması için en az bir ay gerektiği tezi üzerine kurulmuştu. Planın hedefi, Paris’in altı hafta içinde düşürülerek Fransa’nın savaş dışına itilmesiydi. Çünkü doğu cephesinde konuşlanmış Avusturya’nın, Rusya’ya ancak bu kadar dayanacağı düşünülmüştü. Bu hedefler doğrultusunda Almanlar, 4 Ağustos 1914’de Belçika üzerinden Fransa’ya yürüdüler. Ancak Belçika beklenmedik bir direnç göstererek Alman askerlerini 24 saat içinde Liege’de durdurdu. Liege ancak 16 Ağustos günü düşürüldü. Alman Genelkurmayı 12 günlük bir gecikmeyle karşılaşırken bir İngiliz birliği Fransızların yardımına geldi. Zaman geçtikçe Almanlar, Rusya’nın seferberliğini tamamlayacağını ve iki cepheli bir savaşla karşılaşma ihtimalinin arttığını gördüler. Bu kez Doğudan Paris’i düşürmeye çalıştılarsa da, Marne Nehri üzerinde güçlü bir Fransız direnişiyle karşılaştılar. 6-12 Eylül 1914’de Marne Nehri üzerinde yapılan kanlı çarpışmalar sonucu Paris yakınlarında Almanlar durduruldu. Almanların güçlü bir Belçika ve Fransız direnişi görmelerinin nedeni, savaş teknolojisi ve savaş planlarındaki değişimle ilgiliydi. XIX. Yüzyılda iyi bir topçu ateşi ile desteklenen süvari birlikleriyle beraber piyade güçleriyle hücum etmek, savunma taktiğinden daha avantajlıydı. Ancak yeni silah ve araçlarla savunma artık daha çok tercih ediliyordu. Sanayi Devrimi’nin bir ürünü olarak çelikten yapılan 2 metre yüksekliğe sahip “dikenli tel”ler, piyadelerin içinde bulunduğu siperler ve onları koruyan makineli tüfek yuvaları, I. Dünya Savaşı’nın genel savaş düzeni haline geldi. Bu yeni savaş biçimi sayesinde Alman kuvvetleri durdurulsa da Fransızlar, Almanları kuzey Fransa’dan çıkartamadılar. Kuzey Fransa’nın sanayi ve maden bölgeleri Almanların eline geçti. Böylece 4 yıl süren yıpratıcı siper savaşları başladı. Manş kıyılarına hakim olan İngiltere ile Fransa arasındaki irtibatı koparmak amacıyla Almanlar tarafından yapılan taarruzlar da başarıya ulaşamadı. Doğu Cephesi Doğu cephesi 12 ağustos 1914 de Avusturya kuvvetlerinin, Bosna üzerinden Sırbistan’a girmesiyle açıldı. Savaş Aralık 1914 de kadar sürdü ve 3 aylık bir gecikmeyle Belgrad düştü. Ancak toparlanan Sırp kuvvetleri iki hafta sonra Belgrad’ı geri aldı. Bu durum Avusturya’nın zayıflığını ortaya çıkardığı için Almanya hem Rusya’yı savaş dışı bırakmak hem de Avusturya’nın Rusya karşısındaki yükünü hafifletmek için Doğu Cephesine önemli kuvvetler kaydırdı. Çünkü Rusya seferberliğini Almanya’nın düşündüğünden daha çabuk tamamlamış ve Rus ordusu 17 Ağustos 1914’de Doğu Prusya’ya girerek hızla batıya doğru ilerlemeye başlamıştı. Rus ordusunun ilerlemesini durdurmak için Doğudaki Alman birliklerinin başına Hindenburg getirilmiş ve Liege’yi fetheden Ludendorf’un da yardımlarıyla Almanlar, Rus ordusunu hezimete uğratmıştır. 120.000 esir alınmıştı. Böylece Rusya vurucu gücünü yitirmişti. İtilaf devletleri, Rusya’nın tekrar bu cephede hücum ederek, Fransız cephesindeki yükü hafifletmesini amaçladılar. Nitekim İtilaf kuvvetlerinin Rusya’ya silah, mühimmat v.b. yardımı yapabilmek için 1915’de boğazları geçmeye kalkışması, Çanakkale Muharebeleri’ne yol açmıştır. Öte yandan Avusturya ordusunun, Galiçya’da Ruslara karşı başlattığı saldırı başarılı olamamış ve Galiçya Rusların eline geçmiştir. 117 Yakınçağ Avrupa Tarihi Denizlerde Savaş Savaş çıktığı zaman Alman donanmasının bir kısmı güney Amerika’nın batı kıyılarında İngiliz donanmasıyla Kasım 1914’de girdiği mücadeleyi (Coronel Muharebesi) kazandı. Aralık 1914’de yapılan Fakland Muharebesi’ni ise 6 gemiyle birlikte kaybetti ve İngilizler savaş boyunca denizlerdeki hakimiyetini sürdürdü. Batı ve Doğu cephesi ile denizlerdeki savaş başladığında İngiltere, Fransa, Rusya, Belçika, Sırbistan ve Karadağ’ın yanı sıra uzak doğuda Japonya diğer tarafta ise Almanya ve Avusturya-Macaristan iki ayrı düşman bloklar altında birleşmişti. Osmanlı Devleti, İspanya, Norveç, Danimarka, Hollanda, Bulgaristan, İsveç, İtalya, Romanya, Yunanistan, Amerika Birleşik Devletleri, Güney-Amerika devletleri savaşın başladığı ilk dönemde tarafsız kalan devletlerdi. Bu tarafsız devletlerden ilk olarak Osmanlı Devleti savaşa dahil oldu. Osmanlı Devleti’nin Savaşa Girmesi Osmanlı Devleti, Balkan Savaşları’nın ardından Avrupa’daki kutuplaşma sırasında bir “yalnızlık” içine girmişti. Özellikle kısa süre önce Trablusgarb’a saldıran İtalya’nın üçlü İttifak’ta yer alması ve Avusturya’nın izlediği Balkan politikası doğrultusunda Bosna- Hersek’i ilhak etmesi nedeniyle İtilaf Devletleri grubuna daha yakındı. Bu yüzden Osmanlı Devleti, yalnızlıktan kurtulmak için Eylül 1911’de İngitere’ye bir ittifak teklifinde bulunmuş ancak teklif reddedilmişti. İkinci önemli ittifak teklifi, Fransa’ya Temmuz 1914’de yapılmışsa da bu teklif de geri çevrilmişti. Ancak ilgili devletler bu teklifleri reddetmekle beraber stratejik konumu nedeniyle Osmanlı’nın tarafsız kalmasına çaba harcamaktan da geri durmadılar. Fakat Osmanlı Devleti’nin tarafsız kalmak için ileri sürdüğü kapitülasyonların kaldırılması, Ege Adalarının geri verilmesi vb. taleplerine karşı uzlaşmaz tutumlar, Osmanlı Devleti’ni Almanya ve bloğuna yaklaştırdı. Nihayet Üçlü İttifak’a katılma teklifi Avusturya’dan gelirken Osmanlı Devleti 22 Temmuz 1914’de Almanya ile müzakerelere başlamıştır. 2 Ağustos 1914’de Türk-Alman ittifakı imzalanmış ancak anlaşma gizli tutulmuştur. 5 Ağustos’ta da Avusturya-Macaristan da bu anlaşmaya katılmıştır. Almanya, Marne Bozgunu ve AvusturyaMacaristan’ın Galiçya’daki yenilgisi sonrası, ikmal yollarını keserek Rusya’yı, Batı ve Doğu cephelerinden asker çekmeye ve Kafkasya’ya göndermeye mecbur etmek istiyordu. Yine Müslümanların Halifesi sıfatıyla Osmanlı Padişahı’nın ilan edeceği Cihad (Kutsal Savaş) sayesinde Fransız, Rus ve İngiliz yönetimindeki Müslümanların da ayaklanacakları düşünülmekteydi. Böylece İngiltere’nin dikkatinin Mısır’ı korumaya yöneleceğine inanılmaktaydı. Bu nedenlerle Almanya, Osmanlı Devleti’ni bir an önce savaşa sokmaya çalışmıştır. Nitekim Osmanlı Devleti tarafsızlığını yaklaşık 3 ay koruyabilmiş ve olayların seyri ve Almanya’nın çabalarıyla I. Dünya Savaşı’na girmek zorunda kalmıştır. Bu olayların ilki, Goeben ve Breslau isimli iki Alman savaş gemisinin Akdeniz’de İngiliz donanmasından kaçarak 10 Ağustos 1914’de Çanakkale’ye sığınmasıdır. Osmanlı Devleti, tarafsız bir devlet olarak bu gemileri silahsızlandırması ve gemileri ile personelini gözaltına alması gerekirken Almanya’nın itirazı üzerine bu gemileri satın aldığını açıklamıştır. Gemilere Yavuz ve Midilli isimleri verilerek Alman tayfalara Fes giydirilmiş ancak gemiler yine Alman Amiral’i Souchon’un komutasında bırakılmıştır. İtilaf devletleri durumun farkına varmalarına rağmen Osmanlı’nın tarafsızlığı sağlama çabasına itiraz etmemişlerdir. Ancak Almanya ve Avusturya’nın baskısı ve Osmanlı kabinesinin bazı üyelerinin savaşa girme niyetinden ötürü Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın emriyle Amiral Souchon komutasındaki gemiler, 29-30 Ekim gecesi Karadeniz’e çıkarak Odessa ve Sivastapol gibi Rus limanlarını top ateşine tutmuşlardır. Bu olay, Osmanlı Devleti’nin, I. Dünya Savaşı’na girmesi demekti. 1915 ve Sonrasında Dünya Savaşının Seyri 1915 yılında Avrupa’da Batı cephesi taraflara somut bir şey kazandırmayan kanlı çarpışmalara sahne oldu. Artık siper ve yıldırma savaşları başlamıştı. Dikenli teller ve makineli tüfeklerle korunan bu siperleri ele geçirmek için yapılan girişimler çok sayıda insan kaybına yol açtı. 1915’de ilk kez zehirli gaz kullanıldı. 1915’de İngilizler bu cephede 60.000, Fransızlar 190.000, Almanlar ise 210.000 kayıp verdi. Almanya İngiltere’yi zeplinlerle bombaladıysa da, zeplinler kolay hedef olduğu için 1916’dan itibaren bundan vazgeçti. Almanlar zeplinden daha etkili bir başka silahı U-boat ya da Unterseeboot denilen denizaltıları kullanmaya başladı. Ancak denizaltılar, savurdukları torpillerle denizin üstündeki 118 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) gemilere karşı çok güçlü bir savaş silahıyken yüzeye çıktıklarında zayıftılar. Denizde seyreden bir savaş gemisi, tehdit hissettiği zaman sivilleri gemilerine alıp tehdit eden gemiyi batırırken, denizaltılar bu kabiliyeti gösteremiyor ve ticaret gemilerini de batırmak zorunda kalıyorlardı. Özellikle bu durum tarafsız Amerikan Ticaret gemilerinin batırılması ve sivil ölümlerinin artması üzerine Alman-Amerikan ilişkilerinin bozulmasına sebep olmuştu. . Doğuda ise 1915 kışında Almanya ve Avusturya birlikte Rusya’ya karşı taarruza geçtiler, Galiçya, Ruslardan geri alındı. Varşova, Kovno, Vilna’yı alan Almanlar, Petersburg’a kadar sokuldular. Zor durumda kalan Rusya’nın isteğiyle Çanakkale Cephesi açıldı. Rusya 2 Kasım 1914’de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ederken 5 Kasım’da İngiltere ve Fransa onu izlemiştir. Osmanlı Devleti’nin Almanlarla birlikte yaptığı savaş planı şu şekildeydi; 1. Kafkasya üzerinden Rusya’ya bir harekat düzenlenerek Cihad İlanı’nın da yardımıyla Kafkasya ve Orta Asya Müslümanları ve Türklerinin ayaklanması düşünülmüştü. 2. Süveyş Kanalı ve Mısır ele geçirilerek İngilizlerin, Akdeniz yolu kesilecek ve böylece enerji kaynaklarına ulaşıldığı gibi İngiltere’nin sömürgelerle olan bağlantısı da zayıflatılacaktı. 3. İtilaf Devletleri, üstün deniz güçleri sayesinde Ege ve Akdeniz’de egemen olduklarından Çanakkale’yi korumak için Trakya’da önemli bir askeri kuvvet bulundurulacaktı. İtilaf Devletleri, bu plana karşılık Osmanlıyı hassas olduğu noktalardan vurmak amacıyla Güney Irak ve Çanakkale’de iki cephe daha açtı. Bu nedenle Osmanlı Devleti önce dört cephede ardından yeni açılan bazı cephelerde de savaşmak zorunda kalmıştı. Kafkasya Cephesi Güney Kafkasya ve Kuzey İran’a girip Rusları arkadan çevirmek için Başkomutan Enver Paşa, 20 Aralık 1914’de 150 bin kişilik bir Türk kuvvetini Sarıkamış-Urmiye yönünde harekete geçirdi. Saldırı, 19 Ocak 1915’e kadar devam ettiyse de zorlu coğrafi koşullar ve ağır kış şartları nedeniyle Türk Ordusu büyük kayıplar verdi. Buna karşın Ruslar, Malazgirt-Van bölgesine kadar indiler. İtilaf Devletlerinin Çanakkale’de başarısızlığa uğraması üzerine Ruslar Doğu cephesine tekrar yüklendiler. Sırasıyla 1916 Şubat’ında Erzurum’u, Nisan’da Trabzon’u, Temmuz’da Erzincan ve Muş’u ele geçirdiler. Doğu Cephesinde Osmanlı-Alman planı başarısızlığa uğramıştı. Kanal Cephesi Bu cepheye özel önem atfedilmesi nedeniyle Bahriye Nazırı Cemal Paşa Ordu Komutanı olarak atanmıştı. 1915 Şubat’ında kanalı geçmek için iki teşebbüs yaptıysa da demiryolu ve su ikmali yapılmadıkça başarıya ulaşılamayacağını anladı. Çanakkale Muharebeleri nedeniyle bu cephedeki kuvvetlerin bir kısmı da Çanakkale’ye kaydırılınca 1915 yılı itibariyle bu cephede önemli bir gelişme olmadı. Irak Cephesi İngilizler bu cepheyi, Abadan Petrollerini korumak ve kuzeye çıkıp Ruslarla birleşerek Türk kuvvetlerinin Hindistan’ı tehdit etmesini önlemek amacıyla açmıştır. İngilizler, 1914 Kasım’ında Hindistan’dan getirdiği kuvvetleri Basra’ya çıkararak kuzey yönünde ilerlediler. 1915 Eylül’ünde Kuttü’l-Amara’ya girdiler. Ancak Türk kuvvetleri biraz kuzeyde Selmanı Pâk’ta bir savunma hattı kurmuşlardı. Kasım ayında yaptıkları taarruzda ağır kayıplar veren İngilizler, geri çekilmek zorunda kalmışlardır. Çanakkale Cephesi İngiliz Bahriye Nazırı Winston Churchilll‘e göre Boğazlara yapılacak bir taarruzda, Boğazları ve İstanbul’u ele geçirmek mümkündü. Bu fikri, İngiliz kabinesine ve askeri otoritelere de kabul ettirdi. Çanakkale taarruzunun amaçları, 1. Boğazlar ve İstanbul, İtilaf Devletleri eline geçerse Osmanlı Devleti savaştan çekilmek zorunda kalacak ve savaştığı tüm cepheler de kapanmış olacaktı. 2. Boğazlar ele geçirilirse Ruslara silah ve malzeme yardımı yapılabileceği gibi Rus buğdayı da Avrupa’ya daha kolay taşınabilecekti. 3. İtilaf Devletleri’nin, Boğazları ele geçirmesi, henüz savaşa girmeyen diğer Balkan devletleri üzerinde ciddi etki yapacak ve İttifak Devletleri lehine savaşa girmelerini önleyecekti. 119 Yakınçağ Avrupa Tarihi Bu amaçlarla ortak bir İngiliz-Fransız Donanması 19 Şubat 1915’den itibaren Çanakkale’deki Türk tabyalarını bombalamaya başladı. Şiddetli bombardıman 18 Mart’a kadar sürdü ve itilaf donanması Çanakkale Boğazını geçme teşebbüsünde bulundu. Yedi itilaf gemisi batırılınca geri çekilmek zorunda kaldılar. Bu başarısızlık tüm dünyada İtilaf Devletleri’nin itibarını sarstı. Bunu tamir etmek amacıyla Nisan sonunda 70 bin kişilik bir itilaf kuvveti Gelibolu Yarımadası’nın Güney sahillerine çıkarıldı. Bu kez Gelibolu üzerinden Çanakkale Boğazı ele geçirilmek isteniyordu. Ancak Gelibolu sahillerinde Türk kuvvetleri çok sert bir direniş gösterdi ve itilaf kuvvetleri ilerleyemedi. 6 Ağustos 1915’den itibaren bu kez yarımadanın batı tarafındaki Suvla Sahili’ne yeni kuvvetler çıkardılar. İlerlemeye çalışan itilaf kuvvetleri ile Mustafa Kemal’in (Paşa) komutanı olduğu Anafartalar Grubu arasında çok kanlı muharebeler oldu. İtilaf kuvvetleri ilerleyemedikleri gibi üç hafta içinde yaklaşık 40.000 kişi kaybettiler. İtilaf Devletleri, başarılı olamadıkları ve sürekli asker kaybettikleri bu cepheden Aralık 1915’den itibaren çekilmeye başladılar. Gerek Osmanlı Devleti gerek İtilaf Devletleri, Çanakkale Muharebeleri boyunca on binlerce asker kaybetmek zorunda kalmışlardır. İtalya ve Bulgaristan’ın Savaşa Girmesi Almanya ve Avusturya’nın oluşturduğu ikili anlaşmaya, 1882 yılında İtalya da katılarak Üçlü İttifak’ın bir üyesi olmuştu. Ancak savaş başlayınca İtalya kendisini “Üçlü İttifak” a bağlı saymayıp tarafsızlığını ilan etti. Böylece daha fazla toprak vaad eden bloğun yanında savaşa katılmayı planlıyordu. İtalya amacına 26 Nisan 1915’de imzalanan Londra Antlaşması ile ulaştı. Bu antlaşmaya göre İtalya, Tirol’lerin bir kısmını, Trieste ile İstirya’yı, Arnavutluk’ta Valona’yı, Saseno Adasını, Dalmaçya Adalarını ve On iki Ada’yı alıyordu. Ayıca Osmanlı Devleti’nin paylaşılması halinde Antalya bölgesini ve Afrika’daki Alman sömürgelerinden bazı toprakları da alacaktı. Nitekim, 20 Mayıs 1915’de önce Avusturya’ya, Ağustos 1915’de ise Almanya ve Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. İtalya’nın savaş yıllarında bir ağırlığı olmamakla beraber Avusturya’ya yeni bir cephe açtırarak bu ülkenin diğer cephelerdeki gücünü zayıflatmıştı. Bulgaristan’ın savaşa girme nedeni de toprak kazanma ihtirasıydı. II. Balkan Savaşları sonucunda kaybettiği toprakları geri almak niyetindeydi. Bulgaristan, Osmanlı Devleti’ni Almanya ve Avusturya’ya bağlayan koridoru sağlıyordu. 6 Eylül 1915’de, Almanya ve Avusturya ile yaptığı anlaşmaya göre 35 gün içinde savaşa girmek kaydıyla kendisine bütün Sırbistan Makedonya’sı verilecek şayet Romanya ve Yunanistan karşı blokta yer alırsa Romanya’da Dobruca ve Yunan Makedonya’sı da Bulgaristan’a terk edilecekti. 12 Ekim1915’de Bulgaristan, Sırbistan’a savaş açtı. Bunun sonucunda iki cephede birden savaşmak zorunda kalan Sırbistan ve Arnavutluk, Avusturya tarafından işgal edildi. 1916 Olayları ve Cepheler I.Dünya Savaşının başlamasıyla beraber gerek Batı ve gerek Doğu cephesinde karşılıklı olarak bir denge durumu ortaya çıkmış, taraflar birbirine üstünlük sağlayamayınca sonuç getirmeyen kanlı çarpışmalar yaşandı. Bir başka deyişle hem Batı hem de Doğu cephelerinde adeta bir kilitlenme söz konusuydu. Ne İttifak bloku ne de İtilaf blokunun üyeleri ciddi bir başarı sağlayamadılar. Batı ve Doğu cephelerindeki bu sabit durumun ardından Osmanlı Devleti de savaşa dahil oldu. Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesiyle özellikle Almanya’nın stratejik hesapları yeni cephelerin açılmasını sağladı. Osmanlı Cepheleri Osmanlı Devleti’nin Çanakkale Zaferi sonrası kazandığı ikinci başarı, Irak cephesindedir. İngilizler Kasım 1915’de Osmanlı ordusu tarafından Kuttü’l-Amara’da sarıldı. İngiliz Kumandanı General Townshend 1916 Nisan’ında 18000 kişilik kuvvetiyle esir alındı. Kanal cephesinde ise Osmanlı ordusunun iki kez kanala yaklaşma teşebbüsü başarısızlığa uğradı. İngilizler, Ağustos 1916’dan sonra karşı taarruza geçtiler. Osmanlı ordusunu takip eden İngilizler, Sina Yarımadası’nı geçerek Suriye sınırına dayanmışlardı. İngilizlerin para ve silah yardımında bulunduğu Şerif Hüseyin liderliğindeki isyancıların, Mekke-Medine’yi de içine alan Hicaz bölgesindeki saldırılarına, Fahrettin Paşa komutasındaki küçük Osmanlı birliği, ateşkes imzalanıncaya kadar direndi. Kafkas Cephesinde de durum Osmanlı Devleti’nin aleyhine gelişti. Rusların Trabzon’u almaları üzerine hücuma kalkan Osmanlı birlikleri Ruslar tarafından püskürtüldü ve Gümüşhane, Kelkit ve Erzincan da Rusların eline geçti. 120 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) Batı Cephesi Marne çarpışmalarından sonra siper savaşı 1916 Şubat’ına kadar sürdü. Alman Başkomutanı Falkenhaym, karşı cepheyi yarmak amacıyla Şubat ayında büyük bir saldırı başlattı. Fransızlar dört ay boyunca Alman saldırılarına karşı koydular. Verdun Muharebesi ismi verilen bu çarpışmada Almanlar 335 bin, Fransızlar ise 360 bin kişi kaybettiler. Doğu Cephesi 1916 yılında Ruslar yine Galiçya cephesinde taarruza geçti. Almanya ve Osmanlı Devleti bu cepheye kuvvet gönderdiler. Osmanlı’nın bu cepheye gönderdiği kuvvetin sayısı 33 bin kişiydi. Ancak Rus saldırılarına karşı koyamayan Avusturyalılar, geri çekilmek zorunda kaldılar. Romanya’nın Savaşa Girmesi Romanya daha 1883’de Üçlü İttifak’a katılmasına rağmen I. Dünya Savaşı’nı başlatan Avusturya’nın, Sırbistan’a saldırısı sonrasında İttifak Devletleri’nin yanında yer almadı. Romanya da tıpkı İtalya ve Bulgaristan gibi toprak talebi içindeydi. Nitekim İtilaf Devletleri yanında savaşa girmek için Transilvanya, Bukovina ve Banat kendisine vaad edilince 28 Ağustos 1916’da savaşa girdi. Ancak İttifak Devletleri’nin saldırıları ve 1917’deki Bolşevik İhtilali sonrası Rus desteğinden yoksun kalınca aynı yıl bir ateşkes imzalamak zorunda kaldı. 1917 Olayları ve Cepheler 1917 yılı boyunca Batı ve Doğu Cephelerinde savaşın başlarından itibaren var olan denge durumu devam etse de küçük değişiklik sinyalleri de gelmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti savaştığı cephelerde yavaş yavaş toprak kaybetmeye başlamıştır. Benzer şekilde İttifak Devletleri safında savaşa katılan Avusturya’nın da kayıplar verdiği görülür. 1917 yılı I. Dünya Savaşı’nda genel olarak ibrenin yavaş ama kararlı biçimde İtilaf Devletleri lehine dönmeye başladığını göstermiştir. Batı Cephesi Marne muharebelerinden itibaren bir yıpratma savaşı şeklinde devam eden Batı cephesi, bu özelliğini 1917 boyunca da korumuştur. Doğu Cephesi Bolşeviklerin faaliyetleri ve barış propagandaları, Doğu cephesinde Rus kuvvetlerinin durumunu sarsmıştır. Temmuz 1917’de Rusların başlattığı taarruzu durduran Almanlar, Rus ordusundaki bu karışık durumdan da faydalanarak karşı taarruzla Galiçya’yı Ruslardan temizlemiştir. Rusya, 47 bini esir olmak üzere 160 bin kişi kaybetmiştir. İtalya Cephesi Mayıs 1917’de İtalyanların yerel düzeydeki hücumları, Avusturya’nın ciddi kayıplar vermesine yol açmıştır. Almanların bu cepheye kuvvet kaydırmasıyla, Ekim 1917’de Caperotto’da düzenlenen karşı taarruzda, İtalya 293 bin esir vermenin yanı sıra 3000 top kaybetti. İtalyanların geri çekilmeleri, Piave Nehri üzerinde bir savunma hattı kuruncaya kadar devam etti. Avusturya taarruzunu Kasım 1917’de durdurdu. Kanal Cephesi Bu cephenin önemli savaşları Gazze’de oldu. Gazze’deki Türk savunmasını kırmak için İngilizler, Mart ve Nisan 1917’de iki defa taarruza geçtiler fakat başarılı olamadılar. Ancak Ekim 1917’de İngilizler 191 bin kişilik bir kuvvetle yeniden saldırdılar. Karşılarındaki Türk birliğinin mevcudu 40 bin civarındaydı ve 10 gün sonra başarıya ulaşarak 1917 Kasım başında Gazze’yi ele geçirdiler. İlerlemeye devam ederek Kudüs’ü de aldılar. Irak Cephesi İngilizler, 1916’daki Kuttü’l-Amara hezimetinin ardından uzun bir hazırlık sonrası 1917 Şubat’ında taarruza geçtiler. Türk kuvvetleri, Bağdat’ı savunmak için geri çekildi ancak Mart ayında Bağdat İngilizler tarafından ele geçirildi. Bu olaydan sonra 1918 yaz aylarına kadar bu cephede önemli bir gelişme olmadı Kafkas Cephesi Rusya’da Ekim 1917 İhtilali öncesinde başlamış olan Bolşevik isyanları bu cephede durumu etkilemesine rağmen Osmanlı ordusu, bazı birliklerinin başka cephelere kaydırılması ve tifüs salgını gibi nedenlerle taarruza geçemedi. Ancak Muş ve Bitlis geri alınabildi. Aralık 1917’de Rusya ve Osmanlı Devleti arasında bir ateşkes yapıldı. 121 Yakınçağ Avrupa Tarihi Amerika Birleşik Devletleri’nin Savaşa Girmesi Amerikan tepkisi nedeniyle, Almanlar 1915 sonbaharından itibaren 1916 sonbaharına kadar denizaltılarla ticaret gemilerine saldırmaya ara vermişlerdi. Ancak Alman kurmayları abluka sahasına giren bütün gemilerin batırılmasını ısrarla savunmaktaydılar. Alman Başbakanı Betman Holveg Amerika’nın savaşa girebileceğinden çekinirken askeri kurmaylar buna ihtimal vermemekteydiler. Denizaltılar tekrar devreye girerse İngiltere’ye dışarıdan yiyecek gelemeyecek ve nihayet teslim olacaklardı. 1 Şubat 1917 ‘de Alman Donanmasına verilen emirle bütün ticaret gemilerinin batırılması kararlaştırıldı. Britanya adaları, Manş ve İrlanda denizlerinin abluka altında olduğu Amerika’ya da bildirildi. Almanya’nın bu kararı Amerika Birleşik Devletleri’nde büyük tepkiye yol açtı. 3 Şubat 1917’de Almanya ile ilişkilerini kesti. Almanya denizaltı savaşını daha da ağırlaştırarak her gün daha çok sayıda ticaret gemisi batırmaya başlamıştı. Amerikan tüccar ve sanayicileri kendilerini Alman baskısı altında hissetmeye başladılar. Amerikan kamuoyu giderek Almanya’yı düşman olarak görmeye başladı. Almanlar ise A.B.D’nin savaşa girme ihtimalini azaltmak için Meksika’yı devreye sokmaya çalışıyorlardı. Alman Dışişleri Bakanı, Meksika’daki Büyükelçisi’ne şifreli bir telgraf göndererek Meksika’nın, Almanya’nın yanında yer alması halinde Amerika’nın ele geçirdiği toprakların Meksika’ya geri verileceğini belirtiyordu. İngilizler bu telgrafı ele geçirerek Amerikalılara ulaştırınca Almanya’ya duyulan tepki arttı. Amerika, 2 Nisan 1917 de Almanya’ya savaş ilan etti. Amerika’nın savaşa girmesi, Amerikan sanayinin, ziraatinin ve iki milyon askerin savaşa yönlendirilmesi ve İtilaf Devletleri’nin zaferi kazanması için bir dönüm noktası anlamına geliyordu. Rusya’da Rejim Değişikliği ve İhtilal Rusya’daki otokratik yönetim ve yıllardır azınlıklar üzerindeki Ruslaştırma siyaseti, Rasputin’in etkisi altındaki Rus Sarayı’na karşı bir nefret uyandırmıştı. Ancak 1905’deki ihtilal girişimi gibi sorunlar, savaşla birlikte ertelenmişti. Fakat daha savaşın ilk yılında doğu Prusya ve Galiçya’da Almanlar karşısında alınan yenilgiler, Rus halkında büyük hoşnutsuzluk yaratmıştı. Bu askeri yenilgilerin asıl nedeni, Rusya’nın ekonomi ve sanayi bakımından yetersizliğiydi. Savaşla birlikte sıkıntılar giderek arttı. 1915 sonunda yiyecek krizi doğmuş ne cephelerin ne de halkın ihtiyaçları karşılanamaz hale gelmişti. Halkın sıkıntılarının giderek artması da rejime karşı muhalefeti şiddetlendirdi. 8 Mart 1917’de Petersburg sokaklarında gösteriler başladı. Hükümet kuvvetleriyle kanlı çarpışmalar oldu. Bütün Marksistler harekete geçtiler. 16 Mart 1917’de Çar, tahtan çekilmek zorunda kaldı. Nihayet 25 Ekim (7 Kasım) 1917’de Rusya’da Bolşevikler iktidara geldiler ve derhal barış girişimlerinde bulundular. Müttefikleri olan İngiltere ve Fransa, Rusya’yı protesto etse de Bolşevik iktidarı, Almanya ve müttefikleri ile görüşmelere başladı. Yunanistan’ın Savaşa Girmesi Yunanistan’ın savaşa girmesi meselesi, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in eniştesi Yunan Kralı Kostantin ile Başbakan Venizelos arasında bir mücadele doğurmuştu. İtilaf Devletleri, Venizelos’a Yunanistan’ın savaşa girmesi halinde Anadolu’dan toprak vaadinde bulunmuşlardı. Kral, buna karşı çıkmaktaydı. Venizelos’u görevinden uzaklaştırdı. 1916 Ağustos’unda Selanik’te Venizelos’un öncülük ettiği bir ayaklanma ile Yunanistan ikiye ayrıldı. Bunun üzerine İngiliz ve Fransız birlikleri Atina’ya girdiler ve Kral Konstantin tahtı oğlu Aleksandr’a bırakmak zorunda kaldı. Venizelos, Atina’ya gelerek yeni hükümeti kurduktan sonra 26 Haziran 1917’de İtilaf Devletleri safında savaşa girdi. Böylece Balkanlardaki son devlet de savaşa katılmış oldu. I. Dünya Savaşının Sonu: Ateşkes ve Barış Antlaşmaları 1917 yılı geldiği zaman savaşan tarafların kamuoylarında bir yorgunluk ortaya çıkmaya başlamıştı. Üç yıllık savaş sonucunda kesin bir yenilgi veya zafer belirtisi görünmemekteydi. Savaşın uzamasıyla ağırlaşan yaşam koşulları, tarafların kamuoylarında barışa duyulan özlemi daha da artırıyordu. Nitekim ilk yorgunluk belirtileri, Avusturya’dan geldi. Almanya ve Osmanlı’nın yardımlarına rağmen Doğu Cephesinde Ruslara bir üstünlük kuramadığı gibi İtalya karşısında da kesin bir zafere ulaşamamıştı. Almanya içinde de savaş ağırlığını hissettirmeye başlamıştı. Rusya’ya karşı kazanılan 122 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) yüksek maliyetli zaferlere rağmen Rusya bütünüyle mağlup edilememişti. Batı cephesindeki yıpratma savaşları ise Alman kuvvetlerini de eritmekteydi. Ayrıca Amerika’nın, İtilaf Devletleri yanında savaşa girmesi durumu daha da zorlaştırmıştı. Bu sebeplerden ötürü Avusturya ve Almanya 1917 yazında çeşitli kanallardan barış girişiminde bulundularsa da bir sonuç alamadılar. İtilaf Devletleri için de benzer şartlar geçerliydi. Rusya’da Şubat 1917’de çıkan ihtilal girişimleri ve 1917 sonlarından itibaren barış görüşmelerine girişilmesi ve Sırbistan ile Romanya’nın yenilmesi gibi sebepler, onları da zor duruma düşürmüştü. Bütün dünyanın barışa özlem duyduğu bir sırada Woodrow Wilson yapılması muhtemel barışın ilkelerini, 8 Ocak 1918’de ilan etti. “14 Nokta” adı da verilen bu ilkeler, barışın esaslarını ve nasıl korunacağını içermekteydi. Wilson’un prensipleri, taraflar arasında adil ve yeni bir savaşa yol açmayacak şekilde barışın düzenlenmesine yönelik ilkelerdi. Ayrıca milliyet esasına dayalı olarak sınırların belirlenmesi ve barış dönemlerinde milletlerarası işbirliğinin sağlanması esaslarını da içeriyordu. Bunlara ilave olarak Dünya ticaretini hukuki bir zemine dayandıran ve yeni toprak kazanımlarını engellemeye yönelikti. Ancak barış konferansı düzenlendiği zaman Wilson İlkeleri, çok az dikkate alındı. Brest-Litovsk Barışı Rusya’da çarlık rejiminin yıkılması sonrasında iktidarı ele geçiren Bolşevikler, 21 Kasım 1917’de İtilaf Devletleri elçilerine verdiği notada bütün cephelerde ateşkes yapılmasını istediler. Bir yandan da çarlık hükümetlerinin yaptığı bütün gizli antlaşmaları açıkladılar. Amaçları, hem batı hem de kendi kamuoylarına, yapılan savaşın emperyalist bir savaş olduğunu göstererek savaşa karşı çıkılmasını sağlamaktı. Böylece Almanya’ya müracaat ederek 15 Aralık 1917’de bir ateşkes imzaladı. 22 Aralık 1917’de Brest-Litovsk’da başlayan barış görüşmelerine, Avusturya-Macaristan, Osmanlı Devleti ve Bulgaristan da katıldı. Uzun müzakerelerin ardından 3 Mart 1918’de barış imzalandı. Buna göre yeni kurulan Sovyetler Birliği; Polonya, Litvanya, Letonya ve Estonya’dan çekiliyor; Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlı Devleti’ne bırakıyor ve Ukrayna’nın bağımsızlığını tanıyordu. Romanya’nın Savaştan Çekilmesi Romanya, Ağustos 1916’da, Rusya’ya güvenerek savaşa girmişti. Ancak neredeyse tüm cephelerde yenilgiye uğramıştı. Rusya’nın İttifak Devletleri ile Aralık 1917’de ateşkes imzalamasından sonra, Romanya’nın müttefikleriyle bağlantısı kopmuştu. Nihayet Mart 1918’de önce ateşkes ardından 7 Mayıs 1918’de de Bükreş’te bir barış antlaşması imzalamaya mecbur oldu. Romanya, antlaşma ile Dobruca’yı terk etmek, Avusturya’ya Karpatlar’da toprak vermek zorunda kaldığı gibi Almanya ve Avusturya’nın ekonomik nüfuzu altına girmeyi de kabul ediyordu. Bulgaristan’ın Savaştan Çekilmesi Bütün ülkelerde olduğu gibi 1918 yılına gelindiğinde Bulgaristan’da da savaşa karşı tepki doğmuştu. Almanya’ya gıda yardımı yapılması, Bulgar halkını yiyecek sıkıntısına sokmuştu. Ekonomisi sarsılmıştı. 1918 itibariyle Almanya’dan aldığı mali yardımlar ve cephane yardımı kesilmiş ve orduda gıda sorunu baş göstermişti. İtilaf Devletleri’nin 1918 yaz aylarındaki genel taarruzu ve 14 Eylül 1918’de İngiliz, Fransız ve Sırp kuvvetlerinin başlattığı saldırılara dayanamayıp 29 Eylül 1918’de ateşkes imzalayarak savaştan çekildi. Osmanlı Devleti’nin Savaştan Çekilmesi Osmanlı Devleti, Brest-Litovsk Barışı sonrasında Kafkasya’da Ermenilerin, Gürcülerin ve Azerbaycan Türklerinin Bolşevik rejimini tanımayarak, bağımsızlıklarını ilan etmelerini fırsat bilerek Bakü Petrollerini ele geçirmek amacıyla harekete geçti. Enver Paşa, Türkistan ve Orta Asya’ya uzanarak bir Pan-Türkist birlik kurmak amacındaydı. Osmanlı Devleti, Kafkas Cephesi’nde ilerleme sağlamakla beraber Bulgaristan’ın savaştan çekilmesinden dolayı müttefikleri ile arasındaki bağlantı kesilmiş oldu. Filistin ve Irak cephelerinde de durumun kötüleşmesi üzerine Şubat 1918’de Sadrazam Talat Paşa kabinesi istifa etti. Yerine İzzet Paşa kabinesi kuruldu. Bulgaristan’ın savaştan çekilmesi ile İngiliz ve Fransızlar, Trakya’da 7 tümenden oluşan bir birlik kurdular. Amaçları İstanbul ve Boğazları ele geçirmekti. Bunu fark eden İzzet Paşa kabinesi ateşkes teşebbüsünde bulundu. 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla Osmanlı Devleti de savaştan çekilmiş oldu. 123 Yakınçağ Avrupa Tarihi Avusturya-Macaristan’ın Savaştan Çekilmesi Avusturya, 1916-1917’den itibaren barış aramaya başlamış ancak başarılı olamamıştı. 1918’e gelindiğinde durumu daha da kötüleşirken sınırları içinde yaşayan Çek, Hırvat, Sırp ve Slovenlerin bağımsızlık hareketleriyle karşılaştı. Bu sırada İtalyanların Ekim 1918 taarruzuyla Vittorio-Veneto’da, Avusturya cephesi parçalandı. Ateşkes yapmaktan başka çaresi kalmayan Avusturya, 3 Kasım 1918’de ateşkesi imzaladı. Ateşkesin imzalanmasıyla beraber 29 Ekim 1918’de Çekoslovakya ve Yugoslavya kuruldu. 30 Ekim 1918’de modern Avusturya kurulurken Kasım 1918’de de Macaristan kuruldu. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun yıkılması, yüzlerce yıldır bu toprakları yöneten Habsburg Hanedanı’nın da çökmesi anlamına geliyordu. Almanya’nın Ateşkes İmzalaması Ekim 1918’e gelindiğinde Almanya’nın bu savaşı kazanamayacağı anlaşılmıştı. Eylül 1918’de Almanya, İtilaf Devletleri’nin ağır bir taarruzuyla karşılaştı. 3 Ekim 1918’den itibaren İsviçre aracılığıyla barış girişiminde bulundu. Sonuç alamadığı gibi Almanya içinde sosyalistlerin çıkardığı ayaklanmalarla karşılaşmıştı. 9 Kasım 1918’de Berlin’de çıkan bir sosyalist ayaklanma sonucu Başbakan Max de Bade, kendisinin başbakanlıktan İmparator II. Wilhelm’in de tahtan çekildiğini ilan etti. Almanya’da, Cumhuriyet kurulmuştu. 11 Kasım 1918’de Almanya’nın, Rethondes Mütarekesi’ni imzalaması, dört yıldan uzun bir süredir devam eden I. Dünya Savaşı’nın sona erdiğini gösteriyordu. SAVAŞIN SONA ERMESİ VE PARİS KONFERANSI İtilaf Devletleri ve Başkan Wilson, Alman despotizmine karşı savaştıklarını ileri sürmekteydiler. Ateşkes imzalanması söz konusu olduğu zaman Alman hükümdarıyla bir anlaşma yapamayacaklarını bildirmişlerdi. Almanya’da, Cumhuriyet kurulduktan sonra Rethondes Mütarekesi imzalanabilmişti. Barış görüşmelerine sıra geldiğinde İtilaf Devletleri çeşitli zorluklarla karşılaştılar. Almanya’nın ağır şekilde cezalandırılmasını isteyen kamuoylarının baskısını hissetmekteydiler. İtilaf Devletleri’nin her birinin farklı amaçlara sahipti. Fransa, Alsace-Lorraine’i isterken İngiltere, Almanya’nın deniz gücünü etkisiz hale getirmek İtalya ise Avusturya’nın önemli bir kısmını ilhak etmek gibi amaçlar taşıyordu. Bir başka sorunsa, Avusturya, Almanya, İngiltere ve Rusya yönetimindeki Polonyalılar, Finlandiyalılar, İrlandalılar ve Mısırlılar’ın bağımOsmanlı Devleti’nin, İttifak Devletleri’nin yanında I. Dünya Savaşı’na katılması ile ilgili olarak şu kaynaklara bakılabilir: Armaoğlu, Fahir. (1991). 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara: İş bankası Yayınları., Armaoğlu, Fahir. (1964). Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara: Sevinç Matbaası. Osmanlı Devleti’nin İttifak Devletleri safında savaşa katılmasının nedeni nedir? Osmanlı Devleti’nin, İtilaf Devletleri yerine İttifak Devletleri ile birlikte hareket etmesinin sebepleri üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 I. Dünya Savaşı’nın nedenlerini, başlamasını ve cephelerini değerlendirebilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 124 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) sızlık istemesiydi. Diğer bir önemli sorunsa, savaş sonrası için kendi aralarında imzaladıkları anlaşmalar ve bunların uygulanmasından kaynaklanıyordu. Mesela Çarlık Rusya’sına İstanbul ve Polonya’nın tamamı vaat edilmişti. Ancak Rusya yıkılmıştı. Dolayısıyla bu bölgeler üzerinde yeniden anlaşmak gerekiyordu. Fakat Amerikan Başkanı Wilson, “14 Noktası” ile toprak ilhaklarına ve gizli antlaşmalara karşı olduğunu ortaya koymuştu. Kısacası galip devletler arasında küçümsenemeyecek anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştı. Bu yüzden önce kendi aralarında müzakereler yaparak kesin barış şartlarını saptadıktan sonra Almanlarla görüşmeye karar verdiler. Bu amaçla 18 Ocak 1919’da Paris Konferansı açıldı. Rusya’nın katılmadığı konferansa 32 devlet delege yollamıştır. Mağlup devletlerle imzalanacak barış anlaşmaları, Paris Konferansı’nda hazırlanmıştır. Sadece Osmanlı İmparatorluğu ile 1920 yılında imzalanacak olan Sevr anlaşması San Remo’da hazırlanmıştır. Paris Konferansı’nda kararların alınmasında egemen olan İngiltere, Fransa, A.B.D. Japonya ve İtalya idi. Amerikan Başkanı Wilson, uluslararası barışı sağlayacak bir örgütün, “Milletler Cemiyeti”nin kurulmasıyla bütün sorunların çözüleceğini umuyordu. Ancak İngiltere ve Fransa için sürdürülebilir bir Avrupa Barışı öncelikler arasında yer almıyordu. Fransa, Almanya’yı tekrar bir güç olarak ayağa kalkamayacak hale koymayı düşünürken, İngiltere, Alman donanmasını ortadan kaldırarak sömürgelerde kendisine bir tehdit olmamasını istiyordu. İngiltere Başbakanı Lloyd George ve Fransa Başbakanı Georges Clémenceau, klasik diplomasi yöntemlerini uygulamak amacıyla adeta Wilson’u başlarından savmak için Milletler Cemiyeti’nin statüsünün saptanması işine öncelik verdiler. Başkan Wilson, Amerikan kamuoyunu bu düşünceye ikna etmek için ülkesine dönerken, konferansın liderliğini İngiltere ve Fransa ele geçirerek, kendi amaçlarını gerçekleştirdiler. Öte yandan bir “Milletler Cemiyeti” statüsü de 19 Şubat 1919’da belirlenmişti. Yirmi altı maddelik bu kurucu statü, bağımsız bir antlaşma değildir. Almanya ile Versailles (Versay), Avusturya ile Saint Germen (Sen Jermen), Macaristan ile Trianon ve Bulgaristan ile yapılan Neuilly (Nöyi) antlaşmalarına eklenmiştir. İttifak Devletleri’nin lideri olan Almanya’nın imzaladığı Versay Antlaşması, I. Dünya Savaşı’na son veren en önemli antlaşmadır. Aynı yıl diğer mağlup devletlerle imzalanan anlaşmalar, barış dönemine geçişte daha sınırlı etkiye sahiptirler. Versay Antlaşması, içerdiği ağır şartlardan ötürü II Dünya Savaşı’nın ortaya çıkması için gerekli zemini oluşturacaktır. Versay Antlaşması Versay Antlaşması önemi nedeniyle ilk hazırlanan barış antlaşmasıdır. Almanya’ya yapılan teklif “savaşın suçlusu olduğunu kabul etmesi”ni içeriyordu. Wilson ilkelerine dayanarak Almanlar, antlaşmanın birçok maddesine itiraz etti. Ancak 440 maddelik antlaşma bir ültimatom şeklinde Almanlara 28 Haziran 1919’da imzalatıldı. Almanya, Milletler Cemiyeti’nin kuruluşunu kabul ederken Fransa’ya, Alsace-Lorraine’i ve Saar bölgesini terk ediyordu. Polonya’ya, Poznan ve Batı Prusya’yı verirken Danzig serbest şehir oluyordu. Ren Bölgesi askerden arındırılıyor, Almanya, Avusturya ile birleşmemeyi kabul ediyordu. Almanya, bütün denizaşırı sömürgelerinden vazgeçerken, bu sömürgelerde “Manda Rejimi” altında Milletler Cemiyeti’nin kontrolünde yeni bir sömürgecilik biçimi oluşuyordu. Bunlar dışında Almanya zorunlu askerliği kaldırıyor ve ordusunu 100 bin kişiyle sınırlandırıyordu. Denizaltı ve uçak yapamayacak ve bütün gemilerini de İtilaf Devletlerine teslim edecekti. “Tamirat Borcu” adıyla, savaş tazminatı (Wilson İlkeleri’ne rağmen) ödeyecekti. 1921’de bu miktar 56 Milyar Dolar olarak açıklanmışsa da aynı yıl 33 Milyar Dolara indirildi. Bu miktar Almanya’yı ekonomik çöküşe mahkum etmekteydi. Almanya ekonomik ve siyasal bakımdan çok ağır şartlarla karşı karşıya kalmıştı. Milyonlarca Alman, yeni kurulan devletlerin sınırları içinde kaldığı gibi yeni kurulan devletlerle, Almanya arasında azınlık sorunları doğurdu. Batı Prusya’nın büyük bölümünün Polonya’ya verilmesi ve Danzig’in serbest şehir ilan edilmesiyle Doğu Prusya ile Almanya’nın arasına yabancı iki devlet girmiş böylece Alman toprakları ikiye bölünmüştü. Yapılan hesaplamalara göre, Almanya, topraklarının yüzde 13’ünü, nüfusunun yüzde 12’sini kömür rezervlerinin yüzde 16’sını, demir kaynaklarının yüzde 48’ini, tarım alanlarının yüzde 15’ni ve fabrikalarının yüzde 10’unu kaybediyordu. Böylesi ağır bir ekonomik yük altında bırakılarak ve bütün sömürgeleri elinden alınarak ekonomik yıkım ve işsizliğin doğuracağı kötü sonuçlarla baş başa bırakılmıştı. Kısacası, ikinci ve daha büyük bir savaşın tohumları ekilmekteydi. 125 Yakınçağ Avrupa Tarihi Savaşın Sonuçları I.Dünya Savaşı gibi büyük bir çatışmanın çok yönlü sonuçları olmuştur. Özellikle ekonomik, toplumsal ve siyasi açıdan büyük bir değişime yol açmıştır. Ortaya çıkan tablo her ne kadar galip devletler lehine görünse de bu ağır sonuçlar, aslında I. Dünya Savaşı’nın son çatışma olmayacağı ve daha büyük ve yıkıcı bir mücadelenin kaçınılmaz olduğunun da ispatıdır. Ekonomik Sonuçlar I. Dünya Savaşı’nda milyonlarca insan yaşamını kaybetti. Savaşa giren ülkeler toplam 70 milyona yakın insanı askere almışlardı. 10 Milyon insan öldü. 20 Milyon insan yaralanırken 3,5 milyon insan sakat kaldı. Bunların dışında binlerce insan hastalık ve açlıktan ölürken kentler ve köyler yok olmuş; sayısız köprü, tünel demiryolu gibi altyapı tesisleri ile atölyeler, fabrikalar gibi üretim tesisleri de tahrip edilmişti. Savaşın neden olduğu maddi zararın büyüklüğü ürkütücü boyutlardaydı. Tarafların yaptıkları savaş harcamaları, 82 Milyar Dolar civarındaydı. Uzun savaş yılları boyunca bu ülkelerin ekonomileri tüketim malları üretimi yerine giderek savaş için gereken malları üretmeye yönelmişti. Savaştan sonraki dönemde de önceki düzeylerine çıkmaları uzun sürdü. Buna bağlı olarak savaş sonrası Avrupa’da yaygın bir işsizlikle karşılaşıldı. Tükenen ulusal ekonomiler, savaş giderleri dolayısıyla Amerika’dan alınan yüksek miktarlı borçlar ve enflasyona bağlı olarak ulusal para değerlerinin düşmesi, Avrupa ekonomisini büyük bir çöküşe iterken geniş kesimlerin refah seviyesini de düşürdü. Bu durum Avrupa hükümetlerini, ekonomik yaşama müdahaleyi artırmaya yöneltti. Gümrük duvarlarını yükselterek ulusal sanayilerini koruma çabasının yanı sıra pazar ve hammadde arayışına da girdiler. Çöken ekonomilerini tekrar ayağa kaldırma gayreti ile mevcut kaynakları daha rasyonel kullanmak için “Planlı Ekonomi” ye daha savaş zamanında yönelmişlerdi. Serbest teşebbüsün israfı artırıcı, belirsiz ve yavaş olduğu düşünülmeye başlamış ve dış ticaret bir devlet tekeli haline getirilmişti. Bu ekonomik yaklaşım II. Dünya Savaşı’na kadar azalan bir ölçüde varlığını sürdürdü. A.B.D. I. Dünya Savaşı’ndan en avantajlı çıkan ülke oldu. A.B.D. savaş öncesinde 2 Milyar dolar dış borcu olan bir ülkeyken 1925’te 18 milyar dolar alacaklı hale gelmişti. Altın stoklarının dolar olarak karşılığı 1914’de 1.8 milyar dolarken 1925’de 4,5 milyar dolara çıkmıştı. Savaş boyunca A.B.D. İtilaf Devletleri’ne hem banker hem de atölye olmuştu. Sanayii ihracata dönük gelişirken savaş sonrası dünya ticaretindeki payı daha da arttı. Savaş, Avrupa’nın klasik emperyalizmini (sömürgeler elde etmeye dayalı) geriletirken A.B.D’nin dünya üzerindeki ekonomik ve diğer alanlardaki hegemonyasının başlangıcını oluşturdu. İtilaf Devletleri’nin ihtiyaçlarını karşılamak için Atlantik ötesindeki yatırımlarını satmaları ve borçlanmaları sonucunda A.B.D. borçlanan ülke olmaktan çıkarken İngiltere’nin ihracatı yarıya inmiş, Almanya’nın ise denizaşırı ülkelere ihracatı tamamen durmuştur. 18. yüzyıldan itibaren görülen “Avrupa’nın ekonomik üstünlüğü”, savaş sonrası ortaya çıkan rakipler nedeniyle yavaş da olsa değişmeye başlamıştır. Toplumsal Sonuçlar Dünya Savaşı’nın toplumlar üzerindeki en büyük etkisi, milliyetçilik duygusunu güçlendirmesiydi. Devletlerin seferberlik gibi uygulamaları ile zaferler ve yenilgiler, ortak duyguların oluşmasına ve savaş yılları boyunca kitlelerin sık sık bir araya gelmesine yol açmıştı. Avrupalılar yurtseverlik ve ulusal gurur konusunda büyük bir duyarlılık gösterir hale geldiler. Her ülke için savaşılan düşman, vicdansız ve kötü olarak nitelendirildi. Milliyetçi hislerin sosyalist eğilimlere galip gelmesiyle savaş karşıtı söyleme sahip olan sosyalizm, ulusal bir çizgiye çekilmek zorunda kaldı. Ulusal Sosyalizm yanlıları, savaş lehinde tavır sergilerken Avrupa’nın sonraki yıllarda oluşacak kimliğini de şekillendireceklerdi. Böylece Rusya’ da ortaya çıkan 1917 Ekim İhtilali yanlıları ile Avrupalı Sosyalistler arasında büyük bir fark oluşacaktı. Birinci Dünya savaşının büyük kısmını Batı cephesinde geçiren İngiliz ve Fransız ordularının kayıpları II. Dünya Savaşından daha küçük olsa da I. Dünya savaşı bu ulusların zihnine “Büyük Savaş” olarak kazınmıştır. Mevcut kayıpların en yıkıcı etkisi nüfus dengelerini alt üst etmesiydi. Yaş grupları ve cinsiyet dengeleri alt üst oldu. Milyonlarca genç ölürken doğum oranları da düştü. Fransa’da, 20-32 yaş arası nüfusun yarısı kaybedilirken İngiltere’de, 30 yaşın altında yaklaşık yarım milyon erkek hayatını kaybetti. 1914’de İngiliz ordusunda bulunan Oxford ve Cambridge öğrencilerinin dörtte biri öldü. Üretici güçlerin savaş meydanlarında olma- 126 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) ları veya ölmeleri, kadınların iş yaşamına daha fazla katılmaları ve silah fabrikalarında veya hizmet sektöründe giderek daha fazla istihdam edilmelerine yol açtı. Bu durum, başta İngiltere olmak üzere kadınların, seçme-seçilme hakkına dönük taleplerini artırdı. Bu da toplumsal alanda kadın-erkek eşitliğinin gelişmesi açısından önemli bir adım olacaktı. Siyasi Sonuçlar I. Dünya Savaşı Avrupa haritasını değiştirdi. Osmanlı Devleti, Rus Çarlığı ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, tarih sahnesinden çekilirken Polonya, Çekoslovakya, Avusturya, Macaristan, Yugoslavya, Finlandiya, Litvanya, Ukrayna, Estonya gibi yeni devletler ortaya çıktı. Bazı ülkelerde ise rejimler değişti. Rusya’da komünist Sovyetler Birliği kurulurken Türkiye’de Cumhuriyet ilan edildi. Savaş sırasında tüm ülkelerde yükselen yurtseverlik ve milliyetçilik, zamanla saldırgan bir milliyetçiliğe dönüştü ve Almanya’da Nazizm, İtalya’da Faşizm adıyla yeni hareketler doğdu. Versay Antlaşması’na karşı Almanya’da doğan tepkiden beslenen Nazizm, İkinci Dünya Savaşı’nın çıkışında önemli derecede etkili olacaktı. 1919’DAN SONRA AVRUPA’DA BARIŞI KURMA VE SÜRDÜRME GAYRETLERİ Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda imzalanan barış antlaşmaları ile Rus Çarlığı, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Alman İmparatorluğu ortadan kalktı. Bu durum Avrupa güç dengesinde bir boşluk yarattı. Çarlık Rusya’sının yıkılması ve komünist rejimin kurulması, Avrupa dengesini değiştirmekle beraber asıl etkisi, sonraki dönemlerde Dünya dengesini kökten değiştirmesiyle ortaya çıkacaktır. Alman İmparatorluğu yıkıldığı zaman ise galip devletler, Versay barışıyla adeta intikam almaya çalıştılar. Ancak bu çabanın kendisi, sonraki yıllarda ortaya çıkacak dengesizliğin de kaynağı olacaktı. Kısacası savaş sonrası uluslararası bir barış düzeni kurulmuşsa da bu durum, taşıdığı sıkıntılar nedeniyle istikrarsız ve geçici bir dönemi ifade ediyordu. Bir yandan 1920’lerin sonuna kadar kurulan barış ağır aksak da olsa korunurken diğer taraftan yeni düzenin getirdiği anlaşmazlıklar daha da büyüdü. Nihayet bu atmosfer, 1939’da II. Dünya Savaşı’nın çıkmasına yol açacaktı. Versay Antlaşması’nın taşıdığı ağır şartlar açısından Alman iç siyasetinde yol açtığı değişim hakkında daha geniş bilgi için şu kaynaklara bakılabilir: Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Yayınevi., Hobsbawm, E. (2001). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, çev. Y. Alogan, İstanbul: Sarmal Yayıncılık. I. Dünya Savaşı sonrasında imzalanan Versay Antlaşması’nın, Almanya bakımından doğurduğu sonuçlar nelerdir ? Versay Antlaşması’nın, Alman iç siyasetine etkisi ve aşırı milliyetçi akımların yükselişindeki katkısını düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 I. Dünya Savaşı’nın sonuçlarını yorumlayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 127 Yakınçağ Avrupa Tarihi Uluslararası Düzen ve Geçici Barış Dönemi (1919-1929) Dünya Savaşı sonunda kara Avrupası’nda Fransa güç dengesinde öne çıkmasına rağmen Çarlık rejiminin yıkılması, İngiltere’nin kıta devleti olmaması ve Amerika’nın Monroe Doktrini’ne dönerek Avrupa işlerine karışmama politikası, Fransa’nın güvenlik endişesi duymasına neden oldu. Fransa, Almanya’dan aldığı ağır intikamın er ya da geç hesabının sorulacağını düşünüyordu. Bu yüzden 1919’dan itibaren ileride gelişebilecek muhtemel bir Alman saldırısına karşı önlemler almayı, dış politikasının temel amacı yapmıştı. Nitekim daha Paris Barış Konferansı’nda, bir Alman saldırısını imkansız kılmaya ve özellikle Ren bölgesini Almanya’dan almaya çalışmıştı. Ancak yeni bir “Alsace-Lorraine” anlaşmazlığının doğmasından korkan Amerika ve İngiltere, buna izin vermediler. Bunun yerine bir Alman saldırısı olursa her iki devlet ortak garanti vermeyi teklif etmişler ve Fransa da buna razı olmak zorunda kalmıştı. Fransa, her iki devletle 28 Haziran 1919’da askeri yardım anlaşmaları imzalamıştı. Fakat Amerikan Senatosu Versay Antlaşması’nı onaylamadığı ve Amerika ile İngiltere’nin taahhüdü, ortak garantiyi içerdiği için İngiltere’nin askeri yardım antlaşması da yürürlüğe girmedi. İngiltere ile ittifakta başarısız olan Fransa, kendisi kadar Alman işgalinden korkan Belçika ile 7 Eylül 1920’ de ve Polonya ile 19 Şubat 1921’de bir askeri ittifak antlaşması imzaladı. Polonya, hem Almanya’dan hem de Rusya’dan toprak almış üstelik Bolşevik Rusya ile de savaşmıştı. Her iki devletten de çekinmekteydi. Aynı şekilde Fransa, barış antlaşmalarına tepki duyan Macaristan ve Bulgaristan’dan çekinen Çekoslovakya ile 25 Ocak 1924’de, Romanya ile 10 Haziran 1926’da ve Yugoslavya ile 11 Kasım 1927’de ittifak antlaşmaları imzaladı. Böylece Almanya’ya karşı bir güvenlik çemberi (Küçük Antant)ı oluşturuyordu. Avrupa’dan gelebilecek saldırılara karşı, kendisini Manş denizi’nin arkasında güvende hisseden ve dokuz yüz yıldan beri işgal görmeyen İngiltere’nin yeni bir taahhüde girmemesi, Fransa’nın endişelerini artırdı. İngiltere için önemli olan husus, Alman donanmasının yok edilmesiydi. Bu amacını Versay Antlaşması ile ulaşmıştı. Bir Fransız-İngiliz ittifakının, Rus-Alman ittifakına yol açacağını ve kışkırtıcı olacağını düşünüyordu. Oysa İngiltere, ticari ilişkilerin gelişmesine öncelik vermekte ve barışı aramaktaydı. Savaş Sonrası Almanya Savaşın sonuna doğru Almanya iç karışıklıklarla karşılaşmıştı. Bunun sonucunda İmparator II. Wilhelm Hollanda’ya sığınırken 9 Kasım 1918’de Alman sosyal demokratlarının lideri Scheidmann, Cumhuriyet ilan etmişti. Bu rejim değişikliğinde dış etkenlerin de rolü bulunmaktaydı. Amerika Başkanı Wilson ancak demokratik bir rejimle masaya oturacağını bildirmişti. Nitekim bundan sonra 11 Kasım 1918’de Almanya ile Rethondes mütarekesi imzalandı. İktidarı ele geçiren sosyal demokratlar, Ebert’in başkanlığında geçici bir hükümet kurdular. Bunun üzerine Bolşeviklerin de etkisiyle Almanya giderek daha fazla karışıklığa girdi. Sovyet tipi bir ihtilal yanlısı olan Spartakistler adını alan bir grup önce Alman Komünist partisini kurdular ve iktidarı ele geçirme girişimleri 13 Ocak 1919’da bastırılabildi. 19 Ocak 1919’da kurucu Meclis seçimleri yapıldı. Meclis küçük bir kasaba olan Weimar’da toplandı ve 11 Ağustos 1919’da yeni anayasa ilan edildi. Almanya ilk defa demokratik bir anayasaya kavuştuğu sırada Versay Antlaşması’nı imzalamak zorunda kalmıştı. Demokratik devletler, demokrasi yolunda ilk adımı atan Almanya’ya zorla ağır şartlar içeren bir antlaşmayı imzalatmışlardı. Bu durum Almanyadaki bütün siyasi gruplarca tepki ile karşılandı. Almanya bu tür siyasi çalkantılar içindeyken ekonomik durumu da giderek bozulmaya başladı. Versay’ın yüklediği tamirat borcu enflasyonu dayanılmaz hale getirirken ekonomik hayat ve üretim durdu. 1919-1923 yılları arasındaki enflasyon, Alman hükümetlerinin sınırsız miktarda para basması ve Ren bölgesindeki sanayicilerin spekülasyonlarından kaynaklanmıştı. Almanya’da ortaya çıkan iç savaş tehlikesi, etkili tedbirlerin alınmasına izin vermedi. Bir ekonomi politikası olarak sınırsız para basma yoluna gidildi. Vergiler devlet giderlerinin ancak % 2 sini karşılıyordu.. Grevler yaygınlaşırken, halk işyerlerini yağmalıyordu. Ekonomik durum 1924’den sonra yavaş da olsa düzelmeye başladı. Bu durum Almanya’nın tamirat borçlarının makul bir seviyeye inmesi ve düzene sokulmasıyla mümkün oldu. Almanya’nın Tamirat Borçları Almanya’nın borçlarının tutarı ve ödeme biçimi kurulacak bir komisyon tarafından saptanacaktı. Ocak 1921 de 56 milyar dolar olarak kararlaştırılan borç, Almanya’nın itirazları üzerine 33 milyar 128 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) dolara indirilse de hala Almanya’nın ödeme kabiliyetinin üzerindeydi. Müttefiklerin tamirat borcunu bu kadar yüksek tutmaları, sadece Almanya’yı cezalandırmak veya açgözlülükleriyle açıklanamaz. Asıl neden, İngiltere, Fransa ve İtalya’nın savaş boyunca Amerika’dan aldıkları borçlardı. İngiltere’nin ABD’ye olan borcu 4 Milyar Dolar Fransa’nın ise 3.5 Milyar dolardı. Bu borç % 7 faizli olup her yıl 375 milyon dolar artmaktaydı. Öte yandan birbirlerine de borç alıp vermişlerdi. İngiltere aldığı 4 milyar dolar borca karşı müttefiklerine 8 milyar dolar borç vermişti. Aynı şekilde Fransa’nın müttefiklerine verdiği borç miktarı ise 5 milyar dolardı. Bu bakımdan ABD’ye olan borçlarını kapatabilmek için Almanya’dan alacakları tamir borcu adeta bir zorunluluk durumundaydı. Bu sorunlu durumdan kurtulmak için İngiltere barış müzakereleri sırasında bütün savaş borçlanmalarının silinmesini teklif etmiş, Fransa ve İtalya bunu desteklerken ABD kendine ödenmesi gereken borçlar konusunda ısrar etmişti. Bu durum Avrupalı devletlerin, Almanya ile ilişkilerinin seyrini 1930‘lı yıllara kadar etkileyen bir sorun olarak kalmıştır. Almanya, borcun ilk taksiti olan 25 Milyon doları ödedikten sonra ekonomisindeki krizin derinleşmesi üzerine sermaye sahipleri paralarını ülke dışına çıkardılar. Mark hızla değer kaybetmeye başladı. 1921 yılının sonuna gelindiği zaman Almanya borçlarını ödeyemeyeceğini belirterek 5 yıllık bir erteleme talep etti. İngiltere bu isteğe ılımlı yaklaştı. Çünkü savaş öncesinde Almanya, İngiliz ekonomisi için büyük bir pazardı. Dolayısıyla İngilizler, Almanya’nın toparlanması ve tekrar alım gücü kazanmasını istiyorlardı. Ancak Fransa tamirat borçlarını ödetme konusunda kararlıydı. Görüşmeler 1922 yılı sonuna kadar sürdü. Sonuç alınamayınca Fransa, Belçika ile birlikte Ruhr bölgesini 1923 Ocak’ında işgal etti. Ruhr Bölgesi’nin sanayisine el koyarak Almanya’nın borçlarını tahsil etmek istiyordu. Bu olay, Alman-Fransız ilişkileri kadar İngiliz-Fransız ilişkilerinde de gerginliğe yol açtı. İngiltere gibi Amerika da bu işgali onaylamıyordu. Ruhr bölgesindeki Almanlar pasif bir direnişe geçerken, Almanya-Fransa arasında savaş rüzgarları esmeye başladı. Bu ortam içinde Alman Markı giderek değer kaybetmeye başladı. Almanya bu krizle bir kez daha siyasal karmaşaya sürüklenirken Fransa’nın ayrılıkçı Alman hareketlerini kışkırtması sonucu Ruhr bölgesinde bir Ren Cumhuriyeti kuruldu. Ayrıca Saksonya ve Thrusringen’de ayrılıkçı komünist hükümetler ortaya çıktı. Bütün bu yaşananlara ve hükümete tepki olarak Bavyera’da Kasım 1923 de Adolf Hitler ve Ludendorf öncülüğünde Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi bir darbe ile hükümeti ele geçirdi. Ancak darbenin ömrü uzun sürmedi. Bu gelişmelerin ardından baskı ile Almanya’ya para ödetilemeyeceğini anladıkları için İngiltere ve Amerika devreye girerek yeni bir ödeme planı hazırladılar. Amerikalı Charles G. Dawes’in ödeme planı Ağustos 1924’de Londra’da kabul edildi. Plan, toplam borç miktarını belirtmiyor ancak yıllık 250 milyon dolarla başlamak üzere her yıl artan bir oranda borcu yıllık taksitlere bölüyordu. Ayrıca Almanya’ya, yarısını Amerika’nın üstlendiği 200 Milyon dolar tutarında borç verilecek ve Fransa Ruhr bölgesini, Almanya’ya iade edecekti. Dawes Planı, Almanya’ya önemli bir rahatlama getirdi, yeni bir para sistemine geçerek ekonomisini düzeltti. Mark’ın değeri yükselmeye başladı. Üretimin artmasına paralel şekilde uluslararası ticaretteki payı da artmaya başladı. Öte yandan Fransa ile olan ilişkileri de düzelme yoluna girdi. Dawes Planı, dört yıllık bir ödeme sistemi öngörmüştü. Bu yüzden 1929 yılında tamirat borçları yeniden ele alındı. Alman-Fransız ilişkilerinin düzelmesine paralel olarak bu kez Young Planı adıyla bir ödeme sistemi kabul edildi. Buna göre Almanya yılda 391 milyon dolar olmak üzere 22 taksitte toplam 26 Milyar dolar borç ödeyecekti. Ancak 1929 dünya ekonomik krizi nedeniyle Almanya tekrar ödeme sıkıntısına düşünce 1932 yılında Almanya’nın son kez 750 milyon dolar ödemesi ve borçların silinmesi kabul edildi. Böylece Almanya savaş sonrasında, 5.5 Milyar dolar borç ödemiş ve bu sorundan kurtulmuş oldu. Locarno Antlaşmaları Fransa, Almanya’nın tekrar güçlenmesini önlemek ve kontrol altında tutabilmek için uyguladığı tamirat borçlarına dair politikalar dışında bir Alman saldırısı olursa Amerikan ve özellikle İngiliz askeri yardım anlaşması elde etmeye çalışmıştı. Bu girişimlerinde başarısız olan Fransa, Milletler Cemiyeti üzerinden güvenlik kaygılarını gidermeye çalıştı. 1923 yılında bütün ulusların onayına bir “ Karşılıklı Yardım Antlaşması” sundu. Bu antlaşmaya göre bir devletin diğerine saldırması halinde 129 Yakınçağ Avrupa Tarihi Milletler Cemiyeti Konseyi, 4 gün içinde saldırgan tarafı saptayacak ve diğer uluslar saldırıya uğrayana yardım edecekti. Ancak bu teklif İngiltere ve Hollanda tarafından çeşitli sebeplerle reddedildi. 1924 yılında bu defa “Cenevre Protokolü” denilen bir protokolle, Milletlerarası Anlaşmazlıkların Barışçı Yollarla Çözümü için Protokol’ü ilgili devletlerin onayına sundu. Bu Protokol de İngiltere tarafından reddedildi. 1925 yılında Almanya Başbakanı Steremann, Fransa, İngiltere ve Belçika’nın katılımıyla bir saldırmazlık paktı imzalanmasına dönük teklifi kabul etti. 16 Ekim 1925’de Locarno’da (İsviçre), Locarno Antlaşmaları adı verilen belgeler imzalandı. Bu antlaşmalardan ilki Almanya, Belçika, Fransa, İngiltere ve İtalya tarafından imzalandı. Anlaşma, Almanya-Fransa ve Almanya-Belçika sınırlarının kesin olduğunu belirtmekteydi. Yine bu beş devlet ve ikinci bir anlaşmayla da İngiltere ve İtalya birinci anlaşmadaki batı sınırları statüsünü garanti altına alıyorlardı. Bundan sonra Almanya ile Fransa, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasında ikili hakem antlaşmaları imzalanmıştır. Bu antlaşmalarla Almanya Batı sınırlarını garantilemişse de Polonya ve Çekoslovakya ile olan sınırlarına dair bir garanti vermemiştir. Buna karşın Fransa hem Polonya’nın hem de Çekoslovakya’nın sınırlarını aynı gün (16 Ekim 1925) garanti ediyordu ki bu garanti, doğrudan Almanya’yı hedeflemekteydi. Almanya’nın tekrar uluslararası sisteme girişi Locarno Antlaşmaları ile sağlanmış ve 1926 yılında Milletler Cemiyeti üyeliğine kabul edilmiştir. Almanya’nın, uluslararası sisteme eklenmesine dönük çabaların yanı sıra silahlanma yarışının durdurulmasına yönelik diplomatik faaliyetler de sürdürülmüştür. A.B.D’ nin, I. Dünya Savaşı’na katılmasının 10. yılı dolayısıyla, Fransız Dışişleri Bakanı Aristide Briand 6 Nisan 1927’de Amerika ile Fransa arasında savaşları kanun dışı kabul eden bir antlaşma imzalanmasını teklif etmiştir. Amerika Dışişleri Bakanı Kellog, bu teklifi dünyadaki bütün devletlerin imzalaması şeklinde genişletti. ABD Dışişleri Bakanı’nın bu girişimi, 27 Ağustos 1928’de Fransa ve ABD dışişleri bakanlarının soy isimleri ile adlandırılan Briand-Kellogg Paktı’nın veya bir başka deyişle Paris Paktı’nın kuruluşuyla sonuçlandı. Paktı, ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Belçika ve Çekoslovakya imzaladı. Bu pakt ile taraflar anlaşmazlıkların çözümü için savaşı bir araç olarak kullanmayacaklarını, savaştan vazgeçtiklerini ve daima barışçı yollara başvuracaklarını karşılıklı olarak kabul ettiler. Briand-Kellog Paktı bütün dünyaya bir barış havası yaymışsa da 1930’ lardan sonra Almanya, İtalya ve Japonya’nın saldırgan tutumları, Pakt’ı işlevsiz hale getirecektir. Savaş Sonrası Rusya XIX. yüzyılda ortaya çıkan düşünce akımlarından Marksizm’in etkisi altında Proleterya Devletini oluşturmak üzere Bolşevikler, Rus takvimine göre 25 Ekim 1917’de (7 Kasım 1917) iktidara geldiler. Bolşevikler, Rusya Almanya ve müttefikleriyle Brest-Litovsk Antlaşmasını 3 Mart 1918’de imzalayarak savaştan çekilmişlerdi. Rusya bu tarihlerde büyük karışıklıklar içerisindeydi. Rusya’nın en zengin bölgeleri Ukrayna ve Donetsk Havzası Alman işgali altında olduğu için kıtlık korkutucu boyutlara yükselmişti. Moskova ve Petersburg’da bir kişiye günde 25 gram ekmek verilirken et kesinlikle bulunmuyordu. 1918 Mayıs’ında hükümet bütün ziraat ürünlerine el koyarak Kulak adı verilen zengin köylülere karşı mücadeleye girişti. Müsadere, tutuklama ve idam cezalarıyla Kulakların etkisi kırılmaya çalışılırken fakir köylüler örgütlendirildi. Öte yandan Gizli Polis teşkilatı (ÇEKA) muhaliflere karşı teröre başladı. Binlerce kişi kurşuna dizilirken devrik Çar II. Nikola ve ailesi 16 Temmuz 1918’de öldürüldüler. Kendini yönetme hakkını ileri süren azınlıklar ayaklandı. Bu ayaklanmalara Çarlık yanlısı askerler ve rejimden memnun olamayanlar da katılınca Rusya, iç savaşla karşı karşıya kaldı. Bolşevik terörü ve iç savaş, Rusya içinde olduğu kadar ülke dışında da büyük bir korku yarattı. Rusya ile ilişkisi olan devletler elçilerini geri çağırdılar. Böylece Rusya’da yeni rejim bir yandan iç savaşla uğraşırken diğer taraftan dış ilişkilerde de sıkıntılı bir döneme girmişti. Rusya’nın savaştan çekilmesiyle müttefikleri açısından büyük bir tehlike doğmuştu. Doğu cephesindeki 40 tümenlik Alman kuvveti, Batı cephesine sevk edilebilirdi Bu yüzden müttefikler kendileri yeni cepheler açmaya karar verdiler. İngilizler 1918 Mart’ında Murmansk Bölgesine kuvvet çıkarırken Japonlar Nisan 1918 başında Vladivostok’a çıktılar. Ağustos 1918’de İngiliz ve Fransız kuvvetleri bu kez Arkhangelsk 130 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) Limanı’nı işgal ettiler. Eylül 1918’de bu kuvvetlere Amerikalılar da katıldı ve binlerce Amerikalı ve Japon askeri Doğu Sibirya’ya girdi. Bu gelişmelerin yanı sıra Polonya tarihi sınırları kabul ettiği Ukrayna’yı almak için 1920’de ordusunu harekete geçirdi. Ancak Ruslar Varşova’ya kadar ilerleyince İngiltere ve Fransa Polonya’nın yardımına koştular ve Rus ordusunu Varşova’da yenilgiye uğrattılar. Sovyet Rusya ile Polonya arasında 19 Mart 1921’de Riga Antlaşması imzalandı. Buna göre Paris Barış Konferansı’nda çizilen Polonya’nın sınırları doğuya doğru daha da genişlemiş oldu 1921 yılına gelindiğinde Rusya’da yeni rejim bütün muhalefeti ve isyanları bastırmayı başardı. Müttefikler Rusya’da işgal ettikleri bölgelerden çekildiler. Ancak tüm yaşananlar, Sovyetlerin gözünde batılı devletlerin kendisini ortadan kaldırmak istediği düşüncesini güçlendirdi. Benzer şekilde Sovyetler de Batılı Devletlere güven vermemekteydi. Lenin ve arkadaşları Ekim 1917 İhtilali sonrası bir Dünya Proleter İhtilali’ni geçekleştirmek için Mart 1919’da III. Enternasyonal’i (Komintern) kurdular. Rejimlerini dünyaya ihraç etme çabalarını, Almanya ve Macaristan’da komünist ihtilallerin başarıya ulaşamaması, Rusya’daki isyan hareketleri ve batılı devletlerin müdahaleleri üzerine terk etmek zorunda kaldılar. Bunun yerine mevcut komünist rejimi güçlendirmek için ekonomik kalkınmayı hedef olarak seçtiler. Ekonomik ve teknik yardım almak için Batılı Devletlerle ilişkileri geliştirmeye yöneldiler. Bu çabalar sonucunda İtalya, İngiltere ve Fransa 1924 yılında Sovyet Rejimi’ni tanıdılar. Ancak Sovyet Rejimi’ni tanıyan ve diplomatik ilişkiler kuran Batılı Devletler, kendi düzenlerini yıkma amacında olduğunu düşündükleri Sovyet Rusya’ya güven duymuyorlardı. İki dünya savaşı arasındaki dönemde Sovyetler Birliği ile Batılı devletler arasındaki ilişkilerin en belirleyici özelliği bu olmuştur. Sovyetler Birliği ile Batılı devletler arasındaki ilişkilerin karşılıklı güvensizliğe dayalı olmasının aksine Almanya ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkiler 1922 yılında Cenova’da toplanan dünya ekonomik konferansı sırasında yakınlaşmıştır. Sürekli tamirat borçları gündeme getirilen Almanya dışında batılı devletler ile Sovyetler Birliği arasında da gerginlik ortaya çıkmıştır. Batılı Devletlerin, Çarlık Rusya’sının borçları ve Rusya’daki yatırımlarının devletleştirilme bedellerinin ödenmesi taleplerini Sovyet Rejimi geri çevirdi. Bu durum, Almanya ile Sovyetler Birliği’ni birbirine yakınlaştırdı. 16 Nisan 1922’de Cenova yakınlarında Rapallo’da imzaladıkları Antlaşma ile iki devlet arasında diplomatik ilişkiler başladı. Bu gelişme, batılı devletlerce hoşnutsuzlukla karşılanırken 1925 yılında imzalanan Locarno Antlaşmaları da Sovyetler Birliği’ni rahatsız etti. Nitekim Rapallo Antlaşması’nın etkisiz kalacağını düşünen Sovyetler Birliği’nin ısrarı üzerine 24 Nisan 1926’da Berlin’de bir Alman-Sovyet Antlaşması imzalandı. Buna göre taraflardan biri saldırıya uğrarsa diğeri tamamen tarafsız kalacak ve taraflardan birine ekonomik ve mali yaptırım uygulanırsa diğer devlet buna katılmayacaktı. Hitlerin iktidara gelmesine kadar her iki devletin ilişkileri iyi bir seviyede yürümüştür. Ancak İngiltere ve Fransa’nın Rusya’daki rejimi yıkmak istedikleri ve her an savaş çıkarabilecekleri korkusu Sovyetleri rahatsız ederken, Sovyetlerin izlediği dış siyaset de Batılı Devletler için kuşku vericiydi. III. Enternasyonel ile ortaya konan Dünya Proleter İhtilali anlayışı 1927’de Troçki’nin, Komünist Partiden ihraç edilmesiyle iyice geri plana itilmişse de karşılıklı güvensizlik devam etti. Bu yüzden Sovyet Rusya Locarno Antlaşmaları’na karşılık olarak etrafını çevreleyen devletlerle “saldırmazlık ve tarafsızlık antlaşmaları” oluşturmaya çalıştı. Bu anlamda 17 Aralık 1925’de Paris’te Türkiye ile bir dostluk ve saldırmazlık anlaşması imzalarken Finlandiya, Estonya, Letonya, Litvanya, Polonya ve Romanya’ya 1926 da, Fransa’ya da 1927’de aynı türde antlaşma teklifinde bulunduysa da sadece Eylül 1926 da Litvanya ile bir anlaşma imzalayabildi. 131 Yakınçağ Avrupa Tarihi Lokarno Dönemi (1925-1930) … Lokarno Antlaşmaları’nın uluslararası politika açısından kısa ve uzun vadeli sonuçları olmuştur. Kısa vadeli sonuç olarak, savaştan sonra ilk kez Fransa ile Almanya’nın istekleri arasında haklı bir denge kurarak iki ülke arasındaki ilişkileri normalleştirdi. Ayrıca, Almanya’yı yeniden Avrupa’nın büyük devletleri arasına alarak, Dawes Planı’nın başlattığı işi bitirdi. Uzun vadeli sonuçlarına gelince, bunlar kısa vadeliler gibi olumlu nitelikte değildir. Bir kere, tüm savaş sonrası düzenin üzerine oturduğu Versailles Antlaşması’nın, başka antlaşmalar ile teyit edilmedikçe, bağlayıcı olmadığını, açıkça olmasa bile, üstü kapalı biçimde ortaya koymuştur. Bu da Versailles düzeninin iflası demekti. İkinci olarak, hükümetlerin, kendilerini doğrudan doğruya ilgilendirmeyen sınırların korunması için askeri harekâta girişmeyecekleri açıkça ortaya çıkmıştır. Örneğin, İngiltere, Fransa ile Belçika’ya verdiği güvenceyi, Almanya’nın doğu sınırları için vermemişti. Bu durum Hitler’in dikkatli gözlemlerinden kaçmayacak ve dış politikasında, Polonya ve Çekoslovakya’ya saldırdığı takdirde İngiltere’nin harekete geçmeyeceği varsayımından yola çıkacaktır. Böylece Milletler Cemiyeti’nin korumaya çalıştığı uluslararası barış ve güvenlik “sessiz” darbeyi yemiş oldu ve Almanya’ya doğu sınırları konusunda çekingen davranmayabileceği rahatlığını verdi. Kaynak: Sander, Oral. (2005). Siyasi Tarih, 1918- 1994, Ankara: İmge Kitabevi, s. 34. araştırmalarla ilişkilendir I. Dünya Savaşı sonrasında barışı kurma çabaları açısından oldukça önemli bir yere sahip olan Locarno Antlaşmaları hakkında daha ayrıntılı bilgi için şu kaynağa bakılabilir: Sarıca, Murat. (1982). Birinci Dünya Savaşından Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve Sürdürme Çabaları (1919-1929), İstanbul: SBF Yayınları. Locarno Antlaşmaları’nın doğuşu ve önemi nasıl değerlendirilebilir? I. Dünya Savaşı’nın yol açtığı büyük yıkımın ardından Avrupa devletlerinin barışı yeniden kurma çabaları üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 1919 Sonrası Avrupa’da barışı kurma ve sürdürme gayretlerini açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 132 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) 1929 DÜNYA EKONOMİK KRİZİ VE SAVAŞA DOĞRU 1929 Krizi Dünya’yı ve özellikle Avrupa’yı derinden etkilemiştir. 1929 Krizi, Ekim ayı ortalarında New York Borsası’nda başladı. Son üç aylık dönemde demir, çelik ve bakır toptan fiyatlarında bir düşme gözlendi. Refah düzeyinin göstergesi olan otomotiv sanayisinin kar oranlarında da bir düşme söz konusu oldu. 21 Ekim’den itibaren borsada başlayan düşme eğilimi, “Kara Perşembe” olarak isimlendirilen 24 Ekim 1929’da zirveye ulaştı. 16 Milyon hisse senedi, % 50 ile % 90 oranlarında değer kaybetti. Bunun bir felakete dönüşmesini önlemek amacıyla büyük bankaların hisse alması bu bankaları da iflasa sürükledi. Bir süre sonra kriz, Avrupa’ya sıçradı. İlk kurban Viyana’daki Kreditanstalt Bankası oldu. Önce Orta Avrupa’ya oradan Almanya ve diğer Avrupa devletlerine yayıldı. Kriz her ülkeye farklı boyutta yansırken bu ülkelerin iç ve dış politikasında da farklı etkiler yaptı. 1929 krizi için pek çok neden gösterilebilirse de belli başlıları şöyledir; • 1928’den itibaren düşük faiz oranlarının etkisiyle ABD menkul değerler borsasında spekülatif hareketlerin çoğaldığı görülür. Bu durum ülke dışına verilen borç akımını yavaşlatırken ABD’deki pek çok girişimci parasını hisse senedi piyasasına yatırmaya yöneldi. 1929 yaz aylarında bu spekülatif hareketler, büyük boyutlara ulaştı. New York piyasasında her gün 5 Milyona yakın hisse senedi el değiştiriyordu. Artık hisse senedleri getirdikleri gelir için değil spekülatif değer yükselmeleri için alınıyordu. Bazı hisse senetlerinin değeri 4 yıl içinde 4 kat yükselmişti. Bu yükselişin devam etmesi, piyasaya yeni spekülatörlerin girmesine bağlıydı. Ekim 1929’da hisse senetleri piyasasına yeni oyuncuların girmemesi, krizi başlattı. • 1929 bunalımının temel nedeni fazla üretim değil gelir dağılımındaki büyük eşitsizlikti. Böylece geniş tüketici kitleleri yeteri kadar tüketim gücüne sahip olamamışlardı. Üretilenler, alım gücünün azlığı dolayısıyla tüketilemiyordu. • Amerikan Ekonomisi’nin sağlıksız yapısı ve sadece spekülatif hareketlere dayanan büyük şirketlerin varlığına karşılık iktidarda bulunan hükümetler, ekonomide Liberalizm’i en saf haliyle uygulayarak piyasalara müdahaleye yanaşmamışlardır. Ancak enflasyon korkusu ve dengeli bütçe ilkesini esas alarak kamu harcamalarının azaltılması ve vergilerin yükseltilmesi yoluna gitmekten de geri duramamışlardır. Bu durum tüketimin büyük oranda kısıtlanmasına yol açmış ve krizin durdurulması için gereken önlemlerin alınışını da geciktirmişti. • ABD’nin Altın standardına bağlı Dolar politikası ve Dolar ile Altın arasındaki pariteyi korumak için izlenen sıkı para politikası, emisyon hacmini daraltarak piyasada tüketimi kısıtlayıcı etki yapmıştı. • ABD’de, 1928-1929 yıllarında tarımda ulaşılan büyük rekolteler, tarım ürünlerinin fiyatlarını düşürmüştü. 1929 krizi, köylülerin topraklarının ellerinden alınması, kentlere göç etmelerine ve kentlerin iflasına yol açmıştı. Bunun sonucunda geniş bir işsizlik ortaya çıkmıştı. • 1929 krizi hakkındakien kabul gören açıklama, J. M. Keynes’e aittir. Keynes’e göre 1921- 1929 yılları arasındaki düşük hammadde fiyatları ve ılımlı bir şekilde yükselen ücretler, fiyatların ve sanayi karlarının artmasına yol açmıştır. Karın ve yatırımın çekiciliği, borsada spekülatif hareketleri hızlandırmış ve üretim, talepten daha hızlı yükselmişti. Bu durum, üretimde fazla kapasitelere ulaşmayı sağlarken ortaya çıkan dengesizlik, sermayenin kar oranının düşmesine ve borsada panik çıkmasına neden olmuştur. Tarım ürünlerindeki bunalım ve ABD’nin sermaye piyasasındaki çöküş, hızla Avrupa ve tüm dünyaya yayılmıştır. Özellikle Amerika’nın yatırım alanı olan Orta Avrupa ve Almanya’da 1929 Krizinin etkileri çok daha derinden hissedilmiştir. İlk olarak Avusturya bankaları iflas etmiş ardından Alman bankaları kapılarını kapatmak zorunda kalmıştır. Avrupalıların bankalara hücum etmesi ile iflas dalgaları, kıtadaki bütün bankalara yayılmıştır. 1929 ekonomik krizine karşı alınan ekonomik önlemlerin çoğu etkisiz kalmıştır. 1933’den itibaren çeşitli ülkeler, çözüm noktasında siyasal kararlar almaya başladılar. Alınan önlemlerin etkisiyle 1933’den sonra önemli rejim değişiklikleri başlayacak ve krizden çıkmak için kullanılan yöntemler, II. Dünya Savaşı’nı başlatan en önemli nedenler arasında yer alacaktır. 133 Yakınçağ Avrupa Tarihi 1929 Ekonomik Kriz’inin Avrupa’daki Siyasi Sonuçları Avrupa’da üretimin ve dış ticaret hacminin düşmesi, büyük bir işsizlik dalgası yarattı. 1930 yılı itibariyle Almanya’da mevcut işçi sayısının %22,2’si, 1931’de % 33,7’si ve 1932’de % 43,7’si işsiz kalmıştır. İngiltere de işsizlik %22 iken 1930’da ABD’de 3 milyon olan işsiz sayısı aniden 15 Milyona çıktı. Bireycilik, hür teşebbüs, “arz ve talep” yasasına olan güven yıkılmış kapitalist düzen önemli sarsıntı geçirmekteydi. Liberal ekonominin tamamen hakim olduğu piyasalarda devletler, izleyici olmaktan çıkarak, ekonomiye müdahale edeceklerdir. Liberal Kapitalist düzenin ayrılmaz parçası olan çoğulcu parlamenter rejimler itibar kaybetmeye başladı. En sağlam parlamenter geleneklerin hakim olduğu ülkelerde dahi yürütmenin gücü artarken parlamentolar bir denetim organı olarak ikinci plana düştüler. Uluslararası ticari ilişkiler daralırken krizden etkilenen ülkelerde ekonomik olarak kendine yetme anlayışı (Otarşi) egemen oldu. Liberalizm’in kalesi sayılabilecek İngiltere bile himayeci bir ekonomik anlayışı benimserken gümrük duvarlarını yükseltmekteydi. Bu kendine yetme anlayışı devletlerin ekonomik yeterliliklerini artırabilmek amacıyla milli sınırları genişletme eğilimine yol açtı. ABD, İngiltere, Fransa, Hollanda, Belçika gibi ülkeler, mevcut para ve altın rezervleri, hammadde kaynakları, sömürge ve yarı-sömürgeleri vasıtasıyla ekonomik krizle daha kolay başa çıkabilirken sömürge toprağına sahip olmayan ülkeler, ciddi zorluklarla karşılaşıyorlardı. Bu durum, 19 yüzyıl boyunca görülen ve I. Dünya Savaşı’nın temel sebeplerinden olan “sömürge sahibi olma” taleplerinin yeniden canlanmasını da beraberinde getirecekti. Böylece ekonomik milliyetçiliğe yöneliş, siyasal milliyetçiliği de harekete geçiriyor ve parlamenter gelenek ile demokrasi giderek gözden düşüyordu. Bu gelişmeler, Rusya, Almanya, İtalya ve Japonya gibi tarihsel olarak otoriter siyasi geleneklere sahip olan ülkelerde iş başına gelen aşırı sağ veya sol iktidarların kısa sürede diktatörlüklere dönüşmesine yol açtı. Özellikle Almanya’da Adolf Hitler’in iktidara gelmesiyle kendisinin “hayat sahası” (Lebensraum) şeklinde tarif ettiği yeni ve yayılmacı politika hız kazandı. Almanya’nın yanı sıra totaliter rejimlerle yönetilmeye başlayan diğer revizyonist ülkeler de bir yayılma arayışına girerken demokratik devletler olan ABD, İngiltere ve Fransa ise dünyadaki mevcut düzenin korunmasından yana bir tutum takındılar. İtalya’da Faşizmin Doğuşu I. Dünya Savaşı’nı kazanan devletler arasında olmasına rağmen İtalya, savaş sonrasında ortaya çıkan durumdan memnun kalmamıştı. Kuzeydeki sınırlarını genişletse de bunu yeterli görmüyordu. Oysa 1915 yılında İtilaf Devletleri’nin yanında savaşa katılırken Londra’da imzalanan anlaşma ile kendisine Almanya-Avusturya ve Osmanlı topraklarından pay verileceğine dair sözler tutulmamıştı. Alman sömürgelerinden de pay alamamıştı. İtalya kendini aldatılmış hissediyordu. İki dünya savaşı arasındaki dönemde, İtalyan dış politikasına yön veren temel duygu bu olacaktı. İtalya’nın beklediklerini alamamasının yanı sıra ülke içindeki bazı gelişmeler toprağa duyulan ihtiyacı daha da artırdı. Giderek artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılamak için yeni topraklar elde edilmesi gerekiyordu. İtalya’nın nüfus fazlası vardı ve Amerika’nın göçmen alımlarını sınırlandırması sıkıntıyı artırmıştı. Diğer yandan İtalyan sanayisinin ham madde ihtiyacı da ciddi bir sıkıntıydı. Önemli bir sanayi yapısına sahip olmasına rağmen dışa bağımlı bir yapıya sahipti. Bu gelişmelerin yanı sıra 1929 krizi de İtalya’yı derinden sarsmıştı. Dünyada uluslararası ticaretin daralması ve İtalya’da bütçenin ve dış ticaret dengesinin sürekli açık vermesine yol açmıştı. Şartlar böyle olunca İtalya’nın emperyalist sömürgecilik siyasetine yönelmesi kaçınılmaz hale gelmişti. İtalya iç siyaset bakımından da bir karmaşa içindeydi. Savaş yorgunluğu, yokluklar ve sıkıntılar, ihtilalci hareketlerin gelişmesine zemin hazırladı. İtalya komünizm tehlikesiyle karşılaştı. Yüzbinlerce kişi işsizdi. 1919 yılından itibaren işçi hareketleri ve grevler başlamıştı. 1919’da sanayi sektöründe bin altı yüz, tarımda ise iki yüzü aşkın grev meydana gelmişti. Komünistler bazı yerlerde idareyi ele geçirmişti. Köylüler toprak sahiplerinin tarlalarına el koymaya başlamışlardı. Sosyalistler, Kasım 1919 seçimleri sonucu İtalyan parlamentosunun en güçlü grubu haline geldiler. Parlamento milliyetçiler ve sosyalistler arasında sık sık kavgalara sahne oluyordu. Bu durum 1922 yılı sonuna kadar sürdü. Nihayet bu karmaşa ortamı, Benito Mussolini’nin tarihsel bir figür olarak ortaya çıkmasına sebep oldu. Sosyalist Parti’den ihraç edilen Mussoli’ni 1915 yılında “İhtilalci Hareket Birlikleri” adıyla bir örgüt kurdu. Üyelerine Faşist denilen örgütün amacı, İtalya’yı savaşa sokmaktı ve bu amaçlarına ulaştılar. Savaş sonrasında 1919 da bu kez “İtalyan Mücade- 134 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) le Birlikleri”ni kuran Mussolini ve Faşist teşkilatı, ülkedeki atmosferin de etkisiyle kısa sürede genişledi. Sosyalist hareketlerden korkanlar Mussolini’nin arkasında toplandılar. Askeri bir teşkilata bağlanarak silahlandırılan ve birer siyah gömlek ve şapka giydirilen Faşistler asayişi sağlama görevini üstlenmeye başladılar. Faşistler, 1921 yılına gelindiğinde ortadan kaldırılamayacak kadar güçlenmişlerdi. 1921 Kasım’ında Faşist Parti’yi kurmuş olan Mussolini ve arkadaşları, 24 Ekimde Hükümet Başkanı Fakta’dan 48 saat içinde hükümetten çekilmesini istedi. İtalya bir iç savaş tehlikesi ile yüz yüze gelmişti ve hükümet görevi bırakmak sorunda kaldı. Kral III. Vittori Emanuel, 30 Ekim 1922’de başbakanlığa Mussolini’yi getirdi. İtalya faşist bir yönetimle tanışıyordu. Mussolini, dış politikada faşizmin emperyalist hayallerini gerçekleştirmeye yöneldi. İlk adımda Yunanistan’ı hedef aldı. Sınırları düzenlemek için kurulan bir komisyondaki İtalyan temsilcisi, Yanya’da Ağustos 1923’de öldürülünce İtalya donanması Corfu Adası’nı bombardımana tuttu ve adayı işgal etti. Yunanistan tazminat ödemek zorunda kaldı. Milletler Cemiyeti’nin olayları önlemekte güçsüz olduğu da yavaş yavaş ortaya çıkıyordu. İkinci adım olarak doğu Akdeniz ve Adriyatik’e yönelik aktif bir siyaset izlemeye başladı. Bu konudaki anlaşmazlık ise Yugoslavya ile Adriyatik’te Fiume meselesiyle doğdu. Mussolini iktidara geldikten sonra Faşistlerin burada çıkardığı kargaşalıkların devamı sonucunda, 1924’te Fiume İtalya’ya katıldı. Faşist İtalya için sıra Arnavutluğa gelmişti. 1927 yılında imzalanan Dostluk Anlaşması ile Arnavutluk, İtalya’nın himayesi altına alındı. İtalya’nın, Balkanlara uzanması Yugoslavya ve Yunanistan’ı huzursuz ettiği kadar Türkiye’yi de rahatsız etmekteydi. Nihayet İtalya, 1936 Mayıs’ında Habeşistan’ı işgal ettiğinde I. Dünya Savaşı sonrası kurulan barış düzenini değiştirmek istediği ve revizyonist bir politika takip etmekte ısrarcı olduğu açığa çıkıyordu. Habeşistan’ın işgali, Nazi Almanya’sı ile Faşist İtalya’yı birbirine yaklaştırarak II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar devam edecek olan sıkı işbirliğini doğurdu. Nazizm ve Almanya Savaşın sonuna doğru 1918 Kasım’ından itibaren Almanya iç karışıklıklarla karşılaşmıştı. Weimar’da 11 Ağustos 1919’da yeni bir anayasa ve Cumhuriyet ilan edilmişti. Almanya’nın, Weimar Cumhuriyeti adını alan parlamenter demokrasi deneyimi, kısa sürdü. Savaş sonu şartları İtalya’da Faşizmi iktidara getirdiği gibi Almanya’da da Adolf Hitler’in başkanlığındaki Nazilerin iktidara yürüyüşünü sağladı. Avusturya’da doğan Adolf Hitler, Viyana’da bulunduğu yıllarda Yahudi ve Marksistlerden nefret etmişti. Koyu bir milliyetçi olan Hitler, Avusturya idaresi ve Habsburg hanedanından da nefret etmekteydi. I. Dünya Savaşı’na gönüllü piyade eri olarak Alman ordusu safında katılmış ve Alman ordusunun yenilgisinden sonra Münih’e dönmüştü. O sırada Almanya’nın başka yerlerinde olduğu gibi Münih’te de komünistler idareyi ele geçirmişlerdi. Hitler, Münih’te kurulmuş olan Alman İşçileri Milli Partisi isimli küçük bir partiye üye oldu. Kısa zamanda hitabet gücüyle dikkati çekerek prestijini arttırmaya başladı. 1920’de partinin adı değişerek “Alman Nasyonal Sosyalist Partisi” (Nazi) şeklini aldı. Partinin 25 maddelik programında, Alman ırkının üstünlüğü açıkça vurgulanıyor; eğitimin devlete saygı ilkesi temelinde yeniden örgütleneceği ve Parlamentarizmin çürümüş bir sistem olduğu belirtiliyordu. Ayrıca basındaki Yahudi ve Marksist ögelerin temizlenmesi, gerçek bir Alman basınının kurulması, Versay Antlaşması’ndan kurtulmak gerektiği, kaybedilen sömürgelerin geri alınması ve bütün Almanların birleşmesi gibi hususlar öne çıkarılıyordu. Nihayet Nazi ekonomistlerine göre Almanya’da, sanayi sermayesi Almanlara ait olmasına karşın finans kapital Yahudilerin elindeydi ve Versay Anlaşması’ndan kaynaklanan yenilginin sorumluları da Yahudilerden başkası değildi. Bu yüzden uluslararası sermayeye karşı ulusal sermayeyi savunmak zorunluydu. Böylece saldırgan ve revizyonist bir dış politika için gerekli olan iktisadi temeller açığa çıkmış oluyordu. Partinin isminde bulunan “Sosyalist” ibaresi, gerçekte Almanya’nın o dönemde içinde bulunduğu toplumsal koşullar gereği, yaygın siyasi eğilimlerden destek ya da oy devşirme amaçlı bir görüntüden ibaretti. Parti, kuruluşundan itibaren hücum kıtaları anlamına gelen SA’lar (Sturmabteilung) ile militarist bir yapı kazanırken 1925’de partinin polis gücünü oluşturan ve muhafız kıtaları anlamına gelen SS’ler, (Schutz Staffel) parti toplantılarında ve özellikle komünistlerle mücadelede kullanılmaya başlamıştı. 1929 Dünya Ekonomik Krizi’ne kadar etkili olamayan Naziler, krizin etkisiyle yük- 135 Yakınçağ Avrupa Tarihi selmeye başladılar. 1929 yılı itibariyle Alman endüstrisinin üretimi yarıya inerken 15000 işyeri kapanmıştı. 1928’de 650 bin olan işsiz sayısı, 1929’da 2 milyona ve 1932’de 6 milyona çıktı. Tamirat borçları üzerindeki tartışmalar, Yahudi aleyhtarlığı, Alman ırkının üstünlüğü ve komünizm düşmanlığı gibi gerekçeler, kitleleri bu partiye çekti. Zengin işadamları komünizm tehlikesine karşı Nazilere önemli para yardımları yaptılar. Nihayet 30 Ocak 1933’de Hitler Başbakanlığa geldi. Kısa süre sonra tekrar seçime giderek milletvekili sayısını artırdı ve 24 Mart 1933’de SA ve SS’lerin gölgesinde Almanya Parlamentosu’ndan (Reichstag) dört yıl için olağanüstü yetkiler aldı. Buna dayanarak Almanya’da diğer bütün partileri yasakladı ve Nazi Partisinin diktatörlüğünü kurdu. 1945’e kadar sürecek olan Nazi iktidarı, III. Reich olarak nitelenmiştir. Naziler toplanma, düşünce ve basın özgürlüğü ile konut ve haberleşme dokunulmazlığını kaldırdılar. Rejim düşmanı olarak nitelenen kimseler kurulan toplama kamplarına gönderildi. Kurdukları gizli polis örgütü (Gestapo) aracılığıyla önce komünistler ardından Yahudilere yönelik tutuklamalara başladılar. Pek çok Yahudi, Sosyalist ve Komünist Almanya’yı terk etmek zorunda kaldı. Hitler, İtalya’daki gibi bir Faşist diktatörlük kuruyordu. Ancak Nazizm ile İtalyan Faşizmi temel bir noktada birbirinden ayrılıyorlardı. İtalyan Faşizmine göre devlet en yüksek amaçken Nazizme göre devlet araç, en yüksek değer ise ırktı. İç politikadaki bu gelişmelere dışarıda izlenen revizyonist politikalar eşlik edecektir. Hitler, ilk adım olarak Versay ve St.Germain antlaşmalarını ortadan kaldırmaya yönelecek ardından tek millet tek devlet (Ein Volk-Ein Reich) ilkesini gerçekleştirmeye çalışacaktır. Yani Almanya dışında yaşayanlar da dahil olmak üzere bütün Almanları tek devlet altında birleştirmek isteyecektir. Bu iddia, Hayat Sahası terimiyle Nazi emperyalizmine ve Almanların yaşamadığı pek çok bölgeyi de kapsamak üzere Nazi işgaline giden yolu açacaktır. Nitekim Almanya, önce 14 Eylül 1933’de Milletler Cemiyeti’nden ayrılmıştı. Hitler, Versay Antlaşması’nda yasaklanmasına karşın 1935’de zorunlu askerlik uygulamasını yeniden başlatırken yine Versay Antlaşması ile askerden arındırılan Ren bölgesine de Mart 1936’da asker soktu. 1935- 1939 yıları arasında Hitler üç noktada özetlenen dış politikasını uygulayarak, dünyanın ikinci bir savaşa doğru yol almasını sağladı. Totaliter Rusya ve Stalin 1917 Ekim İhtilali sonrası Sovyet Rusya’yı öldüğü 1924 yılına kadar Lenin yönetti. Lenin’in ölümünden sonra başlangıçta Yosif Stalin, Grigori Zinoviev ve Lev Kamenev’den oluşan bir” Üçlü Otorite” (Triumvriat) iktidarı ele geçirdi. Ancak Lenin’in ölümü sonrası Parti içindeki fikir ayrılığı iyice su yüzüne çıktı. Troçki’nin önderliğinde Dünya Proleter İhtilali’nin gerçekleştirilmesi amacını taşıyan grubun karşısında partinin çoğunluğuna dayanan Stalin vardı. Stalin, daha realist bir politika izlemek taraftarıydı. İki grup arasındaki çekişme, 1926 yılında Stalin’in zaferiyle sonuçlandı ve Troçki, Türkiye’ye kaçmak zorunda kaldı. Stalin, daha sonra Troçki’ye karşı ittifak yaptığı Zinoviev ve Kamenev’i de etkisiz hale getirerek Komünist Parti’ye egemen oldu. Stalin partiyi ele geçirdikten sonra 1928’de 5 yıllık bir planı yürürlüğe soktu. Plan, Sovyet ekonomisini ayağa kaldırmayı amaçlıyordu. Bu plana karşı pek çok ayaklanma olduysa da Stalin hepsini bastırdı. Plandaki sanayileşme, tarımda kolektifleşme amaçları genel olarak başarıya ulaşsa da halkın refah düzeyi yükseltilemedi. Bu 5 yıllık planı ve yeni planları uygulamak için Sovyet Rusya’nın barışçı bir dış politika izlemesi gerekiyordu. 1930’dan itibaren Rusya barışçı bir politika izlerken Kızıl Ordu’nun çağdaş silahlarla donatılması da ihmal edilmedi. 5 yıllık planın önemli kısmı savaş sanayisine yönelikti. Barışçı politikanın bir sonucu olarak Dünya İhtilali düşünceleri bir yana bırakıldı. Rusya, 1927 Cenevre Silahsızlanma Konferansı’na katıldı ve takip eden yıl da Briand-Kellog Paktı’na girdi. 8 Mart 1931’de Türkiye ile “Deniz Silahlarının Sınırlandırılması Antlaşması”nı imzaladı. 1931-1932 ÇinJapon anlaşmazlığında tarafsız kaldı. Besarabya’nın Romanya’ya katılmasını tanımasa da bütün komşularıyla Saldırmazlık ve Dostluk Antlaşmaları imzalamayı ihmal etmedi. Sovyetlerin önceliği ekonomik durumlarını düzetmek ve barıştan yararlanarak gelecekteki olası savaşlara hazırlanmaktı. Kasım 1933’de A.B.D. tarafından da tanınmıştı. Ancak Hitler’in ortaya çıkıp Avrupa’yı tehdit etmeye başlaması, Sovyet Rusya’yı yeni bir politika izlemeye yöneltti. Özellikle Hitler’in doğuya doğru genişleme eğilimi, Rusya’yı tedirgin ediyordu. Uzak Doğu’da Japon tehlikesiyle karşılaşması Stalin’i, Fransa ile bir anlaşma arayışına yöneltti. Sovyet Rusya artık statükonun korunması ve ortak bir güvenlik sisteminden yana bir politika izlemeye başladı. Nitekim 1933’de Milletler Cemiyeti’nin üyesi oldu. 136 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) İspanya iç savaşının çıkmasıyla İspanya’da Komünistlerle Nasyonal Sosyalistler arasındaki mücadele nedeniyle Almanya ve Rusya ilişkileri daha da gerilmeye başladı. Almanya’nın, Avusturya’yı ilhak etmesi, Çekoslovakya’yı ortadan kaldırması gibi adımlar atması ve Polonya’yı tehdit etmeye başlaması üzerine İngiltere ve Fransa ile Moskova’da görüşmelere başladı. Ancak Rusya’nın Baltık Devletleri’ni ele geçirme istekleri nedeniyle Rusya gizlice Almanya ile de görüşmelere başladı. Yeni bir savaşın yakın olduğunu sezen Rusya, bu savaşı sınırlarından uzaklaştırarak Kapitalist blok ile Faşist blok arasında çıkacak bu savaştan yararlanmak peşindeydi. Sovyetler yeni bir dış politika izlemeye başladılar ve Almanya ile anlaşarak kapitalist devletler ile Faşist ülkeler arasında çıkacak savaşı teşvik etmeye çalıştılar. Gizli şekilde Almanlarla görüşmeleri sürdüren Rusya, 23 Ağustos 1939’da Saldırmazlık Paktı’nı imzaladı. Böylece Sovyetler Birliği, Baltık Devletleri ve Polonya’yı Almanya ile paylaşma imkanı elde ederken Faşist ve Kapitalist bloklar arasında çıkacak bir savaşın sonucunu yıpranmadan bekleyecek ve bu arada silahlanmasını da tamamlayacaktı. Berlin … “Kara Perşembe” diye bilinen 24 Ekim 1929’da ‘Wall Street’ borsası çöker. Bütün dünyayı etkileyen bu krizin Almanya’ya vurduğu darbe öldürücüdür. Sonuçta ülke ekonomisindeki göreceli düzelme büyük ölçüde Amerika tarafından finanse edilmektedir. Dawes Planı pratikte paranın bir taraftan diğerine pompalanması demektir: Almanya, İngiltere ve Fransa’ya tazminat öder, bu ülkeler o parayı Amerika’dan aldıkları savaş borçlarına yatırır, Amerika da bunu Almanya’ya ödünç verir, vesaire. 1929 krizinden sonra Amerika para musluğunu kapar, pompalama işlemi durur ve Alman ekonomisi de yeniden çöker. 1930 yılı Ocak ayında, işsizlik bir ay içinde, bir buçuk milyondan iki buçuk milyona fırlar. Nisan ayında, yalnızca Berlin’de yaklaşık yedi yüz elli bin işsiz vardır. Dükkânlardan yüzlercesi birden iflas eder. Refahın kokusunu daha yeni almaya başlayan küçük burjuvazi, yeniden kışla tipi kiralık beton yığınlarına sürülür ve doğal olarak işçiler de yine ortada kalır. Servetinin neredeyse hepsini kaybeden Kont Harry Kessler, ilkin matbaasını, sonra Renoir ve Van Gogh’larını ve en sonunda kitaplarını bile elden çıkarmak zorunda kalır. Binlerce işsiz, şehri çevreleyen ormanlara kurulan ve ortak mutfakları, okulları ve oyun alanları olan, çadır-kentlerde yaşamaktadır. İşsiz sayısı 1931’de dört milyona, 1933’teyse altı milyona çıkmıştır. Bugün geri dönüp baktığımızda, Weimar Cumhuriyeti’ndeki barış ve huzurun çöküş hızı gerçekten baş döndürücüdür. Her şeyin başladığını ilkin rakamlar ele veriyor. 1929 yazında, Hitler’in NSDAP’sinin (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei – Almanya Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi) üye sayısı yaklaşık yüz yirmi bindir. Bir yıl sonra bu rakam bir milyona ulaşır. Naziler 14 Eylül 1930 seçimlerinde epey oy alacaklarından emindir, ama partilerinin sandalye sayısının bir çırpıda on ikiden yüzün üstüne fırlaması, onlar için de büyük sürpriz olur. NSADP aniden sosyal demokratlardan sonra gelen ikinci büyük parti olmuştur. Ve başta ağır sanayiciler olmak üzere, finansçılar kapıda sıraya girmiştir bile. NSDAP açısından Krupp, Glöckner ve IG Farben kodamanları yıllık en az bir milyon “reichmark” demektir. Örtülü bağış miktarları 1930’dan sonra daha da büyür… Kaynak: Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları, s. 251-252. yaşamla ilişkilendir 137 Yakınçağ Avrupa Tarihi Öğrenme Çıktısı 1929 Dünya Ekonomik Krizi ile Almanya’da aşırı milliyetçiliğin yükselişi arasındaki ilişkiyi daha yakından görebilmek için şu kaynağa bakılabilir: Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara: Dost Kitabevi. 1929 Dünya Ekonomik Krizi Almanya’nın iç siyasetini nasıl etkilemiştir? 4 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin II. Dünya Savaşı’nın doğuşundaki rolünü değerlendirebilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Almanya’da Hitler’in ve Nazizmin güç kazanması ile 1929 Dünya Ekonomik Krizi arasındaki bağlantıyı düşünün. I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) 138 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 I. Dünya Savaşı’nın nedenlerini, başlamasını ve cephelerini değerlendirebilme I. Dünya Savaşı Nedenleri ve Cepheleri I. Dünya Savaşı’na yol açan klasik sömürgecilik yerini 19.yüzyılda ortaya çıkan yeni bir sömürgeciliğe (emperyalizm) bırakmıştı. Bu yeni anlayışın bir yansıması olarak devletlerin büyüklüğü ve gücü artık sahip olduğu topraklar, nüfus ve kaynaklarının genişliğiyle tanımlanıyordu. Avrupalı Devletler, dünyaya yayılmaya ve paylaşmaya başladılar. Geniş sömürge imparatorluğunun İngiliz kapitalizmine sağladığı avantaj hala devam ediyor ve bu durum, diğer Avrupa ülkeleri için büyük bir dezavantaj oluşturuyordu. Özellikle İtalya’nın 1861’de ve Almanya’nın da 1871’de birliğini kurması Avrupa’da mevcut siyasi dengeyi bozmaya başladı. 1888’de II. Wilhelm’in tahta çıkışı sonrasında 1890’dan itibaren Almanya, sömürgecilik yarışına katılarak bir Dünya Politikası (Weltpolitik) takip etmeye başladı. Avrupa devletleri, Almanya, Avusturya ve İtalya (İttifak Devletleri) bir tarafta, İngiltere, Rusya, Fransa (İtilaf Devletleri) diğer tarafta olmak üzere Avrupa iki bloka bölündü. Avusturya Macaristan Veliahtı Ferdinand ve eşi bir Sırp milliyetçisi tarafından Saraybosna’da öldürülünce, Avusturya 23 Temmuz 1914’de Sırbistan’a 48 saat süreli sert bir ültimatom verdi. Sırbistan Avusturya’nın taleplerinin bazılarını kabul etmeyince Avusturya, 28 Temmuz’da Belgrad’ı bombalamaya başladı. Böylece I. Dünya Savaşı da başlamış oldu. Batı Cephesinde Almanya; Fransa, İngiltere ve Belçika ile savaşırken Doğu Cephesinde ise Almanya ve Avusturya’nın karşısında Rusya ve Sırbistan bulunuyordu. Denizlerdeki mücadele ise esas olarak Alman ve İngiliz donanmaları arasında geçti. 2 Kasım 1914’de Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesiyle Çanakkale Cephesi başta olmak üzere Kafkasya, Kanal ve Irak gibi yeni cepheler de açıldı. 2 I. Dünya Savaşı’nın sonuçlarını yorumlayabilme Savaşın Sona Ermesi ve Paris Konferansı I. Dünya Savaşı’na giren ülkeler toplam 70 milyona yakın insanı askere almışlardı. 10 Milyon insan öldü. 20 Milyon insan yaralanırken 3,5 milyon insan sakat kaldı. Bunların dışında binlerce insan hastalık ve açlıktan ölürken kentler ve köyler yok oldu; sayısız köprü, tünel demiryolu gibi altyapı tesisleri ile atölyeler, fabrikalar gibi üretim tesisleri de tahrip edildi. Uzun savaş yılları boyunca bu ülkelerin ekonomileri tüketim malları üretimi yerine giderek savaş için gereken malları üretmeye yönelmişti. Savaştan sonraki dönemde de önceki düzeylerine çıkmaları uzun sürdü. Buna bağlı olarak savaş sonrası Avrupa’da yaygın bir işsizlikle ve enflasyonla karşılaşıldı. Öte yandan dünya pazarında Avrupa için bir daralma da söz konusu oldu. A.B.D. I. Dünya Savaşı’ndan en avantajlı çıkan ülke oldu. A.B.D’nin dünya üzerindeki ekonomik ve diğer alanlardaki hegemonyasının başlangıcını oluşturdu. I. Dünya Savaşı’nın toplumlar üzerindeki en büyük etkisi, milliyetçilik duygusunu güçlendirmesiydi. Avrupalılar yurtseverlik ve ulusal gurur konusunda büyük bir duyarlılık gösterir hale geldiler. Milliyetçi hislerin sosyalist eğilimlere galip gelmesiyle savaş karşıtı söyleme sahip olan sosyalizm, ulusal bir çizgiye çekilmek zorunda kaldı. I. Dünya Savaşı Avrupa’nın siyasi haritasını da değiştirdi. Osmanlı Devleti, Rus Çarlığı ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu yıkıldı. Polonya, Çekoslovakya, Avusturya, Macaristan, Yugoslavya, Finlandiya, Litvanya, Ukrayna, Estonya gibi yeni devletler ortaya çıktı. Savaş sırasında tüm ülkelerde yükselen yurtseverlik ve milliyetçilik, giderek “saldırgan bir milliyetçiliğe” ve Almanya’da Nazizm, İtalya’da Faşizm adıyla yeni hareketlerin doğmasına yol açtı. Yakınçağ Avrupa Tarihi 139öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 1919 Sonrası Avrupa’da barışı kurma ve sürdürme gayretlerini açıklayabilme 1919’dan Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve Sürdürme Gayretleri Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda imzalanan barış antlaşmaları ile Rus Çarlığı, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Alman İmparatorluğu ortadan kalktı. Galip devletler Versay barışıyla Almanya’yı dengelemeye çalıştılar. Ancak bu durum sonraki yıllarda ortaya çıkacak dengesizliğin de kaynağı olacaktır. Bu yüzden Fransa, 1919’dan itibaren ileride gelişebilecek muhtemel bir Alman saldırısına karşı önlemler almayı, dış politikasının temel amacı yaptı. Amerika ve İngiltere, bir Alman saldırısına karşı ortak bir garanti vermeyi teklif ettilerse de yürürlüğe giremedi. Fransa, kendisi kadar Alman işgalinden korkan Belçika ile 7 Eylül 1920’ de ve Polonya ile 19 Şubat 1921’de bir askeri ittifak antlaşması imzaladı. Aynı şekilde Fransa, Çekoslovakya ile 25 Ocak 1924’de, Romanya ile 10 Haziran 1926’da ve Yugoslavya ile 11 Kasım 1927’de ittifak antlaşmaları imzaladı. 1925 yılında Almanya, Fransa, İngiltere ve Belçika’nın katılımıyla bir saldırmazlık paktı imzalanması teklifini kabul etti. 16 Ekim 1925’de Locarno’da (İsviçre), Locarno Antlaşmaları adı verilen belgeler imzalandı. Almanya’nın tekrar uluslararası sisteme girişi Locarno Antlaşmaları ile sağlanmıştı. 1926 yılında da Milletler Cemiyeti’ne kabul edildi. Almanya’nın, uluslararası sisteme eklenmesine dönük çabaların yanı sıra silahlanma yarışının durdurulmasına yönelik diplomatik faaliyetler de sürdürüldü. Bu faaliyetler, Briand-Kellogg Paktı’nın veya bir başka deyişle Paris Paktı’nın kuruluşuyla sonuçlandı. Paktı, ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Belçika ve Çekoslovakya imzaladı. Bu pakt ile taraflar anlaşmazlıkların çözümü için savaşı bir araç olarak kullanmayacaklarını, savaştan vazgeçtiklerini ve daima barışçı yollara başvuracaklarını karşılıklı olarak kabul ettiler. Ekim 1917’de (7 Kasım 1917) iktidara gelen Bolşevikler, Almanya ve müttefikleriyle Brest-Litovsk Antlaşması’nı 3 Mart 1918’de imzalayarak savaştan çekilmişlerdi. Rusya bu sırada büyük karışıklıklar içerisindeydi. 1921 yılına gelindiğinde Rusya’da yeni rejim bütün muhalefeti ve isyanları bastırmayı başardı. Komünist rejimi güçlendirmek için ekonomik kalkınmayı hedef olarak seçtiler. Ekonomik ve teknik yardım almak için Batılı Devletlerle ilişkileri geliştirmeye yöneldiler. Bu çabalar sonucunda İtalya, İngiltere ve Fransa 1924 yılında Sovyet Rejimi’ni tanıdılar. 4 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin II. Dünya Savaşı’nın doğuşundaki rolünü değerlendirebilme 1929 Dünya Ekonomik Krizi ve Savaşa Doğru 1929 Dünya Ekonomik Krizi’nin Avrupa’ya yayılması sonucu ulusal ekonomileri tekrar ayağa kaldırmak için izlenen kendine yetme anlayışı devletlerin ekonomik yeterliliklerini artırabilmek amacıyla milli sınırları genişletme eğilimine yol açtıBu durum, 19 yüzyıl boyunca görülen ve 1. Dünya savaşının temel sebeplerinden olan “sömürge sahibi olma” taleplerinin yeniden canlanmasını da beraberinde getirecekti. Böylece ekonomik milliyetçiliğe yöneliş, siyasal milliyetçiliği de harekete geçiriyor ve parlamenter gelenek ile demokrasi giderek gözden düşüyordu. Bu gelişmeler, Rusya, Almanya, İtalya ve Japonya gibi tarihsel olarak otoriter siyasi geleneklere sahip olan ülkelerde iş başına gelen aşırı sağ veya sol iktidarların kısa sürede diktatörlüklere dönüşmesine yol açtı. Özellikle Almanya’da Adolf Hitler’in iktidara gelmesiyle kendisinin “hayat sahası” (Lebensraum) şeklinde tarif ettiği yeni ve yayılmacı politika hız kazandı. Almanya’nın yanı sıra totaliter rejimlerle yönetilmeye başlayan diğer revizyonist ülkeler de bir yayılma arayışına girdiler. Nihayet totaliter rejimlere sahip olan revizyonist ülkelerin 1930’lu yıllardan itibaren izledikleri iç ve dış politikalar, II. Dünya Savaşı’na yol açtı. I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) 140 neler öğrendik? 1 İttifak Devletleri grubuna aşağıdaki devletlerden hangisi dahil değildir? A. Almanya B. Avusturya-Macaristan C. Osmanlı D. Rusya E. Bulgaristan 2 I. Dünya Savaşı sonrasında İtilaf Devletleri, yenilen devletlerle yapılacak barış antlaşmalarının esaslarını belirlemek amacıyla ………… Barış Konferansı’nı düzenlemişlerdir. Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A. Lozan B. Sevr C. Paris D. Londra E. Versay 3 İtilaf Devletleri ile Almanya arasında yapılan barış antlaşmasının bazı maddeleri şunlardır; • Alsace-Lorraine ve Saar bölgesi Fransa’ya verildi. • Bütün sömürgelerinden vazgeçti • Zorunlu askerlik kaldırıldı. • Tamirat borcu ödeyecekti. Bu antlaşma aşağıdakilerden hangisidir? A. Versay B. Neuilly(Nöyyi) C. Trianon D. Saint Germen (Sen Jermen) E. Brest-Litovsk 4 Aşağıdakilerden hangisi 1929 dünya ekonomik krizinin sonuçlarından biri değildir? A. Gümrük duvarlarının(vergilerinin) yükseltilmesi B. İşsizliğin büyük boyutlara ulaşması C. Dünya ticaretinin yarı yarıya azalması D. Toplumsal sorunların yaygınlaşması E. İthalatın kolaylaştırılması 5 I. Dünya Savaşı’nın en önemli nedenlerinden biri olan sömürgecilik yarışında, Almanya’nın geç kalmış olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A. Alses-Loren bölgesinin Fransa’nın elinde olması B. Emperyalizm fikrine karşı olması C. Çok uluslu bir imparatorluk olması D. Siyasal birliğini geç tamamlamış olması E. Askeri gücünün zayıf olması 6 Aşağıdakilerden hangisi I. Dünya Savaşı’na diğerlerinden daha önce girmiştir? A. İtalya B. Bulgaristan C. Yunanistan D. Romanya E. Rusya 7 1925’te imzalanan Lokarno Paktı hangi devletin muhtemel bir saldırısına karşı kurulmuştur? A. Fransa B. Almanya C. Avusturya D. Sovyet Rusya E. İtalya 8 Aşağıdakilerden hangisi I. Dünya Savaşı’nın sonuçlarından değildir? A. Merkezi İmparatorluklar yıkıldı. B. Cemiyet-i Akvam kuruldu. C. Akdeniz hâkimiyeti Almanya’ya geçti. D. Sömürgeciliğin yerini mandacılık aldı. E. Avrupa’nın haritası yeniden çizildi. Yakınçağ Avrupa Tarihi 141neler öğrendik? 9 • Boğazlar ve İstanbul, İtilaf Devletleri eline geçerse Osmanlı Devleti savaştan çekilmek zorunda kalacak ve savaştığı tüm cepheler de kapanmış olacaktı. • Boğazlar ele geçirilirse Ruslara Silah ve malzeme yardımı yapılabileceği gibi Rus Buğdayı da Avrupa’ya daha kolay taşınabilecekti. • İtilaf Devletleri’nin, Boğazları ele geçirmesi, henüz savaşa girmeyen diğer Balkan devletleri üzerinde ciddi etki yapacak ve İttifak Devletleri lehine savaşa girmelerini önleyecekti. Yukarda belirtilen nedenlere bağlı olarak İtilaf Devletleri aşağıda belirtilen hangi cepheyi açmışlardır ? A. Kafkasya Cephesi B. Çanakkale Cephesi C. Kanal Cephesi D. Irak Cephesi E. Galiçya Cephesi 10 Ekim 1917 İhtilali’ni gerçekleştiren Lenin’in 1924’de ölümü sonrasında Sovyetler Birliği’nde iktidarı ele geçirerek, totaliter bir rejim kuran lider aşağıdakilerden hangisidir ? A. Lev Troçki B. Lev Kamanev C. Grigori Zinoviev D. Yosif Stalin E. Vyeçeslav Molotov I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) 142 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “İtalya ve Bulgaristan’ın Savaşa Girişi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Başlangıcı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Versay Antlaşması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. A Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Sona Ermesi ve Paris Konferansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. C Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Sona Ermesi Ve Paris Konferansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. C Yanıtınız yanlış ise “Locarno Antlaşmaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. B Yanıtınız yanlış ise “1929 Dünya Ekonomik Krizi ve Savaşa Doğru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. E Yanıtınız yanlış ise “I. Dünya Savaşı’nın Nedenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. D Yanıtınız yanlış ise “1915 ve Sonrasında Dünya Savaşının Seyri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. B Yanıtınız yanlış ise “Totaliter Rusya ve Stalin” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. D Araştır Yanıt Anahtarı 5 Araştır 1 Osmanlı Devleti, Balkan Savaşları’nın ardından Avrupa’daki kutuplaşma sırasında bir “yalnızlık” içine girdi. Özellikle kısa süre önce Trablusgarb’a saldıran İtalya’nın üçlü İttifak’ta yer alması ve Avusturya’nın Bosna- Hersek’i ilhak etmesi nedeniyle İtilaf Devletleri grubuna daha yakındı. Bu yüzden yalnızlıktan kurtulmak için Eylül 1911’de İngiltere’ye bir ittifak teklifinde bulundu ancak teklif reddedildi. İkinci önemli ittifak teklifi, Fransa’ya Temmuz 1914’de yapıldı. Ancak bu teklifte reddedildi. Böylece Osmanlı Devleti, mecburen Almanya ve bloğuna yaklaştı. Nihayet Üçlü İttifak’a katılmak için Osmanlı Devleti 22 Temmuz 1914’de Almanya ile müzakerelere başladı. 2 Ağustos 1914’de gizli tutulan Türk-Alman ittifakı imzalandı. Araştır 2 Almanya, savaşı kaybettikten sonra Fransa’ya, Alsace-Lorraine’i ve Saar bölgesini, Polonya’ya, Poznan ve Batı Prusya’yı verirken Danzig de serbest şehir oldu. Ren Bölgesi askerden arındırıldı. Almanya, Avusturya ile birleşmemeyi taahhüt ederken bütün denizaşırı sömürgelerini de kaybetti. Bu kayıpların yanı sıra zorunlu askerliğe son vererek ordusunu, 100 bin kişiyle sınırlandırmayı kabul etti. Denizaltı ve uçak yapamayacağı gibi bütün gemilerini de İtilaf Devletlerine teslim etmek zorunda kaldı. “Tamirat Borcu” adı altında ödeyeceği savaş tazminatı ise ekonomik iflasın habercisiydi. Bu ağır yüklerden başka milyonlarca Alman da yeni kurulan devletlerin sınırları içinde kaldı. Batı Prusya’nın büyük bölümünün Polonya’ya verilmesi ve Danzig’in serbest şehir ilan edilmesiyle Doğu Prusya ile Almanya’nın arasına yabancı iki devlet girdi ve Alman toprakları ikiye bölündü. Almanya, topraklarının yüzde 13’ünü, nüfusunun yüzde 12’sini kömür rezervlerinin yüzde 16’sını, demir kaynaklarının yüzde 48’ini, tarım alanlarının yüzde 15’ni ve fabrikalarının yüzde 10’unu kaybetti. Yakınçağ Avrupa Tarihi 143 Araştır Yanıt Anahtarı 5 1925 yılında Almanya Başbakanı Steremann, Fransa, İngiltere ve Belçika’nın katılmasıyla bir saldırmazlık paktı imzalanması teklifini kabul etti. 16 Ekim 1925’de Locarno (İsviçre)’da, Locarno Antlaşmaları adı verilen belgeler imzalandı. Bu antlaşmalardan ilki Almanya, Belçika, Fransa, İngiltere ve İtalya tarafından imzalandı. Anlaşmaya göre, Almanya, Fransa ve Belçika ile olan batı sınırının kesinleştiğini kabul etti. Yine bu beş devlet ve ikinci bir anlaşmayla da İngiltere ve İtalya birinci anlaşmadaki sınırları garanti altına aldılar. Bundan sonra Almanya ile Fransa, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya arasında ikili hakem anlaşmaları imzalandı. Locarno Antlaşmaları ile Almanya, batı sınırları için garanti vermişse de doğuda Polonya ve Çekoslovakya sınırlarına dair bir yükümlülük altına girmedi. Buna karşın Fransa hem Polonya’nın hem de Çekoslovakya’nın sınırlarını aynı gün 16 Ekim 1925 de garanti ediyordu ki, bu garanti Almanya’yı hedeflemekteydi. Almanya’nın tekrar uluslararası sisteme girişini Locarno Antlaşmaları sağladı. Nitekim 1926 da Almanya, Milletler Cemiyeti üyeliğine kabul edildi. Savaşın sonuna doğru 1918 Kasım’ından itibaren Almanya iç karışıklıklarla karşılaşmıştı. Münih’te kurulmuş olan Alman İşçileri Milli Partisi isimli küçük bir partiye, Hitler üye oldu. 1920’de partinin adı değişerek “Alman Nasyonal Sosyalist Partisi” (Nazi) şeklini aldı 1929 Dünya Ekonomik Krizi’ne kadar etkili olamayan Naziler, krizin etkisiyle yükselmeye başladılar. Tamirat borçları üzerindeki tartışmalar, Yahudi aleyhtarlığı, Alman ırkının üstünlüğü ve komünizm düşmanlığı gibi gerekçeler, kitleleri bu partiye çekti. Almanya’da çelik, kömür gibi önemli endüstri kollarındaki zengin işadamları komünizm tehlikesine karşı Nazilere önemli para yardımları yaptılar. Nihayet 1932 Temmuz’unda yapılan genel seçimlerde Naziler birinci Parti oldu ve 30 Ocak 1933’de Hitler Başbakanlığa geldi. Kısa süre sonra tekrar seçime giderek milletvekili sayısını 288’e çıkardı ve 24 Mart 1933’de SA ve SS’lerin gölgesinde Almanya Parlamentosu’ndan (Reichstag) dört yıl için olağanüstü yetkiler aldı. Buna dayanarak Almanya’da diğer bütün partileri yasakladı ve Nazi Partisinin diktatörlüğünü kurdu. Hitler ve Nazilerin iktidarı 1945’e kadar devam etti. Araştır 3 Araştır 4 I. Dünya Savaşı ve II. Dünya Savaşı’na Kadar Avrupa (1914-1939) 144 ABD Dışişleri Bakanlığı (Türkiye Misyonu). (1951). Amerika Tarihi’nin Ana Hatları, İstanbul. Amerikan Basın ve Kültür Merkezi. Amerikan Tarihinin Ana Hatları. Armaoğlu, Fahir. (1991). 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara: İş bankası Yayınları. Armaoğlu, Fahir. (1964). Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara: Sevinç Matbaası. Bilge, A.Suat. (1992). Güç Komşuluk, Ankara: Kültür Yayınları. Burçak, Rıfkı Salim. (1978). Siyasi Tarih Ders Notları, Ankara. Carr, E.Hallett. (1992). Lenin’den Stalin’e Rus Devrimi 1917-1929, çev. L. Cinemre, İstanbul: Yordam Kitap. Çağlıyor, Zeynep. (2008). Ne Zaman Nerede Neden ve Nasıl Oldu, çev. N. Önol-S. Sakacı-Sibel Sakacı-G. Şen, İstanbul. Davies, Norman. (2006). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Yayınevi. Deschamps, Hubert. (1965). Sömürgeciliğin Sonu, çev. J. ve F. Orsan, İstanbul: Remzi Kitabevi. Esmer, A. Şükrü. (1944). Siyasi Tarih, İstanbul: Siyasal Bilgiler Okulu Yayınları. Ferro, Marc. (2002). Sömürgecilik Tarihi, çev. M. Cedden, Ankara: İmge Yayınevi. Gökkaya, A. Kürşat –C.Cahit Yeşilbursa. (2010). Yeni ve Yakınçağ Tarihi, Ankara: Siyasal Yayınları. Gürün, Kamuran. (1997). Savaşan Dünya ve Türkiye, İstanbul: İnkılâpYayınevi. Hobsbawm, E. (2001). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, çev. Y. Alogan, İstanbul: Sarmal Yayıncılık. Kennedy, Paul. (1990). Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, çev. Birtane Karanakçı, Ankara: İş Bankası Yayınları. Kurat, Akdes N. (1987). Rusya Tarihi, Ankara: TTK Yayınları. Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Ankara: Dost Kitabevi. Loomba, Ania. (2000). Kolonyalizm Postkolonyalizm, çev. Mehmet Küçük, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Luraghi, Raimondo. (200). Sömürgecilik Tarihi, çev. Halim İnal, İstanbul: E Yayınları. Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları. Noviçev, A.D. (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleştirilmesi, çev.N. Dinçer, Ankara: İlk Yaz Basımevi. Roberts, J.M. (2003). Yirminci Yüzyıl Tarihi,çev. Sinem Gül, Ankara: Dost Kitabevi. Rossier, Edmond. (1946). Avrupa’nın Siyasi Tarihi 1815-1919,Tercüme. A.Kemali Aksüt, İstanbul: Fazilet Matbaası. Sander, Oral. (2000). Siyasi Tarih: lkçağlardan 1918’e, Ankara: İmge Kitabevi. Sander, Oral. (2005). Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara: İmge Kitabevi. Sarıca, Murat. (1980). Siyasal Tarih, İstanbul: Filiz Kitabevi. Sarıca, Murat. (1982). Birinci Dünya Savaşından Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve Sürdürme Çabaları (1919-1929), İstanbul: SBF Yayınları. Sertel, Sabiha. (1999). II. Dünya Savaşı Tarihi, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları. Ulman, A. Halûk (1973). Birinci Dünya Savaşına Giden Yol (ve Savaş), Ankara: SBF Yayınları. Üçok, Coşkun. (1989). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara: Hukuk Fakültesi Yayınları. Yeliseva, N.V. - A.Z. Manfred. (1978). Yakın Çağlar Tarihi, çev. Ö.İnce-E.Tuncalı, İstanbul: Konuk Yayınları. Zubritski, Y. (1975). Sömürge Sistemi. Kapitalist Toplum, çev. Sevim Belli, Ankara: Orsel Matbaası. Kaynakça 146 Bölüm 6 II. Dünya Savaşı (1939-1945) öğrenme çıktıları 1 Uluslararası Sistemde Sarsıntılar 1 II. Dünya Savaşı öncesinde sisteme yönelik saldırıları ve ittifakları anlayabilme 2 Yeni İttifaklar ve Saldırganlıklar 2 II. Dünya Savaşı’nın doğuşunda Almanya’nın öncü rolünü açıklayabilme 4 Savaşın Son Yılları ve Konferanslar Dönemi (1944-1945) 4 Konferansları ve II. Dünya Savaşı’nın sonuçlarını yorumlayabilme II. Dünya Savaşı: Avrupa, Afrika, Uzakdoğu ve Pasifik Cepheleri 3 II. Dünya Savaşı’nın cephelerini 3 değerlendirebilme Anahtar Sözcükler: • Maginot Hattı • Mihver Devletleri • Adolf Hitler • Holocaust • Josef Stalin • Winston Churchill • Pearl Harbor • Atom Bombası 147 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ 20. yüzyılın başına kadar devletlerarası diplomatik ilişkiler, devletlerin kendi aralarında yaptıkları, ikili veya çok taraflı anlaşmalarla yürütülürken bazen bu ilişkiler savaşa dönüşmekte, haklı-haksız gibi kavramlar olmaksızın adeta gücü, gücüne yetene göre bir ilişkiler ağı kurulmaktaydı. Bir başka özellik de Sanayi Devrimi öncesi ortaya çıkan savaşlar ve etkileri, mevcut teknolojiye bağlı olarak, adeta savaş alanları ile sınırlıydı. Sanayi Devrimi sonrası teknolojideki baş döndürücü gelişmeler, doğal olarak savaş teknolojisine sıçramıştı. Özellikle I. Dünya Savaşı başladıktan birkaç ay sonra anlaşıldı ki, teknolojik olarak savaşların mahiyeti tamamen değişmişti. İnsanoğlu, çeliğe, mesafelere vb. artık daha çok hükmediyordu. Öte yandan teknolojik gelişmelerin iyi ya da kötü amaçlar için kullanılması, kullananın niyetine göre de değişmekteydi. Savaş, galip devletin elde edeceklerinden çok daha fazla zararı, galip devlete verebilecek hale gelmişti. Hatta kontrolden çıkıp, Dünya düzeyinde felaket senaryoları yaratabilecek bir kabiliyet kazanmıştı. Bu yeni teknoloji silahların, savaşan ülkelerin ya da insanlığın bütün birikimlerini yok etmesi tehlikesi ortaya çıkmıştı. Nitekim I. Dünya Savaşı, iyi bir örnekti. Savaş meydanlarında dokuz milyon civarında insan ölmüş ve yirmi milyon insan yaralanmıştı. Milyonlarca sivil, savaşın bombardıman gibi etkileriyle ölürken bir yandan da açlık, hastalık gibi etkilerine maruz kalmıştı. Bu yüzden savaşı, kanun dışı sayma düşüncesi, yine savaş sırasında doğdu. Uygarlığın ve insanlığın sürebilmesi için çıkacak çatışmalarda, en azından haklı-haksız ayrımı yapılabilir ve diğer uluslar haksızın önünde durabilirse, hiç olmazsa dünya savaşlarını (ve tahribatını) önleyecek bir barış kurulabilirdi. Milletler Cemiyeti 1919’da kurulduğu zaman, Avrupalı liberaller, Wilson’un 14 Noktasında ifade edilen ilkelerin, yeni kurulacak olan uluslararası düzenin temeli olacağını düşünmüşlerdi. Oysaki Milletler Cemiyeti’nin amacı her devlet için farklı bir anlam taşımıştır. W. Wilson, bu kuruluşun, barışı geliştirmek ve gözden geçirmek için uygun bir “mekanizma” olabileceği umudundaydı. Fransa ise Milletler Cemiyeti’ni, barış antlaşmalarını koruyacak ve yeniden gözden geçirilmesini önleyecek bir kuruluş olarak kabul ediyordu. Ayrıca Fransa Milletler Cemiyeti’ni, Almanya’ya karşı güvenlik sisteminin de temel direği sayarken, İngiltere ise Almanya’nın da içinde bulunacağı bir uzlaşma sistemi olarak görüyordu. Milletler Cemiyeti’ni bir dünya örgütü olarak düşünen W. Wilson’ın, seçim yenilgisi sonucunda Warren G. Harding başkan seçildi. Harding, ABD’nin Monroe Doktrini’ni yeniden benimsemişti. Bu yüzden Milletler Cemiyeti’nde Amerika bulunmuyordu. Diğer önemli aktör olan Sovyetler Birliği de, Milletler Cemiyeti’nin dışında bırakılmıştı. Milletler Cemiyeti İngiltere ile Fransa’nın etkisi altında, sadece bir Avrupa örgütü durumunda kaldı. Bir dünya örgütü olamadı. Almanya’nın Ren bölgesini işgali, I. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan güvenlik sisteminin iflasıydı. Milletler Cemiyeti artık gölgeden başka bir şey değildi. Almanya hiçbir sınırlama tanımadan silahlanmaya başladı. Avrupa’da, 1914 öncesi uluslararası düzene geri dönüldü. Her devlet, yeniden askeri gücüne, diplomasisine ve güvenliği için birbirleri arasında yaptıkları ittifaklara dayanmaya başladı. Kısa süren Locarno Dönemi’nden sonra eski uluslararası sistemin karmaşası yeniden egemen oldu. Milletler Cemiyeti için öldürücü darbe, İtalya’nın Habeşistan’ı işgali oldu. Habeşistan’ın yok olmasını seyretmekten öteye gidemedi. Uzakdoğu’da saldırgan Japonya ile Almanya ve İtalya üyelikten çekildiler. Milletler Cemiyeti 1937 yılından sonra, çevresinde olup bitenleri seyretti. İspanya İç Savaşı’nda meşru hükümetin başvurusu karşısında bir şey yapamadı. Çekoslovakya bunalımını, bir bunalım olmadığını ifade ederek atlatabildi. Eylül 1939’da, İkinci Dünya Savaşı’nın çıktığını, hiçbir üye Milletler Cemiyeti’ne bildirme gereği bile duymadı. Etkisizliği nedeniyle savaştan sonra yerini yeni bir yapı olan Birleşmiş Milletlere bırakmak zorunda kaldı. ULUSLARARASI SİSTEMDE SARSINTILAR I. Dünya Savaşı’nın bitmesinden Locarno Antlaşmaları’na kadar geçen dönemde, ülkeler kurulan barış sisteminin kökleşmesine çaba harcamışlardır. Locarno sonrası dönem ise silahsızlanma çabalarının ağırlık kazandığı bir devre olmuştu. Ancak 1929 Dünya Ekonomik Krizi, dünyanın siyasi atmosferini de etkileyerek birbiri ardına siyasi krizlerin doğmasına neden oldu. Bu zincirleme ve birbirini tetikleyici siyasi krizler, II. Dünya Savaşı’na kadar gidilmesine neden oldu. Adeta bir domino etkisi yapacak olan siyasi krizlerin ilk örneği, 1931’de Japonya’nın, Mançurya’ya saldırısıydı. 148 II. Dünya Savaşı (1939-1945) Japonya’nın Mançurya ve Çin’i İşgali Japonya, I. Dünya Savaşı sonrası Uzakdoğu’nun en güçlü devleti haline gelmişti. Bir Japon-İngiliz işbirliği vardı. Ancak Japonya’nın Çin politikası, İngiliz-Japon ilişkilerini bozmaya başladı. Japonya, Mançurya’nın başlıca ekonomik zenginliklerini ele geçirme amacıyla 1905’te Rusya’yı ağır bir yenilgiye uğratmıştı. Bundan sonra Japonya, Mançurya’da geniş ekonomik faaliyetlere girişti. Ancak Japonya’nın izlediği Mançurya politikası, salt ekonomik çıkar boyutuna sahip değildir. Aynı zamanda izlediği politikada Mançurya, Çin’e ulaşma açısından da bir atlama taşıydı. 1922 Washington Deniz Silahsızlanması Konferansı’nın, Japon deniz kuvvetlerini sınırlaması, Japonya’nın Çin üzerinde yayılmasını frenledi. Askerler ve onlar gibi düşünen politikacılar, Japonya’nın Uzakdoğu’daki varlığı için Çin’in ele geçirilmesini zorunlu görüyordu. Bunun için de atlama taşı olarak Mançurya’nın ve Moğolistan’ın alınması gerekmekteydi. 1929 ekonomik krizi, beklenen fırsatı sundu. Japonya, 1931’de Mançurya’yı işgale başladı. Çin’in tamamına göz diktiler. ABD’nin protestolarına aldırmayarak Çin’le savaşa giriştiler ve ülkenin içlerine doğru ilerlemeye başladılar. Pasifikteki güç dengesi büyük oranda bozuldu. Bölgede çıkarları olan devletler hemen harekete geçemediler. Ancak gerginlik giderek arttı. Çin, Milletler Cemiyeti’ne şikayette bulundu. Milletler Cemiyeti etkili bir önlem alamadı. Japon saldırganlığı cezalandırılamadı. Japonya 1933 Şubat’ında, Kuzey Çin eyaletlerinden olan Jehol’ü de işgal etti. Çin, bu işgali de tanımak zorunda kaldı. 27 Mart 1933’de de Japonya, Milletler Cemiyeti’nden çekildi. Bu işgallere karşı büyük devletlerin ve Milletler Cemiyeti’nin etkisizliği, Japonya’nın cesaretini daha da artırdı. Milletler Cemiyeti’nden çekilen Japonya, deniz gücünü sınırlandıran 1922 Washington Anlaşmalarını da 1934 Aralık ayında feshetti. Yayılmacı niyetini açıkça ortaya koydu. “Asya Asyalılarındır” tezini ortaya atarak Batılı büyük devletlerin Çin’le bağlarını kesmesini istiyordu. Japonya, Kasım 1936’da Almanya ile Anti-Komintern Paktı’nı imzaladı. Nihayet Japonya, Temmuz 1937’de Çin’i işgale başladı. İtalya’nın Habeşistan’a saldırısı, Almanya’nın Ren bölgesine asker sokması ve İngiltere’nin yatıştırma politikası gibi gelişmeler Japonya’yı, Çin konusunda cesaretlendirdi. Japonya’nın önünde sadece Sovyet Rusya sıkıntı yaratabilecekmiş gibi görünse de Japonya ve Almanya 25 Kasım 1936’da Anti-Komintern Paktı’nı imzalamıştı. Japonya, Sovyet Rusya’yı da böylece baskı altına almıştı. Japonya’nın bu saldırganlığı üzerine Çin, Milletler Cemiyeti’ne başvurduysa da etkisiz kaldı. Çünkü 1938 itibariyle Avusturya’nın, Almanya tarafından ilhakı, Çekoslovakya’nın parçalanması gibi olaylardan ötürü Avrupa Devletleri’nin dikkati kendi kıtalarına yoğunlaştı. Sovyet Rusya’ya gelince, Çin’in Japon işgali altına girmesini tehlikeli bulduğu için 21 Ağustos 1937’de Çin ile bir saldırmazlık antlaşması imzaladı. Çin’e yardıma başladı. Ancak 1939 Almanya-Rusya Saldırmazlık Paktı, Sovyetlerle Japonya arasındaki ilişkileri kısmen yumuşattı. Çin-Japon savaşı, II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar sürdü. Hitler’in İzlediği Dış Siyaset 30 Ocak 1933’te başbakanlığı ele geçiren Nazi Partisi lideri Adolf Hitler, Mart 1933’te Reichstag (Alman Parlamentosu)’dan 4 yıl için olağanüstü yetkiler aldı. Hemen arkasından bütün partileri yasaklayarak, Nazi Partisinin diktatörlüğünü kurdu. 1945’e kadar sürecek olan Nazi Almanya’sına Hitler, III. Reich adını vermişti. Bundan sonra içeride bütün Almanya Nazileştirilirken Hitler de Almanya’nın dış politikasını üç aşamalı bir plan üzerine kuruyordu. Buna göre; 1. Almanya, Versay’ın sınırlamalarından kurtarılacak; 2. Tek Millet, Tek Devlet (Ein Volk, Ein Reich) ilkesinin gerçekleşmesi için Almanya’nın sınırları dışında yaşayanlar da dahil bütün Almanlar birleştirilecek ve tek devlet altında toplanacak; 3. Hayat Sahası (Lebensraum) söylemi ile aslında Nazi emperyalizminin amaçları ifade edilecek ve Almanların yaşamadığı birçok ülke de işgal edilecektir. Nazilerin Almanya’da iktidara gelişi, Versay sisteminin devamından yana olan (antirevizyonist) bütün ülkelerde kaygı yarattı. Naziler, Versay düzenine muhalefetlerini ortaya koymuşlardı. Naziler, Versay’ın dayattığı silahsızlanma sınırlamaları ve sınır düzenlemelerine itiraz etmekteydiler. Almanya’da Nazilerin iktidara gelişi, en fazla Fransa ile Sovyet Rusya’yı kaygılandırdı. Fransa bu endişe nedeniyle Küçük Antant ile bir ittifak 149 Yakınçağ Avrupa Tarihi sistemi elde etmeye yönelmişti. Nazilerin komünizmle mücadeleleri ve söylemleri, Sovyet Rusya’da da endişe doğurmuştu. 1931-32’de Uzakdoğu’da da Japonya’nın Mançurya’ya yerleşmesiyle, Sovyetler iki tehdit arasında kalmıştı. Japonya’nın Mançurya’yı işgali, Birleşik Amerika ile Sovyet Rusya’yı aynı tehlike karşısında bırakmıştı. Sovyetler, Birleşik Amerika’ya yaklaştı. Ekim 1933’te Amerika, Sovyet Rusya’yı resmen tanıdı. Öte yandan Sovyetler, Fransa’ya yaklaştı. Fransız-Rus yakınlaşması, 2 Mayıs 1935 tarihli Fransız-Sovyet ittifakı ile sonuçlandı. Fransız-Rus yakınlaşmasının diğer bir sonucu da Fransa ve İngiltere’nin katkılarıyla Eylül 1934’te Sovyetler Birliği’nin, Milletler Cemiyeti üyeliğine kabul edilmesi oldu. Nazilerin Almanya’da iktidara gelmesi, Polonya’da da korku uyandırdı. Naziler, Danzig’i almak ve Almanya’ya bir koridor açmak için uğraşıyorlardı. Fakat Polonya’nın endişesi bir süre için Almanya tarafından giderildi. Almanya, Polonya ile 26 Ocak 1934’te bir saldırmazlık deklarasyonu imzaladı. Hitler’in planı, önce Avrupa’nın Batısına yönelmekti. Polonya’yı yatıştırarak, Avrupa’da barışçı izlenimler yaratmayı da amaçlamıştı. Gerçekten de 1934 Alman-Polonya deklarasyonu Avrupa’da bir ferahlık uyandırmıştı. Polonya konusunda bu taktik hamleden birkaç ay sonra Hitler, Avusturya’yı ilhak girişiminde bulunarak Avrupa’da oluşan rahatlamayı ortadan kaldıracaktır. Nazi Almanya’sının, Versay’a karşı yaptığı ilk hareketlerden birisi, 1934 yılında Avusturya’yı ilhak etme (Anschluss) girişimi oldu. Bu işi önce Avusturya Nazilerini kullanarak gerçekleştirmeye çalıştı. Hitler’in Avusturya Nazilerini kışkırtması ve desteğiyle, Avusturya’da karışıklıklar çıkmaya başlamıştı. Nazi tehlikesinin karşısında büyük devletler ve Küçük Antant devletleri Avusturya’yı desteklemişlerdir. Özellikle Faşist İtalya, Avusturya’nın arkasında yer almıştır. Avrupa devletlerinin bu müsait durumunu gören Avusturya, 1933 Haziran’ında Nazi Partisini kanun dışı sayarak, bütün Nazi temsilcilerini azletmiştir. İtalya da Avusturya’yı desteklemiştir. Mart 1934’de İtalya, Avusturya ve Macaristan arasında sıkı ekonomik ve siyasi işbirliği kuran bir antlaşma da imzalanmıştır.Avusturya’nın içte ve dışta attığı adımlara rağmen Avusturya Nazileri, 25 Temmuz 1934’te bir hükümet darbesi yaptılarsa da, başarısız oldu. Almanya’nın Balkanlar ve Orta Tuna bölgesinde bir tehdit unsuru olmasını istemeyen Mussolini, Avusturya-İtalya sınırındaki stratejik Brenner geçidine 200.000 kişilik bir ordu yığdı. Hitler, Avusturya işini daha uygun bir zamana bırakarak Temmuz 1936’da Almanya ve Avusturya, birbirlerinin bağımsızlık ve egemenliğini tanıyan ve her iki tarafın Naziler meselesini kendi iç sorunu sayan bir antlaşma imzaladılar. Hitler, Avusturya’yı ele geçiremediyse de Versay’ın önemli meselelerinden olan Saar bölgesini Alman sınırlarına katmaya başardı. Bunu da silah kullanmadan ve kan dökmeden yaptı. Versay Antlaşması’na göre Saar, Fransa’ya bırakılmakla beraber burada 20 yıl sonra plebisit (halkoylaması) yapılacak ve bu toprağın statüsü kesin olarak tayin edilecekti. Bu plebisit, 13 Ocak 1935 günü yapıldı. Plebisitten çıkan karar, Almanya ile birleşmekti.1 Mart 1935’de Saar, Almanya’ya teslim edildi. Bu şekilde Almanya, Versay’ın bir yükünden daha kurtuluyordu. Diğer taraftan Hitler, 1934 yılından itibaren Almanya’yı gizlice silahlandırmaya başlamıştı. 1933 Ekim’inde Silahsızlanma Konferansı’ndan ve Milletler Cemiyeti’nden çekilmesinin nedeni de buydu. Gizlice uçak yapımı ve askeri pilot yetiştirilmesine başlanmıştı. Büyük bir gizlilik içinde yürütülse de büyük devletler bu faaliyetleri fark etmişlerdi. Almanya’nın silahlanma faaliyeti üzerine 1935’te İngiltere savunma gücünü arttırmaya karar verdiğini açıkladı. Fransa da 15 Mart 1935’te, mecburi askerlik süresini uzatan bir kanun çıkardı. İngiltere ve Fransa’nın bu girişimleri, Hitler’e aradığı bahaneyi verdi. Hitler Mart 1935’de Versay Antlaşması’yla, Almanya’ya getirilen silahsızlanma sınırlamalarının, diğer devletlerin de silahsızlanması bakımından bir ilk adım olacağının söylenmesine rağmen diğer devletlerin bunu yapmadığını bu yüzden Almanya’nın mecburi askerlik sistemine yeniden geçtiğini açıkladı. Bu suretle Almanya, Versay’ın en ağır şartlarından birisini daha ortadan kaldırmış oldu. Almanya’nın Versay Antlaşmasının en önemli hükümlerini ortadan kaldırması, bütün devletlerde endişe yarattı. Fransa ve İngiltere, Almanya’yı protesto ettiler. İngiltere Dışişleri Bakanı Berlin, Varşova, Moskova ve Prag’ı ziyaret ederek Almanya ile bir uzlaşma aradı. Nihayetinde Fransa, İtalya ve İngiltere arasında 14 Nisan 1935’te Stresa Anlaşmaları imzalandı. Almanya’ya karşı ortak bir cephe kuran bu anlaşmalarda, Almanya’nın hareketi protesto ediliyor; Locarno Anlaşmaları’na olan bağlılık belirtiliyor ve Avusturya’nın bağımsızlığının korunacağı ifade ediliyordu. 150 II. Dünya Savaşı (1939-1945) I. Dünya Savaşı öncesindeki İngiliz-Alman deniz silahları yarışının yeniden canlanmasından ve Almanya’nın denizlerde İngiltere’den daha güçlü bir hale gelmesinden endişelenen İngiltere, Alman deniz gücünü bir antlaşmayla sınırlandırmak istedi. 18 Haziran 1935’te karşılıklı notalarla varılan antlaşmaya göre Almanya deniz gücünü İngiltere’ninkinin yüzde otuz beşinin üstüne çıkarmamayı kabul etti. Buna karşılık İngiltere, Versay’a rağmen, Almanya’nın denizaltı yapmasına rıza gösterdi. Böylece Versay Antlaşması’nın en önemli hükümlerinden biri daha ortadan kalkmış ve Almanya bir sınırlamadan daha kurtulmuş oldu. Bu antlaşmadan sonra şu söylenebilir: 1935 yılından sonra Avrupa’da artık bir Versay sistemi kalmadı. Stresa Antlaşmaları’nın kurduğu cephe de iki ay gibi bir sürede yıkıldı. Aslında imzalanan İngiliz-Alman Anlaşması, İngiltere’nin bundan sonra Almanya’ya karşı uygulayacağı Yatıştırma Politikası’nın da başlangıcıydı. Almanya’nın Ren Bölgesini İşgal Etmesi 2 Mayıs 1935 tarihli Fransız-Sovyet ittifakı, Almanya’ya Versay sınırlamalarından kurtulmak için yeni bir fırsat verdi. Almanya, 7 Mart 1936’da İngiltere, Fransa ve İtalya’ya verdiği notalarda, Fransız-Sovyet ittifakına göre bir Sovyet-Alman çatışması halinde Fransa’nın, Milletler Cemiyeti kararını beklemeden Almanya’ya karşı savaşa geçmek zorunda olduğunu, bunun da Milletler Cemiyeti Paktı’na ve Locarno Anlaşmaları’na aykırı olduğunu ileri sürdü. Bu nedenlerle Almanya’nın da kendisini artık Locarno Anlaşmaları ile bağlı saymayıp batı sınırlarının güvenliği için Ren Bölgesi’nde tam egemenlik kuracağı bildirildi. Aynı gün Alman askerleri, Ren bölgesine girmeye başladılar. Almanya bu suretle Versay’ın ağır bir başka yükünü daha üzerinden atıyordu. Almanya bu işi yaparken zamanlamayı iyi seçmişti. Milletler Cemiyeti, Habeşistan Krizi ile uğraşmaktaydı. Roma Anlaşmaları ile İtalya’yı serbest bırakan Fransa ve İngiltere’nin ilişkilerinin gevşemesi, Almanya’ya karşı kurulan Stresa Cephesi’ni dağıtmaktaydı. Almanya’nın Ren bölgesini işgali, Fransa’da tepki uyandırdı. Şimdi Fransa’nın kuzeyinde silahlanmış bir Almanya ortaya çıkıyordu ki, bu Fransa’yı tehdit eden bir gelişmeydi. Almanya, yapmış olduğu taktik girişimlerle, İngiltere, Amerika ve ilgili diğer devletlerin tepkilerini yumuşattı. Milletler Cemiyeti ise Almanya’nın Versay’a aykırı hareket ettiğini ilandan başka bir şey yapamadı. İlgili devletler Almanya’nın dayatmasını kabul etmek zorunda kaldılar. Bu durum karşısında Belçika, Ekim 1936’da Fransa ile kurduğu ittifaktan çıkarak tarafsızlık politikası izleyeceğini ilan etti. Belçika Locarno bloğundan ayrılmış oluyordu. Bu sebeple 27 Kasım 1936’da İngiltere, kışkırtılmamış bir saldırı halinde Belçika’nın bağımsızlık ve toprak bütünlüğü için tek taraflı olarak Belçika’ya garanti verdi. 4 Aralık 1936 ‘da Fransa, hem Belçika’ya ve hem de İngiltere’ye garanti verdi. Bunun üzerine İngiltere de 14 Aralık’ta Fransa’ya garanti verdi. Böylece Locarno’nun yerini karşılıklı garanti sistemi almış oluyordu. Hitler’in izlediği dış politikanın ayrıntıları ve Avrupa barışını tehdit etmesi hakkında daha geniş bilgi için şu kaynağa bakılabilir: Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yüzyıl Tarihi, (çev. Sinem Gül) Ankara: Dost Kitabevi. Hitler Almanya’sının II. Dünya Savaşı’na Kadar izlediği dış politikanın ana çizgileri nelerdir? Hitler’in saldırgan dış politikası ile Versay Antlaşması arasındaki ilişki üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 II. Dünya Savaşı öncesinde sisteme yönelik saldırıları ve ittifakları anlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 151 Yakınçağ Avrupa Tarihi YENİ İTTİFAKLAR VE SALDIRGANLIKLAR 1936 yılı sonunda, İtalya ve Almanya’nın hareketleri sonucu, Locarno Anlaşmaları ile kurulan barış düzeni artık sona eriyordu. Bunun içindir ki 14 Kasım 1936’da Almanya, uluslararası bir statü olarak kabul edilmiş olan Kiel kanalı ile diğer Alman nehirlerine dair Versay hükümlerini de yok sayarak Elbe, Oder, Tuna, Niemen, Ren ve Moselle nehirleri üzerinde Alman egemenliğini tekrar kurdu. Bu iki devletin revizyonist tutumları durmadığı gibi daha da hız kazandı. Nitekim Almanya’nın hem Versay hem de Locarno ile kurulan düzene dönük dayatmalarına İtalya’nın saldırganlığı eşlik etti. İtalya veya Mussolini, Hitler’in izinden giderek Habeşistan’ı işgale başladı. İtalya’nın Habeşistan’ı İşgali İtalya’da Faşizmin iktidara gelmesinden sonra, karşılaşılan problemlerin başında demografi sorunu gelir. İtalya, nüfus artışının yarattığı sorunlara, I. Dünya Savaşı’ndan önce geçici bir çare bulmuştu. Başta A.B.D olmak üzere pek çok ülkeleye göç vermekteydi. Ancak savaştan sonra A.B.D’nin göç kapısını kapatması üzerine, İtalyan hükümeti başka ve uzun vadeli çareler aramaya başladı. Bunların başında fazla nüfusu sömürgelere yerleştirmek geliyordu. İtalya’yı Habeşistan’ı işgale iten ikinci neden ise hızla gelişmekte olan ekonomisine hammadde kaynakları bulma çabasıdır. İtalya, Habeşistan üzerinde harekete geçmek için uygun zamanı beklemeye başladı. 1929 ekonomik krizinin İtalya için yarattığı sıkıntılar, 1931’de Japonya’nın Mançurya’ya saldırması karşısında Milletler Cemiyeti’nin bir şey yapamaması, Almanya’da Nazizm’in iktidarı ve Versay kısıtlamalarından kurtulma çabalarına İngiltere ve Fransa tarafından yeterince tepki gösterilmemesi, Mussolini’yi cesaretlendirmişti. Öte yandan, Almanya’nın silahlanma kararı sonrası Fransa’nın İtalya’ya yakınlaşması ile 7 Ocak 1935’te Mussolini-Laval Anlaşması (Roma Anlaşmaları) imzalandı. Artık bir İngiliz-Fransız bloku karşısında kalma ihtimali de ortadan kalkmıştı. Mussolini ile Laval’in görüşmelerinde, Habeşistan gündeme gelmiş ve Fransa bu konuyla ilgilenmediğini açıklamıştır. Nisan 1935’te İngiltere, Fransa ve İtalya arasında yapılan Stresa Konferansı’nda da Mussolini, Habeşistan’ı ilhak ederse bu iki devletin tepki göstermeyeceklerini fark etmişti. İtalya’nın, Habeşistan’ı işgal için gereken neden, Habeş ve İtalyan askerler arasında 5 Aralık 1934’te çıkan bir sınır anlaşmazlığına dair çatışmalardı. Her iki taraftan da ölenler oldu. İtalya Habeşistan’dan tazminat istedi. Habeşistan konuyu Milletler Cemiyeti’ne taşıdı. Aylarca süren incelemeler sonunda Milletler Cemiyeti, Eylül 1935’te her iki tarafın da suçsuz olduğuna karar verdi. Bu karar İtalya’ya istediği bahaneyi verdi. 3 Ekim 1935’te İtalyan uçaklarının Kuzey Habeşistan’daki Adowa ve Adigrat şehirlerini bombardımana tutmasıyla işgal başladı. Her iki şehir de üç gün sonra İtalyanların eline geçti. Üyelerinden birine karşı girişilen bu açık saldırı karşısında Milletler Cemiyeti, İtalya’yı saldırgan devlet ilan ederek üye devletlerden yaptırım uygulamalarını istedi. Konseyin aldığı karara göre İtalya’ya stratejik nitelikte maddeler ve malzeme verilmeyecek, kredi açılmayacaktı. Yaptırımları küçük devletler uygulamışlarsa da, büyük devletler pek aldırış etmemişlerdir. Bu yüzden yaptırımlar başarılı olamadı. Yaptırımların etkili olabilmesi için İngiltere ile Fransa’nın ortak hareketi önemliydi. Bu ortak hareket ise kurulamadı. Çünkü Fransa Roma Anlaşmaları ile İtalya’yı zaten serbest bırakmıştı. Fransa’nın yatıştırma politikası da İngiltere’yi frenledi. İtalyan-Habeş Savaşı’nın çıkışını, Almanya derhal kullanarak Mart 1936’da Versay’ın Ren bölgesinin askerden arındırılmasına dair hükümlerini de iptal etti. Üstelik bu kriz sırasında Almanya ve İtalya birbirlerine yaklaştılar ve Berlin-Roma Mihveri (Eksen) kuruldu. 1933’den itibaren Avrupa’nın krize sürüklenmesi karşısında Birleşik Amerika, Avrupa krizlerine girmemek için “yalnızlık” politikasına daha sıkı sarılmıştı. Bunun için Ağustos 1935’de bir Tarafsızlık Kanunu çıkarmıştır. Bu kanuna göre Amerikan Başkanı, savaşan taraflara silah ve malzeme satılmasını yasaklayabilirdi. İtalyan-Habeş Savaşı, İngiltere’nin Akdeniz politikasını da etkiledi. İtalya’nın zorlama tedbirleri konusunda küçük devletleri tehdit etmesi üzerine İngiltere ile Yugoslavya, Yunanistan ve Türkiye birbirlerine karşılıklı garantiler verdiler. Herhangi birinin saldırıya uğraması halinde birbirlerine yardım edeceklerdi. Milletler Cemiyeti’nin ve büyük devletlerin zorlama tedbirleri konusunda etkili ve ortak bir cephe kuramaması üzerine 9 Mayıs 1936’da Habeşistan, İtalya tarafından ilhak edildi. Böylece Milletler Cemiyeti’nin bir üyesi, bir başka üyenin bağımsızlık ve varlığını ortadan kaldırmaktaydı. 152 II. Dünya Savaşı (1939-1945) Berlin-Roma-Tokyo Mihveri’nin Kuruluşu İtalyan-Habeş Savaşı, Nazi Almanya’sı ile Faşist İtalya’yı birbirine yakınlaştırarak II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar sürecek işbirliğini doğurdu. İtalya, Nazilerin Almanya’da işbaşına geçtiği günden itibaren Almanya’dan endişe duymuş ve Nazi Almanya’sının Avusturya ile birleşerek kendi nüfuzu altında bulunan Orta Tuna bölgesine egemen olmasından daima çekinmişti. Bunun içindir ki İngiltere ve Fransa ile Stresa Cephesini kurmuştu. İtalya’nın Habeşistan’ı ele geçirmesi sonrası İngiliz-İtalyan ilişkilerinde bir rekabet doğdu. 1936‘dan itibaren Fransız-Sovyet ilişkileri daha da gelişirken İtalyan-Fransız ilişkileri değişmeye başladı. Bu sırada Hitler, İtalyan-Habeş Savaşı sırasında Milletler Cemiyeti’nin yaptırımlarına aldırmayarak başta kömür olmak üzere birçok stratejik maddeyi İtalya’ya satmaya devam etti. Bu yardım, Avrupa’da destek arayan İtalya’yı memnun ederken Almanya ile ilişkiler de gelişmeye başladı. Artık Avrupa’da bir İtalyan-Alman ortak cephesi ortaya çıkıyordu. Bu çerçevede Kasım1936’da bir yandan Berlin-Roma Mihveri kurulurken diğer taraftan Berlin-Tokyo Mihveri de kuruluyordu. Almanya, 1935 tarihli Fransız-Sovyet ittifakına karşı Mart 1936’dan itibaren komünizme ve Sovyet Rusya’ya karşı bir kampanya açmıştı. Ağustos 1936’da Rusya’nın askerlik yaşını düşürmesi, Almanya’yı kızdırmıştı. Japonya ise Çin’e girmek için hazırlanmaktaydı. Böyle bir hareket ise Çin komünistlerini destekleyen Sovyet Rusya ile Çin milliyetçilerini destekleyen Birleşik Amerika’nın tepkisine sebep olabilirdi. Japonya da kendisini Sovyet Rusya ile Birleşik Amerika arasında sıkışmış gibi görmekteydi. Gerek Almanya, gerek Japonya için ortak tehlike, Sovyet Rusya idi. Bu ortak düşmana karşı 25 Kasım 1936’da iki devlet AntiKomintern Paktı’nı imzaladılar. Anlaşma açık ve gizli olmak üzere iki kısımdı. Açık kısma göre taraflar komünizm tehlikesine karşı işbirliği yapacaklardı. Gizli kısma göre ise taraflardan biri Sovyet Rusya’nın kışkırtılmamış bir saldırısına veya saldırı tehdidine hedef olursa ortak menfaatlerini korumak için birbirlerine danışacaklar ve birbirlerine haber vermeden Sovyet Rusya ile hiçbir siyasi anlaşma imzalamayacaklardı. Anti-Komintern Pakt’a 6 Kasım 1937’de İtalya da katıldı ve Berlin-RomaTokyo Mihveri (Eksen) oluştu. Almanya’nın Avusturya’yı İlhakı (Anschluss) Almanya, 1935’ten itibaren silahlanarak ve 1936’da Ren bölgesine asker sokarak Versay’ın zincirlerine karşı ilk adımlarını atıyordu. Almanya, Versay’ın getirdiği son kısıtlama için harekete geçti. Bu durum Hitler’in izlediği dış politikanın ikinci aşamasına geçtiğini ifade ediyordu. Hitler, Almanya dışındaki bütün Almanların tek devletin sınırları içine alınması aşamasını uygulamaya başladı. Versay ve St. Germain Antlaşmaları’nın, Almanya ile Avusturya’nın birleşmelerini yasaklayan hükümlerini kaldırmaya yöneldi. Almanlardan oluşan halkıyla Avusturya’nın, Almanya’ya katılması için Hitler, Avusturya’yı ilhaka karar verirken İspanya İç Savaşı ile Japonya’nın Uzakdoğu’da Çin’e saldırmasının yarattığı atmosferden faydalanmıştır. Hitler, İngiltere ile Fransa’dan çekinmemekle beraber Avusturya’nın ilhakı konusunda İtalya’dan çekiniyordu. Çünkü 1922’den beri Avusturya, dış politikasında İtalya’ya dayanmış ve 1934 de Nazi’ler Viyana’da bir hükümet darbesine teşebbüs ettikleri zaman Almanya’nın bir müdahale ihtimaline karşı İtalya Brenner sınırlarına askeri güç yığmıştı. Ancak 1936’da, Berlin-Roma Mihveri’nin oluşması ve İtalya’nın, 6 Kasım 1937 de Anti-Komintern Pakt’a katılması, bu kaygıyı büyük oranda yok etti. Avusturya Nazileri, 1934 darbe girişimi gibi yine bir darbeye teşebbüs ettilerse de başarısızlığa uğradılar. Hitler bu kez Avusturya üzerinde baskı kurararak ilhakı gerçekleştirme yolunu denedi. 12 Şubat 1938’te gerçekleşen bir görüşme de Hitler, tehditle Avusturya Başbakanı’na bir Protokol imzalattırdı. Gerçekten Başbakan Schuschnigg Viyana’ya döner dönmez bu istekleri yerine getirmeye başladı. İmzalanan Protokolde olmamasına rağmen Başbakan Schuschnigg, Avusturya halkının bağımsızlığını korumak isteyip-istemediği hakkında, 13 Mart 1938’de plebisit yapılacağını ilan etti. Plebisit kararı, Hitler’i Avusturya’yı işgal etmeye yöneltti. Alman orduları Avusturya sınırlarından girerek işgale başladılar. 12 Mart 1938’de Alman zırhlı birlikleri Viyana’yı ve Avusturya’yı işgal etti. Almanya-Avusturya birleşmesi (Anschluss) karşısında, Batılı devletlerin tepkileri çok zayıf oldu. Alman orduları, Avusturya’yı işgale başladıkları gün, Fransa’da henüz yeni hükümet kurulamamıştı. İngiltere’de Başbakan Chamberlain “yatıştırma politikası”na devam etti. Almanya’nın Avusturya’dan sonra Çekoslovakya’ya yönelmesi ih- 153 Yakınçağ Avrupa Tarihi timali, Sovyet Rusya’yı endişelendirdi. Bunun için İngiltere ve Fransa’ya başvurup 1935 tarihli Fransız Sovyet ittifakının işletilmesini teklif etti. Bu gerçekleşmeyince Sovyet Rusya 1938 yılı ortalarından itibaren Almanya ile yakınlaşma arayışına başladı. Çekoslovakya’nın Parçalanması Südet bölgesinde üç buçuk milyona yakın Alman vardı. Almanya’da Nazizmin gelişmesi ile birlikte Südet Almanları da örgütlenmişti. Hitler 1938 yılı başlarında, Çekoslovakya’daki Almanlara olan ilgisini ortaya koymuştu. Avusturya’nın ilhakı (Anschluss) sonrası, Südet Nazileri bir takım milis ve terör kolları oluşturdu. Südet Bölgesinde otonomi istemekteydiler. Bu çerçevede Karlsbad Programı adını alan talepler ileri sürdüler. Karlsbad Programı, Alman basını tarafından da desteklendi. Alman-Çekoslovakya ilişkileri krize dönüştü. Almanya, Çekoslovak sınırlarına asker yığmaya başlayınca, Prag hükümeti 21 Mayıs 1938’de kısmi seferberlik ilan etti. Bu, Südet Almanlarının cesaretini daha çok artırdı. Prag hükümetine 14 maddelik yeni bir program vererek isteklerini daha da arttırdılar. Gelişmeler, İngiltere ile Fransa’yı harekete geçirdi. Fransa’nın Çekoslovakya ile 1924 tarihli bir ittifakı vardı. Fransa bu ittifakın gereğini yerine getireceğini ilan etmekle beraber İngiltere Başbakanı Chamberlain olayı yatıştırma taraftarı idi. Almanya’ya karşı etkili bir İngiliz-Fransız işbirliği mümkün olamadı. Sovyet Rusya da 1935’te Çekoslovakya ile bir ittifak yapmıştı. Fakat bu ittifakın işlemesi Fransa’nın da yardımına gelmesine bağlıydı. Ancak İngiltere ve Fransa buna yanaşmadılar. İngiltere sorunu barışçı yollarla çözmeye çalıştı. Südet Almanları ile polis kuvvetleri arasında çarpışmalar başladı. Şiddetlenen krizi ortadan kaldırmak için İngiltere Başbakanı Neville Chamberlain, 15 Eylül’de Berchtesgaden’da Hitler’le görüştü. Hitler’in kararlılığını görünce Chamberlain ve Fransa Başbakanı Edouard Daladier, birlikte Çekoslovakya’yı ikna etti. Çekoslovakya duruma razı olmak zorunda kaldı. Fakat bu sefer Polonya, Teschen bölgesini ve Macaristan da Slovakya’dan toprak istedi. Hitler bu iki devletin isteklerini de kabul etti. Almanya’nın bu talepleri desteklemesi, krizi şiddetlendirdi. Nihayet Hitler 1 Ekim 1938’e kadar Südet Bölgesi’nin Almanya’ya teslim edilmesini isteyince İngiltere ve Fransa savaşı göze alamayarak Mussolini aracılığıyla konunun bir konferansta görüşülmesine karar verildi. Konferans, Hitler, Mussolini, Daladier ve Chamberlain’in katılması ile 29 Eylül 1938’te Münih’te toplandı. Münih Konferansı’nda, 30 Eylül 1938’te Südet Bölgesi’nin Almanya’ya teslim edilmesi kararlaştırdı. Buna karşılık İngiltere ve Fransa Çekoslovakya’nın sınırlarını garanti etmekteydiler. Münih Konferansı’nın arkasından 2 Ekim’de Polonya, Teschen bölgesini işgal etti. Almanya ve İtalya’nın aracılığıyla, 2 Kasım 1938’de Macaristan ile Çekoslovakya arasında yapılan bir anlaşmayla da Çekoslovakya, Slovakya’dan sınır boyunca bir toprak şeridini Macaristan’a terk etti. Çekoslovakya bu şekilde parçalanmıştı. Çekoslovakya krizinde gösterilen pasif davranış, Berlin-Roma Mihveri’nin yayılma ve genişleme arzularını daha da artırdı. Çekoslovakya, Südet’i kaybetmesi sonrasında İngiltere ve Fransa’nın Çekoslovak sınırlarını garanti etmelerine rağmen yeni bir Alman saldırısından kendisini korumak için Almanya ile yakınlaşma yoluna gitti. Ancak Almanya, Bohemya ve Moravya’da bulunan 350.000 kadar Almanı da Almanya ile birleşmek için kışkırtmaya başlamıştı. Ayrıca Çekoslovakya’daki Slovak liderler de tam bağımsızlık için çaba harcamaya başladılar. 14 Mart 1939’da Slovakya bağımsızlığını ilan etti. Aynı gün Hitler, Çekoslovak Cumhurbaşkanı Hacha’yı Berlin’e davet etti. Baskı altına aldığı Hacha’ya, Çekoslovakya’nın Almanya’nın himayesi girdiğini belirten bir belgeyi 15 Mart 1939’da imzalattırdı. Aynı saatlerde Alman orduları da Çekoslovak sınırlarından içeri girmişlerdi. 15 Mart 1939 ‘da Alman kıtaları Prag’ı işgal ettiler. Çekoslovakya haritadan silinmişti. Çekoslovakya’nın Alman egemenliği altına düşmesi, Hitler’in dış politikasının üçüncü aşaması olan “Hayat Sahası” planına geçildiğini gösteriyor ve Alman olmayan unsurlar da Almanya’nın sınırları içine katılmış oluyordu. Ancak Hayat Sahası deyiminin ucu açıktı. Nitekim kendisini aldatılmış hisseden Chamberlain, Avam Kamarası’ndaki konuşmasında: “ Hani, artık hiçbir toprak istekleri kalmamıştı? Hani kendi topraklarında bir Çek bile bulundurmak gibi bir iddiası yoktu? Pekiyi, şimdi istila ettiği topraklardaki 7 milyon Çek nereye gitmiş, kimin hudutları içinde kalmıştır?...” demekteydi. Çekoslovakya’nın ortadan kaldırılması, batı bloğunun Almanya’ya bakışını ve politikalarını değiştirecektir. Nitekim Almanya bu kez Memel konusunu gündeme getirdi. 21 Mart 1939’da Litvanya devlet adamları Berlin’e davet edilerek 22 Mart 1939’da Berlin’de yapılan 154 II. Dünya Savaşı (1939-1945) görüşmeler sonunda 23 Mart 1939’da Litvanyalılar Memel Limanı’nı Almanya’ya terk ettiler. Çekoslovak endüstrisini eline geçiren Almanya, Hayat Sahası politikasını biraz daha geliştirerek 23 Mart 1939’da Romanya ile bir ticaret anlaşması imzaladı. Romanya’nın ormanları, petrolleri, pirit, krom, manganez ve alüminyum madenleri, Alman-Romen şirketleri tarafından işletilecekti. Çekoslovak endüstrisini ele geçirdikten sonra Romanya’nın da Almanya’nın ekonomik nüfuzu altına girmesi en fazla Sovyetleri endişelendirdi. Almanya’nın son girişimleri, Batı bloğunu ve özellikle İngiltere’yi yatıştırma politikasından ayıran bir dönüm noktası oldu. Almanya, doğuya doğru (Drang nach Osten), bir genişleme eğilimi gösteriyordu. Bu durum, Orta Avrupa’da Almanya’yı gittikçe üstün duruma getirecek nitelikte bir gelişmeydi. Bunun en açık işareti, Almanya’nın Danzig’i de sınırları içine katmak için Polonya üzerinde uyguladığı baskıydı. Öte yandan Almanya’nın Çekoslovakya’yı işgali Mussolini’yi de harekete geçirdi. Arnavutluk’u işgale karar verdi. 5 Nisan 1939’da bu niyetini Almanya’ya da bildirdi. Almanya, Mussolini’nin düşüncesini hararetle destekledi. Çünkü İtalya Arnavutluk’a yerleşince, Almanya’ya daha sıkı bir şekilde bağlanmak zorunda kalacaktı. 7 Nisan 1939’dan itibaren Arnavutluk’u işgale başladılar. 12 Nisan 1939’da Arnavutluk, İtalya’ya dahil oldu. Batı Bloku’nun Tepkisi: Polonya’ya Garanti Avrupa’da başka toprak isteğinin kalmadığı konusunda Münih’te söz veren Hitler, verdiği güvencenin üstünden bir ay bile geçmeden 28 Ekim 1938’de Polonya’ya, Danzig Limanı’nın Almanya’ya teslimini, ayrıca Almanya ve Doğu Prusya arasında geçit talebini içeren bir muhtıra veriyordu. Polonya bu istekleri kabul ederse iki devlet arasındaki 1934 anlaşması 25 yıl için yenilenecek ve Anti-Komintern Pakt çerçevesi içinde Sovyet Rusya’ya karşı birlikte mücadele edeceklerdi. Polonya, 25 Ekim 1938’de verdiği cevapta, Danzig’in Almanya’ya katılmasına razı olamayacağını, yalnız Danzig’in Alman-Polonya ortak garantisine konulabileceğini bildirdi. Almanya’nın istediği cevap bu değildi. Bu konudaki görüşmeler Şubat 1939’a kadar sürdü. Görüşmeler devam ederken Alman basını da Danzig konusunda Polonya aleyhine bir kampanya açtı. Daha önceki gelişmelerin benzeri bu kez Polonya için yaşanıyordu ve Batılı Devletler artık Almanya’nın niyetlerini açıkça görüyorlardı. Almanya, sonunun nerede biteceği belli olmayan, bir toprak genişlemesi peşinde koşuyordu. Hitler, “Hayat Sahası” teriminin içini dolduruyordu. Artık buna son verme zamanı gelmişti. İngiltere Başbakanı Chamberlain 21 Mart 1939’da, Polonya, Fransa ve Sovyet Rusya’ya, herhangi bir Avrupa devletinin bağımsızlığına yönelen bir tehdit halinde, buna karşı koymak için alınacak tedbirler hakkında birbirlerine danışmayı öngören bir Dörtlü Deklarasyon teklif etti. Bu teklif başarıya ulaşmadı. Ancak Polonya’nın, İngiltere’ye baskı yapması üzerine, İngiltere ve Fransa 31 Mart 1938’de Polonya’ya garanti verdiler. Polonya’nın bağımsızlığı tehdit edilir ve Polonya da buna karşı koyarsa İngiltere ve Fransa bütün güçleri ile Polonya’ya yardım edeceklerdi. Batılılar yatıştırma politikasından ayrılarak Almanya’ya karşı koymaya karar verirken Almanya ise kararlı tutumunu değiştirmedi. Çünkü Çekoslovakya’ya da sınır garantisi verilmesine rağmen Hitler onu haritadan silebilmişti. Bu kez de aynı şeyin tekrarlanacağını ve Batılı devletlerin sessiz kalacağını düşünüyordu. Mihverin Karşı Hamlesi: Çelik Pakt İtalya’nın Arnavutluk’a girmesiyle Doğu Akdeniz ve Balkanların statükosu ağır bir tehdit altına girmiş oluyordu. Bu gelişmenin yanında Almanya’nın da Orta Avrupa’dan doğuya doğru yayılmakta olduğu belirgin şekilde ortaya çıkmaktaydı. İtalya’nın Arnavutluk’u işgali ise Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasında 1934’te yapılmış olan Balkan Antantı’na ağır bir darbe indirdi. Çünkü çevresinin Mihver devletleriyle sarıldığını gören Yugoslavya, Batı bloğunun garantisini reddetti ve Mihver’e yaklaşmayı tercih etti. Balkan Antantı’nın etkisi azalmaktaydı. Bu sebeplerden ötürü, İngiltere ve Fransa 13 Nisan 1939 da Yunanistan ve Romanya’ya garanti verdiler. Türkiye ise tek taraflı garanti yerine karşılıklı yardımı öngören bir ittifakı tercih ettiği için ilk adım olarak 12 Mayıs 1939 da İngiltere ile bir karşılıklı yardım deklarasyonu imzaladı. Bu deklarasyon, İtalya’nın Arnavutluk’u işgaline, İngiltere’nin verdiği cevap oluyordu. Batı bloğunun, Mihver’in yayılmasına karşı daha kararlı politika izlemeye başlaması, İtalya’yı Almanya’ya daha fazla yaklaştırdı. İtalya ile Almanya arasında ittifak görüşmeleri sürerken Batı bloğunun, Yunanistan ve Romanya’ya garanti vermeleri ve özellikle İngiltere’nin, karşılıklı yardım deklarasyonu için Türkiye ile müzakerelere girişmesi 155 Yakınçağ Avrupa Tarihi Mussolini’yi kızdırdı. İttifak tasarısının derhal imzası için Almanya’ya başvurdu. Almanya, İtalya ile ikili bir ittifakı istememekle beraber Hitler, Polonya ile olan Danzig anlaşmazlığında Batılılara gözdağı vermek ve bu suretle onların Polonya lehine müdahalelerini önlemek için İtalya ile ittifakı kabul etti ve 22 Mayıs 1939’da Çelik Pakt (Patto d’Acciaio) adını alan Alman-İtalyan ittifakı imzalandı. Çelik Pakt’ın imzası sonrasında Almanya, İngiltere’nin kendisini çember içine almak için çaba harcadığını ileri sürerek 1935 İngiliz-Alman Deniz Anlaşması’nı feshetti. Benzer şekilde Polonya’ya verdiği bir notayla da 1934 tarihli Almanya-Polonya Saldırmazlık Anlaşması’nı iptal etti. Artık Batı bloğu, Sovyet Rusya ile bir ittifak arayışına girdi. Batı Bloku’nun Barış Cephesi Çabaları İngiltere ve Fransa, 31 Martta Polonya’ya ve 13 Nisanda da Yunanistan ve Romanya’ya, bir Alman saldırısına karşı garanti verdilerse de bu garantilerin etkili olabilmesi için Sovyet Rusya’nın da bu iki devletin yanında yer alması gerekli görülüyordu. Gerçekte, Fransa ile Sovyet Rusya arasında 1935 tarihli bir ittifak varsa da bu sadece Almanya’nın bu iki devletten birine saldırması hakkındaydı. Oysa şimdi konu küçük devletleri bir Alman saldırısından korumak ve bunun için işbirliği yapmaktı. Önce Fransa 9 Nisan 1939’dan itibaren böyle bir anlaşma yapmak için Sovyet Rusya nezdinde teşebbüse geçti ve 15 Nisan 1939’dan itibaren de İngiltere, Sovyetlerle müzakerelere girişti. Fikir ayrılıkları, görüşmeleri uzattı. Nihayet 24 Temmuz 1939’da imzalanacak ittifak tasarısı hazırlandı. Ancak Sovyetler ittifakı hemen imzaya yanaşmadılar. Almanya’ya karşı bir savaşın yapılabilmesi için Polonya’nın Sovyet ordularına geçit vermesini istediler. Polonya ise bundan kaçındı. Çünkü bu durum Almanya’yı büsbütün kızdırabilir ve kendisine saldırmaya kışkırtabilirdi. Diğer yandan Polonya, topraklarına giren Sovyet ordularının daha sonra çıkmayacağından korkuyordu. Görüşmeler çıkmaza girdi. 24 Temmuz 1939 İttifakı’nı Sovyetlerin imzalamaktan kaçınmalarının gerçek nedeni ise Rusya’nın gizlice Almanya ile uzlaşarak Doğu Avrupa’yı paylaşma müzakerelerine girişmeleriydi. Nitekim Moskova’da İngiliz-Fransız-Sovyet askeri görüşmeleri devam ederken 23 Ağustos 1939’da Sovyet Rusya’nın, Almanya ile bir saldırmazlık paktı imzaladığı ortaya çıktı. Rus-Alman Saldırmazlık Paktı Avusturya’nın Almanya tarafından ilhakına Batı bloğunun gösterdiği zayıf tepki, Sovyet Rusya’nın bu bloğa karşı şüphesini yeniden kuvvetlendirmişti. Fakat Batılılarla Sovyet Rusya arasındaki ilişkilerin dönüm noktasını Münih Konferansı oluşturdu. Batılı Devletler, Çekoslovakya’nın parçalanmasını kabul ettikleri gibi, bu devletle bir ittifak anlaşması bulunan, Sovyet Rusya’yı, konferansa davet etmemişlerdi. Nisan ayı başında Batılıların bir Barış Cephesi kurma teklifini, Sovyet Rusya bu güvensizlik psikolojisi içinde kabul ederek müzakerelere girişmişti. Öte yandan 17 Nisanda Almanya’ya başvurarak ideolojik farklılıkların iki devlet arasındaki ekonomik ilişkileri engellememesi gerektiğini söyleyip, ilişkilerini geliştirmek istedi. Sovyetlerin bu girişimi, Sovyet-Alman görüşmelerinin ilk adımıydı. Sovyetler 12 Ağustos 1939’da Almanya’ya başvurup, bir siyasi anlaşma görüşmelerine başlanmasını teklif ettiği zaman, Almanya hemen bunu kabul etti. 23 Ağustos 1939’da Rus-Alman Saldırmazlık Paktı imzalandı. Rus-Alman Saldırmazlık Paktı’na göre, taraflar birbirlerine saldırmayacaklar, herhangi birisi üçüncü bir devletle savaşa tutuşursa, diğer taraf bu üçüncü devlete hiçbir şekilde yardım etmeyecek, taraflardan birine yönelik olan bir gruba katılmayacaklar ve ortak çıkarlarını ilgilendiren konularda birbirleriyle temas kuracaklardı. Antlaşma on yıl için imzalanmıştı. Antlaşmaya ekli gizli bir protokol, Sovyetlerin gerçek niyetlerini de açığa vurmaktaydı. Bu protokole göre, Litvanya’nın kuzey sınırının yukarısında kalan Baltık bölgesi yani Finlandiya, Estonya ve Letonya, Sovyet nüfuz alanı oluyordu. Litvanya, Almanya’nın nüfuzuna bırakılmıştı. Polonya’ya gelince bu devlet Sovyetler ile Almanya arasında paylaşılmaktaydı. Narew, Vistül ve San nehirlerinin meydana getirdiği çizginin doğu kısmı Sovyet nüfuzuna, batı kısmı da Alman nüfuzuna bırakılıyordu. Nihayet, yine bu protokol ile Almanya, Sovyet Rusya’nın, Romanya’ya ait Besarabya’yı ele geçirmesine de razı oluyordu. Rus-Alman Saldırmazlık Paktı ile Hitler, iki cepheli savaş tehlikesinden kurtulmuştu. Artık Polonya meselesini kesin olarak çözebilir ve Batı bloğu ile savaşı rahatlıkla göze alabilirdi. İngiltere bu durumu gördüğünden, Rus-Alman Saldırmazlık Paktı’na cevap olarak, 25 Ağustos 1939’da Polonya ile bir ittifak antlaşması imzaladı. Buna göre, bir Avrupa devleti tarafından, birine bir saldırı olursa; 156 II. Dünya Savaşı (1939-1945) kendilerinin veya Danzig Serbest Şehri’nin, Belçika ve Hollanda ile Litvanya’nın bağımsızlığı, yine bu Avrupa devleti tarafından doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak tehdit edilirse, birbirlerine bütün güçleriyle yardım edeceklerdi. Rus-Alman Saldırmazlık Paktı’nın imzasından sonra Hitler daha da sertleşti. 1 Eylül 1939 sabahından itibaren Alman orduları, savaş ilan etmeksizin Polonya topraklarına girmeye başladı. Bu durum karşısında Polonya, İngiltere ve Fransa’dan vermiş oldukları garantiye uymalarını istedi. İngiltere ve Fransa, Almanya’ya bir ültimatom vererek, askerlerini Polonya’dan çekmediği takdirde, Polonya’ya karşı sorumluluklarını yerine getireceklerini bildirdiler. Almanya bu ültimatoma cevap bile vermedi. Bunun üzerine 3 Eylül 1939’da İngiltere ve Fransa, Almanya’ya savaş açtılar. II. Dünya Savaşı başlamıştı. Münih Düzenlemesi … Hitler, Mussolini, Fransa Başbakanı Daladier ve Chamberlain’in katıldıkları Münih Konferansı 29 Eylül 1938’de toplandı. Tarihe “Münih Düzenlemesi” diye geçen konferansta Südetler bölgesinin dört aşamada Almanya’ya verilmesi kararlaştırıldı. Ayrıca uygulamadan doğan anlaşmazlıkların uluslararası bir komisyon tarafından çözüleceği, Çekoslovakya’nın sınırlarının (geriye ne kalmışsa) uluslararası güvence altına alınacağı ve İngiltere ile Almanya’nın birbirine karşı savaşmayacakları gibi noktalar üzerinde anlaşmaya varıldı. Chamberlain barışı kurtarmış olmanın verdiği gururu ve güvenle Londra’ya döndü. Çekoslovakya bu düzenlemeden sonra büyük baskı karşısında Polonya’ya Teschen bölgesini, Macaristan’a da Slovakya’dan bir toprak şeridini bırakmak zorunda kaldı. Münih Konferansı, uluslararası ilişkilerin Avrupa’daki niteliğini tüm açıklığıyla ortaya koymaktadır. Her şeyden önce, bunalım dört büyük devletin iradelerini küçük bir devlete zorla kabul ettirdiklerini göstermektedir. Bu yüzden Çekoslovak yöneticileri bu durumu ve İngiltere ile Fransa’nın sözlerine sadık kalmamalarını unutmayacaklardır. O kadar ki İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batı’ya güvenmeyip tüm kötü sonuçları ve taşıdığı risklere rağmen, güvenliklerini Sovyetler Birliği ile ittifakta aradılar… Kaynak: Sander, Oral. (2005). Siyasi Tarih, 1918-1914, Ankara: İmge Kitabevi, s. 60. araştırmalarla ilişkilendir Hitler’in, Çekoslovakya işgalinin Batı Avrupa’da yol açtığı sonuçları daha yakından görebilmek için şu kaynağa göz atılabilir: Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi. Almanya’nın Çekoslovakya’yı işgali batılı devletler üzerinde nasıl bir etki bırakmıştır? Çekoslovakya’nın işgali ile Hitler’in dış politikasını aşamalı bir süreç içinde uygulamaya koyması arasındaki bağlantı üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 II. Dünya Savaşı’nın doğuşunda Almanya’nın öncü rolünü açıklayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 157 Yakınçağ Avrupa Tarihi II. DÜNYA SAVAŞI: AVRUPA, AFRİKA, UZAK-DOĞU VE PASİFİK CEPHELERİ II. Dünya Savaşı 1 Eylül 1939’da Almanya’nın Polonya’ya saldırısı ile başlayıp Japonya’nın 2 Eylül 1945’te teslim olmasıyla sonuçlandı. Dünyanın çeşitli bölgelerinde altı yıl boyunca yürütülen savaş, ilk olarak Avrupa Cephesi’nde başladı. Daha sonra Afrika, Uzak-Doğu ve Pasifik cepheleri olmak üzere yayıldı. Almanların Polonya saldırısı ile Avrupa Cephesi açılmıştır. Avrupa Cephesi 1 Eylül 1939’da Alman ordularının Polonya sınırlarından girmesiyle açılan Avrupa Cephesi’nde, Almanlar Yıldırım Savaşı adı verilen yeni bir savaş tekniği uyguladılar. Polonya’nın silah ve donanımı, Alman Ordusu’na göre oldukça yetersizdi. Polonya fazla dayanamadı. Verilen garantilere rağmen, İngiltere ve Fransa Polonya’ya yardım edemediler. Böyle olunca Polonya Almanya’nın karşısında yalnız kaldı. Kısa sürede Almanlar Varşova’yı kuşattılar. Sovyetler de Alman-Rus Paktı’nın kendilerine tanıdığı bölgeleri ele geçirmek için harekete geçtiler. 17 Eylül 1939’da Sovyet orduları Polonya’ya girdi. Ancak Rusya’nın bu saldırganlığı karşısında İngiltere ve Fransa, Rusya’yı tamamen Almanya’ya itmemek için savaş ilan edemediler. 27 Eylül 1939’da Varşova teslim oldu. 23 Ağustos 1939 Paktı’nın gizli anlaşmasına göre, işgalci iki devlet Polonya’yı paylaştılar. Hitler, Polonya’dan sonra Batıya, İngiltere ve Fransa’ya dönmeye karar verse de önce Norveç’e yöneldi. Çünkü İngiltere’nin olası, deniz ablukasını önlemek için Norveç’te denizaltı üsleri elde etmek niyetindeydi. 9 Nisan 1940’ta harekete geçen Alman orduları, bir gün içinde Danimarka ve Norveç’i işgal ettiler. Danimarka ve Norveç’in, Alman işgali altına girmesi, İngiltere’de Chamberlain Kabinesi’nin düşmesine ve Winston Churchill’in, 11 Mayıs 1940’ta yeni hükümeti kurmasına yol açtı. Norveç ve Danimarka’nın işgali sonrası 10 Mayıs 1940‘ta Alman orduları Belçika ve Hollanda’ya girdi. Alman saldırısı karşısında, Hollanda dayanamayarak 15 Mayıs 1940’ta teslim oldu. Ancak 500 kadar Hollanda ticaret gemisi İngiltere’ye sığındı. İngiltere ve Fransa, Belçika’ya 500.000 kişilik bir kuvvet soktukları için Belçika biraz daha uzun direnebildi. Belçika da 27 Mayısta 1940’ta teslim oldu. Fransa’nın İşgali Belçika’nın düşmesi sonrası Almanya Fransa’ya yöneldi. Maginot Hattı dolayısıyla Kuzey-doğu Fransa’ya bir saldırı mümkün değildi. 1930 yılında inşa edilmiş olan ve mükemmel bir kuşak olan Maginot Hattı, İsviçre sınırından başlayıp, Belçika, Lüksemburg ve Fransa sınırlarının birleştiği nokta yakınlarındaki Longuyan’a kadar uzanmaktaydı. Alman saldırısı için açık alanlar, Flanders’in düzlükleri ile Fransa’nın kuzey sınırına uzanan Liege bölgesiydi. Ancak bu hattın bitimine kadar uzanan büyük bir gediğin farkında olan müttefikler bu gediği kapatmak için Almanların saldırısı halinde Belçika’ya gireceklerdi. Maginot hattının bittiği Lüksemburg ve Belçika sınırının birleştiği köşede bulunan Arden Ormanları 100 kilometrelik bir derinlikteydi. Coğrafi engeller nedeniyle, piyade ile geçilemezdi. Bu yüzden bu bölgede savunma birliği konuşlanmamıştı. Alman ordusu Belçika sınırından yanıltıcı bir taarruz yaparken asıl ordu, Ardenler bölgesinden motorize birliklerle geçti ve kuzeye dönerek ileri çıkan müttefik birliklerini arkasından çevirdi. Müttefik kuvvetleri, kuşatmadan ve yok olmaktan kurtulmak için Manş kıyılarına çekildi. Almanlar, Dunquerque (Dunkirk) şehrini kuşattılar. 665 gemi müttefik kuvvetlerini 28 Mayıs 1940’dan itibaren denizden tahliyeye başladı. 337.000 kişilik bir kuvvet kurtarılmıştı. Boşaltma sırasında havada şiddetli çarpışmalar oldu. Almanya 300, İngiltere 130 uçak kaybetti. Alman Hava Kuvvetleri ilk kez önemli kayıplar verdi. Alman ordularının diğer bir bölümü güneye sarkmalarına devam ederek 14 Haziran’da 1940’ta Paris’e girdiler. 10 Haziran 1940’ta İtalya da Fransa’ya savaş ilan etti. Bu yenilgi, Fransız kabinesi içinde ateşkes eğilimini kuvvetlendirdi. İngiltere ve Amerika’dan yardım alamaması üzerine Fransa’da ateşkes taraftarı bir kabineyi Mareşal Petain kurdu. Nihayet yeni Fransız Hükümeti, 22 Haziran 1940’ta Compiegne’de (Rethondes) Almanya ile ateşkes imzaladı. Ateşkes anlaşması ile Fransa’nın bağımsızlığı devam etmekle beraber Fransa’nın kuzey yarısı ile Atlantik kıyıları Almanya’nın işgaline bırakıldı. Geri kalan kısımda Fransız Hükümeti bulunacaktı. Fransa 400.000 kişilik bir işgal ordusunu besleyecekti. Esir düşmüş olan bir buçuk milyon Fransız askeri rehin kalacaktı. Fransız donanması bir limanda kontrol altında tutulacaktı. Akabinde Fransız-İtalyan mütarekesi, 24 Haziran 1940’ta imzalandı. Fransa bir kısım toprağı da İtalya’ya terk etti. Fransa-İtalya sınırı da askersizleştirildi. 158 II. Dünya Savaşı (1939-1945) Sovyetlerin Baltık Ülkelerini İşgali Sovyetler, bu kez Baltık ülkelerini ele geçirmek için harekete geçti. 27 Eylül’de Estonya’ya başvurup, kendisine deniz ve hava üsleri vermesini istedi. Vermediği takdirde Estonya’yı derhal işgal edeceğini bildirdi. Estonya, bu isteğe boyun eğmek zorunda kaldı. 28 Eylül 1939’da imzalanan karşılıklı yardım antlaşması ile Estonya, Rusya’ya deniz ve hava üsleri veriyor ve ülkesinde 25.000 kişilik bir Sovyet ordusunun bulunmasını kabul ediyordu. Bu gerçekte Estonya’nın, Sovyetler tarafından işgalinden başka bir şey değildi. Sovyetler, 5 Ekim’de Letonya ve 10 Ekim’de de Litvanya ile imzaladıkları karşılıklı yardım paktları ile Estonya’da elde ettikleri hakları bu ülkelerden de sağladılar. Polonya ve küçük Baltık ülkelerini aldıktan sonra sıra Finlandiya’ya gelmişti. Fakat Finlandiya, Sovyetler için o kadar kolay lokma olmadı. Sovyetler, Finlandiya’yı aralarındaki sorunları görüşmek için davet etti. Finlandiya sıranın kendisine geldiğini anlayarak Almanya ve Amerika nezdinde diplomatik girişimlerle yardım istedi. Ancak yardım talepleri cevapsız kaldı. Zorunlu olarak masaya oturan Finlandiya, Sovyetlerin toprak taleplerini reddederken, karşılıklı yardım paktını kabul ettiler. Bununla tatmin olmayan Rusya, sınır olaylarını bahane ederek 30 Kasım 1939’da Finlandiya’ya saldırdı. Fin-Rus Savaşı üzerine İsveç, Norveç ve Danimarka tarafsızlıklarını ilan ettiler. Milletler Cemiyeti Konseyi, 14 Aralık 1939 da Sovyet Rusya’yı üyelikten çıkardı. Yalnız kalan Finlandiya, Sovyetlere iki buçuk ay direndi. Nihayet Rus ordusu 10 Şubat 1940’ta Mannerheim Hattı’nda bir gedik açmayı başardı. Bundan sonra Finlandiya direnemedi. Fin-Sovyet barışı 12 Mart 1940’ta Moskova’da imzalandı. Finlandiya toprak kaybetse de bağımsızlığını korudu. İngiliz-Alman Muharebeleri Hitler, Fransa’dan sonra İngiltere’ye yöneldi. İngiltere’nin bir ada devleti oluşu askeri planları değiştirmekteydi. Hitler önce İngiltere’ye birkaç defa barış teklifinde bulundu. İngiltere tarafından reddedildi. İngiltere ancak bir çıkarma ile ele geçirilip diz çöktürülebilirdi. Almanya çıkarma riskine girmeden önce hava saldırıları ile İngiltere’yi teslime zorlamak istedi. 13 Ağustos 1940’tan itibaren Alman uçakları İngiltere’ye bomba yağdırmaya başladılar. İngiltere Muharebesi denilen bu süreç, 31 Ekim 1940’a kadar sürdü. Havada sürdürülen bu çarpışmalarda İngiltere teslim olmadığı gibi, Alman Hava Kuvvetleri de ağır kayıplara uğradı. İngiltere Muharebesi 31 Ekim 1940’ta sona erdiği zaman, İngiltere 733 uçak ve 375 pilot kaybetmişti. Bütün savaş boyunca Alman taarruzlarında 29.890 kişi ölürken 120 bin kişi yaralanmıştı. Almanya’nın 2500 uçağı düşürülmüş ve İngiltere Muharebesi’ni Almanya kaybetmişti. Daha önce düşünülen İngiltere’ye çıkarma yapma düşüncesinden tamamen vazgeçilmişti. Savaşın Balkanlara Sıçraması ve Rus- Alman Savaşı’nın Başlaması Mussolini, Kuzey ve Doğu Afrika’daki hedefleri dışında, Yunanistan ve Girit Adası’na da göz koymuştu. Bu amaca uygun olarak İtalya, 28 Ekim 1940’ta Korfu ve Girit Adaları ile Epir ve Pire Limanı’nın kendisine teslimini Yunan Hükümeti’nden istedi. Yunanistan derhal bu talepleri reddederken aynı gün, Arnavutluk’ta bulunan İtalyan kuvvetleri, Yunan sınırlarını geçmeye başladılar. Arnavutluk’ta 100.000 askeri bulunan İtalya için Yunan Savaşı başarısızlıkla bitti. İtalyan kuvvetlerinin ilerlemesini, 2 Kasım 1940’ta Yunanlılar durdukları gibi karşı taarruza da geçtiler. Yunan kuvvetleri 1940 Kasım ayının sonlarına doğru Arnavutluk’a girdi. Mart 1941’de İtalyanlar karşı taarruza geçtilerse de yine başarı sağlayamadılar. Fakat bu sırada Almanya, bütün Balkanlara girip Nisan 1941’de Yunanistan’ı da işgal etti. Fransa’dan sonra İngiltere’ye yönelen Hitler, istediği sonucu alamamıştı. Bunun için Hitler, ilkin İtalya, Japonya ve Almanya arasında 27 Eylül 1940’ta Üçlü Pakt denen ittifak Antlaşması’nı imzaladı. Bu paktın amacı Birleşik Amerika’yı Japonya ile tehdit edip, onu savaş dışında tutmaktı. Böylece İngiltere yalnız kalacak ve dayanamayacaktı. Almanya, Sovyet Rusya’nın da Üçlü Pakt’a katılmasına çalıştı. Bu isteğin gerçekleşmesi bir yana, Balkanlar nedeniyle, 1941 yılında bu iki devlet birbirleriyle savaşa girdi. Sovyet Rusya, Almanya ile 24 Ağustos 1939 Saldırmazlık Paktı’nı imzalarken iki amacı vardı: Önce, emperyalist genişlemesini gerçekleştirmek sonra da savaşan tarafların birbirlerini yıpratmalarını bekleyerek küresel düzeyde rejimini yaymak. Rusya özellikle Fransa ile Almanya arasındaki savaşın uzun süreceğini düşünmesine rağmen, Fransa’nın bir ay gibi bir süre de yenilgiyi kabul 159 Yakınçağ Avrupa Tarihi etmesi, Sovyet planlarını alt-üst etti. Fransız-Alman savaşı devam ederken harekete geçen Rusya, Haziran 1940’ta Estonya, Letonya ve Litvanya’yı ilhak etti. Bunun arkasından 27 Haziran 1940’ta Romanya’ya ültimatom vererek, Besarabya ile Kuzey Bukovina’nın kendisine terk edilmesini istedi. Almanya, Balkanlarda bir savaş çıkmasını istemediğinden Romanya’yı desteklemedi. Romanya Besarabya ve Bukovina’yı Sovyetlere terk etmek zorunda kaldı. Romanya’nın bu durumu komşularını harekete geçirdi. 19 Ağustos’ta Bulgaristan da Romanya’dan Güney Dobruca’yı aldı. Bunun arkasından Macaristan da Transilvanya’yı istedi. Romanya parçalanıyordu. Transilvanya konusunda Romanya baş eğmeyince Macar-Romen ilişkileri gerginleşti. Bunun üzerine Almanya ve İtalya aracılık yaparak, 30 Ağustos 1940’da Viyana Anlaşması ile Romanya Transilvanya’nın üçte ikisini Macaristan’a terk etti. Bununla beraber Almanya, Romanya’nın geri kalan toprakları için garanti verdi. Bu garanti, Romanya ile ilgili niyetleri olan Sovyetleri kızdırdı. 1 Eylül 1940’ta Almanya’yı protesto ettiler. Almanya’nın Romanya’ya verdiği garantiyi, Ruslar çıkarları aleyhine bir girişim kabul ettiler. Öte yandan Almanya’nın Üçlü Pakt’ı da, Rusya’yı rahatsız etmekteydi. Tıpkı Amerika gibi Sovyetler de Japonya ile tehdit edildiğini düşünüyordu. Öte yandan Fransa’nın yenilmesi üzerine Başbakan Churchill, Rusya ile bir işbirliği aramıştı. Bunu önlemek için Almanya, Sovyetleri Üçlü Pakt’a alarak dünyanın paylaşılmasına onları da ortak etmek için Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov’u Berlin’e davet etti. 12-13 Kasım 1940’ta yapılan Berlin görüşmelerinde, Hitler’in Sovyetlere yaptığı teklif, Üçlü Pakt’a katılarak, İran ve Hindistan’ı almaları ve Hint Okyanusu’na çıkmaları şeklindeydi. Molotov, bu paylaşmayı kabul etmekle beraber karşıt Rus önerilerini Hitler, kabul etmedi. Almanya ve Rusya arasında görüşmelerden sonuç alınamadı. Bunun üzerine Hitler, Sovyetlerle uzlaşmanın mümkün olamayacağını anlayarak, 18 Aralık 1940’ta ordularına, yaklaşık beş ay sonra, 15 Mayıs 1941’de Rusya’ya saldırma emrini verdi. Saldırı planının adı “Barbarossa Planı” idi. Ancak Hitler, Rusya’ya savaş açmadan önce sağ kanadını güvenceye almaya yöneldi. Çünkü Sovyetler’in Balkanlara göz koyduğunu görmüştü. Bunun için, Kasım 1940’ta Macaristan ve Romanya Üçlü Pakt’a alındı. Aralık 1940 ve Ocak 1941’de Romanya’ya büyük kuvvetler sevk edildi. Bulgaristan önce karşı koyduysa da 1 Mart 1941’de o da Üçlü Pakt’a katılmak zorunda kaldı. 27 Mart 1941 sabahı Yugoslavya’da Almanya aleyhtarı bir hükümet darbesi gerçekleşti. Akabinde 6 Nisan 19412de Sovyet Rusya ve Yugoslavya arasında bir dostluk ve saldırmazlık paktı imzaladı. Yugoslavya’daki bu gelişme üzerine 6 Nisan 1941’de Almanya Yugoslavya’yı işgale başladı. 17 Nisan’da Yugoslavya teslim oldu. Hitler, Yugoslavya’nın. Banat kısmını Macaristan’a, Makedonya’yı Bulgaristan’a ve Slovenya’yı da İtalya’ya bıraktı. Hırvatistan Yugoslavya’dan ayrılarak bağımsız oldu. Bulgaristan’da toplanmış olan Alman orduları, hem Bulgaristan hem de Yugoslavya üzerinden girerek 25 Nisan 1941’de Atina’yı düşürdüler. Nisan sonunda başlayan Mora ve Girit işgali de 31 Mayıs 1941’de tamamlandı. Almanya şimdi bütün Balkanlara, Ege Denizi’ne ve Doğu Akdeniz’e egemendi. Çünkü Kuzey Afrika’daki Alman kuvvetleri de Mart 1941’de Mısır’a doğru taarruza geçmişti. Balkanlardaki bu fetihlerden sonra 22 Haziran 1941’de Almanya, Sovyet Rusya’ya savaş açtı. Bu savaş Almanya’nın Avrupa’daki üstünlüğünü sona erdiriyordu. Şimdi Sovyet Rusya, Batılılarla işbirliğine giriyordu. Almanya ile Sovyet Rusya arasında savaş çıkması üzerine artık Sovyet Rusya ile İngiltere ortak düşman karşısında bulunuyorlardı. 12 Temmuz 1941’de Moskova’da İngiltere ile Sovyetler arasında bir ortak hareket anlaşması imzalandı. Birbirlerine her türlü yardımı yapmayı ve ayrı mütareke ve barış imzalamamayı ön gören bu anlaşmanın arkasından Birleşik Amerika’nın savaşa katılması sonrasında da 26 Mayıs 1942’de İngiltere ile Sovyet Rusya arasında bir de İttifak Antlaşması imzalandı. Birleşik Amerika savaşa katıldıktan sonra gerek İngiltere’ye gerek Sovyetlere geniş askeri yardım yapmaya başladı. Birleşik Amerika’nın bütün savaş boyunca Sovyetlere yaptığı yardım, 11 milyar doları bulacaktır. İngiliz ve Amerikan yardımlarının Rusya’ya gidiş yolu İran olmuştur. İran, başlangıçta geçit vermedi. Bunun üzerine İngiltere ve Rusya Ağustos 1941’de İran’ı işgal ettiler. 29 Ocak 1942’de İngiltere, Sovyet Rusya ve İran arasında bir İttifak Antlaşması imzalandı. İran’daki İngiliz ve Sovyet askerlerinin durumu işgal statüsünden çıkarıldı. İttifaka göre Almanya ile savaşın sona ermesinden itibaren en geç altı ay içinde İran yabancı askerlerden boşaltılacaktı. 160 II. Dünya Savaşı (1939-1945) Afrika Cephesi İtalya’nın 10 Haziran 1940’ta Fransa’ya savaş ilan ederek, II. Dünya Savaşına girmesi özellikle İngiltere’yi güç duruma soktu. İtalya’nın Akdeniz’deki kuvvetli donanması sebebiyle Malta ile Süveyş arasındaki bağlantı kesildi. Öte yandan Cezayir ve Tunus’un işgal altındaki Fransız Hükümeti’ne ait oluşu, Cebelitarık ile Malta arasındaki bağlantıyı tehlikeye sokmaktaydı. İtalya, Libya üzerinden Mısır’a doğru harekete geçti. İngiltere’nin Cebelitarık-Malta-Süveyş-Aden stratejik yolu tehlikeye girmekteydi. İtalya, Libya’da 200.000 kişilik bir kuvvet toplamıştı. İngiltere’nin Mısır’da bulunan ordusu ise daha zayıftı. İtalyan kuvvetleri Mısır’a karşı 13 Eylül 1940’ta taarruza geçtiler. 16 Eylül’de Mısır toprakları içinde bulunan Sidi-Barrani’yi ele geçirdiler. Bundan sonra iki ay kadar bu cephede bir savaş olmadı. Mısır’daki İngiliz kuvvetleri bu arada takviye alarak 8 Aralık 1940’ta karşı taarruza geçtiler. İtalyanlar dayanamayıp geri çekilmeye başladılar ve İngilizler, 1941 yılının Şubat başında Bingazi’yi aldılar. İtalyanlar 130.000 esir vermişler ve 400 tank bırakmışlardı. İtalya’nın bu başarısızlığı üzerine Almanya da Şubat 1941’den itibaren Kuzey Afrika savaşlarına katıldı. Durum tekrar İngiltere’nin aleyhindeydi. İtalya’nın Habeşistan’da da 200.000 kişilik bir kuvveti vardı. İtalyanlar Temmuz 1941’de Sudan’ı ve İngiliz Somali’sini ele geçirmek için harekete geçtiler. İngiliz kuvvetleri başlangıçta gerilemelerine rağmen Kasım 1941’de İngilizler bu bölgelerde de karşı taarruza geçince İtalyanlar tekrar hezimete uğradılar. İngiliz kuvvetleri 1941 Nisan’ında hem İtalyan Eritre’sini hem de Habeşistan’ı işgal ettiler ve aynı zamanda da İngiliz Somali’sini İtalyanlardan geri aldılar. Doğu Afrika muharebeleri Mayıs 1941’de sona erdi. Birleşik Amerika’nın Savaşa Katılması Birleşik Amerika’nın II. Dünya Savaşı’na katılması, 1937-1941 arasında Amerika ile Japonya arasında savaş öncesi başlayan, bir gerginliğin sonucundaydı. 1937 yılında Japonya’nın Çin’i işgali başladıktan sonra,Amerika, Çin’e yardım yapmaktaydı. Bu yüzden Amerika ile Japonya arasındaki ilişkiler gergindi. II. Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla gerginlik daha da arttı. Amerika, demokratik Batı Avrupa ile ortak çıkarları nedeniyle gittikçe Batılılara yaklaştı. Japonya da, Asya’daki yayılmasını genişlettikçe Amerika ile daha fazla çatışma durumuna girdi. Amerika’nın en çok tepkisini doğuran şey ise Japonya’nın 27 Eylül 1940’ta, Almanya ve İtalya ile Üçlü Pakt’a katılmasıydı. Bu ittifak doğrudan Amerika’nın İngiltere’nin yanında yer almasını önlemek için tasarlanmıştı. Nitekim Amerika, bu ittifak karşısında bir yandan askeri gücünü arttırmaya bir yandan da İngiltere’ye mümkün olduğu kadar geniş yardımda bulunmaya karar verdi. Amerika kabul ettiği Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu sonrasında İngiltere’ye, 27 Mart’ta 1941’de 7 milyar dolarlık kredi açtı. Diğer yandan Amerika, Nisan 1941’den itibaren İngiltere’ye rahat yardım yapabilmek için Japonya kışkırtmayacak bir politika izlemeye başladı. Bu sebeple, Nisan ayından itibaren Amerika ile Japonya arasında, Uzakdoğu konusunda bir anlaşmaya varmak için diplomatik müzakereler başladı. Fakat Amerika’nın bu yeni politikası Japonya tarafından bir zaaf olarak kabul edildiği için Japon talepleri arttı. Japonya, Amerika’dan Çin’e ve İngiltere’ye yaptığı yardımı kesmesini istedi. Amerika bu talepleri reddedince nihayet 7 Aralık 1941’de, Japon uçakları Hawaii’de Pearl Harbor’da bulunan Amerikan üslerine ani bir baskın yaptılar. Amerika böylece savaşa girmişti. Amerika devasa endüstriyel potansiyeli ile savaşın kaderini değiştirecek ve Rusya ile İngiltere’ye yüksek miktarlarda silah yardımı yapacaktı. Avrupa’da Doğu Cephesi Almanya, Rus cephesinde taarruza 160 tümen piyade, her biri 350 tankı ihtiva eden 20 zırhlı tümen ve 3500 uçakla başlamıştı. Başlangıçta Rus kuvvetlerinin de insan gücü Almanya kadar olmakla beraber, silah ve malzeme bakımından Almanya ile kıyaslanamazdı. Leningrad (St. Petersburg), Moskova ve Kiev istikametinde üç koldan başlayan Alman taarruzu kolaylıkla gelişti. Eylül başında Leningrad’ı kuşattılar. Kasım 1941 itibariyle, Kiev, Odessa, Rostov ve bütün Kırım, Almanların eline geçti. 1941 yılı sonunda Almanya’nın doğu cephesi Leningrad’ın doğusundan -İlmen gölüKalinin-Moskova’nın batısı-Tula-Kharkov-Rostov çizgisi üzerinde bulunuyordu. Hitler’in Rusya’yı 6-8 haftada işgal etme planı gerçekleşmemişti. Öte yandan Amerika savaşa katıldıktan sonra Rusya’ya Amerikan yardımının gelmesi ancak 1942 sonunda mümkün olabildi. Bundan dolayı 1942 Ocak 161 Yakınçağ Avrupa Tarihi ayının ilk günlerinden itibaren Ruslar birçok noktadan karşı taarruza geçtiler ve Alman cephesini bir miktar gerilettiler. Almanya, işgali altındaki ülkelerden de birlikler devşirerek, doğu cephesindeki ordusunu 240 tümene çıkardıktan sonra, Haziran 1942‘de tekrar taarruza geçti. Bu taarruz cephenin güney kanadından yapılmıştı. Temmuz sonunda Almanlar Stalingrad’ı kuşattılar. Hitler, bir prestij konusu haline gelen Stalingrad’ı düşürmeye büyük çaba harcadı. 1942 Temmuzundan itibaren Stalingrad Muharebeleri başladı. Ancak Stalingrad düşürülemediği gibi, Ruslar Ocak 1943’ten itibaren karşı saldırıya geçerek 2 Şubat 1943’te VI. Alman Ordusu’nu 190.000 kişilik bir kuvvetle esir aldılar. Stalingrad Muharebesi’ni Ruslar kazanmıştı. Stalingrad’ın kurtulması, dünya savaşında önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bundan sonra Ruslar ilerlemeye ve Almanlar da gerilemeye başladı. Nitekim Mart 1943’te Kafkasya Almanlardan temizlenmiş, Leningrad ve Moskova üzerindeki Alman tehdidi ortadan kalkmıştı. Uzakdoğu ve Pasifik Cephesi Japonya Amerika’ya saldırarak savaşa katıldıktan sonra hızla ilerlemişti. 1941 yılı sonunda Japonlar; Gilbert, Guam ve Wake adaları ile Hong Kong’u ele geçirmiş ve Malezya, Filipinler ve Borneo’ya çıkarma yapmıştı. Nisanda Filipinler, Mayıs 1942’de Birmanya, Şubat ve Mart’ta Cava, Sumatra ve Singapur Japonların eline geçti. Singapur’la birlikte 70.000 kişilik bir İngiliz kuvveti de Japonlara esir düştü. Japonlar, Ocak ayı sonunda da Borneo, Celebes adalarını ve Yeni Britanya’yı işgal etmişlerdi. Birmanya’nın Japonya’nın işgali altına düşmesi, Hindistan bakımından çok tehlikeliydi. Bu sebeple, bu tehlikeyi önlemek için Hindistan’dan ve Çin’den karşı taarruza geçildi. Pasifikteki Japon yayılması da deniz savaşları ile önlendi. 1942 Şubat’ında Cava Denizinde yapılan bir deniz savaşını Müttefikler kaybettiler. 7-8 Mayıs 1942’de yapılan Mercan Denizi (Coral Sea) savaşında Japonya’nın kaybı yüksek değildi ancak asıl darbeyi 3-5 Haziran 1942’de yapılan Midway deniz savaşında aldı. Japonlar 4 uçak gemisi, 4 kruvazör, 8 nakliye gemisi ve 250 uçak kaybettiler. 13 Kasım 1942’de yapılan Guadalcanal savaşında da Japonya 28 gemi kaybetti. Japonların bu yenilgileri Amerika’nın denizlerdeki üstünlüğünü ortaya koydu. Bu deniz savaşları ile Japonların Pasifikteki ilerleyişi durduruldu. Atlantik Muharebeleri Eylül 1939’da savaş başlayınca İngiltere denizden Almanya’yı ablukaya almak istedi. Fakat bunda başarı kazanamadı. Almanya İngiltere’ye karşı denizaltı savaşına girişti. 1943 yılından itibaren durum Müttefiklerin lehine döndü. Bu yıl içinde 14.5 milyon ton gemi yapmışlar buna karşılık sadece 3.5 milyon ton ticaret gemisi kaybetmişlerdi. Almanya’nın denizaltı kaybı ise 237 idi. Üstelik 1943 yılından itibaren Amerikan ve İngiliz hava kuvvetleri Almanya’nın endüstri bölgelerini ağır bombardımana tuttular. 1944 yılı Almanya için çok daha kötü oldu. 241 denizaltı kaybetti. 1941 yılı sonunda Amerika’nın savaşa girmesiyle, 1942 yılında İngiltere’nin Almanya’ya yaptığı hava akınları hem sayı hem de şiddet bakımından artmıştır. Kasım 1942’de Amerikalıların Kuzey Afrika’ya çıkmasıyla, Kuzey Afrika muharebeleri, Temmuz 1943’de Müttefiklerin zaferiyle sonuçlanmıştı. Kuzey Afrika’dan kalkan müttefik uçakları İtalya, Avusturya, Güney Almanya ve Romanya petrol alanlarını bombardımana başlamışlardır. 1944 yılı geldiğinde havada üstünlük Müttefiklerin eline geçmişti. Şubat ve Mart 1944’te Müttefikler Almanya’yı ağır bir bombardımana tuttular. 6 Haziran 1944’te Normandiya Cephesi’nin açılması üzerine, Müttefik uçakları akınlarını Alman cephesi üzerine yöneltmişlerdi. İkinci cephenin açılması, Almanya’nın çöküşünü hazırladı. Kuzey Afrika Cephesi İngiliz kuvvetleri, 1941 Şubatında Bingazi körfezinde Agheila’ya ulaşmışlardı. İtalya’nın bu başarısızlığı üzerine Almanya, General Rommel komutasında bir kuvveti Kuzey Afrika’ya yolladı. Rommel kuvvetleri bir süre hazırlandıktan sonra 24 Mart 1941’de taarruza kalktılar. İngiliz kuvvetlerini gerileterek, Libya-Mısır sınırına kadar ilerlediler. Fakat taarruza devam edemeyip orada durdular. Almanya Kuzey Afrika’ya takviye kuvvetler gönderemedi. Muharebede birkaç aylık bir duraklama oldu. Her iki taraf da hazırlandı ve 18 Kasım 1941’de İngilizler karşı taarruza geçtiler. Aralık ayı başında tekrar Agheilo’ya geldiler. Ocak ayında bu kez taarruza başlayan Almanlar oldu. İngilizler gerilerken, Mayıs 1942’den itibaren tekrar taarruza kalkan Rommel kuvvetleri, Haziran 1942’de, İskenderiye’nin 20 mil batısında bulunan El-Alamein’e ulaştı. Mareşal Rommel 1 Temmuz 1942’de, İngilizlerin kuvvetli bir savunma kurduk- 162 II. Dünya Savaşı (1939-1945) ları El-Alamein cephesine yine taarruza girişti. Taarruz iki ay devam etti. General Montgomery komutasındaki İngiliz kuvvetleri, inatçı bir direniş gösterdiler. Bundan sonra Mihver için kuzey Afrika’da hezimet başladı.23 Ekim 1942’den itibaren General Montgomery, karşı taarruza başladı. Mihver kuvvetleri gerilemeye başladı. 23 Aralık 1942 de Müttefik kuvvetleri Trablus’a (Tripoli) girdiler. Libya, Müttefiklerin eline geçmiş oluyordu. 8 Kasım 1942 günü General Eisenhover komutasındaki Amerikan kuvvetleri de Fas’ın Atlantik kıyıları ile Cezayir kıyılarına çıkmaya başlamıştı. Bu çıkarmanın amacı, Almanya’nın İspanya üzerinden yapabileceği bir hareketi önlemekti. Bu kuvvetler Cezayir’i ele geçirdikten sonra, Tunus’a girdiler. Tunus’daki Mihver kuvvetleri teslim oldu. 12 Mayıs 1943’te teslim olan 250.000 Mihver kuvveti sonrası Kuzey Afrika muharebeleri sona erdi. İtalya’nın Yenilgisi Kuzey Afrika’yı ele geçiren Müttefikler, İtalya’yı işgal etmek üzere 10 Temmuz 1943 günü Sicilya’ya 160.000 kişilik bir kuvvet çıkardılar. Ağustos ortasında bütün adanın işgali tamamlandı. Müttefiklerin Sicilya çıkarması İtalya’nın iç durumunda büyük bir değişiklik meydana getirdi. İtalya’nın, savaşın başından beri uğradığı başarısızlık, İtalyan halkında rejime karşı tepki uyandırmıştı. Sicilya çıkarması üzerine 24 Temmuz 1943’te toplanan Büyük Faşist Konseyi, Mussolini’yi iktidardan düşürdü. Mussolini istifa etmek zorunda kaldı. Yeni hükümetin başına Mareşal Badoglio geçti ve Mussolini’yi tutuklattı. Faşist Partisi’ni de lağvetti. Mussolini hapsedildi. Mareşal Badoglio, Müttefiklere ateşkes teklifinde bulundu. 3 Eylül 1943’te ateşkes imzalandı. 13 Ekim 1943’de de İtalya, Almanya’ya savaş ilan etti. İtalya’nın savaştan çekilmesi, Almanya için bir darbe oldu. Şimdi bütün Akdeniz Müttefiklerin egemenliği altına girdi. İtalya’nın çökmesiyle birlikte, Yunanistan ve Yugoslavya’da direniş hareketleri faaliyete geçtiler. Ancak İtalya’daki Alman kuvvetleri, savaşmaya devam ettiler. Bunun üzerine Müttefikler, 3 Eylül 1943’te, Calabria ve Reggio’ya, 9 Eylülde de Napoli’nin biraz güneyindeki Salerno ve Toranto’ya çıkarma yaptılar. 12 Eylül 1943’te Almanlar Mussolini’yi Abruzzes dağlarından kaçırdılar. Alman kuvvetleri yarımadada gerilemekle beraber Müttefiklerin Roma’ya girmesi ancak 4 Haziran 1944’te mümkün olabildi. Savaş’ın sonuna doğru 28 Nisan 1945’te İtalya’da direnişçiler Mussolini’yi yakalayarak öldürdü. Stalingrad … Stalingrad’a geldiğimde, düşman ordusu hakkında istihbarattan sorumlu, Niemeyer adlı bir yarbay, beni ayrıntılı olarak bilgilendirdi. Niemeyer iyi bir insandı. Bana kırmızı çizgilerle dolu haritasını gösterdi. ‘Görüyor musunuz?’ dedi. ‘Durumumuz gerçekten berbat. Bunu her gün yeniden merkez karargâha bildiriyoruz, ama tepedekilerden hiçbirinin bunu ciddiye aldığı yok. Şuraya bakın bir: Şu bölgede iki bin Rus aracının ışıklarını yakmış vaziyette ilerlediği haberi verildi; şurada yüzlerce tank görüldüğü bildirildi. Ve gördüğünüz gibi bunların hepsi aynı noktaya doğru ilerliyor. Ben yalnızca şunu söyleyebilirim: Ruslar yakında şu noktadan itibaren saldıracak ve bizden kıyma yapacaklar.’ Bu, 1942 Ekim ayı başındaydı… 19 Kasım’da Rus saldırısı başladı. Komutanlık sığınağımız cephanenin on kilometre kadar gerisinde, Rusların kuşattığı bölgenin tam ortasında bulunuyordu. Çatışma halindeki birliklerle sıkı haberleşme içindeydim ve aralıksız cepheleri dolaşıyordum. Paulus durum ne kadar ciddi olsa da kendi askerlerinin durumu hakkında sürekli bilgilendirilmek istiyordu. Soğuk korkunçtu, ama bizi asıl mahveden şiddetli rüzgârlardı. Yaklaşık otuz santim kar vardı ve bunun üstü de sert bir buz tabakasıyla kaplıydı. Attığımız her adımla dizimize kadar kara gömülüyorduk. Böyle bir düzlükte, omuzlarında bir makineli tüfekle düşmanın önünden kaçmaya çalışan o piyadelerin halini gözünüzün önüne getirin bir. Sürekli çemberi yarıp geçmekten bahsediliyordu, oysa fiziksel olarak Rus kuşatmasını kırmak şöyle dursun, doğru dürüst bir saldırı bile olanaksızdı… Kaynak: Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları, s. 537-538. yaşamla ilişkilendir 163 Yakınçağ Avrupa Tarihi SAVAŞIN SON YILLARI VE KONFERANSLAR DÖNEMİ (1944-1945) Müttefikler askeri operasyonlarını sürdürürlerken, bir yandan da savaşın politik amaçlarını belirlemek üzere birçok uluslararası toplantı yaptılar. İlk toplantı, daha ABD II. Dünya Savaşı’na girmeden önce, Newfoundland yakınlarında bir kruvazörde Başkan Roosevelt ve İngiliz Başbakanı Churcill arasında gerçekleşti. 14 Ağustos 1941’de “Atlantik Bildirisi” adını alan ortak amaçlar bildirisi yayınlandı. Liderler şu amaçları kabul ettiklerini ilan ettiler: Arazi genişlemesi olmayacak, içinde yaşayanların isteklerine aykırı hiçbir arazi değişikliği yapılamayacaktı. Her halka istediği yönetim şeklini seçme hakkı verilecek, kendini yönetme hakkından mahrum edilenlere bu hak verilecek, bütün ülkeler arasında ekonomik işbirliği kurulacak, bütün denizlerde eşit egemenlik ve uluslararası siyasette zor kullanmaktan kaçınma esasları belirlenecekti. ABD savaşa girdikten sonra Almanya’ya karşı savaşa giren 26 devletin imzasıyla, 1 Ocak 1942’de Atlantik Bildirisi esas alınarak, Birleşmiş Milletler Bildirisi yayınlanacaktır. Bu bildiri, Birleşmiş Milletler Örgütü’nün temeli olacaktır. 1943’ten itibaren savaşın Müttefiklerin lehine dönmesi üzerine çatışma döneminde uygulanacak stratejiler ve savaş sonrası uluslararası düzeni şekillendirmeye yönelik yeni konferanslar düzenlendi. Kazablanca Konferansı (14-24 Ocak 1943) Birleşik Amerika’nın savaşa katılmasından sonra Rusya, ısrarla Avrupa’da yeni bir cephe açılarak, üzerindeki Alman askeri baskısının hafifletilmesini istemekteydi. Kazablanca Konferansı’nda Roosevelt ile Churchill, Sicilya’ya çıkartma yapılması, Türkiye’nin askeri bakımdan hazırlanarak Balkanlarda da bir cephe açılması, Mihver bloğunun kayıtsız şartsız teslim oluncaya kadar mücadeleye devam edilmesi kararlarını aldı. Washington Konferansı (12-26 Mayıs 1943) Kuzey Afrika Cephesi’nin kapanışı sonrasında Roosevelt ile Churchill arasında olmuştur. Konferansın kararları şöyledir: Almanya’nın Rusya üzerindeki askeri baskısının azaltılması ve İtalyan tehdidinin ortadan kalkmasıyla Türkiye’nin savaşa katılmasını Almanya ile Sovyet Rusya arasındaki ittifakın bozulması hakkında daha ayrıntılı bilgi edinmek için şu kaynaklara bakılabilir: Gushkovitch, Paul. (2016). Rusya’nın Kısa Tarihi, çev. Mehmet Doğan, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları., Riasanovsky, N. V. – M. D. Steinberg. (2011). Rusya Tarihi: Başlangıçtan Günümüze, İstanbul: İnkılâp. 24 Ağustos 1939 Saldırmazlık Paktı’na rağmen Almanya’nın Rusya’ya saldırmasının nedenleri nelerdir? Almanya ile Sovyet Rusya arasındaki ilişkinin bozulmasının II. Dünya Savaşı’nın sonucuna etkisini düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 Dünya Savaşı’nın cephelerini değerlendirebilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 164 II. Dünya Savaşı (1939-1945) sağlamak için İtalya’nın işgal edilmesi; 1944 ilkbaharına kadar Rus cephesi dışında Fransa’da büyük ve genel ikinci bir cephenin açılması; nihayet savaştan sonra A.B.D. İngiltere, Sovyetler Birliği ve Çin, barışın korunmasından sorumlu olacak ve dört devlet Dünya Konseyi’ni oluşturacaktı. Quebec Konferansı (14-24 Ağustos 1943) Müttefiklerin Sicilya’ya çıkarma yapmasından sonra Mussolini iktidardan düşmüş ve Churchill ile İngiliz-Amerikan askeri yetkilileri, adına “Operation Overlord” dedikleri ikinci bir cephe planında uzlaşmışlardır. Çıkarma tarihi 1 Mayıs 1944 olarak belirlenmişti. Moskova Konferansı (19-30 Ekim 1943) Sovyetler Birliği, batı bloğunun kendisini Almanya’ya ezdirmek istediğine inanıyorlardı. Bu yüzden A.B.D. savaşa girdikten hemen sonra Avrupa’da ikinci bir cephe ve Amerikan yardımının artırılması konusunda ısrarcı oldular. Bu şüphelerin giderilmesi amacıyla Amerika Dışişleri Bakanı Cordell Hull ve İngiltere Dışişleri Bakanı Anthony Eden, Sovyet meslektaşları Molotov ile Ekim 1943’te Moskova’da yaptıkları görüşmede şu kararları aldılar: 1. Savaşın süresinin kısaltılması için ikinci cephenin en geç 1944 ilkbaharında açılması; 2. Dördüncü devlet Çin olmak üzere savaştan sonra barışın korunması ve silahsızlanma konularında işbirliği yapılması ve bu amaçla Uluslararası bir örgüt kurulması; 3. Dört devletin savaştan sonra nüfuz alanı kurma politikası gütmemesi; 4. Bütün sömürgelerin milletlerarası vesayet rejimi altına konulması; 5. Alman işgallerinin yaşandığı ülkelerde zulüm ve işkence yapılmasını önlemek için savaş suçlarının cezalandırılması kararlaştırıldı. Kahire Konferansı (22-26 Kasım 1943) Moskova Konferansı’nda üç devletin hükümet başkanları düzeyinde bir toplantı yapılmasına kararı verilmişti. Stalin’in ısrarı üzerine toplantının Tahran’da yapılması karara bağlandı. Churchill ve Roosevelt, Çin Devlet Başkanı Çan-Kay-Şek ile görüşmek ve Tahran’a fikir birliği içinde gitmek için Kahire’de toplandılar. Tahran Konferansı’nın ön hazırlığı olan Kahire Konferansı’nda ortak bir karardan daha çok fikir alış-verişi yapıldı. Tahran Konferansı (28 Kasım-1 Aralık 1943) Roosevelt, Churchill ve Stalin’in arasında gerçekleşen Tahran Konferansı’nda uzlaşılan konular başlıca şöyledir: 1. İkinci cephenin Normandiya ve çıkarma tarihinin Mayıs 1944 olması; Güney Fransa’ya da çıkarma yapılması; çıkarma ile beraber Rusya’nın genel bir taarruza kalkması, 2. İkinci cephe için Türkiye’nin de savaşa katılması, 3. Savaş sonrası barış düzeninin korunması için bir uluslararası örgüt oluşturulması, 4. Rusya, Londra’daki mülteci Polonya hükümetini tanımayı yine reddediyor ancak Oder Nehri’ne kadar olan Alman topraklarının Polonya’nın sınırı kabul edilmesi de karara bağlanıyordu. Tahran Konferansı, müttefikler arasındaki görüş ayrılıklarını da iyice belirgin hale getirmeye başlamıştı. Normandiya Cephesi’nin Açılması Stalingrad muharebelerinden sonra Almanlar gerilemeye başlamışlardı. Almanlar 5 Temmuz 1943’te bir karşı taarruza giriştilerse de başarı elde edemedikleri gibi Ruslar, 15 Temmuz 1943’te bütün cephede genel bir taarruza geçti. Almanların geriye çekilmeleri hızlandı. Mayıs 1944’te Ruslar, neredeyse savaş çıkmadan önceki Rus sınırlarını ele geçirdiler. Öte yandan, İtalya’nın çökmesinden sonra Balkanlarda da ulusal direniş hareketleri hızlandı. Ekim 1943’te, Yunanistan’daki Almanlara karşı direniş grupları, siyasi anlayış farklılığı nedeniyle bölündüler. Aynı durum Yugoslavya’da da gerçekleşti. Orada da Almanlarla savaşanlar, milliyetçi ve komünist direnişçi gruplara bölündüler. Bu sırada Rus orduları Romanya’ya girmeye başlamıştı. Londra’daki mülteci Polonya Hükümeti’ni tanımayarak, Sovyetlere yakın Polonya Milli Kurtuluş Komitesi’ni de kontrollerine almışlardı. İkin- 165 Yakınçağ Avrupa Tarihi ci cephe açıldıktan sonra, 25 Temmuz 1944’te bu Komite ile iki taraf arasında savaştan sonra dostluk, karşılıklı yardımı içeren bir anlaşma imzaladılar. Londra’daki mülteci Çek Hükümeti ile Sovyet Rusya, 12 Aralık 1943 ve 8 Mayıs 1944’te iki anlaşma imzalayarak savaş sonrası kontrol sağlamaya çalışmaktaydı. Sovyetler, Avrupa’da komünist rejimini yaymaya yönelmişti. Avrupa’da gelişmeler bu çerçevede iken Müttefikler, ikinci cepheyi açmak üzere 6 Haziran 1944’te Fransa’nın Normandiya kıyılarına çıkarma yaptılar. 1.000 uçaklık bir filo 3 tümeni havadan indirdi. Aynı anda 4.000 çıkarma gemisi de katıldı. Müttefikler 16 Haziran 1944 itibariyle 700.000 asker, 100.000 kamyon, otomobil ve tankın yanı sıra binlerce ton malzeme çıkarmış bulunuyorlardı. Almanların direnişi kırılınca Müttefikler, ilerlemeye başladı. 24 Ağustosta 1944’te Paris’i, 3 Eylül’de Brüksel’i ve Amsterdam’ı aldılar. 15 Ağustos 1944’te, 11 Tümenlik bir Müttefik ordusu da Güney Fransa kıyılarına çıkarıldı. Müttefikler 25- 26 Eylül 1944’te Ren Nehri’ni aşmaya başladılar. Artık Alman topraklarına girilmişti. Balkanlar ve Orta Avrupa’da Rus Yayılmacılığı Normandiya Çıkarması’nın başarısı üzerine, Ruslar da 23 Haziran 1944’te Doğu Cephesinde genel bir taarruza kalktılar. Bu taarruz, Rus ordularının Balkanlara ve Orta Avrupa’ya girmesini sağladı. Ruslar, Ağustos’ta bütün Romanya’yı işgale başladılar ve kendi yaklaşımlarına uygun bir kabine kuruldu. Bu kabine 12 Eylül 1944’te, Sovyetler ve Müttefiklerle bir ateşkes antlaşması imzaladı. Nihayet Sovyetlerin baskısıyla Mart 1945’de Petru Groza, komünistlerin çoğunlukta olduğu kabineye Başbakan oldu. Romanya’nın ateşkes imzası, Bulgaristan’a da yansıdı. Sovyetler, 5 Eylül 1944’te Bulgaristan’a savaş ilan etti. Bulgar Hükümeti 8 Eylülde ateşkes istedi ve 9 Eylülde komünistler iktidarı ele aldı. Nihayet Romanya ateşkesi ile neredeyse aynı şartlara sahip bir anlaşma, 28 Ekim 1944’te imzalandı. Rus kuvvetleri, Bulgaristan’dan sonra Macaristan ve Yugoslavya’ya girdiler. Miklos hükümeti, 20 Ocak 1945’te Müttefikler adına Sovyetlerle mütareke imzaladı. Mütareke şartları bundan öncekiler gibiydi. Rus kuvvetleri, Çekoslovakya’ya ancak 1945 ilkbaharında girebildiler. Ekim 1944 başlarında Rus kuvvetleri Yugoslavya’ya da girdiler. Komünist Partizanların Lideri Tito, 29 Eylül 1944’te Sovyet Rusya ile bir anlaşma imzaladı. Normandiya çıkarması üzerine Almanlar Arnavutluk’tan çekilince, orada da komünistler hakim oldular. Arnavutluk’ta da komünist bir rejim kurulmuştu. Balkanların giderek Rus işgali ve kontrolü altına girdiğini gören İngiltere, Yunanistan’ın da aynı duruma düşmemesi için Eylül 1944’te Yunanistan’a 4.000 kişilik bir birlik çıkardı. Balkanların ve Orta Avrupa’nın bu durumu, Moskova Konferansı’nın yapılmasına neden oldu.
.Moskova Konferansı (9-17 Ekim 1944) Balkanlar ve Orta Avrupa’ya Sovyet yayılmasını önlemek veya sınırlandırmak için Churchill ve Stalin Moskova’da buluştu. Görüşmelerde Balkan ülkelerinin iki devlet arasında nüfuz bölgelerine ayrılmasına dair bir uzlaşmaya varıldı. Romanya Rusya, Yunanistan İngiliz nüfuzuna bırakıldı. Yugoslavya ve Macaristan % 50 İngiliz % 50 Rus nüfuzuna girecekti. Bulgaristan ise % 75 Rus, % 25 İngiliz idi. Polonya meselesinde bir uzlaşıya varılamadı. Almanya için kurulacak bir Müttefik Kontrol Komisyonu’nda, Fransa’nın da bulunması ve Montrö Sözleşmesi’nde değişiklik yapılması kabul edildi. Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945) 1945 yılına gelindiği zaman artık savaş sonrası kurulacak barışın nasıl olacağını görüşmek üzere Müttefikler, 4 Şubat-11 Şubat 1945 tarihlerinde Yalta Konferansı’nda buluştular. Konferansta alınan kararlara göre Sovyetler, Uzakdoğu savaşına katılacak karşılığında Güney Sakhalin ile civarındaki adalar, Port Arthur deniz üssü ve Kuril adalarını alacaktı. Mançurya Çin’in egemenliğinde kalacak ancak Doğu Çin ve Güney Mançurya Demiryolları Rusya ile Çin tarafından ortak olarak işletilecekti. Dairen, milletlerarası liman olacak ve Sovyet Rusya’nın çıkarları tanınacaktı. Dış Moğolistan’da statüko korunacaktı. Almanya üç işgal bölgesine ayrılacak ve İngiltere ile Amerika kendi bölgelerinde Fransa’ya da bir bölüm vereceklerdi. Aynı şekilde Berlin şehri de ortak işgal altında bulunacaktı. Birleşmiş Milletler konusunda ise Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri için veto yetkisi tanındı. Sovyetler, kendileri ile diplomatik ilişki 166 II. Dünya Savaşı (1939-1945) kurmamış olan Türkiye ve Güney Amerika devletlerinin Teşkilata alınmamalarını istedi. Sonuçta 1 Mart 1945’e kadar ortak düşmana savaş ilan etmiş olan devletlerin üyeliğe alınması kabul edildi. Bunun üzerine Türkiye, 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etti. Öte yandan Boğazların statüsünün, Sovyet Rusya lehine değiştirilmesinin Dışişleri Bakanları düzeyinde ele alınması ve bu durumdan Türkiye’nin de haberdar edilmesine karar verildi. Gerçekte Yalta Konferansı, Müttefikler arasında işbirliğinin sona erdiğini ve yeni bir rekabet döneminin başladığını göstermektedir. Almanya’nın Teslim Olması Normandiya Cephesi’yle beraber Almanya doğudan ve batıdan işgal edilmeye başlandı. Müttefik kuvvetleri Berlin’e girdiler. Berlin’de her sokakta taraflar arasında çarpışmalar yürütüldü. Çarpışmalarıh Başbakanlık binasına yaklaştığı 30 Nisan 1945’te Hitler intihar etti. Yerine Amiral Doenitz’i bırakmıştı. 2 Mayıs 1945’te Berlin, Müttefiklere teslim oldu. 4 Mayısta Hollanda, Kuzey-Doğu Almanya ve Danimarka’daki Alman kuvvetleri Müttefiklere teslim oldular. Almanya 7 Mayıs 1945’te kayıtsız şartsız teslim belgesini imzaladı ve Avrupa’daki savaş sona ermişti. Uzakdoğu Cephesi Pasifikte 1943 yılından itibaren üstünlük Amerika’nın ve Güney-Doğu Asya’da da İngiltere’nin eline geçti. Japonya, Pasifikte durdurulunca, Çin kıtasını Kuzey-Güney doğrultusunda ele geçirmeye karar verdi. Japonya, Nisan 1944’te harekete geçti. Denizlerde üstünlüğü kaybettikleri için Hollanda-Hindistan’ı ile kara bağlantısı kurulmak isteniyordu. Japonya’nın bu planı başarılı oldu. Aralık 1944’te Çin-Hindiçini sınırına ulaştılar. Hindiçini zaten kendi işgalleri altındaydı. Japonlar bu işgal şeridine Asya Kalesi demişlerdi. Kasım 1942’de Amerikalılar da, Yeni Gine’yi ele geçirmek için harekete geçtiler ve bir buçuk yıllık uğraşmadan sonra, Temmuz 1944’te adayı işgal ettiler. Bundan sonra Aralık 1943’te Gilbert, Ocak 1944’te de Marshall adalarından Kwajalein ve Şubat ayında da Eniwetok Amerikalıların eline geçti. Temmuz 1944’te bütün Marianne adaları işgal edildi. Marianne’lerden sonra stratejik Guam adasına çıkarma yapıldı ve Temmuz sonunda işgal tamamlandı. Şimdi hedef Filipinlerdi. Bunun ilk adımı Ekim 1944’te Leyte adasının işgali oldu. Arkasından Şubat 1945’te bütün Filipinler Amerikalıların eline geçti. Mart 1945’te stratejik Iwo Jima adasının işgali sonrası Mayıs 1945’te Okinawa adası işgal edildi. Güney-Doğu Asya’da da İngilizler, Mart 1944’te Birmanya’yı ele geçirmek için Hindistan’dan harekete geçtiler. İngilizler, 1945 Mayıs’ında bütün Birmanya’ya girdiler. Potsdam Konferansı toplandığı zaman Uzak-Doğu ve Pasifik cephesi bu şekildeydi. San Francisco Konferansı (25 Nisan-26 Haziran 1945) Yalta Konferansı, Birleşmiş Milletler Örgütü’nün kurulmasını öngörmekte idi. Bu amaç için toplanan San Francisco Konferansı’nın resmi adı “Uluslararası Örgüt Oluşturmaya Mahsus Birleşmiş Milletler Konferansı” idi. Konferansa 46 devletten 1200 temsilci katıldı. Konferans, galip devletlerin konferansı niteliğindedir. Örgütün genel kurulunda üye devletlerin eşitliği, ancak Güvenlik Konseyi’nde, büyük devletlerin “veto” hakkını kabul eden bir yapı kuruldu. Daha sonra örgütün amaçları saptandı. Buna göre: 1. Uluslararası barışı ve güvenliği korumak, bu amaç için barışa yönelik tehditlere ve saldırılara karşı önlem almak, 2. Uluslar arasında hak ve eşitliğe dayalı dostane ve kendi geleceklerini belirleme hakkına saygılı ilişkiler kurmak, 3. Ekonomik, sosyal, düşünce ve insani nitelikteki davaları çözerek, ırk, dil veya din ayrımı yapmaksızın herkesin insan hakkı ve özgürlüğüne saygıyı sağlayacak uluslararası ilişkileri geliştirmek 4. Bu sayılan amaçların gerçekleştirilmesi için bir merkez olmak. Bu amaçlara yönelik olarak da kurumsal yapı da belirlendi ve 24 Ekim 1945’te yürürlüğe girdi. Başlangıçta üye sayısı 51’dir. Bundan sonra “Milletler Cemiyeti” kendini Nisan 1946’da feshetmiştir. Bu konferansa başlandığı sırada, 7 Mayıs 1945’te Almanya’nın kayıtsız şartsız teslimi üzerine, Postdam’da yeni bir konferans toplandı. 167 Yakınçağ Avrupa Tarihi Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) Almanya’nın savaştan çekilmesi, Avrupa’da birçok sorun doğurdu. Bu sorunları çözmek için üç devlet Berlin yakınındaki Potsdam’da bir konferans topladı. Amerika’yı Potsdam’da Başkan Yardımcısı Truman temsil etmiştir. İngiltere’yi ise konferansın yarısına kadar Churchill, Temmuz sonrasında ise yeni Başbakan Clement Attlee temsil etmiştir. Konferansta alınan kararlar şunlardır: Almanya’daki bütün Nazi kurumların ortadan kaldırılmasına ve dört devletin kendi işgal bölgelerinde demokratik rejimler kurmasına karar verildi. İngiltere ve Amerika, Alman endüstrisinin kökünden yıkılmasına engel olurken tamirat borcu için de herhangi bir rakam belirlenmedi. Alman donanmasının çok büyük bir kısmı tahrip edilecek ve savaş suçluları yargılanacaktı. Avusturya ve başkenti Viyana da dört devlet arasında işgal bölgelerine ayrıldı. İtalya, 1943’ten beri müttefiklerle işbirliği yaptığı için barış şartları daha hafif tutulacaktı. Rusya, Polonya ve Almanya’yı işgal ettikten sonra Batıda Oder-Neisse çizgisine kadar olan Alman topraklarını da Polonya’ya vermişti. Sovyetler bu sınırları Potsdam’da Amerika ile İngiltere’ye tanıtmak istedilerse de bu iki devlet bu sınırları tanımadı. Bunun üzerine, Polonya’nın Batı sınırları Almanya ile yapılacak barışa bırakıldı. Sovyetler, işgali altındaki Romanya, Bulgaristan ve Macaristan’ı, Amerika ve İngiltere’nin tanımalarını istedi. Bu iki devlet ise bunlarla barış yapılmadıkça, tanımayı reddettiler. İspanya, savaşa katılmamakla beraber Mihver’le sıkı işbirliği yaptığı için Birleşmiş Milletler Teşkilatı’na alınmayacaktı. İran’ın derhal boşaltılmasına karar verildi. Sovyetler, Türkiye’nin zayıflığı nedeniyle Boğazların Sovyet Rusya ile Türkiye’nin ortak kontrolü altına konulmasını istediler. Bu istek kabul edilmedi. Konu hakkında, her devletin kendi görüşünü Türkiye’ye bildirmesine karar verildi. Tuna nehri üzerinde bulunan bütün ülkeler, Sovyet askeri işgali altında bulunduğundan, Tuna nehri fiilen Sovyet egemenliği ve kontrolü altına girmiş olmaktaydı. Bunun için Tuna’da gidiş-geliş serbestliği konusunun ele alınmasına karar verildi. 26 Temmuz 1945’te Müttefikler Japonya’nın kayıtsız şartsız teslim olmasına dair bir ültimatom verdiler. Japonya bunu reddetti. Japonya’nın Teslim Olması ve Savaşın Sonu Amerikalılar Japonya’yı dize getirmek için 6 Ağustos 1945 de Hiroşhima ve 9 Ağustosta da Nagasaki üzerine birer atom bombası attılar. Hiroşima’da o anda 140 bin kişi öldü. 130 bin kişi yaralandı. Bu yeni silah Japonya’ya durumun vehametini gösterdiği için 10 Ağustos 1945’te İsviçre aracılığı ile Amerika’ya başvurup Japon İmparatoru’nun haklarına dokunulmaması şartıyla teslim olacağını bildirdi. Amerika da bu talebi kabul etti. Teslim belgesini Japonya, 2 Eylül 1945’te Tokyo’da imzaladı. İkinci Dünya Savaşı sona ermişti. II. Dünya Savaşı’nın Sonuçları II. Dünya Savaşı insanlık tarihi boyunca görülen savaşlar içinde en geniş çaplısı ve en fazla tahrip edici etki yapan savaş olmuştur. Bu durumu doğuran nedenlerin başında, II. Dünya Savaşı öncesinde ve savaş sırasında ortaya çıkan savaş teknolojisindeki gelişmeler geliyordu. Öte yandan savaşın küresel düzeyde yaygınlaşması da bir başka sebepti. Bu yüzden II. Dünya Savaşı’nın sonuçları toplumsal, ekonomik, nüfus hareketliliği ve siyasi başlıklar altında incelenmelidir. Toplumsal Sonuçlar Sıcak çatışmaların yoğun olduğu bölgeler batı ve doğu Avrupa, Doğu Asya ve Kuzey Afrika olmuştu. Öte yandan II. Dünya Savaşı, teknolojisi yüksek silah ve savaş malzemeleri bakımından oldukça geniş kapasitelere sahip taraflar arasında gerçekleşti. Sadece savaş yıllarında (1939-1945) müttefikler, 634.142, Mihver grubu ise toplamı 206.995 adet savaş uçağı üretmişti. Bu durum savaşın altı yıl gibi uzun, yıpratıcı ve şiddetli geçmesine neden oldu. II. Dünya Savaşı’nın çıkışında başrolü oynayan Almanya’nın, asker kaybı 4,5 milyondu. Avusturya’nın kaybı 200 binin üstünde; İtalya’nın kaybı ise 400 bin civarındadır. Finlandiya 84 bin, Romanya 300 bin, Macaristan 160 bin asker kaybederken yine Almanya işgal ettiği Hollanda, Danimarka gibi ülkelerde yerel güçlerden birlikler kurmuştu. Böylece Almanya’nın kayıpları uyduları ile birlikte 7.800.000’e yaklaşmıştır. Japonya ise 2 milyon asker kaybına uğradı. Müttefiklerden İngiltere 388.000, Amerika 250.000, Fransa 250.000 ve asker kaybetti. Çin 1.800.000 168 II. Dünya Savaşı (1939-1945) ve Rusya 10 milyon asker kaybetti. Bunların dışında, II. Dünya Savaşı’nda, sivil ölümleri de oldukça fazladır. Sivil ölümler bakımından Rusya’nın, toplam kayıp sayısı 10 milyona ulaşır. Almanya’da askeri kayıpların dışında iki buçuk milyon sivil da yaşamını yitirdi. Polonya da toplam kayıp sayısı 6 milyonken bunun % 98’ini Naziler tarafından acımasızca öldürülen siviller oluşturur. Yugoslavya 1.406.000 sivil kaybederken Fransa 600 bin, Britanya 350 bin, İtalya 80 bin, Çekoslovakya ise 340 bin sivil insan kaybetti. Bulgaristan, Danimarka ve Norveç’in sivil kayıpları çok düşük düzeydedir. Japon sivil kayıpları da oldukça fazladır. Böylece II. Dünya Savaşı’ndaki toplam kayıp sayısı 50 milyonun üzerindedir. Ekonomik Sonuçlar Savaşın yarattığı bu muazzam insan kıyımı yanında, şehirlerin altyapıları, iletişim ve ulaşım ağları da bir daha kullanılamaz hale gelmişti. Avrupa’nın ekonomik hayatı da felce uğramış ve toplam 3 trilyon yüz milyar dolar kaybedilmişti. Sadece Sovyetlerde, 7,5 milyon konut yıkılmıştı. 3 kez bombalanan Varşova’nın yüzde 90’ı yok olurken Tokyo’da 277 bin bina yok olmuştu. Savaşın yarattığı yıkımın toplam maliyeti, iki trilyon dolardı ve bu zararları telafi etmek için de bir trilyon yüz milyar dolar harcandı. Savaş sırasında Japonlar ve Almanlar, işgal ettikleri ülkeleri yağmalarken yerli halk, işgalcilerce zorla çalıştırdıkları gibi işgalciler, ihtiyaç duydukları bütün malzemeleri de buralardan sağlıyorlardı. Ocak 1944 itibariyle işgal edilen ülkeler, Almanya’nın ihtiyacı olan kömürün yüzde 25’ini, demirin yüzde 30’unu, boksitin yüzde 40’ını sağlıyordu. Mağlup ülkelerden savaş tazminatı adıyla paralar alınmaktaydı. Fransa savaş tazminatı olarak günlük 400 milyon Frank ödüyordu. Almanya böylece askeri harcamalarının yüzde 20’sini bu şekilde karşıladı. Japonya ve İtalya sömürgelerini kaybederken, İngiltere, Fransa savaştan galip çıkmakla beraber büyük ekonomik çöküntüye ve güç kaybına uğradılar. 1940-1945 arasında sanayisi genişleyen, dünya altın rezervlerinin yarıdan fazlasını ele geçiren ve üretim-ihracat dengesi açısından dünyanın merkezi haline gelen Amerika, savaştan karlı çıkan tek ülkeydi. Nihayet I. Dünya Savaşı sonrası ve 1929 ekonomik krizinde yaşanan tecrübeler çerçevesinde, 1944’te her ikisi de günümüzde var olan, Dünya Bankası (Uluslararası İmar ve Gelişme Bankası) ve Uluslararası Para Fonu (IMF) kuruldu. Bu kurumlar uluslararası yatırımları destekleyecek ve uluslararası ödemeler dengesini sağlamaya çalışacaktı. Ayrıca bunların saldırgan milliyetçiliği azaltacağı, ekonomik ve siyasi yakınlaşmayı güçlendireceği de varsayılıyordu. Nüfus Hareketliliği Nüfus bakımından da yer değiştirme veya yoğun nüfus göçleri görülür. Almanya’nın 1942’de zorunlu çalışma sistemini getirmesiyle 7 milyon Avrupalı Almanya’daki fabrikalara çalışmaya gitti ve milyonlarca Polonyalı, Ukraynalı ve Belaruslu ülkelerini terk etmek zorunda kaldı. Savaşın sonuna doğru ise bu kez Sovyet yönetimi altında yaşamak istemeyen Almanlar, batıya akın ederken ayrıca Çekoslovakya, Polonya, Romanya, Yugoslavya ve Macaristan topraklarındaki Almanlar göçe zorlandılar. 7 ila 10 milyon Alman doğu Avrupa’dan yeni ve daha küçük bir Almanya’ya göç edecekti. Öte yandan Avrupa’nın nüfus dengesini değiştiren bu unsurlar yanında, yaklaşık 6 milyon Yahudi ölüm kamplarında soykırıma (Holocaust) uğrarken Polonya ve Yunanistan gibi bazı ülkelerde nerdeyse tüm Yahudiler ölmüştü. Ayrıca 500 bine yakın Çingene de benzer uygulamayla karşılaştı. Bundan ötürü 1945’te Nürnberg ve Tokyo’da savaş suçluları yargılandı. Siyasi Sonuçlar Uluslararası barışı ve güvenliği korumak için barışa yönelik tehditlere ve saldırılara karşı önlem olarak Birleşmiş Milletler Örgütü 24 Ekim 1945’te kuruldu. Savaşın sonunda Almanya, Japonya ve İtalya işgale uğrarken İngiltere, Fransa, Hollanda gibi ülkelerin sömürgeleri üzerindeki kontrolleri zayıfladı. 1947’de Hindistan ve Pakistan, İngiltere’den, 1950’de Endonezya da Hollanda’dan bağımsızlıklarını aldılar ve bağımsızlık mücadeleleri Asya, Afrika ve Ortadoğu’ya yayıldı. Ayrıca savaşın sonunda A.B.D.’nin önderliğinde demokratik batılı devletler Batı Bloku, Sovyetlerin liderliğinde örgütlenen Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ise Doğu Bloku şeklinde iki ayrı kutba bölündüler. Bu iki kutup arasındaki mücadele aslında Kapitalizm ile Komünizmin mücadelesiydi. Bu iki kutbun lider devletleri olan A.B.D, Yeni Dünya’da (Amerika Kıtası), Sovyetler ise Eski Dünya’da (Avrupa Kıtası) hakim hale geldi ve Avrupa’nın tek güç merkezi olma kimliği ortadan kalkarak adına “Soğuk Savaş” denilen yeni bir döneme girildi. 169 Yakınçağ Avrupa Tarihi II. Dünya Savaşı’nın yol açtığı büyük ekonomik yıkım hakkında şu kaynağa bakılabilir: Hobsbawn, E. (2001). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, (çev. Y. Alogan), İstanbul: Sarmal Yayıncılık. II. Dünya Savaşı’nın ekonomik sonuçları nelerdir? II. Dünya Savaşı ile Avrupa’nın ekonomik ve toplumsal olarak neredeyse tamamen çökmesi arasındaki ilişkiyi düşünün. Öğrenme Çıktısı 4 Konferansları ve II. Dünya Savaşı’nın sonuçlarını yorumlayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş II. Dünya Savaşı (1939-1945) 170 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 II. Dünya Savaşı öncesinde sisteme yönelik saldırıları ve ittifakları anlayabilme Uluslararası Sistemde Sarsıntılar 1933’te Nazilerin Almanya’da iktidara gelişi, (antirevizyonist) bütün ülkeler ve özellikle Fransa ile Sovyet Rusya’yı kaygılandırdı. Fransa bu endişe nedeniyle Küçük Antant ile bir ittifak sistemi elde etmeye çalıştı. 1931-32’de Uzakdoğu’da Japonya’nın Mançurya’ya ve Çin’e saldırarak, Sovyet Rusya’nın sınırlarına gelmesi ve anti-komünist Nazi Almanya’sının varlığı, Sovyetleri iki tehdit arasında bırakmıştı. 2 Mayıs 1935 tarihli Fransız-Sovyet ittifakıyla, ortaya çıkan bu tehlikeyi azaltmaya çalışmıştı. Benzer şekilde Naziler, Polonya’da da korku uyandırdı. Danzig’i Almanya’ya katmak ve Almanya’ya bir koridor açmak için uğraşıyorlardı. Öte yandan Nazi Almanya’sı 1934 yılında Avusturya’yı ilhak etmeye (Anschluss) çalıştı. Bu tehlikenin karşısında büyük devletler ve Küçük Antant devletleri Avusturya’yı desteklediler. İtalya da Avusturya’yı destekledi. Mart 1934’de İtalya, Avusturya ve Macaristan arasında sıkı ekonomik ve siyasi işbirliği kuran bir antlaşma da imzalanmıştır. Buna rağmen, 12 Mart 1938’de Almanya Avusturya’yı işgal etti. 9 Mayıs 1936’da bu kez Habeşistan, İtalya tarafından ilhak edildi. Hitler, Mart 1935’te Almanya’ya getirilen silahsızlanma sınırlamalarını ortadan kaldırdı. Buna karşılık olarak Fransa, İtalya ve İngiltere arasında 14 Nisan 1935’de Stresa Anlaşmaları imzalandı. Almanya 7 Mart 1936’da Ren Bölgesi’ne asker soktu. 1936-1939 arasındaki devrede revizyonistlerin Avusturya, Çekoslovakya, Arnavutluk vb. yönelik saldırganlıklarına karşı anti-revizyonist devletler önlemler almaya çalıştılar. Çünkü Milletler Cemiyeti’nin, 1930’lu yıllarda ortaya çıkan saldırganlık ve işgallere karşı yetersiz kaldığı anlaşılmıştı. 2 II. Dünya Savaşı’nın doğuşunda Almanya’nın öncü rolünü açıklayabilme Yeni İttifaklar ve Saldırganlıklar Hitler, Almanya’nın dış politikasını üç aşamaya ayırmış ve buna göre adımlar atmıştı. İlk adımı Almanya’nın Versay sınırlamalarından kurtarılması idi. Önce Mart 1935’te Almanya’ya getirilen silahsızlanma sınırlamalarını kaldırdı ve zorunlu askerlik sistemini yeniden kurdu. 18 Haziran 1935’te yasaklanmasına karşın denizaltı yapımına başladı ve 7 Mart 1936’da da Ren bölgesini işgal etti. Ardından ikinci aşamaya geçerek Almanya dışında yaşayan Almanları da kapsayacak şekilde Tek Millet, Tek Devlet (Ein Volk, Ein Reich) projesini başlattı. Mart 1935’te Saar Bölgesi’nin ele geçirilmesi, Avusturya’nın 12 Mart 1938’de işgal ve ilhakı, 30 Eylül 1938’de Südet Bölgesi’nin alınması ve Bohemya ile Moravya’da bulunan 350.000 kadar Almanın da Almanya ile birleşmek için kışkırtılması bu projenin ayrıntılarıydı. Nihayet Hitler, Hayat Sahası (Lebensraum) programı ile üçüncü aşamaya geçti ve 15 Mart 1939’da Prag’ın işgali ile Çekoslovakya haritadan silindi. Litvanya, 23 Mart 1939’da Memel Limanı’nı Almanya’ya terk etti. Aynı gün Romanya, Almanya’nın nüfuzu altına girmek zorunda kaldı. 1 Eylül 1939’dan itibaren Alman orduları, Polonya işgaline başladı. Yakınçağ Avrupa Tarihi 171öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 II. Dünya Savaşı’nın cephelerini değerlendirebilme II. Dünya Savaşı: Avrupa, Afrika, Uzakdoğu ve Pasifik Cepheleri II. Dünya Savaşı, 1 Eylül 1939’da Almanya’nın Polonya’ya saldırısıyla başlayıp, Japonya’nın 2 Eylül 1945’te teslim olmasıyla sonuçlandı. Savaş, ilk olarak Avrupa Cephesi’nde başladı. Avrupa cephesinde Almanların Rusya’ya saldırısı ve Stalingrad Muharebesi önemlidir. Öte yandan savaş Balkanlara da sıçradı. Daha sonra Afrika Cephesi’nde önce İtalya’nın Bingazi’den başlattığı taarruzlarda yenilmesi ve devreye Almanların girmesine rağmen, Tunus’ta 12 Mayıs 1943’te teslim olan Mihver kuvvetleriyle bu cephe kapandı. A.B.D’nin savaşa girmesinden sonra 1943’te bu kez Ruslar ilerlemeye Almanlar gerilemeye başladı. 6 Haziran 1944’te Normandiya kıyılarına müttefiklerin çıkarma yapmasıyla Avrupa’da denge, Almanya aleyhine döndü. Uzak-Doğu ve Pasifik cephelerinde ise Amerika’nın etkisi ile savaş, müttefikler lehine dönerken Atom bombasının kullanılmasıyla Japonya’ya diz çöktürüldü. 4 Konferansları ve II. Dünya Savaşı’nın sonuçlarını yorumlayabilme Savaşın Son Yılları ve Konferanslar Dönemi (1944-1945) Savaş devam ederken Müttefikler, birçok uluslararası toplantı yaptılar. İlk toplantı, daha ABD, savaşa girmeden önce, Başkan Roosevelt ve İngiliz Başbakanı W. Churcill arasında gerçekleşti. 14 Ağustos 1941’de “Atlantik Bildirisi” adını alan ortak amaçlar bildirisi yayınlandı. ABD savaşa girdikten sonra ise 26 devletin imzasıyla Birleşmiş Milletler Örgütü’nün temeli olan 1 Ocak 1942 tarihli “Birleşmiş Milletler Bildirisi” yayınlandı. Savaş boyunca Kazablanca Konferansı ile başlayıp Potsdam Konferansı ile sonuçlanan pek çok toplantıda müttefikler bir araya geldiler. II. Dünya Savaşı, toplumsal, ekonomik, nüfus hareketliliği ve siyasi bakımdan çeşitli sonuçlar doğurdu. Toplumsal anlamda savaşa katılan bütün devletlerin ağır kayıplara uğradığı görülür. Savaştaki asker-sivil toplam kayıp sayısının 50 milyonun üzerinde olduğu tahmin edilmektedir. Savaşın neredeyse bütün kıtalara yayılması, ekonomik yıkımın da devasa boyutlara yükselmesine neden olmuştur. Savaşın yol açtığı yıkım ve bu durumun telafisi için harcanan paranın üç trilyon doların üstünde olduğu sanılmaktadır. Savaş sonrasında barışın devamına yardım edecek ortak ekonomik yaklaşımları oluşturmak adına 1944 yılında Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) kurulmuştur. Ekonomik yıkımın yanı sıra savaş, özellikle Avrupa’da yüksek miktarda nüfus kaybına da yol açmıştır. Siyasi düzeyde ise Almanya ve İtalya’daki Faşist Rejimler yıkılmıştır. Ayrıca Fransa, Hollanda ve İngiltere gibi ülkeler savaştan sonra sömürge topraklarında ortaya çıkan ve pek çoğu başarıya ulaşan bağımsızlık hareketleri ile karşılaşmıştır. Öte yandan II. Dünya Savaşı’ndan sonra Dünya, A.B.D ve Sovyetler Birliği’nin başını çektiği iki ayrı kutba bölünmüş ve Soğuk Savaş denilen sürece girilmiştir. II. Dünya Savaşı (1939-1945) 172 neler öğrendik? 1 İtalya’nın Habeşistan’ı işgal etmesinde, aşağıdakilerden hangisi ana nedendir? A. Habeşistan’ın coğrafi açıdan İtalya’ya çok yakın olması B. İtalya’nın Almanya’dan önce davranmak istemesi C. Habeşistan’ın Milletler Cemiyeti’nin üyesi olmaması D. İtalya’nın hammadde ve pazar bulma arzusu E. Habeşistan Hükümeti’nin daveti 2 • Almanya’nın 1934 yılında, Avusturya’yı ilhak etme (Anschluss) girişimi • Almanya’nın 15 Mart 1935’te yeniden zorunlu askerliğe geçmesi • Almanya’nın 7 Mart 1936’da Ren Bölgesine asker sokması • Japonya’nın 1931’de Mançurya’yı işgali • 9 Mayıs 1936’da İtalya’nın Habeşistan’ı ilhakı Yukarıda sayılan gelişmeler, aşağıdakilerden hangisine işaret eder? A. Sömürgecilik faaliyetlerinin başarısızlığına B. Dengesi bozulan Uluslararası ilişkilerde düzenin kurulmasına C. Amerikan dış politikasında “yalnızlık” ilkesinin terk edilmesine D. Silahsızlanma çalışmalarının devam edeceğine E. Milletler Cemiyeti’nin etkisizliğine 3 Sovyetlerle uzlaşmanın mümkün olamayacağını anlayarak, 18 Aralık 1940’ta Alman ordularına, 15 Mayıs 1941 de Rusya’ya saldırma emrini verdi. “Saldırı planının adı ……………..idi.” Yukarıdaki boşluğu, aşağıdaki hangi ifade doğru olarak tamamlamaktadır? A. Barbarossa Planı B. Maginot Hattı C. Pearl Harbor D. Normandiya E. Anschluss 4 7 Aralık 1941 de, Amerika’nın II. Dünya Savaşı’na girmesine neden olay aşağıdakilerden hangisidir? A. Pearl Harbor Baskını B. Normandiya Çıkarması C. Japonya’nın Mançurya’yı işgali D. Mihver Devletleri’nin Amerikan ticaret gemilerini batırması E. Habeşistan’ın işgali 5 I. Atlantik Sözleşmesi II. Yalta Konferansı III. San Francisco Konferansı IV. Quebec Konferansı Birleşmiş Milletler Örgütü’nün Kuruluşu’nda, yukarıdakilerden hangisinin etkisi olmamıştır? A. I B. II C. III D. IV E. I, II, III ve IV 6 Südet Almanları’nın konu edildiği bir krizle başlayan ve 29 Eylül 1938’de krizi çözmek için toplanan Münih Konferansı, aşağıda belirtilen hangi ülke ile ilgilidir? A. Bulgaristan B. Romanya C. Litvanya D. Danimarka E. Çekoslovakya 7 “Anschluss” terimi Almanya ile hangi ülke arasındaki ilişkiyi ifade eder? A. Polonya B. İtalya C. Çekoslovakya D. İsveç E. Avusturya 8 II. Dünya Savaşı’na Amerika Birleşik Devletleri’nin girişi sonrası Amerika’nın yardımları, Rusya’ya hangi ülke üzerinden yapılmıştır? A. Baltık Ülkeleri B. İran C. Polonya D. Macaristan E. İngiltere Yakınçağ Avrupa Tarihi 173neler öğrendik? 9 “Hitler, bir prestij konusu haline gelen ………………. düşürmeye büyük çaba harcadı.” Cümlesini aşağıdakilerden hangisi en iyi tamamlayan ibaredir? A. Stalingrad B. Varşova C. Londra D. Paris E. Maginot Hattı 10 13 Ağustos 1940’tan itibaren Alman uçaklarının İngiltere’ye bomba yağdırması. İngiltere Muharebesi denilen süreci başlatmıştı. Almanya hangi devleti işgali sonrası, bu muharebeyi başlatmıştı? A. Finlandiya B. Estonya C. Letonya D. Fransa E. Yugoslavya II. Dünya Savaşı (1939-1945) 174 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “İtalya’nın Habeşistan’ı İşgali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Çekoslovakya’nın Parçalanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Balkanlara Sıçraması ve Rus- Alman Savaşı’nın Başlaması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. A Yanıtınız yanlış ise “Savaşın Balkanlara Sıçraması ve Rus- Alman Savaşı’nın Başlaması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. B Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. E Yanıtınız yanlış ise “Hitlerin İzlediği Dış Siyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. E Yanıtınız yanlış ise “Birleşik Amerika’nın Savaşa Katılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. A Yanıtınız yanlış ise “Quebec Konferansı (14- 24 Ağustos 1943)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. D Yanıtınız yanlış ise “Birleşik Amerika’nın Savaşa Katılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. A Yanıtınız yanlış ise “İngiliz-Alman Muharebeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. D Araştır Yanıt Anahtarı 6 Araştır 1 Hitler Almanya’sının dış politikasını üç temel noktada toplayabiliriz. Almanya’nın Versay’ın sınırlamalarından kurtarılması; (Ein Volk, Ein Reich) Tek Millet, Tek Devlet ilkesinin gerçekleştirlmesi ve Almanya dışında yaşayan Almanların da aynı devlet altında birleşmesi; nihayet (Lebensraum) Hayat Sahası kavramı ile geniş sınırlara yayılma hedefleniyordu. Araştır 2 Hitler’in, Çekoslovakya’daki Almanlara yönelik ilgisi sonucunda Südet Nazileri bir takım milis ve terör kolları oluşturarak özerklik istediler. Almanya, Çekoslovak sınırına asker yığmaya başladı. İngiltere sorunu barışçı yolla çözmeye çalıştı. Toplanan Münih Konferansı, 30 Eylül 1938’te Südet Bölgesi’nin Almanya’ya teslimini kararlaştırdı. Çekoslovakya krizinde gösterilen pasif davranış, Hitler’i cesaretlendirdi. Ardından Çekoslovak Cumhurbaşkanı Hacha, Berlin’e davet edildi ve Çekoslovakya’nın, Alman himayesine girmesi zorla kabul ettirildi. Almanya doğuya doğru (Drang nach Osten), bir genişleme eğilimi gösteriyordu. Çekoslovakya sorunu, Batılı devletlerin o zamana kadar Almanya’ya karşı izledikleri yatıştırma politikasını terk etmelerinin başlangıç noktasını oluşturdu. Yakınçağ Avrupa Tarihi 175 Araştır Yanıt Anahtarı 6 Araştır 3 Avrupa’da Fransız-Alman savaşı devam ederken Rusya, Haziran 1940’ta Estonya, Letonya ve Litvanya’yı ilhak etti. Bunun arkasından Romanya’ya ültimatom vererek, Besarabya ile Bukovina’yı aldı. Romanya’nın komşuları da harekete geçti. 19 Ağustos’ta Bulgaristan, Romanya’dan Güney Dobruca’yı aldı. Macaristan da Transilvanya’yı istedi. Romanya kabul etmeyince, MacarRomen ilişkileri gerginleşti. Almanya ve İtalya aracılık yaparak, 30 Ağustos 1940’ta Romanya, Transilvanya’nın üçte ikisini Macaristan’a terk etti. Ancak Almanya, Romanya’nın geri kalan toprakları için garanti verdi. Almanya’nın Romanya’ya verdiği garantiyi Ruslar, çıkarları aleyhine bir girişim kabul ettiler. Almanya, Rusya’yı Üçlü Pakt’a alarak dünyanın paylaşılmasına ortak etmek amacıyla Molotov’u, Berlin’e davet etti. 12-13 Kasım 1940’ta yapılan Berlin görüşmelerinde, Ruslar Hitler’in tekliflerini kabul etmekle beraber Rus önerilerini, Hitler kabul etmedi. Bunun üzerine Hitler, Sovyetlerle uzlaşmanın mümkün olamadığını düşünerek 18 Aralık 1940 da Alman ordularına, 15 Mayıs 1941 de Rusya’ya saldırma emri verdi. II. Dünya Savaşı, Avrupa’da ekonomik hayatı felce sürükledi. Toplam 3 trilyon yüz milyar dolar yok olmuştu. İngiltere ve Fransa savaştan galip çıkmakla beraber büyük ekonomik çöküntüye uğradılar. Amerika, savaştan karlı çıkan tek ülkeydi. 1944’te her ikisi de günümüzde var olan, Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) kuruldu. Bu kurumların uluslararası ekonomik işbirliğini sağlayarak saldırgan milliyetçiliği sonlandırması planlanmıştı. Araştır 4 II. Dünya Savaşı (1939-1945) 176 Amerikan Basın ve Kültür Merkezi. Amerikan Tarihinin Ana Hatları. Arıt, Fikret. (1974). Büyük Savaş, İstanbul: Milliyet Yayınları. Armaoğlu, F. (1958). İkinci Dünya Harbinin Önemli Olayları ve Paktları. Armaoğlu, Fahir. (1991). 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara: T. İş bankası Yay. c. I. Artuç, İbrahim.(2003). İkinci Dünya Savaşı, İstanbul: Kastaş Yayınevi, c. I. Aslan, İbrahim. (2007). 20. Yüzyıl Türkiye ve Dünya Tarihi, İstanbul: İthaki Yayınları. Ataöv, Türkkaya. (2008). 2. Dünya Savaşı, İstanbul: İleri Yayınları. Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi. Gushkovitch, Paul. (2016). Rusya’nın Kısa Tarihi, çev. Mehmet Doğan, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Gürün, Kamuran. (1997). Savaşan Dünya ve Türkiye, İstanbul: İnkilap Kitapevi. Hobsbawn, E. (2001). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, çev. Y. Alogan, İstanbul: Sarmal Yayıncılık. Jacobsen, Hans-Adolf. (1989). 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle İkinci Dünya Savaşı, çev. İ. Ulus, Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Yayını. Kennedy, Paul.(1990). Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, çev. Birtane Karanakçı, Ankara: T. İş Bankası Yayınları. Langlois, Georges.(2000). 20.Yüzyıl Tarihi, çev. Ö.Turan, İstanbul: Nehir Yayınları. Lestien G.- Céré Roger. (1966). İki Dünya Savaşı, çev. Nihal Önol, İstanbul: Varlık Yayınları. Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları. Mazower, Mark. (2003). Karanlık Kıta, çev. M. Moralı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniv. Yayınları. Öndeş, Osman.(1974). 2. Dünya Savaşı (1939- 1945), Altın Kitaplar Yayınevi. Riasanovsky, N.V. – M. D. Steinberg. (2011). Rusya Tarihi: Başlangıçtan Günümüze, çev. Figen Dereli, İstanbul: İnkılâp Kitapevi. Roberts, J.M. (2003). Yirminci Yüzyıl Tarihi, çev. Sinem Gül, Ankara: Dost Kitabevi. Sander, Oral. (2005). Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara, İmge Kitabevi, 14. Baskı. Sarıca, Murat.(1982). Birinci Dünya Savaşından Sonra Avrupa’da Barışı Kurma ve Sürdürme Çabaları (1919-1929), İstanbul: İ.Ü. SBF Yayınları. Tilly, Charles.(1995). Avrupa’da Devrimler 1492- 1992, çev. Özden Arıkan, İstanbul: Afa Yayınları. Uçarol, R. (2000). Siyasi Tarih (1789-1999), İstanbul: Filiz Kitabevi. Üçok, Coşkun.(1989). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara: A.Ü. Hukuk Fak Yayınları. Wels, H.G. (1982). Kısa Dünya Tarihi, çev. Ziya İshan, İstanbul: Varlık Yayınları. Woodruff, W. (1990). Modern Dünya Tarihi, çev. H. Vardar-A. Vardar, Pozitif Yayınları. Yeliseyeva N.V.-Manfred, A.Z. (1978). Yakın Çağlar Tarihi, çev. Ö.İnce-E. Tuncalı, İstanbul: Konuk Yayınları. Kaynakça 178 Bölüm 7 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) öğrenme çıktıları Anahtar Sözcükler: • Doğu Bloku • Batı Bloku • Truman Doktrini • Marshall Planı • Cominform • NATO • COMECON • Varşova Paktı 1 Soğuk Savaş’a Doğru 1 Soğuk Savaş’ı anlayabilme 2 İkinci Dünya Savaşı’nın Ağır Yükü: Almanya Sorunu 2 Soğuk Savaş’ta Almanya’nın rolünü tartışabilme 4 Bloklar Arası Yumuşama ve Soğuk Savaş’ın Sona Ermesi 4 Yumuşama sürecinin Soğuk Savaş’ı sonlandırmadaki etkisini yorumlayabilme Parçalanmış Avrupa’da Güvenlik 3 Parçalanmış Avrupa’daki güvenlik 3 sorunlarını açıklayabilme 179 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ 1914 yılında başlayan Birinci Dünya Savaşı, insanlığın o ana kadar gördüğü en büyük yıkım oldu. Bu büyük felaketin ardından yeniden kurulan düzenin ana hedefi, böyle bir trajedinin tekrar etmesini önlemekti. Ancak kısa süre sonra Avrupa ve Dünya daha da acı olaylara tanıklık etti. İkinci Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında, Almanya’nın, batı ve doğu cephelerinde ilerlemesi büyük acıların yaşanmasına yol açtı. Ardından Sovyetler Birliği, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD)’nin eş zamanlı hücumları ile Almanya mağlup edildi. Neredeyse bütün Avrupa coğrafyası, uzun yıllar boyunca giderilemeyecek bir yıkıma uğradı. Savaşa katılan Avrupalı güçler hem alt yapı hem de insan kaynağı açısından büyük kayıplarla karşılaştı. Savaşın ardından sağ kalanlar ise harabeye dönmüş şehirlerde sefalete mahkûm olmaktan kurtulamadılar. Binlerce insan açlık ve soğuk sebebiyle hayatını kaybetti. SOĞUK SAVAŞ’A DOĞRU Yüksek oranda nüfus kaybı, açlık, kitlesel göç, elverişsiz sağlık koşullarından ötürü perişan hale gelmiş insanlar, tahrip olmuş şehirler ve alt yapı İkinci Dünya Savaşı’na katılan Avrupalı devletlerin ortak kaderi olmuştu. Savaşın bitişini takip eden ilk yıllardaki temel öncelik, hayatta kalanların yaşamaya devam etmesini sağlamaktı. Her ne kadar savaşın başlarında yıkımın baş aktörü Almanya olmuşsa da savaş bittiğinde en hasarlı ülke Almanya’dan başkası değildi. Almanya’nın bütün alt yapısı neredeyse çökmüş ve yeniden ayağa kaldırılmayı bekliyordu. Önemli bir kısmı mülteci konumuna düşmüş milyonlarca insan, barınma ve gıda ihtiyacı içindeydi. Dolayısıyla savaşın bitmesiyle tüm Avrupa devletleri, bu yıkımı tamir etmek ve gelecekte yeni bir savaşın engellenmesine yönelik önlemleri düşünmek zorunda kaldı. Aslında Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru Rusya’da Bolşevik İhtilali’nin gerçekleşmesiyle iki savaş arasındaki dönemde Avrupa, iki ayrı ideolojik bloğa bölünmüştü. Bu ideolojik ayrışma, İkinci Dünya Savaşı sonrasında yeniden kurulan Avrupa’da, siyaseti ve diplomasiyi belirleyen temel faktöre dönüştü. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra esas mücadelenin, kapitalist ve sosyalist bloklar arasında olacağı sanılıyordu. Ancak savaşın yol açtığı olumsuzluklar, yenik devletlerde aşırı milliyetçiliğe ve faşist liderlerin iktidara yürümesine yol açınca iki blok faşizme karşı ortak bir mücadelede birleştiler. İngiltere, ABD ve Sovyetler Birliği, aşırı milliyetçilerin eline düşen Almanya ve İtalya’ya karşı aynı çatı altında toplandılar. Fakat faşizmin yenilgiye uğratılmasıyla birlikte kapitalist ve sosyalist ülkeler arasındaki çekişme, yeniden gün ışığına çıktı. Her iki Dünya Savaşı bir tarih tecrübesi oluşturmuştu. Buna göre savaşın yol açtığı yıkım, komünist partilerin güçlenmesini sağlamıştı. Nitekim İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra da pek çok Batı Avrupa ülkesinde sosyalist ve komünist partiler ya tek başlarına veya koalisyon ortağı olarak iktidara geldiler. Ancak savaşın sebep olduğu yıkımdan dolayı ABD’nin liderliğini kabul etmek zorunda kalan Batı Avrupa ülkelerinde sosyalist partiler kısa sürede iktidarı kaybettiler. Öte yandan bu ülkelerde liberal ekonomik politikalar sorgusuz biçimde uygulanmadı. Özellikle alt yapının ve ekonominin eski haline dönmesi için devletin rolü artırıldı. Mesela ücretsiz sağlık sistemi ile sosyal güvenlik uygulamaları daha iyi hale getirildi ve önemli başarılar elde edildi. ABD ile Batı Avrupa ülkeleri arasındaki ekonomik ilişkiler, kısa süre sonra bir askeri ittifakın doğmasına da zemin hazırladı. Kıtanın doğusunda kalan ülkeler ise farklı bir yola girdiler. Bu ülkelerde savaş sonrasında iktidara gelen sosyalist ve komünist partiler, batıdaki gibi geçici olmadılar ve sosyalist rejimlerin yerleşmesini sağladılar. Bu sonuçla Doğu Avrupa ülkeleri zaman içinde Sovyetler Birliği’nin liderliğinde politik, ekonomik ve askerî örgütlenmelerin çatısı altında toplandılar. Her iki gruba da dâhil olmayan ancak Batı Avrupa ülkeleri ve ABD ile yakın ilişki içinde bulunan diğer Avrupa ülkeleri ise kendi aralarında işbirliğini sağlayan örgütler kurdular. İkinci Dünya Savaşı Biterken Avrupa Paylaşılıyor ABD ile İngiltere, ortak hedef olarak belirledikleri Almanya’nın yenilmesine kadar farklı blokta bulunan Sovyetler Birliği ile aralarındaki uyumsuzluğu pek gündeme getirmediler. Ancak Almanya’nın, savaştan mağlup çıkacağı anlaşılınca özellikle İngiltere ile Sovyetler Birliği arasında Avrupa üzerindeki nüfuz tartışması gündeme hâkim olmaya başladı. İki devlet arasındaki gerilim, Almanya’ya son darbenin vurulacağı ikinci cephenin açılacağı günlerde daha da belirgin hale geldi. Önceliği Almanya olan 180 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) ABD, bu ülkeler arasındaki sürtüşmeyi uzaktan izlemekle yetindi. Bu uyumsuzluğa rağmen aslında ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt, İngiltere Başbakanı Winston Churchill ve Sovyetler Birliği lideri Josef Stalin, düzenledikleri toplantılarla Avrupa’daki etki alanlarını daha savaş devam ederken belirlemişti. Çözülememiş meseleler, daha çok Almanya ve Avusturya ile ilgiliydi. Ancak Almanya hakkındaki tartışma uzun sürmedi. Müttefikler, Yalta Konferansı (4-11 Şubat 1945)’nda bir uzlaşmaya vardılar. Buna göre Almanya, üç devlet arasında çeşitli işgal bölgelerine ayrılmıştı. ABD, güneybatı; Sovyetler Birliği, doğu ve İngiltere, kuzeybatı Alman topraklarını işgal edecekti. Ayrıca Sovyetler Birliği’nin işgal edeceği topraklarda bulunan Berlin de benzer şekilde işgal bölgelerine ayrılacaktı. ABD ile Sovyetler Birliği’nin, gelecekte Avrupa’da kurulacak düzen hakkında uzlaşması da yine bu konferansın en önemli sonuçları arasında yer aldı. Böylece ideolojik açıdan düşman bloklarda yer alsalar da her iki ülke birbirlerinin varlığı ve etki alanlarını onaylıyordu. Bunun yanı sıra bu uzlaşma ile savaştan galip çıkan iki büyük güç, acil bir durum olmadıkça birbirlerine savaş açmayacakları bir dünya düzeninde de anlaşmaya varıyorlardı. Barışın yeniden kurulacağı bir dünya düzeni için diğer önemli gelişme de 25 Nisan 1945 günü ABD’nin, San Francisco şehrinde gerçekleşmiştir. Bu toplantının amacı, ciddi bir rol oynamayı beceremeyen Milletler Cemiyeti yerine daha işlevsel uluslararası bir örgüt kurmaktı. Bu örgütün temeli daha savaş devam ederken 1941 yılında atıldı. Birleşmiş Milletler örgütünün kurucu anlaşmasını hazırlamak amacıyla toplanan konferansın çalışmaları yaklaşık iki ay devam etti. Konferansa katılan 51 ülke temsilcisi sonunda Birleşmiş Milletler Antlaşması’nı imzaladılar. Söz konusu metin, katılımcı devletler tarafından da onaylandıktan sonra 24 Ekim 1945’de yürürlüğe girdi. Örgütün bundan sonraki ilk görevi, uluslararası barışın ve güvenliğin sağlanması ve korunmasıydı. Antlaşma ile devletler, birbirlerinin toprak bütünlüğü ve egemenliğine saldırmayacakları konusunda açık bir yükümlülük altına giriyorlardı. Sorunlar barışçıl yollardan çözülecekti. Bu konudaki yetkili makam ise Güvenlik Konseyi olacaktı. Konseyin beş daimi üyesi ABD, Çin, Fransa, İngiltere ve Sovyetler Birliği, anlaşmazlık durumlarında taraf devletlere tavsiyelerde bulunacaktı. Ayrıca barışın bozulması ya da üye devletlerden birinin saldırıya uğraması halinde yaptırımda bulunabilecekti. Hatta Güvenlik Konseyi, uluslararası düzenin devamı için saldırgan devlete silahlı müdahaleye karar verilmesi konusunda da yetki sahibiydi. Antlaşma, üye devletleri bu tür kararlara uymak ve işbirliği yapmakla da yükümlü tutuyordu. Potsdam Konferansı ve Müttefiklerin Ayrışması Müttefik devletlerin, savaş sonrasında kurulacak düzeni ve gelecekteki Avrupa’yı tartıştıkları sırada Almanya teslim olduğunu duyurdu. (7 Mayıs 1945) Almanya’nın pes etmesi, uykuya terk edilen ideolojik farklılıkların uyanmasını da beraberinde getirdi. Bu uyumsuzluğun altında ideoloji kadar Almanya sonrasında kurulacak Avrupa düzeni hakkında müttefiklerin farklı görüşlere sahip olması gerçeği de yatıyordu. Churchill, Sovyetler Birliği’nin, Orta Avrupa’ya kadar sarkıp bölgeyi siyasi nüfuzu altına almasını istemiyordu. Stalin askeri başarılarının ve Sovyet halkının katlanmak zorunda kaldığı acıların toprak ile ödüllendirilmesini bekliyordu. Roosevelt’in ardından yeni ABD Başkanı olan Harry S. Truman’ın temel hedefi ise savaş sırasında kurulan ittifakı yaşatmaktı. Üç farklı gündeme sahip olan üç galip devlet, Almanya’nın Potsdam şehrinde bir araya geldi. (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) Potsdam’da buluşan üç devletin temsilcilerinin ana gündemi, Almanya sorunu oldu. Aslında bu konu hakkında uzlaşmanın pek de kolay olmadığını üç devlet de savaş sırasında düzenledikleri konferanslarda yakından görmüşlerdi. Müttefikler, İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasına sebep olan Almanya’nın Naziler tarafından saldırgan bir ülke haline getirildiğini düşünüyorlardı. Almanya’nın Nazizmden kurtarılması Potsdam Konferansı’ndaki en önemli gündem maddelerinden birisi oldu. Almanya’nın, uluslararası düzene tehdit oluşturmayacak hale gelmesi için Naziler temizlenmeli ve Alman ordusu kontrol altına alınmalıydı. Böylece Almanya demokratik bir ülke haline gelebilirdi. Bu hedeflere ulaşmak için Almanya bir süre işgal altında tutulacak fakat bütünlüğü konusunda herhangi bir tartışma açılmayacaktı. Nazizmi ülkeden söküp atabilmek için Nazilerin savaş boyunca insanlığa karşı işledikleri suçlardan dolayı yargılanması zorunluydu. Nihayet ele geçirilen 22 Nazi önde geleni yargılandılar ve hüküm giydiler. 181 Yakınçağ Avrupa Tarihi Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Almanya çok ağır şartlar içeren bir barış antlaşması imzalamaya zorlanmış ve bu durum olumsuz sonuçlara yol açmıştı. Bu defa batılı devletler benzer bir yola başvurmadılar. Ancak Sovyetler Birliği, Almanya’dan 20 milyar dolar gibi yüksek bir savaş tazminatı istediğini belirtti. Fakat bu konuda yapılacak görüşmelerin sonuçlanmasını beklemeden Sovyetler, Almanya işgalinin ilk günlerinden itibaren ülkedeki sanayi, demiryolu ve enerji tesisleri ile alt yapısını kendi ülkelerine taşımaya başladılar. Hatta Sovyet işgal sınırları içinde yer almayan Ruhr bölgesindeki makine ve teçhizatı da götürmek istediler ancak batılı devletler bunu kabul etmediler. Batılıların bu taşınma işlemini belirli kurallara bağlamaya dönük isteğine de Sovyetler aldırış etmediler. Potsdam Konferansı’nın diğer önemli gündem maddelerinden biri de İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasına yol açan ve Nazilerin, Avrupa’daki tüm Almanları tek bayrak altında toplama (Ein Volk, Ein Reich) idealine son vermek oldu. Böylece mevcut Alman sınırları dışında yaşayan yaklaşık sekiz milyon Alman, Polonya ve Çekoslovakya’daki evlerinden Almanya’ya göç etmek zorunda kaldılar. Nihayet Potsdam’daki görüşmelerin en önemli sonucu, Avrupa’nın iki farklı siyasi nüfuz alanına ayrılmasını başlatması oldu. Kısacası ABD’nin savaş boyunca gerçekleşmemesi için büyük çaba harcadığı senaryo engellenemedi. Avrupa’nın Yeni Sahipleri: Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği Savaşın sona ermesiyle Avrupa’daki büyük devletler, işlerin eskisi gibi olamayacağını fark ettiler. Her iki savaştan galip çıksa da İngiltere’nin büyük imparatorluğunu sürdürebilmesi zor görünüyordu. Fransa, savaşın daha ilk günlerinde sahne dışına itilmiş ve eski günlerin anısına galiplerin masasına kabul edilmişti. 1871 yılında Bismarck’ın olağanüstü dehası ile birleşmeyi başaran güçlü Almanya, dört farklı ülke tarafından işgal edilen dört işgal bölgesine bölünmüştü. Büyük bir yıkıma uğrasa da Almanya’nın mağlup edilmesindeki kilit aktörler arasında yer alan Sovyetler Birliği, Avrupa’nın ayakta kalmayı başarabilen tek gücüydü. ABD ise tıpkı Birinci Dünya Savaşı’nda olduğu gibi ikinci savaştan da en az zararla kurtulan ülkeydi. Ayrıca müttefiklerini ve Avrupa’yı Nazilerden kurtaran ülke olmanın prestijini taşıyordu. Günün sonunda sahnede, Sovyetler Birliği ve ABD’den başka aktör kalmamıştı. Böylece 19.yüzyılın dinamosu olan Avrupa, artık ABD ve Sovyetler Birliği’nin etkisi ve egemenliği altına girmiş oldu. Avrupa’nın doğusunu kontrol altına alan Sovyetler, bölgedeki devletlerin isteklerine pek de aldırış etmeden politik ve ekonomik sistemlerini baştan aşağı değiştirdi. ABD’nin etki alanına giren Orta ve Batı Avrupa ülkeleri içişlerinde rahat olsalar da genellikle bu büyük ülkenin dış politika ve askeri konulardaki yaklaşımlarına ortak olmak zorunda kaldılar. 1805 yılında kazandığı Trafalgar Deniz Zaferi ile 19.yüzyılın tek hâkimi olacağını ilan eden İngiltere’nin yanı sıra Fransa ve İtalya’nın durumları da savaşın ardından oldukça hüzün verici bir hal almıştır. Her iki dünya savaşını galip bitirse de özellikle ikincisinden sonra İngiltere ekonomik olarak tükenmiştir. Savaş, İngiltere’nin kendi ülkesi dışındaki yaklaşık 40 milyar dolarlık yatırımını eritmiştir. İngiltere, 16.yüzyılın ikinci yarısından itibaren kendisini adım adım bir dünya devleti haline getiren ticaret filosunun önemli bir kısmını da kaybetmiş ve Birinci Dünya Savaşı’ndan daha ağır bir ekonomik tabloyla karşılaşmak zorunda kalmıştır. Ayrıca savaş boyunca ABD’den aldığı borçlar, İngiltere’yi bu ülkeye daha da bağımlı hale getirmiştir. Savaşın daha başında Almanlar karşısında diz çöken Fransa’da güneyde Almanların kontrolünde kukla bir hükümet kurulmuş ve Paris dâhil olmak üzere bütün Kuzey Fransa, savaşın sonuna kadar Alman işgali altında kalmıştır. Savaşın bitmesini takiben 1945 Kasım’ında yapılan Kurucu Meclis seçimlerinde Komünist Parti oyların dörtte birini alarak en büyük parti haline gelmiştir. De Gaulle’ün 1958 yılındaki seçim zaferine kadar Fransa istikrarsızlıktan kurtulamamıştır. De Gaulle, Beşinci Cumhuriyeti kursa da Fransa, 19.yüzyıldaki sömürge imparatorluğuna yeniden kavuşamamıştır. İtalya ise 20 yıldan uzun süren Mussolini döneminden sonra 1946’da monarşiye son verilmesiyle demokratik bir süreç içine girmiştir. Savaşın yol açtığı ağır ekonomik ve sosyal sorunlar, komünistleri güçlendirmiştir. Ancak hükümet genel olarak Hristiyan Demokrat Partilerin elinde kalmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru bölgeyi Nazilerden temizleyen Kızıl Ordu’nun gelmesiyle Doğu Avrupa’da komünist rejimlerin kurulduğu yönünde genel bir düşünce vardır. Ancak bu bölgede önceden de var olan sosyalist ve komünist eğilimler, savaş sırasında daha da güçlenmiştir. Demokratik bir gelenek olmadığı için bu bölgedeki 182 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) ülkelerin liderleri savaş sırasında Nazilerle işbirliği yapmak zorunda kaldılar. Bu uzlaşma ile güçlü bir burjuva sınıfı doğdu ve bu sınıf ülkelerinin ekonomik gidişini Alman yönetimine terk etti. Nazilere karşı mücadeleye katılanlar daha çok işçiler ve köylülerdi. Bu sosyal manzara savaş sonrasındaki siyasi yapıyı da etkiledi ve daha çok merkez veya sol partiler iktidara geldi. Kısacası komünist partilerin önemli bir bölümü Kızıl Ordu’nun gelişinden evvel bölgede yaşayan ulusların desteğini kazanmıştı. Savaşın sonunda Avrupa iki büyük güce kalsa da bu güçler arasındaki ideolojik uyuşmazlık, güvensizliği de doğuruyordu. Karşılıklı tedirginliğin tarihten gelen haklı sebepleri vardı. ABD, Sovyetler Birliği’nin dünya hâkimiyetinden endişelenirken Batı Avrupa devletleri de Sovyetlerin 19.yüzyıldan kalma Rus yayılmacılığını devam ettirmesinden endişe etmekteydi. Buna karşılık Sovyet liderlerinin de batı dünyası hakkında ciddî şüpheleri vardı. Bolşevik İhtilali’nin ilk yıllarında Rusya’da patlak veren iç savaşta batılıların kötü hatıralara sebep olan müdahaleleri hâlâ akıllardaydı. Ayrıca iki savaş arasındaki dönemde batı ittifakının Sovyetler Birliği’ne dostça yaklaştığı da pek söylenemezdi. Öte yandan, Kızıl Ordu’nun işgal etmediği bütün bölgelerin ABD egemenliği altına girmesinden ve tükenmiş bir Sovyetler Birliği’nin dünyanın geri kalan kısmından daha hızlı biçimde ABD için bir pazara dönüşmesinden de korkuyorlardı. Bu köklü ve karşılıklı güvensizliği aşmanın en makul yolu, uzlaşmamaktan geçiyordu. Özellikle Sovyetler Birliği açısından yakın geçmişte yaşanan anılar hâlâ tazeliğini koruyordu. Almanya önce Birinci Dünya Savaşı ardından da İkinci Dünya Savaşı sırasında Doğu Avrupa’yı geçerek iki defa Rusya’ya hücum etmişti. Dolayısıyla Sovyetler, Doğu Avrupa’nın bir daha muhtemel bir saldırıda kullanılmaması için gerekli önlemleri almak zorundaydı. Bu sebeple Doğu Avrupa’da bağımlı devletler kurulmalı ve bir çatışma halinde savaş Sovyet sınırlarından uzakta karşılanmalıydı. Kısacası Sovyet sınırlarında bir tampon bölge kurmaktan başka çare yoktu. Demir Perde’nin Doğuşu İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru Sovyet lideri Josef Stalin, Doğu Avrupa ülkeleri ile ilgilenmeye başladı. Başlangıçta komünistler, sosyalistler ve köylü liderlerinin egemen olduğu koalisyonlar bu ülkelerde iktidara geldi. Ancak 1949 yılı itibariyle bölgede tamamen komünistlerin oluşturduğu hükümetler iktidarı devraldı. Savaşın daha ilk yıllarında Estonya, Letonya ve Litvanya Sovyet denetimine girmişti. 1944 yılı Romanya, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Arnavutluk ve Yugoslavya’nın, Sovyet etkisi altına girdiği yıl oldu. 1948 yılında Çekoslovakya’nın da bu gruba eklenmesiyle Sovyet siyasi alanı neredeyse Orta Avrupa’ya kadar genişlemiş oluyordu. Bir başka ifade ile batılı devletlerin Birinci Dünya Savaşı sonunda Bolşevik Rusya’ya karşı tasarladıkları tampon bölge tam aksine Sovyet hâkimiyeti altına girmişti. Bu hattın dışında kalmayı Finlandiya, Avusturya ve Yunanistan başarabilmişti. Yunanistan’ın bu bloğa kaymasını engelleyen ve iç savaş sonucu komünistlerin mağlup edilmesini sağlayan temel faktör İngiltere’nin sağladığı ciddî destekti. Doğu Avrupa’nın, Sovyet etkisi altına girmesi batılı devletler tarafından tepkiyle karşılansa da aslında Sovyet askerî işgalini bizzat onlar tercih etmişti. Çünkü hem ABD hem de İngiltere, Kızıl Ordu’nun, Almanları kendi topraklarından çıkardıktan sonra savaşa son vermesinden endişe etmişti. Her iki ülke de Almanların yenilmesi ve nihai zaferin elde edilebilmesi için Sovyet askerinin bu topraklardan Almanları söküp atması gerektiğine inanıyordu. Ancak bölgeye yalnızca Kızıl Ordu gelmedi. Onunla birlikte savaş öncesinde partileri yasaklanmış veya kapatılmış ve Moskova’da oldukça iyi eğitim almış pek çok Doğu Avrupalı komünist önder de yeniden ülkelerine döndü. Kurtarıcı olarak Doğu Avrupa’ya giren ve burada uzun süre kalacak olan Kızıl Ordu’nun varlığı, bölgedeki komünistler için büyük bir güvence oluşturdu. Ancak batılı devletlerin böyle bir tablo hedeflemedikleri açıktı. Batı sınırları boyunca kendi nüfuzu altında tampon bir bölge inşa etmeyi başarsa da Sovyetler Birliği’nin başka amaçları da vardı. Savaştan tükenmiş şekilde çıkan Almanya’nın yeniden ayağa kalkamaması ve denetim altında kalması isteniyordu. Böyle bir Almanya sayesinde Sovyetler Birliği’nin batı sınırları daha da güçlenmiş olacaktı. Ancak Sovyetlerin kendi istikrarı adına izlediği politikalar giderek batılı devletleri rahatsız etmeye başladı. Sovyetler Birliği, Doğu Avrupa’daki planlarını tamamlamaya çalışırken 5 Mart 1946’da ABD’nin Foulton şehrinde bulunan Westminster College’da İngiltere Başbakanı Winston Churchill, tarihe geçecek konuşmasını yapıyordu. Başkan Truman 183 Yakınçağ Avrupa Tarihi yanında otururken Churchill’in ağzından şu cümleler çıkıyordu: “Baltık’ta Stettin’den Adriyatik’te Trieste’ye kadar bir demir perde iniyor kıtaya. Bu hattın arkasında Varşova, Berlin, Prag, Viyana, Budapeşte, Bükreş, Sofya gibi Orta ve Doğu Avrupa’nın eski devletlerinin başkentleri uzanıyor. Bu hiç kuşkusuz bizim kurmaya çalıştığımız Avrupa değil.” Hiç şüphesiz geçen zaman Churchill’in sözlerinin haklılığını ispat edecekti. Sovyetlerin hamlelerine karşı batılı devletler, Orta ve Batı Avrupa’nın komünist etkiye kapılmaması için çareler düşünüyordu. Kısacası bir yılı aşkın süre önce savaş sona erse de tarafların barış konferansı toplamaya dönük herhangi bir planları şimdilik yoktu. Kaldı ki bu trajedinin sorumlusu olan Almanya’da henüz bir hükümet kurulamamıştı. Daha da önemlisi elde ettiklerinin keyfini çıkaran Stalin’in kazancını tartışmaya niyetli olduğu da söylenemezdi. Bu şartlar altında tek barış konferansında savaştan yenik çıkan beş küçük ülke; İtalya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya’nın durumları görüşüldü. Temmuz-Ekim 1946’da Paris’te düzenlenen konferans antlaşma ile sonuçlandı. Galip devletlerin dışişleri bakanlarının oluşturduğu Müttefik Konseyi, antlaşma şartlarını adeta dikte etti ve beş küçük devlet hiç itiraz etmeden bir takım toprak kayıplarına razı oldular. Savaştan galip çıkan taraflar, barış şartlarını görüşmeye başlamadan önce Yunanistan’da Mayıs 1946’da iç savaş başladı. Arnavutluk, Bulgaristan ve Yugoslavya’daki komünistler de Yunanistan’daki iç savaşa dâhil oldular. Yunanistan’ın, komünist bloğun egemenliğine girmesini önlemek amacıyla hükümeti destekleyen İngiltere, hayli pahalı bir bedelle karşılaştı. Zaten kötü durumda olan ekonomisini düzeltmek amacıyla ABD’den askerî ve malî yardım talebinde bulundu. Bu talep, 1823 yılında Başkan James Monroe’nun ilan ettiği izolasyonizm (karışmazlık) ilkesinin açıkça terk edildiği anlamına geliyordu. Çünkü iki dünya savaşı istisna tutulursa ABD, Avrupa siyasetine karışmamıştı. Şimdi Avrupa’dan çekilmesi bir yana bu istek açıkça komünizmin yayılması karşısında yardım çağrısından başka bir şey değildi. 1947 yılının başı itibariyle komünistler Yunanistan’da zafere yakın taraf gibi duruyordu. Ayrıca Yunanistan’ın yanı sıra Türkiye de açık bir Sovyet tehdidi ile karşı karşıya kalmıştı. Her iki ülke de Ege Denizi ve Boğazlar açısından hayati konuma sahiptiler ve 19.yüzyılda Rusya’ya yapıldığı gibi şimdi de Sovyetler Birliği’nin sıcak denizlere inmesi engellenmeliydi. İngiltere’nin bu çağrısı cevapsız kalmadı ve ABD’nin yeni Başkanı Truman, Mart 1947’de Kongre’ye hitaben yaptığı konuşmada içeriden veya dışarıdan tehdit altında kalan hür ülkelerin ABD tarafından desteklenmesi gerektiğini ilan etti. Ayrıca Türkiye ve Yunanistan’ın işgale uğraması ya da otoriter bir yönetime savrulmasını engellemek amacıyla 400 milyon dolar yardım yapılmasını önerdi. Bu teklif tarihteki yerini Truman Doktrini olarak alacaktır. ABD yetkililerine göre bu yardımın yapılmaması halinde tüm Doğu Akdeniz, Fransa’ya kadar yayılacak bir komünist kuşağın etkisi altına girebilirdi. Nitekim hem Kongre’den hem de Temsilciler Meclisi’nden adı geçen miktarın ödenmesi yönünde karar çıktı. Bu doktrin, ABD’nin, Sovyet tehdidini ancak güce başvurarak durdurulabileceğini kabul ettiğini gösterir. Ardından Truman yönetimi, komünizmin çevrelenmesi (containment policy) için gerekli gördüğü bölgelerde askerî yığınağa başladı. Bu gerilim sırasında ABD ile Sovyetler Birliği arasında herhangi bir silahlı temas yaşanmadı. Kaldı ki ABD’nin açık bir nükleer silah üstünlüğü de vardı. Bu silahlı olmayan mücadelenin adı Amerikalı devlet adamı Bernard Baruch tarafından kondu. 16 Nisan 1947 tarihli demecinde Baruch “Kendimizi aldatmayalım, şu anda bir soğuk savaşın ortasındayız” demekteydi. Aynı yıl Soğuk Savaş isimli kitabını yayınlayan Amerikalı gazeteci Walter Lippmann ise hem kavramın tanımını yaptı hem de yaygınlaşmasına giden yolu açtı. Soğuk Savaş, en yalın tanımıyla İkinci Dünya Savaşı’nın galibi olan iki büyük devlet etrafında sıralanan küçük ülkeler arasındaki anlaşmazlıkların silaha başvurulmadan devam ettirilmesiydi. Sovyetler Birliği’ne göre Truman Doktrini, ABD’nin savaş kışkırtıcılığı yaptığının ispatıydı. Ayrıca Türkiye ve Yunanistan’ı silahlandırması, donanmasının Akdeniz’de devriye gezecek olması ve hatta Murmansk kıyılarında bile seyredebilecek olması, Yakın ve Orta Doğu’da eskilerine ek olarak yeni hava üsleri kuracak olması; nihayet Kore ve Japonya’da ağır bombardıman uçaklarını bulundurması; Sovyetler Birliği’nde, ABD tarafından çevrelendiği hissinin oluşmasına yol açtı. Doğal olarak bu ruh hali Soğuk Savaş’ın tansiyonunu da yükseltecekti. Sovyet tehdidine karşı ABD bir yandan çevreleme diğer taraftan da özgür ülkeleri her türlü baskıya karşı destekleme sözü verse de asıl sorun ekonomi ile ilgiliydi. Avrupa ülkeleri ikinci savaştan sonra ne- 184 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) redeyse tamamen yıkılmıştı. Bu ortam, söz konusu ülkeleri askeri açıdan zayıflattığı gibi komünizme de açık hale getiriyordu. Nitekim bu atmosferin farkında olan ABD Dışişleri Bakanı George Marshall, Orta ve Doğu Avrupa’nın, Kızıl Ordu tarafından işgal edilme tehlikesi ile karşı karşıya olduğunu vurguladı. Marshall’ın sözleri, mümkün olan en kısa sürede bu bölgeleri kalkındırmak için başlatılacak olan kapsamlı ekonomik programın habercisiydi. Sovyetler de dâhil olmak üzere bütün Avrupa ülkeleri bu yardım programına başvurabilecekti. Sovyetler Birliği geri çevirse de söz konusu yardım Batı ve Orta Avrupa ülkeleri tarafından sevinçle karşılandı. Sovyet lideri Stalin, yardım programını, savaş boyunca ülkesinin uğradığı tahribatı ortaya çıkaracağını düşünerek reddetmişti. Sovyet baskısı altındaki Doğu Avrupa ülkeleri de doğal olarak Stalin’in yolunu takip etmek zorunda kaldılar. Mart 1948’de başlayan ve 1951 yılının sonuna kadar devam eden bu program Marshall Planı olarak anıldı. Bu çerçevede 16 ülkeye toplam miktarı 12 milyar doları aşan yardım yapıldı. Dağıtılacak parayı yönlendirecek fonların yönetimi için 16 Nisan 1948’de Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü (Organization for European Economic Cooperation - OEEC) kuruldu. Plan, yardım alan ülkelerin üretimi artırmalarını, ticareti geliştirmelerini ve karşılıklı olarak yardımlaşmalarını öngörüyordu. ABD, Marshall Planı ile Orta ve Batı Avrupa’yı yeniden ayağa kaldırmayı hedeflerken plandan yaklaşık bir yıl önce Stalin de Doğu Avrupa ülkeleriyle bağlarını güçlendirmenin hesabını yapmaktaydı. Marshall Planı, Stalin’in de hızlanmasına yol açtı ve 1947’de Cominform (Communist Information Bureau) kuruldu. Bu örgüt, Marshall Planı’na karşı bir girişim gibi değerlendirilse de asıl amaç, Doğu Avrupa başta olmak üzere Avrupa’nın tamamında yer alan komünist partiler üzerindeki Sovyet etkisi ve denetimini artırmaktan ibaretti. 1948 yılının hemen başlarından itibaren Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan’da, Sovyet kontrolündeki komünist hükümetler işbaşına gelmişti. Yalnızca Çekoslovakya’da komünist olmayanların da yer aldığı bir koalisyon hükümeti vardı. Çekoslovakya, Temmuz 1947’de Marshall Planı’ndan yararlanmak istediğini açıklayınca Stalin’in uyarısı ile komünist başbakan Klement Gottwald, 25 Şubat 1948’de komünist tek parti diktatörlüğünü ilân etti. Yaklaşık iki hafta sonra komünist olmayan ve hükümetin Dışişleri Bakanlığı’nı yürüten popüler politikacı Jan Masaryk’in, bakanlığın yüksek katlı binasından düşerek (veya atılarak) öldüğü haberi geldi. Bir yandan tek parti diktatörlüğünün ilânı diğer taraftan Masaryk’in şüpheli ölümü, Avrupa kamuoyu açısından dehşet vericiydi. Nitekim bu şüphe dolu ölüm, İngiltere, Fransa ve Benelüks ülkeleri (Belçika, Hollanda, Lüksemburg)’ni ekonomik ve askerî işbirliği çatısı altında toplanmaya zorladı. Brüksel Antlaşması (17 Mart 1948) ile bir araya gelen beş ülkenin en büyük korkusu, Sovyet yayılmasıydı. Ancak kurdukları birliğin, muhtemel bir Sovyet tehlikesini önlemeye yetmeyeceğinin hepsi de farkındaydı. Truman Doktrini ve Soğuk Savaş’a etkisi hakkında daha detaylı bilgi için şu kaynağa göz atılabilir: Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Truman Doktrini nedir? Truman Doktrini ile Soğuk Savaş arasındaki ilişki üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 Soğuk Savaş’ı anlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 185 Yakınçağ Avrupa Tarihi İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN AĞIR YÜKÜ: ALMANYA SORUNU İngiltere Başbakanı Churchill ile Sovyet lideri Stalin, daha savaş devam ederken 1944 yılında Moskova’da buluşarak Doğu Avrupa ülkelerinin kaderini belirledikleri Yüzdeler Anlaşması’nı imzalamışlardı. Ancak Almanya’nın geleceğine karar verilmemişti. Stalin, uygulanacak yaptırımlarla Almanya’nın, uzun süre ayağa kalkamamasını istiyor ve bu konuda acı tecrübelere sahip Fransa da benzer bir yol izlenmesini talep ediyordu. İngiltere ise Avrupa devletler sistemi açısından Almanya’nın önemine işaret etmekteydi. ABD, bu konuda Sovyetler Birliği’nden tamamen farklı bir düşünceye sahipti ve hem Fransa hem de İngiltere’yi ikna etmeyi başardı. Nitekim Churchill, savaşın sıcak günlerinde Almanya’nın parçalanması konusundaki uzlaşmaya dönük fikirlerini savaş bittiğinde değiştirdi. İngiltere Başbakanı’na göre Sovyetler Birliği’nin hedefleri açığa çıkmadan Almanya’nın parçalanması büyük bir hata olabilirdi. Ancak Fransa, 19.yüzyılın son çeyreğinde başlayan ve 20.yüzyılın ilk yarısı boyunca devam eden acı hatıraların yükü altındaydı ve ikna edilmesi çok zor oldu. Bütün farklılıklara rağmen ABD, Batı Avrupa’nın güvenliği için hayatî gördüğü Almanya’nın yeniden diriltilmesi düşüncesinden taviz vermedi. ABD’nin, Almanya’nın savaş öncesinde olduğu gibi zengin ve güçlü bir hale getirilmesi konusundaki tezi doğruydu. Çünkü savaştan yıkılmış halde çıkan Avrupa’nın ayağa kalkmasında sahip olduğu büyük sanayi kapasitesi ile Almanya vazgeçilmez rol oynayacaktı. Almanya’nın güçlenmesiyle Avrupa daha az miktarda Amerikan yardımına ihtiyaç duyacaktı. Ancak Sovyetler Birliği, tamamen aksi bir düşünceyle Almanya’nın sahip olduklarının savaş boyunca yıkılan Sovyet ülkelerinin yeniden imarı için kullanılması gerektiğine inanıyordu. Potsdam’da, Alman ekonomik bütünlüğünün korunması kararlaştırılmıştı. Fakat Doğu Avrupa’daki siyasi çalkantının da etkisiyle Batı ülkeleri de dâhil olmak üzere galip taraflar Almanya’da işgal ettikleri bölgelerde kendi politikalarını uygulamaya başladılar. Almanya’nın işgalinde batılı devletler ile Sovyetler Birliği, farklı yollar izlemişti. Batılı devletler daha çok Almanya’nın sanayi bölgelerini işgal ederken Sovyetler Birliği, tarım bakımından zengin doğu bölgelerini tercih etmişti. Böylece Sovyetler, Doğu Avrupa’nın zengin tarım arazileri ile birlikte bu alanda önemli bir ekonomik avantaj elde etmiş oldu. Ancak Almanya’nın iktisadi açıdan bölünmüş hale gelmesi, Avrupa’da bütüncül bir kalkınma hedefleyenler açısından olumlu bir görüntü değildi. Çünkü sanayi ve tarım bölgelerinin karşılıklı olarak bir ekonomik ilişki geliştirmeleri çok önemliydi. Fakat hem Sovyetler hem de Fransa, Almanya’nın bedel ödemesi konusunda ısrarcı olduklarından bu ekonomik ayrışmayı pek önemsemediler. Hatta Fransa, katılmadığı için Potsdam Konferansı’nda alınan kararların kendisini bağlamadığını belirtti. Ayrıca işgal ettiği Alman topraklarını, bir yandan Almanya’yı zayıf tutacak diğer taraftan da üretimden tazminat alabileceği şekilde örgütledi. Benzer şekilde Sovyetler Birliği de uğradığı zararı gidermek amacıyla işgal altında tuttuğu Alman topraklarındaki tarım üretimi fazlasını ve ihtiyacı olan teçhizatı aldı. Bunların yanı sıra sanayi üretiminin bir bölümüne de sahip çıktı. İngiltere, yukarıda sıralan iki ülkeye göre daha yumuşaktı. İngilizler, daha çok Almanya’nın en ileri sanayi bölgelerini işgal ettiler. Ancak bu bölgeler savaşta en fazla tahrip olan yerlerdi ve İngiltere’nin buraları ayağa kaldıracak malî gücü yoktu ve bu görevi ABD üstlendi. ABD, bu ağır ekonomik maliyeti karşılamak için Fransa ve Sovyetler Birliği’nden, kendi işgal bölgelerindeki üretim fazlasının söz konusu topraklara gönderilmesini istedi. Fransa bu talebe olumlu yaklaşırken Sovyetler pek ciddiye almayacaktı. Almanya’nın Bölünmesi ve Soğuk Savaş’ın Derinleşmesi İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Sovyetler Birliği’nin, Doğu Avrupa ülkelerini etkisi altına almaya dönük girişimlerine savaşın bitmeYüzdeler Anlaşması Bu anlaşma, İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin, Doğu Avrupa topraklarında sahip olacakları siyasi nüfuz oranlarını belirledi. Buna göre Macaristan’da İngiltere %50, Sovyetler Birliği %50; Yugoslavya’da İngiltere %50, Sovyetler Birliği %50; Yunanistan’da İngiltere %90, Sovyetler Birliği %10; Bulgaristan’da İngiltere %25, Sovyetler Birliği %75; Romanya’da İngiltere %10, Sovyetler Birliği %90 olacaktı. Ancak bu oranların, savaş sonrasında yapılacak antlaşmalarla değiştirilebileceği de kayıt altına alınmıştı. 186 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) siyle ABD, ekonomik mücadeleyle cevap vermeye çalıştı. Bu anlamda batılı devletler, işgal altında tuttukları Alman topraklarında endüstriyi yeniden canlandırmaya çalıştılar. Ayrıca batılı devletler Berlin’deki işgal bölgelerini de aynı ekonomik çatı altında topladılar. Bu girişime Stalin’in cevabı, Batı Berlin’e Batı Almanya’dan gelen yolu kapatmak oldu. Böylece Berlin, Sovyet işgal bölgesinin içinde kalan bir adaya dönüştü ki bu durum Müttefiklerin varlığı açısından bir tehditti. Müttefiklerin Batı Berlin’den çıkması Stalin için tam bir zafer olabilirdi ancak geri adım atmadılar. Bunun yerine yaklaşık iki milyon Berlinlinin tüm ihtiyacını hava yolu ile taşıdılar. Bu ulaşım, İngiltere ve ABD’nin sahip olduğu etkileyici hava gücü sayesinde gerçekleştirilebildi. 24 Haziran 1948 – 12 Mayıs 1949 tarihleri arasında, o dönemde iki milyon nüfusa sahip Batı Berlin’in bütün ihtiyaçları bu yolla sağlandı ve Berlin’e 277.264 uçuş yapıldı. Sovyetler, uçakları projektörlerle taciz etseler de ateş açmadılar. Çünkü ABD Başkanı Truman, herhangi bir Sovyet saldırısının savaş sebebi sayılacağını söyleyerek atom bombasıyla yüklü uçakları İngiltere’deki üslerine göndermişti. Nihayet Mayıs 1949’da Stalin ablukayı kaldırmaya karar verdi. ABD ile Sovyetler Birliği’nin restleşmesi, Soğuk Savaş’ın askeri bir içerik kazanmasını da hızlandırdı. Bu gelişme, Almanya’dan duyulan korkuyu azaltırken asıl tehdidin Sovyetler Birliği olduğunu da ortaya çıkardı. 1948 yılının başlarında İngiltere, Fransa ve Benelüks ülkeleri, ortak savunma paktı olan Batı Avrupa Birliği (BAB)’ni (Western European Union – WEU) kurmak amacıyla Brüksel Antlaşması’nı imzaladılar. Ancak Sovyet tehdidi karşısında bu birliğin herhangi bir anlamı yoktu. Bu sebeple ABD’nin desteği mutlaka sağlanmalıydı. Kaldı ki Sovyetlerin, Batı Berlin’e uyguladığı abluka da açıkça bir meydan okumaydı. Tam da bu sırada Arthur H. Vanderberg, Amerikan Senatosu’na bir tasarı sundu. Vanderberg, ABD Başkanı’na, devletin güvenliğini ilgilendiren ve karşılıklı yardıma dayanan bölgesel ve diğer ortak anlaşmalara katılma yetkisinin verilmesini teklif ediyordu. 11 Haziran 1948’de bu tasarı Kongre tarafından kabul edildi ve Vanderberg Kararı ismi verildi. Böylece ABD, Monroe Doktrini (1823)’nden beri izlediği karışmazlık politikasını terk ediyordu. Daha sonra ABD’nin girişimi ile 4 Nisan 1949’da İtalya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İzlanda, ABD ve Kanada BAB’a katılarak Batı askeri ittifakını genişlettiler ve NATO (North Atlantic Treaty Organization)’yu kurdular. NATO’nun 12 üyesi saldırıya uğramaları durumunda saldırgana ortak cevap verme konusunda uzlaştılar. Böylece batılı devletler, Sovyetler Birliği’ni ekonomik ve siyasi olarak çevreleme politikasından askerî çevreleme siyasetine geçmiş oldular. Sovyet tehdidine karşı NATO’nun kurulması, aslında dünyanın iki farklı blok arasında bölündüğünü gösteriyordu. Bu bloklar arasındaki en ciddi sorun aralarında bir tampon bölge görevi üstlenmiş gibi duran Almanya idi. 1948 yılında Sovyetler Birliği’nin, Çekoslovakya’yı nüfuzu altına aldığı gibi Berlin ablukasını da başlatması, batılı devletleri çözümü hızlandırmaya mecbur bıraktı. Almanya’nın çökmesinden kaynaklanan güç boşluğunun yol açtığı tehlike açıktı. Böylece batılı devletler işgal altında tuttukları Alman topraklarını birleştirerek Federal Almanya Cumhuriyeti’nin kurulmasını sağladılar. Avrupa, birbirine rakip iki büyük veya süper gücün etrafında toplandığı siyasi kamplara ayrılmıştı. Bu durum Almanya’nın eskisi gibi olamayacağını göstermekteydi. Dolayısıyla Federal Almanya’nın kurulması zorunluydu. Ayrıca mağlup Almanya dört galip devlet tarafından işgal edilse de aslında batılı müttefikler ile Sovyetler Birliği arasında ikiye bölünmüştü. Nitekim bu iki parçalı görüntü 1949 yılında resmileşti ve batılı müttefikler başkenti Bonn olan Federal Almanya Cumhuriyeti (Batı Almanya)’ni kurdular. (23 Mayıs 1949) Sovyetler Birliği’nin cevabı 7 Ekim 1949’da Demokratik AlMonroe Doktrini ABD Başkanı James Monroe’nun (1817- 1825) adıyla anılan yalnızcılık anlayışına dayalı dış politika stratejisidir. Başkan Monroe, 2 Aralık 1823’te Kongre’ye gönderdiği mesajında ABD’nin, Avrupa ülkelerinin iç işlerine veya aralarındaki savaşlara karışmayacağını ve karmaşık diplomasisinin tarafı olmayacağını, buna karşın herhangi bir Avrupa ülkesinin Amerika kıtasında herhangi bir devleti denetim ya da baskı altına alma girişiminin de ABD’ye yönelik bir saldırı sayılacağını belirtmekteydi. Birinci ve İkinci Dünya Savaşları istisnası ve zorunluluğu dışında ABD, 1949 yılına kadar bu stratejisini ısrarla sürdürmüştür. 187 Yakınçağ Avrupa Tarihi man Cumhuriyeti (Doğu Almanya)’nin kurulması şeklinde oldu. Doğu Almanya, diğer Doğu Avrupa ülkelerinde olduğu gibi bir halk cumhuriyeti ile tanışırken Batı Almanya’da demokratik bir döneme girildi. Federal Almanya Cumhuriyeti, 1954 yılında egemenlik ve bağımsızlığını bütünüyle kazandı. Ancak müttefikler ülkedeki üslerde asker bulundurmaya devam ettiler. Batı Almanya’nın en etkileyici başarısı hiç şüphesiz mucizevi ekonomik büyümeydi. Daha 1950’li yılların başında savaş öncesindeki sanayi üretimini %50’den fazla artırmayı başarmış ve istikrarlı bir hükümet ile bütün batılıların imrendiği bir ülke haline gelmeye başlamıştı. Almanya’nın diğer yakasındaki öykü, Sovyetler Birliği’ndeki gelişmelere göre şekillendi. 1990 yılında iki Almanya yeniden birleştiğinde batı ile doğu arasında büyük bir fark olduğu görüldü. Savaşın bitmesini takip eden ilk yıllardan itibaren hızlı bir toparlanma süreci içine giren Batı Almanya, güvenliğini sağlayabilmek için gelecekte ortaya çıkabilecek bir bütünleşmeden de doğal olarak belirli tavizler vermek zorunda kaldı. Ancak batıdaki hemen herkesin ortak fikri yeniden birleşmiş bir Almanya idi. Federal Almanya’nın ilk Başbakanı Konrad Adenauer, bu tuhaf durumu aşmak için batılı devletlerle daha fazla yakınlaşma ve işbirliğini geliştirme yolunu tercih etti. Adenauer’in dış politikasına, Sovyetler Birliği’ne karşı Batı Almanya’nın güvenliğini garanti altına almak ve zaman içinde batı ittifakının eşit üyesi haline gelmek düşüncesi yön verdi. Batılı müttefikler, Batı Almanya’yı ekonomik ve siyasi olarak güçlendirmeye önem verdiler. Çünkü bu ülke, iki blok arasında tampon bölge konumundaydı ve mutlaka batılı devletlerin yanında yer almalıydı. Ayrıca Batı Almanya, ileride Doğu Almanya ile birleşmesi halinde savaş sonrasında kurulan dengeyi bozabilecek en ciddi ülkeydi. Bu düşünceden hareketle Batı Almanya, 9 Mayıs 1955’de NATO üyesi yapıldı. Bu üyelik en çok Sovyetler Birliği’ni rahatsız etti. Sovyetlere göre Federal Almanya’nın kuruluşu faşizmin yeniden dirilmesi, NATO’ya kabul edilişi ise bu eğilimin son noktasıydı. Nitekim Sovyetler Birliği’nin buna cevabı, 14 Mayıs 1955 tarihinde Varşova Paktı’nı kurmak oldu. Pakta üye olan Sovyetler Birliği, Polonya, Çekoslovakya, Doğu Almanya, Macaristan, Bulgaristan ve Arnavutluk, karşılıklı savunma sorumluluğu içeren bir işbirliğine gideceklerdi. Varşova Paktı, Sovyetler Birliği, Polonya, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan arasında 8 Ocak 1949’da kurulan ekonomik işbirliği örgütü Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (Council for Mutual Assistance - COMECON)’nin tamamlayıcı parçası oldu. Birleşik Almanya’ya Veda: Berlin Duvarı’nın İnşası Almanya’nın, iki ayrı devlete bölünmesi rakip bloklar arasındaki tansiyonu azaltmadığı gibi özellikle Berlin, Sovyetler ile Batı bloku arasındaki temel sorun olmaya devam etti. Moskova, 27 Kasım 1958 günü ABD, İngiltere ve Fransa’ya birer nota vererek savaşın yıllar önce bitmesine rağmen bu ülkelerin Batı Berlin’de asker bulundurmaya devam etmelerinin Doğu Almanya’nın güvenliğine açık bir tehdit olduğunu ilân etti. Buradan hareketle adı geçen ülkelerin altı ay içinde askerlerini çekmelerini istedi. Bu sürenin sonunda Batı Berlin’in tüm kapılarının Doğu Almanya’nın kontrolüne geçeceği ve giriş çıkışların onların iznine bırakılacağı açıklandı. Ancak batılı devletler, Berlin’de kalmaya devam edecekleri ve buraya giriş haklarını sonuna kadar savunacaklarını belirttiler. Bu önemli sorunu halletmek üzere Sovyetler Birliği’nde Stalin’den sonra iktidara gelen Nikita Kruşçev ile ABD Başkanı Dwigh D. Eisenhower Eylül 1959’da Camp David (Maryland)’de buluştular. Görüşmeden bir sonuç alınamasa da her iki lider uzlaşma yolunun açık olduğunu anladılar. Mayıs 1960’da Paris’te yeniden bir araya gelme konusunda uzlaşmışken 1 Mayıs 1960’da ABD’ye ait U-2 casus uçağının Sovyet semaları üzerinde seyrederken düşürülmesi, görüşmelerin kesintiye uğramasına sebep oldu. Moskova, Batı Berlin’deki müttefik güçlerin çıkmasını yalnızca askerî kaygılarla istemiyordu. Giderek artan zenginliği ve refahı ile bölge, komünizmin ortasında çekici bir merkeze dönüşmüştü. Nitekim pek çok meslek sahibi Doğu Alman vatandaşı ya Batı Almanya’ya geçiyor ya da burayı kullanarak ABD veya Kanada gibi ülkelere kaçmaya çalışıyordu. Kısacası Berlin, Demir Perde’nin bağrına saplanmış bir hançer gibiydi ve böyle giderse işçi cennetinde işçi bulunamaz hale gelecekti. Bu soruna çare bulmak amacıyla Doğu Almanya Devlet Başkanı Walter Ulbricht, 1961 yılı başlarından itibaren çözüm arayışı içine girdi ve Sovyet liderlerini zora başvurma konusunda ikna etti. Batı Berlin’in etrafına önce tel örgü ardından da duvar örülmesi planlanıyordu. Her ne kadar Ulbricht, 15 Haziran 188 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) 1961’de uluslararası basına böyle bir planları olmadığını söylese de Ağustos 1961’de Batı Berlin’in etrafının önce tel örgülerle sonra da bir duvarla çevrilmesi kararı verildi. Bu kararla birlikte Almanya’nın birleştirilmesine dönük tartışmalar iki rakip bloğun gündeminden zamanla düştü. Batı Almanya ise komünist blokla çatışmanın iki Almanya’nın birleştirilmesine yardımcı olmayacağını anladı. Böylece Batı Almanya, Doğu Bloku ile iyi ilişkiler geliştirmeye ama Doğu Almanya’yı da ayrı bir devlet olarak tanımamaya dikkat edilen bir çizgi izlemeye başladı. Bu ilişkiler içinde iki Almanya’nın birleştirilmesi hedefini de terk etmedi. Soğuk Savaş … Hruşçov (Kruşçev, y.n.), kendi nükleer cephaneliklerinin, ABD’ninki kadar gelişkin olmadığını ve 1950’lerde Amerikan askerî doktrininin atom silahlarını ilk kullanan taraf olmayı öngördüğünü biliyordu, dolayısıyla işi zordu. Ona göre en önemli meseleler, en azından başlarda, Almanya merkezli Avrupa meseleleriydi. Sovyetler açısından üç temel sorun mevcuttu. İlki, Doğu Almanya’daki iktisadî sorunlar ve bunların doğurduğu siyasî bunalımlardı; 17 Haziran 1953 tarihinden itibaren Doğu Berlin’de başlayan huzursuzluklar güç kullanılarak bastırıldı. İkinci mesele, Batı Berlin’in statüsüydü; bu hem Sovyetlerin hem de Doğu Almanya’nın başına bela olmuştu ve ayrıca NATO için de büyük bir huzursuzluk kaynağıydı. Son olarak, Batı Almanya sorunu gündemdeydi. Stalin’in ölümünden sonra Sovyet önderliği, Federal Almanya Cumhuriyeti’nin ABD aleyhine dönmeyeceğini anladı; gerçekten de Batı Almanya, 1955’in başında NATO’ya katıldı ve ordu kurmaya başladı. Sovyetlerin buna tepkisi, Doğu Avrupalı müttefikleriyle Varşova Paktı’nı kurmak ve tarafsız Almanya’ya dair görüşlere son vermek oldu. Her ne kadar Molotov o eski siyasetten vazgeçmemiş olsa da, Politbüro’da hiç destek bulamadı ve bu andan itibaren Sovyet önderliği, Almanya’nın bölünmesinden ve Doğu Almanya’ya tam destek verilmesinden yana tavır koydu… Kaynak: Gushkovitch, Paul. (2016). Rusya’nın Kısa Tarihi, çev. Mehmet Doğan, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, s. 420. araştırmalarla ilişkilendir Batı Almanya’nın NATO’ya kabul edilmesiyle Sovyetler Birliği’nin Varşova Paktı’nı kurması arasındaki ilişki için şu kaynağa bakılabilir: Riasanovksy, Nicholas V. – Mark D. Steinberg. (2011). Rusya Tarihi: Başlangıçtan Günümüze, çev. Figen Dereli, İstanbul: İnkılâp Yayınevi. Batı Almanya’nın NATO’ya kabul edilmesine Sovyetler Birliği nasıl karşılık vermiştir? Varşova Paktı’nın kurulması ile birlikte Avrupa ve Dünya’da iki ayrı güvenlik örgütünün oluşması üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 Soğuk Savaş’ta Almanya’nın rolünü tartışabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 189 Yakınçağ Avrupa Tarihi PARÇALANMIŞ AVRUPA’DA GÜVENLİK 1950’li yılların başlarından itibaren ikinci savaşın asıl galipleri olan ABD ve Sovyetler Birliği etrafında pek çok devlet çevrelenmiş ve böylece hem Avrupa hem de Almanya iki ayrı güç bölgesine bölünmüştü. Bundan sonra tarafların temel hedefi, sahip oldukları bölgelerin güvenliğini sağlamaktı. Sovyetler Birliği, nispeten daha rahat hissediyordu çünkü Doğu Avrupa’yı neredeyse tamamen etkisi altına almış ve herkesin çekindiği muazzam bir orduya da sahip hale gelmişti. Oysa batı bloğunda işler daha sıkıntılıydı. Mesela Fransa, kendisini kurtaran ABD ve İngiltere’ye karşı ciddi bir güven bunalımı içinde olduğu gibi Almanya ile işbirliği kurmak zorunda olduğunu hissediyor ancak bu ülke ile uzun yıllara dayanan acı tecrübeleri de unutamıyordu. Almanya, ikiye ayrılmanın ve birleşme ihtimalinin giderek zorlaşmasının altında eziliyordu. Her iki dünya savaşından da galip çıkan İngiltere ise 16.yüzyılın ikinci yarısından beri kendisini kıta Avrupası’nın dışında tutmayı başarmış bir deniz gücü olarak NATO’nun varlığından hayli memnundu. Batı ve Orta Avrupa’daki bu parçalı siyasi tablo her ne kadar olumsuz gibi görünse de aynı zamanda yeni bir yapılanma için fırsat anlamına da geliyordu. Nitekim Avrupa’da önceki yüzyıllarda çok arzulanmış ancak hayata geçirilememiş birleşik Avrupa fikri, NATO’nun varlığı ve Doğu Bloku’nun yol açtığı tehdit sayesinde adım adım hayata geçirildi. Zamanla Batı ve Orta Avrupa, savaşın yol açtığı olumsuz psikolojiden kurtulmayı başardı. Fransa ise giderek batı ittifakı üzerindeki ABD egemenliğinden ve iki kutuplu siyasî mücadelenin Avrupa güvenliğine zarar verdiğinden şikâyet etmeye başladı. Avrupa’yı Bütünleştirme Arayışları Aslında Roma İmparatorluğu’nun dağılmasından sonraki uzun yüzyıllar boyunca kıta Avrupası’nda etkili olan hemen her kral birleşik Avrupa hayalini uygulamaya çalıştı. Dolayısıyla Avrupa’nın birleşmesi fikri oldukça eski bir geçmişe sahiptir. Bu anlamda İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan bölünmüş manzara önemli bir fırsat oldu. İkinci Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında Orta ve Batı Avrupa ülkeleri arasındaki işbirliğini artıracak pek çok anlaşma ve kurum hayata geçirildi. Mesela 1948 yılında Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü kurulurken aynı yıl Brüksel Antlaşması da imzalandı. Bir yıl sonra ise bir danışma meclisine de sahip olan Avrupa Konseyi oluşturuldu. Ancak ABD’nin desteğine ihtiyaç duyulduğu için bu kurumların başarısı sınırlı düzeyde kaldı. ABD’nin yardımına duyulan ihtiyacın yanı sıra batı ittifakı içinde yer alan ülkelerin bütünleşme hakkındaki görüş farklılıkları da bu kurumların yeterince başarılı olmalarını sınırlayan bir başka faktördü. Fransa, Almanya ve Benelüks devletleri, ABD benzeri federal bir Avrupa isterken İngiltere ve İskandinav ülkeleri Birleşmiş Milletler’e benzeyen daha gevşek bir konfederasyondan yanaydı. Dolayısıyla daha 1950 yılı itibariyle adı geçen devletler, Avrupa Birliği’ni isteyenler ve istemeyenler olarak ikiye ayrılmıştı. Ayrıca Churchill hem savaş sırasında hem de sonrasında, mecbur kalmaları halinde açık denizi ve ABD’yi tercih edeceklerini De Gaulle’e söylemişti. Kısacası bu derin fikir ayrılıkları, Avrupa’nın birleşmesini uzak bir hayale dönüştürüyordu. Nitekim bu şartlar altında birleşik Avrupa çabaları istenildiği gibi gitmeyince Avrupa Birliği’ni uzun süredir savunan Fransız Jean Monnet bir çözüm önerisinde bulundu. Monnet 4 Mayıs 1950’de Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman’a sunduğu muhtıra ile tıkanmayı aşmak için ilk aşamada ekonomik bütünleşmenin sağlanmasını teklif etti. Monnet, ekonomik bütünleşmenin zamanla siyasi bütünleşmeyi getireceğine inanıyordu. Aslında hiç de haksız değildi. 19.yüzyılda Alman birleşmesi de böyle bir sürecin sonunda gerçekleşmişti. Alman devletleri 1834 yılında önce gümrük birliği (Zollverein)’ni gerçekleştirmişler ve Bismarck’ın büyük liderliği ile 1871 yılında tek bayraklı bir Almanya kurabilmişlerdi. Nihayet 9 Mayıs 1950’de yayınlanan Schuman Planı, neredeyse tamamen Monnet’ye ait olan ekonomik bütünleşme fikrini taşımaktaydı. Avrupa ekonomisinin bütünleşmesine dönük ısrar, gerçekçi bir sebebe de dayanmaktaydı. Hem Schuman hem de Monnet, kıta barışı ile Almanya ve Fransa arasındaki uyumun yakından ilişkili olduğunu bilmekteydiler. Böylece iki ülke ekonomik olarak bütünleşirse gelecekteki bir savaş tehlikesi de ortadan kalkmış olacaktı. Hedefleri, bu iki ülkenin tek başlarına bir savaşı yürütmesine yardım edecek kaynakları kontrol altına almaktı. Bu anlamda savaşın alt yapısı anlamına gelen ağır sanayi ve savaş endüstrisi ilk hedefleri oldu. Bu fikirden hareketle Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT) (European Coal and Steel Community – ECSC) Schuman Planı’nın ilk meyvesi oldu. Nisan 1951 tarihli kuruluş antlaş- 190 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) masında Fransa, Almanya, İtalya ve Benelüks devletlerinin imzası bulunuyordu. Böylece üye ülkeler arasında ortak kömür ve çelik pazarı oluşturularak rekabet engellenmeye dolayısıyla savaşın önlenmesine çalışılıyordu. Aslında temel amaç, bir Fransa-Almanya savaşı ihtimalini ortadan kaldırmaktı. İmzacı devletler, kömür-çelik ticaretini serbest hale getirmeyi, üretim-rekabet-fiyat dengesini ortak düzenlemelerle denetlemeyi kabul etmekteydiler. Her ne kadar İngiltere antlaşmaya katılmasa da Avrupa bütünleşmesini tetikleyecek olması bakımından önemli bir adım atılmıştı. Çünkü bu kuruluş sayesinde savaşın yol açtığı ekonomik yıkım aşılacağı gibi Avrupa da yeniden inşa edilebilecekti. Nitekim kuruluşun altı üyesi kısa süre içinde örgütün ekonomik açıdan ne kadar faydalı olduğunu gördüler. Ardından daha geniş bir ekonomik bütünleşme modeli üzerine çalışmaya başladılar ve 25 Mart 1957’de AKÇT üyeleri Avrupa Ekonomik Topluluğu’nu (AET) (European Economic Community – EEC) kuran Roma Antlaşması’nı imzaladılar. İmzacı devletlerin amacı, üye ülkeler arasında ortak pazar ve gümrük birliği kurmaktı. AET üyeleri diğer bir antlaşmayla da Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu’nu (European Atomic Energy Community – EAEC veya Euratom) 1 Ocak 1958’de kurarak nükleer enerji geliştirme ve pazarlama programlarını da birleştirdiler. İngiltere, AKTÇ’ye de AET’ye de katılmamıştı. İngiltere’nin böyle bir tercihte bulunmasının politik ve ekonomik gerekçeleri vardı. İngilizler önceliği ABD ile ilişkilere ve NATO’ya vermeyi tercih ettiler. Ayrıca yüzlerce yıldan beri kıta Avrupası’nın işlerine karışmamak da İngiliz politikasının temel ilkeleri arasına girmişti. İngiltere, AKTÇ’ye katılmayı ekonomik olarak da kârlı bulmuyordu. Çünkü yeni kamulaştırdıkları kömür ve çelik endüstrisini ortak bir denetime terk etmek istemiyorlardı. Benzer şekilde AET’nin, kıta Avrupası’na özgü ekonomi politikalarının İngiliz ekonomisine olumsuz yansıyacağına karar vererek bu kuruluşa da girmediler. Bunun yanı sıra İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth of Nations)’na verilmiş taahhütleri vardı. Ancak yüzlerce yıldan beri serbest ticaretin önemine inanmış olan İngilizler, 12 Ocak 1960’da Avrupa Serbest Ticaret Birliği (European Free Trade Association - EFTA )’nin kurulmasına öncülük ettiler. Örgütün temel amacı, üye ülkeler Danimarka, Norveç, İsveç, Avusturya, İsviçre ve Portekiz arasındaki ticaret duvarlarını kaldırmaktı. Fakat EFTA diğer şemsiye örgüt olan AET kadar geniş çaplı bir ekonomik bütünleşme hedeflemiyordu. AET ve EFTA’nın varlığı batı ittifakının kendi içinde ikiye ayrıldığı anlamına geliyordu. Ülkelerin coğrafi konumlarından hareketle bu ayrım İç Altı ve Dış Yedi şeklinde betimlendi. Fakat 1960 yılına gelindiğinde Avrupa için gelecek vadeden asıl çatının AET olduğu anlaşıldı. Çünkü Batı Avrupa’nın ekonomik bütünleşmesi ve bunun sonunda ortaya çıkan kalkınma batılı gözlemcileri bile hayrete düşürecek ve mucize olarak tanımlanacak bir şekil almıştı. Mesela Batı Avrupa’daki bazı ülkeler daha 1940’ların sonunda savaş öncesi sanayi ve tarım üretimi miktarını yakalarken diğerleri de 1950’lerin ortasında toparlanmayı başardılar. Ekonomik büyüme herkesin iş sahibi olmasını sağladığı gibi gelirin de artmasına yol açtı. İşgücü talebi giderek arttığı için Almanya dış ülkelerden işçi talebinde bulundu. AET üyesi ülkeler, 1958-1967 yıllarında ihracatlarını üç kat artırdılar. Aynı dönemde diğer ülkeler ancak iki kat artış sağlayabildiler. AET üyesi ülkelerin gayri safi milli hasılası da yine bu dönemde hem EFTA üyesi ülkelerden hem de ABD’den daha fazla artmıştı. 1968 yılına gelindiğinde temel hedef olarak belirlenen üye ülkeler arasında sanayi malları, demir, kömür ve tarım ürünleri üzerindeki iç kısıtlamalar ve gümrükler kaldırılmıştı. Bu noktaya gelinmesinde hiç şüphesiz bütünleşmeyi sağlayan kurumların büyük rolü vardı. Diğer dikkat çekici ayrıntı ise bu mucizevi gelişmeye imza atan ülkeler neredeyse tamamen anayasal demokrasi ile idare ediliyordu. De Gaulle’ün Avrupa Hayali İkinci Dünya Savaşı’nın ardından her geçen gün biraz daha toparlanan Avrupa’da önce Fransa sonra da Almanya başrol oynamayı istemişlerdir. İkinci Dünya Savaşı sırasında sürgündeki Fransız hükümetinin liderliğini yapmış olan Charles de Gaulle, Fransız dış politikasının ABD’den bağımsız olması gerektiğini öne sürmüştür. De Gaulle, savaş sonrasındaki siyasi çekişmeler sebebiyle istifa etmiştir. Ancak Cezayir Bağımsızlık Savaşı (1954- 1962) sebebiyle 1958 yılında yeniden göreve davet edilmiştir. De Gaulle, yeniden göreve geldiği andan itibaren hem Fransa’nın hem de Avrupa’nın bağımsızlığı için çaba harcayacaktır. Bu anlamda De Gaulle, Fransa’nın Avrupa siyasetindeki etkisini artırmaya çalıştı. Bu amaca yönelik olarak ABD’nin, Avrupa’daki askerî ağırlığını vurgulamak ve bu ülkeye duyulan askerî bağımlılıktan kurtulmak hedefiyle Fransa’yı, NATO’nun askerî kanadından 1966 yılında çekti. Bu önemli adımı 191 Yakınçağ Avrupa Tarihi atmadan önce nükleer güç elde edeceği programı başlatmıştı. İngiltere’nin, 1952 yılında nükleer güç elde etmesinden sekiz yıl sonra Fransa da 1960 yılında nükleer güce kavuştu. Bir yandan da Doğu Bloku ile ilişkileri daha yumuşak bir çerçeve içine almaya çalıştı. Ayrıca Almanya ile Avrupa örgütleri aracılığıyla kurduğu ilişkileri karşılıklı antlaşmalarla daha da sağlamlaştırmaya gayret etti. De Gaulle, iki kutuplu dünyanın, Avrupa’nın istikrar ve güvenliği açısından olumsuz olduğu fikrindeydi. Çünkü ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki ilişkilerin rengi, yalnızca Fransa’nın değil diğer devletlerin de politikasını belirliyordu. Bu temel düşünceyi sahiplenen De Gaulle, 1958 Berlin Krizi’ni, bağımsız Avrupa politikasını uygulamak için fırsata çevirdi. Fransa’yı, Avrupa’nın lider ülkesi konumuna sürükledi ve bu krizi, Alman çıkarlarına duyduğu hassasiyeti göstermek için ustaca kullandı. De Gaulle’ün, uzun zamandır devam eden ve Fransız diplomasisine yön veren zayıf Almanya stratejisini değiştirmesinin gerçekçi bir tarafı vardı. Tabii ki her iki dünya savaşı da İngiltere-Fransa ittifakının tek başına Almanya ile baş edemeyeceğini göstermişti. Ancak İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra durum değişmişti. Almanya, Sovyetler Birliği ve müttefikleri tarafından kuşatılmıştı. Dolayısıyla Sovyetler Birliği ile kurulacak bir yakınlaşma, Almanya’yı zayıflatmaktan çok Sovyetlerin, Avrupa’daki nüfuzunu artırmaya yarayacaktı. Bu gerçeği gören De Gaulle, Almanya ile yakınlaşmanın daha doğru olacağına inandı. Nihayet De Gaulle, 23 Kasım 1959’da Atlantik’ten Urallar’a kadar Avrupa diyor ve 1963 yılında Almanya ile bir dostluk antlaşması imzalıyordu. Böylece hayal ettiği Avrupa bütünleşmesi için tarihi bir adım atıyordu. Kıta Avrupası’nın rakip iki devleti bütünleşmiş Avrupa fikri için önemli bir adım atarken İngiltere henüz bu birleşmenin parçası değildi. De Gaulle, İngiltere’ye derin bir güvensizlik beslemekteydi. Bu konuda pek de haksız sayılmazdı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında De Gaulle Londra’da, Sürgündeki Fransız Hükümeti’ne liderlik yaptığı süre boyunca iyi muamelelere maruz kalmamıştı. Ayrıca Fransa, Naziler tarafından işgal edildikten sonra İngiltere, Cezayir’deki Fransız donanmasını, Almanların eline geçmemesi için batırmış ve 1300 personel hayatını kaybetmişti. De Gaulle, İngiltere’nin, ABD ile olan ilişkilerine de hep şüphe ile bakmış ve bu ülkeyi ABD’nin, Avrupa’daki çıkarları için kullandığı bir araç olarak gördüğünü açıkça söylemişti. Nitekim AKÇT ve AET’nin dışında kalmayı tercih eden ama zamanla bu tercihinden pişmanlık duyarak AET’ye üye olma arzusu gösteren İngiltere’nin üyeliği 1962 ve 1968’de De Gaulle tarafından iki defa geri çevrilmişti. Ancak De Gaulle’ün, İngiltere hakkındaki hislerinin tüm Fransızlar tarafından paylaşıldığı söylenemez. Nitekim 1969’da siyasetten ayrıldıktan sonra İngiltere’ye dönük veto kaldırıldı ve İngiltere, 1973’te AET üyesi oldu. Avrupa’nın batısı ekonomi başta olmak üzere diğer pek çok alanda da bütünleşme içine girmişti. Doğu Avrupa’da ise Sovyetlerin öncülüğünde COMECON’un kurulduğu yukarıda belirtilmişti. Kızıl Ordu, hâlâ çok güçlüydü ve bu askerî ihtişamın yanı sıra ağır sanayi yatırımları da dikkat çekiciydi. Sovyet ekonomisi beş yıllık kalkınma planları ile kontrol edilen merkezî bir kimliğe sahipti. Stalin savaş sonrasındaki ilk beş yıllık planda çelik üretiminin %50 artırılması hedefine işaret etti. Sovyetler Birliği’ni oluşturan uluslar bu ağır sanayi hamlesini savunanları “çelik yiyiciler” olarak adlandırdılar ve onların ekonomi politikasını çaresizce kabul ettiler. Kısacası hem Sovyetler Birliği hem de müttefikleri askerî açıdan oldukça etkileyici başarılara imza atsalar da bu durumun halkın günlük yaşamına katkı sağladığı söylenemezdi. Nitekim askerî teknoloji dışında zamanla batı bloku ile komünist blok arasındaki makas hayli açıldı. Sovyetlerin planlı ekonomi modeli, hem kendi ülkelerinde hem de müttefik ülkelerde ciddî şikâyetler doğurdu. Batı bloku refahını hızla yükseltirken Sovyet hâkimiyetindeki ülkeler savaş öncesindeki standartların bile gerisine düşmüşlerdi. Mesela savaş öncesinde Çekoslovakya, İsviçre ile neredeyse aynı standartlara sahipti; aynı dönemde Polonya’nın sanayi alt yapısı İtalya’daki ile eşdeğer haldeydi. Kıtanın ortasında bir mucizeye imza atmakta olan Federal Almanya ile Doğu Almanya’nın karşılaştırılması ise neredeyse imkânsızdı. Nihayet Doğu Avrupa, Soğuk Savaş’ın bedelini giderek gerileyen refah seviyesi olarak ödemek zorunda kaldı. Çelik Yiyiciler Başta Stalin olmak üzere Sovyet devlet adamlarından muazzam miktarda askerî ve ihtiyaçtan fazla ağır sanayi üretimini önceleyenlere verilen addır. Bu üretim yapılırken temel gıda ve tüketim maddelerinin üretilmesinde aynı hassasiyet gösterilmediği ve hatta bunların sağlanmasında sıkıntılar yaşandığı için bu tanımlama yapılmıştır. 192 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) BLOKLAR ARASI YUMUŞAMA VE SOĞUK SAVAŞ’IN SONA ERMESİ İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa, Sovyetler Birliği ve ABD arasında iki farklı gruba ayrılmış ve Soğuk Savaş’ın temelleri atılmıştı. Ancak bu durumun sonsuza kadar sürmesi beklenemezdi. Özellikle Sovyet kontrolündeki Doğu Bloku ülkeleri, sistemin devamı için refahlarından büyük fedakârlıklar yapmışlardı. Bu sistemin Sovyetler adına en önemli aktörü konumundaki Stalin’in, 5 Mart 1953’de ölmesiyle birlikte yeni bir döneme giriliyordu. Stalin, ölümüne kadar Kızıl Ordu ile dışarıda NKVD (İçişleri Halk Komiserliği) ile içeride baskıcı bir idare kurmayı başarmıştı. Stalin, Doğu Avrupa’daki bütün muhalefeti ve liderlerini baskı altında tutmaya özen gösterdi. Ancak Doğu Bloku’nun çökeceği 1989 yılına kadar bu bölgelerde yaşayan insanlar Sovyet baskısına direnmeye çalıştılar. Nitekim Stalin’in ölümünden sadece birkaç ay sonra Haziran 1953’te hem Çekoslovakya hem de Doğu Almanya ayaklandı fakat Kızıl Ordu’nun gücü karşısında hiç şansları yoktu. İçeride ise Stalin, sayıları milyonları bulan muhalifleri çalışma kamplarına (Gulag) göndermekten kurşuna dizilmeye varıncaya kadar pek çok ağır ceza ile tanıştırdı. Bu yıllar boyunca Stalin’e direnmeyi başaran tek ismin Yugoslavya’nın lideri Josip Broz Tito (1892- 1980) olduğu belirtilmelidir. Tito’nun bu başarısı ile Yugoslavya’nın tarihi tecrübesi arasında yakın bir ilişki vardır. Kızıl Ordu, bütün Doğu Avrupa’yı Nazilerden temizlerken Yugoslavya’da bu iş, faşizm karşıtı direnişçiler tarafından başarılmış ve Sovyet askerine ihtiyaç kalmamıştı. Bu başarının altında hiç şüphesiz direniş örgütü Partizanların ve onun komünist lideri Tito’nun rolü büyüktü. Savaşın ardından Tito, Partizanların gücü sayesinde diğer grupları saf dışı bırakarak 1945 yılı Kasım ayında Yugoslavya’da komünist bir idare kurdu. Stalin, Doğu Avrupa’daki gibi Yugoslavya’yı da kontrolü altına almak istese de başarılı olamadı. Çünkü Yugoslavya’da Partizanlar çok güçlü olduğu için Kızıl Ordu yeterince etkin olamadı. Ayrıca bölgenin Sovyetler Birliği’ne uzaklığı da bir başka sorundu. Ancak bu faktörlerin ötesinde asıl önemli gerekçe Tito’nun karizmatik önderliğiydi. Tito hem halkın hem de ordunun desteğini daima arkasında hissetmiş ve bu sayede Yugoslavya komünistleri daha bağımsız bir süreç içine girebilmişlerdi. Yugoslavya ile Sovyetler Birliği arasında siyasi çekişmenin yanı sıra ekonomi politikalarında da ciddi bir uyumsuzluk vardı. Stalin, Yugoslavya’nın bir tarım ülkesi olarak kalması ve SSCB’ye tarım ürünleri yetiştirmesini isterken Tito sanayileşmiş bir ülke istiyordu. Ayrıca Stalin’in uyarısına rağmen Tito, 1946 yılındaki iç savaşta Yunan komünistlerine destek vermişti. Nitekim Stalin, 1948 yılında Yugoslavya’yı COMINFORM’dan çıkardı. Aslında Tito ile Stalin’in ekonomiye yaklaşımları çok farklı değildi. Tito da merkezî ve planlı bir ekonomi kurmaya çalışıyordu. Ancak bunun yürüJean Monnet’nin Avrupa bütünleşmesine katkısı ve Avrupa Birliği tarihi için şu kaynağa bakılabilir: Dinan, Desmond. (2008). Avrupa Birliği Tarihi, çev. Hale Akay, İstanbul: Kitap Yayınevi. Avrupa bütünleşmesinin gerçekleşmesinde Jean Monnet nasıl bir rol oynamıştır? Batı Avrupa’daki birleşmenin ekonomik bütünleşme ile başlamasının önemi üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 Parçalanmış Avrupa’daki güvenlik sorunlarını açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş 193 Yakınçağ Avrupa Tarihi mediğini görünce 1950’lerin ortalarından itibaren Yugoslavya’da nispeten daha adem-i merkezi bir yapıyı tercih etti. Nitekim zamanla devletin desteklediği özel bir tarım sektörü ve fabrikalardaki işçilerin sınırlı şekilde kontrol edildiği milli bir sanayi ortaya çıktı. Yugoslavya ile Sovyetler Birliği’nin belki de en önemli ortak noktası, komünist partinin dışındaki siyasi hareketlere yaşam hakkı tanımamasıydı. Bunun dışında Tito ve Stalin’in sistemlerinin birbirine benzeyen yanları yok gibiydi. Stalin’in, 1953 yılında ölmesinin ardından Sovyetler Birliği’nde uzun sayılabilecek bir iktidar mücadelesi başladı. Daha Stalin hayattayken Georgi Malenkov ve diğer bazı Sovyet önderleri “yeni yol” ideallerini dile getirmişlerdi. Stalin’den sonra iktidar mücadelesinin önemli aktörleri arasında yer alan yeni yol önderleri, siyasi baskının azaltıldığı, tüketim ürünlerinin üretimine önem verilen ve Batı ile daha sıcak ilişkilerin kurulacağı bir düzen önermekteydiler. Bu uzun mücadeleyi, tıpkı Stalin gibi ağır sanayi taraftarı olan Nikita Kruşçev kazandı. Komünist Parti’nin Şubat 1956’daki 20. Kongresi’nde dört saate yakın süren konuşmasında Kruşçev, 1930’lu yıllardaki kanlı siyasi tasfiyelerden, Kırım Tatarlarına yapılan zulümden ve İkinci Dünya Savaşı sırasındaki vahim hatalardan bahsetmişti. Hem bu konuşması hem de sonraki politikaları Kruşçev’in daha ılımlı bir yol izleyeceğini ve Stalin’in mirasıyla hesaplaşacağını işaret etmekteydi. Böylece komünist önderler Stalinciler ve daha yumuşak bir diktatörlüğü savunan reformcular şeklinde iki farklı kampa bölünüyordu. Kruşçev’in varlığı, reformcuları daha şanslı hale getirmekteydi. Sovyetlerin yeni lideri Kruşçev, Komünist Parti’nin 20. Kongresi’nde Stalin karşıtı söyleminin yanı sıra kapitalist ve sosyalist blokların yan yana var olabileceklerini de ilân etti. Daha da önemlisi Kruşçev, sosyalizmin kapitalist ülkelere savaşa başvurmadan da girebileceğini söylemekteydi. Böylece Sovyet dış politikası da ciddi bir değişikliğe uğrayarak “barış içinde bir arada yaşamak” gibi bir yola girmekteydi. Yine bu kongrede sosyalizme ulaşmanın farklı yolları olduğu kabul edilerek derin bir ideolojik değişikliğe de gidiliyordu. Bu değişikliklerin sonucu olarak Yugoslavya ile uzlaşma süreci başlatıldı. Ancak bu yakınlaşma Çin’i kapsamıyordu. Çin komünist liderleri, hem Stalin’in mirasını reddetmenin hem de sosyalizme farklı yollardan gidilebileceği tezinin açık bir ihanet olduğunu iddia ediyorlardı. Her ne kadar Kruşçev, ılımlı mesajlar verse de Batı Bloku açısından değişen bir şey olmadı. Hatta 1955 yılında Batı Almanya’yı, NATO’ya kabul ederek tansiyonun yükselmesine yol açtılar. Bu adıma Sovyetler Birliği, Varşova Paktı’nı kurarak karşılık verdi. Dolayısıyla Sovyetler Birliği’nin yumuşamaya dönük adımları iki blok arasındaki gerilimin azalmasını sağlamadı. Ayrıca iki tarafın da açık ya da gizli girişimleri sıkıntıyı yükseltmekteydi. Mesela 1957 yılında Sovyetler Birliği, uzayda bir uyduyu yörüngeye yerleştirmişti. Batı ittifakının rahatsız olması, uydudan çok Sovyetlerin bunu başaracak bir füzeye sahip olması ve böylece ABD’nin hava üstünlüğüne son vermiş olmasıyla ilgiliydi. ABD, bu meydan okumaya yüksek irtifadan uçarak çok açık fotoğraflar çekebilen ve radara yakalanmadığını iddia ettikleri U-2 casus uçaklarıyla karşılık vermeyi denedi. Ancak bu uçaklardan birinin 1 Mayıs 1960’da Sovyet topraklarında düşürülmesiyle birlikte istenilen hedefe ulaşılamadı. Ayrıca bu gelişme ile birlikte iki ülke arasında Berlin Krizi (1958) sebebiyle devam eden ve uzlaşma ihtimali barındıran görüşmeler sona erdi. Ardından ABD, 1962 yılına kadar Sovyetler Birliği’ne dönük katı politikasını sürdürdü. Küba Füze Krizi ve Yumuşama Sürecinin Başlaması ABD, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ana rakibi olarak gördüğü Sovyetler Birliği’ni yakından izlemek için U-2 casus uçaklarını devreye sokmuştu. Buna karşın Sovyetler Birliği de Florida eyaletine oldukça yakın mesafedeki Küba’ya balistik füzeler yerleştirdi. İşin ilginç tarafı, Sovyetlerin bu eyleminden ABD haberdar olmamıştı. Bunu öğrendiği andan itibaren ABD ile Sovyetler arasında nükleer bir kriz çıktı. (16-28 Ekim 1962) Dünya açık bir nükleer savaş tehdidi altına girmişti. Ancak her iki ülke de krizi görüşmeler yoluyla çözmeyi başardılar. Sovyetler Birliği’nin, Küba’ya yerleştirdiği füzeleri sökmesi karşılığında ABD de Türkiye’deki füzeleri sökmeyi kabul etti ve bu ciddi kriz aşıldı. Füze Krizi’nin, birkaç noktada Soğuk Savaş’ın seyrini etkilediği belirtilmelidir. Bu krizle birlikte ilk defa iki ülke doğrudan karşı karşıya geliyor ve Soğuk Savaş zirveye ulaşıyordu. Sonrasında Soğuk Savaş’ın tansiyonu giderek düşmeye başlayan bir seyir içine girdi ve yumuşama sürecine girildi. 194 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) Kriz, NATO’ya üye Avrupa devletleri ve tabii ki Türkiye açısından da uyarıcı özellikler barındırıyordu. NATO üyeleri, kendilerini ilgilendirecek bir tehlike halinde ABD’nin, müttefiklerinin fikrini sormadan güvenliklerini kolayca feda edebileceğini göstermişti. İki büyük devlet arasındaki yumuşama, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan uluslararası sistemin istikrara kavuşmaya başladığına işaret etmekteydi. Nitekim bu istikrar neredeyse bütün dünyada kısmi bir ekonomik büyümeyi de beraberinde getirmişti. Ancak ekonomideki sıkıntılar tamamen aşılamadı ve sistemin taşıdığı adaletsizlikler bütün dünyada 68 Hareketi olarak anılan bir gelişmeyi doğurdu. Olaylar Paris’te başlasa da asıl ses getiren gelişme Çekoslovakya’da yaşandı. Prag Baharı olarak adlandırılan olaylar Kızıl Ordu’nun, Çekoslovakya’yı işgali ve 1964’de Sovyetler Birliği’nin liderlik koltuğuna oturan Leonid Brejnev’in, kendi adıyla anılacak olan doktrinini ilân etmesine yol açtı. 12 Kasım 1968’de ilân edilen Brejnev Doktrini’ne göre Sovyetlerin herhangi bir komünist ülkede iç veya dış güçlere karşı sosyalizmi korumak ve kapitalist yönetimlerin kurulmasını engellemek için müdahale hakkı vardı. Brejnev’in ilân ettiği ilke, bir bakıma Truman Doktrini’ne verilen cevaptı. Bu çerçevede Kızıl Ordu’nun müdahalesiyle Çekoslovakya’da, Moskova’ya itaat eden parti liderlerinin güdümünde daha baskıcı bir diktatörlük kuruldu. Sovyet girişimini protesto etmekten öteye geçmeyen ABD, bu tavrı ile Doğu Avrupa’da, Sovyetler Birliği ile açık bir mücadeleye girmeyeceğini ve bölgenin Sovyet nüfuz alanı içinde kaldığını bir defa daha onaylamış oluyordu. Batı Almanya’nın Yeni Doğu Politikası ve Blokların Uzlaşma Çabaları Almanya, iki kutba ayrılmış bir Avrupa’nın gerilimden kurtulamayacağına inanmaktaydı ve Eylül 1955’ten itibaren Doğu Bloku ülkeleriyle Hallstein Doktrini çerçevesinde yeni bir ilişki biçimi belirlemişti. Alman devlet adamı Walter Hallstein’ın çizdiği politika Almanya’yı Federal Almanya’nın temsil ettiği ve Doğu Almanya’yı egemen bir devlet olarak kabul etmenin dostça bir davranış olmadığı fikrine dayanıyordu. Bu ilke temelinde Doğu Almanya’yı bağımsız bir devlet olarak gören ülkelerle Federal Almanya diplomatik ilişkilerini kesmişti. Ancak bu yöntem herhangi bir olumlu sonuca yol açmadı. Üstelik 1961 yılında Berlin Duvarı’nın inşasıyla birlikte Federal Almanya başka çareler aramak zorunda kaldı. Federal Almanya’nın Sosyal Demokrat Başbakanı Willy Brandt 1969 yılında hükümetler arası ilişkilere önem verilmesi gerektiğini söyleyerek Doğu Bloku’ndaki komünist rejimlerle karşılıklı ilişkilere girmenin kaçınılmaz olduğunu açıkladı. Kaldı ki savaşın bitmesiyle bu açıklamanın yapıldığı yıllar arasında geçen dönem, Avrupa’daki barışın Federal Almanya ile Sovyetler Birliği arasındaki uzlaşmaya bağlı olduğunu da ispatlamıştı. Bu tarihten sonra Brandt, asıl amacı olan Batı ve Doğu Almanya’yı yeniden birleştirmek için Yeni Doğu Siyaseti (Neue Ostpolitik) adını verdiği bir politika izlemeye başladı. Prag Baharı Uzun yıllar katı bir Stalinci anlayışla yönetilen Çekoslovakya, 5 Ocak 1968’de Aleksander Dubçek’in Komünist Parti Genel Sekreterliği’ne seçilmesinden sonra daha bağımsız ve liberal bir politika izlemeye başladı. Ancak bu türden reformcu bir çizgiyi Doğu Bloku ülkelerinin birliği için tehlikeli bulan Sovyetler Birliği, Kızıl Ordu ve Varşova Paktı birliklerini 21 Ağustos 1968’de ülkeye göndererek reformları durdurmak ve gösterileri engellemek amacıyla başta Prag olmak üzere tüm Çekoslovakya’yı işgal etti ve Nisan 1969’da Dubçek’e görevden el çektirildi. Yumuşama Süreci Bu terim en basit biçimiyle, bloklar arasındaki karşılıklı söz atışması ve savaş tehlikesinin azalması ile komünist ve komünist olmayan devletler arasında siyasî, iktisadî, kültürel ve teknolojik işbirliği anlaşmalarının sayılarındaki artışın yaşandığı bir dönemi ifade etmektedir. 195 Yakınçağ Avrupa Tarihi Brandt, bu yeni açılım ile Doğu Bloku’nda yer alan ülkelere dönük olarak kendi siyasetini geliştireceğini ilân etmişti. ABD Başkanı Nixon, Almanya’nın NATO ve AET ile bağlarını koparma tehlikesine rağmen bu girişimi desteklemeye karar verdi. Böylece 1962’de başlayan yumuşama süreci etkisini gösteriyordu. Brandt’ın yeni siyasetinde üç ana hedef bulunuyordu: Sovyetler Birliği ile doğrudan temas kurmak; Doğu Avrupa ülkeleri ile ilişkilerin normalleştirilmesine çalışmak; son olarak Doğu Almanya’yı bağımsız bir devlet olarak tanımadan geçici bir uzlaşmaya varmak. Bu amaçların gerçekleştirilmesi bağlamında ilk antlaşma 12 Ağustos 1970’de Sovyetler Birliği ile imzalandı. Antlaşmaya göre iki devlet ikili ilişkilerde silaha başvurmayacaklarını ve Avrupa’daki mevcut sınırların bütünlüğüne saygı duyacaklarını kabul ettiler. Sovyetler Birliği ile uzlaşılması, bağlı devletler ile anlaşmanın da kapılarını araladı. 7 Aralık 1970’de Federal Almanya ve Polonya, savaş sonrasındaki sınırları onayladıklarını ve gelecekte de değiştirilmeyeceğini kabul ettiler. Ayrıca ikili ilişkilerde güç kullanılmaması da kararlaştırılmıştı. 21 Aralık 1972 ise Batı Almanya açısından en zor meselenin çözüme kavuşturulduğu gün oldu. Batı Almanya ile Doğu Almanya, birbirlerine karşı kuvvet kullanmama, ülke sınırlarına saygı duyma, birbirlerini uluslararası alanda temsil etmeme konularında anlaştılar. Fakat Batı Almanya bu uzlaşmanın gelecekte iki Almanya’nın birleşmesine engel oluşturmayacağını ayrıca bildirdi. Son olarak 11 Aralık 1973’te Çekoslovakya ile bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşmayla Nazi yönetiminin Çekoslovakya/Südetler’deki Almanları topraklarıyla birlikte anavatana dâhil ettiği 1938 Münih Düzenlemesi’nin geçersiz olduğu kabul edildi. Ayrıca iki ülkenin birbirlerinin sınırlarına saygı duyacağı da onaylandı. Brandt’ın izlediği politikaların en önemli sonucu, 1948’den beri parçalanmış ve hatta duvarlarla ayrılmış olan Batı Berlin üzerinde daha yumuşak bir anlaşma zemininin yakalanmış olmasıdır. Nitekim 1971 yılının yaz aylarında yapılan karşılıklı görüşmelerde Batı Berlin’in özgürlüğünü ve Batı Almanya’nın şehre ulaşımını güvence altına alan yeni bir dört devlet antlaşması imzalandı. Antlaşma ile Berlin uluslararası kriz bölgeleri listesinde aşağı sıralara kaydı ve tekrar dünyanın gündemine ancak Kasım 1989’da Berlin Duvarı yıkılmaya başladığında oturdu. Federal Almanya’nın, Doğu Bloku ülkeleriyle kurduğu ilişkiler, Avrupa barışı ve bütünleşmesi açısından olumlu katkılar yaptı. 1969 yılında De Gaulle’ün görevinden ayrılması başlangıçta olumsuz gibi görünse de AET’nin genişlemesinin önü açıldı. Nitekim 1973 yılında iki defa reddedilen İngiltere ile birlikte Danimarka ve İrlanda AET üyesi oldular. Bu süreç devam etti ve 1981 yılında Yunanistan; 1986’da da İspanya ile Portekiz Topluluk’a kabul edildiler. Böylece AET 12 üyeli bir yapılanma haline geldi. Kapının açık kalmaya devam etmesi sayesinde 1995 yılında Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in de katılmasıyla Topluluk 15 üyeli bir organizasyona dönüştü. Nihayet en önemli süreç Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra yaşandı ve 2004 yılında 10 yeni üye daha Topluluk’a kabul edildi. Bu tarihten sonra Topluluk isim değiştirerek Avrupa Birliği (AB) (European Union-EU) adını aldı. Bu gelişmeler, Soğuk Savaş’taki yumuşama ile birlikte Avrupa’daki istikrarın da artmaya başladığına işaret eder. Aynı zamanda bu dönemde ABD ile Sovyetler Birliği arasında da silahsızlanma konusunda önemli mesafe kaydedilmişti. Her ne kadar ABD Başkanı Nixon, Vietnam Savaşı (1955-1975)’nı daha da kuvvetli biçimde sürdürse de Sovyetleri çevreleme politikasını nispeten yumuşatmaya başlamıştır. Bu gelişme Soğuk Savaş’ın tansiyonunu da düşürmüştür. Nixon, Milli Güvenlik Danışmanı Henry Kissinger ve kısmen De Gaulle gibi 19.yüzyıldaki güçler dengesi politikasına inanmaktaydı. Bu anlamda Nixon, ideolojiden daha çok ülkelerin uzun vadeli çıkarları ve coğrafi önceliklerinin daha önemli olduğunu düşünüyordu. Nitekim ideolojik uyuşmazlığa rağmen Çin’in giderek önem kazanmasını dikkate alarak bu ülke ile ilişki kurmaya çalışmıştır. ABD’nin, Çin ile yakınlaşması, Sovyetler Birliği’nin de yumuşama sürecini hızlandırmasını sağladı ve iki süper güç, silahların azaltılmasının herkes için iyi olacağına karar verdiler. Başkan Johnson döneminde başlatılan Stratejik Silâhların Sınırlandırılması Görüşmeleri (The Strategic Arms Limitation Talks - SALT) sürdürüldü ve 1972’de Nixon ve Sovyet liderleri “barış içinde bir arada yaşama” hedefini teyit ederek SALT-I anlaşmasını imzaladılar. Anlaşma ile iki devlet, füze savunma kapasitesini azaltma ve saldırı silahlarını da beş yıl boyunca sabit tutma konusunda uzlaştılar. Anlaş- 196 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) ma silahlanma yarışına son vermese de iki tarafın önleyici saldırı endişelerinin giderilmesi ve görüşmelerin devam etmesini sağladı. Nitekim 1979 yılında yürütülen SALT-II görüşmelerinde de sonuca ulaşıldı. Ancak aynı yıl Sovyetlerin Afganistan’ı işgal etmesiyle ABD, bu anlaşmayı onaylamadı. Yumuşama süreci ile birlikte iki büyük devlet arasında yavaş da olsa bir anlayış ortaya çıkarken İkinci Dünya Savaşı’ndan miras kalan bazı sorunların çözümü için de fırsat yakalanıyordu. 1975 yılında NATO üyesi 16 devlet, Varşova Paktı’na üye yedi ülke ve herhangi bir ittifakın içinde bulunmayan 12 devlet, Finlandiya’nın başkenti Helsinki’de buluştular. Bu buluşmanın ana gündemi Avrupa barışıydı. Böylece Avrupa güvenliği ve işbirliği hakkında yapılacak olan ve iki yıl sürecek bir konferans başlamış oldu. Bu toplantılarda taraflar barış, ekonomik ve kültürel işbirliği ve insan haklarının korunması doğrultusunda taahhütlerde bulundular. Helsinki anlaşmaları resmî/şeklî bir anlaşma olmasa da, İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşan Avrupa sınırlarını onayladı. Ayrıca “Helsinki İzleme Komiteleri” oluşturularak anlaşmayı imzalayan devletlerdeki insan hakları meseleleri izlenmeye başladı. Helsinki konferansları Soğuk Savaş dönemi yumuşama sürecinin zirvesini temsil etmiş ve 1979 yılında Afganistan’ın işgaliyle birlikte bu süreçte gerileme yaşanmıştır. Helsinki Anlaşmaları’nın Soğuk Savaş’ın bitirilmesindeki en önemli katkısının zamanla insan hakları konusundaki III. Sepet olduğu anlaşıldı. Nitekim Sovyet baskısına karşı mücadele eden Doğu Avrupalı reformcular 1975 yılından itibaren III. Sepet’ten fazlasıyla yararlandılar. Çekoslovakya’da Vaclav Havel ve Polonya’da Lech Valesa, bu kapsamdaki hükümleri kullanarak sadece Sovyet egemenliğinin etkisini kırmadılar, aynı zamanda ülkelerindeki komünist rejimleri de ortadan kaldırdılar. Başlayan bu yeni süreç ise Doğu Bloku’nun çöküşünü hızlandırdı. Sovyetler Birliği’nin Çökmesi ve Soğuk Savaş’ın Sona Ermesi Sovyetler Birliği, İkinci Dünya Savaşı’ndan hayli olumsuz etkilenmişti. Yıkılan ülkeyi yeniden ayağa kaldırmak amacıyla uygulanan beş yıllık kalkınma planları ekonomik büyümeyi beraberinde getirdi. Ancak 1970’lerle birlikte hem içerideki gelişmeler hem de batıda yaşanan teknolojik gelişmenin yakalanamaması, ciddî sıkıntıların başlamasına yol açtı. Ayrıca Stalin sonrasında izlenen politikalar, sosyalist bir topluma hiç de uygun değildi. Soğuk Savaş yılları boyunca Sovyet yönetimi, ekonomik, politik ve sosyal dokuyu korumaya çalıştı. Ayrıca giderek eskiyen ve verimsiz hale gelen teknolojik alt yapısıyla silahlanma ve uzay çalışmalarında ABD ile rekabet etmeye çalıştı. Diğer taraftan siyasî nüfuzu, çok geniş bir alana yayılmıştı. Sovyetler Birliği’nin böylesi ağır bir yükün altından kalkması çok zordu. Çünkü rekabet içinde olduğu bloğun aksine Sovyetler Birliği yaşamaya devam etmesini sağlayacak dinamizmden yoksundu. Buradan hareketle ABD’nin bu çöküşteki rolünün, abartılacak bir düzeyde olmadığı sürecin daha çok Sovyetler Birliği’ndeki meselelerle ilgili olduğu aşağıda görülecektir. 1975 yılından sonra iki büyük devlet açısından Avrupa’da bir istikrar dönemi başladı. Ancak Avrupa dışındaki bölgeler için benzer bir şey söylemek pek kolay değildir. Çöküş öncesindeki yıllarda tuhaf biçimde ABD’nin etkisizleşmesine Sovyetlerin ise siyasi nüfuzunun genişlemesine tanıklık edildi. ABD, 1975 yılında Hindiçini’nde çökmekten ve Angola’dan çekilmekten kurtulamadı. ABD’den boşalan bölgede Sovyet nüfuzu arttığı gibi 1979 yılında Kızıl Ordu, Afganistan işgaline başladı. İran, Batı yanlısı Şah’ın devrilmesiyle ABD karşıtı bir yönetimin eline geçmişti. 1980’li yıllarda Sovyetler Birliği’nin, mücadeleden galip çıkan taraf olacağı hissi uyanmaktaydı. Ancak bu yıllar tamamen aksi yönde Sovyetler Birliği’nin dağılmasına sahne oldu. Ocak 1981’de eski bir sinema oyuncusu olan Ronald Reagan ABD Başkanı oldu. 1989 yılında emekliye ayrıldığında anketler halkın, başkanın icraatlarını büyük ölçüde desteklediğini söylüyordu. Bu beğeni, iç politika ve ekonomideki başarının yanı sıra başkanın, Afrika, Asya ve Güney Amerika’da, Sovyet yayılmacılığına karşı başlattığı püskürtme siyaseti ile de yakından ilgiliydi. Ayrıca Reagan, rakibinin stratejik üstünlüğüne zarar verecek bir silahlanma programını da uygulamaya koymuştu. Bunların ötesinde daha sonra Reagan Doktrini şeklinde adlandırılacak olan siyaset çerçe- 197 Yakınçağ Avrupa Tarihi vesinde de komünizm karşıtı direniş hareketlerine gizliden ve açıktan destek verdi. ABD, Afgan mücahitlerini Sovyet işgaline karşı desteklemeye ya da Angola’daki komünizm karşıtı güçlere yardım etmeye özen gösterdi. 1960’lı ve 1970’li yıllarda Sovyetler Birliği’nin yaptığını artık ABD yapacaktı. 1981 yılında ABD başkanlık koltuğuna Reagan otururken yaklaşık dört yıl sonra 1985 yılında Sovyetler Birliği’nin yeni önderi Mihail Gorbaçov oldu. Bu yıllarda Sovyetler Birliği, ekonomik ve sosyal açıdan ciddi bir sıkıntı içine girmişken ABD, yeni başkanı ile birlikte daha aktif bir seyir izliyordu. İki süper güç arasındaki mücadelenin geleceği herkes için bir merak konusuydu. Gorbaçov, içerideki sıkıntıları bildiği için ABD’nin meydan okumasına perestroyka (yeniden yapılanma) ve glasnost (açıklık) ile karşılık vermeyi tercih etti. Bu tercihin doğal sonucu öngörülemeyen, sınırsız ve durdurulamayan bir tartışma seli içinde hemen her yerde komünizmin karalanması oldu ve Sovyet yurttaşlarına bağışlanan özgürlükler çok geçmeden denetimden çıktı. Evvela Baltık bölgesindeki Sovyet cumhuriyetleri Estonya, Letonya ve Litvanya ayrılmak istediler. Moskova’nın askerî müdahale tehditleri bile onları kararından vazgeçiremedi. Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Başkanı Boris Yeltsin, 1990 yazında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri’nin istediklerini yapma hakları olduğunu ilân ettiğinde Baltık Sovyet Cumhuriyetleri için tehlike de ortadan kalkmış oldu. Ağustos 1991’de gidişattan memnun olmayan komünistler bir darbeye teşebbüs ettiler. Yeltsin’in darbecilerin kendisini tutuklamaya gönderdikleri tanklardan birinin üzerine çıkıp darbecileri lanetleyen bir konuşma yapmasıyla darbe de bitmiş oldu. 9 Aralık 1991’de de Rus, Ukrayna ve Beyaz Rusya Cumhuriyetlerinin liderleri bir araya gelerek Sovyetler Birliği’nin dağıldığını ve yerine daha gevşek yapılı Bağımsız Devletler Topluluğu’nun kurulduğunu ilân ettiler. 25 Aralık 1991 günü ise Gorbaçov, televizyondan artık tarihe karışmış bir ülkenin başkanı olarak istifasını sundu. Sovyetler Birliği’nin dağılması, Doğu Avrupa’da da büyük bir dönüşümün yolunu açtı. Aslında Gorbaçov ülke içinde yeniden yapılanma ve açıklık politikalarını sürdürmeye başladığında Doğu Avrupa’nın komünist hükümetlerine de başlarının çaresine bakmalarını söylemişti. Kızıl Ordu’yu ve neler yapabileceğini çok iyi bilen bölge devletleri başlangıçta hareketsiz kaldılar. Ancak daha sonra gelişmeler hızlı bir seyir izledi. 1989’da Polonya, serbest seçimlere gitti ve. Komünist Parti hezimete uğradı. Ancak asıl sevindirici olan şey, Kızıl Ordu’nun etrafta görünmüyor olmasıydı. Ardından halk gösterileriyle birlikte Doğu Avrupa’daki sistem hızla çökmeye başladı. Polonya’yı sırasıyla Macaristan, Doğu Almanya, Bulgaristan, Çekoslovakya ve Romanya takip etti. Bu ülkelerden sadece Romanya’da hükümet devrilirken şiddet kullanıldı. Romanya lideri Nikolay Çavuşesku ile karısı bir askeri mahkemenin iki saatlik yargılaması sonucu 22 Aralık 1989’da kurşuna dizilerek idam edildi. 1989 yılı sonu itibariyle sadece Bulgaristan ve Arnavutluk’ta komünist hükümetler kalmıştı. Ancak sırasıyla 1990 ve 1991 yıllarında bu ülkelerdeki komünist partiler de iktidarlarını kaybettiler. Sovyetler Birliği Reagan döneminin hemen ertesinde çöktü. ABD’li yorumcular, yıpratıcı bir Soğuk Savaş sonucu Sovyetlerin dağıldığını söyleyerek kendilerine pay çıkarmaya çalışsa da çöküş sonrasında yaşanan kargaşa, gerçekte kimsenin böyle bir sonu tahmin etmediğini gösterir. Aslında 1980’lerin ilk yıllarında Sovyetler Birliği, bu mücadelede daha avantajlı bir konuma yükselmişti. Ancak Gorbaçov ve Reagan, 1986 yılında İzlanda’da buluştuklarında her ikisinin de nükleer silahların olmadığı bir dünya istedikleri anlaşıldı. Bu anlayış birliği, Soğuk Savaş’ın her iki süper güç tarafından da bitirilmek istendiğini gösteren en önemli işarettir. Reykjavik (1986) ve Washington (1987) zirveleri ile Soğuk Savaş, fiilen sona eriyordu. Son adım ise ABD Başkanı George H. W. Bush ile Mihail Gorbaçov arasında Aralık 1989’da gerçekleştirilen Malta zirvesinde atıldı. Soğuk Savaş’ın sona erdiği resmen ilân edildikten sonra Paris’te Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK)’nın zirve toplantısı düzenlendi. Bu zirvede iki blok arasındaki rekabetin sona erdiği tekrarlanmış ve bölünmüş Avrupa’nın tamamen tarihe karışması yönünde hayati bir aşama geçilmiştir. 198 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) Yugoslavya’nın, Sovyetler Birliği’nden bağımsız bir politika izlemesinin sebepleri hakkında daha detaylı bilgi edinmek için şu kaynağa bakılabilir: Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Yugoslavya’nın, diğer Doğu Bloku ülkeleri ile karşılaştırıldığında Sovyet egemenliği altına girmemesinin sebepleri nelerdir? Yugoslavya’nın, Doğu ve Batı bloklarından ayrı bir yol çizmesinin önemi üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 4 Yumuşama sürecinin Soğuk Savaş’ı sonlandırmadaki etkisini yorumlayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Berlin … 26 Mayıs 1987’de henüz on dokuz yaşındaki amatör pilot Mathias Rust, küçücük bir “Cessna” uçağıyla Kızıl Meydan’a, Kremlin’in hemen önüne iner. Helsinki’den havalanmış, ağaçların tepesini yalayacak kadar alçaktan uçarak Sovyet semalarına girmiş ve hiç kimsenin ruhu bile duymadan Sovyet savunma hatlarını delerek ta başkente kadar gelmiştir. Sovyet yönetimi bu afacanca muziplik karşısında apışıp kalır. Çünkü onlara göre böyle bir şey olanaksızdır. Ama yine de olmuştur işte. Mathias Rust’un muzipliği sonradan tarihi bir anlam kazanır ve onun Kızıl Meydan’a inişi, sanki kudretli Sovyetler Birliği’nin artık her şeyi kontrol altında tutamadığının sinyalini veren ve “aha bu duvara yazıyorum” diyen parmağın sembolü olur. Aslında o gün bu olayın gerçek anlamını pek kavrayan olmaz. Ne Doğu ne de Batı’da hiç kimse kapıya dayanmış olan büyük dönüm noktasını fark edemez. İşin daha da ilginci, Batı’nın bu dalda uzmanlaşmış ve bu işler için kurulmuş istihbarat örgütlerinin bile çok yakında olacaklardan tamamen bîhaber olmalarıdır. Sovyet imparatorluğunun yıkılması, onlarca yıl boyunca düşmanın hafifçe öksürmesine dek her şeyi kayda geçen CIA açısından bile büyük sürpriz olur. Amerikan Merkezi Haber Alma Teşkilatı’nın tarihinde benzeri fiyaskoların birçok örneği olsa da (Sovyetlerin Çekoslovakya ve Afganistan saldırıları gibi, 1949’da patlatılan ilk Sovyet atom bombası da büyük bir sürpriz olmuştur), kuşkusuz bunlardan en büyüğü bu kez uğradıkları hezimettir… Kaynak: Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları, s. 846. yaşamla ilişkilendir Yakınçağ Avrupa Tarihi 199öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 1 Soğuk Savaş’ı anlayabilme Soğuk Savaş’a Doğru İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Müttefikler Avrupa’daki nüfuz bölgelerini Yüzdeler Anlaşması’yla belirlemişlerdi. Savaş bittiğinde, hem ideolojik farklılıklar hem de Almanya’nın geleceği üzerinde uzlaşılamaması ve özellikle Sovyetler Birliği’nin güvenlik endişesi Doğu Avrupa’da Batılı güçlere ve Almanya’ya karşı bir tampon bölge oluşturacak uydu devletlerin kurulmasıyla sonuçlandı. Komünizmin ve Sovyet nüfuzunun Orta ve Batı Avrupa’ya yerleşmesinden endişe eden Batılı güçler de buna çeşitli güvenlik örgütleri ve Avrupa’yı bütünleştirecek adımlarla karşılık verdiler. Bu sırada Batı Avrupalı devletleri her anlamda destekleyen ABD, Sovyetler Birliği’nin Avrupa ve ötesinde girişeceği genişlemeyi ancak güçle durdurabileceğini anladı. Böylece komünizmin çevrelenmesi için gerekli bölgelerde askerî yığınağa başlandı. Bu sırada ABD ile Sovyetler Birliği arasında hiçbir yerde silâhlı çatışma çıkmadı. Ama taraflar arasında gerilim sürekli üst düzeydeydi. Bu bağlamda Soğuk Savaş, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, savaştan galip çıkmış devletlerle artık “süper güç” olarak tanımlanan ABD ve Sovyetler Birliği’nin etrafında kümelenmiş küçük devletler arasındaki anlaşmazlıkların ve gerilimlerin doğrudan birbirlerine karşı silâh kullanmadan sürdürüldüğü mücadeleydi. 2 Soğuk Savaş’ta Almanya’nın rolünü tartışabilme İkinci Dünya Savaşı’nın Ağır Yükü: Almanya Sorunu Almanya’nın 1871’de siyasî birliğini sağlaması Avrupa’da yüzyıllardır var olan güç dengesini Almanya’nın lehine bozmuştu. Nazi Almanya’sı ise İkinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde belki de Alman tarihinin en güçlü devletini teşkil ediyordu. Almanya’nın gücünü anlamak için şu gerçeğe bakmak yeterlidir; her iki dünya savaşı da İngiltere ile Fransa’nın birlikte Almanya’yı yenemeyeceklerini ortaya koymuştu. İşte bu Almanya’nın, İkinci Dünya Savaşı’nda ABD ve Sovyetler Birliğinin yardımıyla yenilmesi, Avrupa’da büyük bir güç boşluğu oluşturdu. Kısa sürede ideolojik ve stratejik gerekçelerle bölünen Avrupa devletleri Almanya’yı bölerek işgal ettiler ve sonrasında ne yapacakları konusunda da anlaşamadılar. Almanya tekrar birleşmesi hâlinde hangi tarafa katılsa o blokun lehine dengeyi bozacağı için, Almanya’nın bölünmüş kalması tercih edildi. Batı Alman devlet adamları başlangıçta güvenliklerini sağlamak için Batı ittifakında kaldılar. Fakat bunun Almanya’nın birleşmesine katkısı olmadığını gördüklerinde yeni bir yol (Ostpolitik) izleyerek, yumuşama sürecinin de etkisiyle başta Sovyetler Birliği olmak üzere Doğu Avrupa’nın komünist ülkeleriyle uzlaşma yoluna gittiler. Bu başarılı politikaları Soğuk Savaş’ın seyrindeki genel yumuşama süreciyle birleşince, bölünmüş Almanya nihayet 1990’da birleşti ve “sorun” da ortadan kalktı. Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) 200 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 Parçalanmış Avrupa’daki güvenlik sorunlarını açıklayabilme Parçalanmış Avrupa’da Güvenlik 1955 yılına gelindiğinde Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, aşamalı olarak tarafların belirginleştiği ideolojik ve örgütsel bölünmesi tamamlanmıştı. Bu bölünmenin temel gerekçesi karşılıklı duyulan güvensizlik ve kendilerini koruma amacıydı. Her iki tarafın güvensizliğinin de geçmişte karşılığı vardı. ABD ile Batı Avrupalı müttefikleri komünizmin yayılmasından ve geçmiş 200 yıldan bu yana tecrübe ettikleri Rus yayılmacılığından endişe ediyorlardı. Sovyetler tarafının endişesi de kendince çok makuldü. Bolşevik Devrimi’nden hemen sonra yaşanmaya başlanan iç savaşa Batılı devletlerin müdahalesi çok kötü hatıralar bırakmıştı. Batı’nın saldırganlığına dair hatıralar tazeydi. İki savaş arası dönemde de Sovyet Birliği’ne karşı hiç de dostça olmayan politikalar izlenmişti. Almanya ile ilgili endişelerinin de temeli vardı; son 30 yıl içinde Almanya, Doğu Avrupa üzerinden Rusya’ya saldırmıştı ve her ikisinde de çok ağır yıkıma neden olmuştu. Bu sebepten Sovyetler Birliği artık Doğu Avrupa’nın kendisine karşı girişilecek bir saldırıda atlama tahtası olarak kullanılmaması için tedbirler aldı. İlk adım Doğu Avrupa ülkelerinde uydu hükümetlerin kurulması ve sonrasında da Cominform, COMECON ve Varşova Paktı gibi siyasî, iktisadî ve askerî örgütlerle güvenliğin sağlanması idi. ABD ile Batılı müttefikleri de Marshall Planı, Truman Doktrini ve NATO gibi benzer mahiyette örgütlerle kendi güvenliklerini sağlamaya yöneldiler. 4 Yumuşama sürecinin Soğuk Savaş’ı sonlandırmadaki etkisini yorumlayabilme Bloklar Arası Yumuşama ve Soğuk Savaş’ın Sona Ermesi Soğuk Savaş boyunca taraflar kurdukları örgütler ve girdikleri silâhlanma yarışıyla “dehşet dengesi” oluşturmuştu. Bu şu anlama geliyordu; her iki tarafta da birbirlerini ve hatta dünyayı birkaç defa yok edecek nükleer silâh stoklanmıştı. İlk yumuşama işaretini Stalin’in 1953’teki ölümünden sonra iktidar mücadelesinden galip çıkan Kruşçev gösterdi ve bir arada barış içinde yaşamaktan bahsetti. Bunu başlangıçta Batılılar pek önemsemediler. Ama 1962’de Küba’daki füze krizinde iki blokun bir nükleer savaşın eşiğine gelmesi, yumuşama sürecini iyice gündeme soktu ve müzakerelere öncelik verilmesini sağladı. Bu süreçte inişler ve çıkışlar olmakla birlikte, taraflar 1975’te Helsinki Anlaşmaları çerçevesinde uzlaşma sağladığında, İkinci Dünya Savaşı sonrası anlaşmazlıklarının hayati öneme sahip olanlarında uzlaşmaya varmışlardı. Bir ara 1980’lerin başında Soğuk Savaş’ta neredeyse bütün ibreler Sovyetler Birliği’nin lehine görünürken Sovyetlerde ani bir çöküş başladı. Sovyetler savaş makinasını işletebilmişti ama sosyalizm halkın genel tüketim ihtiyaçlarına ve özgürlüğüne çare olmamıştı. 1985’te iktidara gelen Gorbaçov, giriştiği reform hareketleriyle sistemi kurtarmayı umdu ama 70 yıldır baskı altında olan Sovyet ve Doğu Avrupa halkları Gorbaçov’un Demir Perde’de açtığı kapıdan bir daha girmemek üzere çıktılar. Yakınçağ Avrupa Tarihi 201neler öğrendik? 1 Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Sovyetler Birliği savaştıkları Almanya’nın geleceği hakkında hangi görüşmelerde bir karara vardılar? A. Washington Konferansı’nda B. Tahran Konferansı’nda C. Paris Konferansı’nda D. Berlin Konferansı’nda E. Yalta Konferansı’nda 2 Aşağıdaki ülkelerden hangisi “Yüzdeler Anlaşması”nda pazarlık konusu yapılmamıştır? A. Bulgaristan B. Macaristan C. Avusturya D. Yugoslavya E. Yunanistan 3 İki savaş arası dönemde işlevsiz kaldığı görülen Milletler Cemiyeti’nin yerine yeni bir uluslararası işbirliği örgütünün (Birleşmiş Milletler) temeli hangi şehirdeki görüşmelerde ve ne zaman atılmıştır? A. Moskova, 1939 B. San Francisco, 1941 C. Madrid, 1943 D. New York, 1940 E. Londra, 1944 4 Aşağıdaki ülkelerden hangisi “Demir Perde”nin dışında kalmıştır? A. Romanya B. Bulgaristan C. Finlandiya D. Polonya E. Macaristan 5 Soğuk Savaş yılları boyunca Stalin’e ve sonraki Sovyet yöneticilerine direnerek daha bağımsız bir politika izleyen siyasetçi aşağıdakilerden hangisidir? A. Josip Broz Tito B. Edvard Beneş C. Klement Gottwald D. Boleslaw Bierut E. Jan Masaryk 6 Soğuk Savaş kavramını ilk defa kullanan devlet adamı kimdir? A. Winston Churchill B. Bernard Baruch C. Franklin D. Roosevelt D. Josef Stalin E. Konrad Adenauer 7 Batılı güçlerin kendi işgalleri altında bulunan Alman topraklarını 1949’da birleştirerek Federal Almanya Cumhuriyeti’ni kurmalarına Sovyetler Birliği nasıl karşılık vermiştir? A. Çekoslovakya’yı işgal ederek B. Batı Berlin’i abluka altına alarak C. Doğu Avrupa ekonomilerini birleştirerek D. Demokratik Alman Cumhuriyeti’ni kurarak E. Macaristan’ı işgal ederek 8 Aşağıdaki ülkelerden hangisi Varşova Paktı üyesi değildir? A. Yugoslavya B. Polonya C. Çekoslovakya D. Macaristan E. Romanya 9 Avrupa Birliği doğrultusunda Avrupa’nın öncelikli olarak ekonomik bütünleşmesini öngören adım aşağıdakilerden hangisiyle atıldı? A. Brejnev Doktrini B. Truman Doktrini C. Marshall Plânı D. Schuman Planı E. Glasnost ve Perestroyka 10 Aşağıdaki ülkelerden hangisi İngiltere’nin, Avrupa Ekonomik Topluluğu’na katılmasını iki defa veto etmiştir? A. Almanya B. İtalya C. İspanya D. İsveç E. Fransa Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) 202 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “İkinci Dünya Savaşı Biterken Avrupa Paylaşılıyor” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. E Yanıtınız yanlış ise “Demir Perde’nin Doğuşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. B Yanıtınız yanlış ise “İkinci Dünya Savaşı Biterken Avrupa Paylaşılıyor” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. B Yanıtınız yanlış ise “Almanya’nın Bölünmesi ve Soğuk Savaş’ın Derinleşmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. A Yanıtınız yanlış ise “İkinci Dünya Savaşı’nın Ağır Yükü: Almanya Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. C Yanıtınız yanlış ise “Almanya’nın Bölünmesi ve Soğuk Savaş’ın Derinleşmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. D Yanıtınız yanlış ise “Demir Perde’nin Doğuşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. C Yanıtınız yanlış ise “Bloklar Arası Yumuşama ve Soğuk Savaş’ın Sona Ermesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. A Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’yı Bütünleştirme Arayışları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. D Yanıtınız yanlış ise “De Gaulle’ün Avrupa Hayali” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. E Araştır Yanıt Anahtarı 7 Araştır 1 ABD’nin yeni Başkanı Truman, Mart 1947’de Kongre’de yaptığı konuşmada hür ülkelerin iç ve dış tehditlere karşı ABD tarafından desteklenmesi gerektiğini duyurdu. Bunun yanı sıra Türkiye ve Yunanistan’ın işgale uğraması ya da otoriter bir yönetime savrulmasını önlemek amacıyla 400 milyon dolar yardım yapılmasını teklif etti. Bu öneri tarihteki yerini Truman Doktrini olarak aldı. ABD’li devlet adamları bu yardımın yapılmaması halinde Fransa’ya kadar tüm Doğu Akdeniz’in komünizme yenik düşmesinden endişe ediyorlardı. Böylece ABD, Sovyet tehdidinin ancak güçle durdurabileceğine inandığını gösteriyordu. Daha sonra Truman yönetimi komünizmin çevrelenmesi için gerekli gördüğü bölgelerde askerî yığınağa başladı. Araştır 2 Batı Almanya, iki blok arasında tampon bölge görevi üstlendiği için batılı devletler, bu ülkenin ekonomik ve politik olarak güçlenmesine önem verdiler. Ayrıca ileride Doğu Almanya ile birleşmesi halinde siyasî dengeyi bozmaya aday en güçlü ülke olabilirdi. Bu düşüncelerden hareketle Batı Almanya, 9 Mayıs 1955’de NATO’ya kabul edildi. Sovyetler Birliği’ne göre bu eylem, faşizmin yeniden diriltilmesi adına atılan son adımdı ve buna cevap olarak 14 Mayıs 1955 tarihinde Varşova Paktı’nı kurdu. Varşova Paktı, Sovyetler Birliği, Polonya, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan arasında 8 Ocak 1949’da kurulan ekonomik işbirliği örgütü Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi (Council for Mutual Assistance - COMECON)’nin tamamlayıcı parçası oldu. Yakınçağ Avrupa Tarihi 203 Araştır Yanıt Anahtarı 7 İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa bütünlüğü hakkında farklı görüşler ortaya çıktı. Fransa, Almanya ve Benelüks ülkeleri federal bir Avrupa isterken İngiltere ve İskandinav ülkeleri daha gevşek bir konfederasyondan yana tavır takındılar. Ayrıca Churchill, mecbur kalmaları halinde açık denizi ve ABD’yi tercih edeceklerini sürekli vurgulamıştı. Bu fikir ayrılıklarının aşılması için gerekli olan yöntemi, Fransız Jean Monnet sundu. Monnet, 4 Mayıs 1950’de bu tıkanıklığın üstesinden gelinmesi için Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman’a ilk aşamada ekonomik bütünleşmenin sağlanmasını teklif etti. Böylece Almanyan’nın 19.yüzyıldaki birleşmesini başlatan gümrük birliği (Zollverein) benzeri bir adım atıldı. 9 Mayıs 1950’de yayınlanan Schuman Planı, neredeyse tamamen Monnet’ye ait olan ekonomik bütünleşme fikrini taşımaktaydı. Bu başlangıç bütünleşmiş Avrupa yolunda ilk ciddi adımlardan biri olacaktı. Diğer Doğu Avrupa ülkelerinin aksine Yugoslavya’da Naziler, faşizm karşıtı güçler tarafından mağlup edilmiş ve Kızıl Ordu’ya ihtiyaç duyulmamıştı. Bu başarının altında Tito’nun ve direniş örgütü Partizanların önemli payı vardı. Tito, 1945 yılında komünist bir idare kurdu. Stalin, diğer Doğu Avrupa ülkeleri gibi Yugoslavya’yı da kontrolü altına almak istese de başarılı olamadı. Çünkü bu bölgede Kızıl Ordu yeterince etkili değildi. Ayrıca hem halkın hem de ordunun Tito’yu desteklemesi de Yugoslavya’nın daha bağımsız hareket etmesini sağladı. Stalin ile Tito arasında ekonomik politikalar açısından da derin fikir ayrılıkları bulunuyordu. Stalin, Yugoslavya’nın tarım ülkesi olmasını isterken Tito sanayileşmiş bir ülke arzu ediyordu. Araştır 3 Araştır 4 Soğuk Savaş Dönemi (1945-1989) 204 Alpkaya, Gökçen – Faruk Alpkaya. (2004). 20. Yüzyıl Dünya ve Türkiye Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. Armaoğlu, Fahir. (2010). 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, 1914-1995, İstanbul: Alkım Yayınevi. Barber, John R. (1993). Modern European History, New York: Harper Collins Publishers. Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Dinan, Desmond. (2008). Avrupa Birliği Tarihi, çev. Hale Akay, İstanbul: Kitap Yayınevi. Gushkovitch, Paul. (2016). Rusya’nın Kısa Tarihi, çev. Mehmet Doğan, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Hobsbawm, Eric. (1996). Kısa 20. Yüzyıl, 1914- 1991, Aşırılıklar Çağı, çev. Yavuz Alogan, İstanbul: Sarmal Yayınevi. Hosking, Geoffrey. (2011). Rusya ve Ruslar: Erken Dönemden 21. Yüzyıla, İstanbul: İletişim Yayınları. Judt, Tony. (2009). Savaş Sonrası, 1945 Sonrası Avrupa Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Kissinger, Henry. (2011). Diplomasi, çev. İbrahim H. Kurt, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Lee, Stephen J. (2002). Avrupa Tarihinden Kesitler, 1789-1980, çev. Savaş Aktur, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları. McEvedy, Colin. (2005). Yakınçağ Tarihi Atlası. 1815’ten 2000’e Avrupa, çev. Ayşen Anadol, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. Özdemir, Haluk. (2012) Avrupa Mantığı. Avrupa Bütünleşmesinin Teori ve Dinamikleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Palmer, R. R. (1960). A History of the Modern World, New York: Alfred A. Knopf. Palmer, R. R. – Joel Colton – Lloyd Kramer. (2007). A History of the Modern World. Since 1815, New York: McGraw Hill. Ponting, Clive. (2011). Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: Alfa Yayınları. Priestland, David. (2017). Kızıl Bayrak: Bir Komünizm Tarihi, çev. A. Çakıroğlu – E. Yılgür, İstanbul: İletişim Yayınları. Riasanovksy, Nicholas V. – Mark D. Steinberg. (2011). Rusya Tarihi: Başlangıçtan Günümüze, çev. Figen Dereli, İstanbul: İnkılâp Yayınevi. Sander, Oral. (2010). Siyasî Tarih, 1918-1994, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Sönmezoğlu, Faruk – Y. Gökalp Yıldız – D. Ülke Arıboğan – Beril Dedeoğlu. (1992). Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, İstanbul: Cem Yayınevi. Thomson, David. (1960). Europe Since Napoleon, London: Longmans. Vernadsky, George. (2015). Rusya Tarihi, çev. D. Mızrak – E.Ç. Mızrak, İstanbul: Selenge Yayınları. Kaynakça 206 Bölüm 8 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na öğrenme çıktıları 1 Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku’nun Çökmesi 1 Sovyetler Birliği’nin çözülmesini anlayabilme 2 Avrupa Topluluğu’nun Genişleme Süreci 2 Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun genişleme ve dönüşüm süreçlerini değerlendirebilme Soğuk Savaş Sonrasında Avrupa’da Bölünme ve Çatışma 3 Soğuk Savaş’ın ardından Avrupa’da meydana gelen bölünme ve çatışmaları 3 yorumlayabilme Anahtar Sözcükler: • Sovyetler Birliği • İki Artı Dört Anlaşması • Almanya • Avrupa Topluluğu • Maastricht Anlaşması • Avrupa Birliği • Çekoslovakya • Yugoslavya 207 Yakınçağ Avrupa Tarihi GİRİŞ 1989 yılının sonlarına doğru Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile Sovyetler Birliği arasında Malta’da tarihi bir zirve gerçekleştirildi ve iki ülke soğuk savaşın resmen sona erdiğini tüm dünyaya duyurdu. Bu büyük gelişmeyi, gerek dünyada gerek Avrupa’da yaşanacak pek çok değişiklik izledi. Bu büyük dönüşüm ya da sarsıntıdan her iki blok da neredeyse eşit derecede sorumluydu. Batı bloğunda yer alan ülkeler, Sovyetler Birliği’nin bu denli hızlı bir çöküş süreci içine gireceğini tahmin edemedikleri için ciddi bir şaşkınlığa uğradılar ve hazırlıksız yakalandılar. Sovyet önderleri ise sahip oldukları sistemin aksayan taraflarının farkındaydı ancak sistemi düzeltmeye dönük çabaları felaketle sonuçlandı. Nitekim sistemin dağılmasının ardından nasıl bir yol izleyeceklerini bilemediklerinden yalnızca gelişmelere göre tavır almaya çalıştılar. Komünist sistemin çökmesi ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile Doğu Avrupa ülkeleri ve eski Sovyet cumhuriyetlerinin geleceği hakkındaki belirsizlik en önemli sorun oldu. Bu ülkelerin hepsi, uluslararası sistem açısından oynayacakları role göre siyaset gündemini meşgul etti. Ancak en tartışmalı başlığı hiç şüphesiz 19. yüzyılın son çeyreğinden beri taşıdığı ağırlık sebebiyle Almanya oluşturdu. Topraklarında barındırdığı farklı dini ve etnik grupları uzun süre barış içinde yaşatmayı bilen Yugoslavya, belki de bu becerisi sayesinde sosyalist blokun en başarılı ülkeleri arasındaydı. Fakat aynı ülke, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra kimsenin bir defa daha tekrarlanacağını düşünmediği acılara ev sahipliği yaptı. Yugoslavya, asla hayal edilemeyecek biçimde ölüm kamplarının kurulmasına, etnik temizlik ve toplu tecavüz gibi trajedilere sahne olacaktı. Soğuk Savaş’ın bitmesiyle parçalanan Yugoslavya’daki bazı bölgeler dışında, Doğu Avrupa’da yer alan ülkelerin hemen tamamı ve Sovyetler Birliği’nin batıda yer alan bazı cumhuriyetleri, zamanla Avrupa Topluluğu (Avrupa Birliği)’nun üyesi oldular. Bu gelişmeler sayesinde Avrupa Topluluğu’nun genişleme dalgaları başlamış oldu. Nihayet Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle Avrupa, batıdan doğuya bütünleşmiş bir kıta olma imkânı ile karşılaşmış oluyordu. SOVYETLER BİRLİĞİ VE DOĞU BLOKU’NUN ÇÖKMESİ 20. yüzyılın son çeyreğine girilirken sahip olduğu askeri yetenek ve siyasi etki alanı açısından bakıldığında Sovyetler Birliği gerçekten de tartışmasız bir güç gibi görünüyordu. Ancak askeri ve siyasi bakımdan sergilediği etkileyici görüntünün aksine Sovyetler Birliği, ekonomik ve sosyal konularda ciddi bir çöküş süreci içindeydi. 1960’lı yılların ortasından 1980’li yılların ortalarına kadar geçen yaklaşık 20 yıllık dönemde Sovyet ekonomisindeki büyüme oranı yıllık %4,9’dan %1,8’e gerilemişti. Benzer şekilde 1980’li yıllarda tarım üretimindeki artış ise ancak %1,2 olmuştu. 1969 yılında ortalama yaşam süresi 69,3 yıl iken sadece 10 yıl sonra yaşam süresi 67,7 yıla inmişti. Aynı dönemde çocuk ölümleri ise binde 22,6’dan binde 28’e yükselmişti. Öte yandan alkolizm de ülkenin en ciddi sorunları arasında yer alıyor ve milli gelirin yaklaşık %8-9’u bu sıkıntının yol açtığı toplumsal sorunlarla mücadelede harcanıyordu. Sovyetler Birliği’ndeki bu tablo, Soğuk Savaş’ın ardından pek çok ciddi ekonomik ve sosyal meseleyi gündeme taşıdı. Ancak Sovyet topraklarında yaşanan bu iç sorunların ötesinde asıl gündem, Sovyetler Birliği’nin Doğu Avrupa ülkeleri üzerindeki etkisini kaybetmesi ve iki Almanya’nın birleşmesi ile ilgiliydi. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından yürütülen tartışmalar özellikle Almanya’nın birleşmesi hakkında hiçbir devletin yeterince istekli olmadığını açığa çıkaracaktı. Yeniden Birleşen Almanya 1815 yılında Avrupa Tarihi’nde iki önemli olaya tanıklık edildi. İlki içinde yaşayanların da büyüklüğünü fark ettikleri ve Avrupa’da yeni bir düzen inşası anlamına gelen Viyana Kongresi idi. İkincisi ise tam 47 yıl sonra Prusya başbakanı olacak 19. yüzyılın en büyük siyasetçilerinden Otto von Bismarck’ın doğumu oldu. Bismarck 1862 yılında Prusya başbakanı olarak atandıktan sadece dokuz yıl sonra Alman İmparatorluğu’nun başbakanı olmayı kendi yeteneği sayesinde becerebilmişti. Almanya’nın 1871’deki bu ilk birleşmesinin Birinci Dünya Savaşı’na giden yolun başlangıcı olduğunu söylemek yanlış sayılmaz. 1990’daki ikinci birleşmeyi ilkinden ayırmak amacıyla ikincisine 208 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na “yeniden birleşme” denildi. İkincisi de tıpkı ilki gibi Avrupa siyaseti ve güçler dengesi açısından bir dizi tartışmayı beraberinde getirdi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda dört büyük imparatorluktan Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı İmparatorlukları dağılsa da Rus Çarlığı isim ve şekil değiştirerek varlığını sürdürmeyi başardı. Bolşevik Devrimi’nin ardından hemen aynı coğrafyalarda Çarlık Rusya’sı biçim değiştirerek etkisini devam ettirdi. 1990’lı yıllarda yaşanan dağılmalar ve parçalanmalar ise bu evrim geçiren dördüncü imparatorluğun çözülmesi ve etkisini yitirmesiyle ilgiliydi. Bu süreci belirleyen ise Soğuk Savaş’ın sonunun tahmin edilemediğinin en açık kanıtı olan Almanya’daki gelişmeler oldu. Çünkü 1989 yılına gelindiğinde Almanya’nın geleceği hakkında ne batıdakilerin ne de doğudakilerin herhangi bir planı vardı. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından Avrupa’da özellikle Komünist blokta yer alan ülkelerde bir parçalanma dönemi başladı. Birleşmeyi başaran tek ülke Almanya oldu. Almanya’nın 1871’den sonra yeniden birleşmesindeki ana aktör Başbakan Helmut Kohl’den başkası değildi. Aslında bu birleşme, Soğuk Savaş’ın sona erdiği 1989 yılından itibaren fiilen başlamıştı. 1989 yılında Doğu Almanya’dan Batı Almanya’ya geçenlerin sayısı bazen günde 2000 kişiye yaklaşıyordu. Kohl, bu yoğun göç dalgasını önlemenin yolunun doğuda yaşayanların topraklarında kalmalarından geçtiğini düşünüyordu. Nihayet Alman başbakanı, 28 Kasım 1989’da Federal Almanya Meclisi (Bundestag)’nde yaptığı konuşmada çözümü açıkladı ve Almanya’nın yeniden birleşmesi gerektiğini duyurdu. Bu konu ile ilgili olarak yalnızca ABD başkanı George H. W. Bush haberdar edilmiş ve onayı alınmıştı. Kohl’ün, Almanya’nın tekrar birleşmesi hakkındaki düşünceleri Avrupa ülkelerinde büyük bir şaşkınlığa yol açtı. Özellikle İngiltere ve Fransa, büyük bir şoka uğradı. Bu durum, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iyi ilişkiler kurmuş olsalar da Fransa ve İngiltere’nin, Almanya hakkındaki olumsuz psikolojilerinin değişmediğini göstermekteydi. Siyasi hayatında Alman karşıtlığına önemli bir yer veren ve Demir Leydi unvanı ile anılan İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher, Almanya’nın birleşmesini desteklemiyordu. Bu karşıtlığın en önemli sebebi ise birleşmenin Sovyetler Birliği’nde yenileşme dalgasını başlatan Mihail Gorbaçov’un itibarını olumsuz etkilemesine dönük endişeydi. Thatcher, birleşmenin yol açacağı etki ile Gorbaçov’un iktidarı kaybetmesi ve ardından tahmin edilemeyecek bir sürecin başlamasından kaygı duyuyordu. Nitekim 1989 yılının sonuna doğru İngiliz Dışişleri Bakanı Douglas Hurd, iki bloklu sistemde 40 yıldır mutlu biçimde yaşadıklarını belirtmekteydi. İngiltere’nin yaklaşımları Fransa dışında pek kabul görmedi ancak 1990 yılında Thatcher’ın istifasına kadar İngiliz politikasına bu çizgi hâkim oldu. Thatcher’ın görevi bırakmasından sonra ise Alman birleşmesi hakkında herhangi bir yeni öneri getirmediklerinden gelişmelere razı olmaktan başka bir şey yapamadılar. İngiltere ile birlikte iki Almanya’nın birleşmesine en çok karşı çıkan ülke François Mitterrand’ın liderliğindeki Fransa oldu. Mitterrand, birleşmeye engel olmak için elinden gelen her şeyi yaptı. Mesela Aralık 1989’da Doğu Alman Cumhuriyeti’ni ziyaret ederek bu ülkenin egemenliğine saygı duyduklarını göstermeye çalıştı. Hatta bu birleşmeyi engellemek amacıyla Sovyetler Birliği’nin de desteğini almayı denedi ve bunu başardığını bile düşündü. Çünkü etrafındakilere birleşmeye engel olmak için fazla çaba harcamasına gerek olmadığını, Sovyet liderlerinin bunu Fransa adına yapacaklarını belirtmekteydi. Mitterrand, Sovyetler Birliği’nin, kendi sınırlarının yakınında büyük bir Alman devletinin kurulmasına seyirci kalmayacağına inanıyordu. Fakat Sovyetlerin böyle bir engel çıkarmaya yetecek güce sahip olup olmadıkları tartışılmaya değerdi. Mitterrand’ın en büyük endişesi, yeniden birleşecek Almanya’nın yalnızca toprakları açısından Fransa ile neredeyse aynı büyüklüğe ulaşacak olmasından kaynaklanmıyordu. Birleşik Almanya nüfus ve ekonomi bakımından Fransa’dan daha büyük bir devlete dönüşecekti. Mitterrand’ın veya Fransızların ruh hali Almanlara karşı duydukları korkunun hâlâ devam ettiğini açıkça ispat etmekteydi. Ancak tüm çabalarının anlamsız olduğunu gören ve Kohl’ün seçimden zaferle çıkacağını anlayan Fransızlar yöntem değiştirdiler. Almanya’yı, Avrupa’ya daha sıkı biçimde bağlamak amacıyla ortak Avrupa para birimi oluşturulması ve Almanların da buna katılmasını istediler. 8-9 Aralık 1989 tarihinde Strasbourg’da yapılan Avrupa Konseyi toplantısı Fransa açısından büyük bir sürpriz oldu. Helmut Kohl, Fransa’nın talebine hiç itiraz etmeyerek para birliğini onayladı. Fransızlar, çözümün bu denli kolay gerçekleşmesinden ötürü şaşkınlığa uğrasa da Kohl’e göre Almanya’nın, Avrupa Topluluğu ile daha fazla bütünleşmesinde herhangi bir sakınca yoktu. Sovyet lideri Gorbaçov, başlattığı glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma) hareketi ile 209 Yakınçağ Avrupa Tarihi fazlasıyla meşguldü ve Doğu Almanya’nın geleceği ya da iki Almanya’nın birleşmesi hakkında herhangi bir planı yoktu. Sovyetler, ciddi bir ekonomik sıkıntı içindeydi ve Almanlar da bunun farkındaydı. Nitekim Federal Almanya başlangıç olarak Sovyetler Birliği’ne 18 milyar dolar hibe ve iki milyar dolar da faizsiz kredi verdi. 1990 ile 1994 yılları arasında Almanya, Sovyetler Birliği/Rusya Federasyonu’na 71 milyar dolar, Doğu Avrupa’da bulunan eski komünist devletlere ise 36 milyar dolar gönderdi. Kısacası ilk defa 1871’de Bismarck’ın önderliğinde savaşarak birliğine kavuşan Almanya yeniden bileşmesini açık şekilde satın alarak gerçekleştirdi. ABD, yeniden birleşik Almanya fikrini tamamen destekliyordu. Çünkü 1990 yılında yapılan bütün kamuoyu araştırmaları Almanların tarafsız ve birleşik bir Almanya’dan yana olduklarını gösteriyordu. Dolayısıyla Almanya’nın, batı ittifakında kalmasına önem veren ABD için birleşmeyi cesaretlendirmekten başka bir seçenek söz konusu değildi. Büyük ve tarafsız bir Almanya’nın Avrupa istikrarını tehdit etmesinden hem Batı Alman hem de ABD’li siyasetçiler endişe etmekteydi. Böylece ABD’nin baskısı sonucu İngilizler ve Fransızlar da birleşme görüşmelerinde Alman ve Sovyet temsilcileri ile aynı masada yer almayı kabul ettiler. İki artı dört anlaşması denilen bu görüşmeler, katılan ülkelerin dışişleri bakanları arasında 1990 yılının Şubat ayından Eylül ayına kadar sürdü. 12 Eylül 1990’da Moskova’da, Almanya Konusunda Son Uzlaşma Antlaşması imzalandı. Antlaşma ile İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra işgalci konumdaki dört güç her iki Almanya’daki haklarından vazgeçerek iki Almanya’nın birleşmesini onayladılar. Nihayet 3 Ekim 1990’da Doğu Alman Cumhuriyeti, Federal Almanya Cumhuriyeti’ne katılarak birleşme tamamlandı. Kısacası İkinci Dünya Savaşı’nın galipleri ikiye böldükleri Almanya’yı 1990 yılına gelindiğinde yeniden birleştiriyorlardı. Sovyetler Birliği’nin Dağılması 1985 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri olan Mihail Gorbaçov, göreve geldikten hemen sonra ülkedeki sorunların çözümüne dönük köklü bir reform hareketine kalkıştı. Sovyet lideri iç sorunlarla meşgul olduğu dönemde hem Doğu Avrupa’daki hem de Sovyetlerin batı sınırında yer alan cumhuriyetleri adeta kendi kaderine terk etti. Bu rahat atmosferi, öncelikle Baltık Cumhuriyetleri olarak adlandırılan Estonya, Letonya ve Litvanya fırsata çevirmeyi bildiler. Baltık Cumhuriyetleri, Sovyetler Birliği’ndeki diğer cumhuriyetlere göre bir takım farklılıklara sahipti. Bu bölgeler, batı ile daha yakın bir temas içindeydi. Mesela Estonya, İskandinav ülkeleriyle ilişki halindeydi. Ayrıca bu cumhuriyetler, diğer bölgelerle karşılaştırıldığında Sovyet standartlarına göre daha zengin sayılırlardı. Nihayet bu ülkeler, Naziler ile Bolşevikler arasındaki antlaşmanın gizli maddesi uyarınca yeniden Sovyet toprağı oluncaya kadar 1919-1939 yılları arasında kısa süre de olsa bağımsız kaldılar. 20. yüzyılın ilk yarısında bağımsızlık deneyimi yaşayan bu üç ülke 1990’ların hemen başında Sovyetler Birliği’nden koparak yeniden bağımsızlıklarını ilân ettiler. Bağımsızlıklarının ilk günlerinden itibaren yüzlerini batıya çevirerek Avrupa Topluluğu ile bütünleşme çabası içine girdiler. Bu gayretin sonucunda her üç cumhuriyet de 2004 yılındaki genişleme dalgası ile Avrupa Birliği’nin yeni üyesi oldular. Ukrayna, Sovyetler Birliği’nin, Rusya’dan sonraki en önemli cumhuriyeti idi. Sovyet nüfusunun %18’i bu topraklarda yaşarken GSMH’nin %17’si de yine bu bölgede üretiliyordu. Bu sebeple, Sovyetler Birliği’ne bağlı bir cumhuriyet olduğu yıllar boyunca Ukrayna, adeta sömürge muamelesi görmüş ve doğal kaynakları sömürülmüştü. Ayrıca bölgede yaşayan insanlar büyük bir baskı altında tutulmuş ve özellikle 1930’lu yıllarda neredeyse soykırımı çağrıştıran uygulamalar yaşanmıştı. Bu olumsuz hatıralar, Ukrayna’yı vakti geldiğinde Sovyetler Birliği’nden ayrılmak için en fazla gerekçeye sahip olan ülke haline getirmişti. Nitekim Mart 1991 yılında Ukrayna halkına bağımsızlıkla ilgili düşüncesi sorulduğunda %88 oranında Sovyetler Birliği’nden ayrılma yönünde bir istek belirtiliyordu. Nihayet birliğin dağılmasıyla Ukrayna 1991 yılı Ağustos ayında bağımsızlığını ilân etti. İki Artı Dört Anlaşması Federal Almanya ile Doğu Almanya’nın birleşmesi sorununa çözüm bulmak amacıyla toplanan ülkelerin görüşme ve uzlaşmasını tarif eder. Katılımcı ülkelerin konumundan ötürü böyle bir adlandırmaya gidilmiştir. “iki” Doğu ve Batı Almanya’yı, “artı dört” ise ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Fransa’yı ifade eder. 210 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na Batıdaki Beyaz Rusya ve Moldova Sovyet Cumhuriyetleri bütün bu gelişmeleri dikkatle takip ediyordu. Ukrayna bağımsızlığını ilân ettikten sonra Beyaz Rusya da komşusunu izledi. Fakat sonraki olaylar, Beyaz Rusya’nın, Moskova’dan bağımsız bir siyaset izlemeyeceğini gösterdi. Moldovalılara gelince; bunların çoğu aslında Rumence konuşuyordu. Ama Sovyet yönetimi onları komşuları Romanyalılardan ayırmak için dillerini Kiril alfabesiyle yazmaya ve kendilerine de Moldovalı demeye zorladılar. Ancak bu dayatma da Moldovalıların, genel eğilimin dışında davranmasına yol açmadı ve Ağustos 1991’de Moldova da bağımsızlığını ilân etti. Batıdaki Sovyet cumhuriyetlerinde bunlar yaşanırken bütün dünya Rusların ne yapacağını merak ediyordu. Tuhaf şekilde Sovyet hukukunda Ruslar, bir millet olarak tarif edilen Ukraynalılar veya Ermeniler gibi millet olarak tanınmamıştı. Rus olmak Sovyet olmakla eşanlamlı hale getirilmişti. Bu karmaşık atmosferde Gorbaçov, reformlara devam etmeye çalışırken birliği bir arada tutmak amacıyla “denetimli federalizm” fikri de tartışılıyordu. Bir başka önemli Sovyet siyasetçi Boris Yeltsin ise açıkça Baltık ülkelerinin bağımsızlığını desteklemekteydi. Zaman Yeltsin’i haklı çıkardı ve Gorbaçov, Nisan 1991’de Baltık cumhuriyetlerinin ayrılma hakkını tanımak zorunda kaldı. Ardından 12 Haziran 1991’de seçimi kazanan Yeltsin, Rusya’nın demokratik yollarla göreve gelen ilk lideri oldu. Açık bir dağılma süreci içine giren Sovyetler Birliği’nin sonunu getirenler yine onu kurtarmaya çalışanlar oldu. Kırım’da yıllık tatilini geçirdiği sırada, bir grup darbeci 17 Ağustos 1991’de Gorbaçov’dan başkanlık yetkilerini Olağanüstü Komite’ye devretmesini istedi. Gorbaçov’un bu talebi geri çevirmesinden iki gün sonra Olağanüstü Komite, Gorbaçov’un sağlık nedenlerinden ötürü görevlerini yerine getiremeyeceğini ve artık Komite’nin tam yetkiyle hareket edeceğini duyurdu. Yeltsin’in çabaları sayesinde darbe başarısız oldu ve 21 Ağustos’ta darbecilerden biri intihar etti, diğerleri ise tutuklandı. Gorbaçov aynı gün Moskova’ya döndü ve 24 Ağustos 1991’de Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreterliği görevinden istifa etmek zorunda kaldı. Bundan sonra 21 Eylül’e kadar ülkede birbirini takip eden çalkantılar eşliğinde 24 Ağustos’ta Baltık cumhuriyetlerinin başlattığı bağımsızlık furyasına Ukrayna, Beyaz Rusya, Moldova, Azerbaycan, Kırgızistan, Özbekistan, Gürcistan, Tacikistan ve Ermenistan da katıldı. Nihayet 9 Aralık 1991’de Rus, Ukrayna ve Beyaz Rusya Cumhuriyetlerinin liderleri bir araya gelerek Sovyetler Birliği’nin dağıldığını ilân ettiler. Çatırdayan Kıta … DAC (Doğu Almanya Cumhuriyeti) Parlamentosu’nda Lothar de Maiziére’nin liderliğindeki CDU-SPD-Liberal koalisyonun temsil ettiği yeni çoğunluğun ilk icraatı Almanların birleşmesi için söz vermek oldu. 18 Mayıs 1990’da iki Almanya arasında “parasal, ekonomik ve toplumsal birlik” anlaşması imzalandı ve 1 Temmuz günü bu anlaşmanın can alıcı maddesi yürürlüğe girdi: Deutschemark Doğu Almanya’da da dolaşıma çıkıyordu. Doğu Almanlar artık ellerindeki tam anlamıyla değersiz Doğu Alman marklarını – 40 bin marka kadar- 1:1 gibi yüksek tutulan bir kurdan bozdurabilirlerdi. DAC’deki ücret ve maaşlar ödenirken bundan böyle Deutschemark karşılığı dikkate alınacaktı – Doğu Almanları yerlerinde tutmak için çok etkili bir araçtı bu, fakat uzun vadede Doğu Almanların iş alanları ve Batı Almanların bütçesi açısından acı sonuçlar doğurdu. 23 Ağustos’ta Bonn ile önceden yapılan anlaşma gereği Doğu Alman Parlamentosu Volkskammer, Federal Cumhuriyet’e katılma önerisini oyladı. Bir hafta sonra DAC’nin FAC (Federal Almanya Cumhuriyeti) tarafından ilhakını getiren Birleşme Antlaşması imzalanmıştı –Mart ayındaki seçimlerde seçmenin onayladığı ve 1949 Temel Yasası’nn 23’üncü maddesinin izin verdiği bir gelişmeydi bu. 3 Ekim günü antlaşma yürürlüğe girdi: DAC Federal Cumhuriyet’e katılmış, varlığı son bulmuştu… Kaynak: Judt, Tony. (2009). Savaş Sonrası: 1945 Sonrası Avrupa Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s. 765. araştırmalarla ilişkilendir 211 Yakınçağ Avrupa Tarihi AVRUPA TOPLULUĞU’NUN GENİŞLEME SÜRECİ İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesiyle savaşın tarafları toparlanma ve benzer bir trajedinin tekrarlanmaması için bir takım çareler aramaya başladılar. Bu arayış sürecinde Doğu Avrupa ülkeleri tercihlerini komünizmden yana kullandılar. Ancak Soğuk Savaş’ın ardından Doğu Avrupa ülkeleri ve bazı Sovyet cumhuriyetleri Avrupa Topluluğu’nun üyesi olma konusundaki arzularını açıkça gösterdiler. Bu güçlü istek anlaşılabilir bir durumdu. Çünkü 1954’ten itibaren topluluk pek çok sorunla karşılaşsa da bunların üstesinden gelmeyi ve üyelerine siyasi istikrar, düzenli kalkınma ve refah getirmeyi başarabilmişti. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte Avrupa Topluluğu her ne kadar kendi iç sorunlarıyla yüzleşmek zorunda kalsa da beklenmedik ölçüde bir genişleme ihtimaliyle de karşı karşıya kaldı. Üye devletleri bekleyen en önemli meseleler, Almanya’nın birleşmesi, ekonomi, ortak para birimi ve ortak pazarın tamamlanmasıyla ilgiliydi. Ancak Topluluk, üç ayrı kategoride yer alan ülkelerin zorlamasıyla karşılaştı. Bu kategorilerden ilkinde Soğuk Savaş’ın bitmesiyle kendilerini daha özgür hisseden Avusturya, Finlandiya, İsveç ve Malta gibi bağlantısız ülkeler yer alıyordu. İkinci sırada adaylık başvurularını çeşitli tarihlerde yapmış ve bazıları NATO üyesi de olan ülkeler (Güney Kıbrıs, Norveç ve Türkiye) bulunuyordu. Sıralamanın üçüncü basamağında ise bazı eski Sovyet cumhuriyetleri ile Sovyet nüfuzundan kurtulmuş Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri bekliyordu. (Bulgaristan, Çekoslovakya, Estonya, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Romanya ve Slovenya) Bu üç kategoride yer alan ülkelerin Soğuk Savaş sonrasındaki Avrupa Topluluğu macerasından önce Avrupa genişleme ve bütünleşme sistematiğine bakmakta yarar vardır. 1954’te Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’yla başlayıp 1993’te Avrupa Birliği adını alan sürecin günümüze kadar beş genişleme dalgası olmuştur. Bu genişleme dalgalarının ilkinin ana teması, ulus-üstü birleşme konusundaki uzlaşıdır. İkinci ve üçüncü genişleme dalgalarına damga vuran temel düşünce demokratikleşmedir. Dördüncü genişleme dalgasının vurgusunu tarafsızların kazanılması oluştururken son dalganın sayıca çok ve farklı nitelikteki ülkeyi kapsaması bakımından tek bir ana fikre indirgenmesi zor görünmektedir. Ancak bu genişlemede de iki ana tema öne çıkarılabilir; tarihsel birliktelik ve stratejik alan kazanımı. Bu genişleme dalgalarının farklı yıllarda kayda geçirildiği dikkate alınarak daha iyi anlaşılması amacıyla burada ikili bir sınıflandırmaya gidildi. Buradan hareketle genişleme süreci Soğuk Savaş sırasında ve Soğuk Savaş sonrasında olmak üzere iki ayrı başlık altında sunuldu. İki Almanya’nın birleşmesi hakkında daha ayrıntılı bilgi edinmek için şu kaynağa bakılabilir: Judt, Tony. (2009). Savaş Sonrası: 1945 Sonrası Avrupa Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Doğu Almanya ile Batı Almanya’nın birleşmesine ABD nasıl yaklaştı? Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesinin, Avrupa ve Dünya siyasetindeki önemi üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 1 Sovyetler Birliği’nin çözülmesini anlayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş 212 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na Soğuk Savaş Dönemi’nde Avrupa Topluluğu’nun Genişlemesi Avrupa Birliği’ne yönelik ilk üç genişleme dalgası Soğuk Savaş döneminde yaşanmıştır. İlk genişleme dalgasının (1973) ana fikrini ulus-üstü birleşme konusundaki uzlaşma oluşturur. İngiltere, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu ile sonraki Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun kurucu üyeleri arasında yer almamıştı. Fakat Topluluğun zamanla elde ettiği başarılar sonucunda ulus-üstü birleşme konusunda ikna olmaları onların da sürece katılmalarına yol açtı. İngiltere’nin kararı doğal olarak Danimarka, İrlanda ve Norveç gibi ekonomileri İngiliz ekonomisi ile bütünleşmiş olan ülkelerin de bu sürece dâhil olmalarına yol açtı. Ancak 1972 yılında Topluluk’a katılma konusunda yapılan referandumda ret oyu çıkınca Norveç dışarıda kaldı. 1 Ocak 1973’teki ilk genişleme dalgası ile İngiltere, Danimarka ve İrlanda Topluluk’un yeni üyeleri oldular. Ana konusunu demokratikleşmenin oluşturduğu ikinci ve üçüncü dalgalar 1981 ve 1986 yıllarında gerçekleşti. Bu tarihlere kadar demokratik yönetimlerin tam olarak gelişmediği hatta diktatörlüklerle idare edilen ülkelerin üye yapılması ikinci ve üçüncü dalganın temel motifini oluşturdu. Nitekim 1981 yılında Yunanistan ve 1986’da İspanya ile Portekiz’in üyeliğe alınmasının altındaki ana fikir bu ülkelerin demokratikleşmesini desteklemekti. Soğuk Savaş döneminde 1987 yılında sırasıyla Türkiye ile Fas da Topluluk’a üyelik için başvurmuşlardır. Türkiye’nin 14 Nisan 1987’deki başvurusu 1963 Ankara Anlaşması’na istinaden uygun görülmüştü. Nihayet Türkiye 2005 yılında tam üyelik için müzakerelere başlama hakkını elde etti. O tarihten bu yana da tam üyelik müzakerelerini sürdürmektedir. Fas’ın 20 Temmuz 1987’deki başvurusu ise ülkenin Avrupalı sayılmaması -yani başka birçok nedenin yanında Kuzey Afrika’da bulunuyor olması- nedeniyle reddedilmiştir. Soğuk Savaş’ın Ardından Avrupa Topluluğu’nun Genişleme Macerası Soğuk Savaş’ın bitmesiyle iki Almanya’nın birleşme ihtimalinin, Avrupa Topluluğu’nun iki büyük üyesi Fransa ve İngiltere’yi hayli tedirgin ettiği belirtilmişti. Dolayısıyla bu iki ülkenin önceliğini Topluluk’un genişlemesinden daha çok Almanya’nın, Avrupa idealine bağlı kalması oluşturdu. Bu anlamda Almanya, ortak para birimi konusundaki Fransız talebine şaşırtıcı bir hızla onay verdi. Ancak Almanların bu konuda bazı şartları vardı; yeni para birimi Alman Merkez Bankası ilkeleri çerçevesinde yönetilecek ve düşük enflasyon, sıkı para politikaları ve en düşük bütçe açığı gibi temel prensiplerden vazgeçilmeyecekti. Ortak para birimi konusundaki yapıcı tavrı ile Almanya, Avrupa idealine bağlılığını güçlü biçimde dile getiriyordu. Daha sonra Avrupa Topluluğu’na üye 12 devlet 9-10 Aralık 1991’de Hollanda’nın Maastricht şehrindeki zirvede buluştular. Zirve, bir bakıma Soğuk Savaş’ın bitmesi ve Berlin Duvarı’nın yıkılmasına verilen bir cevaptı ve bundan sonra üye ülkelerin ortak para birimi ve dış politikaları olacaktı. Bunun dışında Topluluk’un ekonomik birlikteliğin ötesinde daha fazla sorumluluk üstlenen bir bütünleşmeyi ifade edeceği de kararlaştırıldı. Böylece artık üye devletler Avrupa Birliği şemsiyesi altında pek çok başlıkta ortak sorumluluk taşıyacaktı. Bu uzlaşmaya yön veren ana fikri, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle Almanya’nın, Avrupa Topluluğu’na ilgisinin azalmasına dönük endişe olarak tarif etmek yanlış sayılmaz. Başta Fransa olmak üzere diğer üyelerin tamamı, Avrupa bütünleşmesini daha da güçlendirerek Almanya’yı da bu ideale bağlama yolunu tercih etmişlerdi. Buradan hareketle Almanya da yıllar içinde kendisine duyulan güveni kaybetmemek amacıyla ve birlik içindeki ağırlığını daha da artıracağına inandığı için Maastricht Anlaşması’nı imzalamakta tereddüt etmedi. Almanya meselesinin çözüme kavuşmasıyla dördüncü genişleme dalgası (1995) gündeme geldi. Bu genişlemenin ana temasını, Soğuk Savaş Dönemi’nde tarafsızlıklarıyla bilinen Avusturya, Finlandiya ve İsveç’in kazanılması oluşturdu. Nitekim üç ülke de Avrupa Birliği’nin yanında ve taraf olacaklarını gösterdiler. Bu girişim aynı zamanda, Maastricht Anlaşması’nın özüne uygun biçimde Avrupa Birliği’nin etki alanını genişletmeye başladığını da ispat etmekteydi. Avusturya, Finlandiya, İsveç ve Norveç ile farklı zamanlarda yürütülen müzakereler oldukça uzun sürdü. Norveç, büyük petrol ve doğalgaz rezervleri ile zengin balıkçılık bölgeleri üzerindeki haklarından vazgeçmek istemiyordu. Bu bağlamda Avrupa Birliği’nin sağladığı özel ayrıcalıklara rağmen Norveç’te 1994’te yapılan halk oylamasında, 1972’dekinden farklı bir sonuç çıkmadı ve Norveç halkı katılımı onaylamadı. Diğer ülkelerde de halk oylaması yapıldı; Avusturya 213 Yakınçağ Avrupa Tarihi %66, Finlandiya %60 ve İsveç %52 oy çoğunluğuyla katılımı onayladı. Gerek düşük nüfus sayıları gerekse ekonomik kalkınmışlıkları açısından bakıldığında bu genişleme Avrupa Birliği tarafından en kolay hazmedilen genişleme oldu. 2004 ve 2007 yıllarındaki beşinci genişleme dalgası Avrupa Birliği’ni en fazla meşgul eden dalga oldu. Her ne kadar Avrupa Birliği ile Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri, işbirliği ve genişlemeyi Avrupa’nın güvenliğini artıracak bir gelişme olarak görse de bu genişleme bir hayli zor oldu. Söz konusu ülkelerin nispeten kalabalık nüfusları ve az gelişmişlikleri en önemli sorundu. Bu sıkıntıyı aşmak amacıyla makul bir yol olarak bu ülkelerin güvenlik açısından taşıdıkları önem ön plana çıkarıldı ve öncelikle bir başka örgüte üye yapılmaları yoluna gidildi. Çözümün ilk basamağında bu ülkelerin NATO’ya kabul edilmelerine karar verildi. 1999 yılında önce Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya; 2004 tarihinde ise Bulgaristan, Estonya, Letonya, Litvanya, Romanya, Slovakya ve Slovenya, NATO üyesi oldular. Ancak Estonya, Letonya, Litvanya, Slovakya ve Slovenya için farklı bir yol izlendi ve bu ülkeler, 2004 yılında eş zamanlı olarak Avrupa Birliği’ne de kabul edildiler. 1995’ten itibaren Doğu Avrupa ülkeleri adaylık başvurusu yapmaya başladıklarında Almanya ve İngiltere iki ayrı bakış açısıyla genişlemeyi desteklediler. Almanya bu ülkelerin milliyetçilik akımına kapılarak aşırı uçlara savrulmasını engellemek istiyordu. Öte yandan İngiltere genişleme ile birlikte Birlik’in güç kaybedeceği ve hayal ettikleri gibi serbest ticaret bölgesine dönüşeceğini düşünüyordu. Fransa ise daha temkinli bir tavır takınarak gevşek dokulu bir “Avrupa Konfederasyonu” teklif ediyordu. Bu tartışmalar devam ederken Yugoslavya’da iç savaşın patlak vermesiyle 1993 yılında yapılan Kopenhag zirvesinde söz konusu ülkelerin Avrupa Birliği’ne üye olmalarının yolunun açılması kararlaştırıldı. Çünkü bu ülkelerin belirsizliğe itilmesi daha büyük tehlikeler doğurabilirdi. Yugoslavya’da çıkan iç savaş Avrupa Birliği üyeleri açısından bir ikaz olmuştu. Doğu Avrupa’ya doğru yapılacak genişleme nüfusu 100 milyonu aşan bir pazara açılmaktan daha çok bölgeye daha fazla istikrar götürme ve Batı Avrupa’nın güvenliğini sağlamlaştırma amacı taşıyordu. Çünkü 1991 yılında başlayan Yugoslavya iç savaşı aşırı milliyetçiliğin İkinci Dünya Savaşı öncesinde olduğu gibi hâlâ yıkıcı bir etkiye sahip olabileceğini kanıtlamıştı. Her ne kadar beşinci genişleme dalgası tek boyuta indirgenemese de iki ana tema göze çarpar; tarihsel birliktelik ve stratejik alan kazanımı. Dolayısıyla Almanya’nın, doğuda artmasından endişe ettiği milliyetçi hisler ile bu bölgelerde yakalanacak istikrar ve güvenliğin Orta ve Batı Avrupa’ya olumlu yansıyacağı kanaati bu genişlemenin gerçekleşmesini sağlamıştır. Nihayet ikinci ve üçüncü dalgalar, Akdeniz’de demokratikleşme olarak isimlendiriliyorsa bu son dalga da Güney ve Doğu Avrupa’da demokratikleşme biçiminde değerlendirilebilir. Almanya’nın güvenlik kaygısı ile 2000’li yılların başındaki genişlemeye verdiği desteğin bir sebebi de Soğuk Savaş boyunca sınır ülke olmaktan kaynaklanan olumsuzluklardı. Almanya istikrarsızlık potansiyeli taşıyan ülkelerle bir defa daha sınır komşusu olmak istemiyordu. Şayet Doğu Avrupa ülkeleri Avrupa Birliği’ne girerlerse Almanya da doğusunda istikrarlı bir bölge ile muhatap olacağı gibi sınır bölgesi yerine Avrupa Birliği üyeleriyle çevrelenmiş merkezî bir konumda bulunacaktı. Nitekim Doğu Avrupa ülkelerinin 2004’ten itibaren Avrupa Birliği’ne dâhil olmalarıyla Almanya bu hedefine de ulaşacaktır. Avrupa Komisyonu, 1997’de beş ülke ile katılım müzakerelerine başlanmasını önerdi ve 1998’de Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Polonya ve Slovenya ile müzakereler başladı. Avrupa Komisyonu aynı yıl Ekim ayında Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Romanya ve Slovakya ile de müzakerelere başlanmasını tavsiye etti. Bu ikinci grup ülkelerden Bulgaristan ve Romanya hâriç diğerleri geç başlamalarına rağmen müzakerelerde ilk gruba yetiştiler. Nitekim Bulgaristan ve Romanya dışındaki ülkeler, 1 Mayıs 2004’te Avrupa Birliği’ne kabul edildiler. Böylece Doğu Avrupa ülkelerinin Avrupa Birliği tarafından hazmedilip hazmedilemeyeceği sorusu da cevabını bulmuş oluyordu. 2004 yılında Avrupa Birliği, pek çok gözlemciyi de şaşırtan bir şekilde, 25 ayrı devletten oluşan bir yapıya kavuşmuştu. 1 Ocak 2007’de Bulgaristan ile Romanya’nın da Birlik’e katılmasıyla Avrupa, tarihinde hiç olmadığı kadar çok ulusu kapsayarak işbirliği ve sorumluluk çerçevesinde birleşmişti. Türkiye ve Avrupa Birliği Türkiye, Avrupa Birliği’ne girmek için başvuran adaylar arasında birçok bakımdan benzersizdi. Ekonomik olarak bakıldığında Birlik ortalamasının çok altındaydı. Pek çok gözlemciye göre si- 214 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na yasi açıdan istikrarlı denemeyecek bir görüntüye sahip olduğu gibi parlak bir insan hakları sicili de yoktu. Öte yandan üyeliğe kabul edilmesi halinde Almanya’nın ardından Birlik’in en kalabalık ikinci ülkesi olacaktı. Bazı Avrupalılar, Türkiye’nin topraklarının önemli kısmının Avrupa’da bulunmamasını da ülkenin Avrupalılığını kuşkulu hâle getirdiğini ileri sürüyorlardı. Katılım şartları arasında bulunmamakla birlikte bazıları da Türkiye’nin çoğunluğunun Müslüman olmasına temkinli yaklaşmaktaydı. Belki de en önemli eleştiri, 1960’lardan itibaren Almanya’ya gelmiş bulunan Türk işçilerin, o zamandan bu yana Almanya toplumunda bir türlü özümsenemediğinden şikâyetle, Türkiye’nin de Avrupa Birliği tarafından hiçbir zaman özümsenemeyeceğine ilişkindi. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Türkiye’nin stratejik önemi, elindeki en önemli karttı. Osmanlı Devleti’nin dağılması ve onun yerini Mustafa Kemal Atatürk’ün liderliğini yaptığı laik, çağdaşlaşma hedefi güden reformların yapıldığı bir devletin alması, neredeyse 19. yüzyılın başından itibaren Avrupa devletlerini meşgul eden Şark Meselesi’ni gündemden düşürmüştü. Eğer Türkiye, eskiden Rusya için olduğu gibi 20. yüzyıl boyunca da Sovyetler Birliği’nin Akdeniz’e çıkışını kontrol eden stratejik konumda bulunmasaydı, başka türlü Batılıların gündeminde yer alacak gibi de görünmüyordu. Bu bağlamda Soğuk Savaş boyunca Türkiye, NATO’ya sağladığı önemli askerî destekle Batı ittifakının yararlı bir üyesi olduğunu kanıtlamıştı. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle Türkiye’nin zaten önemli olan stratejik konumu bu defa başka bir önem ve boyut kazandı. Türkiye artık iki tarafın uluslararası jeopolitik çatışmasının sınır karakolu değildi. Tarihi bağları bulunan doğusuyla irtibatı zayıflamış, Avrupalı olma yolunda da istenen düzeyde ilerleme kaydedememiş bir ülke olarak Türkiye, Asya ile Avrupa arasına sıkışmış fakat her iki tarafla da bir şekilde bağı ve yakınlığı olan bir geçiş noktasıydı. İstikrarsız bir bölgede Batı’nın güvenlik şemsiyesi olan Türkiye, daha çok ülkenin stratejik önemini öne çıkarmaya çalıştı. Ülkenin stratejik öneminin farkında olan ABD, Türkiye’nin Avrupa Birliği üyeliğini ciddi şekilde desteklemekteydi. Avrupa Birliği yetkilileri ise genellikle bu konunun ABD’nin işi olmadığı ve onların Türkiye’ye verdikleri destekle, Avrupa bütünleşmesinin özü ve ilkeleri hakkında temel bir yanlış anlamaya sahip olduklarını ileri sürerek karşı koydular. Avrupa Birliği’nin, Doğu Avrupa ülkelerini kapsamasının altında yatan gerekçeleri daha yakından takip edebilmek için şu kaynağa bakılabilir: Özdemir, Haluk. (2012). Avrupa Mantığı: Avrupa Bütünleşmesinin Teori ve Dinamikleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Avrupa Birliği’nin, Doğu Avrupa ülkelerini kapsayacak biçimde genişlemesine yön veren temel düşünce nedir? Avrupa Birliği’nin genişleme sürecinin, ortak Avrupa hayaline ulaşma açısından taşıdığı önemi düşünün. Öğrenme Çıktısı 2 Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun genişleme ve dönüşüm süreçlerini değerlendirebilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş 215 Yakınçağ Avrupa Tarihi SOĞUK SAVAŞ SONRASINDA AVRUPA’DA BÖLÜNME VE ÇATIŞMA Her ne kadar Soğuk Savaş Dönemi boyunca Avrupa iki ayrı blok arasında parçalı bir görüntü sunsa da bu yıllar aynı zamanda istikrarlı bir dönemi de beraberinde getirdi. Ancak bu dönemin nasıl biteceği ve benzer şekilde Komünist bloğun geleceğinin ne olacağı hakkında kimsenin herhangi bir fikre sahip olmadığı 1989 sonrasında yaşanan olaylarda açıkça görüldü. İkinci Dünya Savaşı sonrasında alınan tüm önlemlere rağmen Avrupa’nın 19. yüzyıldan miras aldığı pek çok hastalığın yeniden canlanabileceği anlaşıldı. 1989’u takip eden 10 yıl boyunca Avrupa’da köklü sınır değişiklikleri ve pek çok istikrarsızlık meydana geldi. Evvela Rusya, yüzyıllardır devam eden batıya doğru genişleme politikasını terk etmek ve iç meseleleri ile uğraşmak zorunda kaldı. Rusya kendi iç gündemine hapsolmuşken Almanya yeniden birleşerek kıtanın en güçlü devleti oldu. Bu birleşme İkinci Dünya Savaşı sonrasında yakın ilişkiler geliştirdiği müttefikleri için bile tedirgin ediciydi. Nihayet daha önceki asırlarda hiç görülmedik biçimde Orta ve Doğu Avrupa’da pek çok yeni devlet ortaya çıktı. Demir Perde’nin yırtılmasının ardından 1990’lar boyunca Avrupa’da 15 yeni ülke doğdu. Belarus (Beyaz Rusya), Estonya, Letonya, Litvanya, Moldova ve Ukrayna gibi pek çok eski Sovyet cumhuriyeti bağımsız devletlere dönüştüler. Doğu Avrupa’da komünizmin çökmesi ile birlikte bazı eski sorunlar yeniden su yüzüne çıktı. Birinci Dünya Savaşı sonunda 1919 yılında toplanan Paris Konferansları ile oluşturulan Çekoslovakya ve Yugoslavya dağılmaktan kurtulamadı. Çekoslovakya oldukça sorunsuz hatta barışçıl bir şekilde bölünerek Çek Cumhuriyeti ve Slovakya isimli iki ayrı ve bağımsız devlete dönüştü. Yugoslavya’da yaşananlar ise adeta İkinci Dünya Savaşı sırasındaki acı anıları çağrıştıracaktı. Yugoslavya; Bosna-Hersek, Hırvatistan, Karadağ, Makedonya, Sırbistan ve Slovenya adları altında yeni devletlerin ortaya çıkmasıyla tarihe karışacaktı. Barış İçinde Bir Ayrılık Tecrübesi: Çekoslovakya Çeklerle Slovaklar, birbirine benzeyen iki ulus gibi düşünülse de farklı tarihi geçmişlere sahiptiler. Çeklerin yaşadığı topraklarda sıra dışı bir Ortaçağ ve Rönesans yaşandığı gibi bu topraklar sanayileşmenin Doğu Avrupa’daki en önemli merkezi olma ayrıcalığına da kavuşmuşlardı. Çekler, Habsburg İmparatorluğu’nun Avusturya tarafında zamanla genişleyen özerklikle birlikte önemli bir refah alanı inşa etmişlerdi. Avrupa hatta dünyanın bugün bile en estetik şehirlerinden biri olan Prag, Birinci Dünya Savaşı öncesinde adeta bir sanat ve edebiyat merkezi olma kimliğine ulaşmıştı. Öte yandan Slovakya, uzun yüzyıllar boyunca Budapeşte’nin egemenliğinde kalarak daha mütevazı bir geçmiş inşa etmişti. Her şeyden önce belirgin bir ulusal tarihleri yoktu. Macaristan’ın kuzeyindeki kırsalda yaşayan ve Slavca konuşan köylüler olarak bilinirlerdi. Adolf Hitler’in talimatıyla ilk Slovak devleti, 1938 Münih Düzenlemeleri ile gasp edilen Çek bölgelerinin dışında kalan ve Çekoslovakya’nın pek de önemli olmayan toprakları üzerinde kuruldu. Slovakya’nın en kayda değer şehrinin, Viyana’nın gölgesinde kalmaktan kurtulamamış başkent Bratislava olması yeterince açıklayıcı olmalıdır. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle ülkede iki ayrı düşünce atmosferi ortaya çıktı. Çek nüfusun yoğun olarak yaşadığı topraklarda kapitalist sistem ve Batı Avrupa ile hızlı bir bütünleşme konusunda neredeyse tam bir görüş birliği varken Slovakların aynı amacı paylaştıklarına dair bir işaret yoktu. Özelleştirme, serbest piyasaya geçilmesi ve kamu sektörünün küçülmesi gibi birçok uygulamanın Slovaklar tarafından onaylandığı pek söylenemezdi. Çünkü Slovakların büyük bölümü, komünist dönemin yaygın tarzı olan kâr etmeyen fabrikalarda, madenlerde ve imalathanelerdeki işlere Çeklerden daha çok muhtaçlardı. Soğuk Savaş sonrası dönemde Çeklerle Slovaklar arasındaki en temel fikir ayrılığı buydu. Birinci Dünya Savaşı’nın sonu ile Soğuk Savaş’ın bitmesi arasındaki dönem boyunca pek çok sorunu birlikte göğüslemiş bu iki ulus, aynı içtenlikle 1 Ocak 1993 tarihinde ayrılma kararı aldılar. Şiddet içermeyen ve son derece sakin bir şekilde gerçekleştirilen bu parçalanmanın iki taraf için yarar sağlayıp sağlamadığı uzun süre bilinemedi. Komünizmin dağılmasını izleyen ilk 10 yılda her iki ülke de ciddiye alınacak bir gelişme gösteremese de iki tarafta da Çekoslovakya özlemine dair herhangi bir işaret yoktur. 216 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na 20. Yüzyılın Sonunda Yaşanan Trajedi: Yugoslavya’nın Parçalanması İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra oluşan komünist blok içinde Yugoslavya özel ve farklı bir yere sahipti. Josip Broz Tito’nun ülkesi, komünist ülkeler arasında liberal ekonomiye en yakın duran, özgürlükler ve etnik-dinsel hoşgörü açısından daha geniş sınırlara sahip bir ülkeydi. Ancak Tito’nun 1980 yılındaki ölümünden sonra aslında bu düzenin devam etmesinde onun çok önemli bir rolü olduğu ortaya çıktı. Soğuk Savaş sonrasında parçalanmaktan kurtulamayan Yugoslavya’nın kaderi hakkında iki ana yorum geliştirildi. Birinci yoruma göre Yugoslavya, geçmişi yüzyıllarca öncesine dayanan düşmanlıkların toplandığı bir ülkeydi. Pek çok farklı etnik ve dini grup, Yugoslavya’nın kurulmasıyla tek bir devletin çatısı altında birleştirilmeye çalışılmıştı. Dolayısıyla bir patlama kaçınılmazdı. İkinci yoruma göre ise Yugoslavya’nın parçalanması ve Balkan trajedisinin yaşanmasının asıl sorumlusu yabancı devletlerdi. Bu iddianın sahipleri, bölgede yaşayan milletler arasındaki kin ve nefretin, yabancı güçlerin kışkırtmasıyla ortaya çıktığına inanıyordu. Bu tezi desteklemek amacıyla Almanya Dışişleri Bakanı Hans Dietrich Genscher’in, vaktinden evvel Slovenya ve Hırvatistan’ın bağımsızlıklarını tanımasını örnek gösteriyorlardı. Eğer Almanya, bu iki devletin bağımsızlığını tanıma konusunda aceleci davranmasaydı Bosna-Hersek, onları takip etmez ve Balkanlardaki acı olaylar da yaşanmazdı. Çünkü 1945 sonrasında Soğuk Savaş’ın bitişine kadar geçen yaklaşık yarım yüzyıllık süre içinde bu halklar bir arada yaşamayı başarabilmişti. Her iki görüş de yaşanan acı tecrübede büyük payı olan Belgrad’daki siyasetçileri adeta tartışma dışında bırakır. Oysa dış güçlerden önce içerideki siyasetçilerin büyük sorumluluğu vardı. Yugoslavya’daki farklı bölgeler farklı geçmişlere sahipti; kuzeydeki Slovenya ve Hırvatistan ağırlıklı olarak Katolik’tiler ve uzun süre Habsburg İmparatorluğu’nun parçası olarak kaldılar. Güney bölgeleri (Bosna-Hersek, Karadağ, Makedonya ve Sırbistan) ise yüzyıllar boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun idaresi altında yaşadılar. Böylece Ortodoks nüfus ile büyük bölümü Müslüman olan Bosna-Hersekliler yüzlerce yıl birlikte yaşadılar. Osmanlı döneminde de bu topluluklar zaman zaman çatışmak zorunda kaldılar. Ancak Yugoslavya’nın kuruluşu ile birlikte bu gerginlikler nispeten azaldı ve zamanla ulus üstü bir kimlik olarak Yugoslav tanımı özellikle genç nüfus ve eğitimli kesimler tarafından benimsendi. Yugoslav sınırları içinde yaşayan ulusların birlikteliğinde Tito’nun önemli bir fonksiyonu olduğu ölümünden sonra anlaşıldı. 1981’de Belgrad tarafından izlenen ekonomik politikaya karşı çıkan Kosovalı Arnavutlar sert bir şekilde susturuldu. Ancak ekonomiden kaynaklanan şikâyet son bulmayacaktı. Çünkü zengin Slovenya ve Hırvatistan kendilerinden daha fakir olan güney bölgelerin yükünü daha fazla çekmek istemiyordu. Ekonomik gerekçe ile başlayan kaynaşmaları, Sırp milliyetçilerinin 1986 tarihli ve Sırp Bilim ve Sanat Akademisi tarafından yayınlanan bildirisi izledi. Bildiride, Sırpların Yugoslav Federasyonu içinde ezildikleri ve daha çok söz hakkı verilmesi gerektiği öne sürülüyordu. Bu bildiri ile isteklerinin gerçekleşeceğine inanan Slobodan Miloşeviç, 1986 Mayıs’ında Yugoslav Komünist Birliği’nin Sırbistan şubesi başkanı seçildi. Bu seçim, Yugoslav siyasi sistemindeki ayrışmanın daha da derinleşmesi demekti. Miloşeviç, başta Sırp köylüleri olmak üzere kırsal kesimi harekete geçirmişti. 1989 yılından itibaren Doğu Bloku içinde yaşanan karmaşaya ilk tepki veren bölge Slovenya oldu. 1989 yılı sonunda toplanan Slovenya Komünist Partisi’nin 11. Kongresi’nde çok partili siyasi hayata geçileceği ilân edilerek Yugoslav Komünist Birliği ile bağlar koparıldı. Sadece bir yıl sonra Slovenya, Hırvatistan ve BosnaHersek’te komünist olmayan partiler hükümete gelmişti. Makedonya’daki koalisyon hükümetinde ise komünistler azınlık kanadını oluşturuyordu. Komünistlerin hâlâ iktidarda olduğu bölgeler, Sırbistan ve Karadağ’dan ibaretti. Yukarıdaki siyasi manzara, Yugoslavya’daki bölünmüşlüğü açıkça gösteriyordu. 25 Haziran 1991 günü Slovenya’nın bağımsızlığını ilân etmesiyle Balkanlardaki trajedi de başlamış oldu. 27 Haziran ile 7 Temmuz 1991 tarihleri arasındaki kısa süreli savaşın ardından Slovenya bağımsız bir ülkeye dönüştü. Aynı tarihlerde Hırvatistan da bağımsızlık ilân etmiş ancak Avrupa Topluluğu’nun talebi üzerine bu kararını ertelemişti. Bu erteleme kısa sürdü ve sonunda 8 Ekim 1991’de Hırvatistan da Yugoslavya ile bütün bağlarını kopardığını duyurdu. Hırvatistan’ın bağımsızlığı, 15 Ocak 1992’de Avrupa Topluluğu tarafından tanındı. Fakat bu arada Yugoslav ordusu ile Hırvat güçleri arasında 1991 yılının sonunda bir savaş başladı ve 1995 yılının 217 Yakınçağ Avrupa Tarihi Ağustos ayında bu savaş Hırvat ordusunun galibiyeti ile sonuçlandı. Yaklaşık dört yıllık savaş sırasında hem Yugoslav ordusu hem de ordu dışındaki Sırp silahlı örgütleri, Hırvatistan’da vahşeti andıran olaylara imza attılar. Hırvatistan’da yaşananlar trajedinin bile ötesinde olsa da asıl acı dolu hikâyeler Bosna-Hersek’teki savaşta kaydedilecekti. Bosna-Hersek’te, Boşnaklar, Hırvatlar ve Sırplar aynı anda birbirlerine karşı mücadele ettiler ancak en büyük kayıp Boşnak tarafındaydı. Sırpların eylemleri, Nazilerin yaptıklarının adeta tekrarıydı. Yaşananlar, bütün Avrupa’yı şok etse de Avrupa devletlerinin bu tarz olaylara müdahale etmekteki beceriksizliğini de gözler önüne serdi. ABD olmasaydı, bu barbarca gelişmelere insani gerekçelerle bile olsa Avrupalıların müdahale edeceği yoktu. Doğu Avrupa’da yaşananlara bakarak Sırpların baskısına daha fazla katlanmak istemeyen Bosna’daki, Boşnak ve Hırvat siyasi önderler, 1 Mart 1992’de bağımsızlıklarını ilân ettiler. Takip eden ay da Bosnalı Sırplar, kendi cumhuriyetlerinin kuruluşunu duyurdular. Bosna’da yaşayan Sırp nüfusu, bağımsızlık referandumuna ve parlamento seçimlerine katılmamışlardı. Bunun üzerine Nisan 1992’de Yugoslav ordusu, Bosnalı Sırpların topraklarını korumak bahanesiyle bölgeye girdi ve 1995 yılının sonuna kadar sürecek olan savaş da başlamış odu. Başlangıçta Saraybosna ve Vukovar gibi stratejik şehirlerde düzenli ordular arasında açık savaş vardı fakat en şiddetli çarpışmalar düzensiz birliklerce özellikle de Sırp başıbozuklar tarafından yürütülmekteydi. Bunların bir kısmı haydut ve suçlulardan oluşan, Sırpların kontrolündeki Yugoslav ordusunun silahlandırdığı Zeljko Raznatoviç gibi, komutasında “Gönüllü Sırp Muhafızlar (Kaplanlar)” bulunan ve Hırvatistan ile Bosna’nın doğusundaki yüzlerce sivili katleden profesyonel katillerdi. Diğer bir grup ise 1992’den sonra kendiliğinden Bosnalı Sırp birliklerin başına geçen ve sivillere karşı saldırıları örgütleyen, Yarbay Ratko Mladiç gibi eski Yugoslav Ordusu subaylarıydı. Amerikalı diplomat Richard Holbrooke, Yarbay Mladiç’i “karizmatik katil” diye nitelendirmişti. Sivillere karşı hiçbir değere bağlı kalmadan yürütülen bu savaşta Sırpların oluşturduğu her iki grubun da tek bir öncelikli hedefi vardı. Bu hedef, Sırp olmayanları, Sırplara ait olduklarını iddia ettikleri topraklardan çıkarmaktı. Haydut ya da asker, eli silah tutanların yaptıklarından daha vahim bir gerçeği de belirtmek gerekir. Yugoslavya’da etnik kimlik, dış görünüş ya da konuşmadan anlaşılamıyordu ve Bosnalı Sırplar yıllardır birlikte yaşadıkları Sırp olmayanları “parmakla” işaret ederek onları katledecek olan milislere rehberlik ettiler. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir daha asla tekrarlanmayacağı sanılan toplama kampları ve etnik temizlik gibi facialar, Avrupa’nın ortasında yine yaşanıyordu. Bütün bu trajedi, neredeyse 50 yıldır birlik ve bütünlük içinde yaşama çabası içine giren ve önemli başarılar yakalayan Avrupa Topluluğu’nun yanı başında gerçekleşiyordu. Bu acı dolu görüntüler adeta canlı yayınlanıyor ve Avrupalılar, bilgi toplama ve önerilerde bulunmak dışında hemen hiçbir şey yapmıyordu. Bu tepkisizliğin en önemli sebebi Topluluk üyeleri arasındaki görüş farkıydı. Almanya ve Avusturya, Yugoslav cumhuriyetlerinin bağımsızlığını desteklerken Fransa önderliğindeki karşıt grup Yugoslavya’nın korunmasını istiyordu. ABD ve NATO ise konunun Avrupa’yı ilgilendirdiğini düşünerek geride durmaktaydı. Ayrıca bu savaş, ulusal sınırların kutsallığı ile kendi kendini yönetmek hakkı (self determinasyon) gibi iki temel ilkenin çatışmasına da yol açmıştı. Bu şartlar altında Birleşmiş Milletler (BM) dışında sorunu çözebilecek bir adres kalmamıştı. Ancak onun da sonuçsuz yaptırımlar dışında zorlayıcı hiçbir etkisi yoktu. Öte yandan, silah temin edilmesi konusundaki yaptırımlar yalnızca Boşnaklara zarar vermekteydi. Sırplar ise Yugoslav ordusunun silahlarına sahip olduklarından bu yasaklardan neredeyse hiç etkilenmediler. 1995 ortalarına kadar savaş yukarıda belirtilen şartlar altında devam etti. Tam da bu sıralarda ABD ve NATO’nun müdahalesini davet edecek bir olay gerçekleşti. Bosnalı Sırplar bazı kayıplardan ötürü Mayıs 1995’de yeniden Saraybosna’yı bombardıman altına aldılar. Saraybosna 1425 gün kuşatma altında kalarak bu alanda modern savaş tarihinin en uzun süre kuşatma altında kalan şehri oldu. Sırpların yaptığı bombardımana NATO uçakları Bosnalı Sırpların mevziilerini vurarak karşılık verdi. Bunun üzerine Sırplar, bölgede sözde güvenliği sağlamakla görevli 350 BM Barış Gücü askerini rehin aldı. Avrupalı hükümetler, BM ile NATO’yu olaylara müdahale etmekten vazgeçirmeye çalıştılar. Aslında bölgedeki uluslararası güçler, Sırpları durdurmak bir yana zaman zaman destek bile sağlıyorlardı. Mesela Ratko Mladiç komutasındaki Bosnalı Sırp güçler, 11 Temmuz 1995’te BM’nin sözde 218 Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na güvenli alan diye belirlediği Boşnak kasabalarından biri olan Srebrenica’ya girdiler. Aslında bölge, BM Barış Gücü’ne bağlı silahlı 400 Hollanda askerinin koruması altındaydı. Mladiç ve adamları geldiğinde bu askerler hiç müdahale etmemiş ve onlar da Müslüman topluluğu sorguladıktan sonra çocuklar dâhil bütün erkekleri ayırmışlardı. Ertesi gün Mladiç ayırdıkları erkeklere zarar vermeyeceğine dair “subay sözü vererek” onları Srebrenica civarındaki tarlalara doğru yürütmeye başladı. Bu söze rağmen aralarında 13 yaşındaki çocukların da olduğu erkeklerin hepsi dört gün içinde öldürüldü. Sayılar tartışmalı olmakla birlikte Srebrenica’da kaybolduğu tespit edilen 8373 kişinin isimleri Srebrenica Soykırım Anıtı’na işlenmiştir. Bugüne kadar DNA tespitiyle kimlikleri belirlenen 6838 kişi toplu mezarlardan çıkarılarak defnedilmiştir. Bu soykırım, Bosnalı Sırplar için sonun başlangıcı oldu. Bütün Avrupa’nın gözleri önünde Srebrenica katliamının gerçekleştirilmiş olması Sırpları daha da cesaretlendirdi. Bu inançla yaklaşık dört yıldır kuşatma altında tuttukları Saraybosna’nın pazaryerini 28 Ağustos 1995’de ikinci defa top ateşi altına aldılar. Çoğu çocuk, 43 sivil öldü, 75 kişi de yaralandı. Bu olay savaşın seyrinin değişmesine yol açtı. ABD Başkanı Bill Clinton, Sırpların zarar veremeyecek hale getirilmelerini sağlamak için aralıksız bombardıman emri verdi. NATO bu emri yerine getirmek üzere harekete geçti. Silahsız ve çaresiz siviller karşısında elde ettiği başarılardan dolayı övgülere boğulan Sırp savaş aygıtı, bombardıman karşısında darmadağın oldu. ABD’nin olaya ağırlığını koymasıyla barışın zor olmadığı da anlaşıldı. ABD’nin, Ohio eyaletinde bulunan Dayton Hava Üssü’nde yapılan ve üç hafta devam eden görüşmelerin ardından taraflar 14 Aralık 1995 günü Paris’te imzaladıkları anlaşmayla Bosna Savaşı’na son verdiler. Görüşmelerde Bosna-Hersek’i Alija İzzetbegoviç, Hırvatistan’ı Tudjman, Yugoslavya ve Bosnalı Sırpları ise Miloşeviç temsil etti. Bu anlaşmanın amacı Bosna-Hersek’i paylaşmadan Yugoslav savaşlarına bir çözüm bulmaktı. Bosna bu anlaşmayla iç savaşı atlattı ancak yurtlarından olan ve çoğunluğunu Müslümanların oluşturduğu kitle, yerel ve uluslararası yetkililerin verdikleri bütün güvencelere rağmen bir daha eski evlerine dönmediler. Bosna parçalanmadı ve sonrasında da barış korundu fakat burada kurulan “düzenin” ne kadar kırılgan olduğunu görmek için bunu sağlayan uluslararası örgütlerin varlığını göz ardı etmemek gerekir. Bosna’daki barışı savaşan tarafların uzlaşması değil Uygulama Gücü (Implementation Force - IFOR) daha sonra da İstikrarı Sağlama Gücü, (Stabilization Force - SFOR) adı altında görev yapan 60.000 kişilik NATO ordusu ayakta tutmaktadır. Bosna’daki kriz bir şekilde aşıldıktan sonra Avrupa Birliği kendi kurumsal kaygılarına, NATO ise genişleme sorunları ile Rusya’daki istikrarsızlığa yöneldi ve Balkanlar uluslararası kamuoyunun dikkatinden uzaklaştı. Bu arada Sırp milliyetçileri Bosna’daki durumdan memnun kalmamış ve bu defa da Yugoslavya’dan ayrılmak isteyen Kosova’ya yönelmişlerdi. Sırbistan’dan gönderilen özel polis birimleri olayları kontrol altına almak adına Arnavutları öldürmeye başlayınca (savaş 28 Şubat 1998 - 9 Haziran 1999 arasında devam etmiştir) NATO, Mart - Haziran 1999 arasında Yugoslavya birliklerine karşı aralıksız hava bombardımanı yapmış ve Kumanova Anlaşması’yla savaş sona ermiştir. NATO’nun müdahale gerekçesi yine sivillere karşı yürütülen katliamdır. 2000 yılında yapılan bir araştırma sonucunda toplu mezarlardan 3000 cesedin çıkarılması, aslında Kosova’daki katliamların da Bosna’da yaşananların devamı niteliğinde olduğunu ortaya koymaktadır. Avrupa devletlerinin neredeyse on yıl süren acımasız katliamlar, tecavüzler ve etnik temizlik gibi olaylara sessiz kalmasıyla Yugoslavya savaşlarının uluslararası sisteme ciddi bir tehdit oluşturmaması arasında yakın bir ilişki vardır. Nitekim aynı yıllarda Kuveyt’in, Saddam Hüseyin tarafından işgali bölgedeki petrolün denetimini tehlikeye attığı ve dünya sistemini tehdit ettiği için derhal müdahale edildi. Dolayısıyla Yugoslavya’da yaşanan trajedide Belgrad’daki siyasetçiler kadar uluslararası aktörlerin de rolü büyüktü. BM, başlangıçta olaylara çok az ilgi gösterdi. Almanların, Hırvat ve Slovenlere verdiği desteğe karşılık Fransa da Sırplara yönelik bir askeri müdahalede açıkça gönülsüz davrandı. Barış Gücü altında bölgede görev yapan askerlerinden dolayı Hollanda da NATO saldırısını veto etmişti. Benzer şekilde İngiltere de ABD ve NATO müdahalesini destekler görünse de Avrupa Topluluğu veya NATO’nun konuya dahil olmasını ustaca engellemeye çalıştı. Pek çok ABD’li politikacı ise savaşta herhangi bir çıkarlarının olmadığını ileri sürerek başlangıçta geri planda durmayı tercih ettiler. Ancak yaşananlar karşısında Avrupa’nın ha- 219 Yakınçağ Avrupa Tarihi reketsizliğini görünce müdahale etmek ve sorunu çözmek zorunda kaldılar. Bir başka ifade ile Avrupa’nın kendi içindeki sorunu çözmekten aciz olduğu bir defa daha ortaya çıkmış oldu. Bu acı olayların baş sorumluları arasında yer alan Slobodan Miloşeviç, Sırplar tarafından seçimle iş başına getirilmişti. Ancak Hırvatistan ve Bosna’daki Sırpları, yıllardır birlikte yaşadıkları komşularını topraklarından atmaları için teşvik etti. Sonuç ise Yugoslavya’da yaşayan hemen herkes için tam anlamıyla bir yıkım oldu. Srebrenitza … O geceyi büyük ölçüde etnik temizlik yapılmış küçük bir kentte geçiriyorum. 1991’de burada oturan yedi bin Müslümandan geriye kalanların sayısı bugün en fazla bin kişi. Bütün camiler yeryüzünden silinip gitmiş. Büyük caminin bulunduğu yer bugün birkaç otomobil ve çöp varili bulunan çakıl bir alandan ibaret. İkinci büyük caminin yerinde şimdi bir kilise inşa halinde. Üç numaralı camide Jamia Pero, uyanık bir çocuk, tencere satıcılığına başlamış. Dört numaralı caminin bulunduğu yer paslı tezgahlarla dolu bir pazar alanı. Bijeljina’nın küçük çocukları zamanında bu kentin dört de camisi olduğunu artık bilmiyor. Yerel televizyon kanalı sanki buralarda hiçbir şey olmamış gibi büyük bir coşkuyla reklam yayınlıyor: Kadınlar küçük bir sihirbazlıkla lekeleri anında yok ediyor, mutlu aileler sevinç nidalarıyla sofranın etrafına üşüşüyor, periler yerleri pırıl pırıl ediyor… Yerel mezarlık, pırıl pırıl yeni mermerle dolu en az sekiz futbol sahası büyüklüğünde bir alan, 1991’den bu yana tam üç misli büyümüş. Burada yatanların büyük çoğunluğu yirmi ile yirmi beş yaşları arasında gençler ve hemen hemen hepsi de 1992 ile 1995 yılları arasında ölmüş. Ölenlerin fotoğrafları en ince ayrıntısına kadar mermer taşa işlenmiş. Gözlerini senden ayırmayan çehreler, ciddi bakışlar, gülen yüzler… Bazı gençler bir cipin içinde ahiret yolculuğuna çıkmış, diğerleri derin bir muhabbetle kadeh kaldırıyor, genç bir milis mezar taşının üstünde adam boyu yükseliyor ve iki eliyle tuttuğu makineli tüfeğiyle ateş ede ede cennete yollanıyor… Kaynak: Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları, s. 946-947. yaşamla ilişkilendir Yugoslavya’nın parçalanması ile ilgili daha geniş bilgi için şu kaynağa bakılabilir: Sander, Oral. (2010). Siyasi Tarih, 1918-1994, Ankara: İmge Kitabevi. Yugoslavya’da yaşanan çatışmaların kaynağı hakkında ne tarz yorumlar yapılmıştır? Yugoslavya’nın dağılmasında aşırı milliyetçiliğin etkisi üzerine düşünün. Öğrenme Çıktısı 3 Soğuk Savaş’ın ardından Avrupa’da meydana gelen bölünme ve çatışmaları yorumlayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na 220 öğrenme çıktıları ve bölüm özeti 3 Soğuk Savaş’ın ardından Avrupa’da meydana gelen bölünme ve çatışmaları yorumlayabilme Soğuk Savaş Sonrasında Avrupa’da Bölünme ve Çatışma Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle Çekoslovakya ve Yugoslavya, parçalanmaktan kurtulamadılar. Çeklerin ve Slovakların ayrılığı, iki farklı tarihe sahip iki ayrı milletin ekonomik gerekçelerle ayrılması olarak değerlendirilebilir. Zengin Çekler ile onlar kadar zengin olmayan Slovaklar ayrı bir gelecek istediklerini ifade etmişler ve bunu kan dökmeden gerçekleştirmişlerdir. Yugoslavya’da ise İkinci Dünya Savaşı’nın ardından unutulduğu sanılan pek çok vahşet sahnelenmiştir. Yugoslavya tecrübesi, aşırı milliyetçiliğin, etnik-dini ayrışmanın ve ekonomik farklılıkların nasıl sonuçlar doğurabileceğini ispatlamıştır. Yugoslavya deneyimini daha da acı hale getiren gerçek ise bütün trajedinin Avrupa’nın merkezinde yaşanmış olması ve Avrupalı devletlerin yıllarca seyirci kalmasıdır. 1 Sovyetler Birliği’nin çözülmesini anlayabilme Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku’nun Çökmesi Sovyetler Birliği’nden ayrılma niyetini en erken açıklayan ülkeler Batı’yla en yakın teması kurmuş olan Baltık cumhuriyetleri Estonya, Letonya ve Litvanya oldu. Gorbaçov, bu plana karşı çıksa da Yeltsin cumhuriyetlerin ayrılma hakkı bulunduğunu belirtti. 1991 yılında Gorbaçov’a yapılan başarısız darbe girişimini önleyen Yeltsin, Rusya’nın yeni lideri oldu. Baltık cumhuriyetlerinin ardından Ukrayna da ayrılmak istediğini ilân etti. Ukrayna’nın ayrılma talebi, Beyaz Rusya ve Moldova’nın da aynı yolu izlemesine sebep oldu. 1991 yılı Ağustos ayında Gorbaçov, Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreterliği’nden istifa edip bütün parti teşkilatına da son verdi. 9 Aralık 1991 gecesi itibariyle 20. yüzyılın en büyük imparatorluklarından biri olan Sovyetler Birliği tarihe karışmıştı. 2 Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun genişleme ve dönüşüm süreçlerini değerlendirebilme Avrupa Topluluğu’nun Genişleme Süreci 1954’ten itibaren dönüşerek büyüyen Avrupa bütünleşmesine yönelik dalgaların her birinin bir ana konusu vardır. Birinci genişleme dalgası ulus-üstü bütünleşme teması ile ilişkiliydi ve bu dönemde İngiltere, İrlanda ve Danimarka, Topluluk üyesi oldular. İkinci ve üçüncü dalgalar, demokrasinin desteklenmesine yönelikti. Bu süreçle birlikte daha önce otoriter rejimler altında bulunan ve bu idarelerden kurtulan Yunanistan, İspanya ve Portekiz, yeni üyeler oldular. Dördüncü genişleme dalgası, Soğuk Savaş Dönemi boyunca tarafsız kalan Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın birliğe katılmasını sağladı. Son ve beşinci dalga ise komünizmin çöküşünü takiben yeni bir yol arayışına giren eski Sovyet cumhuriyetleri ve Doğu Avrupa devletleri ile Akdeniz ülkelerine yönelik oldu. Bu dönemde Estonya, Letonya, Litvanya, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya, Romanya, Slovakya, Slovenya, Güney Kıbrıs ve Malta birliğe dâhil oldular. Yakınçağ Avrupa Tarihi 221neler öğrendik? 1 İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher’in iki Almanya’nın tekrar birleşmesine dair kaygılarını paylaşan ülke hangisiydi? A. Sovyetler Birliği B. Birleşik Devletler C. Hollanda D. Fransa E. İspanya 2 Batı Almanya Başbakanı Helmut Kohl iki Almanya’nın tekrar birleşmesine yönelik atacağı adımları ilân etmeden önce hangi ülkeye bildirmiştir? A. Amerika Birleşik Devletleri B. İngiltere C. Fransa D. Sovyetler Birliği E. İtalya 3 Fransa iki Almanya’nın tekrar birleşmesini engelleyemeyeceğini anlayınca Almanya’dan ne talep etmiştir? A. Almanya’nın AET’den çıkarılmasını B. Alsace-Lorraine’in Fransa’ya iadesini C. Ortak bir Avrupa para birimi oluşturulmasını D. Almanya’nın silâhsızlandırılmasını E. Almanya’nın atom bombası elde etmesinin engellenmesini 4 Baltık cumhuriyetleri Sovyetler Birliği’nden ayrılma niyetlerini bildirince bu hakları olduğunu ilk kabul eden lider kimdir? A. Boris Yeltsin B. Mihail Gorbaçov C. Leonid Brejnev D. Yuri Andropov E. Nikita Kruşçev 5 Aşağıdaki ülkelerden hangisi 1991’de Sovyetler Birliği’nden ayrılan cumhuriyetlerden biri değildir? A. Ukrayna B. Ermenistan C. Macaristan D. Moldova E. Litvanya 6 Aşağıdaki ülkelerden hangisi Soğuk Savaş Dönemi’nde bağlantısız ülkelerden biriydi? A. Almanya B. Romanya C. Belçika D. Polonya E. Avusturya 7 1987’de Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET)’na üyelik başvurusu Avrupalı sayılmaması nedeniyle reddedilen ülke hangisidir? A. Fas B. Mısır C. Malta D. Türkiye E. Cezayir 8 Türkiye Avrupa Birliği ile tam üyelik müzakerelerine hangi yılda başlamıştır? A. 1964 B. 1987 C. 1991 D. 2002 E. 2005 9 Yugoslavya’daki etnik ve dinî farklılıklara rağmen bu ülkeyi onlarca yıl başarıyla bir arada tutan/ yöneten lider kimdir? A. Slobodan Miloşeviç B. Ratko Mladiç C. Radovan Karadziç D. Josip Broz Tito E. Franjo Tudjman 10 Aşağıdaki şehirlerden hangisi modern savaş tarihinin en uzun kuşatmasını yaşamıştır? A. Berlin B. Varşova C. Stalingrad D. Moskova E. Saraybosna Sovyetler Birliği’nin Dağılmasından Günümüz Avrupası’na 222 neler öğrendik yanıt anahtarı Yanıtınız yanlış ise “Yeniden Birleşen Almanya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 1. D Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Topluluğu’nun Genişleme Süreci” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. E Yanıtınız yanlış ise “Yeniden Birleşen Almanya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. C Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Dönemi’nde Avrupa Topluluğu’nun Genişlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. E Yanıtınız yanlış ise “Yeniden Birleşen Almanya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. A Yanıtınız yanlış ise “Soğuk Savaş Dönemi’nde Avrupa Topluluğu’nun Genişlemesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. A Yanıtınız yanlış ise “Sovyetler Birliği’nin Dağılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. A Yanıtınız yanlış ise “Sovyetler Birliği’nin Dağılması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. C Yanıtınız yanlış ise “20. Yüzyılın Sonunda Yaşanan Trajedi: Yugoslavya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. D Yanıtınız yanlış ise “20. Yüzyılın Sonunda Yaşanan Trajedi: Yugoslavya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. E Araştır Yanıt Anahtarı 8 Araştır 1 ABD, tekrar birleşmeyi düşünen Almanya fikrine sıcak bakıyordu. 1990 yılında Almanya’da yapılan bütün kamuoyu araştırmaları, Alman halkının tarafsız ve birleşmiş bir Almanya’yı desteklediğini göstermekteydi. Tarafsız bir Almanya yerine batı ittifakı içinde kalan bir Almanya görmek isteyen ABD’li yetkililer doğal olarak birleşmeyi teşvik etmek zorunda kaldı. Ayrıca büyük ve tarafsız bir Almanya’nın Avrupa istikrar ve güvenliğini tehdit etmesinden hem Alman hem de ABD’li siyasetçiler endişe etmekteydi. Nihayet ABD’nin açık desteği ve baskısı ile İngiltere ve Fransa da birleşme görüşmelerinde Alman ve Sovyet temsilcileri ile aynı masada yer almak zorunda kaldılar. Araştır 2 Avrupa Birliği’nin, Doğu Avrupa ülkelerini de kapsayacak şekilde genişlemesi hakkında Almanya, İngiltere ve Fransa’nın farklı fikirleri vardı. Almanya, bu ülkelerin aşırı milliyetçiliğin etkisine girmesinden endişe ediyordu. İngiltere’nin genişlemeye destek vermesinin altında yatan gerekçe Birlik’in, serbest ticaret bölgesine dönüşme ihtimali ve bu durumun, İngiltere’nin hayali ile örtüşmesiydi. Fransa ise daha dikkatli bir yol izleyerek gevşek dokulu bir “Avrupa Federasyonu” öneriyordu. Bu tartışmaların devam ettiği sırada Yugoslavya’da patlak veren iç savaş süreci belirleyen temel gerekçeyi oluşturdu. Yugoslavya savaşı, Avrupa Birliği’nin doğuya doğru genişlemesinin, güvenli ve istikrarlı bir kıta için vazgeçilmez olduğunu gösterdi. Çünkü Yugoslavya’da başlayan savaş, İkinci Dünya Savaşı tecrübesine rağmen aşırı milliyetçiliğin Avrupa için hâlâ göz ardı edilemez bir tehlike olduğunu kanıtlamıştı. Yakınçağ Avrupa Tarihi 223 Araştır Yanıt Anahtarı 8 Araştır 3 İki kutuplu dünyanın sona ermesiyle parçalanmaktan kurtulamayan Yugoslavya’nın kaderine ilişkin iki farklı yorum geliştirildi. İlk yoruma göre Yugoslavya, kökleri yüzyıllar öncesine dayanan derin düşmanlıkların toplandığı bir ülkeydi. Yugoslavya, bu tarihi gerçeği görmezden gelerek pek çok etnik ve dini grubun bir araya gelerek oluşturduğu devletin adıydı. Dolayısıyla patlama kaçınılmazdı. Diğer yorumun sahipleri ise Yugoslavya’nın parçalanması ve büyük bir trajedinin ortaya çıkmasından yabancı devletleri sorumlu tutuyordu. Ülkede yaşayan halklar arasında kin ve nefretin yabancı güçlerin kışkırtmasıyla ortaya çıktığı iddia edildi. Onlara göre tarihi süreç de bu tezi destekliyordu. 1945 sonrasında Soğuk Savaş’ın bitişine kadar geçen yaklaşık yarım yüzyıllık süre içinde bu halklar bir arada yaşamayı başarabilmişti. Davies, Norman. (2011). Avrupa Tarihi, çev. ed. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Dinan, Desmond. (2008). Avrupa Birliği Tarihi, çev. Hale Akay, İstanbul: Kitap Yayınevi. Hitchcock, William I. (2003). The Struggle for Europe: The Turbulent History of a Divided Continent 1945-2002, New York: Doubleday. Hobsbawm, Eric. (2014). Kısa 20. Yüzyıl: 1914- 1991 Aşırılıklar Çağı, çev. Yavuz Alogan, İstanbul: Everest Yayınları. Judt, Tony. (2009). Savaş Sonrası: 1945 Sonrası Avrupa Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Judt, Tony. (2013). Yirminci Yüzyıl Üzerine Düşünceler, çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Mak, Geert. (2009). Avrupa’da Yirminci Yüzyıl Boyunca Seyahatler, çev. Mürset Topçu, İstanbul: Literatür Yayınları. McEvedy, Colin. (2005). Yakınçağ Tarih Atlası: 1815’ten 2000’e Avrupa, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. Middelaar, Luuk van. (2014). Avrupa: Bir Geçiş Süreci, çev. Bilal Çölgeçen, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Özdemir, Haluk. (2012). Avrupa Mantığı: Avrupa Bütünleşmesinin Teori ve Dinamikleri, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Palmer, R. R. – Joel Colton – Lloyd Kramer. (2007). A History of the Modern World: Since 1815, New York: McGraw Hill. Ponting, Clive. (2011). Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: Alfa Yayınları. Reid, T. R. (2007). Avrupa Birleşik Devletleri: Yeni Süpergüç ve Amerikan Üstünlüğünün Sonu, çev. Nur Küçük, İstanbul: Salyangoz Yayınları. Riasanovsky, Nicholas V. – Mark D. Steinberg. (2011). Rusya Tarihi: Başlangıçtan Günümüze, çev. Figen Dereli, İstanbul: İnkılâp Yayınları. Sander, Oral. (2010). Siyasi Tarih 1918-1994, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları
.
|
Dr. Ahmet Emin DAĞ (Ünite 3, 6) Editör Prof.Dr. Zekeriyya KURŞUN Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2017 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Modern Ortadoğu Tarihi E-ISBN 978-975-06-3239-6 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ocak 2019 3004-0-0-0-1902-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. viii Ortadoğu Tarihine Giriş ............................................................... 2 ORTADOĞU TARİHİNE GİRİŞ .............................................................................. 3 Coğrafya ve Jeopolitik ................................................................................................. 3 Tarihin Belirleyici Rolü ............................................................................................. 6 ORTADOĞU TARİHİNDE TÜRKLER VE OSMANLI BARIŞI ......................... 10 Selçuklular ve Memlükler .......................................................................................... 10 Osmanlı Barışı (Pax Ottomana) ................................................................................ 10 Manda Yönetimleri ..................................................................................................... 14 ETNİK-DİNÎ YAPI VE ÇATIŞMA ALANLARI .................................................... 16 Etnik Yapı ..................................................................................................................... 16 Dinî Çeşitlilik ............................................................................................................... 18 Diğer Sorunlar ve Çatışma Alanları .......................................................................... 22 Özet ............................................................................................................................... 24 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 26 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 27 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 27 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 27 Ortadoğu Tarihi’nde Haşimîler: Irak ve Ürdün ........................... 28 ORTADOĞU TARİHİ’NDE HAŞİMÎLER .............................................................. 29 Hicaz ve Suriye Haşimî Krallıkları ............................................................................ 29 TANIMLANAMAYAN ÜLKE: IRAK ...................................................................... 33 Coğrafya, Jeopolitik ve Etnik Yapı ............................................................................ 33 Tarih: Osmanlı Irak’ı ................................................................................................... 36 İngiliz Mandası ve Sonrası ......................................................................................... 39 Irak Haşimî Krallığı .................................................................................................... 41 Irak Cumhuriyeti ......................................................................................................... 44 Baas Partisi ve Saddam Hüseyin İdaresinde Irak .................................................... 45 AMERİKA’NIN KÖRFEZ POLİTİKALARI VE IRAK .......................................... 46 Irak-İran Savaşı ............................................................................................................ 47 Körfez Krizi ve ABD’nin Bölgeye Yerleşmesi .......................................................... 48 ÜRDÜN HAŞİMİ KRALLIĞI ................................................................................... 50 Coğrafya ve Etnik Yapı ............................................................................................... 50 Ürdün Haşimî Krallığı’nın Kurulması ...................................................................... 50 Özet ............................................................................................................................... 52 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 53 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 54 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 54 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 55 Merkezî Ortadoğu: Suriye, Filistin-İsrail, Lübnan ...................... 56 SURİYE ......................................................................................................................... 57 Suriye’de Tarihi Miras ................................................................................................. 57 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE 3. ÜNİTE İçindekiler iv Osmanlı İdaresinde Suriye ......................................................................................... 58 Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ............................................................................ 58 Fransız Manda Yönetimi ............................................................................................ 60 Hatay Sorunu ......................................................................................................... 60 Bağımsız Suriye ve Yeni Milliyetçi Politikalar ........................................................ 61 Soğuk Savaş Dönemi Politikaları ve Baas Diktatörlüğü ................................... 62 FİLİSTİN SORUNU VE İSRAİL’İN ORTAYA ÇIKIŞI ........................................... 63 Siyonizm Hareketi ....................................................................................................... 63 1967 Savaşında Suriye ve Azınlık İktidarı’nın Doğuşu .......................................... 66 Yom Kippur Savaşı ................................................................................................ 67 Suriye, Lübnan İç Savaşı’nda ................................................................................ 67 Suriye-İran Yakınlaşması .................................................................................... 68 Türkiye ile Su ve Güvenlik Sorunları ................................................................. 68 Barış Süreci ve Suriye ................................................................................................. 69 Beşşar Esed Dönemi ve Yeni Suriye Krizi ................................................................ 70 LÜBNAN ...................................................................................................................... 70 Tarihi Miras ve Osmanlı Asırları .............................................................................. 70 Fransız Manda Dönemi .............................................................................................. 73 Bağımsız Lübnan ve Etnik Siyaset’in Sonuçları ...................................................... 74 Ortadoğu’nun Sahte Cenneti .............................................................................. 75 Politikada Filistin Faktörü ................................................................................... 75 Lübnan İç Savaşı .................................................................................................... 76 Dış Aktörlerin Çekişme Sahası Olarak Lübnan ................................................ 77 Sabra ve Şatilla Katliamı ...................................................................................... 78 Kamplar Savaşı ...................................................................................................... 79 Taif Anlaşması ve Yeni Belirsiz Süreç ................................................................ 79 Özet ............................................................................................................................... 81 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 82 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 83 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 83 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 83 Arap Yarımadası: Suudi Arabistan ve Yemen .............................. 84 YİRMİNCİ YÜZYILDA BİR KRALLIK: SUUDİ ARABİSTAN ........................... 85 Coğrafya ve Jeopolitik ................................................................................................. 85 Etnik ve Dini Yapı ........................................................................................................ 85 Suudi Arabistan’ın Ortaya Çıkışını Hazırlayan Süreç ............................................. 86 İhvan Teşkilatı ve Suudi Arabistan’ın Kuruluşu ...................................................... 91 Siyaset ve Uluslararası İlişkiler .................................................................................. 95 ARAP YARIMADASI’NIN GİZEMLİ ÜLKESİ: YEMEN ..................................... 98 Coğrafya ve Jeopolitik ................................................................................................. 98 Etnik ve Dinî Yapı ........................................................................................................ 98 Tarih İçinde Yemen ..................................................................................................... 99 Zeydiler ve Osmanlı Devleti ...................................................................................... 101 MODERN YEMEN ..................................................................................................... 104 Yemen İmamlığı (1918-1962) .................................................................................... 104 Yemen Cumhuriyeti .................................................................................................... 105 Özet ............................................................................................................................... 108 4. ÜNİTE İçindekiler v Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 110 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 111 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 111 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 112 Körfez Ülkeleri: Kuveyt, Katar, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman Sultanlığı ................................................. 114 TARİH İÇİNDE BASRA KÖRFEZİ .......................................................................... 115 Basra Körfezi ve Jeopolitiği ........................................................................................ 115 KUVEYT ...................................................................................................................... 118 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 118 Bağımsız Kuveyt ve İşgal ............................................................................................ 123 KATAR .......................................................................................................................... 124 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 124 Katar’da İngilizler ........................................................................................................ 126 Bağımsız Katar Devleti ............................................................................................... 127 BAHREYN ................................................................................................................... 128 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 128 Modern Bahreyn Devleti’nin Ortaya Çıkışı ............................................................. 130 BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ .............................................................................. 133 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 133 Birleşik Devlete Doğru ............................................................................................... 134 UMMAN ...................................................................................................................... 135 Coğrafya ve Tarih ........................................................................................................ 135 Modern Umman: Sultan Kabûs Dönemi ................................................................. 137 Özet ............................................................................................................................... 139 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 141 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 142 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 142 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 143 Kuzey Afrika (Mağrip) Ülkeleri .................................................... 144 GİRİŞ ............................................................................................................................ 145 İslam Tarihi İçinde Kuzey Afrika .............................................................................. 145 MISIR ............................................................................................................................ 146 LİBYA ............................................................................................................................ 151 TUNUS ......................................................................................................................... 154 CEZAYİR ...................................................................................................................... 157 FAS ................................................................................................................................ 159 SUDAN ......................................................................................................................... 162 MAĞRİP BİRLİĞİ ....................................................................................................... 164 Özet ............................................................................................................................... 166 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 167 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 168 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 168 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 169 5. ÜNİTE 6. ÜNİTE vi İçindekiler İran ............................................................................................... 170 İRAN’IN ETNİK VE DİNİ YAPISI ......................................................................... 171 Coğrafya ...................................................................................................................... 171 Etnik ve Dini Yapı ........................................................................................................ 171 İran Kökenli (İrani) Topluluklar .............................................................................. 172 İran Türkleri ................................................................................................................. 174 Sami Kökenli Halklar .................................................................................................. 175 Hintli ve Hint-Avrupa Kökenli Halklar ................................................................... 175 İRAN’DA KURULAN DEVLET VE MEDENİYETLER ...................................... 176 İslam Öncesi Dönemdeki Devlet ve Medeniyetler ................................................ 176 İran’da İslam-Arap, Türk ve Moğol Egemenlikleri (7-15. Yüzyıllar) .................... 176 Safeviler Dönemi (1501-1722) ve Afşar Hanedanı ................................................ 176 KAÇARLAR DÖNEMİ (1796-1925) ....................................................................... 177 Nasıreddin Şah Dönemi (1848-1896): Yenileşme ve Avrupa Bağımlılığı ............ 178 İRAN’DA MEŞRUTİYET DENEYİMİ (1906-1911) .............................................. 180 Osmanlı ve İran Meşrutiyeti Arasındaki İlişkiler ................................................... 182 İran Meşrutiyeti’nin Sonu ......................................................................................... 183 PEHLEVİLER DÖNEMİNDE İRAN (1926-1979) ................................................ 183 Rıza Şah Dönemi (1926-1941) ................................................................................. 184 Muhammed Rıza Şah Dönemi (1944-1979) ............................................................ 185 Beyaz Devrime Karşı İslam Devrimi ....................................................................... 187 İRAN İSLAM CUMHURİYETİ (1979-2013) ........................................................ 189 Beni Sadr Dönemi (1980-1981) ................................................................................ 190 Ali Hamaney Dönemi (1981-1988) .......................................................................... 190 İran-Irak Savaşı ........................................................................................................... 191 Haşimi Rafsancani Dönemi (1989-1997) ................................................................. 192 Muhammed Hatemi Dönemi (1997-2005) .............................................................. 192 Mahmud Ahmedinejad Dönemi (2005-2013) ....................................................... 193 Özet ............................................................................................................................... 194 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 196 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 197 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 197 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 198 Ortadoğu ve Petrol ....................................................................... 200 PETROLÜN KISA TARİHİ ....................................................................................... 201 OSMANLI COĞRAFYASINDA PETROL ............................................................. 202 II. Abdülhamid ve Petrol ........................................................................................... 203 II. Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Petrolleri ........................................................ 204 ORTADOĞU’DA PETROL ....................................................................................... 206 Ortadoğu Petrolünün Stratejik, Ekonomik ve Siyasi Etkileri ............................... 208 Çokuluslu Petrol Şirketleri ve Ortadoğu Petrolü ................................................... 209 PETROLÜN SİYASETİ: OPEC’İN KURULMASI ................................................. 210 ABD ve Petrol ............................................................................................................. 212 Petrol Ülkelerinin Sosyo-Ekonomik Yapıları .......................................................... 212 Ortadoğu’da Petrol Taşımacılığı ve Tıkanma Noktaları ......................................... 213 ÜLKELERE GÖRE ORTADOĞU PETROLÜ ........................................................ 215 Irak Petrolü .................................................................................................................. 215 7. ÜNİTE 8. ÜNİTE vii İçindekiler İran Petrolü .................................................................................................................. 217 Suudi Arabistan Petrolü ............................................................................................. 219 Petrol Devi Küçük Bir Ülke: Kuveyt ........................................................................ 220 Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ............................................................................... 220 Katar Petrolü ve Doğal Gazı ...................................................................................... 221 Kuzey Afrika Ülkelerinde Petrol .............................................................................. 221 Özet ............................................................................................................................... 223 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 225 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 226 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 226 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 227 viii Önsöz Önsöz Kavram olarak birçok belirsizlikleri içinde barındıran Ortadoğu ve Kuzey Afrika, dünyanın en sıcak bölgelerini içine almaktadır. Etnik, dinî-mezhebî çeşitliliğine rağmen tarih boyunca belli bir düzen ve istikrar içinde yaşamış olan bu bölgeler, Birinci Dünya Savaşı’nın akabinde sürekli çatışma alanlarına dönüştü. Sosyal yapısı itibarı ile tarih içinde de çekişmelere sahne olma potansiyeli taşısa bile, bütün coğrafya üzerinde etkin olan egemen güç/ler çeşitlilik arz etmediği için sorunlar daha kolay çözümlenebilmekteydi. Oysa günümüzde Ortadoğu ve Kuzey Afrika olarak tanımlanan bu bölgeler, jeopolitik önemi bakımından dünyanın en fazla ilgisini çeken ve herkesin söz sahibi olmak istediği yerlerdir. Hatta -kitabın içinde de tartışılacağı gibi- isimlendirmeler bile coğrafi olmaktan ziyade söz konusu dış ilgi ve siyasi amaçlara göre yapılmıştır. Çeşitli etnik kimlik, din ve mezheplerin bir arada yaşadığı bu coğrafya aynı zamanda üç semavi dinin (Musevilik, Hıristiyanlık ve İslam) de merkezlerini içinde barındırmaktadır. Dolayısıyla bu coğrafya bu yapısından ve sahip olduğu zengin kaynaklar bakımından dünyanın diğer bölgelerinin tartışmasız bir şekilde bağımlı olduğu ve gelecekte de bağımlılıklarının devam edeceği bir coğrafyadır. Bulunduğu stratejik mevkisi ve sahip olduğu kültürel-maddi değerlerin yarattığı jeopolitik değerinden dolayı dikkatleri daima üzerinde toplayan bu coğrafya, tarihin değişik dönemlerinde, bölgeye düzen veren anlayışların etkisiyle ya istikrar ya da çatışmalara sahne oldu. Çağımızda bölgede istikrardan çok çatışmalar hâkimdir. Bu çatışmaların bir bölümü Ortadoğu ve Kuzey Afrika’ya rengini veren yerel özelliklerden büyük bir bölümü ise bölge üzerindeki uluslararası rekabetlerden kaynaklanmaktadır. Bu rekabetlerden kaynaklanan iki dünya savaşı coğrafyaya tarihi yapılarının aksine yeni bir şekil vermiştir. Genelde her iki savaştaki galip kesimlerin kendi menfaatlerine göre şekillendirdiği bu coğrafya tabii hayat mecrasından uzaklaştırılmıştır. Özellikle Birici Dünya Savaşı’ndan sonra oluşturulan yapay sınırlar; batılı fikirlerin etkisinde meydana gelen ve bölge halklarının tam olarak algılayamadığı milliyetçi eğilimler ile coğrafyanın barındırdığı mezhep sorunları, çatışmalara sebep olmaktadır. Bölge tarihine sonradan iliştirilen “Filistin Sorunu” ve buna bağlı olarak meydana gelen mülteciler meselesi ise hem bölgesel ve hem de uluslararası bir çatışma alanı olup dünya barışını tehdit etmektedir. Hiç şüphesiz bölgeye duyulan dinî-kültürel ilginin yanı sıra aynı zamanda dünya petrol rezervlerinin en fazlasına sahip olmaları da uluslararası çatışmaların ana sebeplerindendir. Petrolün gelişmiş ülkelere güvenli bir şekilde ulaştırılması sorunu bölgede egemen güçlerin sürekli düzenleyici olarak kalma arzularını arttırmakta ve bu da uluslararası rekabetleri teşvik etmektedir. Bölge her iki dünya savaşından olumsuz etkilendiği gibi; iki büyük pakt arasında yaşanan Soğuk Savaş yıllarından da etkilenerek sorunlar yumağına dönüşmüştür. Soğuk Savaş’ın bittiği varsayılan günümüzde ise kendi kaderini tayin etmek isteyen bölgelere dış müdahaleler eksik olmamaktadır. Bir taraan bölgesel rekabet ve çekişmeler diğer taraan büyük güçlerin düzen verme ihtirasları Ortadoğu ve Kuzey Afrika’yı tarihte olmadığı kadar büyük bir kaosa sürüklemiştir. ABD’nin Irak’ı ix Önsöz işgal süreci ve ardından yaşanan şoklar atlatılamadan, kendi kaderini tayin etme arzusu ile harekete geçen halkların meydana getirdiği “Arap Baharı” ise yeni belirsizlikleri beraberinde getirmiştir. Bu kitap, yukarıda zikredilen gelişmeler de dikkate alınarak, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’ya tarihi bir perspektien bakmak ve günümüzde hiç gündemden düşmeyen olayları yorumlamaya imkân sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. İçerdiği konuları doğrudan uluslararası ilişkiler bağlamında değil, tamamıyla bu ilişkilerin tarihi alt yapısını anlamaya dönük olarak ele almaktadır. Bölgenin stratejik özelliklerini belirleyen coğrafyası, coğrafya ile birlikte jeopolitiğini belirleyen değerleri ve bunun üzerindeki tarihi gelişmelerin belirli biz dizi içinde vermeye çalışan bu kitap ile okuyucu hem bilgilendirilmek ve hem de yeni ufuklar kazandırılmak istenmektedir. Bölge tarihine ve gelişmelere genel olarak dışarıdan yapılan müdahaleler üzerinden bakmaya alışmış okuyucuya özellikle iç dinamikler tanıtılmak istenmiştir. Asırlarca bölgenin şekillenmesinde etkin olan büyük güçlerin yanı sıra, aynı sürelerde bölgede varlıklarını sürdüren yerel yapılar anlatılarak Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın bir nevi siyasi ve sosyal bünyesi ortaya konulmuştur. Kitapta ele alınan her başlık, ayrı kitap olarak yazılmayı hak etmekle birlikte, programın yapısı gereği sadece sekiz ünite ile sınırlı kalındığından, plan ve tasnif de coğrafyanın daha iyi anlaşılmasına uygun bir şekilde yapılmıştır. Coğrafyanın belirlediği zorunlu, tarihi ve kültürel bağlar ve ilişkiler ile meydana gelen yapı ve devletleri aynı ünite içinde inceleyerek okuyucuya bölge tarihine kolayca nüfuz etme imkânı sağlanmıştır. Bir taraan orijinal kaynaklar, diğer taraan da bu konuda üretilmiş en son bilgiler derlenerek kaleme alınan bu kitabın sadece öğrencilere değil, aynı zamanda daha geniş okuyucu kitlesine de faydalı olması düşünülerek, değişken bilgilerden ziyade her zaman kullanılabilecek kalıcı bilgilere yer verilmiştir. Böylece Açiköğretim Fakültesi Tarih bölümü öğrencilerine ders kitabı; soysal bilimler alanlarında okuma ya da araştırma yapmak isteyenlere de bir el kitabı sunulmuştur. Kitabın yazım ve basım aşamalarına pek çok kişinin katkısı olmuştur. Başta ünite yazarlarına, fikirleri ile katkı sunan meslektaşlarımıza, görüntü malzemesi sunanlara ve bu kitabın iki kapak arasında hayat bulmasını sağlayan Anadolu Üniversitesi çalışanlarına şahsım ve okuyucularımız adına teşekkürlerimi sunuyorum. Editör Prof.Dr. Zekeriyya KURŞUN 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ortadoğu kavramını açıklayabilecek, Ortadoğu’daki etnik yapıyı tanımlayabilecek, Ortadoğu’daki dinî kimlikleri irdeleyebilecek, Ortadoğu’daki çatışma alanlarını algılayabileceksiniz. bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Ortadoğu • Güney-Batı Asya • Kuzey Afrika • Jeopolitik • Türkler • Araplar • Farslar • Kürtler • Çerkezler • Berberiler • Sünnilik • Şiilik • Yahudilik • Hıristiyanlık İçindekiler Modern Ortadoğu Tarihi Ortadoğu Tarihine Giriş • ORTADOĞU TARİHİNE GİRİŞ • ORTADOĞU TARİHİNDE TÜRKLER VE OSMANLI BARIŞI • ETNİK-DİNÎ YAPI VE ÇATIŞMA ALANLARI MODERN ORTADOĞU TARİHİ ORTADOĞU TARİHİNE GİRİŞ Coğrafya ve Jeopolitik Ortadoğu tanımı coğrafi bir terim değildir. Siyasi bir tanımdır. Bu yüzden anlamı konusunda farklı görüşler ortaya atılmıştır. Zira “doğu” herkes nazarında bir yönü ifade ederken “orta” kelimesi “neyin veya nerenin ortası” sorusunu da beraberinde getirmektedir. Yerkürenin hiçbir yeri başka bir yer için orta değildir. İlk defa 1850’lerde İngilizlerin Hindistan’daki Sömürge idaresi tarafından iç yazışmalarında kullanılmakla birlikte; gerçekte bir kavram olarak literatürde kullanılması Amerikan tarihçi Alfred Mahan (1840-1914) ile başlamıştır. Mahan, 1902 yılında kaleme aldığı bir makalesinde bu kavram ile doğu-batı ekseninde Basra Körfezi ve etrafını “orta” olarak tasvir ediyordu. Nitekim bu kavram 20. Yüzyılın başında literatüre bu anlamı ile girdi. A. Mahan’ın bu tanımını doğu üzerine yazılar yazan Valentino Chirol hararetle destekledi ve o, bu kavramı sınırlarını belirterek yeniden tanımladı. Ortadoğu Tarihine Giriş Resim 1.1 Sudan’ın Bölünmesinden Önceki Kuzey Afrika ve Ortadoğu Haritası Kaynak: Alain Gresh, Dominique Vidal, Ortadoğu, İstanbul, 1991. 4 Modern Ortadoğu Tarihi Fakat bu ilk kullanımı ile Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki kullanımı aynı anlamı taşımıyordu. Birinci Dünya Savaşı yıllarında İngiltere’nin Mezopotamya’daki askeri faaliyet alanı “Ortadoğu”, Mısır’daki askeri faaliyet alanı da “Yakındoğu” olarak tanımlanıyordu. Bu kullanımın içinde daha çok Güneybatı Asya’da yer alan Arap Yarımadası, Mezopotamya, Basra Körfezi ve ayrıca İran yer almaktaydı. Savaştan sonra bu iki farklı kavram yeni bir jeopolitik yaklaşım ile Ortadoğu başlığı altında birleştirildi. Zira bölgedeki egemen güç olan Osmanlı Devleti yıkıldı, yerine Avrupalı güçlerin yeni manda idareleri ve nüfuz alanları kuruldu. Kavram artık İngiliz emperyalizminin doğuda uzandığı noktaların ortasını işaret ediyordu. Aslında bu kavram Avrupa güçleri arasındaki rekabeti de yansıttığından kolay benimsenmedi. İkinci Dünya Savaşı sonuna kadar Ortadoğu’yu içine alan bölgeler hâlâ Yakındoğu (the Near East) kavramı ile tanımlanıyordu. Uzakdoğu’ya nispetle kullanılan bu kavram coğrafi bir yön olarak doğru olsa bile, stratejisyenlere göre Anadolu, Akdeniz’in doğusu ve Mısır ile birlikte Balkanları da içine aldığından siyasî anlatıma uygun değildi. Ortadoğu tarihi artık günümüzde bu ayrıntılar düşünülmeden yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bu durumda Dean Smith’in şu sorusunu tekrar etmek yerinde olacaktır. Neyin ortası ve nerenin doğusu veya bu kavram nereleri içine almaktadır? (Smith: 2006, 
yaratıcı deil n€ €nt€r€san ya bu kadunun n€r€sin€ aşık oldun kii 
