* Osmanlılardan başka dünyada hiçbir hanedan yoktur ki, hükümdarlarının tamamına yakını devlet adamlığı, askerlik ve sportmenlik yanında, üst seviyede sanatkâr, şair, hattat ve âlim olsun…

* Osmanlı hükümdarları, çağdaşlarıyla, hele son yüzyılın devlet adamlarıyla mukayese edilemeyecek şekilde, şimdiki tabirle dört dörtlük komple insanlardır.

Osmanlı padişahlarının hemen hepsi usta bir askerdir. Bazıları dünya çapında deha sahibi bir kumandandır. Asker-hükümdar devri için belki bu tabii karşılanabilir. Ama askerlikleri, kuru cihangirlik değil, idealist bir misyonun üzerine kuruludur.

Hemen hepsi şiir, hat gibi sanatlarla meşgul olmuş, bazıları bu vadide isim yapmıştır. Osmanlılardan başka dünyada hiçbir hanedan yoktur ki, hükümdarlarının tamamına yakını devlet adamlığı, askerlik ve sportmenlik yanında, üst seviyede sanatkâr, şair, hattat ve âlim olsun…

Yılmaz Öztuna der ki: “Padişah, yalnız harb adamı değildir. İçlerinde sert olanları vardır. Ama çoğu şefkatli, merhametli, çok insan adamlardır. Osmanoğulları içinde muvaffak, hatta büyük şairler, bestekârlar, hattatlar, ressamlar vardır.”

Çağdaşlarıyla, hele son asrın devlet reisleriyle mukayese edilemeyecek şekilde, şimdiki tabirle dört dörtlük komple insanlardır.

Osmanlı padişahları sadece bir hükümdar değildi! — **Marangozhane Yıldız Sarayı**

Kitap kurdu

Hepsi zamanının âlimlerinden ve büyük hocalardan ders alarak en iyi şekilde yetiştirilmiştir. Hepsi ilme ve okumaya meraklıdır. Kitap yazmayı teşvik eder, âlimlere destek olurlardı. Sultan I. Selim sefere giderken yanında çok kitap götürür, cephede fırsat buldukça gözlüğünü takıp okurdu. Sultan I. Mahmud bibliyofildi. Kitaplarını Ayasofya’ya vakfetmiştir.

Sultan II. Abdülhamid’in yağmadan kurtulan Yıldız Kütüphanesi, şimdi İstanbul Üniversitesi kütüphanesinin esasını teşkil eder. Sultan Fatih, Sultan II. Bayezid, Sultan III. Murad, Sultan III. Ahmed şimdi “kitap kurdu” denecek evsafta kitaba ve okumaya düşkündü.

Dini, en az bir hoca kadar bilirlerdi. İçlerinde âlim sayılabilecekler çoktur. Fen bilgilerinde de ileri seviyedeydiler. Sultan Fatih’in harita merakı ve toplarla alakalı keşifleri meşhurdur. Sultan III. Mustafa tıbba meraklı, belki bir tabip kadar bilgiliydi. Sultan II. Abdülhamid, silahların atış menziline dair bir risale yazmıştır.

XVII. asırdan itibaren dünyada asker-hükümdar tipinden diplomat-hükümdar tipine doğru bir geçiş görülür. Bizzat sefere katılmayan padişahlar bile askerlikte mahirdir. Orduya ve donanmaya düşkündür. Silahlara meraklıdır. İyi atıcıdır. Sultan II. Mahmud, basit bir albay gibi ordusu başında talime çıkmıştır.

Hemen hepsi sportmendir. Her spordan anlar. İstisnasız ata iyi biner, cirit oynar. Ava meraklıdır. Sultan II. Osman, Sultan IV. Murad, Sultan II. Abdülhamid gibi hükümdarlar iyi birer yüzücü idi. Haliç’te, hatta Boğaz’da fütursuzca yüzer, kürek çekerlerdi.

Yazının ustaları

Sultan II. Mehmed’den itibaren 20 padişahın hat eserleri bugün eldedir. Bunların abidevî eserlerde teşhir edilenlerden başkası Türk İslâm Eserleri Müzesi’ndedir.

Bazısı usta hattatların rahlesine diz çöküp, icazet almıştır. Sultan II. Bayezid Şeyh Hamdullah’tan icazet almış, hatta hürmetinden hocasının hokkasını tutmuştur. “Sizin gibisi yetişmez!” diye iltifat ettiğinde, “Sizin gibiler hokkasını tuttuğu müddetçe yetişir padişahım!” cevabını vermiştir.

Sultan II. Mustafa, Hafız Osman’dan meşk etmiştir. İmzasını “ketebehu’l-fakir” diye atardı. Besmele levhası Ayasofya Camii’ndedir. Kalemi de levhanın yanında iken, tamiratta kaybolmuştur.

Şükrü Efendi’den meşkeden Sultan III. Selim, yazdığı Mushafı, Mevlâna Türbesine hediye etmiştir.

Mektuplaşma yoluyla Râkım Efendi’den meşk edip icazet alan Sultan II. Mahmud çok eser bırakmıştır. Ayasofya Camii’ndeki dört levha ve Hidayet Camii’nin yazıları onundur. Fatih ve Üsküdar Yeni Valide Camii’nde de levhaları asılıdır.

Eldeki en fazla hat eseri, Tahir Efendi’nin şakirdi Sultan Abdülmecid’e aittir. Yaptırdığı Hırka-i Şerif Camii’ndeki kelime-i tevhid ile isim levhaları ona aittir. Dolmabahçe Sarayı ve Kılıç Ali Paşa Camii’nde yazıları vardır.

Bazı padişahların imlasının bozuk olduğuna dair bazı yerlerde geçen güya tahkir ve tezyif edici ifadeler, o devrin hükmünü bilmemekten kaynaklanır. Zira yüksek mertebedekiler me’nus olmadığı, yani yazı yazmaya alışık olmayıp kâtipler istihdam ettiği için yazı yazmakta müşkilat çekerdi. Bu tabii bir şeydir.

Sultanî hobiler

Padişahlar, doğrudan doğruya güzel sanatlara girmeyen işlerle de uğraşırlardı. İçlerinde Sultan II. Abdülhamid gibi ince marangozlukta, Sultan I. Mahmud gibi mücevher işlemekte yüksek ustalık mertebesine erişenler vardı.

Bazıları bizzat sanatkâr değilse de bazı mevzularda mütehassıstı. Mesela Sultan Fatih ve Sultan Kanuni değerli taşların mütehassısı idiler.

Çelebi Sultan Mehmed ok ve yay ustasıydı. Bu sebeple "kirişçi" diye anılmıştır. Kiriş, yay demektir.

Sultan Fatih’in bahçe işlerine ve güllere meraklı olduğu söylenir. Ok için parmağa takılan yüzükleri, kemer tokaları ve kılıç kınları yapardı.

Sultan II. Beyazıt okçuluğa meraklıydı. Ok ve yay ustaları için İstanbul’da hususi çarşı yaptırmıştır.

Sultan Kanuni’nin mücevher işlemeciliği yanında kavaflığı da vardır. Deri ayakkabı, çanta imal ederdi. Babasının Trabzon’daki valiliği sırasında ustadan öğrenmiştir.

Elinin emeğiyle geçinen makbuldür

Sultan II. Selim âsâ yapıp hacılara hediye ederdi. Kitap okurken satırları takipte kullanılan ahşap hilaller imal eder ve kuyruğuna kıymetli taş yerleştirip hediye ederdi.

Sultan III. Mehmet kaşık ustasıydı. Sultan I. Ahmed de babası gibi kaşık ustasıydı. Okçular için fildişi yüzükler yapar, Çerkes kamçısı işlerdi.

Sultan II. Osman saraçlığa meraklıydı. Atlarının eyerini kendisi yapardı. Tahttan indirildikten sonra bindirildiği atın eyersiz olması çok ibretlidir.

Sultan İbrahim de âsâlara hilal yapardı. Bağa işlemekte, yani kaplumbağa kabuğundan kaşık, tespih gibi aletler imalinde ustaydı.

Sultan I. Mahmud, mücevher işler, oymacılıktan anlardı. Kantaşı üzerine mühür kazır, abanoz ve fildişinden hilaller yapar, bunları sattırıp hususî yiyeceğine sarf eder, gerisini sadaka verirdi. “İnsanın elinin emeğiyle geçinmesi makbuldür” derdi. Bahçe ve çiçeklere meraklıydı.

Sultan III. Selim tüfek ustasıydı. Gez ve arpacıklarını öyle ince hesaplı yapardı ki, mermi şaşmazdı.

Sultan II. Mahmud, sedef ve mücevher işlemekte mahirdi.

Sultan II. Abdülhamid’in at binme, yüzme, kürek çekme, atıcılık gibi merakları vardı. Silah kullanmakta pek mahirdi. Nişan alarak ismini yazar, madalyaları ortasından delerdi. İnce marangozdu. Yaptığı eserlerin bazısı bugüne intikal etmiştir. Amerika’daki dünya sergisinde eserleri birinci gelmiştir.

Sultan Abdülaziz’in oğlu Şehzâde Seyfeddin Efendi, şairliğinin yanında usta bir kaptan ve mahya ustasıydı. Camilere meccanen mahya çekerdi.

Monarşi âdetine uyarak padişah âlim ve sanatkârların hâmisidir. Eserlerine mükâfat olarak akıl almaz ihsanlarda bulunmuşlardır. Yazdıklarını okumuş, dalkavuklara ise asla yüz vermemişlerdir. İlim ve sanat onların sayesinde yükselmiş ve yaşamıştır. Osmanlı estetiği, padişahların eseridir.

Saray bandosu

Osmanlı padişahlarının çoğu ve bazı şehzadeleri usta birer kompozitördü. Sultan III. Murad’ın “Uyan ey gözlerim gafletten uyan” ilahisi bugün bile okunmaktadır. Sultan IV. Murad’ın Hücum Marşı mehter repertuarının güzide parçalarındandır. Sultan III. Selim, Sultan II. Mahmud, Sultan Abdülaziz, Sultan V. Murad ve Sultan Vahîdeddin’in besteleri mehter ve mızıka-i hümayun repertuarında çalınmıştır.

Harbde, merasimlerde, siyasî toplantılarda, mekteplerde, belli zamanlarda mızıka, (mehter, bando) çalmak ve sulh zamanlarında öğrenmek caizdir. Musiki, matematiğin bir koludur. Bilmek başkadır, uğraşmak başkadır. Hükümdarın vaziyeti, sıradan insanlar gibi değildir. Sarayda hiçbir hususta müptezelliğe yer yoktur...

Sultan Fatih devri ulemasından Tosyalı Hacı Baba İbrahim Efendi’nin Hâdü’d-Dâllîn kitabında yazdığı üzere, sultan her an devlet işleriyle meşgul bulunduğundan saray harb meydanı hükmündedir ve burada bando mızıka caizdir. (Bu kitap Hakikat Kitabevi tarafından bastırılmıştır. Merhum Hilmi Işık Efendi, kitabı sırf bu bilgi için bastırdık, demiştir.)

Düşmanın yoksa, kardeşin de mi yok?

13 Ocak 2025 02:00 | Güncelleme :12 Ocak 2025 22:27

A -

A +

Eskiler, “Yaz gününde güneşsiz, kış gününde ateşsiz, ele güne karşı kardeşsiz, koma beni Allahım” diye dua eder. Ama en namlı düşmanlık hikâyeleri de kardeşler arasından çıkmıştır.

Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk’te “kardeş” tabirini aynı karından olan iki çocuk diye tarif eder. Farsça “birader” tabiri Türkçe’de de aynı şekilde kullanılır.

Aynı karında olmasa da aynı babanın sulbünden gelenlere de kardeş denmiştir. Annesi bir olup da babası ayrı olan kardeşlere üvey kardeş denir ki, “anneden kardeş” manasınadır. “Ök” anne, “ögey” anneden, “öksüz” ise annesiz demektir.

Eski bir Türk atasözünde, “Kandaş kandaşı urur, ögdeş ögdeşi tartar” der ki, “Baba bir kardeş incitir, ana bir kardeş kayırır” demektir.

Kardeş olunuz!

Ne kadar ulvi bir mana taşır ki, aynı aile, kabile, hatta millete mensup kişiler mecazen kardeş olarak vasıflandırılır. Nuh, Hud, Salih, Lut gibi peygamberler (aleyhimüsselam), Kur’ân-ı kerimde, ilahi tebliği ulaştırdıkları kavimlerinin kardeşi olarak takdim edilir. Müsrifler de “şeytanın kardeşleri” olarak vasıflandırılır (İsrâ 27).

Âyet-i kerimede “Şüphesiz müminler kardeştir” buyuruluyor (Hucurat 10). Arapça’da “Ah” kardeş, “ihve” ve “ihvan” kardeşler demektir. Kardeş olmak birbirlerini kayıtsız sevmek ve kusurlarını hoş görerek tesanüt (dayanışma) hâlinde olmayı icap ettirir. Peygamber aleyhisselam, veda hutbesinde, “Ey Allahın kulları, kardeş olunuz!” buyurdu.

“Ahî” kardeşim demektir ve ahîlik Selçuklular zamanında Anadolu’da teşekkül etmiş tasavvufi esnaf teşkilatının adıdır ki, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ve cemiyetin mayasında büyük rol oynamıştır. Tarikat mensupları da birbirine kardeş diye hitap eder.

Anadolu kadını, ölen kardeşine, “Eş bulunur, evlat bulunur, kardeş bulunmaz!” diye yanardı. Göktürk hakanı Bilge ile Kültigin, Selçuklu Sultanı Tuğrul ile Çağrı Bey, Osmanlı Sultanı Orhan ile Alaaddin Paşa tarihte az sayıdaki ahenkli kardeşlik numunelerindendir.

Dede Korkut hikâyelerinde, kardeşler birbirini kayırıp korur, icabında intikamını alır. Kardeşi olmayan, kötü talihine yanar. Türkler, “Yaz gününde güneşsiz, kış gününde ateşsiz, ele güne karşı kardeşsiz, koma beni Allahım” diye dua eder.

Ne ölsün ne onsun!

Bu kadar ulvi manası olmasına rağmen, tarihte en büyük düşmanlıklar da kardeşler arasında cereyan etmiştir. Halk arasında, “Dost kazanmaya bak; düşmanı anan da doğurur” sözü meşhurdur. “Hiç düşmanım yok!” diyene, “Kardeşin de mi yok?” demişlerdir.

Bunun sebebi nedir? Kardeşlik, insan hayatının en uzun devam eden münasebetlerindendir. Beraber yaşarlar. İnsan karakterinin teşekkülünde en kritik safha olan çocukluk ve ergenlik çağını çoğu defa beraber geçirirler. Birbirlerine hissî bağlanırlar. Birbirlerinin modeli ve sırdaşı olurlar.

Zamanla, mesela ebeveynin anormal muamelesi yahut mal taksimi gibi namüsait şartlar ve sebepler, arada rekabet ve kıskançlık meydana gelir. Yine de birbirlerinden geçemezler. “Kardeş kardeşin ne öldüğünü ister ne onduğunu” atasözü meşhurdur. Bu sebeple “ihvan ile ihtilat kılmamak”, kardeşle mesafeli olmak tavsiye edilmiştir.

Dostoyevski, meşhur Karamazov Kardeşler romanında görünüşte birbirine benzemeyen, ama aslında aynı karakterdeki baba bir kardeşleri tasvir eder. Kardeşler, bir fabrikanın cinsi aynı, çeşidi farklı mamulü gibidir.

Ebeveynin çocuklarını yetiştirmesi yaşa ve şartlara göre değişir. Acemilik devresinde doğan büyük oğlan ezilir. Olgunluk devresinde gelen küçük oğlan şımartılır. Ortanca hep arada kalır ve ihmal edilir. Bu sebeple umumiyetle en muvaffak kişiler ihmalin motive ettiği ortancalardır.

Miras taksimindeki ihtilaf hissi, hükümdar çocukları kardeşler arasında taht mücadelelerini doğurur. Bir geline iki damat olmayacağı, bir ormanda iki aslan barınamayacağı için, bu mücadelenin sonu mutlaka hazin biter.

Kur’ân-ı kerimde kardeşlik hikâyeleri

Kur’an-ı kerimde insanlık tarihinin en eski cinayetinin iki kardeş arasında geçtiği anlatılır. Âdem’in (aleyhisselam) Hâbil ve Kâbil (Tevrat’taki tabirle Abel ve Cain) ardında iki oğlu vardı. O zamanki şeriata göre her biri diğeriyle beraber dünyaya gelen kızla evlenmeliydi.

Fakat Kâbil, Hâbil’in evlenmesi icap eden kızla evlenmek istedi. İkisi de birer kurban adadı. Hangisi kabul edilirse onun dediği olacaktı. Kâbil çiftçiydi. Hasisliğinden, kötü bir ekin destesini adadı. Çoban olan Hâbil ise sürüsünün en iyi koyununu adadı. Hâbil’inki kabul edildi (Mâide 27). Demek ki kardeşin de takva sahibi olanı hayırlıdır.

Kâbil neticeye razı oldu mu? Hayır. Şeytana uydu. Kardeşini, başını taşla ezerek öldürdü. Hâbil, “Vallahi beni öldürmeye kalkışırsan, ben mukabele etmem. Çünkü Allah’tan korkarım. Sen kendi günahınla, benim günahımı da yüklenirsin. Böylece Cehennemlik olursun. İşte zalimlerin cezası budur” dedi. (Mâide 28-29).

O zamana kadar ölümün hakikati ile karşılaşmadıkları için Kâbil, kardeşinin cesedini ne yapacağını bilemedi. Allahü teala bir karga gönderdi. Cesedi nasıl örteceğini göstermek için karga yeri eşeledi. O da kardeşini toprağa gömdü. (Mâide 30, 31)

İnsanlık tarihinin bir kardeş cinayetiyle başlaması çok ibretliktir. Resulullah Efendimiz buyurdu ki: “Zulüm ile öldürülen her insanın kanının günahından Kâbil’e bir pay ayrılır. Çünkü cinayeti âdet edenlerin önderi odur.”

Âlicenap kardeş

Kur’ân-ı kerimde anlatılan bir başka kardeşlik hikâyesi de yine kıskançlık üzerine kuruludur. Hazreti Yakub, 12 oğlu arasından, yüksek hasletlerini gördüğü Yusuf’u en çok severdi (aleyhimesselam). Bunu kıskanan kardeşleri, onu kıra götürüp öldürmek istediler. İçlerinden merhametli bir kardeşin teklifi üzerine kör bir kuyuya attılar, babalarına da kurt yedi dediler. Fakat cenâb-ı Allah’ın koruduğuna kim ne yapabilir?

Uzun ve meraklı maceralardan sonra Mısır’a maliye nazırı oldu. Kendisine peygamberlik verildi. Kardeşlerinden Bünyamin’i, ki muhtemelen ana-baba bir kardeşiydi, geri dönmemesi için latif bir hileye müracaat etti. Firavunun ölçü kabını onun yüküne sakladı, sonra da ceza olarak yanında alıkoydu.

Bütün yaptıklarına rağmen âlicenaplık göstererek kardeşlerini affetti. Kardeşleri de minnettarlıklarını göstermek üzere selam secdesine kapandılar. Böylece çocukken gördüğü bir rüya çıktı. Hazreti Yusuf, rüyasında güneş, ay ve 11 yıldızın kendisine secde ettiğini görmüş, babası bu rüyasını kardeşlerine anlatmamasını tenbihlemişti. Bu hâdiseler müstakil bir surede anlatılır.

En güzel kardeşlik hikâyesi de Kur’ân-ı kerimde anlatılır. Musa aleyhisselam kendisine peygamberlik vazifesi verildiğinde, Rabbine yalvardı. “Kardeşim Harun benden daha güzel konuşur. Onu bana yardımcı ver ki beni tasdik etsin” dedi. (Kasas 34). İki kardeş ilahi tebliği en iyi şekilde yaptılar. Kavimlerini Firavunun şerrinden kurtarıp, vadedilmiş topraklara götürdüler. İkisinin de kabri bu topraklardadır.

Düşman kardeşler!

İki kardeşten biri Davud aleyhisselama, “Kardeşimin 99 koyunu var, benim bir koyunum var. İstiyor ki o bir koyunu da alsın” dedi. O da hüsnü niyetli olduğu için, bir kimsenin yalan söyleyebileceğini düşünmedi. Zayıf imandan kaynaklanan açgözlülüğü kardeşliğe değil, ortaklığa atfetti. “Ortaklık böyledir” dedi. (Sad 22) Sonra kardeş de olsa, bir tarafın sözüne inanmamak lazım geldiği kendisine vahyolundu...

Hazreti İbrahim’in anne ayrı iki oğlu İsmail ve İshak’ın (aleyhimüsselam) hikâyesi kayda değerdir. Her ikisi de babalarının ileri yaşında dünyaya gelmiştir. Aralarında 10 yaş vardır.

Rivayete göre soylu sınıftan olan ilk hanımın kıskançlığı, ama aslında ileride meydana gelecek çok mühim hadiselerin nüvesi olmak üzere Hazreti İbrahim büyük oğlu İsmail’i annesiyle beraber Mekke’ye yerleştirmiştir.

Hazret-i İsmail’in soyundan Araplar ve ezcümle Muhammed aleyhisselam, Kenan ilinde kalan oğlu Hazreti İshak’tan ise İsrailoğulları türemiştir. Bu sebeple Yahudiler, Araplara “amcaoğulları” der.

Kendileri soylu bir hanımdan (Sare), İsmail ise bir cariyeden (Hacer) dünyaya geldiği için, kendilerini üstün gördüler. Bu sebeple Muhammed aleyhisselamı peygamber kabul etmekte isteksiz davrandılar.

Kendi içlerinden ve Harun soyundan İsa’yı (aleyhimesselam) bile elinde kılıç yok diye peygamber kabul etmedikten sonra buna ne denebilir!..

Osmanlı memuru kimdir? “Ya kâtip isterim ya zâbit!”

20 Ocak 2025 02:00 | Güncelleme :19 Ocak 2025 21:58

A -

A +

*Bürokrasisi güçlü Osmanlı İmparatorluğu’nda 400 kişiye bir memur düşerken, Türkiye Cumhuriyeti’nde 17 kişiye bir memur düşer.

Selçuklu sisteminin vârisi olan Osmanlılarda Orhan Gazi devrinden itibaren muntazam bir bürokratik teşkilat vardı. Zamanla bürokrasi kendi elemanlarını kendisi yetiştirmeye başlamıştır.

Memur sayısı giderek artmış, XVI. asırda 100 civarında iken, XVIII. asırda 40 büroda memur sayısı binleri bulmuştur. 1893’te 20 milyonluk Osmanlı İmparatorluğu’nda memur sayısı 35-70 bin arasında idi.

2021’de 84 milyonluk Türkiye’de 5 milyona yakın memur vardır. Yani Osmanlı İmparatorluğu’nda 400 kişiye bir memur düşerken, Türkiye’de 17 kişiye bir memur düşer.

Osmanlı memuru kimdir? “Ya kâtip isterim ya zâbit!”

Osmanlı centilmeni

Hepsi padişahın mutlak vekili veziriazama bağlı bulunan üç tip memur vardır:

1-İlmiye (ulema). Şeyhülislâm riyasetinde, adliye ve maarif kadrosunu teşkil eder. Divan azası kazaskerler bu sınıftadır.

2-Seyfiye (kılıç ehli). Kara ve deniz ordusudur.

3-Kalemiye. Bürokratlardır. Hazine şefi defterdar ve divan ofislerinin şefi nişancı bu kadrodadır.

Sarayda enderun ve bîrun (iç ve dış) denilen kısımlarda doğrudan padişaha bağlı çeşitli memurlar vazife yapar.

Enderunda faaliyet gösteren mektep, yüksek Osmanlı bürokratlarının yetiştiği mutena bir müessesedir. Talebesi harblerde esir alınan veya gayrimüslim halktan devşirilen fiziği düzgün, zeki ve istidatlı gençlerdir.

Bunlar Müslüman Türk terbiyesiyle ve sıkı bir disiplin altında yetiştirilerek şimdiki tabirle birer Osmanlı centilmenine dönüşür.

Böylece normal şartlarda medrese veya kalemde yetişerek devlet hizmetine girme imkânı bulamayan gayrimüslim vatandaşların önü açılmış, devletin de işine gelmiştir. Köle (gulam) bürokrat istihdamı hemen bütün şark devletlerinde, ezcümle Abbasî ve Selçuklularda vardı. Osmanlılar bunu numune almıştır.

Kapı halkı

Bürolara kalem, memurlara kâtip, kalem amirine hâce, muavinlerine ise halife (kalfa) denir. Yüksek memurlar hâcegân diye anılır. Kâtip Çelebi, nam-ı diğer Hacı Halife bunlardandır.

8-10 yaşında istidatlı gençler kaleme şakirt (çırak) alınır, yazışma inceliklerini öğrenerek zamanla kâtip olur. Çoğu zaman kâtiplik bir aile mesleğidir. Zira o zaman evlat her yerde babasının işini devralırdı. Kasabın oğlu kasap, kâtibin oğlu kâtip olurdu.

Merkez ve taşrada her yüksek memurun kendi sekretaryası vardır. Kapı halkı denen bu memurlar, o kişinin vazifeye başlamasıyla maiyetinde çalışmaya başlar. Maaşlarını da ondan alır. Onunla gelir onunla gider. Bugün ABD’de de böyledir.

Devşirmeden Türklere

Devşirmeler ya bürokrat olur ya asker. Acemi oğlanlar ya saraydaki enderunda yetişir ya yeniçeri ocağında. Sultan I. Ahmed zamanında acemi oğlan sayısı 9406 idi. 1633 yılından itibaren devşirme usulü zayıfladı. Enderun mektebine Müslüman halktan da talebe alındı. Askerî ve sivil bürokratların da etnik menşei değişmeye başladı.

Sultan II. Mahmud zamanında Enderun’un yerini Mâbeyn-i Hümayun aldı. Mâbeynci ve başkâtip buranın en önde gelen amirleridir. Dârüssaade ağası, hünkâr imamı, hazine-i hassa nâzırı, ıstabl-ı âmire (saray ahırları) müdürü de mâbeyn erkânındandır.

Enderun mektebi yerine Mekteb-i Mülkiye kuruldu. Acemi oğlanlar mektebi bilahare Galatasaray Sultanîsi’ne (liseye) dönüştürüldü. Basit memurlar için de Mekteb-i Maarif-i Adlî, bilahare rüştiye (ortamektep) mezunlarından memur yetiştirmek üzere Mekteb-i Mahrec-i Aklâm adında lise seviyesinde mektepler kuruldu. Ayrıca askerî rüştiye ve idadilerle (lise) Mekteb-i Harbiye kuruldu.

Babıali terbiyesi

Refik Halid der ki: “Eskiden memurlar hepsi mim ile başlayan şu derecelerden geçerlerdi: Evvela mübeyyiz, yani bir yazı müsveddesini temize çeken, arkadan müsevvid, yani müsveddeyi yazan, mümeyyiz o müsveddeyi tashih eden, müdür tashihli müsveddeyi tasvip eden. Mümeyyiz yükselir, müfettiş, müsteşar, sonra da mütekait olurdu.” (Bir Ömür Boyunca)

Ayrıca her memurun rütbesi vardı. Zamanla ve liyakatine göre yükselirdi. Memuriyet padişaha ve halka hizmet olarak görüldüğünden, sadrazamlık yapmış biri icabında valiliğe tayin edilebilir, “Bu benim rütbemden düşük iş, gitmem!” demek aklına gelmezdi.

Memurlar arasında, zamanla şarkılarda, romanlara, filmlere mevzu olan kâtip tiplemesinin sembolize ettiği bir adap vardı ki, Babıali Terbiyesi diye bilinirdi. Asırlar boyunca devam edegelmiş ananelerden süzülen bu terbiye, Osmanlı memurunun nezaket ve nezahetinin alameti olmuştu. Kibar tavırlılara, “memur gibi” demek âdetti.

Bu terbiyenin sahibi, büyüklerine hürmet ve emsallerine samimiyet gösteren, küçüklerine akran muamelesi yapan, mütevazı, ama vakarlı, eshab-ı mesalihin (iş sahiplerinin) dileğini ötelemeden tamamlayan, daire teamüllerine sadakat gösteren, oturmasını kalkmasını ve konuşmasını bilen, üstü başı hep düzgün bir numune-i imtisaldir. Kızların “Ya kâtip isterim ya zâbit!” diye hayal kurmasına şaşılmaz.

Düşük maaş yüksek itibar

Osmanlı memurunun işe girişi kolaydır. Daire amirlerinin elindedir. Vali kaymakamı, kaymakam da memurları işe alır. Nüfusun az olduğu bir zamanda, işe yarar adam boşta kalmaz.

Osmanlı memuru, teminat zırhına bürünmüş değildir. İngiltere’de de böyledir. Bir hata yaparsa, hatta işe yaramaz hâle gelirse, gözünün yaşına bakılmaz, postalanır. Cumhuriyet memuru ise, hele tek parti devrinde, hangi seviyede olursa olsun, âdeta bir kraldır.

Memurlara ya yevmiye ya da hazine gelirlerinden birisi tahsis edilir. Maaşı azdır, bazen gecikir, ama yine de memurluk itibarlıdır. Klasik devirde memur sayısı çok azdır. Tanzimat’tan sonra artmıştır.

Memurların bazısı kaleme gider, bazısı yer olmadığı için haftalık evrak torbalarını evine götürür, hazırlayıp getirir. Mesai esnekti, evi uzak olanlar geç gelip erken çıkardı. Ne servis vardı ne makam arabası ne lojman... Herkes yemeğini sefer tasıyla yanında getirirdi. Cumaları tatildi. Ramazan ayında işler hafifletilir veya tatil edilirdi.

Nereden nereye?

Tanzimat’tan sonra gayrimüslimlere de memuriyet yolu açılmış, memurların statüsü çıkarılan kanunlarla yeni ve sağlam esaslara bağlanmıştır. Memurluğa girişte imtihan usulü getirilmiş, memurlara muntazam maaş bağlanmış, sebepsiz azil kaldırılmıştır.

Meşrutiyet’ten sonra iktidar partizanların eline geçmiş, idareci elitler, eski bürokratlardan çok daha aşağı seviyeye düşmüştür. Meşrutiyet ve cumhuriyet idareci eliti umumiyetle halktan gelme olmakla birlikte, umumen asker menşelidir.

Çoğu yüksek bir tahsil ve kültürden mahrum, bürokratik tecrübesi bulunmayan, dış dünyadan kopuk, ecnebi lisan ve Avrupa kültürüne uzak, Avrupa görmemiş, ama züppelikte bir numara kişilerdir. Böylece devlet görgü ve tecrübesi cihetiyle klasik Osmanlı bürokratlarının mukayese kabul etmeyecek kadar gerisindedir.

Yenilikçi-Gerici

Tanzimat bürokratlarını ikiye bölmek, alaturkacılar-alafrangacılar, gericiler-ilericiler, gelenekçiler-yenilikçiler diye ayırmak Jön Türklerin âdetidir. Onlar bu tasnifi sever, böylece kendilerine tarihte bir kök edinmeye çalışır.

Hakikatte bürokratların böyle ikiye bölündüğü doğru değildir. Mesela “Alaturka” Hüsrev Paşa, ıslahatları şekillendirecek olan Meclis-i Vâlâ reisiydi. Fesi getiren, yeni orduya ilk talimi yaptıran odur. Padişah’a modern çatal-bıçak seti hediye edecek kadar yenilikçiydi.

Osmanlı mülkî, ilmî ve askerî bürokratı tek tiptir. Muvaffakiyetlerinin sırrı da budur. Günlük yaşantı ve fikriyatta farklılıklar olması tabiidir. Aralarında var olduğu dile getirilen ayrılık, rekabetten başka bir şey değildir.

.

İngilizler kimi sever? Ankara ve İngiltere 1923 ~

27 Ocak 2025 02:00 | Güncelleme :26 Ocak 2025 22:36

A -

A +

İtalyan Kont Sforza der ki: “İngiltere’nin harb sonrası politikaları yardımcı olmasaydı, ne kadar enerjik ve ileri görüşlü olursa olsun, milliciler tek başlarına muvaffak olamazdı.”

Musul, Lozan’da ciddi bir mesele oldu. Ankara ve Londra arasında müzakerelerden de bir şey çıkmadı. İş, Milletler Cemiyeti’ne (BM) götürüldü. Musul’un İngiliz mandası altındaki Irak’ın parçası olması kararlaştırıldı (1925). Ankara birden politika değiştirip bunu kabullendi.

Zamanın reisicumhuru Konya’da gazetecilere, “Millet harbden usanmıştır; Musul için harb mi edelim?” derken, diplomasiden pek haberi olmayan başvekil (İsmet Paşa), “Sulh için gerekirse Musul’dan vazgeçeceğiz. Ancak tazminatsız vermeyiz. Bu para, bizim projelerimiz için Musul’dan daha kıymetlidir” şeklinde Türk tarafının elini zayıflatan bir beyanat bile verdi.

İngilizler kimi sever? Ankara ve İngiltere 1923 ~

Millet harbden usanmıştır!

1926’da Musul, Kerkük ve Süleymaniye, 25 yıl boyunca petrolden %10 mukabilinde İngiltere’ye terk edildi. Şeyh Said ayaklanması, Musul hezimeti için iyi bir bahane fırsatı oldu.

Mikusch der ki: “Mustafa Kemal için vaziyet kritikti. Taraftarları yavaş yavaş azalıyordu. Lozan’a götürmüş olduğu politikası tümüyle karaya oturmuştu, ya da en azından öyle görünüyordu. Fransa’nın tam bir dönüş yapması M. Kemal’in hızını kesmişti.

Bunun üzerine gizlice Londra’yla uzlaşmak yolunu aradı. Bunu kimse bilmiyordu ve henüz bilmeleri de doğru değildi. İngiltere artık Küçükasya’da millî vasıfta kurulmuş ve İslâm dünyasından ayrılmış bir Türkiye’ye razı olacaktı. Buna mukabil şüphesiz bir şey ödenmesi icap ediyordu: Bu da Musul oldu.” (Dagobert von Mikusch, Avrupa ile Asya Arasındaki Adam Gazi Mustafa Kemal, IV/54)

"İngilizler beni sever!"

Bundan sonra iki ülke arasında hiçbir siyasi ve diplomatik kriz yaşanmadı. 1936’da Kral, Türkiye’yi ziyaret etti. Atatürk’ün kordiplomatikte en yakın gördüğü diplomat İngiliz sefiri Sir Percy Lorraine idi. Sir Percy gönderdiği raporlarda kendisini göklere çıkarır. (Esra Sarıkoyuncu, Bir İngiliz Diplomatın Gözüyle Mustafa Kemal Atatürk)

Ölüm hastalığındaki ziyaretinde, Lord Percy’ye, -şaka veya hastalık tesiri ile- kendisinden sonra Türkiye’nin reisi olmasının en büyük arzusu olduğunu söylemişti. Hayrete düşen Lord Percy, zamanın İngiliz dışişleri bakanı Lord Halifax’a çektiği telgrafta bundan bahsetmiş; Lord Percy’nin oğlu Piers Dixon, babası hakkında hazırladığı kitapta bu telgrafı neşretmiştir. (Double Diplomat: The Life of Sir Pierson Dixon, Don and Diplomat by Piers Dixon, 1968, Hutchinson of London, pp. 42-44.)

(Kral İstanbul'da.)

(Kralın ayrılışına dair gazete haberi.)

Yakup Kadri’nin anlattığı gibi, yıllar sonra kendisine Dizbağı Nişanı vermesi konuşulduğunda, “İngilizler beni sever. Bunu Lloyd George’u düşürmek suretiyle gösterdiler” demişti. (Politikada 45 Yıl) Hatta başvekil İnönü’nün buna karşı çıkması kıskançlık olarak görülerek aforozuna sebep olmuştu.

Fanatik Yunan hayranlığı sebebiyle Türkler ve Yunanlılar kadar, siyasî kariyerini ve partisini de mahveden Lloyd George, Nazi düşmanlığı sebebiyle (annesi Yahudi idi), Stalin’i dünyanın başına bela eden ABD reisi Roosevelt ile beraber “bin yılın ahmaklarından” sayılır. Geride siyasi kariyeri pahasına bilerek/bilmeyerek güvenilir bir müttefik meydana getirmekle aslında İngiltere’ye hizmet etmiş oldu.

Başından beri M. Kemal’e ve Ankara hareketine destek olmuş İtalyan yüksek komiseri, sonra İtalya hariciye nazırı Kont Sforza, kendine mahsus mizah üslubuyla der ki: “İngiltere’nin harb sonrası politikaları yardımcı olmasaydı, ne kadar enerjik ve ileri görüşlü olursa olsun, Kemal ve arkadaşları, tek başlarına muvaffak olamazdı. Kemal, Downing Sokağı 10 numaraya (İngiliz başbakanlığına) secde etse yeridir.” (Count Carlo Sforza, Contemporay Italy, Trc. Drake & Denise de Kay, NY 1944, s. 235)

Milliyetçilerin İngilizciliği

Kemalist-Marksist tarihçi Doğan Avcıoğlu, “Milliyetçilerin İngilizciliği” serlevhası altında Ankara hareketinin ileri gelenlerinin İngiliz taraftarlığına misaller verir. Nizamnamesinde İngiliz mandasına açıkça karşı çıktığı hâlde İngiliz Muhibler Cemiyeti’ni hainlikle suçlarken, Kemalistleri taktik icabı İngilizcilik yaptıkları için mazur görür:

“Rauf Orbay, Mondros’ta İngilizlere, ‘Hükûmetimiz, barış içinde çalışarak gelişip ilerlemek istiyor. Bunun için de İngiliz politikasına uygun bir politika gütmeyi faydalı buluyor’ demiştir.

Ankara hükümetinin hariciye vekili Bekir Sami Bey, 4 Mart 1921’de İngiliz delegelerine, Türkiye’nin, İtilaf Devletlerinin hizmetinde, Bolşeviklere karşı kullanılmasını teklif etmiştir.

Ankara hükûmetinin Moskova sefiri Ali Fuad Cebesoy, Moskova’daki İngiltere ticaret heyeti reisi Hodgson’a, ‘Bizimle anlaşın, biz de sizin sömürgelerinizi koruyalım. Yunanlılar ve Ermeniler bunu yapamaz’ teklifinde bulunmuştur.

Refet Bele, 13 Haziran 1921 ve 27 Kasım-5 Aralık 1921 tarihlerinde General Harington'un temsilcisi Binbaşı Henry ile İnebolu’da yaptığı mülakatta, Türkiye ile İngiltere beraber olurlarsa, İngiliz İmparatorluğu’nun menfaatlerinin korunabileceğini, güneye doğru Slav harekâtına karşı bir set çekilebileceğini söylemiştir. Artık eskisi gibi geniş bir imparatorluk istemediklerini, Türk nüfusunu bir araya toplayıp güçlenme maksadı güttüklerini, bundan sonra da Türkiye’nin ekonomik kalkınmaya ihtiyacı olacağını, bu sahada İngiliz sermayesine kolaylık gösterileceğini beyan etmiştir.

Fevzi Çakmak’ın Mart 1920 tarihinde verdiği bir askerî emirde, İtilaf Devletleri personeline karşı pek çok incelikle ve misafirperverlikle davranılması istenmiştir.” (Millî Kurtuluş Tarihi, I/229-242)

Pera Palas’ta Gece Yarısı

Charles King der ki: “Mütareke devresinde Mustafa Kemal Paşa şehre gelerek Pera Palas’ta bir odaya yerleşti. İngiliz General Milne da otelde kalıyordu. Paşa’nın otelde içki içen Britanyalı subaylarla karşılaşmasına dair bir hikâye anlatılır. Subaylar onu masalarına davet ederler, ancak o reddeder. ‘Ev sahibi misafirin masasına gitmez; isterseniz masama buyurun’ der.

Hikâye genç subayın Britanya idaresine mukavemetini göstermek üzere sonradan uydurulmuştur. Ama o temelde bir pragmatistti. Elimizdeki bilgilere göre, Pera Palas’a tam da müttefiklerin merkez üssü olduğu için gitmişti.

Britanya’da çıkan Daily Mail gazetesinin muhabiri (ve istihbaratçı) G. Ward Price şehre gelmişti. Otele yerleştikten birkaç gün sonra otel müdüründen Kemal Paşa adında bir Osmanlı subayının onunla konuşmak istediğini beyan eden bir not aldı. Price, onun adını hiç duymamıştı, ama konuşmayı kabul etti. Karşı karşıya geldiklerinde, Price bu Osmanlı subayının askerî üniformasını çıkarıp hâli vakti yerinde Osmanlı erkeklerinin günlük elbisesi olan redingot ve fes giydiğini gördü.

Paşa, Osmanlıların harbde yanlış safı seçtiklerini, Enver gibi Alman yanlısı İttihatçı liderlerin zararlı tesiri yüzünden eski dostları Britanyalılara sırt çevirdiklerini söylüyordu. Müttefiklerin Anadolu’yu paylaşmaya niyetlendiklerini düşünüyor, Britanya’nın bu mevzuda güçlü bir rol oynamasını istiyordu.

‘Britanyalılar Müslümanlara muhtemelen Fransızlardan daha dostça davranırdı. Fransızların Kuzey Afrika Müslümanlarını idare tarihi epeyce problemliydi. Bu hâlde, Britanyalıların, kendisi gibi tecrübeli Osmanlılara ihtiyacı olacaktı. Bilmek istediğim şu: Böyle bir hizmet verirken benim pozisyonum ne olacak?’ diye sormuştu.

Bu teklifi Pera Palas’taki Britanyalı subaylara [istihbarat albayı Heywood’a] ilettim, ama onlar umursamadılar. ‘Çok geçmeden iş arayan bir sürü Türk generali olacak’ dediler. Daha sonra tarihçiler bu hadiseyi görmezden geldiler ya da onun Britanya’yı içten vurmak üzere yaptığı bir teşebbüs olduğunu söylediler. Ancak onun bundan sonraki altı ayı kendine istikbal arayan bir subay gibi davranarak geçirdiği de biliniyor.” (Pera Palas'ta Gece Yarısı)

.

Türkler medeniyeti nasıl şekillendirdi?

3 Şubat 2025 02:00 | Güncelleme :2 Şubat 2025 23:34

A -

A +

* Avrupa’da "içine şeytan girdi" diye yakılan akıl hastalarını ilk defa hasta kabul edip insanca muamele yapan, su, kuş ve melodi sesi, meşguliyet gibi vasıtalarla ilk tedaviye çalışan Türkler olmuştur...

İnsanlık tarihi yüz binlerce yıllıktır ve bir bütündür. Irkların milletlerin tarihi değildir. Medeniyet herkesin malıdır. Kültür aktarmasıyla inkişaf etmiştir. Bazı şeylerin ilk görüldüğü, doğduğu yerler olabilir. Bunlar o millete mal edilir. Demokrasi deyince eski Yunan akla gelir. Akdeniz, medeniyetlerin beşiğidir. Öğrenilen çok şey buradan çıkmıştır.

Medeniyet tarihi bir doğru takip etmemiştir. Yunan, Roma ve Avrupa şeklinde tekâmül ettiği telakkisi yanlıştır. Sinüs grafiği gibidir. "Taş Devri" gibi tarih devirleri birer faraziyedir, ispatlanmış şeyler değildir. Başından beri insan medenidir. İnsanlığın dibe vurduğu zaman ve zeminler olabilir. Nitekim astronomiye damga vuran Azteklerin torunları bugün çok geridirler.

Her milletin medeniyete az veya çok katkısı olmuştur. Seneler evvel bir Alman profesör, “Türklerin insanlığa hiçbir katkısı olmasa, sadece yoğurdu bulmaları kâfidir” demişti. Bu en kıymetli bağırsak antiseptiğinin ismi bile Türkçe yoğurmaktan gelir.

Şimdi Bulgar sütü diye satılmaktadır. Türkler, buna bile sahip çıkamamıştır. Sandal tutup Boğaz köylerine bülbül sesi dinlemeye gidenlerin torunları, bugün sokaklara tükürmektedir. O estetik zevki ve rafine kültürü kaybetmiştir.

Türk mutfağı

Türklerin en mühim hususiyeti adaptasyon kabiliyetidir. Bulunduğu vasata en iyi intibak eden topluluklardandır. Çevresinden müspet tesir görme hassasına sahiptir. Bu sebeple Çinlilerden, Moğollardan, Farslardan, Hindlilerden, Araplardan, Ermenilerden, Rumlardan hiçbir kompleks duymadan öğrendiklerini kendi kültürüyle harmanlamış, dünya çapında bir Türk kültürü ve Türk medeniyeti meydana getirmiştir.

Orta Asya’da şartlar icabı belki esaslı bir mutfak kültürüne sahip olmadığı hâlde asırlar boyunca öğrendikleriyle bugün dünyanın sayılı mutfaklarından bir tanesini meydana getirmiştir. Etli pilavın yanına sayısız yemek, içmek ve tatlı çeşitleri eklemiştir. Pek çok ülke mutfağı aslında İstanbul mutfağıdır. Bir Bulgar mutfağı, Yunan mutfağı, Ermeni mutfağından söz edilemez. Her biri İstanbul mutfağının birer versiyonudur.

Mesela kahve, Türk yurdunda yetişen bir bitki değildir. Ama XVI. asırda öğrenip sevdiği kahveyi dünyaya tanıtan II. Viyana Kuşatmasından sonra Türkler olmuştur. Kendilerine mahsus pişirme tarzı bile vardır. Bu kuşatma ile tanıdıkları mehter bandosuna kulak veren Avrupalıların musiki kültürü âdeta değişmiş, öte yandan askerî bando telakkisi doğmuştur.

Erimiş demir getirin!

Türk medeniyeti, belki Eski Çin veya İran gibi büyük değildi. Coğrafi şartlar ancak belli imkânlar tanımıyordu. Ama zannedildiği gibi sırf göçebe bir topluluk da değildi. Şehirler, kasabalar, köyler kurmuştur. Ziraatta inkılap yapmış, herkesin sathi sürebildiği toprağı, demir aletler vasıtasıyla derin sürmeye muvaffak olmuştur.

Türkler demircilikle öne çıkmıştır. Demirin medeniyete katkısı inkâr edilemez. Zengin demir yatakları Orta Asya’dadır. Ergenekon efsanesinde bile demirden dağın demirci vasıtasıyla eritilerek yol açıldığı anlatılır. Kur’ân-ı kerimde hazreti Zülkarneyn’in set yapmak üzere erimiş demir istediği kavmin Türkler olduğunu tefsirler anlatır. Türk mıntıkalarında demirden çok eşya bulunmuştur. Ayrıca Avarlar kuyumculukta da çok ileriydi.

Türklerin medeniyete en büyük katkısı şehircilik olmuştur. Yeni şehir ve kasabalar kurmuş, mevcut olanları imar etmiştir. Kendine has şehircilik telakkisi ve mimari doku, Türkistan’dan Orta Avrupa ve Adriyatik’e kadar yayılmıştır. Benzer evler, avlular, cumbalar, pencereler çok şirindir. Hele Türk çarşısı kendisine mahsus bambaşka bir dünya teşkil eder.

Şehir, devlet demektir. Böylece güçlü bir devlet ananesi teşekkül etmiştir. Memleket salahiyetleri töreyle mahdut hükümdarlar tarafından idare edilirdi. Kanunların sözlü ve gizli olduğu bir çağda, Türklerde yazılı kanun ananesi vardı. Hunlarda hükümdar ve devletin hazinesi ayrı idi.

Turan taktiği

Türkler atlı bir millettir. Türk, atın üzerinden inmeden uzun zaman geçirir. Çiğ etin, eyer altında pişmesiyle teşekkül eden pastırma (bastırma) böyle doğmuştur. Atı evcilleştiren, hatta Oğuz destanına bakarsanız tekerlek ve arabayı bulan Türklerdir.

Eyer ve üzengiyi inkişaf ettiren Türklerdir. Ata binmeyi kolaylaştırdığı için pantolonu ve hafif kıyafetleri ilk bulup giyen ve Macarlar vasıtasıyla dünyaya tanıtan Türkler olmuştur.

Türklerin ordu sistemi ve harb taktikleri, dünya harb tarihine model olmuştur. Geri çekilir gibi yapıp sonra geri dönerek düşmanı kıskaç altına almasına "turan taktiği" adı verilir.

Avrupa Hunlarının ve Avarların önünden kaçan şarki Avrupa’daki Cermen ve Slav halkları, Garba yayıldı. "Kavimler Göçü" denilen bu dünyanın en mühim hadiselerinden biri, Avrupa’nın nüfus yapısını ve böylece kültür tarihini değiştirmiştir.

Nihayet Müslüman Türklerin, nice zahmetler çekerek tarihin en vahşi, yağmacı ve tahripkâr topluluğu olan Moğolları durdurması ve onları asimile etmesi, insanlığa büyük bir iyilik olmuştur.

Kâğıt, matbaa, barut...

12 hayvanlı Türk takvimi orijinal bir takvimdir. Her ay ve yıl bir hayvan ile ifade ediliyor. Bugün Çinlilere mal edilir ama, Türklerin astronomide çok ileri gittiği bilinen bir keyfiyettir. Biruni, Ömer Hayyam, Uluğ Bey Türkler arasından yetişmiştir.

Bugün Avrupa’nın kullandığı takvimden daha hassas Celali Takvimini Selçuklular tertiplemiştir. Fetihler sebebiyle coğrafyada ileri gitmişlerdir. Piri Reis, Seydi Ali Reis gibi âlimler yetiştirmişlerdir. Kâğıt, matbaa ve barutu Çinlilerden öğrenip dünyaya tanıtan Uygur Türkleridir.

Avrupa’da "içine şeytan girdi" diye yakılan akıl hastalarını ilk defa hasta kabul edip insanca muamele yapan, su, kuş ve melodi sesi, meşguliyet gibi vasıtalarla ilk tedaviye çalışan Türkler olmuştur. Anadolu ve etrafında Türklerin kurduğu bimarhaneler (akıl hastaneleri) günümüze kadar gelmiştir.

(Bahattin Ögel’in Türk Kültür Tarihine Giriş kitabı okunabilir.)

.

Ah bir zengin olsam!

10 Şubat 2025 02:00 | Güncelleme :10 Şubat 2025 00:41

A -

A +

Eski zaman zenginlerinin eli ve evi açıktı. Yedirirler, içirirler, yüzlerce insanı giydirip kuşatırlar, mahallenin fakir fukarasını gözetirlerdi.

Eskiler “Sıcak ile zenginlikten zarar gelmez” derdi. Ama zenginlerin derdinin

daha fazla olduğu da belli bir şeydir. Üstelik zengini hayırsız evlat mahveder derler. Zengin, Farsça taş manasına seng kelimesinden gelir. Taş gibi ağır çeker demektir. Eski Türkçede zengine bay denir.

Damdaki Kemancı’nın “Ah bir zengin olsam!” şarkısı meşhurdur. Çokları zengin olsa ne yapacağını bilmez veya şaşırır. Gençler kolay yoldan zengin olunacağını zannederler. Öyle olmadığını anlayınca servetin ancak kumar, borsa, kaçakçılık gibi yollardan elde edildiğini düşünürler. Böylesi vardır elbette.

Ama zenginliğe, çalışmakla, sabırla ve bir de talihin yardımıyla basamak basamak çıkarak ulaşılır. Bunun için meşhur zenginlerin hatıratlarını okumak iyidir. Saniyelerini boş geçirmedikleri görülür. Şimdi herkes paraya taliptir, çalışmaya değil... Aksi takdirde, zenginin malı züğürdün çenesini yorar!

ÜÇ KİŞİYE ACINIR!

Para darlığının her zaman hüküm sürdüğü Osmanlı cemiyetinde şimdiki manada zengine rastlanmazdı. Zengin denenler, geniş arazilere sayısız hizmetkârlara sahip kişizadelerdi. Ama çoğunun cebinde beş parası olmadığı olurdu.

Sultan Hamid devrinde, kuşağında veya koynunda gizlice getirdiği bir miktar altın sermaye ile bir köylünün, birkaç sene zarfında, düğününe nazırlar gelecek kadar mevki, servet yapmış bir tüccar olması imkânsızdı. Zira ticaret âlemi o devirde ananelere bağlı, zenginlik ise zamana muhtaçtı. Türedi iş adamı çok güç ve çok geç yetişirdi.

Cihan Harbi, vurgunculuk yaparak servet kazanan zenginler türetti. Hazmedemedikleri bir serveti harcarken, sonradan görmelikte kusur etmediler. Mamafih haydan gelen huya gider hesabı, çoğu az zamanda dilenecek hâle geldi.

Zenginken fakir düşmek de hayatın en acı cilvelerindendir. Şahane Züğürtler piyesi bunu mevzu edinir. Hazret-i Peygamber, “Üç kişiye acınır. Zenginken fakir olana, makamını kaybedene, cahiller arasına kalan âlime!” buyurmuştur.

Meşru yoldan gelen ve hayra giden servetin herkese faydası vardır. Kur’ân-ı kerimde zenginlik ve servet övülür (Sad: 31). Peygamberlerin ve eshabının çoğu zengindi. Ağniya-ı şâkirîn (şükreden zenginler), fukara-yı sâbirînden (sabreden fakirlerden) evla görülmüştür. Çünkü aklı başında zenginin, cemiyete faydası çoktur.

Eskiden zengin-fakir mahallesi ayrı değildi. Zenginler, fakir kızlara çeyiz düzer, delikanlılara iş kurar, fakir çocukları sünnet ettirirdi. Evi yanana, hastası olana yardım eden bir sosyal sigorta vazifesi görürdü.

SERVET SİZE YAKIŞIYOR!

Refik Halid anlatır: “Milyoner, sohbet arasında hemen hemen hiç kullanılmayan kelimelerden biriydi. Türkçe lügatlerde bu kelime geçmezdi bile. Babama, Sultan Abdülhamid henüz tahtında iken, bizim memlekette çok zengin denilen insanın kaç altınlık serveti vardır? diye sormuştum. Üç kişiyi istisna ettikten sonra, ötekiler en fazla 50 bin (altın) liralık adamlardır, dedi. Bu para büyük servettir; hakikaten de yemekle kolay bitmez. Pek nadir kimseye nasip olmuştur.

Eski zaman zenginlerini bütün millet tanırdı. Çoğunun evleri ve elleri açıktı. Yedirirler, içirirler, yüzlerce insan giydirip kuşatırlar, mahalle fakir fukarasını gözetirlerdi. Bunlar şüphesiz daha faydalı insanlardı. Çoğunun konağı küçük mikyasta bir Darülaceze ve yetimhane, mahallesi için bir dispanser, bir imaret idi.

Zenginliğin bazı icapları, terbiye ve adabı vardı, buna uyarlardı. Kendilerine yakışır şekilde yaşarlar, lakin gözlerini kapayınca çoluk çocuklarına en fazla biri yazlık, öteki kışlık iki evden başka bir şey bırakmazlardı.” (Akşam, 29 Eylül 1947)

Sultan II. Mahmud bir iftarda Şeyhülislam Dürrizade’nin Üsküdar’daki konağına gitti. Habersiz gelindiği hâlde metanetini hiç kaybetmeyen şeyhülislamın sofrası o kadar zengindi ki, Padişah hayran kaldı. Yalnız şatafatsız hoşaf kaseleri dikkatini çekti. Şeyhülislam hoşafı serin sevdiğini, içine buz atınca tadının değiştiğini, bu sebeple buzdan hususi kâseler yaptırdığını söyleyince hayranlığı bir kat arttı. “Servet size yakışıyor” dedi. Nitekim Cenab-ı Peygamber, “Allah kuluna bir nimet verince, eserini üzerinde görmek ister” buyurmuştur.

Paranın kıymetini kim bilir?

En sıkı cimriler de zenginlerden çıkar. “Bay olmadım ki hızan olayım” eski bir Türk halk tabiridir. Zengin olmadım ki cimri olayım, demektir. Gerçi cimrilik, zengine fakire bakmaz. Ama zenginliğin hasislik sayesinde elde edildiğini zannedenler çoktur.

Ecnebi zenginlerin çoğu dişinden tırnağından arttırarak zengin olduğu için paranın kıymetini bilir, tevekkülden nasipsiz bulundukları için bir gün servetlerini kaybedip fakir düşmekten ölesiye korkarlardı. Bu sebeple zengin gibi yaşamak şöyle dursun, hasislik edebiyatının şaheserleri olan fıkralara mevzu teşkil ederlerdi.

İmparator III. Napolyon devri zenginlerinden biri oğullarına, “Eğer bu hafta derslerinize iyi çalışır, uslu durursanız sizinle pazar günü gezmeğe gider, dondurma yiyenleri seyrederiz!” demiş. Bir başkası şeker kavanozuna sinek hapseder, döndüğü vakit sineğin uçup uçmadığına bakarak şekerden alınıp alınmadığını kontrol edermiş. Bir diğeri hasta uşağının yerine çarşıya gitmeye mecbur olunca, “Ver şu kunduralarını, madem senin yerine gidecek olan benim, niçin kendi ayakkabılarımı eskiteyim?” demiş. (Refik Halid, Tan, 15/XII/1941)

Baron Rothschild, bir gece Fransa hariciye vekili Prens de Talleyrand ile kâğıt oynarken yere bir lira düşürmüş. Oyunu bırakmış. Eğilip masa altında aranıp dururken, Prens cebinden 25 liralık bir banknot çıkarmış. Bükmüş, şamdanda ucunu tutuşturarak aşağıya uzatmış ve “Sizi aydınlatmama müsaade buyurunuz!” demiş.

Her mahallede bir milyoner!

Tek Parti idaresi zenginlerden, şahsi servet sahiplerinden hoşlanmazdı. Kendisine bağlı birkaç zengin için imkânları sonuna kadar açar, halkın hâlini umursamazdı. Zira servet bir güçtü. Ne yapacağı belli olmazdı.

Adnan Menderes “Her mahallede bir milyoner meydana getireceğiz” demişti. Sözünü de az çok tuttu. Karşılığını hayatıyla ödedi. İnsanlar servet ve medeniyeti onun zamanında gördü, yaşadı.

İki cihan harbi, bütün ananeleri tarihe gömdü. Yerine servet esasına dayanan gücü hâkim kıldı. O zamandan beri dünya global sermayenin direktifleriyle idare edilmekte; politika, diplomasi, ekonomi, sosyal hayat, hatta dinler bile global sermayenin arzularına göre dizayn edilmektedir.

Global sermayenin en büyük düşmanı, para transferine tesir eden ananelerdir. Monarşi, din, cemaat, aile gibi ferdin tercihlerine tesir eden müesseselerle mücadele ederek ferdiyetçiliği destekler. Sonra ferdi istediği cihete yönlendirerek kazanacağı parasına bakar. Globaller için dindarlık veya din düşmanlığı, milliyetçilik, siyonizm, dinler arası diyalog, laiklik, feminizm, LGBT, hep sermayenin kolayca kazanması için kullanılan gayri samimi birer argümandır.

Bir padişahın 24 saati

17 Şubat 2025 02:00 | Güncelleme :17 Şubat 2025 00:28

A -

A +

Osmanlı padişahlarının günleri seferde dahi olsalar ibadetle başlar, ibadetle sona ererdi.

Havuz başında cariye oynatan padişah imajı, Batılı ressamların uydurmasıdır.

Padişah gün doğmadan evvel kalkar. İcap ederse yıkanıp abdest aldıktan sonra sabah namazını ekseriya Ağalar Camii’nde enderun ağaları ile beraber cemaatle kılar. Namazdan sonra Kur’an-ı kerim okur, zikir ile meşgul olur.

Muntazaman namaz kılmak vecibesine Osmanlı sarayında sonuna kadar uyulmuştur. Cemiyette olduğu gibi günlük hayat namaz vakitlerine göre tanzim ve tertip edilmiştir. Sarayda hayat ciddiyet içinde geçer. Havuz başında cariye oynatan padişah imajını ecnebi ressamlar uydurmuştur.

Sofrada tek başına

Sabah kahvaltısı, enderun denilen iç sarayda kiler odasında ve kilercibaşı nezaretinde hazırlanır. Çeşnicibaşı tabla vasıtasıyla takdim eder. Padişah yere oturup yer sofrasında sini üzerinde yemek yer. Dizlerine bir peşkir serer, bir peşkir de sol kolunda asılı durur.

İlk zamanlar herkes gibi padişahlar da günde 2 kere yemek yerdi. Biri kuşluk vakti denilen günün dörtte birinde, yani saat 9-10 sularında yenirdi. Diğeri, ikindi vaktinden sonraydı.

Daha evvel kuşluk vaktine kadar açlığa sabredemeyen küçük çocuklara ve düşkün ihtiyarlara kaba kuşluk vakti denilen saat 8 gibi peynir ekmekten ibaret hafif bir kahvaltı verilirdi.

Yemek zamanları mehter çalınarak ilan edilir. Evvelce hünkâr ve devlet ricali evvela ayakta mehteri dinler, sonra oturup bir arada yemek yer.

Sultan Fatih devrinden itibaren sabah, öğle ve akşam olmak üzere günde 3 kere yemek âdeti geldi. Yazın uzun günlerde dört defa yemek çıktığı da olurdu.

Ayrıca Fatih’ten sonra padişahlar yemeklerini hep yalnız yemiştir. Tanzimat’tan sonra arada bir aile fertleri veya misafirleriyle yemek yedikleri gibi, davetlere de gitmişlerdir.

Padişah kahvaltısında, umumiyetle şunlar bulunur: Has ekmek, sıcak süt, tereyağı, bal, reçel, arzuya göre pişmiş yumurta, peynir, soğuk et, börek, meyve. Çay henüz hayata girmemiştir. Sıcak veya soğuk şerbet ile süt içilir.

Günün ilk yarısı

Padişahın günlük hayatı harem ile enderun arasında, yani iç sarayda geçer. Kahvaltıdan sonra padişah harem dairesinden çıkarak enderundaki has oda isimli ofisine gider.

Burada her biri birer hüner ve marifet sahibi Osmanlı entelektüeli olan ağalarla vakit geçirir. Devlet işleriyle meşgul olur. Kendisine arz edilmiş evrakı okur, yazılarını yazdırır. Tanzimat’tan sonra burası mabeyn adını almıştır.

Padişah sarayda toplanan Divan-ı Hümayun’a riyaset eder. Sultan Fatih’ten itibaren toplantılara katılmamış, kendisine mahsus kafeste örtülü locadan müzakereleri takip etmiştir.

Toplantı bitince divan azaları sırasıyla sarayın bâbüssade adlı üçüncü kapısının girişinde hemen karşıdaki arz odasında padişahın huzuruna çıkar, görüştükleri meseleleri arz ederek tasvibini alır.

Diğer zamanlarda padişah çağırmadıkça sadrazamların saraya gelmeleri âdet değildir. Elçi ve misafir kabulü de bu ihtişamlı odada olur.

Divan toplantısı olmayan günlerde yaz ise, padişah bazen atla binişe (gezintiye) çıkar veya kayıkla Marmara, Boğaz ve Haliç kıyısındaki bahçe ve köşklerden birine gider. Bazı padişahlar gemiyle yakın şehirlere seyahat yapmıştır.

Av veya başka sporlarla meşgul olur. Enderunluların spor müsabakalarını seyreder. Sarayda da istirahat ve kahve içmek için çeşitli köşkler vardır.

Bazen tebdili kıyafet ederek (kıyafet değiştirerek) yanına mutemet birini alıp şehirde dolaşmaya çıkar. Halkın hâlini öğrenir, cemiyetin nabzını tutar.

Dünya mutfağı

Cuma günleri padişah cuma selamlığına çıkar. Camilerden birinde namazı kıldıktan sonra saraya döner. Sair günlerde Ağalar Mescidi’nde kılınan namazdan sonra öğle yemeği yenir.

Bu yemek sarayda kuşhane denilen hususi bir mutfakta hazırlanır. Haremle dışarının irtibatını temin eden zülüflü baltacılar ocağından kuşçu denilen aşçılar yemeği bakır sahanlarda pişirir, çeşnigir (tadıcı) nezaret eder.

Kapalı sahanlara konulup bir tepsiye dizilerek tülle sarılır. Mühürlendikten sonra tablacıbaşı nezaretinde tablakârlar vasıtasıyla padişaha takdim edilir.

Yemek enderunda yeniyorsa çeşnigirler ve kiler odası mensupları, haremde yeniyorsa gedikli cariyeler hizmet eder.

Yemek padişaha Çin porseleninden hususi imal edilmiş tabaklarda arz edilir. Yemek zehirli ise bu tabakların süsleri hemen renk değiştirerek vaziyeti belli eder.

Öğle yemeğinde şunlar bulunur: Çorba, kebap, tavuk veya hindi, etli sebze, dolma, pilav, muhallebi veya sütlaç, ekşili bamya, av eti, kuru sebze, börek, baklava veya hamur tatlısı, meyve ve şerbet. Sofrada ayrıca iştah açıcı turşular da bulunur. Kuşhanenin miskli aşuresi meşhurdu.

Zeytinyağlı yemek ve balık ise (pişerken kötü koktuğu için) sarayda ne pişirilir ve ne de yenir. Saraya alkollü içki asla girmez.

Sultan Fatih devrinde bile padişahlar basit yemekler yerdi. Osmanlı mutfağının dünya çapında kıymet kazandığı XVII. asırdan sonra sofralar da zenginleşti. Yine de padişah bir öğünde çeşidi ve porsiyonu az yemeği tercih ederdi.

Ramazanda herkes oruç tuttuğu için yemek saat ve tarzı değişir.

Günün ikinci yarısı

Hünkâr öğle yemeğinden sonra istirahate çekilir. Bazen bu sırada kitap okur, şiir, hat gibi hususi işleriyle meşgul olur. Enderunda çok kıymetli 5 bine yakın eserin saklandığı bir saray kütüphanesi mevcuttur. Yıldız’daki kütüphanede 10 bin cilt kitap vardı.

İkindi namazından sonra yine haremden enderuna (mabeyne) çıkar. Akşam namazına kadar istediği kimselerle görüşür. Bunlar ekseriya haftanın her günü ayrı olmak üzere, din ve ilim adamları, tecrübeli eski devlet ricali, şair, edip ve sanatkârlar gibi değişik kimselerdir.

Sultan Hamid bu saatlerde marangozhanesinde meşgul olur veya bahçede yürüyüş yapardı. Geç vakte kadar mabeynde kalıp çalıştığı vakiydi.

Akşam namazından sonra hünkâr öğle vaktine göre daha hafif bir yemek yer. Yatsı namazına kadar yine kendi kendisine meşgul olur ve eğer hayatta ise annesi olan valide sultanla çok zaman bu sırada görüşür. Yatsı namazından sonra hareme, yatak odasına çekilir.

Halvet

Yatak odasının önünde hazinedarlar sabaha kadar nöbet bekler. Bunlar haremde en mutemed hanımlardır ve her zaman padişahın huzuruna girip çıkabilir. Ailesi bile bu imtiyazdan mahrumdur.

Padişahları, hazinedarlar giydirir. İçlik (gömlek) ve şalvar üzerine üç etekli entari giyip kuşak sarar. Üstüne kolsuz kaftan veya kürklü cüppe giyer. Elbiseleri sadedir, ama fevkalade zariftir. Kumaşları Türk işidir. Başına takke üzerine hafif sarık sarar. Merasimlerde kavuk giyer. Ayağına mest şeklinde hafif sahtiyan pabuç giyer.

Sultan Mahmud’dan sonra bol pantolon, yakası ilikli dizlere kadar uzayan İstanbulin giyer, ayağına fotin (konçlu ayakkabı) geçirir, başına fes örter. Dışarı çıkarken üstüne harmani (pelerin) veya kaput alır. Üniforma giydiği de olur.

Bazı akşamlar haremde kızlar bandosunun tertiplediği eğlenceyi seyreder. Tanzimat devrinde saray tiyatrosu yaptırılmış, burada saray halkına bazen padişahın da iştirak ettiği, kimi zaman diplomatik maksatlarla ecnebi misafirlerin davet edildiği temsiller verdirilmiştir. Sultan Hamid’in gece yatarken kitap okutturmak âdeti idi.

Hünkârın geceyi geçireceği hasekisine (zevcesine) gündüzden bir hediye yollaması âdettir. Bunu alan haseki, hamama götürülüp yıkanır. Güzel kokular sürünür. Giydirilip süslenir. Padişahın dairesine götürülür. Kızlar ağası lazım gelen müsaadeyi aldıktan sonra kendisini kapıdan padişahın huzuruna çıkarır.

Sır kâtibi, yaz!

Ramazan ayındaki Hırka-ı Şerif ziyaretinden başka, kandillerde mevlid okutulur, padişah da iştirak eder.

Bayramlarda muayede (bayramlaşma) merasimi olur. Padişah, evvela sarayda devlet ricali ile, sonra da haremde ailesi ile bayramlaşır.

Ecnebi bir misafir gelince, buna göre hususi programlar yapılabilir.

Padişahların gün içinde yaptıkları sır kâtiplerince ruznamelere geçirilirdi. Bunlardan I. Mahmud, III. Osman, III. Mustafa, I. Abdülhamid ve II. Mahmud'a ait olanlar bugüne intikal etmiştir.

Milli Mücadele'yi başlatan Damad Ferid Paşa’dır!

24 Şubat 2025 02:00 | Güncelleme :24 Şubat 2025 01:05

A -

A +

*Yunanlıların İzmir’den Ayvalık’a yürümesi üzerine, Damad Ferid Paşa 27 Mayıs 1919’da Yunanlıların Ayvalık’a sokulmaması emrini verdi. 172. Piyade Alayı düşmanı püskürttü... Şu hâlde Yunanlılara karşı ilk mukavemet, bir başka tabirle “Millî Mücadele” burada ve Ferid Paşa’nın emriyle başlatılmış demektir.

İsmet İnönü 1969’da Türk Tarih Kurumu’nda verdiği bir konferansta şöyle diyordu: “Damad Ferid Paşa hain değildir! Başlangıcında millî mücadeleye katılan zaten çok azdı. O zamanlar başka kurtuluş fikri taşıyanlar, kurtuluş yolu arayanlar vardı. Yeniden bir mücadele hareketinin, elimizde olan toprakların da kaybına sebep olabileceği kaygısını taşıyanların arasında Damad Ferid Paşa da vardı. Farklı fikirde olması ile hain olması arasında farkı beyan etmek isterim. Başlangıçta onun gibi düşünen birçok gazeteci, birçok insan vardı.” (Tanıkların Anılarıyla İsmet İnönü)

Milli Mücadele'yi başlatan Damad Ferid Paşa’dır! — Baltalimanı Sahilsarayı - Şimdi kemik hastanesi ve üniversite lokalidir.

Kaybedenler Kulübü

Buna rağmen Ferid Paşa, "kaybedenler kulübü"nün ileri gelenlerindendir. Kemalist literatürde en kötü figür iken, Anti-Kemalistler de Padişah’ı hakikatte Ankara’ya taraftar gösterebilmek için ona yüklenmişlerdir.

İbnülemin der ki: “Vazife icabı temas ettikçe muamelelerinde kibir ve azamet görmedim. Bilakis nazikâne hareketlerine şahit oldum. Ne fecidir ki bu zatın lehinde söyleyen yazan bir ferde tesadüf olunamaz.” (Son Sadrazamlar)

Bunların bir kısmı onunla rakip pozisyonundaki ya da onunla zıtlaşmış kimselerdir. Diğerlerinin cumhuriyet devrinde Ferid Paşa hakkında müspet konuşmaları ve yazmaları beklenmez. Ama hainlik, nereden bakıldığına göre değişir. Ankara hareketi mağlup olsaydı, bu defa şüphesiz Ferid Paşa kahraman, karşısındakiler hain sayılacaktı.

Saltanata, hilafete ve hanedana sadakatten asla ayrılmamış, bu sebeple kabahatleri büyütülmüştür. Belki yüksek meziyetlere sahip tecrübeli bir bürokrat değildir. Ama hakkında söylenenleri de hak etmemektedir.

Safdil vezir

Mehmed Ferid Paşa (1853-1923), Bahriye Müsteşarı Rumelili Hasan İzzet Efendi’nin oğludur. Babası ilim ve iyi ahlak sahibi idi. Ferid Paşa, Paris, Berlin, Petersburg ve Londra Sefaretinde kâtiplik yaptı.

Bombay’a gönderilecek iken vezir, Şûrâ-yı Devlet ve nihayet Heyet-i Âyân azası oldu. 1886’da Sultan Abdülhamid’in dul kız kardeşi Mediha Sultan ile evlenip Baltalimanı’ndaki yalısına çekilerek kendisini okumaya vermiştir.

Meşrutiyet devrinde İttihatçılara muhalif fırkanın lideri oldu. Mondros Mütarekesi’ne delege gönderilecekken, Sadrazam İzzet Paşa tarafından engellenerek yerine İttihatçı Rauf Bey gönderilmiş; olanlar olmuştur. Nedense kimse sonradan Ankara hareketinin lider kadrosunda yer alan Rauf Bey’e yüklenmemiştir.

En büyük emeli memleketi İttihatçı komitacılardan temizlemek ve tekrar iktidara gelme tehlikesini bertaraf etmekti. Ancak bunu elde edecek imkânlara sahip değildi. İngilizlerle iyi geçinme siyaseti takip ederdi. Sadrazamlığa başlıca getirilme sebebi de budur. Ne kadar safdilmiş ki, İngiltere’nin, monarşi olduğu için saltanata, sömürgeleri yüzünden de hilafete dokunmayacağını; koruyacağını zannederdi...

Ferid Paşa, 1919-1920 arası 5 defa sadrazamlığa getirilmiştir. Bununla beraber hükûmet müddetinin hepsi 1 yıl 1 ay 8 günden ibarettir. Padişah başka kimseyi bulamamış, bu ağır şartlarda bu ağır yükü kolay kolay kimseye kabul ettirememiştir.

Kendisi, itham edildiği üzere İngiliz mandası taraftarı olmak şöyle dursun, eski ihtişamlı günlerin ihyasına elverişli tam müstakil bir Osmanlı hilafetinden yanaydı.

Paralel hükûmet

İzmir’in işgalini işitince kederinden bayılmıştır. Neşrettiği sadaret beyannamesinde işgali şiddetle protesto etmekte, bu uğurda icap ederse bir nefer gibi vazifeye hazır olduğunu söylemektedir. Silahsız olarak her türlü nümayiş ve mitinge izin vermiştir.

Yunanlıların İzmir’den sonra Ayvalık’a yürümesi üzerine, Ferid Paşa 27 Mayıs 1919’da Yunanlıların Ayvalık’a sokulmaması emrini vermiş ve 172. Piyade Alayı düşmanı püskürtmüştür... Şu hâlde Yunanlılara karşı ilk mukavemet, bir başka tabirle “Millî Mücadele” burada ve Damad Ferid Paşa’nın emriyle başlatılmış demektir (Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, I/280).

Paşa’nın sadaretinde, harb suçluları muhakeme olunup cezalandırıldı. Böylece Osmanlılar, maziyle yüzleşmiş oldu. Kemal Paşa’yı fevkalade salahiyetlerle Anadolu’ya gönderen Ferid Paşa olmuştur ki saflığının başka bir delilidir.

Çağrıldığı hâlde geri dönmeyen Kemal Paşa ile mücadele etti. Ama ne yaptıysa bir isyan olarak gördüğü hareketi bastıramadı. Buna mukabil Ankara Meclisi, Ferid Paşa’yı hain ilan edip vatandaşlıktan çıkardı. Bununla da kalmayıp Haziran 1920’de kendisine suikast tertipledi, ama kurtuldu.

Paris’te paraf edilen sulh anlaşmasını Meclis'in kapalı olduğu bahanesiyle tasdik etmeyerek müttefikleri oyaladı. Nihayet tavır değiştiren İngilizlerin, “Ankara ile anlaşın!” tavsiyesine uymadığı için istifa edip uzlete çekildi.

Bir kral naibi, bir de o...

Times’da “Pek namuslu ve vatanperver idi. Ancak siyasî değildi. Hayatı sade, tavırları büyüleyici ve azametli idi” diyor.

Sert icraattan nefret ederdi. Devlet malının kuruşuna elini sürmezdi. Muhaliflerinin amansız olduğu bir devirde hükûmeti tutan bir gündelik siyasi gazete çıkarması tavsiye edildiğinde, “Milletin ve hazinenin böyle bir sıkıntılı zamanında bir gazeteye bu kadar para sarf edilemez” diye bahsi kapattırmıştı.

Hariciye nazırı iken, herkesi; kimini İngilizce kimini Fransızca konuşarak pek medeni tavırlarla idare ettiğinden Refik Halid hayranlıkla bahseder. Diplomatik vazifeyle gittiği Avrupa’da fesini başından çıkarmayacak kadar millî şerefine düşkündü. Yanına giren en küçük memura bile beyefendi diye hitap eder, böylece gençlere adab ve erkân dersi vermiş olurdu.

Zevk-i selim sahibi ve güzel yaşamaya meraklı idi. Boğaziçi ilk gezinti yatını onda görmüş, şehre otomobil gelir gelmez bir tane edinmiştir. İngiliz sefiri, “Ben bu ihtişamı bir sizde bir de bizim Hindistan kral naibinde gördüm” demiştir.

Adam seçmek hüneri

Uzun saçları, favorileri, manikürlü tırnakları bazılarınca alay mevzuu olmuştur. İtikadı kuvvetli ve dinî kültüre sahip idi. Gençliğinde çok dindarmış. 12-13 yaşlarında iken minareye çıkar, ezan okurmuş. Londra’da kâtipken güçlülere şirin görünmek için alafrangalaştığı rivayet edilir.

Ferid Paşa okumaya, bilhassa tarihe meraklıydı. 4 ciltlik bir Türk tarihi yazmış, basılmamıştır. Binlerce kitap bulunan geniş kütüphanesindeki kitapları tek tek okuyup notlar almıştır. Sürgüne çıktığında el konulan kütüphanesi haraç mezat satılmıştı. Saflığına bakınız ki, yalısının yıllardır daire müdürü olan Şerif Bey’in İttihatçı olduğu sonradan ortaya çıkmıştır.

Şair Rıza Tevfik anlatıyor: “Damad Ferid Paşa iyi dostumdu. Pek nazik bir adamdı. Fransızcayı okur, yazar ve söylerdi. Gayet ketum idi. Hocalara ehemmiyet verirdi. Hilafete ve Sultan Vahîdeddin'in şahsına pek bağlı idi. Mahdut bir saray muhiti içinde yıllarca yaşamış olduğu için dünyadan bihaberdi. Her şeyden ziyade teşrifata ehemmiyet verirdi. Eski Babıali kibarlığını bilirdi. Kim kendisine karşı önünü kavuşturup redingotunun göğsünü ilikleyip huzuruna çıkar ve adap ile lakırdı söylerse, onu mutlaka herkese tercih ederdi.”

Yanıma Müslümanlar gelsin!

Ankara hareketi kazanınca, ailesiyle beraber memleketi terke mecbur oldu. Fransa’ya Menton’a gitti. Burada İzmir’in işgalinden beri çektiği mide kanserinden öldü...

Her şey aslına rücu eder. Vefat ettiği gün doktorları işaret ederek, “Bunları çıkarın, yanıma Müslümanlar gelsin!” demişti. Mazhar Ağa’dan Yasin-i şerif okumasını istemiş, kendisi de Ağa’nın elini tutmuştur. Daha kıraat bitmeden gözlerini açmış, “Hayır, hayır, namazdan sonra!” sözünü müteakip vefat etmiştir.

Zevcesi Mediha Sultan da birkaç sene sonra vefat etti. Çocuğu olmamış, zevcesinin ilk zevci Necip Paşa’dan olan oğlu Sami Bey’i evlat edinmiştir. Sürgüne çıkarken süvari binbaşısı olan bu zatın soyu İngiltere’de yaşamaktadır.

.

Halifelik varsa İngiliz dostluğu yoktur!

3 Mart 2025 02:00 | Güncelleme :3 Mart 2025 11:54

A -

A +

* 3 Mart 1924 Müslümanların en eski müessesesi olan 14 asırlık halifeliğin tarihe gömüldüğü gündür. Osmanlıları üç kıtada hâkim kılan bu güçten, ne pahasına vazgeçildi!..

Osmanlı padişahlarının halifeliği, Mısır fatihi Sultan Selim’in Haleb Ulucami’de bu ünvanla zikredilmesiyle başladı. Kahire’deki Abbasî halifesi İstanbul’a getirildi. Böylece sultanlık ile halifelik sıfatı Osmanlı padişahında birleşti. 5 asır sonra halifelik, tekrar dünyevî otorite kazanmış oldu.

1535’te Türkistan’daki Şeybânî Hanlığı, 1727’de İran, Gucerat Sultanlığı, Hümâyun Şah’tan itibaren Hindistan’daki Gürgâniyye Devleti ve Kaşgar Hanlığı, Osmanlı padişahını halife olarak tanıdı.

Portekizlilere karşı Hicaz ve Yemenlilerle Endonezya-Açelilerin, Volga havzasını işgal eden Ruslara karşı da Türkistan Hanlarının, halife sıfatıyla Osmanlı padişahından istediği yardım talepleri yerine getirildi.

Şerefname’de Sultan Selim açıkça halife olarak anılır. Kanuni Sultan Süleyman, Mekke Şerifi’ne yazdığı mektupta bu ünvanı kullanmıştır. Hindistan Sultanı Hümayun Şah, gönderdiği mektupta Kanuni Sultan Süleyman’ı “evreng-i hilâfet ve hâfız-ı şer’-i mübîn” (halifeliğin şerefi ve şeriatın koruyucusu) diye anmıştır.

Mihrümah Sultan Camii kitabesinde “hallede hilâfetehu hulûdü’z-zemân” ibaresi geçer ki, “Allah, onun halifeliğini ebedî kılsın!” demektir. Şerifî, Fetihname-i Kıbrıs’ta Sultan II. Selim’i halife olarak anar.

Üsküdar’da yaptırdığı Ayazma Camii’nin kitabesinde Sultan III. Mustafa, “A’zam-ı selâtîn-i izâm efham-i havâkîn-i kirâm, imâm-ı ehl-i sünnet ve cemâat, muktedâ-yı kevâkib-i sipihr-i hilâfet, hâdimü’l-Haremeyni’ş-şerîfeyn, bâsitu’l-adli beyne’l-hâfikayn” diye tavsif edilmektedir. Ulu sultanların en ulusu, şerefli hakanların en anlayışlısı, Ehl-i sünnetin lideri, halifelik semasındaki yıldızlarının takipçisi, iki şerefli beldenin hizmetkârı, Şarkla Garb arasında adaleti yayan, demektir.

Bütün bunlar gösteriyor ki, Osmanlı padişahları baştan itibaren hilafet ünvanını kullanmış ve buna her zaman ehemmiyet vermiştir.

Halifelik varsa İngiliz dostluğu yoktur! — **Son Halife Abdûlmecid Efendi - Le Petit Journal**

Bir ümit...

XVIII. asırdan itibaren Müslümanlarla meskûn topraklar kaybedildikçe, padişahların halifelik sıfatı ayrı bir ciddiyet kazandı. Dinî lider manasına da gelen bu sıfatını, esir Müslümanlarla irtibatı sürdürmeye vasıta kıldı. Bilhassa Sultan Aziz ve Sultan Hamid, bunları himaye etmek adına bu sıfata ehemmiyet verdiler.

Bunlar da halifeyi hep bir ümit olarak gördü. Mütareke devrinde, halifeyi kurtarmak iddiasıyla ortaya çıkanlara her türlü desteği verdi. Hind ve Buhara Müslümanları bu sebeple Ankara’ya yüz binlerce altın yardım yolladı.

"Halifeliğin gücü kalmamıştı, bu sebeple cihad-ı ekbere Araplar kulak asmadı" iddiaları asılsızdır. Araplar, Sultan Reşad’ın aslında komitacıların elinde bir esir olduğunu biliyorlardı. Şahsi Alman menfaatleri için girilmiş bir harbin cihad olduğuna inanmadılar. Buna rağmen Türk ordusunun saflarında çok sayıda gayrı Türk Müslüman çarpışmıştır.

Ankara kazanınca, evvela saltanatı, sonra da halifeliği kaldırarak Osmanlı hanedanını; bebeğinden yaşlısına yurt dışına sürdü. Laikliği kabul ederek hilafetin dinî mazisine bir perde çekmeyi tercih etti.

Ver halifeliği al sulhu!

Lozan’da açıkça konuşulmasa bile, İngiliz hariciye vekili Lord Curzon, halifeliğe ve şer’î hukuka karşı menfi tavrını belli etti. Hâlbuki İsmet Paşa, Lozan’a koz olarak kullanmak istediği halifeliği ve şeriati göklere çıkararak gitmişti. Anlaşılıyordu ki, halifelik ve şeriat varsa, İngiliz dostluğu yoktu.

Rauf Orbay, İsmet Paşa’nın Lozan’a hilafetçi gidip hilafet düşmanı olarak döndüğünü söyler; müttefiklerin İnönü’nün müşaviri Hahambaşı Hayim Naum Efendi vasıtasıyla hilâfet kaldırılırsa, sulhun önünün açılacağına dair telkinlerde bulunduğunu iddia eder.

Gazi’nin sınıf arkadaşı ve Edirne Müdafii Şükrü Paşa’nın damadı Ohrili Kemal Bey, İsviçre’den İnönü’ye yazdığı 1947 tarihli raporda, hilafetin ve medreselerin ilgasına dair Lozan’da İngiltere’ye 4 maddelik gizli bir anlaşma ile yazılı taahhüt verildiğini söyler. Devlet arşivindeki bu raporu, geçenlerde Türk Tarih Kurumu reisi neşretmiştir.

Krizi çözmek üzere Gazi 17 Şubat 1923’deki İzmir İktisat Kongresi’nde “Hilâfet, baş belasıdır!” gibi o zamana kadar rastlanmamış ağır sözleri sarf etti. Düne kadar hilafetin lüzumu ve kudsiyetinden bahseden, daha 9 Kasım 1922'de Hind Hilâfet Komitesi’ne meclis reisi ve başkumandan imzasıyla teşekkür mektubu yazıp yardım isteyen Gazi, ne olmuştur da böyle söylemiştir?

Artık ne Müslümanlığa ne de Sovyetlere ihtiyaç kalmıştır. Türkiye, yalnız Avrupa’nın, yani İngiltere’nin himmetine muhtaçtır.

İngiliz oyunu

Halifeliğin kaldırılması, Müslüman sömürgelere sahip İngiltere’nin öteden beri arzusuydu. Dünyanın dörtte birine hâkim ve ehemmiyetli Müslüman nüfusa sahip bulunan İngiltere, XIX. asırda Türklere karşı lütufkâr politikasını değiştirdi.

Mesaisini halifeliğin yıpratılmasına ve gücünün kaldırılmasına teksif etti. 93 Harbi’nde, Balkan Harbi’nde Türklere yardım edilmemesi, Sultan Hamid’in hal’i; hatta I. Cihan Harbi’ne sürüklenmesi muhtemelen hep bunun içindi.

Modernist cereyanları destekleyerek Müslümanların vahdetini bozmaya uğraştı. Kureyşî olmadığı gerekçesiyle Osmanlıların güya meşru halife sayılamayacağı propagandasını yaparak Arapları tahrike çalıştı, ama muvaffak olamadı. Evvela kışkırtıp İzmir’i işgal ettirdiği Yunanlılara destek vermemesi de halifeliğin ipini çekmek içindi.

Halifelik durdukça asla!

İtalyan tarihçi Mandelli diyor ki: “İngilizler, nazik, ama sinsiydiler. Hindistan korkusuyla halifeye dokunmuyorlardı. Ama halife olmasa daha rahat edeceklerinin de farkındaydılar. Anadolu’daki hareket yüzünden padişahı ve hükûmetini cezalandırıyorlardı.”

Hariciye Vekili Lord Curzon’un daha Mayıs 1919’da Lord Derby’ye yazılan raporunda dile getirdiği sözler bunun delilidir: “Sultan, İstanbul’da oldukça Müslümanların gözü onda olacaktır.”

Lord Curzon sonra da şöyle demiştir: “Sultan’ı İstanbul’da bıraksaydık, yeniden İslâm kahramanlığı rolü üstlenmesine; Fas’tan Afganistan’a kadar Suriye’ye kadar Müslümanları teşkilatlandırmasına kim engel olacaktı?”

O günlerde Hindistan Valisi’nin, hilafet sarsılırsa Hind Müslümanlarının galeyanına sebep olacağı şeklindeki mütalaası şahsidir, İngiliz hükûmetinin hilafeti muhafaza taraftarı olduğunu göstermez.

Tarihe gömülen miras

Meclis'te Seyyid Bey adında medrese çıkışlı bir milletvekiline "halifeliğin lüzumsuzluğu!" üzerine bir konuşma yaptırılmış, halifeliği kaldıran kanun teklifi de bir şeyhe verdirilmiştir! Milletvekillerinin yarısı (158 kişi) celsede bulunmuş, tek muhalif reyi, Gümüşhane müstakil milletvekili Zeki Bey vermiştir. Halifeliğin ilgası mevcut anayasaya aykırı bir şekilde kabul edilmiştir.

Aynı sene Mısır’da Ali Abdürrâzık adında bir hocaya İngilizler aynı mealde bir kitap yazdırmış; ancak Ezher uleması kendisini ilmiye sınıfından ihraç etmiştir.

Hâdise Müslümanlar arasında infialle karşılandı. Yeni bir halife seçmek üzere Cidde, Kudüs ve Kahire’de birkaç defa "hilafet şûrası" toplamaya teşebbüs ettilerse de İngilizler hepsini engelledi. Şerif Hüseyin veya Mısır Meliki Fuad’ın halifelik teşebbüslerine de set çekti.

Böylece İslâm tarihinin bu en eski müessesesi tarihe karışmış oldu...

Her bidat dalalettir!

10 Mart 2025 02:00 | Güncelleme :9 Mart 2025 23:10

A -

A +

*Sultan Muhammed Alpaslan’ın, “Biz temiz Müslümanlarız. Bidat nedir bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz kıldı” dediği meşhurdur.

*İslam tarihi boyunca, inanışları ve ibadetleri ilk Müslümanlara uymayan gruplar ortaya çıkmıştır. Peki, bunların uydurduğu “bidatler” nelerdir?

Lügatte her türlü yeniliğe bidat derler. Terminolojideki manası ise Hazret-i Peygamber ve Eshabı zamanında bulunmayan, dinde sonradan ortaya çıkan yeniliklerdir. Sünnete uymayan, itikat, amel ve sözlerdir.

Hadis-i şerifte buyuruldu ki: “Kim dinimizde bulunmayan bir bidat çıkarır ise, reddedilir. Her bidat dalâlettir, sapkınlıktır. Her dalalet ateştedir!” Bunun içindir ki Sultan Muhammed Alpaslan’ın, “Biz temiz Müslümanlarız. Bidat nedir bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz kıldı” dediği meşhurdur.

İnançtaki bidat küfre sebep olur veya olmaz. Olmazsa, böyle inanana ehl-i bidat veya ehl-i kıble derler. Hâricî, Şiî, Mûtezilî, Vehhabî gibi fırkalar böyledir. Geri kalanlara Ehl-i sünnet ve cemaat denir. Resulullah’ın yoluna ve onun arkasında namaz kılanlara, yani sahabeye uyanlar demektir.

73 fırka

İtikat ve amel esaslarını, Eshab, Resulullah’tan görerek ve işiterek öğrenmiş; sonrakilere nakletmiştir. İlk devirdeki âlimlerin icma (ittifak) ettiği meselelerde, sonradan ortaya çıkarılan inançlar ve ameller bidattir. “Ümmetim 73 fırkaya ayrılır, benim ve ashabımın yolunda olanlar kurtulur” hadisi buna delâlet eder.

“Hidâyet yolunu öğrendikten sonra, Peygambere uymayıp, müminlerin yolundan (icmadan) ayrılanı, saptığı yola sürükleriz ve sonu çok fena olan cehenneme sokarız” mealindeki âyet (Nisâ: 115) bu kimseleri zemmeder.

Diğer fırkalar, manası açık olan âyet-i kerime ve hadis-i şerifleri tevil ederek, olmayanları ise sahabenin bildirdiğine uymayan şekilde yanlış tevil ederek icmadan ayrılmışlardır. Bunlar tekfir edilmezler, dinden çıkmış sayılmazlar. Çünkü yanlış tevil suretiyle de olsa Kur’ân-ı kerim ve sünnetten manası açık olmayan bir delile dayanmaktadırlar. Hadis-i şerifte, “La ilahe illallah diyen kimseye, günah işlediği için kâfir demeyiniz! Buna kâfir diyenin kendisi kâfir olur” buyuruldu. Ama zaruriyyat-ı diniye denilen herkesin üzerinde ittifak ettiği açık meselelerde, âyet ve hadise dayansalar da mümin sayılmazlar.

Tenasühe, yani reenkarnasyona, ruhun ölüp yeni bir bedene girdiğine inananın imanı gider. İsrâ mucizesine inanmayan da böyledir. Miraca inanmayan ise bidat ehli olur. Eshaba dil uzatan, onların halifeliğini kabul etmeyen, Mesih’in nüzulünü, Mehdi’nin zuhurunu, kabir azabını, şefaati kabul etmeyen, günah imanı götürür veya iman artar eksilir diyen, bidat ehlidir. Dinde reform yapmak lazımdır, âyet ve hadisleri güne uydurmalıdır, bazıları tarihseldir, diyen bidat ehli değil zındık sayılır.

Bidatçiyle dostluk

Resulullah, “Bidat sahiplerine hürmet eden, dirilerini ve ölülerini metheden dini yıkmaya yardım etmiş olur. Onlarla arkadaşlık yapmayınız. Bidat ehline sert bakanın kalbini Allah iman ve eman ile doldurur” buyuruyor.

İbn Âbidîn, bidat ehlinin imamlığının mekruh olduğunu anlatırken der ki: “İtikadı küfre varmayan ehli bidatin arkasında namaz kılmak mekruhtur. Bidat, Resulullahtan malum ve meşhur olan şeyin aksini itikat etmektir. Fakat bu inat sebebiyle değil, bir nevi şüphe iledir. Bizim kıblemize dönenlerden hiçbiri bidat sebebiyle tekfir edilemez. Bidat ehlinden murat, haram olan bidati işleyenlerdir.

Bazı bidatler vaciptir. Dalâlet fırkalarına cevap vermek için deliller getirmek, kitap ve sünneti anlatan nahv (gramer) ilmini öğrenmek bu kabildendir. Kışla ve medrese yapmak, cuma hutbesinde zamanın sultanına hayır dua etmek ve İslamiyetin ilk zamanlarında olmayan her hayrı meydana getirmek gibi şeyler mendub ve makbul bidattir. Mescidleri süslemek mekruh bidattir. Lezzetli yemeklerle meşrubat ve elbiselerde bolca davranmak mübah bidattir. Yani bidat beş kısımdır.

Bidat bazen küfrdür. Asla şüphe götürmeyecek delillere karşı inat ederek inanmak, mesela haşri veya bu kâinatın sonradan var edildiğini kabul etmemek küfrdür. Bir nevi şüphe varsa, bidatçinin tekfirine mânidir. Meselâ Allahı görmenin mümkün olmadığını söyleyenlerin, ‘O azamet ve celâlinden dolayı görülmez’ demeleri böyledir. Buna küfr denilmez, haram denir. Bidat bazen mekruhtur. Amelde çıkarılan bidatlerin çoğu böyledir. Nafile namazı cemaatle kılmak gibi.” (Bulak 1299, I/393)

Mamafih bidat ehlinin ekserisi, kendisi gibi inanmayanları kolayca tekfir eder. Günlük âdetlere, hatta dinin beğendiği şeylere bidat der. Vehhabilerin tasavvufa, tespih çekmeye, minareye bidat dedikleri gibi.

Seâdet-i Ebediyye’de diyor ki: “Bidat ehli, bidat sahibi demek, bidatini yaymak için, yani Müslümanların imanlarını, ibadetlerini bozmak için uğraşan bidat sahibi demektir. Bunlara aldanarak bidat işleyeni sevmemek değil, ona acımak, nasihat vermek lazımdır. Bugün, bütün dünyadaki Müslümanlar üç fırkaya ayrılmıştır: Sünnî, Şiî ve Vehhâbî.” (s. 472)

İki arada kalınca

Bidat bir sünneti ya değiştirir yahut kaldırır. Cenazede nutuk atmak, tabutu tekbirle götürmek, ölünün ardından 3, 7, 40 ve 52. geceyi sayarak hayır yapmak, "keçi sakal" bırakıp sünneti yerine getirdiğine inanmak, sünnetle farz arasında 3 ihlas okumak, duadan secde ederek kalkmak, hutbeyi Arabiden başka lisanda vermek, merkezi ezan (ezanı yüksekte değil elektronik cihazlarla okumak) bidattir, tahrimen mekruhtur.

Amelde bidat çıkarmak da itikatta bidat gibidir. Dinde olmayan bir amelin, dinde olduğuna itikat etmekte ve bunu yaymaktadır. Çünkü bir ameli âdet edinen kimse onun dinden olduğuna mutlaka itikat edecektir. Meselâ Şia taifesinin çıplak ayaklara mesh etmesi, mest üzerine meshi inkârda bulunması gibi şeyler bu kabildendir. Binaenaleyh itikatta da, amelde de bidat çıkarıp yayana, bir de bidat olduğu icma ile sabit hususlara itikat ve amel edene (Şiîler gibi) bidat sahibi denir.

İbn Abidin der ki:

“Bidati çıkarmayıp yaymayana, ama inanana bidat ehli denmesi için bu bidatin icma ile sabit olan bir hususa aykırı olması lâzımdır. Bir hususun bidat olduğunda ihtilaf varsa, bunu yapana bidat ehli denmez. Meselâ abdestte başını üç ayrı su ile üç defa mesh etmek böyledir. Bunun bazıları mekruh, bazıları bidat olduğunu söylemiş, bazıları da bir beis yoktur demiştir.

Akşam namazını kıldıktan sonra cemaate uymanın mekruh veya bidat olduğu söylenmiştir. Namazda selâm verirken ve berekâtuh demek bidat veya mübah yahut müstehabdır. Namazda dil ile niyet Hanefî’de bidat, Şafiî’de müstehabdır. Sakalı sünnet niyetiyle bir tutamdan az yapmak Hanefi’de bidattir; Şafii’de değildir, zira sakal bırakmak sünnet, bir tutam yapmak ayrı bir sünnettir.

Bir husus için sünnet ve bidat diyenler varsa o işi yapmamak; vâcib veya bidat diyenler varsa yapmak lâzımdır. Bu kimse vitir namazında kunutu ikinci rekatte mi yoksa üçüncüde mi okuduğunda şüphe ederse, kunutu tekrarlar. Hâlbuki 1 veya 2. rekatte kunut okumak bidattir. Ancak kunut vâcibdir. Vâcible bidat arasında tereddütlü bulunan şey ihtiyaten yapılır.

Bidat ile yapılan ibadet kabul olunmaz. Bu, sahih olmamak demek değildir, ibadetlerine sevap verilmez demektir.” (I/393-394)

Bidat-i Hasene?

Bidat ya bir sünneti ortadan kaldırmaktadır, buna bidat-i seyyie denir ve yapılması yasaklanmıştır. Yahut da bir sünnetin daha iyi yapılmasını temin eder veya hiçbir zaman sünnete aykırı olmaz. Buna bidat-i hasene denilmiş ve yapılmasında mahzur görülmemiştir. Meselâ, mektep yapmak, kitap yazmak, minare bidat-i hasenedir.

İmam-ı Rabbani hazretleri gibi bazı âlimler bidat kelimesinden o derece kaçınmışlardır ki, “hiçbir bidatte güzellik yoktur” diyerek bidat-i haseneye sünnet-i hasene adını vermeyi tercih etmişlerdir.

Amelde bidat, âdetlere dair ise yapılmasında hiç mahzur görülmemiştir. Meselâ, yemede, içmede, oturmak ve kalkmakta yenilikler, yeni keşfedilen âletleri ve âdet olan kıyafetleri kullanmak yasak olan bidat değildir, hatta bidat olarak isimlendirilmesi bile doğru değildir.

.

Bize Kur’ân’dan söyle!

17 Mart 2025 02:00 | Güncelleme :17 Mart 2025 02:07

A -

A +

*Bir zamandır, dinin yalnızca Kur’ân meali okuyarak öğrenileceğini iddia eden bir cereyan vardır. Bunlar tıpkı Protestanların İncil için yaptığı gibi “Bize Kur’ân yeter!” sloganına sarılmıştır.

Sâd suresinde anlatılır: Davud aleyhisselamın yanına aniden iki kişi girdi. Biri diğerini itham etti. Hazreti Davud da haksızlık yaptığını söyledi. Sonra da Rabbinin kendisini sınadığını düşünerek secdeye kapandı. Bu arada ne olmuştur ki, Hazreti Dâvud secdeye kapanmıştır? Bunun cevabı Kur’ân-ı kerimde yoktur. Mealini/tercümesini okuyanın kafasının karışması muhakkaktır...

Sebebini hadis-i şerifler haber vermektedir. Delil sormadan ve ötekini dinlemeden karar vermemesi hakkında vahiy gelince, Hazreti Dâvud secdeye kapanmıştır. Peki nasıl böyle bir karar vermiştir? Tertemiz hilkatiyle, kimsenin yalan söyleyeceğini düşünmemiştir. Tefsirlerde böyle yazar. Demek ki meal okumakla din hakkında fikir sahibi olmak mümkün değildir.

KUR'ANIN MUHATABI KİM?

Kur’ânın muhatabı evvela Hazreti Peygamber’dir. “Kur’ânı insanlara beyan edesin, açıklayasın diye indirdik” meâlindeki âyet bunu göstermektedir. (Nahl: 44) Herkes Kur’ânı anlayabilseydi, peygambere ve onun beyanına ihtiyaç kalmazdı.

Tefsir, kelâm-ı ilahîden, murad-ı ilahîyi anlayabilmektir. Kur’ânı evvela kendisi tefsir etmiştir. “Ey iman edenler! Allaha ve Peygamberine ve sizden olan ulü’l-emre itaat ediniz!” mealindeki âyette (Nisâ 59) geçen ulü’l-emr (emir sahipleri) tabirini, aynı surenin 83. âyeti fıkıh âlimleri diye izah eder.

Resul aleyhisselam, Kur’ânın tamamını Eshabına beyan ve tefsir etmiştir. Katâde, “Hakkında bir şey duymadığım âyet olmadı” der. Bunlar da sonraki nesillere nakletmiştir. En çok tefsir rivayeti, İbn Abbas’tan Mücâhid yoluyla gelenlerdir. Bu sebeple İmam Mücâhid, tefsir ilminin kurucusu sayılır.

Sünnet, Kur’ânın, fıkıh kitapları da Kur’ân ve sünnetin en iyi tefsiridir. İlmihalini bilmeden dini öğrenmek maksadıyla eline meal ve tefsir kitaplarını alan, hadis okumaya kalkan mahrum kalır, hatta yolunu sapıtır. Hele mealler, din hakkında pek bilgi vermez. Sadece yazarının ne anladığını gösterir.

NE ZAMANA KADAR KULLUK?

“Sana yakîn gelene kadar Rabbine kulluk et!” mealindeki âyette (Hicr: 99) geçen ve “şüphesiz bilme” manasına gelen yakîn kelimesini, ölüm olarak tefsir buyurmuştur. Yoksa bazı cahil sofilerin dediği gibi, evliyalıkta yüksek mertebeye erip Rabbini tanıyanlardan dinî mükellefiyetlerin düşmesi demek değildir.

Ramazanda siyah iplik ile beyaz ipliğin birbirinden fark edileceği zamana kadar yiyip içmeye izin veren âyet gelince, Adiy bin Hatem, bir siyah, bir de beyaz iplik alıp, yastığının altına koydu. Gece bunlara bakıp ayırt edemeyince, oruç zamanını da bilemedi. Sabah vaziyeti anlatınca, Resulullah, ‘Senin yastığın enli ve uzunmuş’ diye latife etti. Âyet mecazdı. Siyah ve beyaz ipliğin, gece karanlığı ile gündüz aydınlığı manasına geldiğini söyledi. Nitekim âyetin sonunda ‘şafak sökene kadar’ ibaresi bunu ifade eder.

Kur’ânın manasını anlayabilmek için gramer üzerine 12 âlet ilmini, ayrıca tefsir metodu, mantık, esbab-ı nüzul (her âyetin ne zaman, ne sebeple, kim için indiğini); neshi (geçici hükümleri) de iyi bilmek ve temiz bir kalbe sahip olmak icap eder. Bir kelimenin her ilimdeki manası farklıdır. Zalim, lügatte haksızlık yapan, tefsirde kâfir, fıkıhta âdil olmayan, tasavvufta günahkâr demektir.

ÖLÜDEN ÇIKAN DİRİ!..

Bir de tevil vardır. Tefsirin kökü, fesr, beyan ve açma demektir. Tevilin kökü evl ise dönme demektir. Kur’ândaki bir kelimenin çeşitli manalarından, dine uygun olanını seçmeye tevil, bu manaya da meal denir.

“Ölüden diri çıkarır” manasındaki ibarede (Âl-i İmran: 27; Enam: 95; Yunus: 31; Rum: 19) geçen diriden murad, kuş, ölüden murad da yumurta, demek tefsirdir. Allah, kurumuş toprak ve ağaçları baharda yeşertir ve meyvelendirir veya imansızın neslinden mümin, cahilin neslinden âlim, zalimin neslinden âdil meydana getirir veya tersi olur, demek de tevildir.

Kur’ân âyetlerinde ilahi muradın bir tane olması gerekmez. Bir âyet çeşitli cihetlerden başka başka manalara delâlet edebilir. “O’na kavuşmak için vesile arayın!” mealindeki âyette (Mâide: 35) geçen vesîle, iman, sâlih ameller, Peygamber, Kur’ân, mezhep, fakih, tasavvuf gibi çok çeşitli şekilde tefsir edilmiştir. Hâlbuki meallerde yazarın seçtiği bir tanesi yazar.

Tevilin doğruluğu tefsir ile ölçülür. Tevil, tefsire uygun olmalıdır. Sadece tefsirleri bildirmeye rivayet yoluyla tefsir; bunlara uygun tevile müracaata dirayet yoluyla tefsir denir. Taberî ve Süyûtî birinciye; Râzî, Beydâvî, Nesefî tefsirleri ikinciye misaldir.

Resulullah, “Her kim, Kur’ânı kendi reyi ile tefsir ederse, ateşte oturacağı yeri hazırlasın” ve “Kur’ânı kendi şahsî görüşüne göre tefsir eden hatadadır!” buyurduğu için, Kur’ândan hüküm çıkarmak çok ciddi ve mesuliyetli bir iştir. Peygamber ve Eshabından gelen haberleri nazar-ı dikkate almaksızın tefsir eden, isabet etse hata etmiş; isabet etmese dinden çıkmış sayılır.

GİZLİ BİLGİLER?

Şia’nın taşkınlarından İsmailîler, Kur’ânın bir zâhirî, görünen dış manası; bir de bâtınî, gizli, iç manası bulunduğunu, bâtınî manasının lazım olduğunu, diğerinin lazım olmadığını söyler. Kur’ânı böyle anlamak ilhaddır, dinden çıkmaktır.

“Allah, biri acı, biri tatlı ve birbirine yakın iki denizin arasına mânia koydu ki karışmasınlar. Bu ikisinden inci ve mercan çıkar” meâlindeki âyetlerdeki (Rahmân: 19-22), iki denizden maksat Hazreti Ali ve Fâtıma’dır; onlardan çıkan inci ve mercan da Hazreti Hasen ve Hüseyin’dir, sözü bâtınî tefsirdir.

“Sizin için kısâsta hayat vardır” meâlindeki âyet-i kerîmede (Bakara: 179) geçen göze göz dişe diş manasına kısâs kelimesi, kıssanın çokluk hâli olan kısas gibi okunarak, “Sizin için kıssalarda, hikâyelerde hayat vardır” şeklindeki tefsir de böyledir.

KUR'ANIN ARAPÇAYA TERCÜMESİ

Âyetleri bir başka dile nakletmeye tercüme denir. Tercüme lafzî/harfî veya tefsîrî/manevî tercüme olarak ikiye ayrılır. Manevi tercümede, lafzların, kullanıldığı yerdeki manaları, mecaz ve sanatların hakikati ön planda tutulur. Manevi tercüme caiz olmakla beraber, bu Kur’ânın kendisi değil, bir çeşit mealidir.

İbn Hacer, “Kur’ân, Arapçaya bile lafzen tercüme edilemez” der. “İçinde eğrilik bulunmayan Arapça Kur’ân!” (Zümer: 28) âyeti bunu gösterir. Arapçanın kelime zenginliği, bir varlığın çok sayıda isminin olması, kelimelerin çeşitli hâllere göre farklı manalar alması, cümle dizilişlerine göre mananın değişmesi, bol mecaz ve edebî sanatlara yer verilmiş olması gibi hususlar buna mânidir.

Nitekim başka lisanlara yapılan tercümelerinde çok hatanın bulunması bundandır. Kur’ân, bu kitabın bir benzerini getirmenin mümkün olmadığını söyler. Bu sebeple İngilizce Kur’ân, Türkçe Kur’ân diye bir şey olamaz.

GÖRÜNDÜĞÜ GİBİ DEĞİL

“İnsan için çalıştığından başkası yoktur” (Necm: 39) mealindeki âyet okununca, hibe, vasiyet, miras, sadaka gibi yollarla mülkiyetin kazanılamayacağı, ölülerin ruhuna hayır yapılamayacağı anlaşılır. Hâlbuki insanların çalışmadıkları şeylerden istifade etmesi meşrudur. Âyet, ahiret kazancını kasteder.

“Altın ve gümüşü yığıp da Allah yolunda harcamayanlara acıklı bir azabı haber ver!” mealindeki âyeti (Tevbe 34) okuyan, para biriktirmenin caiz olmadığını zanneder. Hâlbuki sünnet, zekâtı verilen malın böyle olmadığını beyan eder.

Lokman suresinin son âyetinin mealinde, “Yağmurun ne zaman yağacağını ve rahimlerde ne olduğunu ancak Allah bilir” geçiyor. Şimdi ise yağmurun zamanı da rahimdeki çocuğun cinsiyeti de bilinebilmektedir. Âyetin manası, yağmurun bereketli (gays) olup olmayacağı, çocuğun da said veya şaki olacağı keyfiyetidir.

“Her akşam ölülerimize Yasin okur, bunu ölülerle alakalı zannederdim. Mealini okuyunca, orta mektep kitabındaki bilgilerin anlatıldığını gördüm. Okumayı bıraktım” diyerek, ana yuvasından almış olduğu ve senelerce titizlikle sakladığı kıymetli imanını kaybedenlere rastlanmaktadır. Hâlbuki Yasin, bir Müslüman için Kur’ânın kalbi gibidir.

Mealciyi, Kur’ân da tatmin etmez. Harem-selamlığa Emevi âdeti diye dudak büker, hicab âyetini gösterince, “o peygamber hanımlarına” deyip geçer. “Peygamber size neyi verirse alın, neleri yasaklarsa kaçının!” âyeti gösterilince, “bu ganimetler için” der. Seferde namazı kısaltmayı reddeder, bunu emreden ayeti, “şimdi devir değişti” diye elinin tersiyle iter.

Sahabeden İmrân bin Husayn, “Bize Kur’ân’dan söyle!” diyene, “Ahmak! Namazı, zekâtı, orucu, Allah’ın kitabında tafsilatlı bir şekilde bulabilir misin? Bunları sünnet tafsil etmiştir” buyurdu. Mealcilik ve “Yalnız Kur’ân yeter!” cereyanının hatalı olduğu buradan da anlaşılmaktadır.

Osmanlılar neden meal yazmadı?

24 Mart 2025 02:00 | Güncelleme :24 Mart 2025 07:47

A -

A +

*Osmanlılar zamanında neredeyse hiç Kur’ân-ı kerim meali yazılmadı. Peki, insanlar lisanı Arapça olan bu kitabı nasıl anladılar?

Osmanlılar, Kur’ân-ı kerimi okudular, en güzel şekilde yazdılar, içindekilerle de halisane amel etmeye çalıştılar. Peki lisanı Arapça olan bu kitabı nasıl anladılar? Neden Türklerden bugüne gelmiş bir tane bile meal/tercüme yoktur?

Protestanların İncil’e yaptığı gibi Kur’ânı da tercüme edip, dinini sadece onu okuyarak öğrenmeyi tavsiye eden mealcilik cereyanı doğup yayılmıştır. Bu, 1500 senelik bir köklü ananenin ve zengin bir mirasın bir çırpıda reddi demektir.

Kur’ânı anlamadan okumak faziletlidir. Ama anlayarak okumak elbette efdaldir. Bunun için evvela Arapça öğrenmek icap eder. Kaldı ki dini anlamak için yegâne kaynak Kur’ân değildir. Ondan çok daha şümullü sünneti bilmeden din hakkında fikir sahibi olunamaz.

Bu ikisini anlayabilmek için de dinî altyapı sahibi olmak, ilmihalini ve peygamberinin hayatını bilmek icap eder. Yoksa ilkokul talebesinin eline üniversitede okutulan matematik kitabını vermekten beter netice doğar.

Âyetlerdeki ilahi murad bir tane olmayabilir. Bir âyet çeşitli cihetlerden başka başka manalara delâlet edebilir. “O’na kavuşmak için vesile arayın!” mealindeki âyette (Mâide: 35) geçen vesile, iman, sâlih ameller, Peygamber, Kur’ân, mezhep, fakih, tasavvuf gibi çok çeşitli şekilde tefsir edilmiştir. Hâlbuki meallerde yazarın seçtiği bir tanesi yazar.

Vaktiyle (1989) benim de yakından tanıdığım Ankara İlahiyat'tan Salih Akdemir, Türkiye’deki meallerdeki hatalara dikkat çeken bir kitap kaleme almıştı. Bu hatalar sadece Arapça ve Türkçeyi iyi bilmemek, modern ilme vâkıf olmamak, diğer dinî ilimlerde zayıf olmaktan değil, ticarî ve nefsî emellerden kaynaklanmaktadır.

En az hatalı?

Geçenlerde safdil sayfiye komşum emekli bir öğretmen, elif’i tanımadığı hâlde, şurdan burdan bakarak meal yazmış, bir nüsha da bana verdi. Ne diyeceğimi bilemedim. Bugün ehil olsun olmasın herkesin bir meal yazmaya kalkışmasının maksadı ne olabilir?

Mesele Kur’ânı anlamaksa, piyasada neden bir tane değil, birbirini tutmayan yüze yakın Türkçe meal vardır? Peki bunları okuyup da dini öğrenen ve hükümlerine yapışan babayiğitler nerededir? Meal okumayanlarda dindarlık nispeti çok daha fazladır.

Diyanet İşleri Başkanlığı, 30’larda Hamdi Yazır’a bir tefsir ve meal yazdırmışken, ne olmuştur da 1961’de ilk defa (kaderi imanın şartı saymamasıyla tanınan) Hüseyin Atay ve Yaşar Kutluay’a bir meal yazdırmıştır? Yoksa Türkçe ibadeti tekrar dile getiren 27 Mayıs darbecilerinin arzusu mudur?

Mamafih mealin önsözünde zamanın Diyanet İşleri Reisi Hasan Hüsnü Erdem diyor ki:

“Kur’ân-ı kerimin yalnız manasını ifade eden sözleri Kur’ân hükmünde tutmak, namazda okumak ve aslına hakkiyle vâkıf olmadan ahkâm çıkarmak caiz değildir. Hiçbir terceme aslının yerini tutamaz. Kur'ânda, muhtelif manalara gelen lafızlar vardır. Böyle bir lafzı tercüme etmek, çeşitli manalarını bire indirmek olur ki, verilen tek mananın, murad-ı ilahi olduğu bilinemez. Bunun için, Kur’ân tercümesi demeğe cesaret edilemez. Kur’ânı tercüme etmek başka, tercümeyi Kur’ân yerine koymağa kalkışmak başkadır.”

Reis yazısını şu ibretlik cümle ile bitiriyor: “Bu mealin, benzerleri arasında belki hatası en az olmak vasfını taşıdığını söylemek yerinde olur.” Nitekim kendi mealinin geride kalacağından endişelenen Hasan Basri Çantay, bu mealdeki hataları sıralayan bir yazı yazmıştır. Hâlbuki kendi mealinde Salih Akdemir’in tespit ettiği hatalar da bundan az değildir.

Orta mektepte Arapça

Her şeyi usulüyle yapmaya alışkın Osmanlılarda meal/tercümeye rastlanmamasının sebebi, ihtiyaç duyulmamış olmasıdır. Evet, tarihin en dindar cemiyeti, meal/tercümeye itibar etmemiştir. Kur’ânın hitabına kıymet vermediğinden değil, meseleyi özünden kavradığı içindir.

Bir kere okumuş yazmış, bir başka deyişle mürekkep yalamış kitlenin buna ihtiyacı yoktur. Zira medresede birkaç sene okumuş her Osmanlı okuduğu âyetin manasını sathi de olsa anlar, lazım gelen manevi zevki hissederdi. Kur’ândan hüküm çıkarmak zaten ayrı bir şeydir, bir ilmî ihtisastır.

Mesela Fatiha suresini okumuş her Türk kolayca anlardı. Suredeki 18 kelime, Türkçede de kullanılan kelimelerdir. Sadece “iyyake” Türkçede kullanılmaz.

Seyyid Abdülhakim Arvasi hazretleri, “Her Müslümanın hiç değilse namazda okuduğunu anlayacak kadar Arapça öğrenmesi layıktır. Arapça bilenle bilmeyen arasındaki fark, insan ile iki kulaklı arasındaki fark gibidir” buyururdu. Ancak bir Müslüman için namazda okuduğu âyetlerin manasını bilmemek ne kadar utanç verici ise, biraz Arapçasına güvenip bunlardan hüküm çıkarmaya çalışmak da o kadar tehlikelidir.

Eskiden sadece medresede değil, rüşdiye (orta) ve idadilerde (lise), hatta askerî mekteplerde bile ulum-i diniyeden başka, Fransızca yanında Arabi ve Farisi dersleri vardır. Burada iki lisanın grameri ananevi ve manzum şekillerde öğretilirdi. Rüştiye mezunları Latin harflerini de okur yazardı. Biz bu mekteplerin en düşkün zamanındaki sıradan mezunlarını gördük ve tanıdık. Şimdiki üniversite mezunlarına on kat fark atarlardı.

Bu mektepleri şimdi bazı mezunlarının Kur’ânı yüzünden bile doğru okuyamadığı imam-hatip mekteplerine veya 8-10 sene ecnebi lisan okuyup merhaba bile diyemeyen talebeler yetiştiren normal mekteplere benzetmemelidir.

Roman ve şiirde âyetler

Şiirlerde, romanlarda bile âyetlere telmihler vardır. Ancak Kur’ânın manasını bilenler bunları anlayabilir. Namık Kemal’in İntibah romanında geçen şu cümle gibi: “Bahar erişince toprağın her tarafı serâpâ tarâvet kesilerek yuhyi’l-arda ba’de mevtihâ sırrı âşikâr olur.” “Ölümünden sonra yeryüzünü diriltir” manasına gelen bu Arabi ibare, Hadid suresinin 17. ayet-i kerimesindedir.

Fuzuli’nin bir gazelindeki şu beyit de Araf suresinin 172. âyet-i kerimesine işaret vardır:

Vaslın bana hayat verir firkatin memât

Subhâne hâlıkî halaka’l-mevte ve’l-hayât

(Sana kavuşmak hayattır, ayrılığın ölümdür. Ölümü ve hayatı yaratan yaratanımı tesbih ederim!)

Bağdadlı Ruhi’nin şu beytinde Şuara suresi “Mal ve evladın fayda vermediği günde, senden doğru bir kalb isterler” mealindeki 88. âyeti zikredilir:

“Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler,

Yevme lâ yenfeu’da kalb-i selîm isterler"

Hayalî şu beyitinde Taha suresinin 76. âyetini hatırlatır:

El salıp âşıklara derler melek-manzarları

Hâzihî cennâtü adnin fedhulûhâ hâlidîn

(O melek görünüşlüler el sallar, burası ebedî cennettir, içeri giriniz, derler)

Bir işe girişeceği zaman hayırlı olup olmadığını Kur’ândan tefeül ederek anlamaya çalışan, çocuğuna buradan isim koyan insanları hangi meal tatmin edebilir?

Kime göre?

Bazı kaynaklarda Petersburg’da Karahanlılar zamanından kalma ve İstanbul Türk-İslam Eserleri müzesinde Şirazlı Hacı Devletşahoğlu Mehmed tarafından 1333’te yapılmış birer tercümeden bahsolunur ise de bunlar kısa birer tefsirdir. Osmanlılarda Tıbyan ve Mevakib isimli Türkçe iki kısa tefsir çok tutulmuş ve okunmuştur. Bunun haricinde yazılmış Arapça nice tefsiri ehli okur, mukaddes kitabını anlamaya çalışırdı.

Peki ya avam? Muhtelif tefsirlere hakkıyla vâkıf dersiamlar ve vaizler, camilerde, medreselerde, tekkelerde halka vaaz vererek Kur’ân âyetlerini anlatırdı. Osmanlılar için Kur’ânın en güzel tefsiri, fıkıh kitapları olmuştur. Nitekim farzı, haramı bilmeden tefsir okumanın zararına vâkıf Sultan Hamid, Mızraklı İlmihal bastırıp en ücra köylere kadar yollamıştır. Gerek evde gerek mektepte herkese peygamberin hayatı ve ilmihal sağlam öğretilirdi.

Bazı zamane hocaları her fırsatta “Kur’ânı okuyup anlayın, hayatınıza tatbik edin” diye nasihat ediyor, ama yolunu göstermiyorlar. Altyapısı bulunmayan birinden Kur’ânı okuyup anlamasını istemek cinayettir. Bu mümini, Kur’âna değil, müterciminin kabiliyet ve zihniyetine mahkûm etmek demektir.

Şeker bayramı mı? Şükür bayramı mı?

31 Mart 2025 02:00 | Güncelleme :31 Mart 2025 00:57

A -

A +

Dinî bir kutlu günle şeker arasında ne irtibat olabilir?

Osmanlılarda bayram arefesinde top atışı yapılır; bayramın son gününde de yine top atışıyla bayramın bittiği ilan olunurdu. Ramazan geceleri gibi bayramda da davulcular gezer. Hem bahşiş toplar hem ortalığı şenlendirirdi. Mehteran ve sonra Mızıka-ı Hümayun, muayyen saat ve mekânlarda konserler verirdi.

Türkçe bayram kelimesi, Farsça bezram (bezm+ram) kelimesinden gelir ki, “neşe meclisi” demektir. Zira bayramlar neşe günleridir. Güzel şeyler yenilip içilen, güzel elbiseler giyilen, eğlenilen, mahkûmların affedildiği, kabahatlerin bağışlandığı merhamet günlerdir. Acısı, sıkıntısı olanları, eş dost ziyaret ederek, hediyeleşerek sevindirmeye çalışır.

Şeker mi? Şükür mü?

Hicret sırasında, Medinelilerin oynayıp eğlendiği iki bayramı vardı. Resul aleyhisselam, “Allah, bu iki bayramınızı, onlardan daha hayırlı diğer iki bayramla değiştirdi. Bunlar adhâ (kurban) ve fıtr bayramıdır” buyurdu.

Arapça bayram için ıyd (eid) kelimesi kullanılır ki avdet (dönüş) kökünden gelir. Her sene dönüp geldiği için bu ismi almıştır. Fıtr bayramı aslında bir gündür. İki gün de Medineli Ensar’ın şerefine ihsan edilmiştir.

Ramazan ayı bittiği için Ramazan Bayramı demek manasızdır. Fıtr, Arapça oruç açmak demektir. Bu bayramda namaza çıkmadan evvel tatlı yemek Cenab-ı Peygamber’in tavsiyesi ve sünneti olduğu için, Türkler bu bayrama Şeker Bayramı da demiştir. Böylece sünnet hatırlanmış olur.

Bu, sadece modern kesimin uydurduğu veya tercih ettiği bir tabir değildir. İslami kesimin karşı çıkması da yersizdir. Aslı Şükür Bayramı da değildir. Şemseddin Sami’nin Kamus-i Türkî’sinden, Ahmed Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmanî’sine kadar Osmanlı münevverlerinin kitaplarında, 1890 tarihli Redhouse’da ve 1913 tarihli Brill’in İslâm Ansiklopedisi’nde, Cenab Şahabeddin’in şiirlerinde, Ahmed Rasim’in, Refik Halid’in, Reşat Nuri’nin, Sermet Muhtar’ın, Ercümend Ekrem’in eserlerinde hep Şeker Bayramı diye geçer.

Bayram eğlenceleri

Medine’de bayramlar, neşe içinde kutlanırdı. Buharî ve Müslim, Hazret-i Âişe’nin küçükken yaşadığı bir hâdiseyi nakleder: “Bir bayram günü, Habeşliler mescidin avlusuna gelip mızrak oyunu oynadılar. Resulullah beni çağırdı. Doyasıya seyrettim.”

Yine aynı yerde geçer: Bir bayram günü Hazret-i Ebu Bekr, kızı Âişe’nin yanına girdiğinde, iki küçük cariyeyi def çalıp şarkı söylerken gördü. Onlara serzenişte bulununca, Resulullah: “Bırak ey Ebu Bekr, bayram günleridir!” buyurdu.

Bayram günleri oruç tutmak haramdır. Eğlenceler esnasında asayişi bozabileceği endişesiyle bayram günlerinde silah taşınması Cenab-ı Peygamber tarafından menedilmiştir.

Namazgâhta bayram namazı

Her iki bayramda da ilk gün güneş doğduktan sonra erkeklerin yapması gereken hususi bir ibadet vardır: Camide cemaatle kılınan iki rekatlik bayram namazı.

Köylük yerlerde Cuma gibi bayram namazı da kılınmazdı. Şehir ve kasabalarda ise musalla veya namazgâh denilen açık mekânlarda topluca kılınırdı. Sonra her yerde ve her camide kılınması âdet olmuştur.

Başka zamanlarda namaz kılmayanlar bile, bu namaza gelirler; çocuklarını da götürürler. Pek çok kimsenin çocukluğundaki bayram namazı hatırası yıllarca zihninde yaşar; onun belki de dinle tek irtibatını teşkil eder.

Bayramlarda, ilk gün yaşlılar ziyaret edilir. Ailenin bir büyüğünde akşam yemeği veya sabah kahvaltısında buluşulur. Kabristan ziyaretleri unutulmaz. Zira Türkler ölüleriyle beraber yaşar. Bayramlarda türbeler ziyaret edilir. Mesela İstanbul’da mutlaka Eyüp Sultan’a da gidilir. Bugün bile bu âdet devam etmektedir.

Mendile bağlı para

Türk kültüründe, her hususi güne ait bir tatlı vardır. Bayramın tatlısı cevizli baklavadır. Bayramda akide şekeri, lokum, badem ezmesi gibi şekerlemeler önceden satın alınır. Misafire süslü bir tepside küçük kaşıklarla reçel çeşitleri ikram edilirdi.

Sonra, piyasada şekerlemeler çoğaldığı için olsa gerek, bu âdet terk edildi. Bayramda misafire kahve ve su, ardından da tatlı servisi yapılırdı. Tatlının yanında bazı yerlerde ayran verilirdi. Zira tatlı insanın iştahını keser; ayran ise iştahı açar.

Bayramda hediyeleşmek de âdettir. Eskiden fakirlere bayramdan önce yiyecek kumanyası ya da bir tepsi baklava gönderilirdi. Bayramda ziyarete gelenlerden bilhassa çocuklara mutlaka hediye verilir.

Eskiden mendil ve çorap vermek âdetti. Elden para vermek hoş görülmediği için, nezaketen mendilin kenarına veya çorabın içine para bağlanırdı. Bayram günlerinde, çocuklar daha bir hoş görülür, “bayram yeri” denilen lunaparka götürülür.

Sarayda bayram

Müslüman devletlerde bayramlar çok ihtişamlı merasimlerle kutlanırdı. Bilhassa Tarsus gibi hududa yakın şehirlerde, yabancılara karşı İslâmiyetin güzelliğini ve Müslümanların ihtişamını göstermek için bu kutlamalar daha parlak yapılırdı. Esnaf, süslü elbiselerle geçit resmi yapardı.

Bayram geceleri fener alayları tertiplenirdi. Halkın tekbir ve tehlil sesleri göklere yükselirdi. Nehirlerdeki kayıklar süslenir; sahillerde kandiller yakılırdı. Halifenin veya valinin sarayı ışıklarla donatılırdı. Halk, bayram günleri yeni ve süslü elbiseler giyer; hatta memurlara ve fakirlere bayramlık elbise ve ayakkabı dağıtılırdı.

Osmanlı sarayında bayram, dinî muhtevası yanında, devletin ve hanedanın ihtişamını göstermek için de bir vesiledir. Zira monarşilerde otorite ve ihtişam, sadece askerî güçle değil, merasimlerle de ortaya konur. Muayede (bayramlaşma) merasimi Sultan Fatih Kanunnamesi ile tanzim olunmuştur.

Bayram Alayı

Bayram günü sarayın içi meşalelerle süslenir. Bütün pencerelere fenerler asılır. Padişah, sabah namazını Topkapı Sarayı içindeki Ağalar Camii’nde kıldıktan sonra, mukaddes emanetlerin saklandığı Hırka-ı Saadet dairesinde maiyeti ile bayramlaşır.

Sonra padişahın resmî kabul mekânı olan Arz Odası’nda (son asırda Dolmabahçe Sarayı’nın Zülvecheyn Salonu’nda) devlet erkânı ile umumi olarak bayramlaşılır. Merasim devam ettiği müddetçe mehteran (sonraları mızıka-ı hümayun) parçalar çalar.

Boğaz girişindeki gemilerden selam topları atılır. Sonra padişah süslü bir atın üzerinde şatafatlı bir “bayram alayı” ile saraya yakın bir camiye giderek bayram namazı kılar. Bayram namazından sonra, hareme geçerek ailesi ve harem halkı ile bayramlaşır.

Bayram günlerinde sokaklarda bayram alayı tertiplenir. Maytaplar atılır. Enderun ağaları, yani saray akademisindeki gençler, kılıç, tüfek, ok ve gürzlerle gösteriler yaparlar. Güreş müsabakaları tertiplenir.

Başta İstanbul olmak üzere Osmanlı şehirlerinde bayramlarda o kadar parlak şenlikler yapılır ki, yabancı seyyahlar, seyahatnamelerinde bu bayram şenliklerine mutlaka bir fasıl ayırmıştır.

Cumhuriyet devrinde millî günler resmî şekilde kutlanmış; Müslümanların iki dinî bayramı resmî tatil kabul edilerek, tes’idi (kutlanması) cemiyetin takdirine bırakılmıştır.

Süleymaniye’de Bayram

Hissiyatın coştuğu günler olmak itibarıyla bayramlar nice şaire heyecan vermiş; bayramlar, mısralarda terennüm edilmiştir. Yahya Kemal, Süleymaniye’de Bayram Sabahı adlı emsalsiz manzumesinde bayramı şöyle anar:

Kendi gök kubbemiz altında bu bayram saati,

Dokuz asrında bütün halkı, bütün memleketi

Yer yer aksettiriyor mavileşen manzaradan,

Kalkıyor tozlu zaman perdesi her an aradan.

Sultanların sözleri, sözlerin sultanları

7 Nisan 2025 02:00 | Güncelleme :7 Nisan 2025 00:16

A -

A +

*Hükümdarların sözleri, sözlerin de hükümdarıdır, derler. Osmanlı padişahlarının hemen hepsi şiir söylemiş, içlerinden bu vadide yüksek sanatkârlar çıkmıştır.

Osmanlı padişahları hükümdar olmasalar, her biri kudretli bir şair, hattat, âlim yahut sanatkâr olacak evsafı haizdi. Bu hususiyet, dünyada hiçbir hanedana nasip olmamıştır.

Şiirde belki deha sahibi olanları yoktu, ama hemen hepsi güçlü bir iç âleminin habercisi olan, edebî kıymeti haiz manzumeler vücuda getirmişlerdir.

"Kelâmü’l-mülûk mülûkü’l-kelâm" diye bir tabir vardır. Sultanların sözü, sözlerin de sultanı, demektir.

Başka dilde şiir söylemek

Osmanlı padişahlarının hemen hepsi şiir söylemiş, içlerinden bu vadide yüksek sanatkârlar çıkmıştır.

Sultan I. Selim’in Farsça, Sultan III. Murad’ın Arapça ve Farsça divanları vardır. Bir kimsenin ana dili olmayan bir lisanda divan tertiplemesi, şairliğinin yüksekliğine delalet eder.

Kanuni Sultan Süleyman, edebiyat tarihinde en çok gazeli olan şairdir. "Muhibbî" divanında 2779 gazel vardır. Ondan sonra gelen Zâtî’nin bile ancak 1825 gazeli vardır.

Sultan II. Murad, III. Murad ve IV. Murad Murâdî, II. Mehmed, Avnî, II. Bayezid, III. Mehmed ve II. Mahmud, Adlî, I. Selim ve II. Selim, "Selîmî", I. Süleyman, "Muhibbî", I. Ahmed, "Bahtî", II. Osman, "Fâris", II. Mustafa, "İkbâlî", III. Mustafa, "Cihângîr", III. Ahmed, "Necîb", I. Mahmud, "Sebkatî", III. Selim, "İlhâmî" mahlaslarını kullanmışlardır.

Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu Çelebi Sultan Mehmed, şiirleri antolojilere girmiş ilk padişahtır. Gazeli şu parlak beyit ile başlar:

Cihân hasm olsa Hak’dan nusret iste!

Erenlerden duâ vü himmet iste!

Fatih Sultan Mehmed’in her tarzda şiiri vardır. Şu mısrası fevkaladedir:

Sâkiyâ mey ver ki bir gün lâlezâr elden gider

Erişir fasl-ı hazân, bâğ-ı bahar elden gider

Aşk insanı söyletir!

Sultan II. Bayezid’in şöyle başlayan münacatı, aynı zamanda samimi bir tevazunun pek güzel bir numunesidir:

Hudâyâ! Hudâlık sana yaraşır

Nitekim gedâlık bana yaraşır

Çü sensin penâhı cihân halkının

Kamudan sana ilticâ yaraşır

(Ey Allahım, efendilik sana, dilencilik bana yakışır. Sensin dünyanın sığındığı. Bize de ancak sana sığınmak yakışır.)

Yavuz Sultan Selim Türkçe şiir yazmamıştır. Türkçe birkaç beyit kendisine atfedilirse de doğru değildir. Cihanı önünde diz çöktürmüş bir padişahın aşkın karşısındaki hâlini anlatan şu kıtanın ona ait olması muhtemeldir:

Merdüm-i dîdeme bilmem ne füsûn etti felek

Giryemi kıldı füzûn eşkimi hûn etti felek

Şîrler pençe-i kahrımdan olurken lerzân

Beni bir gözleri âhûya zebûn etti felek

(Felek gözümü nasıl büyülediyse, kan ağladı. Aslanlar önümde boyun eğerken, beni bir ceylan gözlünün esiri yaptı.)

Sultan şiirlerinin çoğu lirik ise de içlerinde dinî ve hamasî hislerle yazılanları da az değildir. Kanuni Sultan Süleyman’ın sağlığın, devlet (kudret) için lüzumunu anlatan şu beyti muazzam bir şöhret kazanmıştır:

Halk içinde muteber bir nesne yok, devlet gibi

Olmaya devlet, cihanda bir nefes sıhhat gibi

Bir camisi bir de beyti var!

Yahya Kemal, “Bir beyti, bir de cami-i mamuru var” diye Sultan II. Selim’i şairane bir mübalağa ile överek, bir beytini Selimiye Camii ile denk tutmuştur. Bu beyit şöyledir:

Biz bülbül-i muhrik-dem-i şekvâyı firâkız,

Âteş kesilir geçse sabâ gülşenimizden.

(Biz, bülbülüz, yakıcı nağmeyle ayrılıktan şikâyet eden; öyle ki ateşe döner sabah rüzgârı, geçse bahçemizden.)

Sultan III. Murad’ın şiirlerinin ekserisi dini muhtevalıdır:

Çâresiz kaldım Hudâyâ çâre kıl yâ Rab bana

Nefs ü şeytândan halâs eyle beni ey pâdişâ

Ben Murâda kıl inâyet fazlını ey zülcelâl

Senden özge kimesnem yoktur benim yâ Rabbenâ

Sultan III. Mehmed, devletin ve başındakilerin misyonunu şu manzumede hülasa etmiştir:

Yokdürür zulme rızâmız, adle biz mâilleriz

Gözleriz Hakk’ın rızâsın, emrine kâilleriz

Sende asker yok mudur?

Sultan I. Ahmed, Resulullah’ın Mısır’daki ayak izinin küçük bir modelini yaptırıp üzerine kendi yazdığı ve Peygamber’i öven bir şiiri bizzat yazdırıp sorgucuna koydurmuştur:

N’ola tacım gibi başımda götürsem dâim,

Kadem-i resmini ol hazret-i şah-ı rüsülün.

Gül-i gülzâr-ı muhabbet ol kadem sâhibidir,

Ahmedâ durma yüzün sür kademine ol gülün!

(Taç gibi başımdadır Peygamberler şahının ayak izi,/Aşk bahçesinin gülü, bırakandır işte o izi./Ey Ahmed, durma, o gülün ayağına sür yüzünü!)

Sultan IV. Murad’ın Bağdad’ın fethi münasebetiyle Hafız Paşa’ya hitaben yazdığı serzenişli şiir meşhurdur:

Hâfızâ Bağdâd’a imdâd etmeğe er yok mudur?

Bizden istimdâd edersin sende asker yok mudur?

Sultan IV. Murad muamma söylemekte de ustaydı. Bir gün has bahçede dinlenirken, “Dırahşan oldu gördüm beş hilal üstünde bir hurşid” (Parladı beş ay üstünde bir güneş) mısraını söylemiş; Meclisteki Nef’î, Padişah’ın başını nedimi Musa Çelebi’nin avucu üzerine koyduğunu görüp, “Meğer kim pençe-i sîmine ol mehpâre yaslanmış” (Yaslanmış gümüş ele ay yüzlü) mısraıyla muammayı çözmüştür.

Nasihatin manzumu makbul

Umumiyetle dinî şiirler yazan Sultan II. Mustafa’nın şu kıtayı ihtiva eden ilahisini mevlidlerde okunmak âdet olmuştu:

Vakt-i seherde dâdımız

Arşa çıkar feryâdımız

Cürm ü hatâ mu’tâdımız

Yessir lenâ hayru'l-umûr

Üstlendiği ağır yükü anlatan ve asırlar sonrasına dek uzanan şu beyti pek meşhurdur:

Başımızdan hiç hevâ-yı zülf-i yâr eksik değil

Mürtefî yerdir ânın çün rûzgâr eksik değil

(Yüksek yerde rüzgârlar sık eser!)

Sultan III. Ahmed Ayasofya Camii önündeki muhteşem çeşmesinin tarih mısraını bizzat yazmıştır:

Tarihi Sultan Ahmed’in cârî zebân-ı lüleden

Aç besmeleyle iç suyu Hân Ahmed’e eyle dua

Zamanı iyi anlamak!

Sultan III. Mustafa’nın şu dörtlüğü, ayakların baş olduğundan dert yanar, işin ancak Allah’a kaldığını terennüm eder:

Yıkılıptır bu cihân sanma ki bizde düzele

Devleti çarh-ı denî verdi kamu mübtezele

Şimdi ebvâb-ı saâdette gezen hep hazele

İşimiz kaldı hemân merhamet-i lemyezele

Sultan III. Selim'in dinî şiirleri pek çoktur. Bir gazeli şu mısralarla biter:

Bel bağlama İlhâmiyâ bu fânî dünyâ mülküne

Fikr eyleyip ukbâ ile bu âlem-i devrânı seç

Usta bir hattat ve o kadar olmasa da kudretli şair Sultan II. Mahmud’un Medine’ye şamdan hediye ederken yazdığı naat, kalbinin inceliğine delildir:

Şamdan ihdâya eyledim cüret ya Resulallah!

Murâdımdır ulyâya hizmet, ya Resulallah!

Dü-âlemde kıl istishâb Hân-ı Mahmûd-i Adlîyi

Senindir evvel ve âhirde devlet ya Resûllallah!

Mısralardaki acı

Sultan Aziz’in şu kıtası acıklı sonunun habercisi gibidir:

Bunca derd u mihnete katlandığım ya neden

Terk-i cân etsem de kurtulsam şu mihnethâneden

Sadece padişahlar mı? Sultan II. Mahmud’un kızı Âdile Sultan hanedanın divan sahibi azalarındandır.

Sultan Fatih’in oğlu Cem Sultan da divan sahibi usta bir şairdi. Taht mücadelesi esnasında ağabeyi Sultan Bayezid ile manzum mektuplaşmaları meşhurdur.

Sen bister-i gülde yatasın şevk ile handân

Cem hicrile bâlîn edine hârı sebeb ne?

(Sen yatarken gül yastıkta keyfile,/Cem dikeni yastık edinmiş gurbette) beytine ağabeyi Sultan Bayezid, hacca gitmiş birinin saltanat düşkünlüğüne sitem ederek şöyle cevap vermiştir:

Hâccü’l-haremeynim diyüben da’va kılarsın

Bu saltanat-ı dünya için bunca taleb ne?

Talihsiz Cem Sultan nihayet şu itiraf beytini söylemekten kendisini alamamıştır:

Kendi elimle başıma aldım belâları

Kendimden oldu bana bu cürm ü hatâ diriğ

.

Bu işte bir hile var!

14 Nisan 2025 02:00 | Güncelleme :14 Nisan 2025 00:31

A -

A +

*Türkçede hilenin menfi manası vardır. Arapçada hile, çare demektir. Türkçedeki hile, Arapçada "hüd’a" kelimesi ile ifade edilir. “Hile hurda” tabiri buradan gelir...

Türkçeye hariçten giren kelimeler çoğu zaman yeni bir manaya bürünür. Mesela müsaade Arapça “yardım”; serbest, Farsça “başı bağlı” demektir. Türkçede ise bambaşka, hatta zıt manaya kullanılır.

Arapçada hile, çare demektir. Türkçedeki hile, Arapçada "hüd’a" kelimesi ile ifade edilir ve "hile-i hüd’a" tabiri kullanılır. “Hile hurda” tabiri buradan gelir.

Hilenin Sevabı?

Hayattaki bazı zaruretler insanları çeşit çeşit tasarruflarda bulunmaya zorlar. Böylece fert, bazen günah işlemek, hatta inancını kaybetmek tehlikesiyle karşı karşıya kalabilir.

Bu gibi hâllerde, dinin gösterdiği başka bir hususî yoldan giderek mesele çözülür. Buna eskiden "hile-i şer’iye" denirdi. Hile-i şer’iye, böyle müşkül vaziyete düşen ferdi kurtarmak ve hareketlerinin meşru dairede kalmasına yardımcı olan çare ve tavsiyeleri ihtiva eder. (İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-Nezâir)

Bir de "hile-i bâtıla" vardır. Dinî hükümleri kurnazca kullanarak başkasının hakkını iptal etmek; dinin emrinden kaçınmaya denir. Buna şimdi kanuna karşı hile deniyor. Bu ikisini karıştırmamalıdır.

Türkçede hilenin menfi manası bu mevzunun yanlış anlaşılmasına sebep olmaktadır. Hatta İmam Ebu Yusuf hazretleri, hile-i şer’iye yapanların dine uymak hususundaki hassasiyetleri sebebiyle ayrıca sevap da kazanacağını söyler. Hile-i batıla ise haramdır.

Ulema dinin emrinden kaçınmak veya başkasının hakkını iptal etmek için yapılan hileleri gayrı ahlâkî bulmuştur ve buna karşı çıkmıştır. İbn Abidin, “Halka böyle hileler öğreten kimseler hapsedilir” diyor.

Mesele, kulun, dinin sınırları içinde kalmasıdır. Yoksa insan herkesi, hatta kendisini bile kandırabilir; ama Allah’ı kandıramaz.

"Hile hurda"

Hile-i şer’iye usulü, Hanefi ve Şafii mezhebinin esaslarındandır. Fakültede hukuk sosyolojisi hocamız Hamide Topçuoğlu Kanuna Karşı Hile kitabını yazmıştı. Meseleyi çoğu ilahiyatçıdan daha iyi anlamıştı. “Vazifesini müdrik bir avukatın, müvekkilini içinde bulunduğu müşkülattan kurtarmak için ona göstereceği hukuki çare, yani meşru hareket tarzı ne ise, hile-i şer’iye de odur” derdi.

Bir kimse fakirdeki alacağını zekâtına sayamaz. Çünkü zekâtın bir şartı da temliktir. Yani parayı fakirin eline vermektir. Zengin, alacağı miktarındaki zekâtı fakire verir, fakir de bununla borcunu öder. Bu, hile-i şer’iyedir.

Ama bir kimse zekât vereceği bir kese parayı bir çuval buğdayın içine koysa, bir fakire zekât niyetiyle verse, sonra da bu bir çuval buğdayı piyasa fiyatından satın alsa, caiz olmaz. Bu hile-i batıladır. Zira adamın niyeti zekâttan kaçınmaktır; üstelik fakir, paradan habersizdir.

"Eyyüb ruhsatı"

Hile-i şer’iyenin delili Kur’ân-ı kerim ve sünnet-i nebevidir. Sâd suresinin 44. âyet-i kerimesi, bir kabahati sebebiyle hanımına yüz sopa vurmak üzere yemin ettiğinde, bundan kurtulması için Eyyüb aleyhisselama bir çare gösterilmiş, “Üzerinde yüz filiz bulunan bir hurma dalı ile vur, yemini yerine getir” buyurulmuştur.

Buna “Eyyüb ruhsatı” denir. Muhammed aleyhisselam da çok yaşlı bir mahkûmun cezasını infaz ederken böyle hareket etmiştir.

Yine bir gün Resulullah aleyhisselam, kendisine bernî adındaki hurmadan bir miktar getiren Bilâl-i Habeşî’ye bunları nereden aldığını sordu. O da elinde bulunan yedi kilo adi hurmayı verip, bundan üç buçuk kilo aldığını söyledi.

O bunu tasvip etmedi. “Böyle yapma! Satın alacağın zaman hurmayı parayla sat; sonra bu parayla istediğin hurmayı satın al!” buyurdu. Çünkü aynı cins malın birbirine satılmasında, biri fazla olursa fâiz vardır. Bu hadis-i şerif, Buhârî, Müslim, Nesâî ve Muvatta’da vardır.

Osmanlı bankaları nasıl çalışırdı?

Ribâ, yani borç verirken daha fazla miktar ödemesini şart koşmak, İslâmiyette yasaktır. Karz yoluyla faizsiz kredi bulamayanlar ihtiyaçlarını nasıl karşılayacaktır?

Bunun için âlimler çareler göstermiştir. Iyne ve muamele satışı denilen bu çareler, hile-i şer’iyenin tatbikine tipik misallerdir. Ağır bir para darlığının yaşandığı Osmanlı Devleti’nde tatbik edilmiştir.

Iyne satışında, paraya ihtiyacı olan ve karz-ı hasen de bulamayan bir kimseye bir mal veresiye satılır. O da bunu başkasına daha ucuza ve peşin olarak satar. Böylece istediği borcu temin eder. İlk satıcıya da bundan daha yüksek bir miktar borçlanmış olur.

Muamele satışında ise kredi veren kişi, borçluya bir malı yüksek fiyatla veresiye satar. Mesela 100 lira borç verir, bir kalemi, mendili, kitabı, kıymeti 10 kuruş bile olsa, 10 liraya veresiye satar. İslâmiyette kâr haddi yoktur. Bir kimse malını kandırmadıktan sonra istediği fiyata satabilir. Böylece kredi isteyen kişi, 100 lira karzdan, 10 lira da satış akdinden olmak üzere 110 lira borçlanır.

Muamele ile satılacak malın fiyatı, borç miktarının devlet tarafından tespit edilen yüzdesinden fazla olamaz. Fâiz (fazlalık) denilen, ama ribâdan ve bugünkü fâizden farklı olan bu miktarın sınırı, para arzına ve paranın iştira (satın alma) kıymetine göre hükûmetçe tespit olunur.

Kanunî Sultan Süleyman zamanında %10; Sultan Abdülmecid zamanında %15; Sultan Hamid zamanında çıkarılan 1304/1887 tarihli Murâbaha Nizamnâmesi ile %9 idi.

Kadıların, muamele-i şer’iye yapılmaksızın talep edilen fâize hüküm vermedikleri, mahkeme sicillerinden anlaşılmaktadır. Son zamanlarda Osmanlı bankaları da bu usule göre çalışırlardı.

Meselâ, banka veznesindeki memur, banka sahibinin vekili hasebiyle, elindeki bir kalemi veya saati ya da umumiyetle Kuduri isimli fıkıh kitabını, 100 lira kredi isteyen kimseye 9 liraya veresiye satar, sonra istenilen miktarı borç olarak verir, böylece müşteri bankaya 109 lira borçlanmış olurdu.

.....

(Hile hakkında tafsilat için web sitemde bulunan şu makalemi tavsiye ederim: Eski Hukukumuzda Hile-i Şer’iyyeye Dair.)

.

Nargilemin marpucu gümüştendir gümüşten

21 Nisan 2025 02:00 | Güncelleme :21 Nisan 2025 01:06

A -

A +

*Nargile şarkta sosyal hayatın sembolü olmuş bir alışkanlıktır. “Yalnız nargile içilmez, Karaköy köprüsü geçilmez” derler.

Nargilenin tarihî yolculuğu, XVI. asırda Hindistan’da başlar. Babür İmparatorluğu asilleri tütünün keyfini çıkarmak için kullanırdı. Nargilenin sonraki durağı, İran oldu. Mısırlılar, adına 'nargil' dediler.

İlk nargileler, umumiyetle narçil denilen bir cins büyük Hindistan cevizinin kabuğu oyularak yapılan basit bir hazne ve bambu borulardan müteşekkildi. Suyla temas eden tütün dumanının içimi yumuşuyordu.

Şark sembolü

Osmanlı ülkesine nargilenin gelişi muhtemelen Sultan IV. Murad’ın saltanatı zamanına (1623-1640) rastlar. İstanbul Bayezid’de sadece nargile ikram eden ve nargileci kahvesi diye bilinen kahvehaneler vardı.

Evlerde de nargile içilir, mesireye çıkıldığında nargileyi yanına almak ihmal edilmezdi. Bazı Avrupalı ressamlar, kadınları bile nargile fokurdatırken tasvir etmiştir. Nargile o kadar Şark kültürünü sembolize eden bir obje olarak görülmüştür ki, ecnebiler Türk elbiseleri giyip ellerinde nargile marpucuyla ressamlara poz vermekte yarışmıştır.

Beykoz ve Yıldız çini fabrikalarında gerçek birer sanat eseri olan nargileler imal edilmiştir. Türkler her şeyde olduğu gibi, nargileye de estetik zevklerini katmışlar, bir Osmanlı nargile kültürü meydana getirmişlerdir. Cevabı nargile olan muamma (bilmece) bile düzülmüştür:

Ol nedir su içinde seslenir

Leblerimin busesine yaslanır

Dem çeker yanar tüter hem sinesi

Üfledikçe gark olur sefinesi,

Loti’nin seyyar nargilesi

XVIII. asırda seyyahların Osmanlı topraklarına yaptıkları ziyaretler sırasında nargileyle tanışmaları, bu alışkanlığın Avrupa’ya taşınmasına yol açtı.

İstanbul’da bir müddet yaşayan meşhur bestekâr Ferenc Liszt, ayrılırken iftihar nişanı ile taltif edilmiş, kendisine Sultan Mecid tarafından kıymetli mücevherlerle süslü bir enfiye kutusu ve gümüş bir nargile hediye edilmişti. İstanbul âşığı Pierre Loti, bütün seyahatlerinde alıştığı nargilesini yanında taşırdı.

Alman general von Moltke der ki: “Nargile, gölgeli bir ağaç, şakırdayan bir fıskiye ve bir fincan kahve Türk’e günün yarısında zevkli vakit geçirmek için yetişir.”

Kimler yok ki...

Nargile tiryakisi yüzünden belli olurdu. Ahmed Rasim, Darüşşafaka’daki hocalarından İskender Efendi’yi, “çokça nargile içmekten bıyığının burun delikleri hizasına tesadüf eden kısımları tönbeki gibi sararmış” diye tasvir eder.

XIX. asır sonlarından itibaren gençler arasında, memurlar, hatta tekke mensupları arasında tütün, enfiye ve nargile alışkanlığı yaygındı. Zihni açacağı ve bedeni sakinleştireceği düşünülürdü.

Meşhur İshak Hoca, çoğu zamanını evinde eser yazmak veya tercüme etmekle geçirirdi. İçmeyi âdet edindiği nargilenin marpucu ağzında olduğu hâlde, dizlerini dikip arkasını yastığa dayar, tercüme olunacak kitabı dizlerine koyar, bütün sahifeyi iyice gözden geçirir, sonra durmaksızın yazmaya başlardı.

Yine de nargile, diğer tütün mamulleri ve enfiye gibi, ağır başlı kişilerin uzak durduğu hafif birer alışkanlık olarak görülmüş, biri övülecek olsa, “Ağzına içki koymaz, hatta tütün, enfiye, nargile ile ülfeti yoktur” derlerdi. Ömer Seyfeddin’in “Kurbağa Duası” isimli hikâyesinde nargileden bir şahsi kusur olarak bahsedilir.

Suphi Paşa konağında Mısırlı bir misafirin geç vakit istediği nargileyi içerken uyuması üzerine yere düşen bir ateş parçası keçeyi, keçeden perdeyi, perdeden tavanı, hülâsa odayı ve binaenaleyh koca konağı yakmış, kül etmişti.

Türk dokunuşu

Umumiyetle bir gövde, su haznesi, marpuç ve lüle olmak üzere dört ana parçadan meydana gelir. Tütün, lülede yakıldıktan sonra, duman su haznesinden geçerek soğutulur, nikotini alınır ve hortum vasıtasıyla içilir.

Gövde, umumiyetle metal, pirinç veya paslanmaz çelik ya da çini ve porselen gibi malzemeden zarif şekilde yapılır.

Su haznesi (şişe), şeffaf camdan yapılır ve nargilenin alt kısmında yer alır. Böylece içindeki su ve dumanın hareketi görülebilir. Hazne genişse daha fazla duman birikir, darsa daha kesif bir çekim hissi verir. Süleymaniye Camii’nin akustik hususiyetlerini bizzat Mimar Sinan’ın kubbenin altında fokurdattığı tönbekisiz nargilenin sesiyle kontrol ettiği söylenir.

Marpuç, uzun ve esnek deri hortumdur. Gövdenin üst kısmına geçirilmiştir. Nargilenin içindeki dumanı, içenin ağzına kadar götürmeye yarar.

İmame veya ağızlık, marpucun ucuna takılı kısımdır. Çoğu zaman kehribardandır. Gümüş, altın, mineli, elmaslı, yakutlu, zümrütlü zarif bileziklerle süslenir. Bunun sıcak suda iyice yıkanması icap eder.

Lüle veya ateşlik, nargilenin en üst kısmında yer alan ve tütünün konulduğu kısımdır. Kil, ince beyaz toprak, seramik veya cam gibi mukavemetli malzemeden yapılır. Oymalı gümüş, pirinç, bakır bir mahfazayla çevrilidir. Tablası deliklidir. Tönbeki içine konulur ve üzerine kor konup tütünün yanması temin edilir.

Maşa, ateş tutmaya yarardı. Bunların içerisinde antika olanları yoksa da dipçik, baston ve büyük bıçak sapları içerisinde gizli olarak yerleştirilmiş nargile maşaları kıymetli idi.

Türkler nargileye başka bir itina gösterip bir zevk-i selimle çalışarak billurdan, beyaz ve renkli şişeler ve gümüş çiçekli ve meyvelerle süslü başlıklar ve yaldızlı toprak lüleler ile imal ettiler. Hatta bazen şişesini de gümüşten son derece zarif nargileler yaptılar.

Nargile raconu

Tiryaki raconunda, nargile içmenin dört şartı olduğuna inanılır: Maşa, meşe, köşe ve Ayşe. Tönbeki üzerindeki ateşi maşa ile kontrol etmek, ayrı bir zevktir. Tönbekinin kömürü meşe kömürüdür. Meşe kömürü, kaliteli ve mukavemetlidir. Nargile ortalıkta içilmez, bir köşeye çekilmek lazımdır. Nargile içene hizmet eden biri lazımdır, Ayşe de onu sembolize eder.

Ahmet Rasim, “Yalnız nargile içilmez, Karaköy köprüsü geçilmez” der. Nargile Şarkta misafire ikramın da vazgeçilmez unsurlarındandır. Muharebeler esnasında bile askerler nargilelerini tüttürmeyi ihmal etmemiştir. Tiryakilerin çoğu kendi çubuğunu yanında taşır.

Nargile fokurdaması hem bir melodi hem de bir ihtişam gösterisidir. Abdülhak Şinasi Hisar, kedisinin, “çekilen bir nargile gibi haşmetle homurdandığını” söyler. Refik Halid Karay, nargilenin ıslığını etrafı saran fabrika düdüğüne benzetir. 1850’lerden sonra tütün merakının ilerleyip sigaranın yayılmasıyla nargile merakı azalmıştır.

Nargileye dair

Halk kültüründe nargile içenlere dair darbımeseller türetilmiştir.

“Nargile içene şeytan yaklaşmaz.” Çünki nargile içen yerinden kalkamaz ki günah işlesin.

“Nargile içenin evine hırsız girmez.” Çünki öksürüğü hırsızı kaçırır.

“Nargile içeni köpek ısırmaz.” Çünki tütün kokusundan yanına yaklaşamaz.

“Nargile içen tabibe gitmez.” Çünki çok yaşamaz.

Lezzetsiz içeceğe “nargile suyu” derler. Çünki nikotin karışmıştır.

Duman Duman

Yeni Türkü grubunun 90’larda meşhur ettiği şarkı, Yedikule zindanlarında beş sene hapse mahkûm olan nargile tiryakisinin ağzından yazılmıştır.

Nargilem duman duman

Bayıldım aman aman

Beş yıl bana yaraştı

Nargilem buna şaştı

Nargilemin marpucu da

Gümüştendir gümüşten

Beş değil on beş yıl olsa

Ben vazgeçmem bu işten

Al cetveli, çiz sınırı! Orta Doğu’da Yeni Rol Dağılımı: Sykes-Picot Anlaşması

28 Nisan 2025 02:00 | Güncelleme :28 Nisan 2025 00:40

A -

A +

Emperyalistler, Osmanlı İmparatorluğu'nu yendi ve harb sonrası Orta Doğu haritasını yeniden çizdi. Diplomatlar, suni sınırlar çizerek, bugün de devam eden fesat tohumlarını ekmiş oldular.

“Üçüncü dünya harbi çıkar mı?” sualine, rahatça, “Birincisi bitmedi ki!” cevabı verilebilir. 1914-18 arası cereyan eden büyük harb esnasındaki anlaşmalar ve ardından kurulan gayrı adil yeni dünya nizamı, bugün de yaşanan bütün problemlerin kaynağıdır.

Fransa ve İngiltere, klasik devirde Osmanlı Devleti ile hep iyi münasebetler içinde oldu. Ancak her ikisinin de ticarî ve diplomatik gayelerden öte emelleri vardı: Orta Doğu’da hâkimiyet kurmak. Politikalarını da bu davada kendilerine rakip olan Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti’nin desteklenmesi üzerine kurdular.

Münasebetlerin iyice güçlendiği XIX. asır sonlarında ibre birden tersine döndü. Artık Rusya ile anlaşan İngiltere, Osmanlı Devleti için iyi düşünmemeye başladı. Orta Doğu’dan elini çekerek zayıf bir şekilde yaşaması veya tamamen ortadan kaldırılması şeklinde projeler kurmaya başladı.

Sultan II. Abdülhamid hem İngiltere’yi, hem Rusya’yı ve hem de Fransa’yı hoş tutmaya çalışırken, kendisine bir destek aramış, Almanya’yı bulmuştu. Ancak Almanya’nın da Orta Doğu’daki emelleri diğerlerinden pek farklı değildi.

Kopan ipler

Sultan Abdülhamid’in 1909’da devrilmesinden sonra, memleket Germanofillerin eline geçti ve Almanya’nın kontrolüne girdi. Almanya’nın yanında, İngiliz-Fransız-Rus ittifakının karşısında Cihan Harbi’ne girilmesi de Osmanlı Devleti’nin istikbalini tamamen değiştirdi. Harbi kazansa da kaybetse de çok şeylerden vazgeçmesi gerektiği açıkça anlaşılıyordu.

Birkaç sene önce, Aubrey Herbert gibi İngiliz istihbaratçılarının muvaffak organizasyonu neticesinde, 5 asır Osmanlı idaresinde yaşayan Müslüman Arnavutlar istiklalini elde etmiş, Balkanlar’da yeni bir devlet kurularak, Osmanlı Devleti’nin Adriyatik ile münasebeti kesilmişti. Projenin benzeri neden Orta Doğu’da tatbik edilmesindi?

Beklenen fırsatı İttihatçılar verdi. Irkçı icraatları ve Türkleştirme politikası, başta Araplar olmak üzere Osmanlı milletleri arasında hoşnutsuzluk meydana getirdi. Osmanlı Devleti’nin otonom Mekke idarecisi Şerif Hüseyin, 1916’da hükûmeti ikaz eden iki beyanname neşretti. Bunun üzerine "vatan haini" sayıldı.

Lawrence sahnede

Suriye Valisi Cemal Paşa’nın, Arap milliyetçileriyle beraber Şerif’in akrabalarını ve damadını astırması ipleri tamamen kopardı. Harb başında Mısır’daki Arap Bürosunda vazifelendirilen, kendisine Arapları Britanya safına çekmek ve Arap milliyetçiliğini kışkırtmak vazifesi verilen istihbarat ajanı Lawrence bu safhada devreye girdi.

Yıllarca İstanbul’da üst düzey bürokrat olarak vazife yapan Şerif Hüseyin ve Osmanlı meclisinde milletvekili olan oğulları ile irtibata geçerek, ayaklanma mukabilinde, Suriye ve Irak’tan Yemen’e kadar uzanan Arap topraklarında bir Haşimî Arap İslâm İmparatorluğu vadetti.

Şerif, İngilizlerin tasvibi olmadan mıntıkada bir iş yapılamayacağını gayet iyi biliyordu. Denize düşen yılana sarılır fehvasınca İngilizlerin Mısır komiseri ile anlaşarak, Kasım 1916’da oğulları ile beraber Arap İhtilalini başlattı.

Hâlbuki harbin başında İngiltere, Lübnan ve Filistin’in de bulunduğu Suriye topraklarını dostu Fransa’ya söz vermişti. Harb sırasında Arap bürosundan Türkiye mütehassısı istihbaratçı Herbert bir rapor hazırlayarak, İngiltere’nin Fransa’ya ihtiyacı olmadığını, İttihatçılardan nefret eden Mekke Şerifi ile anlaşılarak Arapların Türklere karşı kullanılabileceğini ve Suriye’nin Araplara verilmesi gerektiğini yazmıştı.

Bir fikrin düşüşü

Diplomaside her zaman ikili oynamanın kaidelerini bilen İngiltere, Orta Doğu için başka politikalar da yürütüyordu. Katolik bir diplomatın oğlu olan ve Cizvit mekteplerinde yetişen Mark Sykes, Osmanlı mütehassısı bir diplomat ve milletvekili idi. İstanbul’da bulunmuş, bugün değme siyasetçi ve tarihçilerin farkında olmadığı bir şeyi sezmişti. Şu sözler onundur:

“Abdülhamid’in düşüşü, bir tiranın düşüşü değildir. Bir halkın ve bir fikrin düşüşüdür. Dine dayalı imparatorluk prestiji ve gelenek yerine ateizm, Jakobenizm, materyalizm ve serbestlik geldi. Bir saatte İstanbul değişti. Halkın manevî desteği, ordunun ilhamı olan İslâm, bir anda öldü. Halife, ulema ve Kur’ân’ın artık hüküm ve ilham vermesi son buldu.”

Cihan Harbi’nde Sofya, Çanakkale, Mısır, Aden ve Irak’ta istihbarat subaylığı yapan Sykes, petrol havzalarını İngiliz kontrolünde tutmakla vazifeliydi. Harbde İngiltere hükûmetine kredi açan Yahudilere de Filistin’de bir yurt kurulacaktı.

Şerif’e yapılan vaadlerden haberdar olan Fransa, bunların iptalini istiyordu. Hukukçu Charles Georges-Picot, Fransa’nın Beyrut konsolosuydu. Burada Arap milliyetçilerini desteklemiş, hatta Fransa’nın Lübnan’ı işgal etmesi için buradaki Hristiyanları silahlandırarak isyan çıkarmıştı. Vazifeden ayrılırken Arap milliyetçileri ile olan yazışmalarını Türklere bırakarak Arapların yakalanmasını ve idam edilmesini temin etmiştir. Böylece Türklerle Arapların arası iyice açılmıştır. (Tıpkı 1939’da Antakya’yı vererek Türkiye ile Suriye arasında düşmanlık tohumu ektiği gibi.)

Üç tarafa vadedilmiş toprak!

Nihayet Sykes, Fransız meslektaşı Picot ile beraber Orta Doğu’yu Fransa ve İngiltere arasında paylaştıran meşhur gizli anlaşmayı hazırladı. 16 Mayıs 1916’da Londra’da imzalanan Sykes-Picot Anlaşması, Adana, Anteb, Urfa, Mardin, Diyarbekir’den başka Suriye ve Lübnan’ı Fransa’ya, Filistin ve Irak’ı da İngiltere’ye veriyordu. Rusya, unutulmamış, Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis vadedilmişti. Bu toprakların bir kısmı himayeye, bir kısmı kontrole veriliyordu.

Arap topraklarında himaye (mandat) altında Arap devletçikleri kurulacaktı. İskenderun, serbest liman, Kudüs, serbest şehir olacaktı. ‘Türk-sever’ rolünden, ‘Siyonist-sever’ rolüne geçmiş olan Sykes, Filistin’de bir Yahudi yurdunun da yolunu açıyordu. Bu yüzden o zaman Filistin için “Üç tarafa vadedilmiş toprak” denmiştir.

Neticede Şerif’in ve oğullarının elinde Arabistan ile İngiliz kontrolünde Ürdün ve Irak kaldı. Arabistan sonra ‘daha iyi İngiliz müttefiki’ İbnü’s-Suud’a verilince, Şerif aldatıldığının farkına vardı. Davasında İngiltere’ye itimatla hata ettiğini anladı. Harbin sonunda Şerif’in iki oğlu Irak ve Ürdün’de hükümdar oldu. Kendisi ise Kıbrıs’a sürgüne gönderildi.

Sonradan Londra elçisi olan Picot, 1919’da Anadolu’ya gelerek mıntıkanın yeni aktörü Mustafa Kemal ile görüştü. Fransa’nın bu yeni harekete desteğini bildirdi. Az sonra Fransız birlikleri Anadolu’da işgal ettiği toprakları Türklere bıraktılar. Sykes, 1919’daki Paris Sulh Konferansı esnasında enteresan bir şekilde İspanyol gribine yakalanarak öldü.

Bu anlaşma, İngiliz hariciyesinin, Balfour Deklarasyonu diye bilinen ve Filistin’de bir Yahudi yurdu kurulmasını ilan eden 1917 tarihli beyannamenin öncüsü oldu. Gizli bir anlaşma olan Sykes-Picot, 1917 Darbesi’nden sonra Lenin tarafından dünyaya ilan edilmiştir.

Petrol yağması

1920’de San Remo Konferansı’nda İngiltere, Fransa ile bir defa daha anlaştı. Fransızlar, Musul’un da dâhil olduğu Irak petrolünü, %25 hisse ve Suriye karşılığında İngilizlere bıraktı.

İngiltere, Musul’u Türklere karşı emniyet altına almak için, Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta bir Kürdistan kurmayı düşünüyordu. İngiltere, Yüzbaşı Noel adındaki istihbarat subayını Kürtleri kullanarak petrol mıntıkası Musul’u Türklere karşı koruması için 1919’da Kuzey Irak’a gönderdi.

Müslüman Kürtler, Cihan Harbi sırasında Türklerin yanında yer almıştı. Şimdi İngiltere, Kürtlere Arnavutluk’ta yaptığı gibi bir devlet vadediyordu. Ancak bu kolay değildi. Birbirine muhalif aşiret yapısı sebebiyle, Kürtlerde iş birliği hissinin gelişmediğini, bir otonomi ve milliyetçilik kapasitelerinin olmadığını düşünen İngiltere tereddüde düştü. Türkiye, Lozan’dan sonra Musul’dan vazgeçince Kürdistan projesi de rafa kaldırıldı.

Ağabey ayarı

Bütün bu işler olup biterken, okyanus ötesinden hep nötr bir görüntü veren ABD, perde arkasında hemen her işte ciddi rol oynuyordu. Birinci Cihan Harbi, ABD’ye bir misyon yüklemişti, o da bunu seve seve yerine getirecekti. Böylece İngiltere ve Fransa’nın dizayn ettiği ‘yeni dünya düzeni’nin başaktörü, artık enerji kaynaklarını kontrol altında tutmak isteyen ABD idi.

Ancak Orta Doğu’yu iyi tanımayan Amerika’nın, çok iyi düşünülmeden âdeta cetvelle çizilen suni sınırlarda rahatça at oynatması da kolay olmadı. Sykes-Picot ile çizilen sınırlar, ileride mıntıkada büyük bir karmaşanın da habercisi oldu. Öte yandan büyük devletler, Kürt kozunu, Türk, Arap ve İranlılara karşı her zaman ellerinde tuttular.

Orta Doğu dizayn edilirken, memleketin ne tabii, ne sosyal, ne iktisadi bünyesi, ne de Osmanlı mülkî taksimatı nazar-ı dikkate alınmış, cetvelle çizilen aptalca ve 'hınzırca' sınırlar, muazzam meseleler doğurmuştur.

Kuyudaki kitaplar

5 Mayıs 2025 02:00 | Güncelleme :5 Mayıs 2025 11:27

A -

A +

*Jandarma korkusuyla, yüzlerce yıllık kültür hazinesi kitaplar kuyularda çürümeye terk edilmişti.

Her ilim adamının muayyen ölçüde bir kütüphanesinin olacağı tabiidir. Hatta eskiden her okumuş yazmış adamın evinde mütevazı miktarda kitaplar bulunurdu.

Mesleğim ve merakım icabı memleketin dört bir yanında eski devir ulemasından tek tük geri kalanlarla veya onların çocuklarıyla görüşürdüm. Kendilerine kitaplarını sorardım.

Çoğu, tek parti devrinde, jandarma korkusundan kitaplarını gömdüğünü, yaktığını, kuyuya doldurduğunu, dağda mağaraya sakladığını, hatta kurtulmak için hurdacılara bedava verdiğini ağlamaklı bir ifadeyle anlatırdı.

İşin trajikomik bir tarafı daha vardır: Jandarmalar bazı yerlerde eski yazılı kitapları Kur’ân-ı kerim zannedip dokunmamışlar, bazı yerlerde ise okumayı bilmeyen jandarmalar Kur’ân-ı kerimleri de Osmanlıca kitap diye imha ettirmişlerdir.

Süleymaniye Müderrisi ve Eyüp Kâşgari Dergâhı postnişini Seyyid Abdülhakim Arvasî hazretleri, müteaddit polis baskınlarından yılarak, kütüphanesindeki kitapları tekkenin avlusundaki sarnıca doldurmak mecburiyetinde kalmıştı. Nezdinde Osmanlıca bir mektup bile bulunmamaya dikkat ederdi.

Fareler ve insanlar

1928 tarihli Harf İnkılâbı Kanunu’nun 4. maddesi, eski yazıyla her türlü gazete ve mecmua neşriyatını meneder. Kanunun 5. maddesi ise, ertesi yıl itibarıyla, eski yazıyla kitap basılmasını suç sayar. Daha radikali, kanunun 9. maddesidir: “Bütün mekteplerin Türkçe tedrisatında Türk harfleri kullanılır. Eski harflerle matbu kitaplarla tedrisat icrası memnudur.”

Osmanlıca kitap basmaya ceza getiren Türk Ceza Kanunu'nun 222. maddesi 2014’te milletvekili Altan Tan’ın teklifi üzerine kaldırılmıştır. Ancak Osmanlıca yazmayı ve kitap basmayı meneden devrim kanunu, hâlâ anayasanın koruması altındadır.

Kanunun bu maddesi, tarihte benzeri görülmemiş bir kitap kıyımı meydana getirmiştir. Kraldan çok kralcı jandarmalar, polisler, hatta memurlar, gördükleri eski harfli kitapları affetmemişler, halk da bu korkudan elindeki kitapları olmadık yerlere saklamış veya çaresiz kalıp imha etmiştir.

Kitap kıyımı sadece harf inkılabı sebebiyle olmamıştır. 1925’te kapatılan medrese ve tekkelerin kütüphanelerinden çok azında kitaplar başka kütüphanelere nakledilebilmiştir.

İbrahim Hakkı Konyalı, kapatılan tekke ve türbelerdeki kıymetli eşya ile beraber nadide kitapların da çuvallara doldurularak elverişsiz depolara kaldırıldığını, buralarda yağmur, fare ve böcekler tarafından kemirilip yok edildiğini Sebil mecmuasında İnkılap Mezalimi serlevhası altında anlatmıştır (1976).

Bazen nüfuzlu kişiler bu gibi kitaplara el koyarak hususi koleksiyon meydana getirmiş, bu sayede muazzam bir kültür hazinesinin binde biri de olsa kurtulabilmiştir. Bunlar da ölünce koleksiyonları tarumar olmuş, bazısı sahaflara düşmüştür. İş bilir ve kadirşinas sahaflar bunları muhafaza ederek büyük hizmet etmiştir.

Kültür katliamı

Sadece milletin hafızasını teşkil eden arşiv vesikaları değil, kütüphanelerde nice nadide kitap, fersude veya mükerrer diye hurdaya verilmiş veya satılmış, daha da kötüsü elverişsiz depolarda çürümeye terk edilmiştir. Bu cinayetlerin safahatını Rifat Bali, Bir Kıyımın Bir Talanın Öyküsü kitabında hikâye eder.

Sahaf Muzaffer Özak anlatıyor: “Bir devirde bizim eserler yağma oldu. Bunun bir sebebi de harf inkılabının bazı memurlarca yanlış anlaşılmasıdır. Bu memurlar evlerde ne kadar kitap varsa kuyulara dolduruyorlardı. Öyle bir hâl olmuştu ki, bir adamın evinde kitap saklaması kobra yılanı saklamasından beterdi. Herkes korkusundan kitaplarını defetmeye çalışıyorlardı.

Ben askerdeyken bir hadiseye şahit oldum. Çankırı Mevlevihanesi'nin bütün kitapları korkudan toprağa gömülmüştü. Bana gösterdiler. Onca kitabın içinden çürümemiş tek bir kitap bulabildim; bir Nesimi Divanı. Çoğu ev halkı, dayak ve sopa altında kitaplarını kuyulara dökmek zorunda bırakılmıştı.” (Rifat Bali, Türkiye'de Kitap Koleksiyonerleri ve Sahaflar)

Sevan Nişanyan diyor ki: “İlk Çin imparatorluk hanedanının kurucusu Shih Huang Ti’nin (ME 221-210), kurduğu devlet düzeninin sorgulanacağı korkusuyla, ülkesinde geçmişte yazılmış tüm kitapların yakılmasını emredişinden bu yana geçen iki bin iki yüz yılda, devlet eliyle girişilmiş bu boyutta bir kültür katliamına yeryüzünün herhangi bir yerinde rastlamak mümkün değildir.” (Yanlış Cumhuriyet)

Lise bahçesindeki ateş

Kuleli Askerî Lisesi hocalarından ve Mesnevi mütehassısı Şefik Can anlatıyor:

“1928 yılında yapılan harf inkılabının heyecanına kapılan Kurmay Albay Cemal Bey, bir gün laik bir devletin mektebinde Arap harfleriyle yazılmış kitaplar olmamalı diye, mektebin arka tarafında bir yere genişçe bir çukur kazdırıp büyükçe bir ateş yaktı. Latin harfli olmayan tüm kitapları orada yaktı. Aile fertlerim, en yakın mektep arkadaşlarım, can dostlarım gibi olan kitapların gözümün önünde alev alev yanışını büyük bir acı ve çaresizlik içinde uzaktan seyrediyordum.

Kendince iyi bir iş yapmış olmanın huzuruyla kitapların yanışını izleyen kumandanımız bir ara oradan ayrıldı. Bunu fırsat bilerek hiç tereddüt etmeden kitapların yandığı çukura atladım. Büyük bir heyecanla birkaç kitabı yanmaktan kurtardım. Bunlardan biri Nâbi’nin divanı, bir diğeri ise Farsça bir lügatti. Elbet bu çok tehlikeleri bir işti, ben de kitapların akıbetine uğrayabilirdim veya kumandanımın dikkatini çekse mektep hayatım biterdi. Fakat aile fertlerim gibi olan o nadide eserler gözümün önünde cayır cayır yanarken ben öylece sessiz ve alakasız kalamazdım, o çukura atlarken her şeyi göze almıştım.

Diğer bir ehemmiyetli mevzu da kitaplar orada alev alev yanarken hiç kimsenin bu hazin hâle müdahale etmeyişiydi. Akıl sahibi biri çıkıp, ‘Efendim, zaten daha yeni harf inkılabı olmuş, birdenbire tüm mektep kütüphanesini nasıl Latin harflerine çevirelim, bir sakin ol. Önce bunların yerine yenisini getirelim, yakacaksan öyle yak. Veya bu kitapları hemen bir çukur kazıp yakma, başka bir kütüphaneye gönder, bunlar milletimize tarihî miras, gün gelir lazım olur’ demedi. Yerine Latin harfleriyle yazılmış yeni kitaplar gelmeden, elde bulunan asırlık nadide kitaplar da yakılınca, mektep kütüphanesi haliyle boş kaldı. Bizim kumandan da kendi küçük aklına göre laik bir mektebi daha da ileriye götürmüş oldu.

Gerçekten çok üzülmüştük. Koca bir kumandanın cehaletine mi üzülesin, o muhteşem eserlerin gözümüzün önünde cayır cayır yanışına mı? Bu meseleyi ne zaman hatırlasam o kitapların yanışına benim de içim yanar. Onun için işe yaramaz kâğıt parçaları olabilirdi ama benim için canlı birer insan gibiydiler. Harb sırasında düşmandan kaçarken heybesine sadece birkaç kitap koyan, vefat ederken geride bıraktığı evladını değil, kitaplarının akıbetini düşünen bir babanın evladıydım. Böyle biri için koca bir kütüphanenin yakılışını seyretmek nasıl bir histir, siz düşünün artık.” (Hatıralar, 198-199)

Buna benzer hadiseleri gazeteci Eşref Edib de anlatıyor. (Kara Kitap, 78-79)

Padişahlar da ölür…

12 Mayıs 2025 02:00 | Güncelleme :12 Mayıs 2025 00:34

A -

A +

*Sultan Vahîdeddin, ağabeyi Sultan Reşad’ın naaşını görünce, “Meğer saltanat ile teneşir arası ne kadar kısaymış’” demişti...

Hükümdar da olsa insanoğlu için ölüm, nihayet kaçınılmaz. Ama sıradan biri olmadığına göre, Osmanlı padişahları vefat ettiğinde ihtişamlı bir sükûnet içinde hususi merasimler icra edilirdi.

Bir padişahın vefatı vuku bulduğunda, kızlar ağası vaziyeti hemen sadrazama haber verir. O da ileri gelen devlet ricali ile saraya gelip, Kubbealtı’nda veya Sünnet Odası’nda yeni padişahın cülusunu bekler. Müvekkil ölünce vekil azledilmiş olmadığından, sadrazam cenaze ve biat merasimlerinin yapılması için lazım gelen yerlere emir verir. Nihayet cenaze yeni padişahın iradesi ile kaldırılır.

Sultan I. Murad, Fatih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman seferde, Yıldırım Sultan Bayezid Akşehir’de sürgünde, Sultan II. Bayezid Dimetoka yolunda, Sultan II. Selim Çorlu’da, Sultan II. Süleyman ve II. Ahmed Edirne’de vefat etti. Padişah sıradan biri olmadığı için, emniyet sebebiyle cenazesi Maliki mezhebini takliden payitahta nakledildi.

Veliaht uzakta ise, o gelene kadar padişahın vefatını saklamak âdet olmuştur. Çelebi Sultan Mehmed’in vefatı 41, Sultan II. Murad’ınki 13, Sultan Fatih’inki 11 gün, Kanuni Sultan Süleyman’ınki 48 gün gizlendi.

Eğer veliaht sarayda ise, padişahın başyaveri mesabesindeki silahtar ağa, yanında kızlar ağası ile yanına giderek vefatı haber verir, onu tahta davet ve cülusunu tebrik ederler.

Osmanlı tahtına yeni bir padişahın oturduğu bütün Osmanlı memleketlerine fermanlar gönderilerek ilan olunur. Cuma namazlarında hutbelerde yeni padişahın adının anılması ve adına para basılması emredilir.

Yeni padişah tahta çıkınca eski padişahın annesi, hanımları, kızları ve cariyeleri Bayezid’deki eski saraya gönderilir.

Arslanım, başın sağ olsun!

Sultan İbrahim, çok sert bir padişah olan ağabeyi Sultan IV. Murad’ın vefatı kendisine haber verildiğinde inanmamış, ağabeyi tarafından imtihan edildiğini düşünerek, zekice davranıp, “Siz bana hile edersiniz. Bana taht ve saltanat lazım değil. Kardeşim sağ olsun” demiş ve dairesinden çıkmak istememişti. Bunun üzerine annesi Mahpeyker Valide Sultan gelip “Aslanım başın sağ olsun, taht seni bekliyor” deyince, çıkmaya razı gelmiş, nihayet ağabeyinin naaşını gördükten sonra ikna olmuştu.

Veliaht bir kolunda silahtar öbür kolunda kızlar ağası olmak üzere padişahın naaşını gördükten sonra dışarı çıkar, üçüncü kapı önünde kurulan tahta oturarak tahta cülus ederdi. Ancak işler her zaman böyle cereyan etmezdi.

Sultan III. Mehmed’in rahatsızlığı saray dışında duyulmamıştı. Sadrazam, orduyla beraber seferde idi. Sadaret kaymakamı Kasım Paşa Kubbealtı’na gelip divanda oturduğunda, kendisine padişahın hattı hümayunu getirildi. “Sen ki Kasım Paşasın. Babam, Allah emriyle vefat etti. Ben saltanat tahtına oturdum. Şehri sıkı zapt et, bir fesat olursa başın keserim” yazıyordu.

Kasım Paşa şaşırdı, “Padişahımızın hayatta babası yoktur. Maksat bizi imtihan mıdır?” diye bir tezkere yazıp kızlar ağasına yolladı. Bunun üzerine Kasım Paşa’yı tek başına arz odasına davet ettiler. Orada yeni padişah Sultan I. Ahmed’in oturduğunu gördü. Vaziyeti anladı. Yeri öperek dışarı çıktı.

Cenaze otağı

Padişahın naaşı, has oda arkasındaki mabeyn kapısından çıkartılır. Zülüflü baltacılar tarafından Hırka-i Saadet çeşmesi önüne kurulmuş olan sayeban (gölgelik, çadır, otağ) altına konur. Hükümdar cenazesi üzerine otağ kurmak eski bir Türk âdetidir. Osman Gazi’den Sultan II. Mahmud’a kadar tatbik edilmiştir.

Yeniçeri ağası ile sekbanbaşı naaşı ziyaret edip ocak adına kendisine son vedada bulunur. Naaş, Bâbüssaade önündeki tahtadan musallaya bırakılır. Dârüssaade ağası yazıcısı tarafından yıkanıp kefenlenir, hazırlanan tabuta konur. Elbiseleri ve çamaşırları kesilerek çıkarılır, bir sandığa konularak hazine dairesinde muhafaza edilir.

Padişahın vefatı, Ayasofya, Süleymaniye, Sultanahmed gibi selâtin camilerinden ve saraydaki Adalet Kulesi’nden sala verilerek ilan edilir. Yeni padişahın tahta çıktığı tellallar vasıtasıyla, ayrıca toplar atılarak duyurulur.

Ters eyerli üç at

Vefat eden padişahın tabutunun üzerine konulan kavuğuna siyah sorguç takılır. Eski Türk adetinde asgari üç gün en fazla bir hafta matem (yas) tutulurdu. Müslümanlıkta bu tavsiye edilmediği için, Osmanlılarda ciddiyet tavrı takınılırdı. Herkes siyahlar giyinir, siyah sarık sarar. Atlarına çok düşkün Sultan IV. Murad’ın cenazesinde Padişah’ın üç atı ters eyerlenerek tabut önünde götürülmüştür.

Kanuni Sultan Süleyman vefat ettiği zaman devlet erkanının siyah elbiseler giyip siyah şallar sardığını Selânikî tarihi yazmaktadır. Selânikî bir padişah cenazesini en etraflı anlatan belki de ilk tarihçidir.

Hırka-ı Saadet dairesi önünde kılınan cenaze namazını şeyhülislam, mazereti varsa padişahın emriyle Rumeli kazaskeri veya hünkâr imamı kıldırır. Sultan Fatih’in namazını Şeyh Vefa kıldırmıştı. Yeni padişah üçüncü kapıdan girince karşıya gelen Arz Odası kapısı önünde durarak namaza katılır. Eski padişah yeni padişahın emrettiği yere alayla götürülüp defnedilir. Cenaze alayında saray mensuplarından yalnız kızlar ağası bulunur.

Padişahın dublörü

Kanuni Sultan Süleyman'ın kabri kazılırken

Seferde vefat eden Kanuni Sultan Süleyman’ın naaşı bozulmaması için gasledildikten sonra, misk ve anberle oğuldu. Sonra hususi tabibi Kaysunizade tarafından, bal, mürrüsafi, öd ağacı, kafuru ve gül suyundan mamul bir halita sürüldü. Bu yapılırken hünkâr imamı Derviş Efendi salevat getiriyordu.

Otağı hümayunda tabip ve ağalardan müteşekkil 12 kişilik bir cemaat cenaze namazını kıldı. Sonra Padişah muvakkat kabrine konuldu ki, şimdi buraya Türbek denilmektedir. Ama karnının yarılıp ahşasının (iç uzuvlarının) alınarak gömüldüğü doğru değildir. Türklerde tahnit (mumyalama) böyle yapılmaz.

Vefatı, askeri huzursuz etmemek için, eski bir Türk âdeti mucibince 50 güne yakın askerden saklandı. Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa, hemen Kütahya’daki veliaht Şehzade Selim’e ulak yolladı. Sonra Padişah’a çok benzeyen Hasodalı Bosnalı Hasan Ağa’ya velinimetinin elbiselerini kuşandırıp Padişah rolüne soktu. Kalenin fethini müteakip Hasan Ağa’yı Padişah’ın arabasına oturttu. Zaman zaman askere el salladı. Padişah zaten hasta olup, sefere arabayla geldiği için kimse şüphelenmedi.

Ulak 8 gün içinde haberi ulaştırdı. Şehzade Selim, Kütahya Ulucami’de hutbe okutup tahta çıktı. Sonra yola koyuldu. Belgrad’da cenaze alayına yetişti. Cenaze yeni padişahın otağı önüne konuldu. Velisi ilk namazda bulunmadığı için, cenaze namazı 25 bin kişilik bir cemaatle tekrar kılındı. Namazı Hâce-i Sultani Ataullah Efendi kıldırdı. İstanbul’da üçüncü defa namazını Şeyhülislam Ebussuud Efendi, bir rivayette Nakibüleşraf Muhterem Efendi kıldırdı. Velisi hazır bulunmayan cenazenin namazı tekrar edilebilir. Halkın heyecanı üzerine Şafiiyi takliden 3. defa kılınmıştır. Muhterem Efendi Şafii idi.

Haciz konulan cenaze

Sultan Abdülhamid’in, harbin buhranlı son zamanlarına denk gelen cenazesi çok kalabalık ve hüzünlü oldu. 11 Şubat 1918 tarihindeki cenaze merasiminde bulunan tarihçi Ahmed Refik olup bitenleri “Sultan Abdülhamid-i Sânî'nin Naaşı Önünde” serlevhalı yazısında hisli bir şekilde anlatmıştır.

Pencerelere çıkan kadınlar, “Bir kuruşa ekmek yediren, yirmi kuruşa kömür yaktıran padişahımız, bizi kimlere bırakıp da gidiyorsun!” diye ağlıyordu.

Bundan birkaç ay sonra vefat eden Sultan V. Mehmed Reşad’ın naaşını gören biraderi Sultan Vahîdeddin, “Meğer saltanat ile teneşir arası ne kadar kısaymış’” demiş, üstelik âdet hilafına kabre kadar cenaze alayına katılmıştır.

En hazin padişah cenazesi, Sultan Vahîdeddin’inkidir. 1926’da sürgünde vefat eden Padişah’ın tabutuna alacaklılarca haciz konmuş, cenaze günlerce sonra gemiyle Şam’a gönderilerek defnolunmuştur. Mübarek bir beldede, kalabalık bir Müslüman cemaatle gömülmesi en büyük teselli olmuştur.

“Sultan Abdülhamid-i Sânî'nin Naaşı Önünde”

Ahmed Refik’in Sultan II. Abdülhamid’in cenaze merasimini anlattığı yazıdan hülasa:

“Cenaze istimbotla getirildi. Baştan aşağı siyahlar giyinmiş bir kafilenin omuzları üzerinde beyaz bir çarşaf içinde, turuncu yeşil nakışlı siyah bir şala sarılı hâlde sedye ile götürüldü. Önde saray muhafızı, yanda iki sıra asker, etrafta enderun ağaları, saray erkânı, arkada Şehzâde Selim Efendi, damatlar, mahzun ve müteessir ilerliyorlardı. Hademeden biri, Padişah’ın fesini taşıyordu. Üzerine beyaz mendil örtülmüştü.

Sedye lale bahçesi önünden geçirildi. Hırka-i Saadetin yeşil ve yaldızlı kapısı önüne getirildi. Kapı açılmıştı. El üzerinde içeri girdi. Şehzadeler ve damat paşalar Mecidiye Kasrı’nda, cenazeye refakat edenler dışarıda kaldılar. Kapı kapandı, içeriye Hırka-i Saadet erkânından başkası giremedi.

Hacet penceresi önündeki hasırlar kısmen kaldırılmıştı. İki yeşil kerevet üzerinde serviden altı kollu ufak bir tabut, hasırların kalktığı taşlık üzerine yatırılmıştı. Teneşirin etrafında, ikisi yeşil, ikisi beyaz sarıklı hoca ellerinde lifler, misk sabunları ile naaşı yıkıyorlardı. Sultan Abdülhamid’in beline doğru beyaz ve yeni bir kefen örtülmüştü. Göğsünden yukarısı ve dizlerinden aşağısı açıkta idi. Vücudunda uzun bir hastalığın zaafı görülmüyordu. Renginde ölüm sarılığı, korkunç bir sarılık yoktu. Fildişinden câmid [cansız] bir cisim gibiydi. Naaşın karşısında, ellerinde gümüş buhurdanlar, ağalar duruyordu. Herkes huşu içinde idi. Bütün simalarda tevekkül alametleri görülüyordu.

Hırka-i Saadet Dairesi tarihî bir gün yaşıyordu. O gün vakayi [hadiseler] ile dolu uzun bir saltanat devresinin son sahifesi kapanacaktı. Bütün nazarlar, Sultan Abdülhamid’in teneşir üzerinde yatan kapalı gözlerine dikilmişti. Naaşa sıcak su döküldükçe beyaz bir duman yükseliyor, buhurdanlıklardan çıkan öd ve amber kokularına karışıyordu. Etrafta hâşiâne [huşu içinde] bir sükûn sürüyordu. Hizmet için girip çıkanların hasır üzerinde ayak seslerinden başka bir ses işitilmiyordu. Ayakucunda, direğin yanında damatlardan iki zat, ellerini kavuşturmuşlar, gözleri naaşa matuf, müteessirâne ağlıyorlardı.

Nihayet naaşın yıkanması bitti, sarı işlemeli havlularla kurulandı. Tabut yere indirildi. Teneşir, tabutun yanına getirildi. İçine kefenler serildi. Sultan Abdülhamid’in naaşı hürmetle tabuta indirildi. Kefen bağlandı, tabut kapandı. Üzerine evvela bir yatak çarşafı, daha üstüne sırma işlemeli al bir örtü konuldu. Ayak ucuna laciverte yakın çiçekli bir kumaş sarıldı. En üste Kâbe örtüleri, kıymettar taşlarla süslü kemerler konuldu. Tabutun başına ve kollarına şallar sarıldı. Baş tarafa sarılan yeşil atlas üzerine kırmızı bir fes konuldu.

Sultan Abdülhamid son dakikalarına kadar kendini kaybetmemişti, hatta vasiyet etmişti. Göğsüne ahidname duası konacak, yüzüne Hırka-i Saadet destimali, siyah Kâbe örtüsü örtülecekti. Bu vasiyet harfiyen icra edildi. Sultan Abdülhamid’in tabut içinde, beyaz kefenler arasında, kemikleri sayılan çıplak göğsünde ahidname duası, yüzünde siyah Kâbe örtüsü, ak sakalı ebediyete doğru kapanmış gözleri ile Huzur-ı İlahi’ye gidiyordu.

Arzhane önünde bir ayak sesi işitildi. Damat paşalardan muhterem bir zat, müteessirâne adımlarla ilerledi. Hırka-i Saadet duvarının köşesinde melül ve mahzun durdu. Ellerini açtı, gözleri tabutta olduğu hâlde kısa bir dua etti, samimi bir hıçkırık, kubbelerde akisler bıraktı.

Saat dokuz... Hırka-i Saadet kapısının önünde sırmalı üniformalar, kalpaklar ve şapkalarıyla sefirler ve zabitler bekliyorlardı. Ecnebiler bu muazzam daireyi merak ve hayretle seyrediyorlardı. Ulema, arkalarında geniş kollu, göğsü sırmalı yeşil ve mor libaslar, sarıklarında sırmalar hürmetle istikbal ediliyordu. Kalabalık gittikçe artıyordu. Veliahd-ı saltanat, şehzadeler, büyük üniformalarıyla gelmişlerdi. Şubat güneşi altında nişan, sırma, üniforma parıltısından başka bir şey görülmüyordu.

Nihayet elmaslı kemerler, sırmalı Kâbe örtüleri, al atlaslarla müzeyyen tabut kırmızı fesi ile parmaklar üzerinde, mehib [heybetli] ve muhteşem, dışarı çıktı. Erkan-ı devlet, zabitler Sultan Abdülhamid’in cenazesi huzurunda dikilmişti. Tabut, Hırka-i Saadet kapısı önünde yüksek bir mevkiye konuldu. Hamidiye Camii’nin Kürsü Şeyhi, sırmalı yeşil esvabı, göğsünde nişanı ile taşın üzerine çıktı, etrafına bakınarak sordu: ‘Merhumu nasıl bilirdiniz?’ Velveleli, hazin, müteessir bir ses, serviler arasından aksetti: ‘İyi biliriz!’ Kısa bir Fatiha bu merasime de nihayet verdi. Tabut kaldırıldı. Sultan Ahmed-i Sâlis Kütüphanesi’nin, Arz Odası’nın sağından ağır ağır geçti. Bâbüssaâde önüne geldi, cenaze namazı burada kılındı.

Alay burada tertip edilecekti. Şehzadeler, âyân, mebusan, erkân-ı devlet, sefirler, ümerâ, saray ağaları hep buraya toplanmışlardı. Arada sırada, teşrifat memurlarının, sırmalı kıyafetleriyle, ellerinde beyaz bir kâğıt: ‘Âyân, mebusan, ricâl-i ilmiye, ümerâ…’ diye çağırdıkları işitiliyordu. Nihayet alay tertip edildi. Servilerin önüne hademe-i şahane, zabitler dizilmişlerdi. Piyadeler, silâhlarını omuzlarına asmışlar, kemâl-i sükûnetle yürüyorlardı. Tabutu taşıyanlar, Enderun-ı Hümayun ağaları ve saray erkânıydı.

Tabut, Bâbüssaâde’den orta kapıya kadar, serviler arasından yavaş yavaş ilerledi. Orta kapıdan çıktı. Enderun ağaları salât okuyorlardı. Herkes tabutun arkasından hürmetle yürüyordu. Şâzeli dergâhı şeyhlerinin hüzünlü bir Arab makamı ile okudukları kelime-i tevhid, tekbirler ve naatlar arasında, aheste bir nakarat gibi yükseliyordu. Orta kapı ile Bab-ı Hümâyûn arası Alman zabitlerinin otomobilleri, mükellef konak arabalarıyla dolmuştu. İki zarif hanım, arabada ayağa kalkmışlar, yüzlerinde ince peçeler, alayı seyrediyorlardı. Biraz ötede, Bizans’ın Aya İrini kilisesi, son devrin askerî müzesi önünde, Mehterhane takımı, cesim (büyük) kavukları, kırmızı şalvarları, sırma cepkenleri, sarılı ve kırmızı bayraklarıyla durmuşlardı.

Cenaze Bab-ı Hümâyûn’dan çıktı. Sokaklar insandan görülmüyordu. Ayasofya önünden Sultan Mahmud Türbesi’ne kadar caddeye iki sıra asker dizilmişti. Ağaçlar, evler, pencereler, damlar kadınlar ve çoluk çocukla dolmuştu. Tramvaylar durmuştu. Cenazeyi görenler müteessir oluyorlardı. Cenazeyi lâkaydane [umursuzca] seyredenler de vardı. Son bir hıçkırığı andıran Allah! Allah! nidalarıyla tabut, türbe kapısından içeri girdi. Sultan Abdülhamid Han, kabre indirildi.”

Eşkıyalar da paşa olur!

19 Mayıs 2025 02:00 | Güncelleme :19 Mayıs 2025 01:45

A -

A +

* Eskiden suç işleyenler dağa çıkıp eşkıyalığa başlardı. Haklarında idam hükmü olduğu için, bunlara "fermanlı" denirdi. “Ferman padişahın, dağlar bizimdir” sözü meşhurdur. Bunları dağdan indirmek için hükûmetin enteresan bir usulü vardı...

Üç eşkıya bir arada... Yörük Osman, Cirit Mehmed, Dadıcı Musa

Haçova muharebesinin sıkışık zamanında bazıları harb meydanını terk ettiler (1596). Sonra sınıflarına göre bağlı bulundukları askerî ocaklardan kayıtları silindi ve bulundukları yerde idam edilmeleri hakkında ferman çıktı. Bunlar da Anadolu’ya geçtiler ve sağa sola dağıldılar. Yer yer isyan ederek ortalığı kasıp kavurmaya başladılar.

Silah kullanmaktan başka sanatları olmadığı için işi eşkıyalığa döktüler. Bundan istifade eden asıl eşkıya takımı da faaliyetlerini genişletip sürat verdi. Böylece Anadolu’da asayiş diye bir şey kalmadı. Bu hâl, hükûmeti epey uğraştırdı. Nihayet Kuyucu Murad Paşa adında doksanlık bir müdebbir vezir, kimsenin gözünün yaşına bakmadan isyanları bastırdı (1610).

Bunlara "Celali İsyanı" derler. Bu isim Yavuz Sultan Selim zamanında kabahati yüzünden tımarı elinden alınan ve bu sebeple dağa çıkan Bozoklu Celal’den gelir. Etrafına ekserisi Kızılbaş binlerce memnuniyetsiz ve saf güruh toplayan Celal 1519’da tepelenmiş, ama bu yolda gidenlere ismini vermiştir. Avrupa’da da benzeri bir hâl birkaç asır sürmüştür.

Ödüm patlayayazdı!

Bu eşkıyalar arasında büyük şöhrete erişmiş olanlar vardır. Birisi de Katırcıoğlu Mehmed’dir. Etrafında bin kişi toplayıp hükûmet kuvvetlerine kafa tutarak mıntıkasını haraca kesti. Kendi gibi bir eşkıya olan Haydaroğlu ile birleşti. 1648’de üzerine gönderilen Anadolu Beylerbeyi Ahmed Paşa’yı yendi. Esir alınıp serbest bırakılan Paşa’yı arkadan yetişip öldürdü.

Çetenin bir hükûmet ordusunu yenmesi şöhretini birdenbire arttırdı. Sağda solda bulunan küçük çeteler ve eli silah tutan serseriler koşup geldiler, çeteye katıldılar. Şimdi ikisinin emrinde binlerce kişi vardı. Afyon’u basıp yağmaladılar. Isparta’yı haraca kestiler.

Isparta Sancakbeyi Abaza Hasan Ağa gözü pekti. Eli silah tutan kim varsa toplayıp bir gece ansızın eşkıyaya baskın verdi. Gafil avlanan çetecilerin bir kısmı hemen öldürüldü. Sağ kalanlar sağa sola dağıldı. Haydaroğlu da kaçtı. Abaza Hasan Ağa, onu takip edip yakaladı, yaralı bir şekilde İstanbul’a gönderdi. Burada asıldı.

Katırcıoğlu yeni arkadaşlar buldu. İstanbul’a yürümeye kalktı. Bursa civarını yağmaladı. Ama bu yeni arkadaşı Gürcü Nebi de yakalanıp asılınca başına geleceklerden korktu. Eski bir yeniçeriyi aracı yapıp af mukabili teslim olmayı teklif etti. Sadrazam Kara Murad Paşa şefaati kabul etti. Padişah Katırcıoğlu’nu affetti.

O zaman 8 yaşında bulunan Sultan IV. Mehmed’in huzuruna çıkarıldı. “Katırcıoğlu dedikleri hınzır budur, af ricasıyla eşiğinize yüz sürmeye geldi” dediler. Katırcıoğlu sonradan, “Saadetli hünkârın karaca karaca gözlerini gördüğümde, ödüm patlayayazdı. Murad Paşa düş dedi, düştüm. Ama düş demese bile yere yıkılırdım. Hemen 'Allah hünkârın ömrünü uzun etsin' diyerek yeri öptüm” diye anlatmıştır.

Ne güzel dağlar!

Katırcıoğlu Beyşehir Sancakbeyi oldu. Buraya vekil olarak bir adamını gönderdi, İstanbul’da kaldı. Şen şakacı hazırcevap bir adamdı. Kısa zamanda çok sevilip meclislerde aranır oldu. Bir yıl sonra Girit’e serdar gönderildi. Kahramanlık ve yararlılık gösterdi. Vezir rütbesi aldı. Katırcıoğlu Mehmed Paşa oldu Adayı Osmanlılara karşı müdafaa eden Venedikliler kendisini Katacola diye anarlardı.

Katırcıoğlu daha sonra Anadolu Beylerbeyi oldu. 1668’de Kandiye muhasarası sırasında kahramanca harb ederken şehit düştü. Meşhur Gazi Ahmed Muhtar Paşa onun soyundandır.

Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa Girit’e geldiğinde birlikte at sırtında dolaşırken, Paşa, karşı dağları gösterdi. Onun eski bir eşkıya olup kervanları vurduğunu ima ederek, “Ne güzel beklenecek dağlardır” diye takıldı. Katırcıoğlu, meşhur hazırcevaplığı ile hemen karşılık verdi; “Evet iyi dağlardır. Ne çare ki kervan geçmez” dedi.

Şurası ibretliktir ki, Abaza Hasan Paşa sonradan kendisine haksızlık yapıldığı iddiasıyla ayaklanmış, bu sefer Katırcıoğlu Mehmed Paşa üzerine gönderilmiştir. Katırcıoğlu yenilmiş, Abaza Hasan Paşa da affedilerek Diyarbekir, sonra Haleb Beylerbeyi olmuştur.

Fakat affedilse bile içindeki şüphe ölmemişti. Köprülü Mehmed Paşa sadrazam olunca, kendisinden intikam alacağından korktu. Tekrar ayaklandı. Bağdad Muhafızı Murtaza Paşa’ya yenildi. Aman diledi, kabul olundu. Ancak Murtaza Paşa, onu ve yanındakileri idam ettirdi (1659).

Cumhuriyet devrinde nasıl paşalardan eşkıya çıktıysa, imparatorluk zamanında da memleketin iyiliği için eşkıyanın paşa yapıldığı vakidir. Bazen de hükûmete ayaklanan birine karşı eşkıyadan yardım istenir. Bolu beyinin isyanında Köroğlu hükûmetin yanında yer almıştır.

Huylu huyundan vazgeçmez mi?

Abaza Mehmed Paşa, vaktiyle Haleb valisi Canboladoğlu’nun hazinedarı idi. Canboladoğlu ayaklanıp Celaliler safına girince, Abaza da onunla beraber hareket etti. Kuyucu Murad Paşa’ya yenilip esir oldu. Yeniçeri Ağası Halil Paşa buna aman verdi. Devlet hizmetinde yükseldi. Silahtar, Erzurum ve Haleb beylerbeyi oldu.

Sultan Genç Osman tahttan indirilip öldürülünce, Abaza fıtratına uyarak harekete geçti, Yeniçerileri düşman belleyip ayaklandı. Sonra İstanbul’a yürüdü. Erzurum’da mağlup oldu. İstanbul’a getirildi. İdamı beklenirken Sultan IV. Murad zekâ ve cesaretini beğendi. Ağabeyine sadakatinden dolayı affetti. Bosna Beylerbeyliği yaptı. Lehistan’a sefer edip düşmanı mağlup etti.

Padişah’ın çok yakınına girdiyse de hakkındaki şüpheleri bertaraf edemedi. Padişahın huzuruna silahla giriyor, laubali davranıyordu. Kızıl Yumurta (Paskalya) gününde Rumlarla Ermeniler arasındaki bir ihtilafta Ermenileri tuttu. Saf biriymiş ki, bunlardan hediye aldığını padişahtan saklamadı. Bunun üzerine idam edildi (1639). Güzel giyinirdi. Kendine has hafif giyim tarzı Abaza kesimi diye moda olmuştu.

Ferman padişahın dağlar bizimdir

Devlet, cemiyette herkes birbirini yemesin diye kurulmuş bir otoritedir. Bazen insanlar çeşitli sebeplerle bu otoriteyi tanımaz ve karşı çıkar. Bunun için de bir güç sahibi olmak icap eder. Her Müslümana asilerle mücadele eden hükûmete yardım etmek vecibedir. Asilere yardım etmek günahtır. Evvelki hukukumuzda iki çeşit isyan vardır.

Biri yol kesmedir ki, kat-ı tarik veya hırabe yahut şekavet derler. Bunu yapan şaki’dir ki çokluk hâli eşkıyadır. Mal almak için şehirler arası yollarda yol kesmektir. Cezası, âyet-i kerime mucibince, asılarak idamdır. Yakalanmadan teslim olursa bu cezadan kurtulur. Aldığı malları öder. Cana kastetmişse cezasını görür. Osmanlı tarihindeki Celali isyanları bu kabildendir.

İkincisi bağydir. Huruç ales-sultan da derler. Kendince meşru bir sebebe istinaden meşru hükûmete ayaklanmaktır. Failine bâgi denir. Evvela dertleri sorulur. Bir mesele varsa çözülür. Kur’ân-ı kerim bunlarla mücadele edip itaate getirmeyi emreder.

Yakalanmadan teslim olurlarsa cezadan kurtulurlar. Bu, yakalamak için zahmet çekmekten avantajlıdır. Yakalandıktan sonra affedip cezalandırmak halifeye kalmıştır. Hazret-i Ali’ye ayaklanan Hariciler böyledir. Osmanlılarda şehzade ayaklanmaları da buna misaldir. İstanbul, Ankara hareketini böyle görmüş, bunun için fetva çıkarmıştı.

Eşkıyanın ekserisi, habasetleri yüzünden değil, askerî ve mali sebeplerle hükûmet otoritesiyle ters düşen, ceza almamak için dağa çıkan, geçinebilmek için de sağı solu soymak mecburiyetinde kalan kişilerdir. Bunların içinde kurbanlarına karşı mertçe davrananlar vardır. Bazısı ise gaddarlıkla aynileşmişti.

Son zamanlarda asker kaçakları ile kız kaçırma gibi basit sebeplerle suçlu vaziyete düşenler da dağa çıkarlardı. Kendileri gibi olanlarla çete kurar, ağlarına düşürdüklerini de suça alıştırıp kendilerine mecbur ederlerdi. Daha ziyade dağlarda yaşar, derbent (boğaz) mevkilerinde kervanları, yolcuları soyarlardı. Köyleri basıp nevale düzerlerdi. Haklarında idam hükmü olduğu için, bunlara "fermanlı" denirdi. "Ferman padişahın, dağlar bizimdir" sözü meşhurdur.

Polisin iyisi

Vaktiyle İstanbul’da Sarraf Niyazi adında bir kabadayı vardı. Aksaray’da Onikiler çetesinin kahvehanesine takılırdı. Kabadayılar vurducu kırdıcı adamlardı. Suçlarını, adliyeye intikal etmeden kendi aralarında örtbas ederlerdi. Kendilerine göre bir haysiyetleri de vardı. 1909’da Adalar’da emniyeti temin için zamanın polis müdürü Giritli Kemal Bey, Sarraf Niyazi’yi başkomiser tayin etti. Sarraf Niyazi Adalar’ı muma çevirdi. Belki de bundan dolayı, eskiden, polisin iyisi kabadayıdan olur derlerdi. Zira suçluların bütün tertiplerini bilirdi.

(Karen Barkey'nin Eşkıyalar ve Devlet tavsiye edilebilir.)

Türkiye’de ilk Kur’ân mealini bir Hristiyan yazmıştır!..

26 Mayıs 2025 02:00 | Güncelleme :26 Mayıs 2025 01:35

A -

A +

* Osmanlılar Kur’ân-ı kerim mealine itibar etmemişti. Ta ki İttihatçı iktidarında Hristiyan bir Arap ortaya çıkana kadar...

Türkiye’de ilk Kur’ân mealini bir Hristiyan yazmıştır!.. — **Kazimirski Kur’ân Tercümesi - Kitabın yazarı Mahomed**

Osmanlı Türkleri Kur’ân-ı kerimi bir hayat düsturu kabul edip, onun ahlakı ile ahlaklanmayı esas tutukları hâlde, hiçbir zaman tercüme etmeye kalkışmadılar. Kur’ânın Türkçeye tercümesi/meali İttihatçıların "dinde reform" faaliyetlerinin bir mahsulüdür.

Sultan II. Abdülhamid anlatıyor:

“Kur’ân-ı azimüşşanın tercümesi nasıl olur? Bu kadar tefsirleri vardır, tercümeye ne hacet! Hem caiz de değildir. Mesela elif-lam-mim nasıl tercüme edilecek? Âyetteki meâni [manalar] tercüme edilemez. Harfiyen tercüme edilse mana kaybolur. Her âyet kendisinden evvel nazil olmuş bir âyeti izah eder, ima eder. Bence böyle şeylere teşebbüs iyi değildir.

Bir zaman bir müfsit hoca, bir İngilizle beraber Beşiktaş’ta bir evde Kur’ânı istediği gibi uydurarak tercüme ediyormuş. O zaman zabtiye nazırı Hafız Paşa idi. Haber alır, evi basar, hocayı ve tercüme ettiği kitabı yakalar. Bundan bir mesele çıkar. İngiltere sefiri müdahale eder, hükûmete bir protesto gönderir. Sefir benim pek ahbabımdı. Gayriresmî olarak geldi, vaziyeti anlattı.

Ben de dedim ki, Hafız Paşa vazifesini yapmış. Bir hoca bizim dinimizin cevaz vermediği bir şeye cüret etmiş. Hocayı şeyhülislam kapısına teslim etmişler. Muhakeme olur. Dinen bir cürmü tebeyyün etmezse affolur. Buna ben halife olmam hasebiyle bir şey yapamam.” (Âtıf Hüseyin Bey’in Hatıratı, 248-249)

Elmalılı ve Akif

İlk Kur’ân tercümesi/meali İttihatçılar zamanında 1914’te İbrahim Hilmi tarafından neşredildi. Bu tercüme Lübnanlı Hristiyan Arap Zeki Megâmiz’e aitti. Bu sebeple ismi gizli tutulmuştu.

Cumhuriyet devrinde rejimin de teşvikiyle Kenzü’l-Menam isimli rüya tabirnamesinin müellifi Seyyid Süleyman, lügatçı Şeyh Muhsin Fani (Hüseyin Kazım Kadri) ve emekli asker Cemil Sait Dikel birer Kur’ân tercümesi neşretti. Hepsi 1924’te basılan bu üç kitap o kadar hatalıydı ki, Diyanet İşleri Reisliği, okunmamaları için Müslümanları ikaz etti.

Üstelik ne dinî ne de Arabî bilgisi bulunan Cemil Sait’in tercümesi, Kazimirski’nin Fransızca tercümesinden yapılmıştı. Bu tercümeyi reisicumhura takdim etmiş, o da dikkatle okuyarak üzerine notlar almıştır.

Daha sonra 1925’te reisicumhurun arzusu üzerine şiir diliyle yazılmış Türkçe bir meal için dinî bilgisi olmayan şair Akif ile anlaşıldı. Tefsir de Elmalılı Hamdi’ye ihale edildi. Her birine Diyanet bütçesinden 12 biner lira ücret verildi. İkisinin de müşterek ciheti Sultan Abdülhamid muhalifliğidir.

Akif avansı aldığı hâlde, tercümeyi bitiremedi. Namazda okunacağını işittiği için vazgeçtiğini söylerlerse de doğru değildir, yazdıklarını beğenemediğini mektuplarında yazmaktadır. Böylece meal işi de Elmalılı’ya kaldı. "Hak Dini Kur’ân Dili" isimli mealli tefsir 1935’te basıldı. Reisicumhurun parasını cebinden verip Kur’ân tefsiri bastırdığı sözünün aslı budur.

"Arap oğlunun yaveleri!"

Kâzım Karabekir anlatıyor: “14 Ağustos 1923 akşamı Türk Ocağı’nda verilen çay ziyafetinde M. Kemal Paşa da Kur’ânı Türkçeye aynen tercüme arzusunu ortaya attı. Birtakım züppelerin kendisini bu yola sürüklediğini fark ettim. Bu tehlikeyi önlemek için, içlerinde Arapçaya ve dinî bilgilere de hakkıyla vâkıf değerli şahsiyetlerin de bulunacağı yüksek ilim adamlarımızdan mürekkep bir heyet toplanmalı ve bunların kararına göre tefsir mi, tercüme mi, yapmak muvafıktır, ona göre hareket edilmelidir, dedim. Şöyle cevap verdi: Evet, Karabekir, Arap oğlunun yâvelerini (saçmalıklarını) Türk oğullarına öğretmek için Kur’ânı Türkçeye çevirttireceğim. Ve böylece de okutacağım. Ta ki budalalık edip de aldanmakta devam etmesinler.” (Paşaların Kavgası, 160-161)

Reisicumhur, 30 Kasım 1929’da Vossische Zeitung muhabirine verdiği mülakatta şöyle demiştir: “Son olarak Kur’ân’ın tercüme edilmesini emrettim. İlk defa olarak Türkçeye tercüme ediliyor. Muhammed’in hayatına ait bir kitabın tercüme edilmesi için de emir verdim. Halk, tekerrür etmekte [tekrarlanmakta] bulunan bir şeyin mevcut olduğunu ve din ricalinin [adamlarının] derdi ancak kendi karınlarını doyurup, başka bir işleri olmadığını bilsinler.” (Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, III/124-125)

Ankara’daki Amerikan sefiri Charles Scherrill kendisiyle yaptığı mülakata dair 17 Mart 1933 tarihli raporunda şöyle anlatıyor: “Türk halkının uzun zamandan beri ezberden okuduğu bazı Arapça surelerin gerçek manasını anladığı zaman tiksineceğini söylüyor. Kur’ân’dan alınan bir Arapça bölüm (Tebbet suresi) okudu. Burada Hazreti Muhammed amcası ile amca kızının yaptıkları bir şeyden ötürü cehenneme gitmeleri için beddua eder. ‘Düşünen bir Türk’ün böylesi bir duayı okumaktan elde edeceği dinî ilhamı veya dine ilgi göstermesini tahayyül edebilir misin?’ dedi. Bu fikrini geliştirdikçe ben de gitgide Kur’ân’ın Türkçe okunmasını teşvik etmesinin sebebinin Kur’ân’ın Türkler arasında gözden düşmesi olduğu neticesine varıyorum.”

Hâlbuki bu görünüşteki tutarsızlık, meal/tercümeye aittir. Arapçaya ve ilme vâkıf kimseler Kur’ân okuduklarında böyle bir hisse kapılmazlar.

Bu bir hezeyandır!

Hafız Sadeddin Kaynak anlatıyor: “Sarayda, ibadet dilinin Türkçeye çevrilmesi faaliyetleri sırasında reisicumhur bana Nisa suresinden bir âyet okuttu. ‘İki hemşireyi nikâh etmeyiniz. Bir emrivaki olmuş ise Allah gafur ve rahimdir’ diye tercüme edilmişti. ‘Konya’ya git, orada karının hemşiresini bilmeden al sonra da bir emrivaki oldu, Allah gafur ve rahimdir de ha! Bu bir hezeyandır!’ dedi. Bunun üzerine herkes derin bir sükûta ve acı bir korkuya düştü.

Ben ayağa kalkarak: ‘Burası yanlış tercüme edilmiştir. Âyetin asıl tercümesi şöyledir: İki hemşireyi bir zamanda nikâhınızda bulundurmayınız. Ancak birini bıraktıktan yahut öldükten sonra ötekini alınız. Kur’ân’ın nüzulünden, yani İslamiyetten önce vaki olan evlenmeler müstesnadır. Bunlardan dolayı Cenab-ı Hak sizleri muhatap tutmaz’ diye izah ettim. İzahatımı sonuna kadar alaka ile dinledi ve hiçbir şey söylemedi. ‘Bu gece bu kadarla iktifa edelim, musiki faslına geçelim’ dedi. Ertesi gece, ‘Senin dediğin doğru imiş. Tercüme yanlışmış. Sahih bir tercüme elde edinceye kadar bu işi bırakalım’ dedi.

Bu tercüme Cemil Sait’in Kazimirski’den tercümesi idi. Her ne kadar önsözünde ‘Kur’ânı gerek Arapçasından, gerek çeşitli Türkçe tefsirlerden araştırarak aynen tercüme ve Türkçe şivesiyle manasının harfiyyen muhafazasına gayret eyledim. Vazifem Arapçayı aynen Türkçe olarak bildirmekten ibarettir’ diyorsa da doğru değildir. Âyetteki ‘eskiden olanlar müstesna’ ifadesi, Fransızca tercümesinde fait accompli diye geçiyor ki, emrivaki (oldu bitti) demektir. Emrivaki, Türkçede istemeden, kazara demektir.”

Türkiye’de ilk Kur’ân mealini bir Hristiyan yazmıştır!..

26 Mayıs 2025 02:00 | Güncelleme :26 Mayıs 2025 01:35

A -

A +

* Osmanlılar Kur’ân-ı kerim mealine itibar etmemişti. Ta ki İttihatçı iktidarında Hristiyan bir Arap ortaya çıkana kadar...

Sultan II. Abdülhamid anlatıyor:

Elmalılı ve Akif

"Arap oğlunun yaveleri!"

Hâlbuki bu görünüşteki tutarsızlık, meal/tercümeye aittir. Arapçaya ve ilme vâkıf kimseler Kur’ân okuduklarında böyle bir hisse kapılmazlar.

Bu bir hezeyandır!

İmparatorluğun zafer abideleri - Padişah türbeleri

2 Haziran 2025 02:00 | Güncelleme :2 Haziran 2025 01:38

A -

A +

Kapatılmasından 25 sene sonra tek tük türbeler ziyarete açılmıştır. Yakın zamanda hemen hepsi açılmışsa da hâlâ kapalı olan padişah türbeleri vardır. Halk, varlığını milletine vakfetmiş bu faziletli kahramanları evliya bilmiş, türbelerini ziyaretgah yapmış, kerametlerine şahit olmuştur.

İmparatorluğun zafer abideleri - Padişah türbeleri — **Meşhed-i Hüdavendigâr**

İlk 6 Osmanlı padişahı Bursa’da, sonrakiler İstanbul’dadır. Bir Osmanlı padişahı ile bir Osmanlı halifesi kabirleri ise Türkiye sınırları dışındadır. Bazı padişahlar kendi yaptırdıkları türbelere gömülmüş, bazıları ise pek de şanlarına layık olmayan şekilde toprağa tevdi olunmuştur.

Her biri bir mimari şaheseri olan bu türbelerde yıllarca birikmiş mushaftan şamdana, lihye-i saadetten puşideye kadar nice teberrükat nevinden sanat eseri, türbelerin 1925’te kapatılmasından sonra ya çürümeye terkedilmiş, ya da yağma edilmiştir. Çok azı müzelere kaldırılabilmiştir.

Bursa altılısı

Osmanlı Devleti’nin kurucusu Sultan Osman, vasiyeti üzerine, Bursa’da Tophane semtinde, Bizans zamanında manastır olan ve Gümüşlü Künbet diye bilinen bir yere gömülmüştür. Sonra yanına başka bir türbeye de oğlu Sultan Orhan defnolunmuştur. Ertuğrul Gazi ise Söğüt’te Sultan Hamid’in yaptırdığı türbededir.

Sultan Murad Hüdavendigar’ın Kosova’da Priştine yakınındaki meşhedi öteden beri türbe halindedir ve pek ruhaniyetli bir makamdır. Sırplar bile elini sürmemiştir. Hatta Hristiyanların bile gelip dua ettiği olurdu. Şehid padişahın Bursa’daki türbesi de benzeri ruhaniyeti haizdir. Kendi yaptırdığı camiinin önüne oğlu Yıldırım Sultan Bayezid tarafından yaptırılmıştır.

Yugoslavya başbakanı Stoyadinoviç 1936'da geldiği zaman Bursa’ya gelmek ve türbeyi görmek arzu etmişti. Türbeyi gizlemek ve otellerde rakı ziyafeti çekmek istediler. Fakat başbakan ısrar etmişti. Naçar türbeye götürdüler. Stoyadinoviç, Bursa valisine, “Ayıp ayıp, türbe bu halde bırakılır mı? Gelin de bizdeki Kosova’daki türbesini görün, türbe açık ve tertemizdir” dedi. (Münevver Ayaşlı, Geniş Ufuklara ve Yabancı İklimlere Doğru)

Bursa’daki üç türbede de ayrıca aile ferdleri gömülüdür. Üçü de 1854 zelzelesinde yıkılmış, Sultan Abdülaziz yeniden yaptırmıştır.

Akşehir’de sürgünde vefat eden Yıldırım Sultan Bayezid kendi yaptırdığı caminin avlusundadır. Türbesini oğlu Emir Süleyman yaptırmıştır. Oğlu İsa Çelebi yanındadır.

Çelebi Sultan Mehmed, Bursa’da kendi yaptırdığı caminin önündeki türbesinde medfundur. Türbe mimarisinin en güzel örneklerinden olan bu mezar, Yeşil türbe diye bilinir ve bir semte ismini vermiştir. İçinde aile ferdlerinin, avlusunda Hasan Can’ınki de dahil olmak üzere hayli kabir vardır.

Sultan II. Murad, rahmetin doğrudan temas etmesi için türbesinin üstünün açık olmasını istemişti. Oğlu Sultan Fatih, babasının inşa ettirdiği Muradiye külliyesi karşısına türbeyi böyle yaptırdı. Pek ruhaniyetlidir. Etrafında aile efradından 40 kadar türbe ve kabrin bulunduğu bir Osmanlı hanedan mezarlığı meydana gelmiştir. Cem Sultan’ınki pek sanatlıdır.

Dört büyükler

İstanbul’da medfun bulunan ilk padişah Sultan Fatih’in türbesini, kendi yaptırdığı cami avlusuna oğlu Sultan II. Bayezid yaptırdı. 1766 zelzelesinde yıkıldığı için Sultan III. Mustafa aynı taşlarla tekrar yaptırdı. Padişah türbede tek başınadır. Sultan II. Abdülhamid vefat ettiğinde ailesi buraya defnini istemiş, ama Enver Paşa reddetmişti. Fatih Camii haziresinde hayli Osmanlı bürokratının mezarı bulunmaktadır.

Sultan II. Bayezid de vefat ettiğinde kendi yaptırdığı camiinin avlusuna gömüldü. Türbesini oğlu Sultan Selim yaptırdı. Cami haziresinde çok sayıda meşhur Osmanlı bürokratının kabri vardır.

Kısa saltanatı hep seferlerde geçen ve hiç cami yaptırmamış bulunan Sultan I. Selim, Fatih’te Çukurbostan’a defnedildi. Oğlu babası adına bir cami ve türbe inşa ettirdi. Türbede tek başınadır. Mısır seferinde İbn Kemal’in atı ayağından sıçrayan çamurla kirlenmiş ve alime hürmet olarak üzerine örtülmesini vasiyet ettiği kaftan sandukanın üzerindedir. Haziresinde aile ferdlerinin mezarları vardır.

Kanuni Sultan Süleyman, kendi yaptırdığı caminin avlusuna defnolundu. Türbesi sonradan Mimar Sinan tarafından yapıldı. Sultan II. Ahmed ile Sultan II. Süleyman, büyük dedeleri Kanuni Sultan Süleyman türbesindedir. Cami haziresinde ekserisi ulemadan çok kişinin mezarı vardır.

Vaftizhaneden türbeye

Sultan II. Selim tamirine çok emek verdiği Ayasofya avlusundadır. Mimar Sinan’ın yaptığı türbesi pek güzeldir. Oğlu ve torunu Sultan III. Murad ve Sultan III. Mehmed de burada birer müstakil türbede yatmaktadır. Sultan III. Mehmed türbesini oğlu Sultan I. Ahmed yaptırmıştır. Üç türbede de aile ferdleri gömülüdür.

Sultan I. Ahmed kendi yaptırdığı Sultanahmed camii avlusundaki türbesindedir. Türbeyi oğlu Sultan II. Osman yaptırmış, sonra kendisi ve biraderi Sultan IV. Murad da buraya gömülmüştür. Emsalsiz çinileriyle çok ihtişamlı bir binadır.

Talihsiz iki padişah amca yeğen sultan I. Mustafa ile Sultan İbrahim, hengâme arasında ve çok garip bir şekilde Ayasofya’nın vaftizhanesine gömülmüş, Osmanlıların yağhane olarak kullandığı bu Bizans eseri bir türbeye dönüşmüştür.

Kime niyet kime kısmet

Sultan IV. Mehmed annesinin inşa ettirdiği Eminönü’ndeki Yeni Valide Camii arkasına defnolundu. Sultan II. Mustafa ve Sultan III. Ahmed, babaları Sultan IV. Mehmed’in türbesine defnolunmuştur.

Sultan II. Mustafa’nın oğulları Sultan I. Mahmud ve Sultan III. Osman da buradadır. Sultan I. Mahmud inşa ettirdiği Nuruosmaniye Camii bitmeden vefat etmişti. Biraderi Sultan III. Osman, onu buraya değil, Yeni Cami türbesine defnettirdi. Muhtemelen yeni türbeye kendisinin gömülmesini umuyordu. Fakat vefat edince tahta çıkan yeğeni onu bu türbeye değil, Yeni Cami türbesine defnettirdi. Padişah için yapılan Nuruosmaniye türbesinde sadece Sultan III. Osman’ın annesi Şehsuvar Valide Sultan yatmaktadır. Sultan V. Murad da Yeni Cami türbesi yanındaki bir odada medfundur.

Sultan III. Mustafa, Laleli’de yaptırdığı caminin avlusunda kendi yaptırdığı türbesindedir. Oğlu Sultan III. Selim ve başka aile ferdleri de bu türbededir. Türbede İstanbul’daki dört nakş-ı kadem-i peygamberiden biri bulunur.

Sultan I. Abdülhamid, Bahçekapı’da yaptırdığı Hamidiye türbesine defnolunmuştur. Oğlu Sultan IV. Mustafa da yanındadır. Bu türbede de nakş-ı kadem-i peygamberi vardır. Diğer ikisi Topkapı Sarayı ve Eyüp Sultan türbesindedir.

Semte isim veren türbe

Sultan II. Mahmud, Cağaloğlu’nda eskiden Esma Sultan’ın bahçesi bulunan yerde oğlu tarafından inşa edilen türbeye defnolunmuştur. Bundan sonra semt Türbe diye anılmaya başlanmıştır.

Tahttan indirilen Sultan Abdülaziz ve Sultan II. Abdülhamid, apar topar Sultan II. Mahmud türbesinin bir köşesine gömülmüştür. Türbenin içinde aile ferdleri yattığı gibi, avlusunda da çok sayıda Osmanlı meşhurlarının mezarı vardır.

Sultan Abdülmecid türbesini sağlığında Sultan I. Selim türbesi yanına yaptırmış, dedesine hürmeten boyunun daha kısa olmasını istemiştir. Her Cuma gecesi Yanyalı İsmet Efendi Nakşi tekkesinin dervişlerinin kabrinde hatm-i hacegan yapmasını vasiyet etmiş, bunun için vakıf kurmuştur. Halihazırda kapalı tek padişah türbesidir

Sultan Reşad Eyüp sahilinde kendi yaptırdığı ilk mektebin yanında yine kendi yaptırdığı türbeye gömülmüştür. Sur dışındaki tek padişah kabridir. Oğlu ve zevcesi yanındadır. Haziresinde aile ferdleri medfundur.

Sürgünde vefat eden Sultan Vahîdeddin, Şam’da büyük ceddi Sultan II. Selim’in yaptırdığı Sultan Selim Camii ve Tekke Süleymaniye haziresine gömülmüştür. Türkiye dışındaki tek padişah kabri budur. Etrafı sürgündeki Osmanlı hanedanının aile mezarlığı halini almıştır. Son padişahın kabri Osmanlı İmparatorluğu’nun da gömüldüğü yer olup, bir evliya merkadi gibi fevkalade ruhaniyetlidir.

Sürgünde ölen Halife Abdülmecid Efendi’nin naaşı Medine’ye götürülmüş, Cennetü’l-Baki’de isimsiz, şahidesiz bir mezara konulmuştur. Hindistan’da dünürünün ona yaptırdığı türbe ise boş kalmıştır.

Kâtibime setre de pantol ne güzel yaraşır!

9 Haziran 2025 02:00 | Güncelleme :9 Haziran 2025 11:01

A -

A +

* Kâtiplik, yani memuriyet, vaktiyle herkesin hayallerini süsleyen güzide bir meslekti. “Üsküdar’a gider iken” diye başlayan ve Kâtibim diye de bilinen şarkı bu hissiyatı terennüm eder. Bütün dünyaya yayılmış, adaptasyonları yapılmış, âdeta Türkiye’nin sembolü olmuştur…

Kâtibime setre de pantol ne güzel yaraşır!

Bir halk şarkısı vardır ki, eskiden beri Türkiye’nin dışarıdaki sembolü olmuştur. Kâtibim diye bilinen bu türkü, âdeta bir millî marştır. Müsamerelerin, hatta çocuk temsillerinin başlıca temasıdır.

Şarkıyı işitenler elde olmadan ahşap evlerin çevrelediği daracık sokaklara gider, elinde şemsiye feraceli hanımları, kaşının üstüne yıkılmış fesi ve elde bastonuyla şık giyimli İstanbul efendilerini hayal eder.

Setre de pantol

Sultan Mecid saltanatının son devirlerinde Kâtibim diye bilinen ve “Üsküdar’a gider iken aldı da bir yağmur,/Kâtibimin setresi uzun eteği çamur” diye başlayan bir şarkı dillere düşmüştü. Devir setre ve pantol devridir. Kâtibin alameti de elbette bu yeni elbiselerdir.

(Setre, dizlere kadar inen yakası ilikli koyu renk ceketin adıdır.)

Üsküdar’da Ali Rıza Paşa’nın kızı veya zevcesi Ayşe Hanım, zevci vefat edince, mahallelerinde Kâtip namıyla tanınan Aziz Mahmud Bey’e âşık olur. O zamanki aşklar en fazla kafes arkasından cereyan eden bir görüşe istinat ettiğinden âdeta platonik gibidir.

Selami Ali Efendi tekkesi şeyhinin oğlu Aziz Bey çok yakışıklı, hoşsohbet ve şık bir zattır. Düğünlerin, meclislerin aranılan kişisidir. Rugan pabuç giyer, fesini kaşının üstüne eğer. Ne çare ki üç defa evlenmiştir, halihazırda da evlidir.

Ayşe Hanım aşkından yataklara düşer. Nihayet Aziz Bey ile evlenmeye nail olur. Aşk en azından bu safhada mesut biter. Ama Ayşe Hanım zevcinin nikâhında vefat eder. Kâtip Aziz Bey’in 17 numaradaki evinin bulunduğu Tekkeiçi Sokağının ismi 1970’lerin başında Katibim Aziz Bey diye değiştirilmiştir. Karşısındaki hazirede aile fertleri gömülüdür.

Erkek güzeli

Kâtibim Aziz Bey’in gelini Hikmet Hanım seneler evvel gazetelere verdiği röportajda, kayınpederini şöyle anlatıyor: “Aziz Bey bir erkek güzeliydi. İri siyah kirpiklerinin gölgelediği yeşil gözleri vardı. Hele elleri çok güzeldi, bir hanım eli gibiydi. İri yapılı, esmer, siyah saçlıydı. Üsküdar adliyesinde başkâtip olduğu zaman yoldan geçerken bütün genç kızlar kafeslerin ardından onu gözlermiş. Bu sebeple adı unutulmuş, Kâtibim diye anılmaya başlanmıştır.

Ayşe Hanım, vaktiyle Rıza Paşa ile evliymiş. Rıza Paşa ölünce Aziz Bey ile evlenmiş. Aziz Bey 52 yaşında vefat etmiş, evlerinin karşısındaki küçük bir hazireye gömülmüştür. Burada aynı aileden olduğu söylenen birtakım mezar taşları vardır. Ama Kâtib’inkine rastlanmamaktadır. Hikmet Hanım, “Taş pehleden kurtularak yıkılmış, uzun süre yerde yatmış, sonra da bir gün yok olmuştur” demiştir.

Bu anlatılanlara bakıp da Aziz Bey’i çapkın birisi zannetmemelidir. Kendi hâlinde efendiden bir adamdır. Fayton içinde veya elinde bastonunu sallayarak yaya geçerken kızlar kafese koşup seyredermiş. Ne o ve ne de ona hayran olanlar o zaman için edep dışı görülen bir şey yapmıştır. Ayşe Hanım vasıtayla kendisine evlilik teklifinde bulunmuş, o da bu güzel, asil ve zengin hanımın aşkına cevap vermiştir.

Romandan filme

Hikâyeden ilhamla 1955’te Kâtibim filmi çekildi ve alaka gördü, yurt dışına satıldı. Münir Müeyyed Bekman’ın 1958’de basılan Kâtibim kitabı ve 1968’de çekilen Zeki Müren’in başrolünü oynadığı Kâtip filmi bu aşk hikâyesinden mülhemdir, ama ikisinde de hikâye oldukça tahrif edilmiştir.

Nuri Halil Poyraz’ın notaya aldığı Nihavend makamındaki Kâtibim şarkısı/türküsü bu hâdiseyi terennüm etmek üzere Ayşe Hanım’ın ağzından yazılmıştır. Uzun zaman İstanbul radyosunun sinyal müziği idi.

Şarkı hemen her ülkede tanınmış ve sevilmiştir. Bütün Balkan ülkeleri ve ayrıca Macaristan’dan başka, İran, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Bangladeş, Endonezya, Malezya ve Singapur’da şarkı mahallî lisanlara adapte edilerek söylenegelmiştir. Arapça, Farsça ve Yidiş versiyonları da vardır.

Modern besteci ve şarkıcılar şarkıya hususi bir iltifat göstermiştir. Mesela Fransız besteci Camille Saint Saëns, 1895’te bestelediği Souvenir d’Ismaïlia adlı konçertosunu Kâtibim temasıyla yazmıştır 1950’lerde Eartha Kitt isimli Amerikalı zenci şarkıcının Türkçe sözlerle ve kendi şivesiyle söylediği “Üsküdar’a gider iken…” çok tutulmuştu. 1970’lerde pop grubu Boney M’in Rasputin şarkısı Kâtibim’in adaptasyonudur.

“Donsuz asker” Marşı!

Reşat Ekrem Koçu, çok zaman yaptığı gibi, hiçbir mehaz vermeden, şarkının nağmesinin bir İskoç marşından adapte edildiğini söyler. 1854 senesinde Osmanlı Devleti, Rusya ile harbe tutuşmuştu. Kırım Harbi diye bilinen bu hadisede İngiltere, Fransa ve Sardinya Osmanlıların müttefiki idi. Müttefik birlikleri akın akın İstanbul’a geliyor, buradan cepheye sevk olunuyordu.

İstanbul’un hayatında görmediği bir manzara idi. İngiliz birlikleri arasında İskoç askerleri de vardı. Bunlar kilt (etek) giydiği için, halk isimlerini Donsuz Asker koymuştu. Her akşam Selimiye Kışlası önündeki geçit resmini seyrederdi. İşte burada işitilen İskoç Marşı, şarkıya ilham kaynağı olmuştu.

Sonradan yapılan tetkikler böyle bir İskoç Marşı’nın olmadığı istikametindedir ki, şu hâlde şarkı her hâliyle orijinaldir. Nitekim Zeki Müren, filmi çekerken, Kâtibim’in bir İskoç melodisi olduğuna inanmamış, “Ölçüsü düyektir. Düyek tamamen Şark’a has bir ölçüdür” demişti.

Balkanlar başta olmak üzere dünyanın hemen her yerinde tanınan ve sevilen bu şarkının Yunan, Sırp veya Bulgar menşeli olduğu söylenmiştir. Hatta 2003 senesinde bir Bulgar film direktörü bu şarkıya dair dokümanter film çekmiştir.

Halk kültürü mecmuası

**Kâtibim Aziz Mahmud Bey son zamanlarında oğlu ile**

Türkiye’nin sembolü sayılan bu şarkının, zamanın gözde mesleği kâtip teması üzerine kurulu olması çok manidardır. Şarkının güftesi bir halk kültürü meşheridir:

Üsküdar'a gider iken aldı da bir yağmur

Kâtibimin setresi uzun, eteği çamur

Kâtip uykudan uyanmış, gözleri mahmur

Kâtip benim, ben kâtibin, el ne karışır?

Kâtibime setre de pantol ne güzel yaraşır!

Üsküdar’a gider iken bir mendil buldum.

Mendilimin içine (de) lokum doldurdum.

Kâtibimi arar iken yanımda buldum.

Kâtip benim, ben kâtibin, el ne karışır?

Kâtibime sırmalı ceket ne güzel yaraşır!

Üsküdar’a gider iken köşebaşı bakkalı

Kâtibin elinde kalem döker rakamı

Servi gibidir boyu da kalemdir kaşı

Kâtip benim, ben kâtibin, el ne karışır?

Kâtibime kolalı da gömlek ne güzel yaraşır!

Kâtibimin elinde de kanarya kafesi

Dar kalıba vurmuş kâtibin fesi

Kâtibim evlenecektir çoktur hevesi

Kâtip benim ben kâtibin el ne karışır

Kâtibime kolalı da gömlek ne güzel yaraşır

Kâtibim kol kol olmuş da çayırda gezer

Kâtibimin sözleri de bağrımı ezer

Kâtibimin mektupları cebimde gezer

Kâtip benim ben kâtibin el ne karışır?

Kâtibime kolalı da gömlek ne güzel yaraşır

Üsküdar'a gider iken bohçam tutuştu

Kordonum kesildi, saatim düştü

Üsküdar’ın çapkınları peşime düştü

Kâtip benim ben kâtibin el ne karışır?

Kâtibime kolalı da gömlek ne güzel yaraşır

Üsküdar’dan İstanbul’a geçen kayıklar

Kâtibim oturmuş fındık ayıklar

Kâtibim rüyasında da beni sayıklar

Kâtip benim ben kâtibin el ne karışır?

Kâtibime kolalı da gömlek ne güzel yaraşır

“Tiz, elleri kesile şu mimarın!”

16 Haziran 2025 02:00 | Güncelleme :16 Haziran 2025 01:25

A -

A +

* Evliya Çelebi, Sultan Fatih’in cami yaptırırken, Ayasofya kadar ihtişamlı olmasın diye sütunları kısaltan mimarın elini kestirdiğini, mimarın da mahkemeye gittiğini anlatır. Peki, “hikâye” tarihe ne kadar uygundur?

Sultan Fatih, cami yaptırırken, Ayasofya’dan yüksek olmasın diye sütunları kestiren mimara kızmış. Mimar, İstanbul’da zelzele çok olur diye böyle yaptığı şeklinde kendisini müdafaa etse de dinlememiş, “Özrün kabahatinden büyük!” diyerek ellerini kestirmiş. Mimar da İstanbul kadısına müracaat etmiş.

Padişah mahkemeye gelmiş, oturacak bir yer bakarken, kadı, adalet icabı, “Oturma beyim, hasmınla mürafaa-i şer olacaksın” demiş. Kadı, muhakeme neticesinde kısas olarak padişahın ellerinin kesilmesine hükmetmiş.

Mimar, “Bana ne faydası var, diyet ödesin” demiş. Padişah da günde 20 akçe diyete mahkûm olmuş. Kadı, “Namaz sahrada da alçak camide de kılınır. Sütunun cevahir olsa, yine de taştır. Ama böyle bir usta kırk yılda bir gelir” demiş.

Mahkeme bitince kadı, padişaha yer gösterip oturtmuş. Padişah, eteği altındaki topuzu gösterip, eğer bana iltimas geçseydin, başını bununla ezerdim diyerek kadı efendinin tavizsiz adaletini övmüş. Kadı da, postu kaldırmış, eğer hükmüme razı olmasaydın seni buna helak ettirirdim diyerek postun altında bir ejderha göstermiş. Padişah, kadının elini öpüp duasını ayarak oradan ayrılmış...

“Tiz, elleri kesile şu mimarın!” — **Fatih Sultan Mehmed Han**

Hayalhane süzgeci

Evliya Çelebi’nin anlattığı bu hikâyesinin sonraki versiyonlarında, hadisedeki adalet temasını kuvvetlendirmek için mimar Rum yapılmış; kadı da Hızır Bey olmuştur. Hatta mimara İpsilanti diye bir de isim uydurulmuştur. Öyle ya, bu hıyaneti olsa olsa bir Rum yapabilir. Hâlbuki Evliya Çelebi, mimarbaşı olduğunu ve inşaatta Rum çalışmadığını söyler.

Başka numune yokmuş gibi, Osmanlı adaletini ve padişahın hakkaniyetini göstermek adına bu hunhar hadise o kadar popüler olmuştur ki, piyese dönüştürülmüş, filmlere alınmıştır. 2006’da Üsküdar’daki bir bina adalet müzesi yapılmış ve hadise orada balmumu heykellerle canlandırılmıştır.

Sanat tarihçisi İbrahim Hakkı Konyalı der ki: “Evliya Çelebi hadiseyi hayalhanesinde süsledikten ve mutat mübalağa süzgecinden geçirdikten sonra ibretli ve heyecanlı bir sahne hâlinde aksettirmektedir.”

Padişah’ı zalim bir psikopat gibi gösteren bu hikâye doğru ise, mimar zelzeleden endişelenirken, padişahın tek derdi Ayasofya ile yarışmaktır. Bunun Fatih Sultan Mehmed gibi emsalsiz bir hükümdar ve şahsiyet için hakaretten başka manası yoktur. Nitekim mimar haklı çıkmış, Fatih Camii 1766 zelzelesinde yerle bir olmuştur.

Hadise doğru kabul edilse, Osmanlı hukukuna ve adaletine uyan bir tarafı yoktur. Faraza padişah, mimarın ellerini tazir cezası olarak kestirmiştir. Bunu muhakeme edecek bir mahkeme yoktur. Padişah başhakimdir. En üst mahkeme kendisidir. Ceza değil de suç kabul edilse, elleri kesen padişah değil cellattır. İkisine de kısas cezası verilemez, emreden diyet öder, kesen tazir edilir.

Mübalağacılar şahı!

Padişahın adaletine numune anlatılan bu hikâye, Evliya Çelebi’nin başka bazı rivayetleri gibi tarihî hakikatlere uygun değildir. Tarihin en enteresan şahsiyetlerinden biri olan Evliya Çelebi, dünya edebiyatının en kıymetli eserlerinden olan Seyahatnamesine, işittiği her şeyi mantık süzgecine vurmadan almıştır. Kitabında çok mübalağalar vardır.

Buna şaşılmaz. Zira eski tarihçilerin âdeti, bulduğu her çeşit rivayeti zayi olmasın diye kitaba yazmaktır. Buna inanmak gerekirse, Van’da fil doğuran kıza, Erzurum’da çatıdan çatıya atlarken soğuktan donan kediye, padişahın imparatora hediyesi olarak Viyana’ya götürülen atın, etrafını saran gâvurlara bakıp üzüntüsünden ölmesine de inanmak icap eder.

Kalesi angarya ile yapıldığı için Ankara’ya (Angarya) bu ismin verildiğini söyler. Muş’ta, kitabesinde Kürtler içmesin diye yazan hayalî çeşmeden bahseder. Hezarfen Ahmed Çelebi diye Galata Kulesi’nden havalanıp Üsküdar’a inen hayalî bir şahsiyetten bahseder ki bu kadar mühim hadise hiçbir vesika veya kitapta geçmez.

Bununla kalsa iyiydi. Son zamanlarda, roman ve filmlerin de tesiriyle, Osmanlı padişahları hakkında, güya adalet ve kahramanlıklarını övmek üzere nice trajikomik anekdotlar düzülmüştür, düzülmektedir. Eskiden para kazanmak gibi popüler maksatlar için mevzu alınan tarihî şahsiyetler, şimdilerde ideolojik propagandalara alet edilmektedir.

Osmanlıları ve medeniyetini yüceltmek için böyle rivayetlere hacet yoktur. Osmanlı hukuk sisteminin mükemmelliğine dair arşiv vesikaları, yerli ve yabancı seyyahların seyahatnameleri ortadadır.

Mitoloji ve hakikat

Hikâye Fars mitolojisindeki Sinimmar kıssasına benzer. Genceli Nizami’nin Haft Peyker isimli manzumesinde anlattığına göre, Yemen hükümdarı Numan, zamanın en büyük mimarının ayaklarına hazineler sererek, misafiri Pers şehzadesi Behram Gur için emsalsiz bir saray inşa etmesini ister. Saray o kadar güzel olur ki, gün doğumunda başka renk, akşam başka renk alır. Sarayı çok beğenen hükümdarın kalbine şüphe düşer. Benzerini yapmasın diye mimarı sarayın tepesinden aşağı atar. Birini, muvaffakiyetinden dolayı cezalandırmaya mükafat-ı sinimmar denir.

Usta mimarların başına gelen belalar mitolojinin en heyecanlı mevzuları arasındadır. Güya Ayasofya’yı yapan İgnatios, benzerini yapmasın diye imparator tarafından öldürülür. Normandiya’da XI. yüzyılda tamamlanan d’Ivry Kalesi’nin mimarı Lanfred’in elleri, başka bir derebeyi için benzer kale yapmasın diye kesilir. Moskova’daki Aziz Vasil Katedrali’nin mimarı, benzerini yapmasın diye Korkunç İvan tarafından kör edilir.

Memlûk Sultanı, Kahire’deki külliyesinin mimarının ellerini aynı gerekçeyle kestirir. Şah Cihan, Tac Mahal’in bir benzerini yapmasın diye mimarı kör ettirir. Bijaypur’daki muazzam Gol Gumbaz türbesinin mimarının gözleri çıkarılır ve elleri kesilir. Isfahan’daki Şah Mescidi’nin Ermeni mimarı daha yüksek bir kilise yapınca Şah Abbas tarafından elleri kesilmiştir.

Dimitri Kantemir’in anlattığı bir Rum efsanesi daha vardır: Güya Sultan Fatih, cami bitince çok beğenip mimarı mükafatlandırmış. Benzerini yapabilir misin diye sorup müspet cevap alınca kazığa oturtmuş...

Bunların hepsinde mimar, muvaffakiyetinden dolayı cezalandırılmıştır. Evliya Çelebi’nin anlattığına benzer bir hadise ise Semerkand’da yaşanmıştır. Emîr Timur’un düşmanı İbn Arabşah’a inanmak caizse, Cuma Camii’nin mimarı Muhammed Cilad, mükafat beklerken, seferden dönen Timur’un binayı alçak bulması yüzünden idam edilmiştir.

Atik Sinan’ın sonu

Eli kesildiği iddia edilen Atik Sinan camiyi tamamladıktan sonra senelerce yaşamış, başka eserlere imza atmıştır. Atik azatlı demektir. Muhtemelen Rum iken Müslüman olmuş zengin bir mimardı. Çok sayıda vakfı vardır. Kabri kendi yaptırdığı Kumrulu Mescid haziresindedir. Mezar taşına göre, caminin tamamlanmasından yedi ay kadar sonra 1471’de hapsedildiği yerde ölmüştür.

Bazı kaynaklarda dövülerek öldürüldüğü, hatta boynunun vurulduğu yazar. Acaba neden? Caminin inşası çok zahmetli ve masraflı olmuştur. Bu esnada yaşanan acemilikler, sıkıntılar, aksaklıklar, israf ve yolsuzluk, mimara yüklenmiş olsa gerektir. Kimi haklı bulur, kimi haksızlığa kurban gittiğini söyler. Mezar taşında da şehit yazar. Bu hazin rivayetler Evliya Çelebi’nin hayalhanesine böyle aksetmiş olmalıdır.

(Bu mevzuda bkz. Mustafa Çağhan Keskin, Atik Sinan: Mitler ve Gerçekler Arasında Bir Osmanlı Mimarı, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2022/2, 39:2, 75-104)

İttihatçılar ölür, İttihatçılık ölmez!

23 Haziran 2025 02:00 | Güncelleme :23 Haziran 2025 01:05

A -

A +

* İktidarı gasbedeli yüz seneden fazla zaman geçti. Koca imparatorluğun mezarcısı oldular. Buna rağmen ne izleri ne de sesleri eksildi. "İttihatçılar ölür, İttihatçılık ölmez" sloganı doğru çıktı. Bu muvaffakiyete destan yazılsa yeridir...

İttihat ve Terakki Cemiyeti, 1889 senesinde Sultan Hamid’in kurduğu yüksek mekteplerde okuyanlarca illegal olarak kuruldu. Görünürdeki ideal hürriyet ve demokrasi idi. Ama hakiki gaye Sultan Hamid devrinin ananeye ve dine bağlı hayat tarzından kurtulmak, ihtiyarların işgal ettiği makamlara kurulmaktı.

1897 Harbi'nden beri iktisadi buhran sebebiyle maaşların geç verilmesi de muhalefetin itici gücü olmuştur. Sultan Hamid’in belki mazur görülebilecek, ama sevenlerini bile bizar eden şüpheciliği ellerini güçlendirmiştir. İtalya, İngiltere, Fransa ve Almanya da bunları desteklemiştir.

1908’de Rumeli’deki İttihatçı subaylar, “İngiltere Kralı ile Rus Çarı Reval’de Rumeli’yi paylaştı” yaygarasıyla dağa çıktılar. Kumandanlarını vurdular. Reval’de böyle bir mevzu konuşulmadığı sonradan ortaya çıktı. Hürriyet, eşitlik, kardeşlik, vatan, millet edebiyatının sloganlaştırıldığı ihtilâl büyüdü.

Çeteleşmiş asiler, telgraf tellerini kesip Manastır’da askerî müfettiş Şemsi Paşa’yı öldürdüler. Yerine gelen Tatar Osman Paşa’yı da dağa kaldırdılar. Manastır polis müfettişi ve Selânik topçu alayı imamını öldürdüler. Manastır Valisi Hıfzı Paşa Padişah’a, “Manastır’da benden başka herkes İttihatçıdır” diye mesaj gönderdi.

Endişelenen Padişah, 23 Temmuz 1908’de Meclis'i toplantıya çağırdı. İttihatçılar burada ekseriyeti elde etti. Memleket bâgî (isyancı) statüsündeki darbecilerin eline geçti. Osmanlı Devleti, 1876-1878 arasında olduğu gibi bir dârülbağy oldu.

Bir sene dolmadan İttihatçı muhalifleri 31 Mart 1325 (1909) tarihinde bir karşı darbe tertipledi. Muvaffak olamayan bu darbede İttihatçıların parmağı bulunduğu söylenir. Sultan Hamid’i mesul tutup tahttan indirdiler. Saray İttihatçılarca yağma edildi. Sultan’ın ailesi ve saraylılar sokağa atıldı. Sultan Reşad tahta çıkarıldı; ama bütün salahiyetleri budanarak…

Kozmopolit topluluk

Talat ve arkadaşlarının çoğu Mason idi. Rol modeli olan masonlar gibi cemiyetin her sınıftan adamı vardı. Ateistten (Abdullah Cevdet), 'İslâmcı'ya (Akif), şovenistten (Ziya Gökalp), dönmeye (Cavid) varıncaya kadar geniş bir kitleyi kucaklıyordu. Laiklik, şapka ve harf inkılabı gibi teşebbüsleri başlatan İttihatçılardır.

Hepsinde ortak olan nokta komitacılıktı. Komitacı, her şeyi en iyi bildiğine inanan ve bunun için her yolu mübah görene verilen isimdir. Muhaliflerini bizzat veya kiralık katillerle susturdular. Geri kalanını sürdüler. Hepsi bir günde birkaç rütbe terfi aldılar. Kendilerinden olmayan asker ve memurları kapıya koydular.

Entelektüel, vatansever, dindar, afif, idealist değil, iktidar hırsıyla yanıp tutuşan, pragmatik, fırsatçı, hayalperest bir güruhtu. Yandaşlarını da cinayet, yağma, yolsuzluk, işkence gibi huylara alıştırdılar. Aklı başında her Türk, her Müslüman, hatta her insanın vicdanında menfi bir nam bıraktılar. Almanya’nın menfaatini hep Türkiye’nin önünde tuttular.

Bunlar her ne kadar milliyetçi ve vatansever gibi lanse edilseler de hakiki milliyetçilik milletinin huzur ve refahı için çalışmaktır. Milleti felakete sürüklemek vatanperverlik değildir.

Balkan Harbi’nde Rauf Bey, Kâmil Paşa hükûmetinin sevap hanesine yazılmasın diye Averof zırhlısını batırmadı. Hükûmeti düşürebilmek uğruna harbin kaybedilmesi için sıkı bir bozgunculuğa giriştiler. Askerlere dağıttıkları broşürlerde, Edirne’yi Bulgarlara vererek, kan dökülmesine engel olunması yolunda propaganda yaptılar.

Daha evvel askerlik yapmamış olan Talât Bey, gönüllü yazılmış; cephede “Askerler; bunak [sadrazam] Kâmil Paşa için kanınızı dökmeyin. Gâvur burada değil, İstanbul’dadır. Sizi gâvurlara sattı” diyerek propaganda yaptığı anlaşıldı. Şükrü Paşa, “Nefer elbiseli müfsid” dediği Talât’ı, Edirne’den gitmezse, idamla tehdit edince, İstanbul’a döndü. (İ. Hami Danişmend)

Zaten ölmeyecekler miydi?

İktidara gelir gelmez ilk hadise, Bulgaristan istiklâlini ilan etti; Avusturya, Bosna-Hersek’i ilhak etti (1908). İtalya, Libya’ya çıktı (1911). Balkan devletçikleri bir araya gelip 5 asırlık Rumeli’yi kopardılar. Edirne düştü (1912).

Bunun üzerine suçlu arayıp, Bâbıâli’yi basarak darbe yaptılar. Enver, burada harbiye nazırı ve yaverini gözünü kırpmadan vurup öldürdü. Alman dostlarına yardım için memleketi harbe sürüklediler. Müslümanların gözünü boyamak maksadıyla mukaddes cihad fetvası bile çıkardılar.

Kıbrıs ve Mısır ilk etapta kaybedildi. Kafkas cephesinde on binlerce asker donarak öldü. Bir günde binbaşılıktan generalliğe terfi eden ve memleketin bir numaralı adamı olan Enver Paşa, buna rağmen İstanbul’da zafer alayı yaptırdı. “Zaten ölmeyecekler miydi?” dedi. Yüzbinlerce yüksek tahsilli gencin nahak yere toprağa düştüğü Çanakkale felâketi hâlâ zafer olarak kutlanır. Cihan Harbi, 7 asır evvelki Moğol istilasından sonra Türk tarihinin en büyük felâketi olarak tarihe geçti.

"Enver Paşa pirinci"

Çatlak bir iki sesin çıktığı meclis kapatıldı. Gazetelere sansür kondu. Halk, istibdad olarak gördüğü eski devri arar oldu. Hayat serbestleşti. Eskiyi özleyenlere mürteci dendi.

Memleket Alman müstemlekesi hâline geldi. Avrupa’dan gelen vagonların üstüne tebeşirle Enverland yazılıyordu. Harb kazanılsaydı, Rusya’daki milyonlarca Alman Anadolu’ya yerleştirilecekti.

Halk süpürge tohumundan ekmek yerken, İttihatçılar ve sempatizanları, vagon ticareti ve karaborsacılık sayesinde zengin oldu. Herkesin bulamadığı bulgura "Enver Paşa pirinci" dendi. Postacılıktan imparatorluğun en yüksek makamına oturtulan ve dürüst diye adı çıkan Talat, etrafındakilerin çalıp çırpmasına göz yumuyordu. Başta İttihatçıların yanındaki Tevfik Fikret bile “Yiyin efendiler yiyin!” diyerek bunlardan yüz çevirdi.

1912’de 120 bin Egeli Rum, sebepsiz yere Yunanistan’a sürüldü. 1915’te Ruslar gelir de müttefik bulurlar bahanesiyle yurt sathında bir milyona yakın Ermeni, Suriye’ye göçürüldü. Yarısı yolda açlık, soğuk, hastalık, asker ve çetelerin elinde can verdi. Mallarına İttihatçılar çöktü.

Üçlü diktatoryanın bir ayağı Cemal Paşa’nın Suriye valiliği sırasında Arapça konuşmak yasaklanarak, Araplar, ardından da Kürtler küstürüldü. Devletin Adriyatik sahilinde Sırplara karşı karakolu mevkiindeki Arnavutların silahları toplandı. Hepsi ayaklandı. Arnavutluk elden çıktı.

Almanya’dan borç alındı. Hazine iflas etti. Hemen her cephede ordular yenildi. Bir milyon kişi hayatını kaybetti. Memleket enkaza döndü.

Efendiler nereye?

Harb kaybedilince, İttihatçıların elebaşları, tekrar dönüp “kaldığı yerden devam” emeliyle firar etti. Sultan Vahîdeddin zamanında mahkemeler, işledikleri harb suçları sebebiyle bunları gıyaben idama mahkûm etti.

Refik Halid’in “Efendiler nereye?” serlevhalı yazısı şöyle başlar: “Ziyafet bitti, fakat ağzınızı silmeden, elinizi yıkamadan, bir de acı kahvemizi içmeden efendiler nereye? Yaz başlangıcında sırtı karnına yapışmış, sarı, sıska, cansız birtakım tahtakuruları çıkar, iğne gibi vücudumuza batarlar, derimizi haşlarlar, kanımızı emerler, sonra sabaha karşı etli canlı, iri yarı şuraya buraya kaçarlar... Galiba şafak attı, güneş doğuyor; tahtakuruları nereye?”

Birkaç Ermeni genci, bunları vurup Türklerin de intikamını aldı. Ecnebi mahkemeler, aileleri sürülüp öldürülmüş katilleri haklı bulup ceza vermedi. Bu şekilde ölümleri sonradan dramatize edilerek, emsalsiz kusurlarının üzerine şal çekildi. Hepsi birer vatan, millet, hatta din kahramanı hâline getirildi. Partinin yeni sloganı şu oldu: “İttihatçılar ölür, İttihatçılık ölmez!”

Hepimiz İttihatçıyız!

Elebaşları kaçtıktan sonra geri kalan İttihatçıların temizlenmesi dile getirildiğinde, Dahiliye Nazırı Fethi Bey (Okyar) yarı şaka “Hepimiz İttihatçı değil miyiz?” demişti. (5/XI/1918)

Ali Kemal Bey, elebaşlarının kaçışı üzerine yazdığı yazılarda diyor ki: “O kaçış zahiridir. Hakikatte bu topraklarda, bu havada, bu muhitte gizliden gizliye yaşayan yine odur. Onun ruh-i habisidir. Hükûmetin kararlarında, mebusların müzakerelerinde, matbuatın münakaşalarında, hatta avamın heyecanlarında, dikkat ediniz, o ruhtan ne derin titremeleri hissedersiniz… Türklerde bazı hissiyatça İttihat ve Terakki ruhuyla yaşayanlar, niçin inkâr edelim, öteden beri çok, pek çok idi. Zaten öyle olduğu için o uğursuz hizip hırsızlıktan cinayete kadar her türlü fenalığı yaptı.”

1920’den itibaren İngilizlerin serbest bıraktığı İttihatçılar kaçarak Ankara’ya sızdılar ve yeni bir kisveye büründüler. Kalanlarından yeni rejime biat etmeyenler 1926’da tasfiye edildi. İttihatçı elebaşları kahraman ilan olundu; şehitliklere gömüldü. O gün bu gündür millet bunlardan yakasını kurtaramadı.

Çapulcu siyasiler

Memleketi felakete sürükledikten sonra, hiçbir şey olmamış gibi tekrar iktidar mücadelesine kalkışan İttihatçılar hakkında Hüseyin Rahmi Gürpınar, Evlere Şenlik kitabında diyor ki: “Halkın parasını dolaba koyan çapulcu siyasiler, şimdi nerdesiniz? Bazılarınız milletin gözyaşı imbiğinden çektiğiniz servetlerle kasalarınız dolu, suratlarınız tertemiz, lordlar gibi menfalarınızdan avdet ettiniz. Kanına ekmek doğradığınız Türklerin arasına yine katıştınız.

İktidarınız, hamiyetiniz, bir küçük memuriyeti idareye kâfi değilken, her birinizin devletin mühim işlerinden 8-10 büyük dolabınız vardı. Çevirdiniz, çevirdiniz, dünyanın altını üstüne getirdiniz. Türk'ü ezdiniz, ezdirdiniz. Soydunuz, soydurdunuz. Astınız, kestiniz. Sürdünüz, süründürdünüz. Şimdi hayran hayran mazlumlar arasında dolaşıyorsunuz.

Söyleyiniz, geçen kanlı devrin mesulleri kimlerdir? Bunları yerde mi, gökte mi arayacağız? Hokkabaz değnekleri sizin ellerinizde idi. Bütün vukuata siz kumanda ediyordunuz. Bir işaretinizle kanlar sel gibi akıyor, alaylar, ordular takımıyla batıyordu.

Biraz hudutları dolaşınız. Çöl külhanları içinde kanları tüterek can vermiş, buzlar arasında kemikleri donmuş şehit yığınları görünüz. Memleketin bağrındaki harabeleri, viraneleri dolaşınız. Kalbinizden yine kendinize karşı nefretler, lanetler kabarmaz ise, canavar yaratılmış olduğunu anlayınız. Cehenneme girseniz ateşi duymayacak hissizlerden bulunduğunuza sevininiz. Ufak bir yangını söndürmek vasıtalarına malik olmayan bir millet, cihan harbinin ateşine saldırırsa böyle olur.

Milleti alçak bir mahkûm gibi cihan siyasetgâhına çıkartan makalelerinizi, hitabelerinizi bugün gözden geçiriniz. Kimsenin lanetlemesine lüzum kalmaz. Fakat bu saatte hepinizin koltuklarınızın altında pek süslü beraat kâğıtları vardır. Allah’ı, melekleri, şeytanları, insanları bir daha aldatmak istersiniz!”

Siz benim casusumu bulamazsınız!

30 Haziran 2025 02:00 | Güncelleme :30 Haziran 2025 01:01

A -

A +

* Fatih Sultan Mehmet, İstanbul kuşatılmasında Bizans'ta bulunan casusları vasıtasıyla şehrin askerî sırlarından birçoklarını öğrenmişti. Hatta sultanın gizlice şehre girip haber topladığına inanılmıştır...

Eski Türklerde casusa "çaşıt" derler. Nizamülmülk, Siyasetname’de dünyanın her tarafına tüccar, seyyah, derviş, tabip kılığında casuslar gönderilmesini tavsiye eder. Bâtınîlerin güçlenmesini de Selçuklulardaki istihbarat zaafına bağlar. Nitekim Sultan Alpaslan’ın mertliğe aykırı bulduğu için casusluğa itibar etmediği söylenir. Emîr Timur, Anadolu halkını ayaklandırmak üzere, her kılıkta casuslar kullanmıştı.

Siz benim casusumu bulamazsınız! — **Asesbaşı ve Böcekbaşı**

Dost kazanmaya bak

Bilecik tekfuru, Yarhisar tekfurunun kızı ile evlenirken, Osman Gazi de düğüne davet edildi. Maksat, onu gafil avlayıp öldürmekti. Mert bir zat olan Harmankaya Tekfuru Mihal, dostu olan Osman Gazi’ye komployu haber verdi.

Osman Gazi, düğün hediyesi olarak Bilecik tekfuruna bir sürü kuzu gönderdi. Düğünden sonra yaylaya geçeceklerini söyleyerek, eşyalarıyla kadınlarının kaleye alınmasını ve düğünün açık bir yerde yapılmasını rica etti. Tekfur, bunları kabul etti.

Osman Gazi, eşya yerine, atlara silah yükletip, kırk kadar askeri kadın kılığında Bilecik’e gönderdi. Kaleye giren askerler, sadece nöbetçilerin kaldığı kaleyi kolayca ele geçirdiler (1300).

Fatih Sultan Mehmet de İstanbul kuşatmasında Bizans'ta bulunan casusları vasıtasıyla şehrin askerî sırlarından birçoklarını öğrenmişti. Hatta sultanın gizlice şehre girip haber topladığına inanılmıştır...

Viyana’daki Türk casusu

Martolos isimli gayrimüslim vatandaşlar, bir talimden geçirilerek ecnebi memleketlere casus olarak gönderilirdi. Bunlar ekseri Yahudilerden olur ki, Hristiyanlara ezelî düşmandırlar. Hem haber toplar hem de düşmana mübalağalı bilgiler verip göz korkutarak psikolojik harb yaparlar.

Macar tarihçi Takats Sandor’un naklettiği XVI. asırda İstolni-Belgrad Sancakbeyi Hamza Bey'in, Avusturya elçisine söylediği sözler enteresandır:

“Hiçbir yerde askeriniz olmadığını biliyorum. 6 senedir Viyana'da casusum var. Dilinizi iyi bilir. Ailesiyle beraber yaşar. Bazen papaz görünür, bazen başka şey olur. Siz onu bulamazsınız.”

Fransa sarayında Titus Moldariensis Clericus adıyla 1637-1682 arası 40 sene casusluk yapan Mehmed Ağa, Kaptan-ı derya Küçük Ali Paşa’nın maiyetindendi. Mektupları Cenovalı Giovanni Paolo Marana tarafından neşredilmiştir. Bazıları bunların düzmece olduğunu, Marana tarafından yazıldığını söyler.

Ne eşek herifmiş!

Osmanlılar zamanında ordunun öncü kuvveti olan akıncılardan başka seyyahlar, tacirler ve yerli halktan istihbarat toplanırdı. Meselâ açık ticaret şehri Dubrovnik, bir istihbarat merkeziydi. Komşu ülkelerde, Fransa, Venedik, Lehistan ve Rusya’da mahallî ve profesyonel ajanları vardı. Yerli halktan menfaatleri zedelenenler veya kendi hükûmetlerinden sıkıntı yaşayanlar Osmanlılar için casusluk yapardı.

Ancak bu istihbarat, bir teşkilata bağlanmış değildi. Bilgi ihtiyaç duyulduğunda elde ediliyordu. Devamlı bir bilgi akışından söz edilemezdi. Ayrıca gelen bilgilerin teyidi, kullanılan casusların çift taraflı çalışıp çalışmadığının kontrolü mümkün olmuyordu. O gün için dünyanın en ihtişamlı devleti olmanın hasıl ettiği gurur, bir istihbarat zaafı meydana getirmiştir. XVIII. asırda yaşanan mağlubiyetlerin bir sebebi de budur.

Osmanlılar XVIII. asrın başlarından itibaren Avrupa’ya daimî elçiler göndermeye ve diplomatik istihbarata ehemmiyet vermeye başladılar. 1799’da Fransızlar Mısır’a hücum ettiğinde, Paris’te bulunan Osmanlı sefirinin, Fransızların Mısır’ı işgal etmek niyetinin olmadığına dair raporu İstanbul’a gelince, zamanın padişahı Sultan III. Selim, “Ne eşek herifmiş!” diye raporun altına not düşmüştür.

İç istihbarat

Bir yandan da hükûmet, ülkedeki düşman casuslarını takip ve bulduğunda imha ederdi. Birçok suikast bu sayede önlenmiştir.

İç emniyet işlerini yürüten, yeniçeri ocağı zâbitlerinden asesbaşı adlı polis müdürüydü. Faili meçhul vakaların suçlularını takip ve yakalama işlerine "böcekbaşı" bakardı. Emrinde kadın memurlar da bulunurdu. Maiyetindeki çuhadarlar iç istihbarat işine bakardı. Mahalle bekçisi mevkiindeki asesler de iç istihbarata yardımcı olurdu.

Mahallelerde herkes komşusunun kefili ve anormal bir şey gördüğünde asese ihbar etmesi mecburi idi. Casus kelimesinin, Kur’ân-ı kerimde de zikrolunan menfi manasından dolayı, hırsız ve katiller arasında gezen zabıta memurlarına "tebdil" denirdi.

Kader gelince gözler kör olur!

Sultan II. Mahmud zamanında (1834), istihbarat işleri, bugünkü emniyet müdürlüğünün yerini tutan Zabtiye Müşirliği’ne verildi. Taşralara, olup bitenleri muntazaman merkeze rapor etmekle vazifeli jurnal kâtipleri tayin olundu. Gizli polis teşkilatı da Fransız örneğine uygun olarak Sadrazam Reşid Paşa zamanında kuruldu.

1876’da iki darbeden sonra tahta çıkan Sultan II. Abdülhamid, olup bitenlerden ibret alarak 1880’de güçlü bir istihbarat dairesi kurdu. Halk arasında "hafiyelik" diye bilinen Yıldız İstihbarat Dairesi ile ilk defa modern mânâda istihbarat ve espiyonaj faaliyeti başlamıştır. 30 bin kişilik bu şebeke saraydan başlayarak bütün memleketi çember gibi sarardı.

Hafiye, “gizli” manasına gelen ve ajanlar için kullanılan Arapça bir tabirdir. Bunlar arasında resmî memurlardan başka; Kaşgarlı derviş, Dağıstanlı molla, Hindli dilenci, Sudanlı seyyah, Libyalı şeyh, Kürt, Afganlı, Buharalı hacı, Tatar hoca, oyuncu, hokkabaz, sihirbaz gibi her cins ve milletten insan vardı. Vilayet, hatta sefaret memurları bile buraya dâhildi. Hatta bazen yüksek memurlara saraydan hediye edilen cariye veya ağalar, aynı zamanda istihbarat işi de yapardı.

Hafiyeler, topladıkları bilgileri yazılı ve mühürlü olarak saraya takdim ederdi. Basit bir jurnalin tahkikini emrettiği Serhafiye Kadri Bey, bıyık altından gülünce, “Şimdi seni koğsam, gider Yeni Câmi’ne tezgâh kurar; dava vekilliği yaparsın. Ben bu işlere ehemmiyet vermezsem, gideceğim yer mezardır” demiştir. Mamafih yapılan araştırmalarda çoğu jurnalin boşa çıktığı görülürdü.

Zaman içinde bu jurnallerin ciddiyeti azaldı. Herkes birbirini jurnal etmeye başladı. Saçma havadislerin, hatta iftiraların bini bir paraya düştü. Padişah bunu bildiği hâlde, haber alma kaynağı kesilmesin diye göz yummak mecburiyetinde kaldı.

33 senenin ağır yükünden yorgun padişahı, bu sıkı istihbarat ağı da kurtaramadı. Saraydaki şifre kalemine kâtip olarak, İttihatçıların has adamlarının sızması ve bunun fark edilememesi, dikkate değerdir. “Kader hükmünü icra edince, gözler görmez olur!”

Jön Türkler, Hafiye teşkilatını lağvettiler. Hükûmete bağlı Teşkilât-ı Mahsusa'yı kurdular. Bunlar hafiyelere rahmet okuttular! Bu tür teşkilatlar, sadece istihbarat ile kalmaz; yurt içi ve dışında bazı operasyonlara da girişebilirler. Yıldız İstihbarat Dairesi’nin böyle bir faaliyeti kat’i olarak bilinmemekle beraber; Teşkilât-ı Mahsusa’nın bu sahadaki faaliyetleri pek meşhurdur.

Cumhuriyet devrinde bunun yerini kurulmasında Almanların rol oynadığı Millî Âmâle Hizmet (MAH) aldı. 27 Mayıs darbesinden sonra Millî İstihbârât Teşkilâtı’na (MİT) dönüştürüldü.

Bekârlık sultanlık mı?

7 Temmuz 2025 02:00 | Güncelleme: 14 Temmuz 2025 10:31

A -

A +

*Sokrates, “Mesut olmak istiyorsan evlen ya da evlenme. Her iki halde de pişman olursun” demiştir. Ama onun gibi aykırı birinin evlenip de mesut olması zaten beklenmez.

Evlenmemiş hanımlardan işitilmeyen bu tabir bilhassa evli erkekler arasında yıllardır keyifle, bazen evlilikten kaçınmanın kibar bir bahanesi, kimi zaman da savunma mekanizması olarak tekrarlanır. Kadın dırıltısından, çocuk zırıltısından kurtulmak; kimseyi idare etmek mecburiyetinde olmamak; istediğini yapabilmek… Bekârlık, tek kelimeyle “eşsiz”dir.

Bekârlık hakikaten sultanlık mıdır, yoksa sadece hayal mi? Bekârlık sultanlıksa, bu sultanlık nasıl bir tahtta oturur? Yalnızlıkla sarmaş dolaş bir hürriyet mi, yoksa çoraplarını bile kendi yıkayan bir hükümdarlık mı?
“Sultan” kelimesi bir hükümdarı hatıra getirir. Ama birçok hükümdarın çok eşli olması, tabirin ironisini güçlendirir. Hakikatte bekâr sultan azdır; ama tabirin aslı buradan gelmiyor. Asıl çıkış noktası, bekâr erkeğin “tek başına hüküm süren bir kral” gibi hareket etme hürriyetidir.

Seneler evvel Rusya’da iken bir yere gitmek icap etmişti. Azerbaycanlı arkadaşım Muhtar, “Bir bekâr taksi bulalım” dedi. Mana veremedim. Herhalde bekâr taksi daha ucuza çalışıyor veya daha fazla bulunuyor diye içimden geçirdim. Meğerse boş demekmiş. Farsça, kâr, iş demektir; be ise menfi yapar.

Bekâr, Arapça erken manasına bikr kelimesinden gelir. Evlenmemiş erkek için kullanılır. Dedem bekârlar için, “Ne bekârı, bîkâr, bîkâr!” (kârsız, işsiz) derdi. “Bekâra ev vermiyorlar, bekâra iş vermiyorlar” deyince, “Bana sorsanız kız da vermemeli” diye latife yapardı.

Her iki halde de pişmanlık

Filozof Sinoplu Diogenes’e göre evlenmek insanın hürriyetine zincir vurması demektir. Stoacılar hislerin kölesi olmamayı müdafaa ederler. Bekâr kalmak buna bir vasıta olabilir. Sokrates, evlenmiştir, ama hayal kırıklığına uğramıştır. Bu sebeple, “Mesut olmak istiyorsan evlen ya da evlenme. Her iki halde de pişman olursun” demiştir. Mamafih Sokrates gibi aykırı birinin evlenip mesut olması da kolay değildir.

Aristoteles ve Konfüçyüs için aile cemiyetin temelidir. Bekârlık, sosyal mesuliyetlerden kaçınmaktır. Evlilik hem şahsi tekâmül hem de sosyal ahenk için lüzumludur. Hegel’e göre aile, ferdin hürriyetini gerçekleştirdiği ilk safhadır. Bekârlık, bu safhayı tamamlamamış olmak demektir.

Kant evlenmemişti. Düzenli ve disiplinli hayatı sever, hissi bağlılıkların felsefi üretkenliği bozabileceğini düşünürdü. Arthur Schopenhauer, kadın düşmanıydı. Evliliği, insanların tutkularına boyun eğmesi olarak görür. Ona göre evlilik, tabiatın insanları kandırarak türün devamını temin etmesidir. “Evlenmek, haklarını ikiye bölüp vazifelerini iki katına çıkarmaktır” demiştir. Hiç evlenmeyen Friedrich Nietzsche, evliliği ferdin gücünü sınırlayan bir hal olarak görür.

Bekârlık ya da evlilik, felsefi bir seçim haline geldiğinde, insan tabiatına, ahlaka, hürriyete ve sosyal münasebetlere dair daha geniş fikirlerle irtibatlıdır. Kimileri evliliği bir sınırlama olarak görüp bekâr kalmayı yüceltirken, kimileri de sosyal ya da ahlaki vecibeler sebebiyle evliliği müdafaa eder.

XVIII. asırda Avrupa’da kibar erkekler arasında kadın ve evlilik aleyhtarı bir cereyan başlamış, bilhassa kadınlardan vefa görmeyen erkekler, Kırık Kalbler Kulübü denebilecek kulüpler kurmuşlardır. Bir araya gelip erkekçe hobilerle zaman geçirmiş, evlilik, aşk ve kadınları hayatlarından silmişlerdir. Ama bu moda da uzun soluklu olmamıştır.

Evlenmeyen ölsün!

Roma İmparatoru Augustus, ahlaki çöküşü engellemek üzere evlenmeyi devlet politikası hâline getirmişti. Muayyen yaşa kadar evlenmeyen erkek ve kadınlara miras hakkı kaybı gibi cezalar getirildi. Evli ve çocuklu olanlara vergi tenzilatı ve siyasi imtiyazlar tanındı. Evlenmeyenler, evlilikten kaçındıkları için “ahlaki suçlu” sayıldı. Ancak kısmen muvaffak olabildi.

XVII-XIX asırlar arasında Japonya’da hüküm süren Tokugawa Şogunluğu evliliği sıkı desteklemiştir. Bazı sınıflarda, mesela samuraylar arasında muayyen yaşa kadar evlenmek sosyal bir mecburiyetti. Evlenmeyen erkek ailenin reisi olamaz, yerine başka bir akraba geçebilir, bu da dışlanmaya sebebiyet verirdi.

Çin’de bir erkek evlenmezse atalarına hürmetsizlik etmiş sayılırdı. Çünkü soyun devamı asli vazifeydi. Devlet adamları bekârsa terfi alamaz veya cezalandırılırdı.

Naziler, Alman soyunun saf kalması ve artması için evliliği teşvik ederdi. Bekârlık kötü görülür; evlenenlere evlilik kredisi tahsis edilirdi. Bekârlar işten çıkarılır, evlenmeyenler aşağı sınıf gibi gösterilirdi. Evlenip çocuk doğuran kadınlara Mutterkreuz = Anne Haçı madalyası verilirdi.

Stalin devrinde nüfusun düşüşü mesele olduğundan, bekârlık hoş karşılanmazdı. Çocuk sahibi olmak mükafatlandırılırdı. Anneler Kahramanı madalyaları ihdas edildi.

İran’da da ihtilalden sonra bekârlar devlet gözünde eksik kabul edilmiş, 2000’lerden sonra devlet evlilik kredisi vermeye başlamıştır.

Bekârlara mukayyet olun

İslâmiyette evlilik teşvik edilir, evlenen, dinin yarısını tamamlamış sayılır. Osmanlı cemiyetinde evlenme çağına gelip evlenmemiş erkeğe şüphe ile bakılırdı.

Osmanlılar zamanında İstanbul’a çalışmaya gelen bekâr erkekler için tedbirler alınmıştır. Bunlar muayyen mahallere yerleştirilirdi. Tulumbacılar ekseri bunlardandı. Kaldıkları bekâr odaları, sıkı kontrol altında tutulurdu. Yine de çok zaman nerde münasebetsiz bir iş olsa haklı haksız bunlardan bilinirdi. Çamaşırlarını çamaşırhanelerde yıkatırlardı. Son zamanlarda bekâr odalarının yerini oteller aldı.

Yeniçeriler, XVII. asra kadar muayyen yaşa veya rütbeye gelinceye kadar bekâr kalmak ve kışlalarda yaşamakla mükellefti. Bu ise insan tabiatine aykırı olduğundan, yeniçeriler, sıkı bir terbiyeyle otokontrole alıştırılmıştır. Nitekim iradeli insanlar cinsi perhizden müteessir olmazlar.

Fakir gençlerin evlenmesine yardım etmek maksadıyla çeyiz vakıfları kurulmuştur. Kızlara çeyiz, damatlara ev ya da eşya temin ederdi.

Sultan Vahîdeddin tahta çıkar çıkmaz, harb sebebiyle kaybedilen nüfusun kazanılması için bir seri teşvik politikasını tatbikata soktu. Doğacak ilk çocuğa erkekse Padişah’ın oğlunun ismi olan Ertuğrul, kızsa Sabiha ismi verilecek ve birer altın takılacaktır. Evlenecek dul kadınlara para verilecektir.

Eskiden kibar dilde evlilere müteehhil, bekârlara mücerred denirdi. Osmanlılarda geliri veya toprağı olan bekâr erkeklerden mücerred resmi, evlilerden bennâk resmi alınırdı. Bekârdan daha fazla vergi alınmazdı. Hatta bennâk, o toprağı ailesi ile işleyeceğinden bekâra göre daha az emek sarfeder, daha fazla vergi öderdi.

Cumhuriyet devrinde evliliği teşvik için 1920-1944 arasında 6 defa bekârlık vergisi teklifi meclise gelmiş, ancak kabul görmemiştir.

Bekârları Koruma Derneği

Eskiden nadir erkek bekârdı. Bunun da sebebi parasızlık veya yeri yurdu belli olmamaktı. Alman ve Avusturya ordusunda üsteğmen olmadan evlenmek yasaktı. Yüzbaşı olan ve ömrü karargahlarda geçen dedem ancak 30 yaşında evlenebilmiştir ki 1900 senesi için geç bir yaştır.

Ahmed Midhat Efendi’nin Bekârlık Sultanlıktır isimli 1877’de yazdığı hikâyesinde, bekâr ve sefih hayatın insanı kese ve sıhhat cihetiyle yıpratan taraflarını gösterir, nihayet kahramanı Süruri’yi mazbut bir kızla evlendirir.

Alemdar Mustafa Paşa’nın oğlu hiç evlenmediği için ismi bilinmez, “Bekâr Bey” diye anılırdı. Samatya’da Bekârbey Tekkesi isimli Rifai dergahında şeyh idi. Yahya Kemal, Dr. Besim Ömer, Sait Faik, Orhan Veli, Nahid Sırrı Örik, gazeteci Hakkı Tarık Us, bestekâr Necip Celal Antel bekârdı.

Hüseyin Rahmi, Abdülhak Şinasi gibi bazı meşhurlar, bugün obsesyon denen titizlik takıntısından dolayı evlenmemiştir. Bazı erkekler mesuliyet altına girmekten korktuğu için, çok azı da “davasıyla evli olmak” gibi kendince idealistliğinden dolayı bekâr kalır. Formun Üstü

Eskiden sevdiğini alamayanlar, “Haydi güzelim şeker ezelim / Bu sene de bekâr gezelim” diye türkü yaksa da, birkaç seneye kalmadan dünyaevine girerdi. Evlilik kimilerine neler çektirmiş ki, Mucip Arcıman, 1953’de kayda alınan ve “Amanin Yalel” diye meşhur olan türküsünde şöyle diyordu:

Evlenmeyin bekârlar şimdiki kızlar dalgacı
Evlenmeyin bekârlar naylon kızlar çıkacak
Ayva turunç narım var, ne derdim ne zarım var
Evlenip ne yapayım, aklımdan ne zorum var Formun Altı

1920’li senelerde evliliği teşvik çerçevesinde dillere düşmüş meşhur bir düette, erkek şöyle demektedir:

Şu bekârlıktan bıktım usandım
Sevgililerden hiç tat almadım
Şimdi var bir arzum, evlenmektir kararım
Lakin münasip bir hanım nerden bulayım?

1964 senesinde başrolünde Filiz Akın ve Yılmaz Duru’nun oynadığı Bekârlık Sultanlıktır isimli komedi filminde, evliliğe karşı olan erkeklerle, onları dünyaevine sokmaya kararlı kadınların eğlenceli hikâyeleri anlatılıyordu. Daimî bekâr kalma yemini eden bir grup erkeğin kurduğu “Bekârları Koruma Cemiyeti”nin ofisi, en güçlü rakip, “Bekârları Evlendirme Cemiyeti”nin karşısındadır. Bir grup aktivist kadının çalıştığı cemiyettekiler, evlilik düşmanı erkekleri yakın markaja alır ve av ile avcı yer değiştirir.

Popüler Kültür: Bekâr Erkeğin Altın Çağı

Son zamanlarda evliliğin maddi olarak zorlaşması, ayrıca mal birliği, müddetsiz nafaka, müşterek aile reisliği gibi aileyi baltalayan kanunlar yüzünden erkekler cihetiyle evlenmemek tercih edilir hale gelmiştir. Tüketimi hedefleyen global sermayenin de arzuladığı bir şey olduğu düşünülebilir. “Bekârlık Sultanlıktır” sözü, “Her gün bir bardak süt içmek için evde inek beslemeye gerek yok” kafasındaki erkeklerin mottosu olmuştur.

Bekâr erkek imajı, sinema ve diziler sayesinde oldukça parlatılmış haldedir. Bilhassa Hollywood filmleri, bekâr erkek karakterleri, hür, çılgın, komik ve karizmatik figürler olarak takdim eder. Friends dizisinin Joey’si ya da How I Met Your Mother’ın Barney Stinson’ı, bekâr kalmayı bir hayat felsefesi olarak benimseyen karakterlerdir. Barney'nin “Evlilik mi? O da ne? Erkekliğin sonu mu?” türündeki replikleri, milyonlarca izleyiciye kendini sorgulatmıştır. Joey’nin başkalarına sarkarken kullandığı klasikleşen “How you doin’?” repliği ise bekâr erkek cazibesinin sembolüne dönüşmüştür.

Oscar Wilde, “Bachelors should be heavily taxed. It is not fair that some men should be happier than others” ([Zengin] bekârlara ağır vergi konulmalı. Bazı erkeklerin diğerlerinden daha mutlu olması adil değil) demiştir.
Ama şunu da kabul etmek gerekir ki, popüler kültürdeki bekâr erkekler umumiyetle genç, yakışıklı, ekonomik hürriyeti olan ve sosyal çevresi geniş kişilerdir. Hakiki hayattaki “ortalama” bekâr erkek için tablo her zaman bu kadar parlak olmayabilir.

Modern Dünyada Bekârlık: Tercih mi Mecburiyet mi?

İstatistiki bilgilere göre dünyada ve Türkiye’de erkeklerin evlenme yaşı giderek yükseliyor. Artık birçok erkek 30 yaşını geçmeden evlenmeyi düşünmüyor. Mecburi tahsil, askerlik ve iş kurma beklentileri bu yaşı ileri çekmiş vaziyettedir. Bazıları bunu ekonomik sebeplere bağlarken, bazıları da ferdî hürriyetlerinden vazgeçmek istemiyor.

Haklılık payı yok değildir. Bugün evlenmek, erkek için, evli kalmaktan daha zor ve masraflıdır. Zamane dünyasında bekâr erkek olmak, bilhassa şehir hayatında daha normale yakın bir hale geldi. Artık kimse 25 yaşına gelmiş bir erkeğe “Ne zaman evleniyorsun?” diye sormuyor. Yine de annelerin “Artık bize bir gelin getir” serzenişi kültürel kodlarda hâlâ oldukça güçlüdür.

Bekârlık, bugün daha çok bir tercih gibi takdim edilmektedir. “Hayatımı yaşamak istiyorum” diyen erkekler için bekâr kalmak, şahsî gelişme ve kariyer inşası adına mühim bir strateji hâline gelmiş vaziyettedir. Ancak işin iç yüzü her zaman bu kadar planlı olmayabilir. Kimi zaman doğru kişi bulunamıyor, kimi zaman ise cesaret eksikliği ya da bağlanma korkusu bu kararı yönlendiriyor.

Bekâr Adamın Günlük Hayatı: Kral mı, Hizmetli mi?

Bekâr erkek deyince akla ilk gelen şeylerden biri rahatlıktır. İstediği saatte uyanır, kahvaltıyı geçiştirir, akşam yemeğini dışarıdan söyler, hafta sonunu PlayStation oynayarak ya da maç seyrederek geçirir. Kimseye hesap verme derdi yoktur. Evde istediği gibi dağınık olabilir. “Koltukta pizza yerken uyuyakalmak” neredeyse bir hayat felsefesi hâline gelir.

Ama bu rahatlıkla birlikte bazı “sultanlık zorlukları” da vardır. Bekâr erkek, ne kadar zengin ve yakışıklı olursa olsun, fiziki ihtiyaçlarını muntazaman ve sağlıklı şekilde karşılayabiliyor sayılmaz. Üstelik çamaşırları yıkamak, ev temizliği yapmak ya da bozulmuş muslukla başa çıkmak onun üzerindedir. Bu hallerde bekâr erkek ya YouTube videolarına bakar ya da annesini arar.

Yani evet, bekârlık bir cihetiyle sultanlıktır; ama bu sultanlıkta hizmetkâr da, aşçı da, tamirci de yine sultanın kendisidir. Onun için eskiler, “bekârın evi, yangın yeri” demiştir. Nitekim “Bekâr adam, kral gibi yaşar, köpek gibi ölür. Evli adam, köpek gibi yaşar, kral gibi ölür” derler. “Bekârın parasını it yer, yakasını bit yer” sözü meşhurdur.

Evlenen denize düşer

Evlenmek, insanı birtakım mesuliyetlerin altına soktuğu için, hassasiyeti yüksek insanlar, bunları yerine getirememekten korkmuş ve evlenmemiştir. Nitekim Peygamber aleyhisselam, “Kişiye, kocalığın hakkını verememek günah olarak yeter” buyurdu.

Kur’an-ı kerimde, “Kendinizi ve ailenizi ateşten koruyunuz” buyuruyor (Tahrîm 6). İşte bu yüzdendir ki, Resulullah, “İki yüz senesinden sonra, insanların iyisi, hafifü’l-hâz olanlardır” buyurdu. Hafîfü’l-hâz nedir diye sorulduğunda, “Çoluk çocuğu olmayandır” buyurdu. Bir başka sefer de, “Öyle bir zaman gelir ki, insanın helâki eşinin, ana-babasının ve çocuğunun elinden olur. Onu fakirlikle ayıplar, gücünün yetmediği tekliflerde bulunurlar. Böylece o da gayrı meşru yollara sapar ve helâk olur.”

İlk devir İslam alimlerinden Süfyan-ı Sevrî yukarıda hadis-i şerifleri işitince, “Evlenen kimse denizin üstünde gibidir. Çocuğu olduğunda denize düşer. Sermayesi hafıza, fikir ve kalb olan ilim talipleri, bekârlığa dayanabilirse, evlenmesin” demiştir.

Bişr Hafî’ye “Niye evlenmiyorsun?” diye sordular. “Öyle nefsim var ki, önce, onu boşamağa uğraşıyorum. Ona başkasını nasıl ekleyebilirim?” buyurdu. Ama Bişr Hafî, bir başka zaman da, “Ahmed ibn Hanbel’deki üç fazilet bende yoktur, bunlardan biri de evli olmasıdır. O kendisi ve ailesi için helali gözetir, bense, yalnız kendim için dikkat ederim” demiştir. Hatta kendisini öldükten sonra rüyada görmüşler, “Evlilerin eriştiği manevi dereceye erişemedim” demiştir.

Kur’an-ı kerimde Yahya Aleyhisselam seyyid ve hasur diye vasfedilir ki, hasur, maddi imkânı olduğu halde, manevi sebeple evlenmeyen diye tefsir edilmiştir. Hristiyanlar İsa aleyhisselamı, biraz da atfettikleri uluhiyete halel gelmesin diye, bekâr olarak vasıflandırır, ama elde buna dair vesika yoktur. Yahudi cemiyetinde o yaşa gelmiş bir din adamının bekâr kalması pek akıl kârı değildir.

Tahir Mevlevî, cemiyetin bozukluğu sebebiyle bekârlığı öven bir Manzumesinde şöyle der:

Evlenen bahre düşer, evlad olursa gark olur
Sen kenar-ı bahri tut, evlenme sultanlık budur.
Tut ki kazara evlendin, sabredip artık otur
Bir beladır başında, sus söylenme insanlık budur.

Belâğ bana yeter!

Son devir şeyhülislam vekili Zahid el-Kevseri’nin talebesi olup Hicaz’da tanıdığım Abdülfettah Ebu Gudde merhumun yazdığı el-Ulemau’l-Uzzâb ellezîne Âsere’l-İlme ale’z-Zevac (İlmi Evliliğe Tercih Eden Bekâr Alimler) isimli eserinde 22 bekâr âlimden bahsedilir. Nevevî, İbrahim bin Edhem, Ebu Süleyman Dârânî, Bişr Hafî, Ebu’l-Hüseyn Nuri, Ahmed Bedevî, Bayezid Bistamî bunlardandır.

Meşhur adamlardan filozof Farabi, seyyah Evliya Çelebi, denizci Oruç Reis evlenmediği gibi, son maarif nazırlarından Emrullah Efendi ile siyer ve Mesnevi mütehassısı Tahir Mevlevî evlenmemiştir. Son zamanlarda Said Nursi, Seyyid Kutub, Hamidullah gibi bazı İslamcı aktivistler de evlenmemiş, davalarıyla evli diye vasıflandırılmışlardır.

Bekâr âlimleri hiç kadın görmemiş zannetmemelidir. Mesele evlilik mesuliyeti altına girmektedir. Yoksa eskiden erkeklerin cariyesi olması ve onunla zevciyet münasebeti yaşaması meşru idi. Nitekim Nevevi, “Lî Belâğan ve lî belâğ” (Benim Belâğ ismindeki cariyem bana kafidir) demiştir.

Mevlânâ’ya bir derviş, neden evlendiğini sormuş. Mevlânâ, “Ben nefsiyle cihad eden bir muharibim. Zevcem de bu muharebede bana zırh olmaktadır.” Hakikaten evlilik, erkek için çoğu zaman bir denge, bir terbiye ve bir tekâmül vesilesidir. Evlilik olmadan sultanlık da saltanat da bir yere kadardır.

Hadis mealciliği furyası

14 Temmuz 2025 02:00 | Güncelleme: 14 Temmuz 2025 13:41

A -

A +

* Bir hadisin ne manaya geldiğini anlamadan onunla amel etmeye kalkan kişi, umumiyetle sünnetin hilafına hareket etmiş olur. Çünkü avam, her hadisi anlayamaz.

Bugün çokları tarafından Kur’ân mealciliği bir tehlike olarak görülmekte, ama hadis mealciliğinin pek farkına varılmamaktadır. Biraz da Diyobendi tesiriyle ham sofular arasında yayılan bu cereyan, diğerinden daha ötededir.

Ehl-i sünnet ananesinden geldiği hâlde, fetva soranlara fıkıh kitaplarından değil, hadis okuyup cevap veren meşhur hocalara rastlanmaktadır. Hanefi mezhebinde gıyabî cenaze namazı caiz olmadığı hâlde, Hanefî bilinen çok hoca, popüler politika mülahazasıyla, buna dair bir hadis-i şerifi eğip bükerek millete gıyabî cenaze namazı kıldırmaktan çekinmediler!

Hadis kimi saptırmaz?

Hadis mealciliği ifadesi, son devirlerde bazı çevrelerin hadis metinlerini sadece tercüme (meal) seviyesinde ele alıp, klasik fıkıh müktesebatını (birikimini) ve usulünü dışlayarak süratli, doğrudan ve literal (lafzi) tefsirlere gitmesini ifade eder.

Bunlar fıkıh usulünün nesih, tercih, cem ve te’lif hiyerarşisini göz ardı ederler. Sadece bir hadisin manasını Türkçeye çevirerek dinî hüküm çıkarmaya teşebbüs ederler. Klasik mezheplerin ictihadlarını “gelenekselcilik” ya da “uydurma yorumlar” olarak vasıflandırıp, her Müslümanın doğrudan Kur’ân ve hadisten hüküm çıkarmasını müdafaa ederler.

Bu cereyan, hem modernist (reformist) hem de bazı selefî çevrelerde görülür. Ancak Selefîler umumiyetle hadislerin zahirini alırken, modernistler hadisleri ya gereksiz görür ya da farklı (modern) manalara çeker. Hâlbuki hadisle amel etmek, sadece onun lafzını okumak değil; manasını, muhtevasını, diğer naslarla irtibatını ve ictihad kaidelerini dikkate almayı gerektirir.

İmam-ı Şâfiî hazretleri der ki: “Bir hadisin ne manaya geldiğini anlamadan onunla amel eden kişi, sünnetin hilafına gitmiş olabilir.” Süfyan bin Uyeyne hazretleri der ki: “Bütün hadisler, fakihler dışındakileri dalalete sevk edebilir.” (Fetava’l-Hadîsiyye).

Fukaha hadisleri usul kaideleri ve konsepte göre tefsir ederken, modernistler tercüme üzerinden gider.

Fukaha sıhhat, delalet ve usul çerçevesinde hareket eder; modernistler sadece sıhhate ve lafza bakar.

Fukahaya uyduğunu iddia eden bazı kifayetsiz kişiler, metotsuzluk yüzünden muhtevadan uzaklaşır.

Zahire bakan yanılır

İslam fıkhında hadis metinleri doğrudan şer’î hüküm çıkarmada elbette mühim bir kaynak olmakla birlikte, bu metinlerin zahiri (kelime manası) üzerinden gitmek hatalıdır. Zira:

1-Hadisler bazen muayyen bir sebebe binaen söylenmiştir (sebeb-i vürud). Zahirî manası o muhtevadan koparıldığında farklı, hatta yanlış neticeye yol açar. Aynı mevzuda birbirine uymayan birden fazla hadis olabilir. Mesela Resulullah Efendimiz rukyeyi (muska) yasakladı. Bu yasak, büyü şekline olması hâline mahsustur. Dua ve âyetle olursa haram değildir.

2-Usul-i fıkıhta, âyet ve hadislerin hüküm bildiren cihetleri değerlendirilirken lafızların “âm-hâss” (umumi-hususi), “mutlak-mukayyed” (kayıtsız-kayıtlı) gibi istinbat (hüküm çıkartma) usulleri dikkate alınır. Bazı hadisler kinaye veya mecazı ifade edebilir. Neshedilmiş olabilir. Muhkem değil, müteşabih olabilir, bunu da ancak Peygamber ve rasih ilimli (derin) âlimler bilebilir. “Sağ elinden yardım iste” yazmaktan kinayedir. “Allah Âdem'i kendi suretinde yarattı” müteşabihtir.

3-Hadisin senedi (ravileri) kadar, manası da mühimdir: Nitekim her nesilde tek kişinin bildirdiği hadislerin (haber-i vahidlerin) bir kısmı sahih olsalar bile Hanefi mezhebinde mutlaka farz ve haramı bildirmez. Zira dinin aslî prensibine uymaz; selef amel etmemiştir; ravisi rivayet ettiği hadisin hilafına hareket etmiştir...

“Böyle yapan bizden değildir!”

Hadiste, “Kadınlarınız mescide gitmek isterse onlara engel olmayın” buyuruldu. Hadis mealcisine göre, kadınlar her zaman ve her şartta mescide gitmelidir, kimse karışamaz. Fukaha ise, bu hadisi zaman, mekân ve fitne ihtimali çerçevesinde değerlendirir. Aynı zamanda şu hadisi de dikkate alır: “Kadınların evde kılacağı namaz, mescitte kılacağı namazdan daha faziletlidir.” Kadınların mescide gitmesi yasak değildir, ama şartlara göre teşvik veya tehir edilir.

Hadiste geldi ki, “Biz Resulullah zamanında namazda konuşurduk; biri diğerine selam verir, o da karşılık verirdi.” Demek ki namazda konuşmak caizdir, peygamber zamanında öyleymiş, denebilir. Fukaha bu hadisi nâsih–mensuh (nesih) cihetinden bakar. İlk devirde caizdi, ama sonradan menedilmiştir. Nitekim başka bir hadis-i şerifte, “Namazda insan sözü yoktur” buyuruldu. Kabir ziyaretini ve hadisleri yazmayı yasaklayanhadis, sonradan neshedilmiştir.

“Ateşte pişmiş şey yemek abdesti bozar” hadisine rağmen dört mezhepte de abdest bozulmaz.

“Büyüklerimize hürmet etmeyen, bizden değildir”, “Evlenmeyen benden değildir”, “Selama cevap vermeyen bizden değildir”, “Kadını kocasına karşı kışkırtan bizden değildir”, “Ayakkabısını silkelemeden giyen bizden değildir” gibi hadisler, zahiren dinden çıkma tehdidini taşıyorsa da, bu hususta Resulullah’ın yoluna uymamak (kerahat) manasına gelir.

“Şarap içenin namazı kabul olmaz”, “Namaz kılmayan kâfir olur”, “Kendi için istediğini din kardeşi için de istemeyen kimse, iman etmiş olmaz” gibi hadisler de böyledir. Birincisi, namazına sevap verilmez, ikincisi inkâr yoluyla kılmazsa kâfir olur, üçüncüsü kâmil manada iman etmiş olmaz diye tefsir olunmuştur. Amel imandan parça değildir. Resulullah'ın bir borçlunun cenaze namazını kılmaması, borçlu ölmenin kötülüğünü göstermek içindi. Yoksa her müminin cenaze namazı kılınır.

Birbirine zıt gibi görünen hadisler arasında fakihler bakarlar: Hadisin sabit oluşu diğer hadisle aynı kuvvette bulunup eş zamanlı değilse neshe gidilir. Eş zamanlı ise tercih yapılır. Bu mümkün olmazsa o takdirde cem ve telif yoluna gidilir, yani hadislerin arası bulunur. İmam Şa’rânî hazretleri, el-Mîzânü’l-Kübrâ isimli kıymetli eserinde zıt gibi görünen hadisler arasında azimet ve ruhsat farkı olduğunu söyler. Hadis mealcisi, tek bir hadise bakarak hüküm verirken, fukaha bütün delilleri değerlendirerek hüküm çıkarır.

Neden sadece meal yetmez? Çünkü hadisler siyak ve sibak itibarıyla, söylendiği zaman ve zeminde mana kazanır, hâlbuki tercüme hep noksan kalır. Arapçanın mecaz, kinaye gibi belagat hususiyetleri mealde kaybolur. Dinin delillerinin sırasıyla Kur’ân, sünnet, icmâ ve kıyas olduğunu da hiç unutmamalıdır.

Akide yapmak veya yıkmak

Hadis mealciliği, akide inşa etmek veya yıkmak gibi bir neticeye de varabilir. Mesela “Allah Âdem'i kendi suretinde yarattı” veya “Ben Allah’ı güzel bir surette gördüm” hadislerini zahiriyle ele alır. İş Allah’a cisim isnadına kadar gider. Hâlbuki Ehl-i sünnet, bu gibi hâllerde, tevakkuf eder, mana vermeden kabul eder.

Resulullah’ın namazda bazen sadece Fatiha okuduğuna dair hadis-i şeriften, mealci, sadece Fatiha yeter deyip Sübhaneke, zamm-ı sure, teşehhüd dualarına lüzum görmeyebilir. Hâlbuki bu hadis münferid ve zaruri bir hâle dairdir. Böylece namazın şekli ferdîleşir, cemaatle birlik bozulur.

Herkes, doğrudan âyet ve hadisten anladığına göre amel etmeye kalkar. Hadis mealciliği, bir itimat krizine ve dinî otoritenin dağılmasına yol açar. Mezheplerin reddi, âlim ananesinin küçümsenmesi, “Ebu Hanife de benim gibi bir insandı” gibi yersiz kibirlenmeler ortaya çıkar.

Bilgi zemininden uzak kişilerin fetva vermesi gibi furyalar doğar. Biri “kadın imam olabilir” der, diğeri “namazda secde şart değil” der. İslam cemaati bölünür, birlik kaybolur. İslami ilimlere karşı itimatsızlık doğar, “Demek ki herkes farklı söylüyor, o hâlde hiçbirine güvenilmez” derler.

Kuyunun ağzını kapatsaydın ya…

Hadis mealcileri eskiden de vardı. Hatta sadece hadis rivayet eden, ama fakih olmayanlar arasında fikir ve kültür cihetinden ümmî kimseler vardı. Bundan dolayı çoğu zaman gülünç vaziyetlere düşmüşlerdir. Bazılarını Mustafa Sibaî anlatıyor (es-Sünne fi’t-Teşrî’il-İslâmî).

Bunlardan biri, hacetini giderip istinca ettikten (temizlendikten) sonra abdest tazelemeden vitir namazı kılmıştı. Bu yaptığına da şu hadisi delil getirmişti: “Kim taş ile istinca ederse vitir (tek sayıda) yapsın.” Adamcağız hadis metninde geçen ve tek sayı manasına gelen vitri, namaz diye anlamıştır.

Yine biri Resulullah’ın Cuma günü namazdan önce mescidde insanları sıkıştırmamak için “halka”yı (halka hâlinde oturmayı) yasaklamasını, tıraş olmayı (halk) yasaklamak şeklinde anlamış, 40 sene bu vakitte tıraş olmamıştır.

“Bir adamın kendi suyuyla başkasının ekinini sulaması caiz değildir” hadisinden, komşusunun arazisini sulamanın yasaklandığını anlayan biri, suyunun önünü kesince kendi evini su basmıştı. Hâlbuki burada kastedilen, dul kadınla çocuğunu doğurmadan evlenmenin caiz olmadığıdır.

Böyle boyunca hadis söyleyenlerden birine, bir tavuğun düştüğü kuyunun suyunun temiz olup olmadığı sorulduğunda, “Kuyunun ağzını, tavuk düşmeyecek şekilde kapatsaydın ya” cevabını vermişti. Hâlbuki hadisler, amel etmek içindir. Bunu da fıkıh temin eder.

Tefsir ve hadis ilmi çok yüksek olmakla beraber, bugün tekamüle ermiştir. Söylenenler söylenmiş, yazılanlar yazılmıştır. Tefsir ve hadis; fıkıh gibi müminlerin pratik ihtiyaçlarına fayda temin edecek ve yeni söz söyleyebilecek ilimler değildir. A’meş hazretleri, büyük bir muhaddis olduğu hâlde, fetva vermez, fıkhî müşküllerini İmam Ebu Hanife hazretleri gibi fakihlerden sorardı.

Ateş hattında garip bir topluluk: Dürziler

21 Temmuz 2025 02:00 | Güncelleme: 21 Temmuz 2025 04:28

A -

A +

Dürzilik, Müslümanlıktan en fazla ayrılmış mezheptir. Şiilik ve Hristiyanlığa benzer tarafları çoktur. Ayrı bir din kabul edilir.

Şimdilerde unutuldu, ama eskiden bilhassa ihtiyarlar, kızdıkları zaman "dürzü" diye söverlerdi. Sonraları radyo haberlerinde, Orta Doğu’nun siyasi figürlerinden Dürzi liderlerin ismi geçince insan hayrete düşerdi. “O başka dürzü” derlerdi… Kim bilir, Havran’daki Dürzi ayaklanmasında asker olarak bulunmuş veya bulunanları tanımış idiler.

Dürziler, Orta Doğu’nun en renkli topluluklarından biridir. Arapça konuşurlar. Ekseriya Lübnan’da Şuf, Suriye’de Havran, İsrail’de Celile ile Cebel Karmel ve Ürdün’de Zerka’da yaşarlar. Dürziler ekseriya gariban çiftçilerdir.

Şimdi sayıları 600-800 bin arasında tahmin edilir. %40-50’si Suriye’de, %30-40 kadarı Lübnan’da, %6-7 kadarı İsrail’de, %1-2 kadarı Ürdün’de ve 50 bin kadar da Amerika’da, bilhassa Venezuela’da yaşar.

Bu terzi başka terzi!

Bugün bazı Dürziler kendilerini kültürel olarak Müslüman saysa da Sünni ve Şii Müslümanlar için Dürzilik Müslümanlıktan en fazla ayrılmış bir mezheptir. Şiilik ve Hristiyanlığa benzer tarafları çoktur. Bahailik gibi ayrı bir din kabul edilir. Kendilerine muvahhidler (tevhid ehli) derler. Bu, Müslümanlıktaki gibi değil, Hâkim Biemrillah ile uluhiyet vasıflarının tevhidi, yani birleşmesidir.

İmam Cafer’in azatlısı Yahudi veya Mecusi asıllı Meymun el-Kaddah’ın soyundan oldukları hâlde, Hazret-i Fatıma soyundan geldiklerini iddia eden ve Kuzey Afrika’da hükûmeti ele geçiren Fatımiler, Kur’ân’ın görünmeyen manası da olduğuna inanan Batıni Şia’nın İsmailî mezhebinden idiler.

Bunun Mısır’daki 6. hükümdarı (muhtemelen şizofren) Hâkim Biemrillah, felsefeye çok meraklı idi. Zahidane yaşardı. Sertliği kadar cömertliği de meşhurdu. Dürzi kaynaklarına göre, nihayet uluhiyet iddiasında bulundu. Uyanık veziri Hamza bin Ali de buna göre bir din uydurdu. Roma İmparatoru Caligula’ya benzetilen Hâkim’i çılgınca hareketleri sebebiyle kız kardeşi 1021’de öldürtüp kuyuya attırmış; ama cesedin bulunamaması, bağlılarınca ölmeyip semaya yükseldiği şeklinde tefsir edilmiştir. Bazılarına göre Dürziler öldürüp, kayboldu demişlerdir.

Mezhebin ismini aldığı Hamza’nın dâîsi (propagandacısı) Anuştekin Derezî, muhtemelen Harezm’de Selçuklu valisinin kölesi idi. Hamza ile sen-ben kavgasına girişince, 1019’da öldürüldü. Bugün Dürziler onu mürted kabul ederler. Ama Dürzi ismi de ondan gelir.

Haçlılar zamanında buraya yerleşmiş Kont Dreux ve maiyetinin soyundan geldikleri bir efsanedir. "Derzî" kelimesi Farsça’dan Arapça’ya girmiştir, "terzi" demektir. Derz, Arapça’da nesebi belirsiz kişiler için de kullanılır.

Hâkim’in yerine geçen oğlu Zâhir adil bir hükümdardı. Dürzileri takip edip cezalandırmaya başlayınca, Lübnan’a hicret ettiler. Burada Nusayri ve Mütevali fırkasından Şiilerle birleşip yerli Hıristiyanlarla ve Sünni Araplarla mücadele ettiler. Gaddarlıkları ile korku saçtılar.

1097’de başlayan Haçlı seferlerinde Frenklere arka çıktılar. Memlükler 1293’te Dürzilerin üzerine asker gönderdi. Çoğu öldü, beldeleri yakılıp yıkıldı. Memlûklerin Dürzilere karşı hareketleri, bunların çoğunun Suriye’ye hicretine ve Lübnan’da Hıristiyan unsurun artmasına sebep oldu.

Osmanlı ile bir dargın bir barışık

Osmanlılar Suriye’yi fethedince, Dürzilere siyaset icabı Müslüman muamelesi yaptı ve mahkemelerde Hanefi mezhebini tatbik etti. Maan, Şihab, Atraş gibi aileler, Dürziler’in başına geçip, küçük emirlikler (prenslikler) kurdular. Kaymakamlık derecesinde olan bu prensliklerin iç idarelerine karışılmadı. Şimdi Suriye ile Ürdün arasındaki Havran bu prensliklerin en güçlüsüydü. Dağlık, ancak hayvancılığa ve yağış sebebiyle bir miktar da ziraata elverişliydi.

Avrupa desteği uğruna XVIII. asırdan itibaren bazısı Hıristiyanlaştı. Havran’a göçenler oldu. Dürziler'in amansız düşmanı Lübnan’ın Katolik Arapları olan Maruniler’dir. Bu ikisinin 1845’teki kanlı kavgası, Avrupalıların müdahalesine ve Lübnan’ın muhtariyet kazanmasına yol açmıştır. Lübnan bir Maruni ve bir Dürzi kaymakamlığına bölünmüştür.

Merkeziyetçiliğin artması üzerine, eski nüfuzlarını kaybetmeye başlayan Dürziler en problemli topluluklardan biri hâline geldiler. Vergi ve mecburi askerlik yüzünden 1837, 1879, 1895 ve 1909’da Havran’da Dürzi isyanları çıktı. İkincisinde Yüzbaşı M. Kemal’in de bulunduğu askerî birlikler isyanı zorlukla bastırdı. Halkın onda biri öldü. Malları yağma edildi. Silahları toplandı. Erkekleri askere alındı. Ama artık Türklerle yolları ayrılmıştı.

1918’de Suriye’yi Fransızlar işgal etti. 1921’de Fransa, Dürzilere geniş otonomi verdi. Salim el-Atraş, Cebel Düruz (Dürziler Dağı) Emîri ilan edildi. Bu ölünce Dürziler arasında iç harb çıktı. Fransa müdahale edince, Dürziler bu sefer Fransızlara ayaklandı. İsyan zar zor bastırıldı. 1936’da Cebel Düruz Emîrliği kaldırıldı.

Bir garip din!..

Esrar, kapalılık, sadakat ve kendine has olmak bu inancın hususiyetleridir. Bu garip mezhebin esasları herkes için bir muamma iken, Şam Beylerbeyi Hürrem Paşa’nın 1523’te Lübnan’daki Vadiyütteym’e (Şûf) yaptığı seferde mezhebin orijinal kaynağı Resâilü’l-Hikme ve sair kitaplar bulununca, sır olmaktan çıktı. Şam ulemasından İbn Tolun ve Nablusi hazretleri bu mezhebi tanıtan ve tenkit eden eserler yazdı.

Mezhebin aslı, Hâkim’i ilah, Hamza’yı imam ve hudud denilen vezir tanıyıp, yedi esasa inanmanın kâfi geldiği, ibadetlere lüzum olmadığı şeklindedir. Allah birdir, Hâkim’de zuhur etmiştir. Allah, Musa’ya ağaçtan seslenmemiş midir? Hâkim ağaçtan üstün değil midir? Tenasuh (reenkarnasyon) vardır. Mesela Selman Farisi’nin ruhu Hamza’ya girmiştir.

Dürziler, peygamberlere mesafelidir. Ancak şimdikiler, Hazret-i Muhammed’e daha mülâyim bakar görünürler.

Hudûd, evlenmekten, çocuk sahibi olmaktan, her türlü günahtan münezzeh ve masumdurlar. Yedi esas şunlardır: 1. Doğru sözlülük (namaz). 2. Din kardeşlerini korumak (zekât). 3. Var olmayana ibadetten vazgeçmek (oruç). 4. İblîs ve azgınlardan uzaklaşmak (hac). 5. Hâkim’i ilâh olarak tanımak (kelime-i şehâdet). 6. Hâkim’in her işine rıza (cihad). 7. Hâkim’in hükmüne itaat (velâyet).

Halk ukkâl (akıllılar) ve cühhâl (cahiller) diye ikiye ayrılır. Mavi cübbe giyen ve beyaz sarık saran, sakalını kesmeyen ukkâl, kendilerince düzgün ve zahid yaşar, sigara ve içki içmez, kadınlarla görüşmez. Halkın %15’ini teşkil eden ukkâla mensup kadınlar tek gözünü açıkta bırakacak şekilde giyinir. Ukkâl olmak için kırk yaşını geçmiş, cemaat lideri şeyhülakldan icazet almış olmak icap eder. Ukkâl Cuma geceleri toplanıp dini kitap okurlar. Günah işlerse, tövbe edene kadar ukkâl meclisine giremez. Ukkâlin en yüksek kısmı ise hep halvette kalır, dinî metinlerle meşgul olur, halka karışmaz.

Cühhâl ise dinden haberi olmayan, ibadetlere iştirak etmeyip sadece iki dini bayramda dini toplantılara katılabilen avamdır. Aslî metinleri değil, sadece ukkâlin yazdığı şerh mahiyetindeki el kitaplarını okuyabilir. Ukkâlden farklı olarak, bunların meşru dairede dünyevi zevkleri tatmaları ve müreffeh yaşamaları caizdir. Ürdün’de doktora yaparken Edhem adında bir mimarlık talebesi Dürzi ile tanışmıştım. Kavmi hakkında konuşurken, “Bu sorduklarını ancak ukkâl bilir, onlar da söylemez” derdi.

Dürzîler, 1860’a kadar takiye icabı kendilerini Müslüman göstermiş, hatta camiler yapmış; Sünni hükûmetler de bunları Müslüman saymayı siyaseten münasip görmüştür. Camiye benzeyen mabedlerine "halvet" denir. Ekserisi sarp tepelerdedir. Kurban ve Fıtır Bayramına muadil "büyük" ve "küçük" isminde iki bayramları vardır.

Misapirperverlik, iffet gibi bazı ahlaki prensiplere dikkat eden Dürziler kapalı bir cemiyettir, bu dine girmek mümkün değildir. Kendi aralarından evlenirler. Tek kadınla evlenme esastır. Kapalı ve ezoterik (gizli, saklı) Dürzi inancı, Frank Herbert’in filme alınan Dune serisinde ilham kaynağı olmuştur.

**Lübnan’da Dürzi beyinin sarayı - Beytüddin**

Aile her şeydir

Dürziler beş büyük aileye ayrılır: Tenuhiler, Şihablar, Maanlar, Canbolatlar ve Atraşlar. Tenuhiler, Sultan Selim’in tarafına geçen Maanlara kadar hüküm sürdüler. Bu aileden Emîr Fahreddin, Maruniler, ayrıca Toskana ve Napoli ile ittifak yapıp isyan etti. Yenilince İstanbul’a getirilerek Yedikule’ye kapatıldı ve sonra idam olundu (1635).

Sonra yerlerini Şihablar aldı. Emîr Beşir, politik bir figürdü. Osmanlılara Sünnî, Dürzîler’e Dürzî, Hıristiyanlara Hıristiyan gibi gözükürdü. İstanbul’da sürgünde öldü (1850). Osmanlı sarayı ile irtibatı bulunan Canbolatlar, Haleb valiliği yaptı. Kıbrıs fethinde bulundular. Bunlardan Ali Bey’in isyanını Kuyucu Murad Paşa bastırdı, Beyi de idam etti (1611). Torunları şimdi Lübnan’da meşhur politikacılardır.

Atraşlar, son asır Dürzi siyasetinin ve istiklal mücadelesinin en mühim figürleriydi. Türklere ve Fransızlara defalarca ayaklanmışlardır. İttihatçı ve İslamcı Emîr Şekib Arlan Lübnanlı meşhur bir Dürzi ailesindendir.

Dürziler güçlü bir cemaat hayatı yaşarlar. Köy hayatı hâlâ büyük ehemmiyet taşır. Aile bağları kuvvetlidir; ferdden ziyade topluluk öne çıkar. Gençler, ananevi olarak yaşlılara büyük hürmet gösterir. Hâlâ birçok Dürzî köyünde, mühim kararlar cemaat meclisi veya dinî rehberlerce alınır.

Hayatta kalma becerisi

Dürziler, tarih boyunca küçük ama kararlı adımlarla hayatta kalmayı; ananelerini muhafaza ederek modern hayata entegre olmayı becerdiler. Sayıca az ve hâlâ esrarlı birçok yönleri olsa da Dürziler bir sessiz güç olarak Orta Doğu’nun kültürel mozaiğinde kendine has yerini muhafaza etmektedir.

Şimdi yaşadıkları ülkelerde umumiyetle/mecburen otorite ile ahenk içindedirler. İsrail’deki Dürziler, askere gitmeyi kabul eden tek Arap topluluğudur. Ama işgal mıntıkasındakiler İsrail vatandaşlığını da kabul etmemiştir.

Lübnan’da siyasi temsil cihetiyle mühim rolleri vardır. Dürzi lider Kemal Canbolat ve o öldürülünce yerine geçen oğlu Velid Canbolat, ülke siyasetinde uzun seneler tesirli olmuştur. Suriye’de Esad’a boyun eğdikleri için rahat yaşamışlardır. Her ülkedeki Dürzilerin siyasi tavrı başka başkadır ve kendi içlerinde de bölünmüş vaziyettedirler.

Dürziler, tarih boyunca hem ezilen hem de bazı devirlerde mahallî otorite kurarak diğer topluluklara baskı tatbik etmiş bir topluluktur. Kapalı ve gizli bir azınlık oluşları sebebiyle dışlanmış ve ayrımcılığa maruz kalmış; bilhassa Lübnan ve Suriye iç harbinde tecavüzlere uğramış, köyleri yok edilmiştir. İsrail hükûmetine boyun eğmeleri, bazı Araplar tarafından “İsrail’in iş birlikçileri” olarak görülmelerine yol açmıştır.

Buna mukabil bilhassa Lübnan’da yarı otonom hayat sahaları kurarak, kendi cemiyetlerini korumuş; zaman zaman çevresindekilere sert tavır göstermişlerdir. Lübnan’da iç harbde, Dürzi lider Velid Canbolat, kendi milis gücüyle bazı yerlerde Hristiyanlara karşı sert taarruzlar tertiplemişti. Bu sebeple onları ne sadece mazlum ne de sadece zalim diye vasıflandırmak doğru olur. Bulundukları coğrafyanın ve zamanın şartlarına göre pozisyon alarak hayatta kalmaya çalışan bir topluluktur.

Süveyde’nin (Havran, Cebel Düruz)) %90’ı Dürzidir. Suriye’de Haşimi tesirini kırmak isteyen ve Irak’la birleşmeye karşı çıkan Albay Edip Çiçekli 1949’da darbe ile iktidara geldi. Sosyalist bir diktatörlük kurdu. 1953’te bir Atraş emîrini tevkifi üzerine isyan çıktı. 10 bin kişilik Suriye ordusu Süveyde’yi yerden ve gökten bombardıman etti. Binlerce kişi öldü, ama isyan sönmedi. Çiçekli bir askerî darbeyle devrildi, Brezilya’ya kaçtı. Orada bir Dürzi genci kendisini sokak ortasında vurdu.

2012’den sonra DEAŞ'ın tazyikine uğrayan Dürziler milis kurdular. Yeni rejim zamanında bedevilerle aralarında çatışma çıktı. Hükûmet kuvvetleri bedevilerden taraf olunca, bunu fırsat bilen İsrail, kendi ülkesindeki Dürzilere verdiği sözü tutmak adına, Suriye’deki Dürzileri koruma gerekçesiyle Suriye’yi vurdu. Hükûmet kuvvetleri gerilimi arttırmamak için hemen geri çekildi. Ancak hadise, yüzlerce kişinin ölmesine ve kendi emniyeti için güçlü bir Suriye istemeyen İsrail’in mıntıkada oyun kurucu pozu takınmasına yol açtı.

Gelin ata binmiş ya nasip!

28 Temmuz 2025 02:00 | Güncelleme: 28 Temmuz 2025 02:15

A -

A +

Hikâyelerde, masallarda ve menkıbelerde kızını zengin ama zalim biriyle evlendiren baba umumiyetle pişman olur. Güzel ahlakı tercih edenler kazanır.

Cemiyetlerin karakteri, aile bünyesinde şekillenir. Bu sebeple evlilik hem ferdin hem de

cemiyetin istikbalini tayin eden en ehemmiyetli kararlardandır. Türk-İslam kültüründe evlilik, sadece iki ferdin değil, iki ailenin, hatta bazen iki sülalenin birleşmesidir. Bu yüzden bilhassa kız evlendirme, üzerinde titizlikle durulan, hayati bir mesele olmuştur.

Kızını dövmeyen…

Cemiyet hafızasında yer eden “Kızını dövmeyen dizini döver” sözü, kız çocuklarının yetiştirilmesindeki mesuliyete işaret ederken, dolaylı olarak doğru bir evlilik için doğru bir terbiyenin ehemmiyetini gösterir. Zira iyi bir eş, evvela iyi bir insan olmalıdır.

Hikâyelerde, masallarda ve menkıbelerde kızını zengin ama zalim biriyle evlendiren baba umumiyetle pişman olur. Bunun yerine, fakir ama ahlaklı, dürüst bir delikanlıya kız veren aileler, sonradan hem manevi hem de dünyevi saadete ererler. Bu da gösteriyor ki, halk hafızasında en büyük kriter, gönül zenginliğidir. “Damadın malına değil, halına bak!” veya “Kaşına değil, işine bak!” demişlerdir.

Eskiden kız istemeye gelen damat namzedinin eline su testisi verilirdi. Testiyi kırmadan devirmeden yerine koyan, sakince davranan, göz göze gelmekten kaçınan damat namzedi edepli kabul edilirdi. Eskilerin aklı başında olanları, zengin, güzel, soylu değil, mesuliyet sahibi damat arardı. Böyle bir insan, her hususta doğru davranır. Seneler evvel popüler bir kadın gazete yazarı, karmakarışık işleri üzerine yıkarak giden kocasını anlatmış, erkekte aranacak yegâne vasfın mesuliyet sahibi olmak olduğunu şimdi anladım, demişti.

Ebeveynin imtihanı

Aile büyüklerinin en büyük imtihanı, kendi beklentileriyle çocuklarının saadeti arasında ahenk kurabilmeleridir. Çünkü bazen aileler, namzet seçerken kendi hırslarını, arzularını ya da sosyal statü kaygılarını ön plana alırlar. Bu da gençlerin mutsuz evlilikler yapmasına sebep olur. Hâlbuki evlilik, iki gönlün bir olmasıdır! Gönüller bir olmadan yapılan evlilikte huzur olmaz.

“Kız gönülsüzse düğün evi, taziyeevidir” derler. Teyzem “Kız kini, deve kini gibidir” derdi. “Sıvalı evlerin tozu mu olur? / Şu memleketin yazı mı olur? / Sevdiğine varamayan kızların / Vardığı kocada gözü mü olur?” diye bir türkü yakmışlardır. Kızı sevdiğine verirler, ama asgari denklik evsafını ararlardı. Kızı istemediğine zorla vermek, zannedildiğinin aksine, pek nadirdi, çoğu zaman da sonu mesut biterdi…

Türk beylikleri ve aşiretlerinde kız vermek, aynı zamanda bir ittifaktı. Kızın kime verileceği; karşı tarafın itibarı, sözüne sadakati, muharebede gösterdiği yiğitlik gibi kriterlerle değerlendirilirdi. Oğuz Destanı’ndan Dede Korkut Hikâyelerine kadar birçok eserde kızı layık olana vermek fikri işlenir. Kızlar umumiyetle babası gibi damat ister.

Hanedan kızları, başka hanedanlardan erkeklerle evlenirdi. İki hanedan arasındaki hısımlık, iki ülkenin de ittifak ve sulhüne hizmet ederdi. Asillerin çocukları, çoğu zaman halk için kendi rahatlarını feda etmiştir. Bu tip evlilikler düşman aileler arasında da yapılır, hısımlık hatırına ortalık yatışır. Doğan çocuk da artık dayılarıyla kavga etmez.

Eskiden kızın potansiyel namzedi amcasının oğludur. “Kız emminindir” sözü meşhurdur. Hem aynı aile kültürüne sahiptirler hem de mal aile içinde kalır. Böyle bir namzet varken kızı başkasına vermek ayıptır. Bu almazsa o zaman aile serbesttir. Kusuru olmayan bir kızı yabancıya, yani akrabadan, hatta aynı beldeden olmayan birine vermek düşünülemez. Yoksa, “Ele karışan yere karışır” derler.

Kızını bırakırsan…

Türk-İslam kültüründe kız vermek, sadece bir kız çocuğunu evden çıkarmak değildir; emanet edileceği yuvayı seçmektir. O yuva, çocuğunun hem dünyasına hem ahiretine tesir ederdi. Bu yüzden damat seçerken acele edilmezdi. Nice aşk, sabırsızlıkla yıkılmış; nice yuva, hikmetle kurulmuştur. Ev bark kurmak kolay, yuva yapmak zordur.

“Kızını bırakırsan ya davulcuya ya zurnacıya varır” sözünün arkasında, ailelerin kız çocuklarının evliliği hususunda mesuliyet almaları icap ettiği fikri vardır. Şayet çocuğuna sahip çıkmaz, onu doğru yönlendirmez ve evlilik gibi kritik kararlarında yalnız bırakırsan, hayatını rastgele biriyle birleştirebilir demektir.

Davulcu ve zurnacı ifadeleri semboliktir. Eskiden cemiyette maddi ve içtimai mevkii zayıf ya da istikrarsız görülen kimseleri temsil eder. “Kızını dövmeyen dizini döver” sözü de böyledir. Çocuğunu hakkıyla terbiye edip yönlendirmeyen pişman olur.

Peygamber efendimiz “Hepiniz çobansınız ve hepiniz güttüğünüzden mesulsünüz” buyurmuştur, her amir, maiyetinden mesul olduğu gibi, ebeveynler de çocuklarından mesuldür. Onları kendi hâline bırakmak vazifenin ihmalidir.

Üç şeyi geciktirme!

İmam Gazalî hazretleri der ki: “Baba, çocuklarını evlendirirken onların menfaatini düşünmeli, ona layık olan erkeği ve kızı bulmalı; kötü huylu, çirkin ve geçimini sağlamaktan aciz bir kimse ile evlendirmekten kaçınmalıdır. Bir hadîs-i şerifte, ‘Nikâh bir nevi köleliktir. Kişi kızını kime teslim ettiğine bakmalıdır’ buyurulmuştur.” (Kimya-i Saadet)

Şir’atü’l-İslâm’da şöyle der: “Hadîs-i şerifte buyuruldu ki, kızını fâsıka (günahkâra) veren, melundur, yani Allah’ın rahmetinden uzaktır. Evlenecek erkek dört cihette kadından üstün olmalıdır. Yaşı, boyu, malı, nesebi. Kadın ise dört cihetten erkekten üstün olmalıdır: Güzellik, edep, huy ve takva. Genç ve güzel kızı, yaşlı ve çirkin bir erkeğe vermemelidir. Kızı dengi istediği zaman, vermemezlik etmemelidir. Malı çok yahut mevkii yüksek birine veririm diye saklamak, çoğu zaman kızın evde kalmasına, bu vesile ile ahlâkının ve ruh sağlığının bozulmasına sebep olabilir.”

Marifetname’de diyor ki, “Kızını evlendirmek isteyen, erkekte din, güzel ahlâk ve cömertlik arasın! Hadis-i şerifte, ‘Üç şeyi geciktirme! Namazı evvel vaktinde kıl! Hazırlanmış cenazenin namazını hemen kıl! Kızı dengi isteyince, hemen evlendir!’ buyuruldu. Yani namazını kılan ve günah işlemeyen ve nafakasını helalden kazanan birini bulunca, hemen ona vermelidir.”

Davul bile dengi dengine

Şer’î hukukta, kadın, ancak din, dindarlık, zenginlik ve sanat cihetinden küfvü (dengi) olan erkekle evlenebilir. Erkek, bu hususlarda kadından üstün veya ona denk olmalıdır. Müslüman olmayan erkekle zaten evlenilmez. Yeni Müslüman olmuş biri de, atası dedesi Müslüman kızın dengi değildir. Köle erkek, hür kadına denk değildir. Fâsık (günahkâr) erkek, saliha kıza denk olamaz.

Halk arasında aşağı görülen bir sanat sahibi erkek, yukarı sanatlı birinin kızına denk olamaz. Soy cihetiyle denklik eskiden Arap kabilelerinde aranırdı, şimdi kabile hayatı kalktığı için cari değildir. Mehir ve nafakayı verecek iktidarda olmayan erkek, hiçbir kadına küfüv değildir. Bu şartlar, nikâh yaparken bulunmalıdır. Sonra kaybolması nikâha zarar vermez.

Kız, dengi olmayan erkekle evlenirse, velisi isterse bu nikahı bozabilir. Denklik, kadının, evlenmeden önce alıştığı hayatı devam ettirebilecek bir evlilik yapması; böylece muhtemel huzursuzlukların önüne geçmek içindir. Resulullah’ın halasının kızı Zeynep ile Zeyd evlenmiş, ama bu iki çok kıymetli insan, arada sosyal cihetten denklik bulunmadığı için mesut olamamışlardı.

Bahçıvanın tavsiyesi

Merv kadısı, bir gün Mübarek isimli bahçıvanına, bağdaki üzümün tadını sordu. Bahçıvan tatmadığı için bilmediğini söyleyince şaşırdı. Kul hakkından korkan, müstesna biriyle karşı karşıya olduğunu anladı. Bir kızı olduğunu, çok sayıda talibi bulunduğunu söyledi ve “Kızımı kime vereyim?” diye danıştı.

Bahçıvan, “Efendim! Cahiliyye devrinde soya sopa, Yahudiler ve Hıristiyanlarda güzelliğe, Resulullah zamanında takvaya bakarlardı. Şimdi ise mala ve makama bakılıyor. Artık bunlardan dilediğinizi seçin!” cevabını verdi.

Kadı, “Ben takvayı seçiyorum ve istersen kızımı sana vermek istiyorum” dedi. Bahçıvan sosyal statüsünü ileri sürdü. Kız akıllıymış ki, muvafakati babasına bıraktı. Evlendiler. Bu evlilikten Abdullah bin Mübarek dünyaya geldi ki, ilk devrin en meşhur âlim ve velilerindendir.

Eski camilerden zamane camilerine…

4 Ağustos 2025 02:00 | Güncelleme: 4 Ağustos 2025 01:15

A -

A +

* Osmanlılar, mahallelere cemaati alacak kadar, çatılı, şirin ve zarif camiler yapmışlar. Öte yandan Cuma cemaati için abidevi kubbeli ve çok minareli camiler dikmişler.

Avrupalılar nasıl meydana meraklılarsa, Türkler de bir şehir kuracağı zaman merkezine mabedi almışlardır. Cami, dinin merkezi, ruhu, kalbidir. Camiler sadece ibadet yeri değil, aynı zamanda müminlerin toplandığı, birbirinden haberdar olduğu, cemiyetin idare edildiği sosyal mekânlardır.

Bu sebeple eskiler evlerini, kendileri gibi, en fazla 100 yıl yaşayacak kadar, ama konforlu yapmışlar; mabedleri ise asırlara direnecek haşmette inşa etmişlerdir. Küçüğünden büyüğüne her caminin ayrı bir karakteristiği, ayrı bir havası, hatta kokusu vardır.

Arada 100 metre bile olmayan camilerin her birini de cemaat doldurur, zikr-i ilahi göklere yükselirdi. Camiler şimdi de yapılıyor. Hem de yüksek teknoloji ile. Ama ne içini dolduran cemaati var ne o eski mabetlerdeki ruhaniyet…

Uzay üssü mü?

Evvela şekilden başlayalım… Eski camilerin çoğu düz ayaktır. Şimdi ise epeyce merdivenle çıkılmayan cami yok gibidir. Hâlbuki camiye gelenlerin çoğu yaşlıdır. Ekserisinin de dizleri hastadır. Altını çay ocağı, cami lokali, dükkân yapacağız diye kule gibi merdiven dikmenin hikmetini anlamak zordur. Mahallemizde eli bastonlu bir Hacı Ömer Efendi vardı, “İnsanın evi de Allahın evi de düz ayak olacak” derdi.

Asr-ı saadetten beri bir cami mimarisi ananesi teşekkül etmiş, devirlere ve beldelere göre çeşitlenmiştir. Modern mimariye söz yok ama, din ananelerle yaşayan bir müessesedir. 1400 senelik ananeyi bir kenara itip, "uzay üssü" veya "su deposu" gibi camiler yapmanın âlemi nedir? Geçenlerde Fransa’dan gelen bir ahbabım, ismini söylemeyeceğim, yeni yapılan camilerden birini görünce, “Burası pagoda mı?” diye sormuştu. (Pagoda=Budist mabedi)

Modern camiler acaba neden bu kadar çirkin? Turgut Cansever der ki: “Teknoloji, insanı tabiat ve varoluşa karşı savaşan birisine dönüştürmektedir. Bu savaşçının mimarisi, ezici, esrarlı ve makinemsidir. Bütün mevcudat tabakalarında her şeyi kendi yerine koymayı hedefleyen İslâm mimarisinden açıkça farklıdır.” (İslam’da Şehir ve Mimari)

Caminin bahçesi, en az içi kadar mühimdir. Çınar ve ıhlamur ağaçlarının gölgesi altında, biblo zarafetinde şadırvan bahçenin mütemmimidir. Namazın bitmeyen ulvi zevkini, bu avlu tamamlardı. Ahmet Hamdi Tanpınar, bu zevki “Bursa’da Zaman” adlı şiirinde terennüm eder:

Bursa’da eski bir cami avlusu,

Küçük şadırvanda şakırdayan su.

Orhan zamanından kalma bir duvar

Onunla bir yaşta ihtiyar çınar

Edep mimarisi

Osmanlılar, mahallelere cemaati alacak kadar, çatılı, şirin ve zarif camiler yapmışlardır. Bunun yanında Cuma cemaati için abidevi kubbeli ve çok minareli camiler dikmişlerdir. Hemen hiçbir mahallede koca kubbeli 3-4 minareli camiye rastlayamazsınız. Bazı büyük mahallelerde bir paşanın küçük kubbeli ve tek minareli camisi semtin karakteristiğini gösterir. Ama sokak aralarında küçük camiler vardır.

Hanedana ait bir imtiyaz sayıldığı için birden fazla minare yapmak edepsizlik ve israf kabul edilirdi, Şimdi ise fukara köylerde, gecekondu mahallelerinde koca kubbeli 2, hatta 4 minareli camilerden geçilmiyor. Trajikomik olanı, camiler parasızlıktan ısıtılamadığı için, cemaat küçücük imam odasında namaz kılmaktadır. Büyük tek cami yerine, küçük küçük camiler yapmalı, her beldede mabed olmalıdır.

Eskiden camiler vakıftı. Tenvirat, teshinat, tanzifat ve tamirat (aydınlatma, ısıtma, temizleme ve onarma) masraflarını, imam, müezzin, kayyım maaşlarını vakıf karşılardı. Ne cemaatten para dilenilir ne hükûmetten yardım beklenirdi. İşgal veya afet gibi sebeplerle vakfı kalmayan camilere, hükûmet gayrı sahih vakıf kurar, yani hazineden gelir tahsis ederdi.

Minare direği

Eski minareler kubbeyle mütenasipti. Şerefe, kubbenin alemiyle aynı hizada olurdu. Şimdikiler, göklere uzanan şehadet parmağından ziyade, caminin 3-4 misli uzunluğunda bir anten direğini andırır. Yakın zamanda Haydarpaşa Camii’nin görenin gözüne batan minareleri, muhtemelen defalarca yaptığım ikaz üzerine kısaltılmıştır. Cami sadece iş görsün diye yapılmaz. Bir dinin, bir kültürün sembolü olduğu için, nezihlik ve zarifliğe de dikkat lazımdır.

Şimdikilerin dışı bu kadar lenhuda olmasına mukabil, iç tezyinatı da mübalağalıdır. Duvarlarda renk renk fayanslarla kaplı cami az değildir. Eski camiler kışın sıcak yazın serin olduğu hâlde, şimdi yazın klima, kışın kalorifer, cemaati bunaltır. İkisi de yoksa, cemaatin vay hâline…

Eski camiler bir hat müzesi iken, şimdikiler Latin harfli, hatta canlı resimli afişler, ilan levhaları, posterlerle doludur. Yeni yapılanların çoğunda dört halifenin isimleri yoktur. Hatta eskilerden de tamir ve badana bahanesiyle kaldırılmakta, tekrar yerine takılmamaktadır! Hâlbuki bu, Selçuklulardan gelen pek güzel bir ananedir ki, bu müstesna din büyüklerini hatırlamaya vesile olmaktadır.

Osmanlı camileri duvardan duvara kırmızı halı ile kaplanırdı. Kırmızı dikkat çektiği için, namaz kılan sağa sola bakmaz, sünnet veçhiyle secde yerine bakardı. Ayrıca camiye pek ihtişamlı bir görüntü verirdi. Küçük mescidlerde halkın vakfettiği irili ufaklı halı ve seccadeler serilirdi. Belki dağınık görünürdü ama, aynı zamanda sempatikti, cemaati hayra teşvik ederdi. Şimdi camiler griden maviye renk renk sentetik makine halılarıyla kaplıdır. Fabrika kokusu rahatsız eder. Secde yerleri yağdan kararır. Tüyleri pantolondan günlerce çıkmaz.

İmamın sarığı beyaz

Abbasiler zamanından beri din adamları siyah cübbe giyerdi. Hem sünnettir, hem de vakara uygundur. Şimdi önlük gibi beyaz, buruşuk, içini gösteren, bir de yakası ve önü tiyatro artisti gibi rengârenk işlemeli cübbeler imamların heybetini yok etmektedir. Üstelik kirlenmesin diye naylon folyo sarılı sarıklar, renk renk çiçekli sırmalı fesler, manzarayı gülünç hâle getirmektedir.

Camiyi kiliseden ayıran alamet-i farika sıra ve sandalyelerken, şimdi camiler plastik iskemlelerle dolmuştur. Hâlbuki secde edemeyen sandalye ile değil, yere oturarak kılar. Diyanet bunu ilan eden yazılar asıp vaazlar verdirse de, kimseye dinletememiştir. Eskiden cami imamı, müezzini, hatta kayyımı mahallede itibarı yüksek kişilerdi. Şimdi cemaat, din hademesine hâkimdir.

Eski camilerde hutbe Arapça okunurdu. Hutbede söylenenleri, namazdan evvel vaizler kürsüde Türkçe izah ederdi. Zira hutbe aynı namaz gibi, ezan gibi bir ibadettir. Tek parti devrinde ezan ve hutbe Türkçeleştirilmiş, daha sonra ezan aslına döndürülmesine rağmen hutbe öyle kalmıştır.

Şimdi merkezden gönderilen uydurukça kelimelerle dolu, çoğu dinle alakasız uzun metinleri, hatipler zar zor okumaya çalışmaktadır. İşçiler, memurlar, talebeler, öğle tatilinde camiye gelmektedir. Yaşlıların da abdestini tutması zordur. Hâlbuki hadis-i şerifte, “Cuma namazını uzun, hutbesini kısa tutun” buyurulmuştur. Şimdi tam tersi caridir. Dört halifenin isimlerinin hutbede okunması sahabenin sünneti ve Osmanlıların tatbikatı iken, terk olunmuştur.

Müezzinlerin yanık sesi

Büyük camilerin her köşesinde bir hoca, halka tefsir, hadis, fıkıh dersleri verir, meşhur kitapları okuturdu. Şimdi ehli de talibi de pek kalmamıştır. Eskiden camiler sabahtan yatsı kılınana, hatta bazısı sabaha kadar açıktı. Şimdi çoğu cami, namaz vakitlerinde açılıp, sonra kilitlenmektedir. Arada namaz kılmaya gelenler için ayakkabılıkta bir kişilik yer ya vardır ya yoktur.

Eskiden kadınlar ve 7 yaşından küçük çocuklar cemaate getirilmezdi. Şimdi bazı camilerde kadınlarla âdeta bir panayır gibi erkeklerin içine karışmaktadır. Kadınlar için rahatça abdest alabilecekleri ayrı, nezih bir yer mutlaka tahsis edilmeli, ama erkeklere karışmamalıdır.

Yakında çıkan bir garip âdet de camilere bayrak asmaktır. İslâmiyette ırk ayrılığı yoktur. Camiler, Allah’ındır ve her ırktan Müslümanlara aittir. Bu sebeple mabedlerde bir ırka, bir topluluğa ait alametlerin, sembollerin kullanılması mahzurludur. Rusya’da milyonlarca Müslüman vardır. Hükûmet camilere Rus bayrağı astırsa nasıl karşılanır? İronik olan ise, şimdilerde cami cemaatinin ekserisi Arap mültecilerden ibarettir.

Eski camilerde müezzin minareye çıkarak ezan okur, imam kendi sesiyle namazı kıldırırdı. Camilerin akustiği, imamın sesini içerdeki herkesin işitmesine elverişli idi. Kalabalık cemaatlerde dışarıdakiler için son cemaat yerinde mükebbire denilen balkonumsu yerler olur, burada bir müezzin tekbirleri tekrar ederdi. Müezzinlerin yanık sesle okuduğu ezan, müminleri coşa getirir, gayrimüslimleri ise hayran bırakırdı. Bu sesi işitip Müslüman olan çoktu.

Şimdi cami duvarlarında kocaman amfiler asılıdır. Hoparlör gürültüsü, âdeta Semud kavminin azabı gibi kubbe ve duvarlarda çınlamakta, cemaatte huşu ve huzurdan eser kalmamaktadır. Diyanet, kalabalık olmayan cemaatlerde namazın mikrofonla kıldırılmamasını, ezanın minareye çıkarak okunmasını, hoparlör sesinin kısılmasını emretmiştir. Ama buna riayet eden cami yok gibidir...

Nizamülmülk’ün hikâyesi: Hükümdarı hükümdar yapan büyük vezir

11 Ağustos 2025 02:00 | Güncelleme: 11 Ağustos 2025 15:41

A -

A +

* Nizamülmülk, Selçukluyu, Selçuklu yapan ve hizmetlerinin eseri günümüze kadar gelen yüksek bir şahsiyettir.

Tarihte üç Türk veziri vardır ki, millet için yaptıklarıyla temayüz etmiş, bugüne dek hayırla anılmıştır. Bunlardan biri, Göktürk hakanının Budizmi resmî din yapmasını önleyerek Türk milletini yok olmaktan kurtaran Bilge Tonyukuk ki, Orhun Kitabeleri’nden biri bunun adına dikilmiştir. Aksi takdirde Türk milleti muharebe kabiliyetini kaybedip Tibetliler gibi yok olacaktı...

Öteki ise Selçuklu imparatorluğunun esaslarını koyan, milletin inanç birliği uğrunda canını veren büyük vezir Nizamülmülk’tür. “Memleket, adalet ile devam eder, zulm ile değil!” Bu sözler, Türk-İslâm tarihinin en büyük şahsiyetlerinden Nizamülmülk’e aittir.

Sultan Alpaslan ve Sultan Melikşah gibi iki büyük Selçuklu hükümdarının vezirliğini yapmış; Selçuklu Devleti’ne karakterini veren bir zattır. Tabiri caizse, Selçuklu Devleti’ni, Selçuklu Devleti yapan ve hizmetlerinin eserleri günümüze kadar süren yüksek bir şahsiyettir...

Üçüncüsü zamanında dünyanın en güçlü imparatorluğunda 14 sene üç padişaha aralıksız hizmet etmiş, 60 küsur senelik memuriyetinde hiç azledilmeyip hep terfi almış olan Sokullu Mehmed Paşa’dır...

Nizamülmülk’ün hikâyesi: Hükümdarı hükümdar yapan büyük vezir

Üç büyük hizmet

Nizamülmülk; meşhur İslâm âlimi İmam-ı Gazalî hazretlerinin memleketi olan Tus şehrinde 1018 senesinde Fars asıllı bir ailede dünyaya geldi. Tus, bugün İran’ın Türkistan hududundaki Meşhed’e yakın küçük bir şehirdir.

Esas ismi Hasan bin Ali’dir. Zamanın büyük âlimlerinden ders alarak bir ilim adamı olarak yetişti. Fakat herkes kendisini bir devlet adamı olarak tanır. Ama çok yönlü bir insandır.

Babası Gazne Devleti’nin Horasan valisinin maiyetinde idi. Onun yanında yetişti. 1040 senesinde Selçuklu galibiyeti ile biten Dandanakan Muharebesinden sonra Horasan’a döndü. Selçukluların hizmetine girdi.

Belh valisinin maiyetindeki hizmetleri ile göz doldurdu. Bizzat Çağrı Bey’in hizmetine girdi. Bir müddet sonra Çağrı Bey, istikbalin Sultan Alparslan’ı olacak oğlunu onun himayesine verdi. Şehzade Alparslan tahta çıkınca, hocasını başvezir yaptı. Birlikte çok hizmet ettiler.

Sultan Muhammed Alparslan vefat edince bu sefer oğlu Sultan Celaleddin Melikşah’ın veziri oldu. Bu devir, Selçukluların en parlak ve en şanlı devridir. Bunda Nizamülmülk’ün rolü büyüktür. Zamanının Abbasî halifesi Kâim Biemrillah tarafından kendisine ‘Devletin Düzeni’ manasına gelen Nizamülmülk ünvanı verildi ve bununla tanındı.

Şafiî mezhebinde büyük bir âlim olduğu kadar, iyi bir teşkilatçı sayılan başvezir, evvela çok iyi bildiği Karahanlı ve Gazne Devleti’nin teşkilatını, Selçuklu Devleti’ne adapte etti. Böylece sağlam esaslara bağlanan Selçuklular hâkimiyetlerini güçlendirdiler.

Bundan başka tarihte hep hayırla yâd edilmesine sebep olan üç büyük hizmeti vardır: Bunlardan biri yaptırdığı Nizamiye Medreseleri, ikincisi kurduğu toprak sistemi ve üçüncüsü de 'ölümsüz' eseri Siyasetname’dir...

Osmanlıya model

Vatana ve millete hizmetin ilim ile olacağını iyi bildiği için, maarife ehemmiyet verdi. Selçuklu Devleti’nin on büyük şehrinde kendi adıyla anılan medreseleri kurdu. O zamana kadar câmilerin bünyesinde tedrisat yapılıyordu. Nizamiye Medreseleri, câmi binasından ayrı ilk maarif müessesesidir. Hepsi vakıftır ve bu sayede dışarıdan müdahaleye açık değildir.

Edebiyat, ilahiyat, hukuk ve fen tahsili veren medreselerde, parlak talebeler yatılı ve burslu okurdu. İhtişamlı bir mimarîye sahip bu medreselerde sınıf ve amfiler, yatakhane ve yemekhaneler, hoca odaları, idarî ofisler ve mescid bulunuyordu. Nizamiye Medreseleri, sonra gelenlere, hatta Avrupa üniversitelerine model oldu. Osmanlı medreseleri, 1924 yılında kapatılıncaya kadar bunların devamı olarak faaliyet gösterdi.

En büyüğü Bağdat’ta olmak üzere İsfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul ve Amul şehirlerinde kuruldu. İmam-ı Gazalî, Cüveynî, Şîrâzî gibi meşhur âlimler burada ders verdiler. Nizamiye Medreseleri sayesinde, Ehl-i sünnet hassasiyeti güçlü, her ilim ve fende mahir âlimler yetişti. Devlet bu gibi âlimleri hep himaye etti. Bunlar da hükûmetin istikamet üzerinde yürümesine yardımcı oldu.

Bunlar hem devlet hizmetinde vazife aldılar hem de uzun yıllardır parçalanmış ve bozuk itikatlıların hâkimiyetine girmiş olan İslâm dünyasındaki fikriyatın temizlenmesinde rol oynadılar. Böylece Nizamülmülk, kendisinden önceki bozuk itikatlı vezir Amîdülmülk Kündûrî’nin tesirlerini de tamamen silmeye muvaffak oldu. Ondan sonra Selçuklu sultanları bu mücadeleyi devam ettirdi. Eğer Batınilere karşı şuurlu bir mücadelede bulunmasaydı, bugün belki Orta Doğu’da Ehl-i sünnetten bahsetmek müşkül olacaktı...

Nizamülmülk ayrıca, başşehir İsfahan, Rey ve Nişabur’da yapılan rasatları kullanarak Ömer Hayyam’a hicrî sene esaslı bir güneş takvimi yaptırdı. Sultan Melikşah’a izafeten Celalî diye bilinen bu takvim, Avrupa’daki güneş takviminden çok daha doğru ve hassastır. Bugün İran, Afganistan ve Pakistan’da kullanılmaktadır.

Hükümdara nasihat

Temeli Hazret-i Peygamber zamanına kadar uzanan iktâ sisteminde, devlete ait bazı toprakların geliri, hizmetlerinin karşılığı olarak bazı kumandan, asker ve sivil şahıslara maaş gibi tahsis edilmektedir. Bu kişiler isterse devlete asker yetiştirir, isterse vergi verirdi. Bu sistem hem Selçuklu maliyesinin hem de ordusunun ahenkli bir şekilde faaliyet göstermesine yardımcı olmuştur. Osmanlılar bu sistemi dirlik adıyla inkişaf ettirerek tatbik etmiştir.

Nizamülmülk’ün yazdığı Siyasetname adlı eser, Kutadgu Bilig ananesinin bir devamı olarak iyi bir devlet idaresinin nasıl olacağı hususunda hem hükümdara hem de devlet adamlarına yol gösteren çok kıymetli bir eserdir. Avrupa’da Machiavelli’nin aynı çerçevedeki Hükümdar adlı eserinden asırlar evvel devletin resmî ve edebî dili Farsça ile kaleme alınmış bu eser, çok lisana tercüme edilip basılmıştır. Sultan Aziz’in damadı Şerif Paşa’nın tercümesi tavsiyeye şayandır.

Burada der ki: “Âmirlerin ve hükümdarların, Allah’ın rızasının nerede olduğunu çok iyi bilmeleri lâzımdır. Allah, hükümdarın halka yaptığı ihsandan razı olur. İhsan olarak da insanlar arasında adalet yapması kâfidir. Halk, hükümdar için hayır dua ederse, o memleket payidar olur; günbegün kudret ve kuvveti artar. Mülk, zulüm ile payidar olmaz.”

Devletin direği

Nizamülmülk’ün hizmetleri, sevenleri ve hayır dua edenleri kadar, hasetçi ve düşmanlarını da arttırdı. Bozuk itikatlı olup, Selçuklu Devleti’ni yıkmak ve yerine Batınî itikadına dayanan bir hükûmet kurmak isteyenler harekete geçti. Batıniler, Kur’ân-ı kerimin ancak harf şifreleriyle anlaşılabilen gizli manası olduğuna inanan aşırı bir Şia fırkasıdır.

Mısır’daki Fatımîler arasında yetişmiş bulunan Hasan Sabbah, Türkistan’daki siyasi emelleri önünde en büyük engel olarak Selçukluları görüyordu. Sultan Alpaslan’ın “Biz Türkler temiz Müslümanlarız. Bidat (dinde reforma kalkışmak) nedir bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz kıldı” sözü meşhurdur.

Nizamülmülk, Hasan Sabbah’ın emriyle onun bir fedaisi tarafından 1092 senesinde bir ramazan günü Nihavend şehrinde 74 yaşında iken şehid edildi. Kendisini Melikşah’ın öldürttüğü hiç değilse göz yumduğu söylenirse de doğru değildir. Batıni fedaileri Sultan’ın yatak odasına kadar girip yastığına hançer saplayarak onu da tehdit etmişlerdi. Batıniler uzun gayretler neticesinde bertaraf edilebildi.

Neye dua etmiş?

Nizamülmülk, dindar bir zat olduğu, abdestsiz yere basmadığı anlatılır. Fakirlerin koruyucusu idi. Bir gün yemek yerken, yanına girmek isteyen fakir bir kadıncağıza mâni olduklarını işitince yanındakilere, “Büyük bilinenler, zaten yanıma rahatça gelip giderler. Siz, böylelerinin girmeleri için kolaylık gösterin” dedi.

Vazifesinde hata yapmamak üzere her gece tarih kitapları okurdu. Tarih, dünü bilmeye, bugünü anlamaya, yarını inşa etmeye yardımcı olur. Şairleri sever ve himaye ederdi. Sözü sohbeti dinlenirdi. Abbasî halifesi, yanından ayrılmasını istemezdi.

Beraber Hazreti Ali’nin Necef’teki kabrini ziyaret ettikleri zaman, Sultan Melikşah ne dua ettiğini sormuş; “Devletimin ve sultanımın ömrünün uzun olmasına dua ettim’’ diye cevap vermiştir. Vefatından sonra Selçuklu devleti zayıflamaya başlamış; bir zaman sonra da dağılmıştır.

.

Sizi gidi vatan hainleri sizi!

18 Ağustos 2025 02:00 | Güncelleme: 18 Ağustos 2025 10:54

A -

A +

* Bir devir halk kahramanı sayılan biri, başka bir devirde hain damgası yiyebilir. Tarih, bu tür “etiketlerin” ne kadar kolay yapıştırıldığını ve bir devir sonra tersyüz edildiğini sık göstermiştir.

Vatan hainliği… Söylenişi bile ağırdır. Çoğu zaman bir millete karşı işlenen en büyük suçlardan biri olarak görülür. Ancak biraz eşelenirse görülür ki her tarihî devirde, her coğrafyada, her ideolojide “hain” tasavvuru (algısı) başka başkadır.

Bazen hakikaten hıyaneti sabit olanlar bu damgayı taşırken, kimi zaman da sadece farklı düşündüğü ya da iktidarın hoşuna gitmeyen sözleri söylediği için insanlar hainlikle yaftalanmıştır. Tarih boyunca hain yaftası çoğu zaman siyasi vasıta olarak kullanılmıştır.

Bir devir halk kahramanı sayılan biri, başka bir devirde hain damgası yiyebilir. Tarih, bu tür “etiketlerin” ne kadar kolay yapıştırıldığını ve bir devir sonra tersyüz edildiğini sıkça göstermiştir.

İhanet-hıyanet

Vatana ihanet tabiri yanlıştır. İhanet, aşağılamak demektir. Doğrusu hıyanettir. Arapça’da sözünde durmayan, itimadı kötüye kullanan, emaneti zayi eden, dostunu aldatan kişiye hain denir.

Kur’ân-ı kerimde takriben 15 yerde geçer ki, hepsinde de manası budur. “Allah hainleri sevmez!” (Enfal, 58) Peygamber aleyhisselam da emanete hıyanetin münafıklık vasfı olduğunu söyler. Ama elinde delil olmadan birisinin hain olduğunu düşünmek suizandır, büyük kabahattir.

Ananevi cemiyetlerde hanedan/hükümdar ve dinî cemaat olmak üzere iki sadakat merkezi vardır. Türk-İslam devletlerinde, hükümdara sadakat fazilet, aksi hıyanettir. Ama hükümdara her karşı gelen hain sayılmamıştır. Mesela Celali İsyanlarında sistem muhalifleri için hain değil, şakî veya bâgi deyip geçilmiştir. Bu aynı zamanda stratejik bir tercihtir. Zira haini çok olan rejim sorgulanır.

İmparatorluk toleransı

Kanuni Sultan Süleyman zamanında Mısır valiliğinden azledilince, idamından korkup kendisini Mısır sultanı ilan eden, ama mağlup olup idam edilen Ahmed Paşa, son asırda yazılan tarihlerde Hain Ahmed Paşa diye anılır. Bu tabirin belki de ilk kullanılışıdır.

Sultan Mecid’e suikast tertipleyenler vatan haini sayılmamıştır. Bugün vatana hıyanet olarak görülen fiiller için hiçbir zaman hıyanet ve hain kelimeleri kullanılmamıştır. Hâlbuki Cumhuriyet devri kanunlarında vatana hıyanet tabiri bolca geçmiştir.

İstanbul’daki Osmanlı hükûmeti, Anadolu hareketini huruç ale’s-sultan (isyan) ve başlatanları da hain değil, bâgi, yani hükümdara ayaklanan birer asi olarak vasıflandırmıştı. Bunlar bugün rejimin kurucuları ve kahramanları sayılmaktadır.

Lèse-majesté

Antik Roma’da düşmanla iş birliği yapmak (proditio) ve darbeye kalkışmak (perdeuellio) vatan hainliği suçunu teşkil ederdi.

Orta Çağ’da vatan hainliği, lèse-majesté, yani devleti temsil eden hükümdara sadakatsizlik demekti. Hükümdara suikast veya darbe teşebbüsü vatan hainliği sayılıyordu. Harbde düşmana casusluk yapmak veya kendi inisiyatifiyle teslim olmak da bunun içine giriyordu. Kölenin efendini, kadının kocasını, halkın rahibi öldürmesi de sadakat borcunun ihlali olduğu için vatan hainliği sayılıyordu.

Hain, verdiği sözde durmayan biri olduğuna göre, ne maksatla olursa olsun, hükümdara sadakat borcundan kaçınan, ister sadakat yemini eden maiyeti ve askerleri olsun, ister tebaası olsun, haindir.

Modern devirde hükümdarın yerini devlet almış, vatandaşlığın yüklediği sadakat borcunu yerine getirmeyenler hain sayılmıştır.

Vatan hainlerine ölüm!

Bugünkü manasıyla vatan hainliği, 1920’lerde ortaya çıkmıştır. Vaktiyle padişaha sadakat yemini etmiş askerî ve sivil bürokratlarca İstanbul’a alternatif olarak kurulan Ankara meclisinin çıkardığı ikinci kanun Hıyanet-i Vataniye Kanunu’dur. 29 Nisan 1920’de memleketin büyük bir kesimi tarafından henüz meşru görülmeyen rejimi koruma refleksiyle çıkarılmış ve 1991’e kadar tatbikatta kalmıştır. Kanuna göre:

“Osmanlı saltanat, hilafet ve vatanını düşmandan kurtarmak için toplanmış olan meclisin meşruluğuna fiilen, sözle veya yazıyla karşı çıkanlar vatan haini sayılır. Cezası fiilen işlenirse asılarak idam, sözle işlenirse kürektir. Karar 24 saat içinde verilir ve icra olunur.”

Bundan sonra rejime en ufak bir tavır, hatta tenkit vatan hainliği olarak görülmüştür. Resmî prensipleri doğru bulmayanlar vatan haini sayılmıştır.

Kanuna göre kurulan İstiklal Mahkemeleri 7 sene boyunca Anadolu’nun Ankara hareketine muhalif olan ve kanuna göre hain sayılanların yarısı hakkında binlerce idam ve kürek cezası vermiştir. Böylece gönlü hâlâ İstanbul’a bağlı olan hemen herkese boyun eğdirilmiş; eğmeyen veya eğmediği düşünülen birkaç kişi de vatan haini olarak cezalandırılmıştır.

Saltanatçılar saltanatçılara karşı!

Kanun, İttihatçıların Cihan Harbi esnasında çıkarttığı Hıyanet-i Askeriye Kanunu’ndan mülhemdir. Saltanatı korumak iddiasıyla toplanmış meclise karşı çıktığı için saltanat taraftarlarının hain sayılması ironiktir.

O zamanki anayasaya göre devletin reisi olup hukuken gayrı mesul sayılan Padişah ve hükûmetleri zaferin ardından Meclis tarafından vatan haini ilan edilmiştir. Lozan Muahedesi icabı çıkarılan umumi af sayesinde Ankara’nın vatan haini gördükleri affa uğramışsa da 150 tanesi istisna ve sürgün edilmiştir.

Askerî ceza kanunu da vatan hainliği suçunu tanzim eder. Ayrıca anayasaya göre cumhurbaşkanı, Meclis'in 2/3’sinin teklifi ve 3/4’ünün kararı üzerine vatana hıyanetle itham olunabilir. Bunların hangi suçlar olduğu belli değildir. 27 Mayıs darbecileri, apar topar çıkardıkları bir kanunla hangi suçların vatan hainliği olduğunu tayin etmişlerdir.

Hainlik-kahramanlık

Yenilenin hikâyesi yazılmaz... Bu yüzden, kaybedenler çoğu zaman “hain” olarak yaftalanırken, kazananlar "kahraman" ilan edilir. İttihatçılar, Sultan Hamid’i Rumeli’yi, Sultan Vahîdeddin’i de bütün vatanı düşmana satan makam düşkünü birer hain olarak lanse etmiştir. Şu hâlde hain imajı, ne taraftan bakıldığına göre değişir.

Sokrates, halkı yozlaştırmakla suçlandı ve Atina hükûmetince ölüm cezasına çarptırıldı. Joan of Arc, Fransız halkı için bir kahramandı ama İngilizler tarafından hain diye yakıldı. Galileo, ilmî hakikatleri dile getirdiği için kilise tarafından hıyanetle suçlandı.

Cihan Harbi’nde Alman işgaline uğrayan Fransa’daki Vichy hükûmeti Nazilerle iş birliği yaptığı ithamıyla sonradan hain ilan edildi. Ancak harb esnasında bu hükûmet meşru otorite sayılıyordu.

Dinî bir ayaklanma neticesi idam edilen Şeyh Said veya ilk Türk komünisti sayılan ve derin devlet ajanlarınca öldürülen Mustafa Suphi resmî jargonda vatan haini iken bazı kesimlere göre kahramandır.

Otorite kimi isterse

Vatan nedir? Milletin menfaatini kim tayin eder? Hıyanetin ölçüsü nedir? Trafik kaidelerine uymamak, suç işlemek, vergi kaçırmak, turistleri dolandırmak, ecnebilerin gözümde memleketin imajını bozmak vatan hainliği midir?

Hukuken hainlik, anayasal düzeni silah zoruyla yıkmaya çalışmak, yabancı istihbaratlara bilgi sızdırmak, düşmanla iş birliği yapmak, sabotaj ve devlete karşı şiddet ihtiva eden kalkışmalara katılmak gibi net suçlardır.

Ahlaken, cemiyetin müşterek değerlerine ve itimadına zarar vermek, menfaat uğruna halkı yanıltmak da bir tür hıyanettir.

Siyasi olarak “hain” yaftası ise, çoğu zaman muhalefeti bastırmak, toplumda kutuplaşmayı artırmak, ya da bir suçlama atmosferi oluşturmak için kullanılır. Otorite hain ilan etmek istediği kimseler aleyhine kara propaganda yaptırarak kısa sürede kamuoyunu ikna edebilir.

Fikir hürriyeti ve hainlik arasındaki ince çizgi

Üçüncü dünya ülkeleri, karşısındakine kolayca hain damgası vurmaya yatkın cemiyetlere sahiptir. 1930’larda Falih Rıfkı, çatlak ses çıkaran gazetecileri “düşmana satılmış basın” diye suçluyordu. Yunus Nadi “vatan hainlerine hürriyet yok” diye manşet atıyordu. Bazı CHP’lilere göre Demokrat Parti’yi Sovyetler kurdurmuştu. 27 Mayıs darbesinin lideri General Gürsel, Menderes ve arkadaşlarının “vatanı Ruslara satmaya kararlı olduklarını” söyledi.

Modern demokrasinin inkişafıyla birlikte, hıyanet ve tenkit arasındaki fark daha da bariz hâle geldi. Bir sistemi veya idareyi tenkit eden kişi, o devletin düşmanı değil, aksine daha iyi olması için uğraşan bir vatandaş olabilir. Kendi gibi düşünmeyeni vatan haini ilan etmek, fikir hürriyetini bastırmanın en kolay yollarından biridir.

Hâlbuki hür cemiyetler, farklı fikirleri bastırarak değil, konuşarak güçlenir ve ilerler; hainler değil, hain avcılığı yapanlar çoğaldıkça tehlikeye girer. Bir fikri tenkit etmek, ağacı budamak gibidir, daha gür çıkar. Farklı fikirlere müsamahanın olduğu cemiyetler ilerler. “Barîka-i hakikat müsâdeme-yi efkârdan doğar.” Gerçek vatanseverlik, sadece bayrak sallamak değil, doğruyu konuşma cesaretini gösterebilmektir.

Simidin peşinden dünya turu

25 Ağustos 2025 02:00 | Güncelleme: 25 Ağustos 2025 03:59

A -

A +

* Simit, sabah kahvaltısının parlak yıldızı, sokakların çıtır romantizmi, fakirin pastası, zenginin diyet bozanı, talebenin kurtarıcısıdır. Susamlı simit de gemilerdeki can simidi de insan hayatını kurtarmakta müşterektir...

Simit, en az kahve, lokum, yoğurt, hatta kebap kadar Türk mutfağının sembolü olmuştur. Hele gurbette simit bazen memlekettir, bazen de vapur sesidir.

Her ne kadar fakirin yiyeceği diye bilinse de her sınıftan insan, çay gibi, simide de rağbet etmektedir. Çokları için simit ve yanınla peynirle çay, değme ziyafete bedeldir. Katığı boldur. Peynirle, zeytinle, domatesle, ayranla, reçelle, çayla, hatta tek başına yenir. Kimse bulunmazsa vapurda martılarla paylaşılır.

Fatihli yaşlı bir hanım, eskiden Eminönü’ne alışverişe indiklerinde, öğle yemeğini Yeni Cami önünde simitle geçiştirdiklerini, şimdi milletin sokakta şatafatlı öğle yemeği aramasına şaştığını anlatmıştı.

Susamlı bir tarih

Simit, Arapça ince un manasına "semîd"den gelir. Gemilerdeki can simidi de ismini bu benzerlikten almış ki, her iki halka da insan hayatını kurtarmakta müşterektir.

Simidin tarihi Türklerin gölgesinde başlamış bir hikâyedir. Selçuklular zamanındaki "kuliçe" isimli çörek, simidin atasıdır. Bir gece bekletilen hamur tereyağı ve tuzla yoğrulur, şeritlere ayrılıp yuvarlanır, tandırda veya fırında pişirilirdi.

Osmanlılarda Kanuni Sultan Süleyman zamanından beri satılırdı. Sultan II. Selim devrinde saray fırınlarında pişirilip halka dağıtılır; simitle bile halkın gönlü alınmaktadır.

Rivayet odur ki bir ramazan günü Topkapı Sarayı’na gelen misafirler için hususi hazırlanan susamlı çörekler o kadar beğenilir ki, ertesi gün saray fırıncısı bir daha farklı ekmek yapmaya cesaret edemez. O günden sonra bu yuvarlak, çıtır, susamlı güzellik saraydan halka, oradan da tüm Osmanlı coğrafyasına yayılır. Evliya Çelebi, 1630'lu yıllarda İstanbul'da simit satan 70 fırın olduğunu söyler.

Simit hamuru ekmekten daha az mayalıdır. Hamur, göz kararı topak topak ayrılır. Oklava biçimi yuvarlanıp iki ucu birleştirilir. Senelerin tecrübesiyle hepsinin gramajı ve boyu aynıdır. Sonra bunlar yarı yarıya sulandırılmış pekmezin içinde 3-4 dakika bekletilir. Susama batırılıp fırına sürülür. Rengi Osmanlı altınına dönünce pişmiş demektir.

Simitler satarım!

İstanbul’da simit pişirme işi bir aile mesleği gibi Safranbolululara aitti. Beylerbeyi, Kumkapı, Çakmakçılar, Galata fırınları meşhurdu. Çırağan Baskını’nı önleyen meşhur Yedisekiz Hasan Paşa’nın sahibi olduğu Beşiktaş’taki Hasan Paşa Fırını, ağızda dağılan şekerli simit ile kandil simidi de yapardı.

Eyüp’teki simit fırınları da beyaz halka yapardı. Simitler, beşlik, onluk, yirmilik diye üç çeşitti. Beş paralık simit, ince, on paralık orta, yirmi paralık irice idi.

Bugün yalnızca Türkiye’de değil, Balkanlar'dan Orta Doğu'ya kadar birçok ülkede farklı adlarla simide rastlanır. Yunanistan’da "kuluri", Bulgaristan’da "gevrek", Sırbistan’da "çevrek", Romanya’da "covrigi", Arap ülkelerinde "ka’ak", Ermenistan’da "bokegh" adıyla tanınır...

Fakat hiçbir yerde İstanbul’daki gibi sokakla ve martılarla bütünleşmiş değildir. Paris’te kruvasan neyse, İstanbul’da simit odur. Ama kruvasanı martıya atsanız yüzünüze bakmaz, simit ise martının dostudur. Çayla buluştuğunda "aşk romanı" başlar...

Vaktiyle Rusya muhacirlerinden çokça duyulan Bubliçki diye bir çocuk halk şarkısı vardı. “Garyaçi bubliçki / Ganite rubliçki!” diye başlardı. Neşeli ve içli havasıyla, vatan hasretini terennüm ediyor zannedilirdi. Hâlbuki manası, “Sıcak simitler / Gelsin rubleler!” idi. Evet, simit, yani bubliçki, Rusya’da da bilinir. O zaman tanesi 5 kapik idi. Moskova metrosunda da jeton 5 kapikti. Mamafih hayat mücadelesini terennüm eden şarkıyı Sovyetler yasaklamıştı...

Simidin aile albümü

Simidin de kendi içinde bir aidiyet meselesi vardır. İstanbul simidi, incecik, çıtır çıtır, bol susamlıdır. Şimdi İstanbul’da bile rastlanmıyor. Ankara simidi, pekmezi sulandırılmadığı için daha koyu renklidir, çıtır çıtırdır, susamı daha kavrulmuştur.

Yassı olduğu için taban simidi denen Manisa simidinde nohut mayası kullanılır. Az tuzlu parlak Eskişehir simidini ayıran hususiyet incir pekmezi ve Kalabak suyudur. Dışı çıtır, içi pişmiştir. Az mayalı Antakya simidi tuzsuz hazırlanır, kimyon tuz halitasına bandırarak yenir.

Dut pekmeziyle yapılan Devrek simidi kalın ve açık renklidir. Elma pekmeziyle pişirilen Kastamonu simidine susamsız olduğu için kel simit denir. Samsun simidinde armut, dut ya da elma pekmezi tercih edilir. Rize ve Giresun simidi susamsızdır. Susamsız simidin hazmı kolaydır. Nohut katılan Nevşehir simidi dikdörtgene benzer ve uzun zaman bayatlamaz.

Altın sarı renkteki Tirilye simidi (kuluri), pekmez kullanılmadan bol susamlı yapılır. Yuvarlak, yassıca ve içi boş simite Kadıköy simiti denilirdi. Şimdiki pastane simitlerine benzer. Uzunlamasına yapılan simitler de vardı. İzmirliler, içi yumuşak dışı çıtır olduğu için simide gevrek der. Hâlbuki gevrek bir sıfattır.

Şu anda bu şehirlerde bile karakteristik simit bulmak mümkün değildir. Simit diye, simide benzer susamlı bir hamur satılmaktadır. Lezzet cihetiyle eski simitlerin yerini tutmaz...

Simit ekonomisi

Bir devir, siyasetçiler, ekonomik vaziyetin kıyasını simit ve çay üzerinden yapardı. “Bir çay bir simitle bu halk geçiniyor” diye başlayan hesaplar vardı. Fakat bugün bu iki dost bile lüks hâle geldi.

Simit satıcılığı hâlâ birçok kişi için geçim kapısıdır. Sabah 5’te kalkıp fırından simit alan satıcılar, omuzlarında tepsiyle şehrin sokaklarına düşer. Bazısı simitleri uzunca bir çubuğa takarak taşır. Bazısı da orta büyüklükte bir sepete doldurur, bununla dolaşır.

Ekseriyet ise sehpasını koltuğunun altında bulundurduğu, başının üzerindeki açık tablada satış yapar. Sonra kapalı tablalar mecburi tutuldu. Kışın yağmurlu havalarda bu kapağı tamamen, yazın simitlerin gevrekliği gitmesin diye yarım kapatırlar. Kapağı olmayanlar, harardan kalın ve sert kıllı bir örtüyü simitlerin üzerine örterler.

Sabah, ikindi ve akşam olmak üzere üç posta simit dağılır. Simit, kahvaltının da itibarlısı olduğu için, sabah erken fırına veya simitçiye gidip simit alanlar az değildir. Sabah simitlerinden kalanlar öğlen üzeri mekteplerde satılır. İkindi simitleri daha ziyade esnafın ve ikindi çayına refakat etsin diye kahvehane müdavimlerinin tercihidir. Akşam simitleri iş yerleri paydos edince satılır. Gece simitlerini gece gezenler tercih eder. Gece simitçileri, eskiden tabla veya sepetin kenarlarına küçük bir fener asarlardı.

Namusuyla ekmek parası kazanmanın peşindeki sokak simitçisi sadece sokakları arşınlamaz, gününün çoğu, mektep kapılarında, iş yerleri köşesinde, durakların ve iskelelerin başında geçerdi. Hemen hepsi kibar güler yüzlü esnaftı. Parası çıkışmayana büyük bir alicenaplıkla canın sağ olsun diyebilirler, kendileri gariban oldukları hâlde parası yetişmeyen çocuklardan para almazlardı...

Krediyle simit

Postacı ve bekçiden başka, diğer seyyar satıcılar gibi simitçi de mahallenin tanınmış simasıydı. Mahalleleri aralarında taksim ettikleri söylenirdi. Tepsiyi omzundan indirip tablasına koyarken çıkardıkları tok ses âdeta simitçinin imzası idi.

Çocuklar simitçinin bu tepsiyi başında düşürmeden nasıl taşıdığına şaşadursun, bazen simitlerin döküldüğü olurdu. Bunun için hassas geçinenler, çocuklarına sokak simidi yedirmezdi. Onun için çoğu çocuk için sokak simidi bir hasretin ifadesidir.

Sonra bazı yerlerde simitçiler sabit arabalarda simit satmaya mecbur edildi. “Simiit-yeee (Simitler), Tazyelee (Tazeler), Gevreeek, El yakıyo” diye bağıran da pek kalmadı. Yanında bizzat simitçi tarafından satılan aksesuarları (gravyer, meyve suyu, çay ve saire) ile simit hâlâ halkın severek yediği sabah veya ikindi kahvaltısıdır.

Bugün simit artık yalnızca sokakta değil, AVM’lerde, lüks kafelerde, hatta tayyare menülerinde yer alıyor. Organik simit, glütensiz simit, kinoalı simit, çikolatalı simit gibi varyasyonları duyuluyor.

İngiltere’de bir kafede “Turkish Bagel” adıyla 6 sterline satılan simidi gören Türk, “Annem bunu sokaktan 5 kuruşa alıyordu, ben burada krediyle yiyorum!” demekten kendini alamamıştır...

Simit medhiyesi

-Halka-i Mütelezziz-

Ahali-i lâ yefhem bil, çay simit söyler durur

Bir halka-ı bilâ çelim deyu tan eyler durur

Cümle kullar nazar etmez koca bir gün an içre

Melul mahzun biçaredir öyle camekan içre

Yek bir Allahın kulu da söylemez ki ey halka

İzhâr eyle esrarını vesile bul da halka

İmdi ey can âgâh ol kim, ânı tarif idelim

Fakr u hâlin ilacına seni arif edelim

Evvela gel şükredelim halk etmiş ol Yaradan

Bir nimete bin şükür bil, derdi alır aradan

Bir buğdayın danesinde mahfi kılar esrarı

İzhar ile cümle cana cerh idelim ısrarı

Hû deyûben un hâline gelir iken ol nimet

Ma-i tesnim gibi berrak su ile ider ülfet

Ol hamuru bir tekne-i nazenine koyarlar

Zikr-i hafi ile bir gün haşrederek yuyarlar

Yed-i emanete tevdi kılınup da dökmeli

Her ustaya nasib olmaz ol nimetin ikmali

Kıvam-ı hakiki içun biraz pekmez eklenir

Odun atıp şol fırına birkaç saat beklenir

İnce çubuk mesabesi muhalata edilir

Dahi mahcup olmamaya dualara gidilir

Dünya gibi yuvarlayıp her bir ince çubuğu

Bir kâsede pâk edilir susamların kabuğu

Halka üzre derc edilir bolca kabuksuz susam

O fırında pişer iken kokusuyla uyusam

Ey pelidin odununda ateşe yanan simit

Sendedir yolu gözlenen yarım kalmış her ümit

Çün hitam-ı hîn-i fırın anı gelince heman

Bir rayiha yayılır kim aman Allahım aman

Her bir dane-i susamda lezâiz-i cihan var

Kim bu işin i’malinde bir usta-ı şahan var

Aşk ile kul ısıruben ol halka-i lezizi

Ayan olur dahi ânâ şah-ı kâşâne izi

Bir de demli çay olursa ince belli bardakta

Bu lezzete tarif olmaz mirim dünya durdukta

Cümle zerrat-ı cihana şan olur bir fırt sesi

Bil ki boğaz başka alır hin-çayda nefesi

Ne gam bâki kalır anda ne de derd ü kasavet

Ol tarik-i fakr u hâle budur cennetten davet

Dünya içre yaradılmış cümle nimet başıdır

Şol halka-i mütelezziz ay-u şems kardaşıdır

İşte lezzet bu azizim, ekl eyle ara ara

Ve de dua eyle imdi garip Sedat Ayara

Türk mü? Türkiyeli mi?

1 Eylül 2025 02:00 | Güncelleme: 1 Eylül 2025 01:27

A -

A +

* Türkçe konuşmasa ve Türk ırkından olmasa da Türkiye cumhuriyetine vatandaşlık bağıyla bağlananlar Türk diye anılır. Ancak maddenin tatbiki biraz problemli olmuştur.

Türk, Türkçe konuşan bir milletin adıdır. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki çok sayıda topluluktan en başka gelen kurucu unsurdu. Türk, Arap, Kürt, Boşnak, Arnavut, Rum, Ermeni, Yahudi farklı millet, ama hepsi Osmanlı üst kimliğine sahipti.

İmparatorluğun çözülmesi işi zorlaştırmıştır. Zira Külleri üzerinde kurulan ulus-devletlerden Türkiye cumhuriyetinin halkı, tek bir milletten teşekkül etmez. Ana lisanı Türkçe olmayan, Türklerle aynı soydan gelmeyen milletlere ne denecektir?

Nitekim Türk ve Türkî (Turk ve Turkish) olarak iki farklı kelime vardır. Birincisi etnisiteyi (ırkı), ikincisi hem lisanı hem de vatandaşlık gibi bir aidiyeti ifade eder.

Nasıl bir vatandaş?

1982 anayasasının 66. maddesi “Türk Devleti’ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk’tür” der. Şu hâlde Türkçe konuşmasa ve Türk ırkından olmasa da Türkiye cumhuriyetine vatandaşlık bağıyla bağlananlar Türk diye anılacaktır.

Bu ifadenin, etnik değil hukuki bir vatandaşlık tarifi olduğu söylense de farklı etnik gruplar tarafından böyle anlaşılmadığı için münakaşalara yol açmıştır.

Bilhassa ilk zamanlarda resmî ideolojinin, Türk tabirini, Türk soyundan gelen vatandaşlar olarak anladığına dair siyasetten hayli tarihî misale rastlanır.

Meselenin halli için yıllar evvel bazı fikirler ileri sürülmüştür. Bunların başında Türkiye vatandaşları için “Türkiyeli” tabirinin kullanılması gelir. Tabir yeni değildir.

Manevi elbise

Milletvekili ve inkılabın ateşli müdafilerinden Tunalı Hilmi, daha cumhuriyet kurulmadan evvel 1910’larda Türkiyeli tabirini bir üst kimlik olarak sık kullanmıştır: “Ben, bir Osmanlıyım, zira, Türkiyeliyim! Her Türkiyeli Osmanlıdır… Türkiye Türkiyelilerindir... Osmanlılık Türkiyeliliktir. Osmanlılık bir libas-ı maneviyedir [manevi elbisedir] ki setrettiği vücud-i milliyi sıkmaz. Bilakis ruhlandırır, besler, büyütür, canlandırır!”

1915 tarihli Mekâtib-i Hususiye Talimatnamesi’nde “Türkiyeli” cemaat, şahıs ve şirketlerin açacağı mekteplerden bahsedilir ki, Türk ırkından olmayan vatandaşlar kastedilmektedir.

Birleşik Krallık’ta, tıpkı Osmanlı İmparatorluğu’ndaki gibi, farklı ırk, dil ve kültürlerden insanlar eşit vatandaşlık statüsünde yaşarlar. Bunlar kendilerini ifade etmek için Britanyalı (British) tabirini kullanırlar. Bu kendi aralarında İskoç, İngiliz, Galli, İrlandalı (bugün Arap, Türk, Hindli) olmalarına mâni değildir. “İngiliz” etnik, “Britanyalı” resmî aidiyeti ifade eder. Aynı şey Birleşik Devletler için de caridir. “Amerikan” vatandaşlığını ifade eder. Ama ABD’nin 72,5 milletten teşekkül ettiği malumdur.

Fransa, İtalya, Almanya gibi ülke isimli (teritoryal) ulus devletlerde Fransız, İtalyan, Alman denince hem vatandaş hem de o dili konuşanlar anlaşılır. Fransız, Fransalı demektir. Osmanlılar, Françelü derdi. İtalyan, İtalyalı demektir. İspanyol, Kastilla halkının lisanıdır.

İsmini ülkeden alan devletlerde, Iraklı, İranlı, Çinli, Brezilyalı ve saire denince bu ülkelerin vatandaşları anlaşılır. Hâlbuki hepsinde farklı ırklardan insanlar vardır.

Türkiye halkı!

Gerek Ankara meclisi kararlarında gerekse meclis reisi M. Kemal Paşa’nın konuşmalarında sık sık Türkiyeli ve Türkiye halkı tabirleri geçer. Bu tabir, Anadolu hareketini başlatan Müslüman unsurları ifade eder ve gayrimüslimleri dışarıda bırakır.

1924 tarihli Muhamat Kanunu’nun, avukat olacak kişiler için aradığı şartlardan biri de Türkiyeli olmaktır. 1925 tarihli Şapka Kanunu'nda, “Türkiye halkının umumi serpuşu şapka olup…” diyor. Harf inkılabı ardından 1928’de Dil Encümeni tarafından neşredilen İmlâ Lûgati’nde Türkiyeli kelimesi yer alır.

1924 tarihli anayasasının 88. Maddesinin ilk hâli şöyleydi: “Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın Türk ıtlak olunur (denir).” Madde, 1876 Osmanlı Kanun-i Esasisi’nin 8. maddesinden ilham alınarak yazılmıştır. Madde, “Devlet-i Osmaniye tabiiyetinde bulunan efradın cümlesine herhangi din veya mezhepten olursa olsun bilâ-istisna Osmanlı tabir olunur” diyordu.

Proje görüşülürken, “Osmanlı” yerine “Türk” mü “Türkiyeli” mi konacağı münakaşa mevzuu oldu. Türkçülerden Hamdullah Suphi, “Rumlar, Ermeniler nasıl Türk olur? Biz bunlarla mücadele ediyoruz. Devlet dairelerinden atmak istediğimizde, bize bunlar Türk'tür derlerse ne deriz? Türk diye geçerse bizim aleyhimize kullanırlar, buna emin olunuz!” dedi.

Liberallerden Celal Nuri de şöyle konuştu: “Eskiden bir Osmanlı sıfatı vardı, bu sıfat cümleye şamildi. Bu sıfatı ortadan kaldırıyoruz. Yerine bir Türk cumhuriyeti kaim olmuştur. Türkiyeli hiçbir faydalı mana taşımaz” dedi. Maddeyi “Vatandaşlık itibarıyla Türk ıtlak olunur” diye değiştirerek meseleyi çözdüler. Şaşırtıcı olan, o zaman milliyetçilerin Türkiyeli, liberallerin Türk kelimesine taraftarlığıdır.

Türkiyelilik

Prof. Mevlüt Uyanık, Yusuf Akçura’nın devlet siyasetindeki Osmanlıcılık, İslâmcılık ve Türkçülük tasnifinden hareketle diyordu ki:

“Osmanlı tecrübesini yeniden okuyarak kültürel çoğulculuğu esas alan bir demokrasi telakkisi ve fikrî rahatlık çerçevesinde Türk, Kürt, Arap, Çerkez, Çeçen, Gürcü gibi etnik menşei ne olursa olsun Türkiye cumhuriyeti vatandaşı olan herkes Türkiyeli olduğunu ve Anadolu’yu vatan seçtiğini serbestçe söyleyebilmelidir. Geçmişte bunu yapmış olmamız, bugün de yapabileceğimizin göstergesidir.” (Üç Tarz-ı Siyaset: Bir Üst Kimlik Tasarımı Olarak Türkiyelilik, İstanbul 2003, 12, 113)

Azınlıklarla alakalı çalışmalarıyla tanınan Prof. Baskın Oran, bu meseleyi sistematik olarak müdafaa edenlerin başında gelir. Prof. Alev Alatlı da Türkiyeli kelimesini sık kullananlardandır.

Avrupa Birliği’ne giriş kriterleri çerçevesinde, 2004'te başbakanlık tarafından hazırlatılan Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar Çalışma Grubu Raporu’nda anayasadaki Türk tabirinin yerine Türkiyeli denmesi teklif edildi. Bunun, kendini Türk alt kimliği ile vasıflandırmayan vatandaşların devletle irtibat kurabilmelerine vesile olacağı için Kürt meselesine bir hâl tarzı olduğu söylendi. Teklif kıyameti kopardı.

Mamafih Tayyip Erdoğan, başbakan ve cumhurbaşkanı sıfatıyla bu sözü defalarca ve açıkça telaffuz etti. Mesela 2014’te cumhurbaşkanlığı seçimi sonrası yaptığı balkon konuşmasında, “Müslüman, Hristiyan, Musevi, Süryani, Ezidî’den önce Türkiyeli vardır. Alevî’den Sünnî’den önce Türkiyeli vardır. Türk, Kürt, Arap, Laz, Gürcü, Boşnak, Çerkez, Rum, Ermeni’den önce Türkiyeli vardır” dedi.

Türk Dil Kurumu, 2023 senesinde lügatine Türkiyeli kelimesini ve “Türkiye’de yaşayan halk ve bu halkın soyundan olan kimse” tarifini koydu. Bazı reaksiyonların ardından kaldırdı ki garip bir hadisedir.

2009’da zamanın Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ, Harp Akademileri’ndeki bir konuşmasında Atatürk’ün, Türk milletini “Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran Türkiye halkı” şeklinde tarif ettiğini dile getiriyordu. Turgut Özal, vaktiyle Anadolu tabirini teklif etmişti ki, noksandır.

Bu tabirin muhalifleri, çok milletli bir hâle sokup memleketin üniter bünyesini tehlikeye atacağını, etnik ayrılıkçılığa zemin hazırlayacağını; taraftarları ise bilakis birliği temin edeceğini iddia etmektedir.

Anayasadaki Türk kelimesi kapsayıcı şekilde tatbik edilseydi, belki şimdi bundan kimse rahatsız olmazdı. Sistemdeki esaslı problemleri çözmeden, tabirleri değiştirmenin bir işe yarayacağı da söz götürür. Nitekim Türk kelimesinden rahatsız olan, 'Türkiyeli’den de rahatsız olacaktır.

Hoparlör işkencesinin tarihi! Millet müezzin sesine hasret kaldı

8 Eylül 2025 02:00 | Güncelleme: 8 Eylül 2025 20:18

A -

A +

* Eskiden minarelerden müezzinlerin yanık sesle okuduğu ezan, müminleri cûşa getirir, gayrimüslimleri ise hayran bırakırdı.

**Karaköy Bektaş Efendi camiinden ezan**

Vaktiyle camilerde müezzin minareye çıkarak ezan okur, imam kendi sesiyle namazı kıldırırdı. Minaresi olmayan camilerde ise varsa yüksek bir yere çıkar, yoksa caminin önünde çıplak sesle ezanı okurdu.

Ezan bir ibadettir. Esas olan okunmasıdır, işitilmesi değildir. Yoksa ateş veya ışık yakmak, boru çalmak daha tesirli olurdu. Camilerin akustiği de imamın kıraatini içerideki herkesin işitmesine elverişlidir. Hâlbuki şimdi hoparlörün yırtıcı sesi, kubbe ve duvarlarda çınlayıp, âdeta Semud kavminin azabına dönüşmekte, imamın sesi cızırtıya karışıp ne okuduğu bile belli olmamaktadır.

Eskiden kalabalık cemaatlerde dışarıdakiler için son cemaat yerinde "mükebbire" denilen balkonumsu yerler olurdu. Burada bir münâdi (mübelliğ) tekbirleri tekrar ederdi. Resulullah ve halefleri, çok kalabalık cemaatlerle namaz kıldırıp hutbe okudular. Sesi yükseltmek için alet kullanmadılar.

Zaten imamın sesini cemaatin duyabileceğinden fazla yükseltmesi âyet-i kerime ile yasaklanmıştır: “Namazda sesini pek yükseltme, çok da gizleme. Bu ikisinin arası bir yol tut!” (İsrâ, 111) Resul aleyhisselam sesini lüzumundan fazla yükselteni menetmiş, “Kendinize gelin! Siz sağır ve gâibi çağırmıyorsunuz. Siz işiten ve yakında olana sesleniyorsunuz. O sizinle beraberdir” buyurmuştur. (Kütüb-i Sitte) Zikir meclisi çok kıymetli olduğu hâlde, Abdullah bin Mes’ud, camide toplanıp yüksek sesle zikredenleri, namaz kılanları rahatsız ettikleri için çıkarmıştır. (Şir’atü’l-İslâm)

İbn Abidin der ki: “İmam, cemaatin işiteceği şekilde tekbir alır ve kıraat eder. Sesini daha fazla yükseltirse, mekruh olur. İmamın sesini cemaate duyuran müezzin de böyledir. Müezzinin mübelliğ sıfatıyla tekbirleri tekrar etmesi kalabalık cemaatte câiz ve lâzımdır. Hacet yok iken tebliğ, yani imamın sesini cemaate ulaştırmak bid’attir, mekruhtur. (Reddü’l-Muhtar, Namazın Sünnetleri Bâbı)

Hoparlör (haut parleur=yüksek konuşur) zaten eski terbiyeyle imtizaç edecek iş değildir. Yaşlıların “ezan okunuyor” yerine “hoca bağırdı” sözünün bir hikmeti budur. Türkiye’de merhum Mehmed Şevket Eygi gibi bazı yazarlar ile bazı âlim ve cemaatler bu tatbikata muhalifti, ama tesirleri olmamıştır.

Hoparlörle ilk ezan

Teknolojinin ilerlemesi ile ezanlar hoparlörlerden okunmaya başladı. 1936’da Singapur’da Sultan Camii’nde tecrübe edildiğine dair bir rivayet vardır. Hoparlör ile ilk ezanın 1948 senesinde İskenderiye’de okunduğunu oradaki yaşlılardan işittik.

Fıkıh kitaplarında, secde âyetinin aks-i sada (yankı) ile duyulmasında tilavet secdesi lazım gelmez yazılıdır. Fonograf (gramofon, pikap, teyp), radyo, megafon, hoparlör vasıtasıyla gelen sesin de böyle olduğunu Elmalılı tefsirinden (Araf 204), Ezher ulemasından Bahit Mutiî’nin fonograf hakkındaki risalesinden ve Hamdi Akseki’nin gramofon makalesinden öğrenmekteyiz.

Mısır’daki ulema, “Şeyh Bahît hayatta iken kimse Mısır’da hoparlör kullanmaya cesaret edemedi” derlerdi. Diyanet İşleri Reisi Hamdi Akseki’nin muhalefeti sebebiyle 1951’deki ölümüne kadar camilere mikrofon ve hoparlör giremediğini, zamanın Beylerbeyi İmamı Merhum Hafız Mustafa Güneş’ten işittim. İlk hoparlörün Eyüp Camii minaresine taktırıldığı rivayet olunur.

Zira mikrofon ve hoparlör vasıtasıyla gelen ses, imam ve müezzinin kendi sesi değildir. Elektriğin hasıl ettiği suni seslerdir. İnsan sesi, mikrofon içinde yok olur. Bunun yerine, endüksiyon cereyanı, bundan magnetik dalgalar ve bundan ses dalgaları hasıl olur.

Diyanet İşleri Reisi Ömer Nasuhi Bilmen’in ilmihalinde “Şayet imamın tekbir ve tesmii duyulamayacak derecede cemaat kesretli olursa, müezzinlerden biri veya daha uzakta diğeri de iblağ vazifesini görürler” denilmektedir. Hoparlörden bahis yoktur.

Diyanet işleri başkanlığı 1963, 1965 ve 1971 senelerinde birer tamim neşrederek, birbirine yakın camilerin sadece birinde hoparlör bulunmasını, cemaat kalabalık değilse mihrapta hoparlör kullanılmamasını, hoparlör sesinin fazla açılmamasını ve müezzinlerin minareye çıkarak ezan okumalarını bildirmiştir.

Vali işe karışıyor

Kütahya Valiliğinin müracaatı üzerine Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere ve Dinî Eserleri İnceleme Kurulu hoparlörle ezan hususunda 13 Mayıs 1963 tarihinde bir karar almış, aynı gün 13862 sayılı yazısıyla devrin Diyanet İşleri Başkanı Hasan Hüsnü Erdem imzasıyla müftülüklere gönderilmiştir. Burada der ki:

“Birbirine yakın olan camilerden birindeki hoparlörün çalıştırılmasıyla maksat hasıl olursa diğerlerinin çalıştırılmasına lüzum kalmaz. Müezzinlerin hoparlör var diye minareye çıkmadan yerden ezan okumaları şiar-ı diniyyeden addolunan bir dinî âdeti ihmal olacağından bu tarzda hareket doğru değildir.”

İstanbul Valiliği’nin 21 Eylül 1965 tarih ve 171/10292 no’lu yazısında şöyle diyor:

“Hoparlörler sesi yükselten maddî bir vasıtadır. Peygamber zamanında böyle bir vasıta mevcut olmadığına göre, bu vasıta ile şer’î emirlerin icrası bid’at sayılır. Bid’atler ise başkalarına zarar vermemek ve halkın huzurunu bozmamak şartıyla bi’dat-i hasene kabul edilir. Hâlbuki ezan okunması namaza bir çağrıdan ibaret ve sünnettir. Hoparlörde yapılması için şer’î bir hüküm yoktur. Bu bakımdan halkımız sağlığına ve huzuruna zararlı olduğu tespit edilen yerlerde ve zamanlarda hoparlörle ezan okunması caiz olmamak lazım gelir. Bu sebeple bilhassa sabah ezanlarının şehrin kalabalık ve iş yerlerinde hoparlörlerle okunmaması hususunu ta’mimen arz ve rica ederim.” Vali, amme nizamını muhafazaya memur olduğundan, maiyetindeki bir daire amiri olan müftüye danışarak bu tedbiri ilan etmiştir.

Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu kendisine yapılan resmî bir müracaat üzerine 22 Temmuz 1971 tarihinde bir karar almıştır:

“Ezan, namaz vakitlerini bildirmek için bir çağrıdır. Ezanın hoparlörle okunmasının lazım olduğuna dair dinî bir hüküm yoktur. Aynı semtte ve birbirine yakın camilerden bir tanesine hoparlör konulması kâfidir. Keza müteaddit camileri bulunan yerlerde ezanın aynı vakitte okunması, hoparlör bulunsa dahi müezzinlerin behemehal minarenin şerefesine çıkıp ezan okumaları hususu müftülüklerce temin edilmelidir.

Ezanın duyanlar üzerinde güzel tesir hasıl edebilmesi için, dinî adaba uygun bir şekilde güzel, sade ve hoş eda ile okunması dinen müstahsen olan umurdandır. Hoparlör, iyi ayarlanmaz ise tatlı ezan sesi madenî levhadan kulak tırmalayıcı bir şekilde akseder. Bu ise ezanın ilahî ahengini bozar. Bundan sakınmak için aletin fazla açılmaması gerekir. Hususiyle sabah namazı vakti, sakin bir vakit olması hasebiyle, ezan sesi daha kolay duyulacağından, hoparlörün lüzumsuz yere yüksek açılmasına ihtiyaç yoktur. Sabahın sessizliği içinde okunan ezan sesinin duyulacak kadar açılması kâfidir.

Minareler, ezan okumaya mahsustur. Minarelere konan hoparlör ezandan başka bir maksat için kullanılmamalıdır. Ayrıca camide okunan mevlid-i şerifin ve yapılan vaazın minareden hoparlörle yayınlanmasına lüzum yoktur.

Bir kısım mahallerde hoparlörler, minarelere gelişigüzel bir tarzda konulduğundan, bu durum minarelerin zarafetini ve tabii görünüşlerindeki güzelliği bozacak bir manzara arz etmektedir. Hoparlör cihazlarının, şerefelerin iç kısmına veya caminin dış görünüşüne halel vermeyecek bir şekilde konulması uygun olur.”

**Beşiktaş - Asariye Camiinin hoparlör direği haline getirilen zarif minaresi**

Diyanetin gücü yeter mi?

1993 haccında irşat heyeti ile beraberdim. İstanbul Müftüsü Selahattin Kaya, Keçiören Müftüsü Hasip Asutay ve Konya Müftüsü Habip Görün de vardı. Bir defasında bu meseleyi dile getirdiler. Üçü de kalabalık olmayan cemaatte hoparlör kullanılmaması ve müezzinlerin minareye çıkmamaları hususundaki mücadelelerini anlattılar. Baş edemeyip pes dediklerini söylediler. Hatta Habip Hoca bu yüzden bazılarının kendisini sürdürmek için iftira attıklarını anlattı.

Necati Çetinkaya Bursa Valisi iken cuma namazını Üftade camiinde kılıyor. Küçücük camide gür sesli müezzinin valiyi görüp gayrete gelerek sesini sonuna kadar açtığı hoparlörden rahatsız oluyor. Namaz çıkışı müftüyü ziyaret ediyor. “Buna bir çare yok mu?” diyor. Müftü gayet samimi bir şekilde şöyle cevap veriyor: “Vali Bey! Ben böyle bir şey desem, dinsiz ilan ederler. Gücünüz yetiyorsa kaldırın!”

Anlaşılıyor ki hoparlör âdeta İslâmın şartı hâline gelmiştir. En ufak bir itiraz din düşmanlığı damgası yemeye kâfidir.

Diyanet İşleri Reisliği hem ibadetlerin sünnete uygun yapılması hem de dinin nezahetini muhafaza maksadıyla bu işin peşini bırakmamıştır. 2007 tarihli başkanlık hizmetleri genelgesinin “Cami ve minare hoparlörlerinin kullanılması” başlıklı 21. maddesine göre cemaatin az olduğu vakitlerde mikrofon kullanılmayacak ve yalın sesle iktifa edilecek; cemaatin kalabalık olduğu ve ses cihazı kullanılmasının gerekli olduğu vakitlerde ise kulağı rahatsız etmeyecek ve huşu içinde dinlenmesine imkân verecek şekilde ses ayarı yapılacaktır. Ayrıca minare hoparlörlerinin ses düzeni, komşuları rahatsız etmeyecek şekilde ayarlanacaktır. 2020 tarihli Cami Hizmetlerinde Verimliliğin Artırılması genelgesinin (e) bendinde aynı hususlar tekrarlanmıştır.

Müslüman olacağından korkuyormuş!

Eskiden minarelerden müezzinlerin yanık sesle okuduğu ezan, müminleri cûşa getirir, gayrimüslimleri ise hayran bırakırdı. Bu sesi işitip Müslüman olan çoktu.

Samatya’da sesi güzel müezzinin değiştirilmesi için şeyhülislamlığa verilen bir istida dikkat çekmiş, istidacının Rum bir kadın olduğu anlaşılınca iş hayrete dönmüştü. Kadın, gerekçe olarak, büyük bir samimiyetle, oğlunun müezzinin sesini işittiği zaman kendinden geçtiğini, Müslüman olacağından korktuğunu söylemiştir.

Her ne kadar bet sesli müezzinlerden insanları korumak için merkezî ezan tatbikatı başlatılmışsa da sünnete uygun değildir. Her beldede ezan insanın çıplak sesiyle ve mümkünse yükseğe çıkarak, değilse açıkta (imam odasında değil) okunmalıdır.

Şimdi imamların kulağında muhabirler gibi bir kulaklık, yakalarında mikrofon bağıra bağıra namaz kıldırmakta, cemaatte huşu ve huzurdan eser kalmamaktadır. Bazı imamların mikrofona söyleme alışkanlığından sağ omuzu düşmüştür.

Üstelik bir elektrik kesilmesi veya aletin bozulması yahut araya radyolardan müzik neşriyatı karışması, başka bir âlemdir. Bazı camilerde kıble duvarında dört-beş tane kocaman anfi asılıdır. Hâlbuki ön saf zaten imamın sesini gayet iyi duymaktadır. Mesele arkadaki cemaatin işitmesi ise, kıble duvarında bu anfilerin işi nedir?

Diyanet’in emir ve talimatlarına riayet eden cami yok gibidir. Bazı camiler, hoparlörün yüksek sesini, âdeta seküler kesimle mücadele vasıtası görmektedir. Gürültüden şikâyet vukuunda inadına hoparlör sesini daha da açtığı vakidir. Namaz bitince tesbihat da mikrofonla ve yüksek volümde yapılmakta, münferid namaz kılanlar namazını ve ne okuduğunu şaşırmaktadır...

CHP’nin hikâyesi: Parti devletin, devlet partinin!

15 Eylül 2025 02:00 | Güncelleme: 15 Eylül 2025 06:40

A -

A +

* Cumhuriyet'in ilk yıllarında devletle parti iç içeydi. Parti programı, devletin ideolojisiydi. Parti, sadece iktidar değil, rejimin garantörüydü.

* CHP, bir kimlik buhranı yaşamaktadır. Halkın partisi mi olacak, yoksa devletin yüksek gözcüsü gibi mi davranacak?

CHP’nin hikâyesi: Parti devletin, devlet partinin!

Bir ihtilal hareketi olarak Ankara’da toplanan 1920 meclisi, mensupları sonradan Halk Fırkası adını alacak Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin gönderdiği kişilerden müteşekkil olsa da İkinci Grup adıyla anılan muayyen bir muhalefete sahiptir. 1919’da kurulan bu cemiyet azalarının tamamı ya İttihatçı veya sempatizanı idi. İttihat ve Terakki Fırkası’nı tekrar iktidara taşımak gayesiyle kurulmuşlardı.

Bu sebeple muhalifleri, Anadolu hareketini Neo-İttihatçılık olarak görmüştür. Onlar da baştan beri İttihatçı ve Bolşevik olmadıklarına amme efkârını iknaya çalışmış, hatta azalarına İttihatçı olmadıklarına dair yemin ettirmişlerdir. Mamafih İttihatçıların memlekette kalanlarının çoğunun bu harekete biat ettiği bir hakikattir. Biat etmeyenler de sertçe tasfiye olunmuştur. Ne kadar inkâr edilse de bu fırkanın komitacı ruhu CHP’ye sinmiştir.

“Kız gibi Meclis”

Zaferden sonra G. M. Kemal’in partili reisicumhur sıfatıyla devletin ve hükûmetin, fiilen de Meclis'in başında bulunması, rejimin giderek otoriterleştiğini düşünen bazılarını rahatsız etti. Yakın arkadaşları, evvelce vadettiği gibi politikadan çekilmesini ve ölene kadar devletin reisi olarak kalmasını, gündelik politikayı ve hükûmet işlerini seçilmiş kişilere devretmesini istediler.

O bunu şiddetle reddetti ve cemiyeti 9 Eylül 1923’te Halk Fırkası adıyla bir siyasi partiye dönüştürdü. Bunu kabul etmeyen Trabzon şubesi dağıtıldı. Osmanlı hükûmetine alternatif bir hükûmetin kurulduğu 9 Eylül 1919’daki Sivas Kongresi, partinin ilk kongresi sayıldı. Zamanından bir sene evvel seçimler yenilendi. Muhalefet tasfiye edildi. 1923’te tamamını partinin seçtiği namzetlerle "kız gibi bir Meclis" teşkil edildi.

Bu sefer halk, tek parti diktatoryasına karşı cumhuriyetçi, fakat liberal muhalif Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası etrafında kümelendi. Bunun üzerine Halk Fırkası da isminin başına Cumhuriyet ekledi. Ama yeni partinin ömrü uzun olmadı. Hükûmet, Şeyh Said ayaklanmasını bahane ederek 1925’te Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkardı. Partiler yasaklandı, basın hürriyeti kaldırıldı. Muhalifler tutuklandı, bazısı asıldı, kimisi yurt dışına kaçtı.

O zamanki ABD sefiri Grew’in de işaret ettiği üzere, dünya Türkiye’yi, tek parti sistemi sebebiyle “Şeklen Batılı; hakikatte Doğulu” diye küçük görüyor; kontrolü altındaki memleketlerde vaziyete göre bazen otokrasiyi, bazen demokrasiyi destekleyen liberal Batı bloku, Türk hükûmetini demokrasiye teşvik ediyordu. Reisicumhur da “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatörlük manzarasıdır” itirafında bulunmuştu.

Hem ecnebiler nezdindeki bu kötü manzaradan kurtulmak hem hükûmete karşı reaksiyonları tolere edebilmek hem de İngiltere’den borç alabilmek için muhalefet partisine yeşil ışık yakıldı. 1930’da reisicumhurun yakın arkadaşı Fethi Bey’in riyasetinde bir muvazaa (danışıklı dövüş) partisi olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu. Buna CHP’den birkaç milletvekili verildi. Ancak halkın büyük rağbetinden ürken hükûmet, birkaç ay sonra partiyi kapattırdı. 1935’te “fırka” kelimesi “parti” oldu.

Devlet aklı=CHP

Artık tamamen devlet partinin, parti devletindi. İkisi iç içe geçmişti. Reisicumhur, aynı zamanda CHP reisi; başbakan, CHP başkan yardımcısı; içişleri bakanı da CHP sekreteriydi. Vali, kaymakam, belediye reisi ve CHP il/ilçe başkanı umumiyetle aynı kişiydi.

Parti-devlet aynîliği, halkın siyasete iştirakini değil, itaati teşvik ediyordu. Ordu, bu sistemin bekçiliğini; halk ise zoraki finansmanını yapıyordu. Adliye, maarif, medya, hatta köylünün tarlasındaki istihsal bile devlet aklı (CHP) tarafından şekillendiriliyordu.

CHP devletin her çeşit imkânları ile besleniyordu. Halkevleri, partinin ideolojisini yaymak için devlet parasıyla faaliyet gösterirdi. Hâkimiyet-i Milliye, Cumhuriyet, Ulus resmî veya gayriresmî neşir vasıtalarıydı. Radyo sayesinde parti köy odalarına kadar propaganda imkânına sahipti. Parti haberleri, radyonun açılış ve kapanış spotuydu; gazetelerde 6 sütuna manşetti; yapmayanlar ikaz edilir, dinlemezse kapatılırdı. Sinema filmlerinin önünde haberler diye 10 dakika parti propagandası seyrettirilirdi.

Şahsi otorite vasıtası

Halkçılık prensibi icabı, sivil cemiyetler yasaklanmış, halkın ancak CHP içinde faaliyet gösterebilmesine izin verilmişti. CHP solcu sanılırsa da aslında statükocu ve elitist olması itibarıyla aşırı sağcı bir parti sayılması doğrudur. Sosyal demokrat ve hürriyetçi fikirler, CHP’ye 1970’lerden sonra girmeye başlamıştır.

Parti içinde demokratik rekabet yerine, lidere sadakat ön plandadır. Parti 1938’de kendisini "Ebedî Şef" İnönü’yü de "Millî Şef" ve değişmez başkan ilan etmişti. Mamafih mensuplarının azı idealist çoğu pragmatist olduğu için, parti içinde çatışmalar ve hizipleşmeler eksik olmazdı. Lider güçlü otoritesiyle bunu önler, bazen de birbirlerine düşsünler diye bizzat kışkırtırdı.

Bu, klasik demokratik sistemlerde görülmeyen ama o devrin otoriter-modernist rejimlerinde yaygın olan "karizmatik lider" kültünü aksettirir. Partinin tüm kararlarında Lider’in tasvibi tayin edicidir. Kadro değişiklikleri, politik temayüller, kanunlar, ekonomi politikaları gibi mevzular bizzat onun kontrolündedir. Bu çerçevede CHP, Lider’in şahsî otoritesini müesseseleştirdiği bir vasıta olarak da fonksiyon görmüştür.

"Neyin doğru olduğunu biliriz!"

Lider, rejimin ideolojik taşıyıcısı olarak gördüğü partisinin ebediyen iktidarda kalmasını hedeflemiştir. CHP’nin 1931 Kurultayı’nda kabul edilen Altı Ok (Cumhuriyetçilik, Halkçılık, Milliyetçilik, Laiklik, Devletçilik, Devrimcilik), Kemalist inkılapların ideolojik çerçevesi olarak parti programına dâhil edildi. Bu prensipler, sadece CHP’nin değil, bütün Türkiye Cumhuriyeti’nin temel değerleri idi artık.

1937’de anayasaya da girerek, böylece, parti programı, devlet ideolojisi hâline geldi. CHP, sadece iktidar partisi değil, rejimin ideolojik garantörüydü. Yukarıdan aşağıya bir baskı şeklinde cereyan eden inkılaplar, bazı kesimler tarafından partinin ilerleme yolundaki faaliyetleri olarak görülmüş, partiye âdeta bir misyon kazandırmıştır. Ama bu misyonda demokrasi, insan hakları ve sosyal adaletin yeri olmamıştır.

Seçimler vardır, ama muhalefet yoktur. Parlamento âdeta bir parti kongresi şeklindedir. CHP, idareci ve ekonomik elitlere dayandığı hâlde, halk mefhumunu bütün sınıflara şamil bir şekilde anlıyor, sistemde muhalefetin varlığını lüzumsuz görüyordu.

CHP’nin tek parti hâline getirilmesi şu endişelere dayanıyordu: “Halk, çok partili demokrasiye hazır değildir. Rejim gençtir; muhalefet inkılaplara yönelebilir. Dolayısıyla partiler arası mücadele değil, tek bir partinin idaresi münasiptir. Zaten CHP halk için neyin doğru olduğunu ona sormadan bilmekte ve yapmaya çalışmaktadır.”

"Sizi gidi nankörler!"

Stratejik şartlar itibarıyla dışta ve içte iyi kötü istikrarlı bir siyaset kurabildiği hâlde, fikir hürriyeti ve din üzerinde baskılar, yolsuzluklar ve kötü ekonomik politikalar CHP’nin sonunu getirdi. Siyasî sistemdeki tıkanmalar, ekonomik ve sosyal buhranlar, öte taraftan Cihan Harbi sonrasında dünya konjonktüründe ortaya çıkan demokrasi trendi, yalnız kalmak endişesindeki tek parti hükûmetini geri adım atmaya mecbur etmiş, 1945’te muhalefet partilerinin kurulmasına izin verilmiştir.

1950’de Demokrat Parti'nin zaferiyle, CHP ilk kez muhalefete düştü. Bu hem parti hem de ülke için bir dönüm noktasıydı. Halkın seçimini irade zaafı olarak tabir eden CHP, uzun müddet bu dönüşümü hazmedemedi. Köylü kandırılıyor, halk nankörlük ediyordu. Bu tavır, CHP’nin halkla arasına açılan mesafeyi daha da derinleştirdi. Partinin ifadeleri zaman zaman demokratik görünse de çoğu zaman elitist bir tonda yankılandı: “Biz biliriz, siz anlamazsınız!”

Mamafih az sayıda milletvekiline sahip olmakla beraber, Meclis içinde ve dışında muazzam ve tesirli bir muhalefet yürüttü. Bu sebeple hasımları, “CHP’nin iktidarda olması, muhalefette olmasından yeğdir” demiştir. Bu muhalefet, DP’yi aşırı bir gardını alma psikolojisine sevk etti.

Kaçırılan fırsat

Yıllarca demokrasinin yeşermesini engelleyen CHP, mecburiyet altında kabul ettiği demokrasiyi, kendi eseri olarak lanse etmiş, karanlık mirasının yükünden kurtulmayı hedeflemişti. Maziyle hesaplaşma, hatta kendisini feshetme büyüklüğünü gösterebilseydi, memlekette gerçek bir sosyal demokrasi hareketinin teşekkülüne ve ayağı yere basan bir demokrasinin kurulmasına hizmet etmiş olurdu. Yerine gelenler devr-i sabık yapmama, yani mazideki suçlardan hesap sormama vaadiyle bunu sindirmişler, ama CHP’nin haksız kazançlarına el koymaktan da geri durmamışlardır.

27 Mayıs 1960 darbesi üzerine DP kapatıldı. 1961’de CHP darbecilerin desteği ile iktidara geldi. Ama fazla duramadı. Bu devirde o da ciddi değişikliğe uğradı. Kasım Gülek, Nihat Erim gibi gençler partiye taze kan aşılamaya uğraştılar. 1972’de genel sekreter Bülent Ecevit, 35 senelik başkan İnönü’yü devirdi. 1950 seçimini bile hazmeden İnönü buna dayanamayıp partiden ayrıldı. Ecevit, CHP’yi ortanın solunda, Avrupa sosyal demokrat partilerinin çizgisine yaklaştırmaya çalıştı.

12 Eylül 1980 darbesi 1961’den farklı olarak bütün partileri kapattı ve mal varlıklarına el koydu. Zamanla siyasi yasaklar kalktı. 1992’de Deniz Baykal CHP’yi ihya etti. Umumiyetle solcu partiler CHP çatısında birleşti. Ecevit, Demokratik Sol Parti olarak ayrı bir baş çekti. CHP ve diğer partiler umumiyetle iktidarın yanlışlarına işaret eden refleksif bir muhalefet çizgisi izledi. Bu sebeple Türkiye’de sağlıklı bir muhalefet kurulamadı.

Aydınlanma düşmanlığı

CHP, sol kimliği ve laiklik vurgusunu öne çıkararak, şehirli ve tahsilli kesimlerin partisi hâline geldi. Ancak bu dönüşüm de beraberinde tenakuzlar getirdi. CHP, bir yandan hürriyet, insan hakları ve hukuk devleti derken; diğer yandan başörtüsü yasağı gibi antidemokratik tatbikatları müdafaa etti. Milliyetçilik iddiasındaki partileri geride bırakacak derecede ırkçı çıkışlarda bulundu. Demokratik bir ülkede bir partinin halkın büyük ekseriyetinin taleplerini “aydınlanma düşmanlığı” olarak vasıflandırması, temsil krizini derinleştirdi.

CHP’nin yıllar içinde halktan kopuk bir elitizmle aynîleşmesi, seçimlerdeki kronik mağlubiyetleri de beraberinde getirdi. Hep kan kaybetti. Ecevit’in gelişi ve zamanın şartları partinin reylerini arttırsa da saman alevine benzedi. Gerek kurucu kadrosunun karizması gerekse cemiyetin belli kesimlerinden (Kemalist elitler, Beyaz Türkler, solcular vs.) gelen değişmez %30’luk rey potansiyeli ile varlığını hep güçlü bir şekilde sürdürmüştür. Bu statükoyu yıkmak için İsmail Cem, Kemal Derviş gibi şahsiyetlerin liderliğinde modern bir sosyal demokrat hareketi doğmuşsa da siyasi hesaplaşmalar sebebiyle muvaffak olamamıştır.

Son yıllarda CHP, bilhassa genç seçmene ulaşmak, Kürt meselesine daha demokratik bir dille yaklaşmak ve muhafazakâr kesimle diyalog kurmak adına adımlar atmıştır. Ancak partinin içindeki eski refleksler, bu dönüşümü tam manasıyla taşımakta hâlâ zorlanmaktadır. Zira CHP, bir kimlik buhranı yaşamaktadır. Halkın partisi mi olacak, yoksa devletin yüksek gözcüsü gibi mi davranacak?

CHP’nin Türkiye siyasi tarihinde yeri münakaşa götürmez. Rejimin kurucu aktörüdür. Ancak bu tarihî rol, aynı zamanda da zaaf olarak karşıya çıkıyor. Partinin sırtını döndüğü sessiz çoğunluk, artık çağ dışı ifadeleri ve totaliter sloganları dinlemek istemiyor. Bu da partiye, halka yukarıdan değil, göz hizasından bakmayı öğrenme külfeti yüklüyor.

.....

Bu mevzuda hatıratlardan başka, Mete Tunçay’ın Tek Parti ve Hakkı Uyar’ın CHP kitapları ile Nihat Erim’in Günlükler’i başlıca tavsiye edilir.

“Siz dünya işlerini iyi bilirsiniz!” Peygamberlerin içtihadları

22 Eylül 2025 02:00 | Güncelleme: 22 Eylül 2025 02:00

A -

A +

* Kendisine hurmaların nasıl aşılanacağını soranlara, Hazret-i Peygamber, tecrübe etmelerini tavsiye buyurdu.

* Peygamber aleyhisselam, hem Kur’ân-ı kerimin muhatabı hem müfessiri hem de bunun müşahhas hadiselere tatbikçisidir.

“Siz dünya işlerini iyi bilirsiniz!” Peygamberlerin içtihadları

Kur’ân-ı kerim, şer’î kaidelerin konulmasında, Cenab-ı Peygamber’in (sallalahü aleyhi ve sellem) sünnetine kıymet atfeder. Sünnet, onun sözlerine, fiillerine ve takrirlerine, yani bir işi görüp de itiraz etmemesine dayanır.

Peygamber aleyhisselam, hem Kur’ân-ı kerimin muhatabı hem onun müfessiri hem de bunun müşahhas hadiselere tatbikçisidir. Bu sebeple dinin hükümlerinin çoğu onun tarafından konulmuştur.

Hangi sünnet?

Ama Cenab-ı Peygamber’in sünnetinin hepsi de ümmeti bağlayıcı değildir. Sünnetin birinci kısmı (sünnet-i hüdâ) bütün müminler için bağlayıcıdır. Ezan, cemaatle namaz böyledir. Bunlar İslamiyetin şiarıdır.

Sünnetin ikinci kısmı, Hazret-i Peygamber’in sadece kendisine mahsus hareketlerden müteşekkildir (hasâis-i nebî). Başkaları için meşru değildir. Zekât malı almamak, miras bırakmamak, gece namazının farz olması, uykunun abdesti bozmaması, vefat ettiği yere gömülmek gibi hususlardır.

Sünnetin üçüncü kısmı Hazret-i Peygamber’den insanlık icabı veya şahsi mahareti ve tecrübesi yahut da devlet reisi, ordu kumandanı olması itibarıyla sâdır olan sünnettir (sünnet-i zevâid). Elbisesi, oturması, kalkması, yatışı gibidir. Bu kısım sünnete uyulması ümmet için mecburi değildir. Ama fitneye sebep olmadan, Resulullah’a uymak niyetiyle yapanlar sevap alırlar.

Kitab ve hikmet

Resulullah’a vahiy birkaç türlü gelirdi. Bunlardan birincisi Kur’ân-ı kerimdir ki, lafzı da manası da Allah’tandır.

Manası Allah’tan lafzı ise Resulullah’tan olan sözler vardır ki, hadis-i kudsî diye bilinir. “Yere göğe sığmam, mümin kulumun kalbine sığarım” veya “Kendini tanıyan Rabbini tanır” veya “Bir veli kuluma düşman olana harb ilan ederim” sözleri böyledir. Bunlar da diğer hadislerin usulüyle rivayet edilmiştir. Ama bu sözün sahibi Allah’tır.

Bunun haricinde kalan Resulullah’ın iş ve sözleri ya kalbine gelen vahyin tezahürüdür ya da kendi reyiyledir. Farz, haram, vacib, mekruh ve müstehabı bildiren söz ve işleri vahy iledir. Mesela akşam namazının üç rek’at oluşu böyledir. Âyet-i kerimede mealen, “O yalnızca kendisine vahyolunanı konuşur!” buyuruldu. “Sana kitabı ve hikmeti verdik” mealindeki âyette geçen hikmet bunu ifade eder.

Dinin delilinin sadece Kur’ân-ı kerim olmadığı, bu ayet-i kerimelerden de anlaşılmaktadır.

Hüküm zahire göredir

Cenab-ı Peygamber, bir mesele zuhur ettiğinde vahiy beklerdi. Vahiy gelmezse, istişare edip, kendisi reyine göre ictihad ederdi. Bunda hata olmak ihtimali vardı, ama hatada devam ihtimali yoktu. Hata varsa, vahiy gelip düzeltilirdi. Buradaki hata da "zelle" kabilinden, yani iki doğrudan evla olanı seçmekteki hatadır. Zira peygamberler masumdur; günah işlemedikleri gibi, hatada sabit kalmaları da mümkün değildir.

Resulullah, bir karar verirken bazen kıyas yapar, bazen örfe bakar, bazen de muhatabın hâline göre hareket ederdi. Bazen de Eshabının fikrini kabul ederdi. “Bana vahiy olunmayan hususlarda aranızdaki davalarda reyimle hükmederim” buyurdu. (Ebu Davud)

Bir defasında da, “Ben ancak bir beşerim. Bana ihtilaflılar gelir. Birinin delili daha ikna edici olur. Ona göre hükmederim. Birine hakikatte kardeşine ait bir şeyi verecek olsam, bu onun için ancak ateşten bir parçadır!” buyurmuştur. Zira hüküm, zahire (görünüşe) göre verilir. Buhari, Müslim, Malik, Tirmizi, Ebu Davud ve Nesai’de geçer.

Kur’ân-ı kerimde Davud ile oğlu Süleyman aleyhimesselamın bir davada iki farklı hüküm verdikleri, bunlardan birinin daha isabetli olduğu anlatılır. (Enbiya, 78-79) Bir gece bir koyun sürüsü bir bağa girerek zarar vermişti. Zarara uğrayan, Hazreti Davud'a gelerek koyunların sahibinden davacı olmuştu. O da koyunların zarara uğrayan kimseye tazminat olarak verilmesine hükmetmişti. Hazreti Süleyman ise, koyunların zarara uğrayan tarafa teslim edilmesini, bağlar yeniden yetişene kadar davacının bunların semerelerinden faydalanmasını arz etmiş, Hazreti Davud bunu beğenmiştir.

Eshabın reyi

Ölmüş annesinin yerine hac yapıp yapamayacağını soran birine, Resul-i Ekrem, “Babanın borcu olsa da ödesen, nasıl fayda verirse, bu da öyledir” buyurdu. (Musannefi İbni Ebi Şeybe)

Bedir Harbi'nde ordunun muayyen bir yere karargâh kurmasını arzu etmişti. Eshabı, bunun bir ilahî emir mi, harb usulüyle alâkalı beşerî kanaati mi olduğunu sordular. Beşerî kanaati olduğunu söyledi. Eshabı, başka bir yer gösterip ordunun burada karargâh kurmasının daha münasip olduğunu arz edince kabul buyurdu. (İbn İshak)

Bedir Harbi'nde alınan esirlerin akıbeti hususunda eshabıyla istişare etmiş, bir kısmı esirlerin öldürülmesini teklif etmişlerdi. Resulullah ise fidye mukabili serbest bırakılmasını ictihad etti. Sonra bir âyet-i kerime gelerek Eshabın reyinin daha isabetli olduğu bildirildi. (Müslim)

Hendek Harbi'nde, Selman Fârisî, Medine’nin çevresine hendek kazılarak müdafaa yapılmasını tavsiye etmişti. Bu teklifi kabul görmüş ve zafer kazanılmıştır. (İbn Sa’d)

Tecrübe edin!

Resulullah Medine’yi teşrif ettiği günlerde, bazıları gelerek, Yemen’de bir hurma aşılama usulü olduğunu söylediler. “Hurma ağaçlarını buna göre mi yoksa atalarımızdan gördüğümüz gibi mi aşılayalım?” diye sordular. “Tecrübe edin, ama ben Yemen’deki usulün burada işe yarayacağını zannetmem” diye zann-ı galibine göre cevap verdi.

Yemen usulü aşılananlar iyi mahsul verirken, ötekiler zayıf kaldı. Bunun üzerine, “Siz dünya işlerinizi, ben ise din işlerinizi daha iyi bilirim” buyurdu. (Müslim)

Burada insanları tecrübeye sevk etmesi dikkate değer bir husustur. Dinî ilimler ise tecrübeye değil, nakle dayanır. Akıl, sadece bu nakli doğru anlamada rol oynar. Kur’ân-ı kerim bir fen, tıp, coğrafya, tarih kitabı olmadığı gibi; din ve peygamber de insanlara fen bilgileri öğretmek için değil, ahiret saadetinin yollarını göstermek için gönderilmiştir.

Dünya bilgileri tecrübe ve müşahede ile öğrenilir; akıl tarafından kavranır. Din bilgileri ise nakil ile öğrenilir; yine akıl tarafından kavranır.

Sorayım!

İsrailoğullarından mesh olunan (hayvana dönüştürülen) bir taifenin hangi hayvana mesh olunduğu sorulduğunda, “Fare olsa gerektir, çünkü deve sütü içmez” diye cevap verdi. (Buhari, Müslim) Yahudilikte deve sütü içilmez. Sonradan bunların maymun ve hınzır suretine mesh olunduğu vahiy ile bildirilerek bu içtihadı düzeltildi.

Resulullah’a en kıymetli yer neresidir, diye denildiğinde, “Bilmiyorum, Rabbim bildirirse söylerim” buyurdu ve Cebrail aleyhisselama sordu. Ondan da, aynı cevabı aldı. O da Allah’a sordu, “Mescidlerdir” cevabı geldi. (Taberani, Mu’cemü’l-Evsat)

Araf suresinin “Affı tut, marufu emret!” mealindeki 199. âyetinin izahını Cebrail’den istedi. O da, Rabbimden öğreneyim, diyerek gitti. Tekrar geldiğinde, Allah’ın, ‘Gitmeyene git, vermeyene ver, zulmedeni affet!’ cevabını getirdi. (Tefsir-i Kurtubi)

Vahiy mi, içtihadınız mı?

Hendek’te hurmaların üçte biri mukabilinde sulha meylettiğinde, Sa’d bin Muaz ve Sa’d bin Ubâde, “Ya Resulallah, bu vahiy ile midir, yoksa ictihadınız mı?” diye sordular. İctihadı olduğunu söyleyince, “Cahiliye devrinde bunlar meyvelerimizi ancak satın alarak veya misafir olarak yiyorlardı. Biz İslâmiyetle şereflendikten sonra bunlara haraç mı vereceğiz?” dedi. Resulullah, bunu kabul etti. (Mebsuti Serahsî)

İbn Mugîre’den dul kalıp Üsâme bin Zeyd ile evlenmek isteyen Fâtıma binti Kays hakkında, Ümmü Şerîk’in evinde iddet müddeti beklemesine hükmetmişti. Sonra Ümmü Şerîk’in çok gelen-gideni olduğunu nazar-ı dikkate alarak, bu kadının amcazadesi olup, iki gözü görmeyen Abdullah ibn Ümmi Mektûm’un evinde iddet müddeti beklemesi istikametinde hükmünü değiştirmiştir. (Müslim)

Bir muharebeye gönderdiği sahabilere, Kureyş’e mensup ve vaktiyle kızı Zeynep ve çocuğunun ölümüne sebep olan iki kişinin yakalandığında ateşle cezalandırılmalarını istemiş, bir müddet sonra vedalaşmak üzere huzurlarına geldiklerinde, “Ateşte azap ancak Allah’a mahsustur” buyurarak vazgeçtiğini beyan buyurmuştur. (Buhari, Müslim, Nesai, Tirmizi, Müsnedü Ahmed)

Üç cepheden bir millete MUHACİRLİK NASIL BİR ŞEY!

29 Eylül 2025 02:00 | Güncelleme: 29 Eylül 2025 01:30

A -

A +

Bu toprakların hafızasında, bir asır boyunca üç büyük göç vardır: Rumeli'den, Kafkasya'dan ve Doğu Anadolu'dan... Her biri ayrı cepheden, ayrı sebeplerle başlayan; lakin aynı milletin kalbine düşen ortak acılardır.

Türkler, Orta Asya’dan coğrafi veya Moğol tazyiki gibi siyasi zaruretlerin zorlamasıyla garba doğru akmışlardır. Sonra da göçebe Türkmenler, Osmanlılar tarafından iskân siyaseti çerçevesinde Rumeli ve Orta Anadolu’ya yerleştirilmişlerdir. Bu iskânda pek de rızaya bakılmadığından, onları da muhacir saymak mümkündür.

Ama esas hicret ve muhacirlik maceraları son asra aittir. Rumeli, Kafkasya ve Doğu Anadolu, muhacirlik trajedisini iliklerine kadar yaşamıştır. Rumeli ve Kafkasya muhacirlikleri çokça bilinen ve yazılan bir husustur. Ama Doğu Anadolu halkının hicretlerinden pek bahsedilmez. Gerçi muvakkat olmuştur, ama tesirleri devam etmiştir.

Üç cepheden bir millete MUHACİRLİK NASIL BİR ŞEY!

Rumeli: Gidenler pişman, kalanlar yetim

Rumeli, XIV. asırdan beri Müslüman Türk yurduydu. Fakat XIX. asır, bu topraklarda Türkler için bir felaketin başlangıcı oldu. 1821 Mora İsyanı, 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi (93 Harbi), 1912-13 Balkan Harbleri... Her biri Rumeli’deki Müslüman Türk varlığını eriten dönüm noktalarıydı. 1783’te Rus işgaline uğrayan Kırım’dan Rumeli’ye geçen halk da bu sefer ikinci bir hicret yoluna düştü.

Balkan Harbi'nde yalnızca asker değil, halk da hedef oldu. Edirne’nin doğusunda kalan yüz binlerce Müslüman, evini, camisini, mezarını geride bırakıp Anadolu’ya aktı. Hukuken “muhacir” kabul edilen bu insanlar, Sultan Aziz zamanında 1860’tan beri faaliyet gösteren Muhacirin Komisyonu vasıtasıyla Anadolu’ya yerleştirildi.

Rumeli Müslümanları, Anadolu'nun birçok vilayetinde yeni bir hayat kurdular. Ama akılları hep Arnavut kaldırımlı sokaklarda, taş minareli camilerde kaldı.

Sosyal olarak, bu göç yalnızca bir nüfus hareketi değil, aynı zamanda Anadolu’nun kültürel genetiğini zenginleştiren bir hadise oldu. Medeniyet ve çalışkanlıkta biraz daha ileri Rumeli Türklerinin âdetleri, yemekleri, türküleri, dilleri ve aile yapıları Anadolu’da derin iz bıraktı. Bugün bile “muhacir” dendiğinde akla önce onlar gelir. Rumelililer, bilhassa Tatarlar çalışkanlık ve temizliğiyle Anadolu’nun yeniden imarında mühim rol oynadılar.

Kafkasya: Zulmün adı göç

Kafkasya ise apayrı bir hikâyedir. XIX. asrın ortasında Rusya’nın istilacı Kafkasya politikaları neticesi, milyonlarca Müslüman Kafkasyalı, topraklarından zorla çıkarıldı. 1864 Çerkes Sürgünü bunun sembolüdür. Ardından Dağıstan, Çeçenistan ve Ahıska’dan bir kısım halk, Rus baskısıyla Osmanlı topraklarına sığındılar.

Bir kısmı Batum’dan gemilere bindi, bazıları yaya Anadolu’ya ulaştı. Yolda hastalık, açlık, soğukla boğuştular. Karadeniz kıyılarında binlerce çocuk, annesinin kucağında son nefesini verdi. Nice muhacir teknesi battı. Bu sebeple Abhazlar bu acıya hürmeten Karadeniz balığını yemezler.

Muhacirler için arazi tahsisi ve iskân politikaları tespit edilmişti. Ancak hem göçün büyüklüğü hem de devletin içinde bulunduğu ekonomik vaziyet, işi zorlaştırdı. Devlet zor ve dar bir zamanda, vakıflar ve yerli eşraftan da faydalanarak bu göçleri idare etti.

Bugün Adapazarı, Konya, Sivas, Samsun, Tokat, Kayseri (Suriye, Filistin, Ürdün, Makedonya) gibi yerlerdeki Kafkasyalılar, bu göçlerin yaşayan mirasıdır. Dillerini, kıyafetlerini, düğünlerini hâlâ yaşatan bu insanlar, aynı zamanda bir kültür hazinesidir. Enteresan olan şudur ki, Kafkas iskânı Samsun’dan Ürdün’e kadar düz bir hat takip eder. Hükûmet bu muharip halktan, asayiş için ayrıca istifade etmek istemiştir.

Doğu Anadolu: Sessiz bir feryat

Cihan Harbi esnasında Doğu Anadolu’dan garba hicret hakkında bugün çok az şey bilinir. Hâlbuki muhacirlik vaktiyle sosyal hayatta ve vicdanlarda ehemmiyetli bir iz bırakmıştı. Yaşananlar, Balkan ve Kafkas göçlerinden farksızdı. Bir göçten fazlasıydı, bir varlık mücadelesiydi.

Ordu Sarıkamış’ta ağır bir mağlubiyet alınca, mıntıka halkı âdeta düşmanla karşı karşıya kaldı. 16 Şubat 1916’da Erzurum, 24 Şubat’ta Rize, 3 Mart’ta Bitlis, 18 Nisan’da Trabzon, 20 Mayıs’ta Van, 25 Temmuz’da Erzincan düştü. Halk, hükûmetin emriyle tahliyeye başlandı. Kağnılarla veya yaya olarak garba doğru hicret etti. Mıntıkanın Ermeni halkı, tam bir sene evvel sürgün edilmişti.

Erzincan’da daha ekinler biçilmemişti. Bunları ve hayvanları geride bırakmak icap ediyordu. Yükte hafif pahada ağır şeyleri almaya müsaade vardı. Kıymetli eşyayı sandıklara kilitlediler. Bakırları gömdüler. Ahırların kapısını açıp hayvanları serbest bıraktılar.

En zaruri eşya yorgan ve azık idi. Kasabalarını, köylerini telaş ve kederle terk eden muhacirler, geri dönüp son bir kez baktılar, “Bir daha ya görürüz ya göremeyiz!” diye gözyaşı döktüler. Hakikaten gidenlerin yarısı bir daha memleketlerini göremediler. Geri kalanı da 1918’den sonra dönebildiler.

Düşün yollara…

Şark muhacirleri, geldikleri yere göre hemen cephe gerisinde farklı mıntıkalara sevk edilmiştir.

Sivas’ta birikenler 4 grup hâlinde, 1-Tokat, Amasya, Çorum, Canik (Samsun); 2-Yenihan, Akdağ, Yozgat, Ankara; 3-Şarkışla, Kayseri, Haçin (Saimbeyli), Sis (Kozan), Adana; 4-Aziziye (Pınarbaşı), Sarız, Elbistan, Maraş havalisine sevk edileceklerdir.

Elaziz’de birikenler, 1-Malatya, Sivas, Tokat; 2-Malatya, Darende, Aziziye, Kayseri; 3-Ergani, Diyarbekir hattına sevk edileceklerdir.

Musul'dakiler ise, Nusaybin, Resulayn, Urfa, Halep, Adana güzergâhını kullanacaktır. Ordu-Haleb hattının batısındaki Orta Anadolu mıntıkası muhaceret yeri tespit edilmiştir. Batum, Rize ve Trabzon muhacirleri teknelerle veya yaya Ordu, Giresun, Samsun ve Sinop’a gelmiştir.

Harbden evvel 2,5 milyon insanın yaşadığı bu dört vilayetten içlere doğru ulaşabilen muhacir sayısı 1 milyon civarındadır. 700 binden fazla kişi yollarda telef olmuştur. Bunlar arasında 100 bine yakın yetim, kaybolmuş veya babası askerde çocuk vardır.

Kayıp çocuklar

O zamanın şartlarında kadın, yaşlı, çocukların, çamurlu, bozuk yollarda yürüyerek kilometrelerce gitmesi hiç de kolay değildi. Sâri hastalıklar, açlık, soğuk, muhacirlerin dayanıksız kitlesini daha yolda yok etti.

Sivas gibi taksim yerlerindeki mahşerî kalabalık sebebiyle bilhassa çocuklar kayboldu. Anadolu’da hemen her evde, muhacirlikte kaybolan çocuk hikâyesi vardır. Bu çocuklardan hayatta kalabilen bazısı ailelerini bulabilmiş, bazıları kasten terk edildiğini zannedip küsmüştür. Bazısı da yetimhanelere alınmıştır.

Bazıları bir şekilde işini ayarlayıp muhacir olmayarak yerinde kaldı. Ruslar sivil halka ilişmedi, hatta iyi davrandı. Ama 1917’de Ruslar çekilince, Rus ordusuyla gelen Ermeni çeteleri, tehcirin intikamı adına, şark beldelerinde mezalim icra ettiler. Mesela 20 bin nüfuslu Erzincan şehrinde muhacir olmayan 1500-2000 kişi kalmıştı. 500-600 kadarı öldürüldü.

Ensarın mertebesi

Normalde, dünyalıklarına ortak olacaklarından korkulduğu için muhacirler pek istenmez. Fakat bu garipler umumiyetle hüsnükabul gördü. Yerliler, isteksiz de olsa bu kendilerine benzemeyen, ama kendilerinden daha kötü vaziyetteki zavallı insanlara iyi kötü yardım elini uzattı. Hatta, “Gitmeyin, burada kalın, oraları bıraktığınız gibi bulamazsınız” diyenler oldu. Evlenip veya tarla alıp iş kurarak kalanlar oldu.

Yerleştirildikleri yerlerde kültür farkından dolayı mesele yaşayanlar olmuştur. Yaşlı bir kadın, Yozgat’ta evlerinde kaldıkları adamın ziyarete geldiğinde kadınların yanına çıkmamasını mesele yaptığını, bu sebeple o evden çıkmak mecburiyetinde kaldıklarını anlattı. Şarkta, harem-selamlık usulü tatbik edilir, kadınlar sokakta yüzlerini yaşmakla örter.

Muhacirler iyi kötü bir düzen kurdu. Elinden iş gelenler çalıştı. Kendi ekmeklerini pişirmeye başladılar. Çocuklar mekteplerde okuyordu. Zamanı gelince bilhassa çocuklar, dönmemek için ayak dirediler.

Dönüş zamanı muhacirlere ziyafet verenler bile oldu. Böyle bir ziyafette babaannemin ihtiyar dayısına konuşma yaptırmışlar. İki oğlunu cephede kaybeden, bir oğlu da esaretteki Mehmed Ali Efendi, hicret-i nebeviden bahsettikten sonra, hisli bir konuşma yaparak, “Allah sizi ensarın mertebesine eriştirsin” demiş, hepsi duygulanmış, gözyaşlarını tutamamışlar.

O zaman için Şark Türkleri, Orta Anadolu’dakilerden biraz daha medeni idi. Yerliler, çaydan harman makinesine kadar çok şeyi muhacirlerden öğrendiler. O zaman pek çok Anadolu köyünde hela yoktu. Muhacirler bunda da öncü oldular. Aşina oldukları evlerde sivri çatı ve pencerelerin yukarıda değil aşağıda olması usulünü, gıdalı ve mukavemetli sarı Bursa buğdayını, randımanlı tiftik keçisini de kendi memleketlerine götürdüler.

Gözyaşından servet!

Hükûmetin makbullerinden sayılan bir grup, muhacir olmadı. Geride kalarak, yetişmiş ve sonraki senelerde “kendigelen” diye bilinen ekinleri biçmek ve iaşe merkezlerine teslim etmek imtiyazını aldı. Bu mahsulün birazını kendi ambarlarına yığmayı ihmal etmediler.

Muhacirler geri dönüp de kıtlık olunca, bu buğdayları fahiş fiyatla sattılar. 1918’de bir teneke topraklı buğday bir sarı liraya satılıyordu. Parası olmayan, tarla veriyordu. Böylece Anadolu’da muhacirlerin gözyaşları üzerine servet yapan mutlu bir azınlık türedi. Bunların bir kısmı köy ağalarına dönüştü. Düne kadar mesela sünnetçilikle geçinen bir adam, beş altı köy sahibi bir ağa hâline geldi.

Seyyid Abdülhakîm Arvasi hazretleri anlatıyor: “Rus ordusunun yaklaşması üzerine 1916 Mayıs ayında hükûmetin tahliye emri vermesi üzerine ailemizle beraber Başkale’den hicret ettik. Arkada Ruslar, önde eşkıyalar. Zaho ve Akra sahrasında muhacirlerin %70’i açlıktan vefat edip kuşlara ve vahşi hayvanlara yem oldular. İnsanlar çocuklarını yolda terk etmeye mecbur kaldı.

Hükûmet muazzam bir harb içinde iken fedakârlık edip nüfus başına 3 kuruş kâğıt para tahsis ettiyse de memurlar her uğradığımız yerde pervasızca en az üçte ikisini kendilerine aldı. Memleketinde hanedan ve zengin olanlar, hicrette mahv-ü perişan oldular. Sefil ve pespaye olanlar, yolsuzluk sayesinde refaha kavuştular. Bu hâl, hâlen devam etmektedir.

Revandiz'e cümlemiz aç olarak girdik. Harareti 40 dereceden ziyade olan bir beldede 90 gün oturduk. Müftü, kaymakam ve dindar telgraf müdürü sayesinde rahat ettik. Erbil’e hasta olarak girdik. Ailemin çoğunu koleradan kaybettim. Nihayet Musul’a geldik. Musul eşrafından iyilik gördük. Oturduğumuz evden kira almadılar. Adana’ya geldiğimizde ailemin nüfusu yarıya düşmüştü.” (Sefine-i Evliya)

At fışkısındaki arpa: Muhacirlerin açlıkla imtihanı

6 Ekim 2025 02:00 | Güncelleme: 6 Ekim 2025 01:21

A -

A +

* O günlerde bir süvari geçip de atı pislese, nereden çıktığı belli olmayan insanlar hücum edip, fışkıdaki arpaları kapışırlardı!..

At fışkısındaki arpa: Muhacirlerin açlıkla imtihanı

Cihan Harbi’nde Rus işgaline maruz kalan doğu vilayetlerinin halkı batıya muhacir olmuştu (göç etmişti). Bunların nakliye, iskân ve iaşe işlerini Sultan Aziz zamanında kurulan İskân-ı Aşâir ve Muhâcirin Müdüriyet-i Umumiyyesi yürütmüştür. Memleketin en zor zamanında ve olanca imkânsızlıklar içinde bu kıdemli müessesenin varlığı çok işe yaramıştır.

Müdüriyet, muhacirlere sadece 10 kuruşluk ekmek verse, günlük masrafı 2 bin lira tutuyordu. Bütçeden tahsisat ayrıldı. Hilal-i Ahmer’den (Kızılay) para aktarıldı. Muhacirler artınca, padişahtan itibaren bütün memur maaşlarından, dullar hariç, %1 nispetinde iane-i ihtiyariyye adı altında kesinti yapıldı. Halktan da iane (yardım) veren oldu.

Oturan gelenden iyi değil

Çiftçi ve esnafa yerleştikleri yerde iş imkânı temin edilmeye çalışıldı. Erkek muhacirlerin hemen hepsi yaşlı, çocuk ve sakatlardan ibaretti. Elinden marangozluk, saat tamirciliği, kunduracılık gibi iş gelenlerin vaziyeti nispeten iyiydi.

Babannemin dedesi Molla Şakir Efendi, üç oğlu ve iki damadı şehit, iki damadı da esir olduğu için beraberinde onlarca kadın ve çocukla muhacir olmuş, ama gittiği yerde hocalığı sebebiyle itibar görerek maişet sıkıntısı çekmemişti.

Dul kadınlar, çevredeki koruluklardan topladıkları odunları satıyor, bağ, bahçe veya tarlalarda gündelik çalışıyorlardı. Sepet ören, dikiş diken, ölü yıkayan kadınlar üç beş kuruş kazanıyordu. Çocuklar ise çobanlık, meyve ayıklama gibi işler yapıyorlardı.

Gittikleri yerlerde de köylünün vaziyeti iyi değildi. Harb sebebiyle mahsullerinin çoğuna, ayrıca binek hayvanlarına, arabalarına el konulmuştu. Erkekler cephedeydi. Fiyatlar günden güne hızla artıyor, pek çok zaruri mal bulunamıyordu.

Evdeki hesap çarşıda tutmadı!

Her köy ve kasabada ne kadar muhacirin kalabileceği evvelden tespit edilmişti. Boş evlerle, sürülen Ermenilerden kalan binalar muhacirlere tahsis edildi. Ama muhacirlerin çoğu açıkta kaldı. Fırın ve kahvehanelerde yer bulamadıklarında, istasyonlarda, cami avlularında, sokak köşelerinde, tarla içlerinde geceliyor, azıklarıyla idare etmeye çalışıyorlardı.

Talimatnameye göre aciz, kimsesiz ve fakirlerle ve maaşı 400 kuruştan az memurlara iaşe (geçim parası) verilecekti. Ama muhacirlerin neredeyse tamamı bu hâle düşmüştü.

Bu iaşe, nüfus başına her hafta aile reisine teslim edilirdi. Yevmiye (gündelik), büyüklere 2, on yaşından küçüklere 1 kuruş idi. Sonra bu miktar yarısı kadar arttırıldı. 1 kilo buğdayın 40-50 kuruş gibi yüksek fiyata satıldığı devirde bu paranın hiç kıymeti yoktu.

Günde yetişkinlere 400 gram, 10 yaşından küçüklere 300 gram un veya bunun yerine 600 gram/450 gram ekmek verilecekti. Gıdası daha düşük olan arpa unu verilecekse miktar %10 arttırılacaktı. Un ve ekmekler ordu iaşe ambarlarından verilecekti. Mahallî memurlar erzak ya da yevmiye vermek hususunda muhayyerdi.

Göçe ilave kıtlık…

Bütün bunlar kâğıt üzerinde kaldı. Ordu iaşe ambarları boştu. Askere bile verilecek ekmek yoktu. Muhacirlerin çoğu gerek yolda gerekse vardıkları yerde sefalete düştüler. Haylisi yolda açlık ve hastalıktan öldü. Milletlerarası yardım cemiyetlerinden yardım geliyordu. Ama bazı memurların yolsuzluğu sebebiyle çoğu muhacirlerin eline geçmiyordu.

Aksi gibi 1917’de büyük bir kıtlık oldu. Hükûmet bunu önlemekte aciz kaldı. Vaktinde stok yapılmadığı için çiftçiden aynî olarak tahsil edilen aşar (onda bir tarla kirası) iki misline çıkarıldı. Bu, ordunun ihtiyacına bile yetmedi. Fiyatlar anormal seviyelere çıktı. Hâli vakti yerinde muhacirler de sefil ve muhtaç vaziyete düştü.

Hükûmet, ordu mıntıkasında ne kadar zahire varsa halka tevziye başladı. Ailelere ekmek vesikası dağıtıldı. Ama zahire yetmedi. Halk açlıktan ölmeye başladı. Yiyecek bulamayanlar, kedi, köpek, havyan leşi, fare yemeye başladı. Çarıklarını yediler. Kuşburnu, üzüm çöpü, kavun kabuğu, ağaç kabuğu, geven kökü, pancar ile geçindiler. Bir süvari geçip de atı pislerse, nereden çıktığı belli olmayan insanlar hücum edip, fışkıdaki arpaları kapışırdı.

Ölüm bir kurtuluştur...

Pancar söküp yiyenler, üstüne su içince, halk tabiriyle çatlayıp öldüler. Otu süte karıştırıp yerlerdi. Süt bulamayıp sadece ot yiyenler zehirlenip öldüler. Bazı ailelerin tamamı öldü, kapıları kapandı. Tifonun eksik bıraktığını açlık tamamladı. Çocuğu ölenler, üzülemiyor, “kurtuldu” diyordu.

Ölüm bir kurtuluştur. Ya geride kalanlar? Açlıktan ve hastalıktan dermanı olmayanlar için, ölüleri yıkayıp gömmek bile büyük bir dertti. İskelete dönmüş ölüyü sekiz kişi ancak kaldırabiliyordu. Kimsenin kazma kaldırıp mezar kazacak gücü yoktu. Yarım metre bir yer eşip, ölüyü oraya koyar, üzerini örterlerdi. Sonra köpekler veya kurtlar gelip burayı eşer, naaşı sokakta sürükler ve parçalardı.

Dedem ve babannem zabit çocuğu, üstelik biraz paralı oldukları için muhacirlik sıkıntılarını pek fazla hissetmemiş, ama nice vahim hadiselere şahit olmuşlardı. “Aman ambardan buğday ve un eksik olmasın. Öyle zaman olur ki, altın bile sökmez” derlerdi.

Ne arpa kaldı ne adam!

Muhacirlerin kendilerine tahsis edilen yerden başka yere gitmeleri yasaktı. Sulh imzalanınca muhacirlere 1918’de vilâyât-ı müstahlasaya, yani kurtarılmış vilayetlere dönüş izni verildi. O sene %15’i dönebildi. Bazısı hükûmetten izin almaksızın hemen dönmeye teşebbüs etti. Bu, hükûmet yardımının kesilmesi demekti. 1920 baharında yarısı memleketlerine dönmüştü. Döndüklerinde vilayetlerin nüfusunun yarıya düştüğü görüldü.

Erzincanlılar erik çiçekleri açtığında ramazan ayında yola çıkmıştı. İki sene sonra yine erikler çiçek açtığında ilk kafile memlekete döndü. Doğu muhacirlerinin bir kısmı, geri dönmeyip bulundukları veya başka bir yere iskânlarını istedi. Ancak Ankara hükûmeti, eski memleketlerinin nüfusça fakir kalacağı gerekçesiyle bunu kabul etmedi. Dönmeyenler polisiye tedbirlerle geri gönderildi.

Memleketlerine dönenlerin çoğu evlerini yanmış ve yıkılmış buldu. İki sene bakılmayan ev zaten harap olur. Tarlalar, bahçeler, bağlar, su arkları kullanılamaz vaziyette idi. Daha da fenası asayiş kalmamış, her tarafı asker kaçağı eşkıya kaplamıştı. Mıntıkada kıtlık ve açlık baş gösterdi. Birkaç sene ziraat yapılmayan ve ambarları boş olan bir yerde başka ne beklenebilirdi ki? Muhacirler bunu hesap etmemişlerdi. Ne naif insanlarmış…

Bazıları bu günleri düşünüp yola çıkmadan evvel belli yerlere zahire gömmüştü. Bunlarla hayatlarını idame ettirdiler. Bazısı kuyuların evvelce açılıp zahirenin alınmış olduğunu gördüler. Bu, ikinci bir felaket demekti. Kimisi tarlalarda kalmış buğday kelleleri ile geçindiler.

Aklı başında kişiler fevrî hareket etmeyerek, evvelden memlekete birini gönderip tarla ektirdiler. Harmandan sonra döndüler. Bunlar fazla sıkıntı çekmedi. Büyükannem dirayetli kadındı, evvelden adam gönderip Kemah yolundaki sıcak bir yere mısır ektirmişti. Mısır, çabuk yetişir. Sonra gelip gidene dağıttı da çok dua aldı...

Korku yok ama açlık kötü...

1918 baharında mıntıkayı gezen İttihat ve Terakki Müfettişi Ahmed Refik (Altınay), Kafkas Yollarında isimli kitabında bu fecaatten bahseder. Aç köpeklerin, açlıktan ölen hayvan leşleri ve insan cesetlerini didiklediğini anlatır:

“Her yer harap. Bu harabeler ortasında yetişen çimenler arasında, bazen duvar diplerinde, üstü başı temiz kadınlar çocuklarıyla beraber yiyecek arıyorlar. Ellerinde bıçaklar ot topluyorlar. Gıdalarını süprüntüler içinde bulmaya çalışıyorlar. Uzaktan ihtiyar bir kadın, arkasında bir bohça dolusu ot, yüzünü çarşafıyla örtmüş, ağır ağır iniyor. Kadına otu ne yapacağını sordum. Yanında ufak bir çocuk vardı. Müteessirane yüzüme baktı. Yiyeceğiz n'ideceğiz, dedi.”

Bir köylü, III. Ordu Komutanı Vehib Paşa’ya, “Efendi Urus bize bakıyordu, fakat yüreğimiz korkuda idi. Şimdi korku yok ama açlık kötü” demişti.

Zenginlikten sefalete

Van Milletvekili İbrahim Arvas anlatıyor: “Ruslar, Elbak Ovasıyla Yüksekova'yı tamamıyla işgal etmişlerdi. Halk yüksek dağ köylerine iltica etmişti. Yaz geçince bu insanlar fakirliğe dayanamayarak, Irak’a aktı. Kolera faaliyete geçmişti. Yakalananlar 12 saat zarfında ölüyordu. Her konak yerinde beş on ölü bırakan muhacirler, bu surette yüzde elli zayiat verdi. Koleradan sonra tifo, tifüs ve dizanteri başladı. İlaç hiç yok, yiyecek yok, bakkal da yok. Hükûmet, insan başına üç kuruş kâğıt para yevmiye veriyordu. Bir çay beş kuruşa idi. Bir muhacir, iki yevmiye nafakasına mukabil bir çay içebiliyordu. Bu zulmü ve haksızlığı halka reva gören İttihat ve Terakki idaresi, elbette ki batacaktı ve nitekim de battı.

Hele 1333 (1917) kışı, yani yokluk ve açlık kışı... Ekmeğin okkası 5 lira, bir teneke buğday 4 sarı altın, bir teneke pirinç de öyle. Musul sokaklarında bilhassa mülteci ve asker olarak günde 300 küsur insan açlıktan can veriyordu. Musul’un kazalarında da vaziyet aynı idi. Ölüler defnedilemiyor, mezarlara atılıveriyor, köpeklere ikram ediliyordu.

O zaman Irak ordusu kumandanı olan Ali İhsan Paşa, ordunun büyük zahire ambarlarını bir vilâyette topladı. Bu muazzam zahireyi, kimsenin ikazına kulak asmadan, düşman cephesine yakın bir yerde depolattırdı. Düşman, casusları vasıtasıyla zahirenin yerini keşfetti ve bütün cephelerden toplu hâlde taarruza geçti. Cepheyi bozdu ve zahirenin bulunduğu noktaları işgal etti. İki haftada zahireyi nakledip geri çekildi. Bunun üzerine 4 ve 5. defa vergi almaya kalkıştı. İşte facianın büyüğü de bununla başladı. Çarşı ve pazara zahire gelmez oldu.

Köylüler, jandarma korkusundan köylerini terk edip, dağlara çekildiler. Ellerinde kalan zahirelerini dağdaki mağara ve kovuklara sakladılar. Bilhassa hastahanede nekahet hâlinde bulunan askerlerle muhacirler hayatta en feci ve zor günlerini geçiriyorlar, çoğu açlıktan ölüyorlardı. Vasati olarak Musul ile Kerkük kaza ve köylerinde günde bin kişi açlıktan ölüyordu.

Servet ve sâmânını terk ederek devlet ve hükûmetinin peşini bırakmayan Müslüman tebaanın bu feci vaziyetine karşı, devrin idare amirleriyle memurlarının taştan katı olan kalplerinde, zerre kadar merhamet görülmedi. Üç kuruş yevmiyeden başka hiçbir yardımda bulunmadılar. Halk hayvan leşleriyle, kedi ve köpek yiyordu.

Diyarbekir ve Adana’dakiler de çok sıkıntı ve sefalet çektiler, ama bu kadar değil. Van vilayeti ile Hakkâri sancağının bilançosu şöyledir: Hastalık ve açlıktan halkın %80’i telef oldu. Servet kaybıysa %99’dur. Memleketin en zenginleri, hicretten bir hafta sonra muhtaç ve perişan bir hâlde kaldılar. Çünkü memleketin asli serveti arazi, hayvanat, ziraat mahsullerinden ve ev eşyasından ibarettir. Nakit ise yüzde bir adamda yoktu. Ev eşyalarıyla ziraat mahsulleri olduğu gibi kaldılar. Hayvanatın bir kısmını götüren oldu. Fakat kim hayvanı ne yapsın? Dağ köylerinde et var, süt var, tuz yok, buğday yok. Buğday bulunsa değirmen yok.” (Tarihî Hakikatler)

Görücü sandalyesi: Anasına bak kızını al!

13 Ekim 2025 02:00 | Güncelleme: 12 Ekim 2025 23:55

A -

A +

Evlenilecek kızın boyuna, yaşına ve güzelliğine elbette bakılırdı. Ama daha mühimi evvela kimin kızı olduğu, sonra da eli çabuk ve maharetli olup olmadığı idi.

Eskiden bir genç evlenecek yaşa, yani 17-18 yaşına vardı mı, ailesini evlendirme telaşı alırdı. Zira meslek sahibi olması veya askerliğini yapması beklenmezdi. Zira çocuk babasının işinde çalışırdı. Askere gitmeden evlendirmek lazımdı. Dönmezse bile geride yadigâr bir çocuğu kalsın, denirdi.

Anne, abla gibi evdeki hanımlar akrabadan, komşulardan oğullarına uygun bir kız soruşturup bakarlardı. Bu işe meraklı "çöpçatan" hanımlar veya her eve girip çıkan "bohçacı" kadınlar, kimde münasip kız varsa, bildirirlerdi. Kızevine görücü gidilir, görücüler kızı tepeden tırnağa süzerlerdi. Peltek mi diye konuştururlar, ağzı ve teni kokuyor mu diye sarılırlardı.

Kız bulunan evlere, hazırlıksız yakalamak için, sabahın erken saatinde habersiz ziyaretler yapılırdı. Toz var mı diye çaktırmadan eşyanın altına bakılırdı. Bazen de resmen kızı görmeye gidilirdi. Hüseyin Cahit’in kız tarafının kimseyi beğenmediği, görücü sandalyesinin eskidiği ve kızın evde kaldığı pek ibretlik bir "Görücü" hikâyesi vardır.

Kız beğenilirse, erkeğin fotoğrafı kız tarafına verilir. Karar verildikten sonra oğlanın fikri sorulurdu. Bir "tertiple" oğlan kıza, kız oğlana gösterilirdi. Sonra da kız istemeye gidilirdi. Düğünden sonra eşler birbirini tanırdı. Umumiyetle de mesut olurlardı. Hayattan beklentiler fazla değildi ve herkesin hayatı üç aşağı beş yukarı aynı idi.

Görücü sandalyesi: Anasına bak kızını al!

Aşkın gözü kördür!..

Eskiler görgüye, edep ve terbiyeye her şeyden fazla kıymet verirdi. Şair der ki: “Güzel yüz bir gün solar, güzel huy her dem parlar.” Şimdi belki ikinci plana atılıyor gibi görünse de eskilerin uzun ömürlü evliliklerinin sırrı iyi huylu eşlerde saklıdır.

Eskiden evlilik, sadece iki kişinin değil, iki ailenin kaderiydi. O yüzden kalıcı ve derin değerler öne çıkardı. Evlilik, sadece gönül işi değildi; akıl ve ruh işiydi. Karar verirken sadece göz değil, gönül de açık olmalıydı. Güzellik zamanla solar, mal tükenir, soy unutulur; ama edep bir ömür boyu devam ederdi. “Aşkın gözü kördür!” Yani duygu yoğunluğu insanı yanlış kararlara sevk edebilir. Onun için görücü usulüyle evliliklerin devam ve saadet nispeti, anlaşmalılara göre katbekat fazladır.

Kendi güzel, huyu kötü olan kız çöplükte bitmiş, küllükte açmış güle benzetilmiştir. “Evleneceği kızla, malı, soyu ve güzelliği için evlenenler, umumiyetle mahrum kalır. Bunlar olsa bile, dini ve edebi için evlenen hepsine kavuşur” mealinde hadis-i şerif vardır.

Yuvayı dişi kuş yapar

Evlenilecek kızın boyuna, yaşına ve güzelliğine elbette bakılırdı. Ama daha mühimi evvela kimin kızı olduğu, sonra da eli çabuk ve maharetli olup olmadığı idi. “Yuvayı dişi kuş yapar” ve “Erkek seldir, kadın göldür” sözleri boşuna söylenmemiştir. Buna dair üç Kemah hikâyesi vardır:

Hacı Bekir Ağa’nın kızı genç kocasını harbde kaybetmiş. Teselli için hizmetkârıyla gezintiye çıkmış. Bir yaylada misafir olmuş. Süt ikram etmişler. Kız, şehirli olup odunun kıymetini bildiği için, süt pişince altına sürdükleri palutu söndürtmüş. Yaylacılar şaşmışlar. Her taraf odunken, söndürmeye ne hacet, demişler. O da, “Bir gün gelir bu ormanlar tükenir de bu insanlar tükenmez!” diye cevap vermiş. O zamanlar genç bir tımarlı süvari yüzbaşısı olan büyük dedem bu hadiseyi işitince, “İşte benim evleneceğim kız! Bu bana ev kurar” demiş. Belki bir-iki yaş büyük ve dul olmasına aldırmadan talip olmuş. Çok mesut yaşamışlar... Şimdilerde o yaylada gölgelenecek ağaç kalmamıştır.

Sağırzade Tayyar Bey, bir eve taziyeye gitmiş. Pencereden yandaki evin avlusu görünüyormuş. Bir kızın, avluyu süpürdüğünü görmüş. Böyle dipli köşeli yaprakları süpüren kız, iyi ev hanımı olur, demiş. Eve dönünce kıza talip olup almış. Bu hanım, ileri yaşında, “Tayyar Bey benim avlu süpürmeme vurulmuş” diye gülerek anlatırdı...

Bir de işin ters tarafı var: Acemzade Vehbi Bey’in hanımı, akşam seyis yaylımdan getirdikten sonra, tavlasının kapısını kapatmayı ihmal etmiş, at da kaçmıştı. Vehbi Bey, “Seni aldığım günlere kahrediyorum! Güzelliğine aldandım” diye yakınmıştı.

Al asilin kızını…

Genç erkek elbette evvela fizikî görünüşe bakar. Alacağı kız güzel olsun ister. Ama bu iş çoğu defa onun eline bırakılmaz. Eskilerin güzellik telakkisi şimdikinden farklıydı. Zaten güzellik izafidir. “Gönül kimi severse güzel odur” derler.

En can alıcı nokta gözlerdi. “Kaş göz gerisi söz” ve “Ağzımı burnumu yaşmak örter, kaşım gözüm bana yeter” sözleri meşhurdu. Kız, “cep elması” tabirine muvafık şekilde ortadan uzun olmayacak (kısa olabilir), eli ayağı ve ağzı burnu küçük, saçı ve gözü siyah, dudağı ince, teni kartopu beyazı ve balık etinde (topluca) olacaktı. “Bir dirhem et bin ayıp örter”di. Şimdiki artist ve mankenlere, hatta güzellik kraliçelerine eskiden olsa hiç kimse dönüp bakmazdı.

“Topal atın kör alıcısı olur” hesabı, herkesin bir beğeneni çıkardı. Bazen çirkin kızlar, iyi kocalar bulurdu. “Allah çirkin şansı versin” derlerdi. Çirkin olduğu hâlde iyi bir evlilik yapan kadın, yüzüklü ellerini sallayarak, “Bakma yüzümün horuna/Bak bahtımın gürüne” demiştir. Çirkine düşenler, “huyu güzel olsun” diye teselli bulurlardı.

Zengine tamahından yanaşanlar olduğu gibi, “Fakirin gözü aç olur” deyip, “Zengin kız, kocasının evini, baba evinden ileri götürür” diye düşünenler olurdu. En ideali “Al asilin kızını, çekme kaygısını!” prensibi idi.

Kızın yaşı, boyu, serveti ve nesebinin erkekten yukarı olmamasına dikkat edilirdi. “Anasına bak, kızını al!” sözü meşhurdur. İyi bir anne terbiyesi alan bir kızın iyi bir eş ve anne olacağına inanılır. Kızlar, genetik olarak umumiyetle annelerine benzemediği gibi, şimdi de kızlar üzerinde anne terbiyesi şartlar (tahsil ve medya) sebebiyle minimuma inmiştir. Hanım hanımcık annelerin şirret kızlarına bolca rastlanıyor. O hâlde, “Kız halaya çeker” sözüne mi itibar etmeli, bilinmez.

Yeni trend

Evlilik daha çok ferdî tercihler, estetik ve maddi kriterlerle şekilleniyor. Artık ilk intibada en çok dikkat edilen husus, dış görünüş ve fiziki cazibedir. Sosyal medya, dizi ve reklamlarla birlikte güzellik standartları evlilik tercihlerinde baş sıraya yerleşmiştir.

Müşterek hobiler, seyahat telakkisi, sosyal çevreye intibak gibi modern unsurlar da ehemmiyet kazanmıştır. İnsanlar artık sadece aile değil, “partner uyumu” arıyor. “Birlikte kahve içebileceğim, sinemaya gidebileceğim, beni anlayacak biri” şeklinde tariflere sık rastlanıyor. Gençler evlilik nedir, eşten ne beklenir, bunları bilmemekte, evliliği bir şirket, karı-koca münasebetini seminer ve evlilik hayatını da pansiyonerlik zannetmektedir.

Şimdi bir maaşla geçinmek zor diye, kadının maaşlı veya paralısını arayanlar vardır. Moda tabirle “kendi ayakları üzerinde durabilen kadın” popülerdir. Hâlbuki eski erkekler zevcesinin parasına el sürmeyi, onunla bir ekmek bile almayı ar ederlerdi. Mirasına bile dönüp bakmayı izzet-i nefis meselesi yaparlardı. Çünkü halk kültüründe erkek ailesine bakmakla mükelleftir.

Üstelik aynı erkek, ondan ayrıca zevcelik, annelik ve ev hanımlığı beklemektedir. Hâlbuki eski erkekler, gözü açılmamış (terbiyeli) olan ve bildikli (ukala) olmayan hanım hanımcık ev kızı isterdi. Zevcesinin parasına el sürmeyi, onunla bir ekmek bile almayı ar ederlerdi. “Hayat müşterektir” sözünü erkek dışarıda hanım içeride çalışarak yuva inşa etmek olarak anlardı.

Şimdi herkes modern ölçülerle hareket etse de, ahlak, sabır, sadakat ve merhamet gibi değerlerin evliliklerin temeli olduğu ve zaman değişse de hâlâ cari bulunduğu da bir hakikattir. Zira zaman geçer, güzellik solar, para tükenir; ama güzel huy ve iyi niyet bir ömrü birlikte geçirmenin anahtarıdır.

Bir temiz havlu uğruna...

Ömer Seyfeddin’in "Bir Temiz Havlu Uğruna" hikâyesi görücü usulünü aklınca karikatürize eder. Müzmin bekârı annesi evlenmesi için sıkıştırmaktadır. Nihayet dayanamaz, “Sen bul, kısa boylu, mavi gözü ve muhacir olmasın, kabulüm, görmeme lüzum yok!” der.

Anne Sünbül Efendi’yi ziyarete gittiğinde, o zamanın âdeti üzere, bir evin kapısını çalıp abdest tazeler. Evin ve lavabonun temizliği kadını âdeta büyüler. Evin kızı tertemiz ütülü bir havlu tutar. Konuşunca yüzü kızarır ezilip büzülür. Kadın bayılır. Kızı oğluna alır.

Evlendikleri gece oğlan kızın beline kadar ancak geldiğini görür. Yüzünü açınca çiğ mavi iki gözle karşılaşır. Sohbete başlayınca keskin bir muhacir şivesine çatar. Dünya başına yıkılır. Annesine hesap sorar. “Oğlum yaşı küçük büyür” der. “Güzelliğinden mavi gözlerinin sözü mü olur?” der. “Muhacir, ama en asili” der.

Ne mi olur? Kızı geri gönderecek hâli yok ya… Evlilik devam eder. Boyu bir santim bile büyümez. Asilzadeliğinden de bir şey anlamaz. Damat cennette bile mavi duvar istememektedir. Evleri hamam kadar temiz, tavanları bile sabunla ovulmaktan parlamaktadır. Havluları lavanta kokuludur. Beş çocukları tertemiz büyür.

Ama bunlar onun için saadet değildir. Kadınlık adına düşündüğü şeylerin hiçbirini bulamaz. Annesi onu sıkboğaz etmiş, ne mizacına ne zevkine ne arzusuna ehemmiyet vermiştir. Mesela o okur-yazar şeytanca şuh bir kadın isterdi. Sükûndan, sessizlikten nefret ederdi. Kız ise son derece sessiz, iki lafı bir araya getiremez, durgun, okuyup yazması yok, anlayışsız bir zavallıdır.

Arzu ettiği şeylerde kendisini nelerin beklediğini bilmediği için olsa gerek, “Hayatımın en mühim emeline annemin bir abdesti hâkim oldu. Bir temiz havlu uğruna yandım” der.

Osmanlı evliliği mi, Avrupa mı?..

1853’te Osmanlı hizmetine girip uzun seneler kalan Avusturyalı subay/diplomat Franz von Werner (Murad Efendi) anlatıyor:

“Şarkta evlilikler par procuration (görücü usulüyle) olur. Şehirlerde ise a la fortune du pof, yani şans işidir. Annesinin veya çok yakın bir akrabasının nişanlısı ile alakalı tarifi onun silüetinin yerine geçer. Eğer arzuladığına sahip olamayacaksa, o zaman sahip olduğunu sevmekle iktifa eder. ‘Evlilik sevgiyi öldürür’ sözü şarkta mevzubahis değildir. Bilakis evlilik sevginin beşiğidir, denilebilir.

Modem Avrupa evliliğinde ideal vaziyet, eşlerin iç içe yaşamasıdır. Ama bu hâl nadiren gerçekleşir. Çünkü ortalama evlilikler ya az çok birbirine katlanarak yan yana var olmak şeklinde sürüyor, ya da mahcubiyetle gizlenen ayrılıklarla son buluyor. Türkiye’de eşlerin kaynaşmasından söz edilemez. Kadın, erkeğin uygun görüp onunla paylaştıklarıyla yetinir. Erkek, elindekini onunla paylaşır. Kadın, erkeğin isteyebileceklerini sunar; erkek, onun sunmak istediğinden fazlasını istemez. Böylece her ikisi de muayyen ölçüde kanaatkâr bir telakki meydana getirirler. Böylece en azından Avrupa’daki evliliklerde sıkça görülen ciddi çatışmalara ve kötü yanlış anlaşılmalara düşmezler.

Avrupa evliliklerinde eşler arasında sürtüşme sık görülür. Çünkü burada yetersiz kültürü, anlayış eksikliği ve evhamlarla kışkırtılan kadının kafası karışır ve mevkiini yanlış anlar. Böylece yetersiz kalacağı, kabiliyetinin yetmeyeceği bir beraberlik ister. Sonunda öylesine taleplerle gelir ki erkek bunları dikkate alırsa kendini küçük düşürecek, yok sayarsa ev hayatını zehir edecektir. Sonunda bütün hayatı boyunca gönülsüzce katlandığı veya boyun eğdiği bir fedakârlığı peşinden sürükler. Elbette vaziyet tam tersi de olabilir.

Osmanlı kadını eşini ailenin başı ve efendisi olarak görür. Varlığının tek sebebi onun hayatını (dolayısıyla kendi hayatını) güzelleştirmektir. Devamlı olarak onun iltifatını kazanmaya çalışır. Bu münasebette sadakat bozulsa bile bağlılığı destekleyen diğer güçlü tesirlerle münasebet devam eder. Şu da unutulmamalıdır ki, Türklerin varlığında duygusallık yoktur. Osmanlı erkeği karısını despot bir tarzda, kendine ait bir varlık olarak sever, itaat ve saygı bekler, ekseriya her ikisini de bulur.” (Türkische Skizzen, Leibzig 1878 - Türkiye Manzaraları)

ROTHSCHİLD’LER, OSMANLI’NIN SONUNU GETİRDİ!

20 Ekim 2025 02:00 | Güncelleme: 20 Ekim 2025 01:06

A -

A +

*Osmanlı hükûmeti, başına sarılan harbi finanse etmek için Rothschild bankasından borç aldı. Bu yükün bedeli ağır oldu.

*Şair Ezra Pound der ki: “Babasının Rothschildlerden aldığı borç yüzünden Sultan Vahîdeddin San Remo’da öldü” der.

Zengin deyince kimsenin aklına Rothschild (Rotşild) ailesi gelmez. Zira isimleri ne popüler mecmualarda ne de dünya jet-sosyetesinin partilerinde geçer. Ama birçok ülkenin diplomatı bu ismi duydukları zaman ürperirler. Modern dünya siyaseti, bu ailenin gizli veya açık faaliyetleri neticesinde şekillenmiştir.

ROTHSCHİLD’LER, OSMANLI’NIN SONUNU GETİRDİ! — Baron Rothschild’in Kudüs ziyareti

Ailenin kökleri

Frankfurtlu Mayer Amschel (1743-1812), Rothschild ailesinin atasıdır. Almanca ‘Kırmızı Kalkan’ manasına gelen Rothschild soyadı, Frankfurt gettosundaki ilk evlerinin girişinde asılı olan kırmızı kalkandan gelir.

12 yaşında ipek tüccarı babasıyla annesini kaybetti. Hanover’da babasının arkadaşı kraliyet bankeri Samuel Oppenheimer’ın yanında sarraflık öğrendi. İngiltere Kralı II. George’un damadı olan Hessen-Kassel prensinin saray simsarı oldu.

Rothschild imparatorluğunun, modern bankacılığın ve global ticaretin kurucusu sayılan Mayer Amschel’in beş kızı ve beş oğlu vardı. Oğullarını ortak yaparak Londra, Paris, Napoli, Madrid ve Viyana’ya gönderdi.

Gittikleri yerlerdeki köklü tüccar Yahudi aileleriyle şirketler ve akrabalık tesis ettiler. Asalet ünvanı aldılar. Kurdukları banka ağı sayesinde bütün hükûmetlere borç verdiler. Para transferinden aldığı komisyonlarla muazzam servet sahibi oldular. Baba Amschel, Forbes’in “Bütün Zamanların 20 En Tesirli İş Adamı” listesinde 5. sıradadır.

Güvercin postası

Ailenin posta güvercinlerine dayanan hususi bir haberleşme servisi vardı. Oğul Nathan, Britanya ordusunun Napolyon’a karşı Waterloo galibiyetini hükûmetten iki gün evvel öğrendi. Tam aksi haberi yayarak borsayı çökertti. Devlet tahvillerini topladı ve zafer duyulduktan sonra satarak büyük bir servet kazandı.

Torun Edmond Siyonizmin öncülerindendi. Filistin’e giden ilk Yahudi muhacirlere yardımcı oldu. Mıntıkada turunçgil ziraatini başlatıp şarap sanayii kurdu.

Tahvil işinin yanı sıra kambiyo ticareti, altın nakli, bankacılık, sigortacılık, madencilik ve demir yolları sahalarına da yatırım yaptılar. İsveç’te çelik, Amerika’da demir yolu, Afrika ve Latin Amerika’da maden işlerine girdiler. Osmanlı ülkesinde Orient Express demir yolu hattını finanse ettiler. Farklı sektörlerde kendi kontrollerinde yeni zenginler meydana getirdiler. Petrolde Rockefeller, çelikte Carnegie gibi.

Rothschildlerin ehemmiyet verdikleri şeylerden biri de borç verdikleri memleketlerde birer merkez bankası kurarak banknot basma imtiyazını elde etmekti. Baba Mayer Amschel, “Bir milletin parasını basmama ve kontrol etmeme müsaade edin, oranın kanunlarını kimin yazdığı umurumda olmaz” derdi. Osmanlıların Rothschild ailesinden borç olmasının hemen ardından 1856’da Banque Ottomane (Osmanlı Bankası) kuruldu. Rothschildler bankanın hissedarlarındandı.

Paradaki kan

Rothschildler en çok harbden para kazanmıştır. Alman Prens von Pückler-Muskau, “Bugün Avrupa’daki hiçbir güç onlar olmadan harb edemez” diyordu. Her iki tarafa da borç verdiklerinden dolayı, kim kaybederse kaybetsin, her zaman kasa kazanırdı.

Bir ay süren 1897 Osmanlı-Yunan harbinin sonunda Osmanlılar galip geldi. Yunanistan Osmanlı’ya 30 milyon dolar harb tazminatı ödemek mecburiyetinde kaldı. Rothschildlere borçlu Yunanistan, bu parayı yine mecburen Rothschildlerden borç aldı. Fakat para Osmanlı kasasına değil, onlar da bu aileye borçlu olduğu için doğrudan Rothschildlerin cebine girdi.

Rothschildler Avrupa’nın asil aileleri ile kız alıp vererek toprak ağalığına dayalı aristokrasiyi kendilerine bağladılar. Bunu kabul etmeyenler iflas ederek yok oldu. Böylece kısa zamanda krallara gözdağı verecek bir güce eriştiler. Dünyanın yer altı ve yer üstü zenginlikleri Londra’ya akıyordu. XX. asrın başında Rothschildler, dünyanın dörtte birini kaplayan 43 sömürge üzerinde 444 milyon nüfus ile dünya tarihinin en büyük imparatorluğunu kurdular.

Tarihçi Michelet der ki: “Rothschild Avrupa’daki prensleri ve onların hizmetindekileri tek tek bilir. Hükümdarların ve hizmetkârlarının hesaplarının hepsi aklındadır. Bunun için defterine bakmasına lüzum yoktur. Mesela bir hükümdara ‘Eğer şu nazırı vazifeye tayin ederseniz hesabınız eksiye düşecek’ diyebilir.”

Sen misin vermeyen!

Başına örülen Kırım Harbi sebebiyle mali krize düşen Osmanlı hükûmeti, 1854 senesinde Sadrazam Reşid Paşa ve Londra Sefiri Musurus Paşa vasıtasıyla Rothschild bankasından 5 milyon frank borç aldı. Muameleleri, ailenin İstanbul’daki mümessili banker Avram Kamondo yürütüyordu.

Alınan borç randımanlı kullanılamadı ve zamanında ödenemedi. Bunun üzerine gittikçe artan borç sarmalı devleti sarstı. Sultan Abdülhamid, Rothschild bankasıyla anlaşarak teminat göstermek suretiyle borçları indirtmeye ve yeniden yapılandırmaya muvaffak oldu.

Muhtar bir Yahudi yurduna razı olması mukabilinde borçların neredeyse silinmesi teklifini kabul etmeyen Padişah, Filistin’e Yahudi göçünü de yasakladı. Bu hadise saltanatının sonunu getirdi.

Rothschild sermayesinin desteği ile başa gelen Jön Türkler, Filistin’i Yahudilere açtılar. Rothschild’ler yatırımlarının ilk karşılığını böylece aldılar.

Siyon ideali

Torun Lionel İngiliz Parlamentosuna giren ilk Yahudi'dir (1847). Bunun torunu Walter (1868-1937) Britanya Yahudiliğinin riyasetini babasından devralmıştı. Ancak daha çok zoolojiye, ornitolojiye (kuş bilimi) ve entomolojiye (böcek bilimi) düşkündü.

Hariciye vekili Balfour, Filistin’de Yahudi yurdu kurulmasına dair 1917 tarihli meşhur deklarasyonunu, bunun yazdığı mektuba cevaben göndermiştir. Rothschildler, Rusya’dan göçen fakir ve dindar Yahudileri, bu çorak topraklara doldurdular.

Baron Rothschild, Filistin’i beş defa ziyaret etmesine rağmen, geldiğinde karada sadece birkaç gün veya hafta geçirir, yemek yiyeceği ve uyuyacağı zaman "mukaddes topraklar" yerine yatını tercih ederdi. İbranice’yi ihyaya çalışan Eliezer Ben-Yehuda gibi adamları desteklediği hâlde kendisi tek kelime bile İbranice öğrenmemişti.

Okumuş çocuklar

Torun Alphonse Yahudi çocukları için laik mektepler kurulmasına önayak oldu. Paris’te kurulan Alyans mekteplerinin 1860’dan itibaren Yahudi erkek ve kızlar çocukları için şubeleri açıldı.

Buradan mezun Venedikli Yahudi Emanuele Carasso, 1888’de Allatini ve Rothschild ailelerinin ortaklığı ile Selânik’te kurulan Banque de Salonique’in (Selânik Bankası) müdürüydü. Jön Türklerin akıl hocası ve Sultan Hamid’e tahttan indirildiğini bildiren heyette idi.

Atatürk’ün hayatında mühim rol oynayan Albert Antebi, Baron Rothschild’in iyi adamı ve Suriye’deki mektebin müdürü idi. Eliezer ben Avi burada ders verirdi. Bunun gazeteci oğlu ile M. Kemal Trablus’ta görüşmüştür. Talat Paşa da burada muallim idi.

Sultan Hamid’i hal eden Mahmut Şevket Paşa ve Filistin’i karıştırıp Yahudi-Arap mücadelesini ateşleyen müftü Emin Hüseyni Alyans mezunudur. Lozan’da müttefiklerle Ankara arasında aracılık yapan hahambaşı Haim Nahum, Alyans burslusudur.

Sermaye cumhuriyeti sever

Mısır, Süveyş Kanalı yüzünden 1862’de borç aldı. 1876 itibarıyla borç 76 milyon pound oldu. İflas eden Hıdiv, Fransız sermayesiyle 1869’da tamamlanan Süveyş Kanalı hisselerini satışa çıkardı. İngiltere Başvekili Benjamin Disraeli, hemen Rothschildlere müracaat ederek Kanal Şirketinin %44’ünü satın aldı. İngiltere böylece Mısır’a adım attı. Sonra Mısır’ın borçları için İngiltere, Fransa ve İtalya’nın temsil edildiği milletlerarası bir komisyon kuruldu. Ardından İngiltere, 1882’de Mısır’ı işgal etti.

Jön Türk ihtilalinin planlandığı Banque de Salonique, Fransız Rothschild Ailesinin ve İtalyan Yahudisi Allatini ailesinin kurduğu bir banka idi. Sultan Hamid, tahttan indirilince Allatini’nin Köşkü'ne kapatılmıştı.

Türk-Yunan Harbi’nde Yunanlılara verilen İngiliz Vickers marka silahların ve Ankara Anlaşması ile Kemalist orduya verdiği Fransız Creusot marka silahların şirketinin sahibi Basil Zaharoff, Rothschildlerin ortağı idi.

Sermaye yeni dünya ideallerine kapalı monarşiyi değil, manipülasyona daha açık olan cumhuriyetleri sever. Rothschild bağlantısı, devletin çöküşünün en mühim amillerinden olmuştur. Şair Ezra Pound, The Cantos adlı eserinde, “Babasının Rothschildlerden aldığı borç yüzünden Sultan Vahîdeddin San Remo’da öldü” der.

Osmanlı padişahları sadece bir hükümdar değildi!

Kitap kurdu

Yazının ustaları

Sultanî hobiler

Elinin emeğiyle geçinen makbuldür

Saray bandosu

Düşmanın yoksa, kardeşin de mi yok?

Kardeş olunuz!

Ne ölsün ne onsun!

Kur’ân-ı kerimde kardeşlik hikâyeleri

Âlicenap kardeş

Düşman kardeşler!

Osmanlı memuru kimdir? “Ya kâtip isterim ya zâbit!”

Osmanlı centilmeni

Kapı halkı

Devşirmeden Türklere

Babıali terbiyesi

Düşük maaş yüksek itibar

Nereden nereye?

Yenilikçi-Gerici

İngilizler kimi sever? Ankara ve İngiltere 1923 ~

Millet harbden usanmıştır!

"İngilizler beni sever!"

Milliyetçilerin İngilizciliği

Pera Palas’ta Gece Yarısı

Türkler medeniyeti nasıl şekillendirdi?

Türk mutfağı

Erimiş demir getirin!

Turan taktiği

Kâğıt, matbaa, barut...

Ah bir zengin olsam!

SERVET SİZE YAKIŞIYOR!

Paranın kıymetini kim bilir?

Her mahallede bir milyoner!

Bir padişahın 24 saati

Sofrada tek başına

Günün ilk yarısı

Dünya mutfağı

Günün ikinci yarısı

Halvet

Sır kâtibi, yaz!

Milli Mücadele'yi başlatan Damad Ferid Paşa’dır!

Kaybedenler Kulübü

Safdil vezir

Paralel hükûmet

Bir kral naibi, bir de o...

Adam seçmek hüneri

Yanıma Müslümanlar gelsin!

Halifelik varsa İngiliz dostluğu yoktur!

Bir ümit...

Ver halifeliği al sulhu!

İngiliz oyunu

Halifelik durdukça asla!

Tarihe gömülen miras

Her bidat dalalettir!

73 fırka

Bidatçiyle dostluk

İki arada kalınca

Bidat-i Hasene?

Bize Kur’ân’dan söyle!

KUR'ANIN MUHATABI KİM?

NE ZAMANA KADAR KULLUK?

ÖLÜDEN ÇIKAN DİRİ!..

GİZLİ BİLGİLER?

KUR'ANIN ARAPÇAYA TERCÜMESİ

GÖRÜNDÜĞÜ GİBİ DEĞİL

Osmanlılar neden meal yazmadı?

En az hatalı?

Orta mektepte Arapça

Roman ve şiirde âyetler

Kime göre?

Şeker bayramı mı? Şükür bayramı mı?

Şeker mi? Şükür mü?

Bayram eğlenceleri

Namazgâhta bayram namazı

Mendile bağlı para

Sarayda bayram

Bayram Alayı

Süleymaniye’de Bayram

Sultanların sözleri, sözlerin sultanları