ehlisunnnetde - KURAN bilgileri

Kuranı Kerim Bilgileri

Eserin yazarı Osman Keskinoğlu

Nuzulunden Günümüze
Kuranı Kerim Bilgileri

ÖNSÖZ
VAHYİN BAŞLAMASI
- HIRADA İLK VAHYİN BAŞLAMASI
- VAHYİN İLK ANLARINDA
- VAHİY NEDİR?VAHYİN DİLDE ve DİNDE MÂNALARI
- KUR'AN'A GÖRE VAHİY
- VAHYİN MERTEBELER
- VAHYİN BAŞLADIĞI ZAMAN
- FETRET DEVRİ
- YAHUDİLERDE CEBRAİL DÜŞMANLIĞI
- HAZRETİ PEYGAMBERİN ÜSTÜN VASIFLARI

MUKATAAT-I SÜVER (SÛRE BAŞLARI)

KUR'AN VE İSLAM HAKKINDA BAZI BATILILARIN GÖRÜŞLERİ

BAŞLICA KAYNAKLAR

önsöz

"Diğer Bütün Dinlerden Üstün kılmak üzere,

Peygamberini

Hidayet (Rehberi Kur'an) veHak Din İle Gönderen O'dur.

Şahit Olarak Allah Yeter."

(Fetih Sûresi: 28)

Kur'an-ı Kerim, son peygamber Hz. Muhammed Aleyhisselama 23 yılda vahiy olunmuştur. O, Allah Kitabıdır. İlahi Kitaplar arasındaO'nunen seçkin vasfı ve özelliği, Hz.Peygambere nazil olduğu gibi muhafaza edilmiş olmasıdır. Bugün bir milyarı bulan her müslümanın hürmetle el üstünde tuttuğu

Kur'an-ı Kerim, asla tahrife uğramamıştır. Dünyanın her tarafında, her müslümanın evinde bulunan Mushaf-ı şerif aynıdır. Onun mübarek adını, derin bir saygıyla söylerler, O'nun kutsal ayetlerini sonsuz bir coşkuyla okuyup vecd içinde dinlerler, O'nun ayetleri ruhları coşturur, kalplere huzur verir. Yanık gönüller, sâdık kalpler, onun sesinden en büyük hazzı alırlar. Ruhları coşup kanatlanarak yücelirler. Mü'minler onun nuruyla görür, onun hidayet yolunda yürürler. Onu dinleyenler ona hayran kalırlar. Kur'an'ın tatlı ahengi, ufukların maverasından, göklerin Ötesinden ve her şeyin üstünden gelen ve daima üstün kalacak olan bir ilâhi sestir. Habeşistan'a hicret eden ilk müslümanların başında bulunan Cafer-i Tayyardan onun ayetlerini dinledikleri zaman, Necâşi'nin papazlarının gözlerinden yaşlar boşanmıştı.

Kur'an-ı Kerim, insanları bir tek Allahı tanımaya, ancak O'na kulluk etmeye çağırdı. O, dalaletten hidayete, karanlıktan nura, batıldan hakka kavuşturdu. İyiliğe, hayra, mutluluğa götürdü. Ruhlara huzur,. kalplere itmi'nan, gönüllere şifalar saçtı, fazilet yolunu açtı. Cenab-ı Hak şöyle buyurur:

"O,

Cenab-ı Hakk'ın Bir Mucizesidir.

Levh-i Mahfuzda Olan Şanlı Bir Kur'an'dır."

(Bürûc: 21-22)

Onun benzeri yoktur. O insanlara mutluluk yollarını açtı. Onun sayesinde en kısa zamanda dünyanın çehresi değişti, seyri düzeldi. Kur'an-ı Kerim'in insanlığa getirdiklerini anlamak için o zamanki dün ya tarihine bakmak yeter. Kur'an, Hz.Muhammed'e

inmezden önce insanlık ne haldeydi bir düşünelim: Tarihin, cahiliyet devri dediği o çağ karanlıklar içinde yüzüyordu. Zulmün en koyusu, haksızlıkların en kötüsü dünyayı kasıp kavuruyordu. İnsanlık en korkunç günlerini yaşıyordu. Araplar kız çocukla-rını diri diri toprağa gömüyordu, aileler perişandı. Bu halde olan yalnız Ara-bistan mıydı? Kisrâların kokmuş ülkesi, Kayserlerin çürümüş Bizansı ve işte bütün dünya, her yer zulüm ve zulmet içinde çalkanıyor. İslâm şairi rahmetli Akif'in dediği gibi:

"Bir kerrede, mamure-i dünya, o zamanlar, Buhranlar içindeydi, bugünden de beterdi. Sırtlanları geçmişti beşer yırtıcılıkta, Dişsiz mi bir insan, onu kardeşleri yerdi. Fervza bütün âfâkmı sarmıştı zeminin, Salgındı, bugün Şarkı yıkan, tefrika derdi..

"O,

Cenab-ı Hakk'ın

Bir Mucizesidir.

Levh-i Mahfuzda Olan Şanlı

Bir Kur'an'dır."

(Bürûc: 21-22

Kur'an-ı Kerim ile Hz.Muhammed koca bir şirk alemini devirip putperestliği yere serdi. İman ve feyz içinde yaşayan bir dünya doğdu. İnsanlara mutluluk yolu açıldı. Vicdanlara baskı kalktı, insanlar taş ve ağaç parçalarına tapmaktan kurtuldu. Putperestlik kadar insan haysiyyetini kırıp ezen bir şey olamaz. Akıl sahibi olan bir insan, taş ve ağaç parçasına nasıl olur da tapar? Bu akıl almaz bir şeydir. Kur'an, insanın ruhunu kirleten, aklını körleten, kalbini zehirleyen bâtıl hurafeleri, bozuk inançları silip attı, en iyiyi, en doğruyu getirdi. Toplum içinde en âdil nizamı kurdu. Onun temeli sarsılmaz, kaidesi yıpranmaz. Öğrettikleri güzel, anlattıkları doğrudur. O kullar için hidayettir:

"Bu Kitapta Asla Şüphe Yoktur.o, müttekiler,

Allah'tan Korkanlar İçin Hidayet Rehberidir,

Yol Göstericidir."(Bakara: 2)

O iyilik yapanlara müjdeler verir, kötülük işleyenleri uyarır, azapla korkutur. Her türlü kötülüğün sonunun korkunç olduğunu haber verir. Toplumun mutlu düzenini bozanları cezalandırır. Ahırette Tanrı huzurunda, ulu divanda, hesap gününde, her kişinin yaptığından sorumlu olduğunu bildirir. O hayır kapılarını açar, şer kapılarını kapar. İnsanların yararına olanları buyurur, zararına olanları yasaklar, Helal kıldıklarının hikmeti, haram ettiklerinin illeti vardır. O, insanlara hayat veren saadet güneşidir, fazilet kaynağıdır. Kalplere iman ve huzur verir, topluma mutluluk getirir. İnsanlar ona sarılınca birbirleriyle kardeş olup sevişirler, barışa erişirler.

İnsanlar, bu dünya üzerinde bir çok haklara muhtaçtırlar. Bu uğurda nice kanlar döktüler, mücadele ettiler. Kur'an onlara işte bu hakları sağladı. Hürriyet, adalet, eşitlik, kardeşlik verdi. İnsanlar kanla alamadıklarını Kur'an'la elde ettiler. Şefkat, merhamet kişinin en çok muhtaç olduğu şeydir. Bunları o verdi. Renk, ırk, dil farkı gözetmeksizin bu güzel şeyleri öğretti. Can, mal emniyeti sağladı. Kur'an en olgun insanı meydana getirmeyi amaç edindi ve bunu gerçekleştirdi, İsra süresinin (23-39) ayetleri ile Furkan süresinin (60-77) ve Lokman sûresinin (12-19)'uncu ayetleri dikkat ve ibretle okununca bu gerçek kolayca anlaşılır (bunların mealini kitabın; Kur'an beşeriyete neler bahşetti bölümünde okuyacaksınız).

Kur'an-ı Kerim, insanları Hakka davet hususunda en makul yolu tuttu; İman esastır. Bu, varlığın eşsiz ve Ulu Yaratıcısı olan Allah'ı en güzel vasıflarla tanıtır. İmanı kuvvetlendirmek için, O'nun var ettiği yerlere, göklere ve onlarda olanlara bakarak ibret almayı, varlıktaki bu ince düzeni, akıllara durgunluk veren olayları düşünmeyi, onlardaki örneksiz ve eşsiz güzellikleri inceleyerek bunları yaratan Ulu Allah'ı tanımayı ister. O emsalsiz canlı varlık, ayetlerinden ibret almayanları uyarır:

"Göklerde ve Yerde Nice

İbret Alınacak Belgeler Vardır ki,

Onların Yanında Yüzlerini

, Çevirerek Geçerler."

' (Yusuf Sûresi: 105)

Kur'an-ı Kerim, baştan sona bir hikmet hazinesidir.

"Göklerde ve Yerde Nice

İbret Alınacak Belgeler Vardır ki,

Onların Yanında Yüzlerini

, Çevirerek Geçerler."

' (Yusuf Sûresi: 105)

O'nun delilleri açık, belgeleri aydındır. Haberleri doğru, hükümleri sağlamdır. Kıssaları ibretle dolu olup insanları fazilete teşvik eder. Hakkın daima

batıla üstün geldiğini anlatır. Böylece tarihin akışını, dünyanın çehresini değiştirip mutlu toplum yaratmayı hedef alır. Maneviyatı canlandırıp ruhları uyandırır. Din duygusu en kutsal ve en tatlı bir duygu olup insanlık onunla yaşar, hayat onunla mana kazanır, o yoksa insanlık ölür, et ve kemik yığını haline gelir. Kur'an-ı Kerim iman ve amel-i salih yani iyi işler yolu ile insanların mutlu olacağını, hayır yolunun bu olduğunu açıklar. Fazilet yolunun bu olduğunu gösterir, Bakara sûresinin (177.) ayeti bu gerçeği gayet güzel dile getirir. Yukarıda işaret ettiğimiz (İsrâ, Furkân, ve Lokman) sûreler deki ayet-i kerimeler de bunun açık delilidir.

Ahlâk kitapları, insanların davranışlarını: Güzel huylar, kötü huylar diye ikiye ayırır. Kur'an fazilet olan iyi huyları getirdi, kötülükleri ortadan kaldırdı. Kişinin davranışlarında güzel huylu olup kötü huylardan kaçınmasını anlattı. Aksi halde kişi insan olmaktan çıkar, aşağılar aşağısına yuvarlanır. İnsanın içini kemiren, toplumu yıkan, hayatı zehirleyen kötü huyların hepsi İslâm'da yasaktır.

Kur'an-ı Kerim, yeryüzünde en çok okunan, en çok ezberlenen, en çok yazılıp basılan bir kitaptır. Her müslümanın evinde bir değil, birkaç Mushaf bulunur. Hafızlar onu ezberlemekte, müfessirler manasını yorumlamakta, müc-tehitler ondan hüküm almakta!, kelâmcılar aklî delillerle tevhit dininin temelini beyan etmekte, fıkıh âlimleri helal ve haramını açıklamakta, tarihçiler ondaki kıssalardan ibret yerlerini anlatmakta, vaizler halkı irşat için güzel örnekler ser-gilemekte, hattatlar onu en güzel yazmak için bütün sanat hünerlerini ortaya dökerek birbirleriyle güzel sanat yarışı yapmakta, edebiyatçılar, onun bela-gatından yardımlanmaktadırlar. Hakkı arayan arifler, velîler, sâdıklar ve sâlih kullar onun gösterdiği yoldan gidip aradıklarına kavuşmakta, mutlulukla kucaklaşmakta... Kur'an, İslâm ümmetine işte bunları yapmakta, dilediklerini vermekte... Böylece ona uyanların kederleri söndü, elemleri dindi, kötü duygular sindi, kalplere huzur indi.

Bu dünya üzerinde maddeci davranışların esiri olan insanlar, Kur'an'ın sesini dinleseler, ona uysalar, boğuşmaktan, birbirleriyle boğazlaşmaktan kurtu-lurlar, hem kendileri azaptan kurtulur, hem de başkaları huzura kavuşur, insanlık mutlu olur.

Korkunç karanlık gecelerde siyah bulutlar içinde çakan şimşekler, karanlığı nasıl yırtıp parçalarsa, Kur'an'ın nuru da, insanlar üzerine çöken ağır karanlık-ları öylece dağıtır. Kalplerin içine bir kurşun sertliğiyle çöküp çöreklenen bâtıl inançları, kötü kuruntuları, çürük kanaatları silip atar. Uyanık ruhlar, yanık gönüller, Kur'an'ın nurdan berrak çağlayanından süzülüp geçerek Hakka ulaşırlar. Temiz yüreklerden yükselen mübarek dilekler ile fevz ü felaha kavuşurlar. Hayatı zehirleyen kirli hırslar, hâin emeller, çirkin arzular, kötü niyetler, Kur'an'ın tatlı sesi önünde eriyip gider. Azgın fitne ve fesad âfetini, onun hoş nefesi söndürür. İlk olarak Mekke'nin yakınındaki Hira tepesinden yükselen bu kutsal ses, ebediyete kadar kesilmez. İnsanların mutluluğu için nurdan dalgalar halinde dalgalanır durur. Kuru çöllerde yanıp kavrulan insanoğluna kevserler sunarak onlara şifa olur, onları bu gürültülü hayatın azgın çarkları arasında sıkılıp ezilmekten kurtarır. Ruhları rahmet ve mağfiret çağlayanında temizleyip Hakkın huzuruna nur içinde gönderir. Evet, Kur'an'ın sesi 15 asır evvel Hira tepesinden yükseldi. O ses, kesilmeden hep devam ediyor. Küçük, büyük, genç, yaşlı bütün mü'minler onun sesine kulak veriyor, ona koşuyor ve coşuyor. Müslüman yavrusu ninnilerle birlikte onun sesiyle yetişip büyüyor. Akşam yatağına yatarken, imanlı annesinin ona öğrettiği şu duaları okur:

Yattım Allah, kaldır beni Nur içine daldır beni, Can kafesten ayrılınca İmân ile gönder beni.

Yattım sağıma,

Döndüm soluma,

İnandım Sübhânıma,

Sarıldım Kur'an'ıma.

Kırk yanım kırk atlı,

Kırkı da Muhammed adlı. ,

''Yâsin''im kilit,

Açtım gök kapısını.

Mü'minler namazda,

Hepsi Hakka niyazda...

Bu duayı okuyan,

Cennet kuşcağızıdır..."

Tatlı bir sesle bunları okuyan yavrucuk, minik ellerini yüzüne sürer, gözlerini yumar, Cennet kuşlarına karışarak uykuya dalar.

Kur'an-ı Kerim, ismine uygun olarak, yeryüzünde en çok okunan kitaptır. 15 asırdan beri hafızlar onu ezberleyerek hafızalarında yaşatırlar. Kurrâ ise onu en güzel ve en tatlı ahenkle okumayı öğrenmekte ve öğretmekte. Mü'minler de huşu içinde onu dinlemekte. Ahlakçılar ondan fazilet dersleri alıp ruhları onunla terbiye etmekte. Kısacası O bir ümmete Hakkı duyurmakta ve onu hakla doyurmakta.

Ben, Kur'an ilimleriyle gençliğimden beri meşgulüm. Bu benim için sevimli bir çalışmadır. Tahsil zamanımdan sonra da bu yoldakı çalışmalarım devam etti. Kur'an Tarihi, Kur'an Yolunda, Kur'an Bilgileri, Son İlâhî Kitab Kur'an-ı Kerim adlı eserler basıldı. Doğuda, batıda, müslim, gayr-i müslim kimseler tarafından Kur'an hakkında bir çok eserler yazılmış ve yazılmaktadır. Ben de bu konudaki araştırmalarıma yeni katkılarda bulunmak için, çalışmama hız verdim. Bu defa daha geniş bir çaptaki bu eseri, müslüman kardeşlerimin istifadesine sunmakla bahtiyarım.

Çalışmak bizden, muvaffakiyet Cenab-ı Hak'tandır.

Ankara, 1986 Osman KESKİOĞLU

HIRADA İLK VAHYİN BAŞLAMASI

"Ne Yücedir O Allah ki,Bütün Âlemlere Bir Uyarıcı Olsun Diye

Kulu (Muhammed'e) FurkÂn'ı İndirdi.

Göklerin ve YerinHükümranlığı Ancak

O'nundur."

Üzerinde yaşadığımız bu ihtiyar küre, ilk hilkat gününden beri, güneşin etrafında dönmesine devam ediyor. O, İlâhî nizam gereğince kurulmuş düzen üzere dönmesine devam ededursun. Biz de biraz geriye dönelim,bunaltılar içinde yüzen günümüzden uzaklaşalım, tarihte dolaşalım. İşte milâdın 610. yılındayız. Kutsal hâtıralarla dolu olan Mekke'de bulunuyoruz. Bak, o da, bütün dünya gibi derin uykusuna dalmış, gaflet içinde uyuyor. Bütün gününü boş şeylerle geçirmiş, vaktini boş şeylerle öldürmüş... Kafası boş, gönlü boş, gecesi, gündüzü boş. İşi gücü, yerlerinden kımıldamaya takatı olmayan irili ufaklı 360 kadar putun etrafında vakit vakit dönüp dolaşıp onlara tapmaktan ibaret. Ne gaflet ki, insan eliyle yapılmış olan ağaç ve taş parçalarına tapmayı marifet sanıyorlar ve sonunda böyle derin bir gaflet içinde uykuya dalıyorlar. Dünya uyuyor, tarih uyuyor, onlar uyuyorlar. Bize "Dinî Felsefî Sohbetler" gibi muazzam bir eser bırakan rahmetli Ferid Kam'ın hakkı var. O, böyleleri için şöyle der:

Hurafâtı cihana hâkim etmiş,

Bakın insandaki bâtıl sebata.

Yalanlarla donatmış kâinatı,

Düzenlerle düzen vermiş hayata.

Her gece gibi bu gecenin de sabahı olacak.İşte tanyeri ağarmak üzere.

Herkes serilmiş yatıyor. Ancak Mekke evlerinden birinde bir insan, gözü ve gönlü açık düşünüyor. Vicdanının sesine, ruhunun sedasına kulak vermiş, onları dinliyor, dimağı fikirler mahşeri gibi. O, daha sakin düşüneceği, kendini ibadete vereceği bir yer olan Hira'ya gitmeye hazırlıyor. Yavaşça yatağından sıyrıldı. Yanıbaşında olan eşini tatlı uykusundan uyandırmaya kıyamadı. Eşiyle birlikte gündüzleyin hazırlamış oldukları azık torbasını alıp yürüdü...

Sabahın serin rüzgârı, çölleri yalayarak hafif hafif esiyordu. Ayakları alışık olduğu için Hira dağının yolu onu hiç te yormadı. Mekke'ye üç mil mesafedeki bu mağaraya şevkle koştu. Orada aradığı sükun ve huzur vardı.

Mağaranın ağzına geldiği zaman biraz durakladı, etrafa, gök yüzüne şöyle bir baktı. Doğuda şafak sökmeye başlamıştı. Tanyerinin ilk ışıkları, yine doğu ufkundan fışkırıyordu. İşte bu sabahın da güneşi doğacak, fakat insanlığın aydın günü ne zaman doğacak? Hakikat güneşi ne zaman ışıklarını saçıp ruhları aydın-latacak? İnsanlığın üzerine çöken bu kara bulutlar ne vakit dağılacak? Kalpleri saran bu inkar ve küfür sisleri ne zaman sıyrılacak? Vicdanları bağlayan baskılar, boş inançlar, hurafeler ne zaman kalkacak? Yetimlerin göz yaşlarını silecek, yoksulların imdadına koşacak bir şefkat eli hani?

Hira tepesinden etrafa bakarken neler düşünürdü neler. Allahım güzel yarattığı bu dünya üzerindeki insanlar, ne zaman dalaletten kurtulup hidayete kavuşacaklar? İmana sarılıp kardeşçe bir hayat yaşayacaklar? İman ve İslâm... İşte insanlığın fazilet ve saadet kaynağı bunlardır. Bunlarsız dünya karanlıktır... Vaktiyle Hz.İbrahim burada şöyle dua etmişti:

"Yarab, Sen Onlara, Senin Ayetlerini

Okuyan, Kitabi ve Hikmeti

Öğreten, Onları Her Kötülükten

Arıtan Bir Peygamber Gönder.

Doğrusu Güçlü ve Hakîm Olan

Ancak Sensin'''

(Bakara: 129)

Fakat Mekke halkı şimdi küfür ve şirk içinde, Ebu Cehilleriyle, Ebu Lehepleriyle dalâlet bataklarına dalmış, bâtıl içinde yüzüp duruyor. Tarihle, hâtıralarla dolu olan Mekke'ye baktı, tekrar tekrar baktı, çöllerden gelen serin havayı teneffüs ettikten sonra mağaraya daldı...

Raviler derler ki: "Hazreti Muhammed Gâr-ı Hira'da bu sefer kaç gün geçirdi, bilemeyiz. Fakat hiç bir zaman bir aydan fazla kalmış değildir.

Ulemâ diyor ki: ''Mağarada hangi din üzere ibadet ediyordu, kestiremeyiz. Hazreti İbrahim'in Şeriatı üzere miydi, yoksa ondan sonra gelen Peygamberlerden birinin şeriatı üzere miydi? Hem bunu araştırmaya ne hacet. Hak Teâlâ onun gözünün önüne kâinat kitabını açmış, Levh-i Mahfuzu sermiş. Kalbine Tevhid Dinini koymuş, istikbalin Peygamberinin kalbini ona göre tasfiye etmiş, ruhuna İslâm nurunu akıtmıştı. Hazreti Muhammed önüne açılan bu kitabın sahifelerini okuyor, kâinatın azameti gönlünü dolduruyordu. Göklerin berraklığı, yıldızların parlaklığı, esen rüzgâr, yeşeren otlar, ötüşen kuşlar, her şey ona bir Allah'ın varlığını duyuruyordu: Lâilâhe illallah, onun teşbihi olmuştu.

İşte bu nur hâlesi içinde Muhammed Aleyhisselâm hilkatin bu yüksek noktasından etrafı seyrediyordu. Ayağının altında dağlar, onların eteklerinde vâdiler, kum çölünün ortasında yer yer cennet gibi vahalar uzanıyordu. Üstünde gök kubbeyi süsleyen sayısız yıldızlar, Ay ve Güneş her şey Hâlik'a secde ediyordu:

'Tanı O Rahmani,

Öğretti Kur'an'î, Yarattı İnsani,

Bildirdi Ona Beyanı,

Güneş ve Ay Hesabını,

Nebat ve Ağaç Secde Halinde."

(Rahman Sûresi:1-7)

öyle olduğu halde kavmi hâlâ putlara tapınıyordu. Ne gaflet, ne dalâletti: Bütün kavmi koyu bir dalâlet, derin bir hüsran içinde yüzerken, bir kişinin kalbi ve dimağı bu şirk ve dalâlet, küfür ve ilhâd çirkeflerin-den temiz ve münezzeh kalmıştı. İnayeti İlâhiye onu korumuştu. Kalbi insanlık aşkiyle çarpıyor, dimağı beşeriyetin selâmet yolunu düşünüyordu, ömründe puta secde etmemişti. Dimağındaki düşünceler dile gelecek, kalbindeki duygular canlanacak gibiydi. Bütün hilkat, ilâhi bir huzur içinde, varlık Hâlik'a karşı uysallıkla baş eğmiş dururken, vahyin sahifeleri açıldı: Günün birinde eve döneceği sırada kendisine bir hâl oldu. Sanki mağaraya başka bir sükûn geldi, yeni bir hâdise vukubulacak gibi bir hâl oldu. Etrafına bakındı; bir şey göremedi. Uzaktan geliyormuş gibi ahenkli bir ses duydu. Ses taşlara bile tesir yapıp işleyecek bir şekilde açık ve ayân idi:

— Oku! dedi. Titrek bir sesle:

— Ben okumak bilmem, dedi.

Melek onu kucaklayıp şöyle yukarıdan aşağıya tâkati kesilinceye kadar sıktı ve aynı tatlı âhenkle:

— Oku! dedi,

— Ben okumak bilmem, diye cevap verdi.

Sesin sahibi yine aynı şekilde onu baştan aşağıya bir sıktıktan sonra:

— Oku! dedi. Üçüncü defasında:

— Ne okuyayım, deyince, Meleğin sesi yükseldi:

— Oku Yaradan olan Rabbinin namına oku. O, insanı yapışkandan yarattı, Oku, kalemle öğreten Kerim Rabbin aşkına oku. O, insana bilmediklerini öğretti.''

Hazreti Peygamber de aynı kelimeleri tekrarladı.

Peygamber Efendimiz bu hâdiseyi şöyle anlatıyor:

''O döndü gitti. Ben uykudan uyanır gibi oldum. Sanki kalbime bir kitap yazılmıştı, Mağaradan çıkıp dağın ortasına geldiğim zaman gökten şöyle bir ses geldi:

— Yâ Muhammed, sen Allah'ın Resulüsün, ben Cebrail'im.

Başımı kaldırıp göğe baktım. Bir de ne göreyim, Cebrâil bir âdem suretinde, ayakları ufukta... Ya Muhammed, sen Allah'ın Peygamberisin, Ben Cebrâilim,diyor. Ne bir adım ileri atabildim, ne de geri. Gözlerimi ufuktan bir türlü ayıramadım. Hangi tarafa bakmış olsam Melek o tarafta göründü. Bu hâl üzere ne kadar durdum, bilmiyorum. Sonra o çekildi, ben de Mekke'ye ehlimin yanına döndüm..."

Bu Melek sesi ne idi? Hazreti Muhammed bundan önce de gâibden gelen bu sesi bir defa daha işitmişti. O da şöyle olmuştu:

Kureyşliler Kâbe'yi tamir ediyorlardı. Resulûllah da Kureyş ile birlikte taş taşıyordu. Futası (İzarı) üzerinde idi. Kavminin âdeti ise, bellerine doladıkları futalarını omuzlarına koyup taşı onun üstüne almaktı. Amcası Abbas: "Kardeşimin oğlu, şu futanı omuzunun üstüne koy ve taşı onun üstünde taşı. Böylece omuzun incinmiş olmaz." dedi. O da futasını, kavminin yaptığı gibi omuzuna koymak için kaldırdı. Vücudu açılınca ansızın yere düştü. Uzaktan gelen bir ses duydu:

"— Ya Muhammed, sen Peygambersin, sana yakışmaz, futanı ört!" O, bu işin dehşetinden hemen futasını örtüp kalktı ve taşı çıplak omuzuna koyarak öyle taşımağa başladı. Amcası Abbas'ın, kendisine başkaları gibi yapmasını söylemesine rağmen, hatiften bu sesi duyduktan sonra bir daha futasını kaldırmadı ve ondan sonra çıplak görülmedi.(1)

İşte ilk defa gâibden böyle bir ses gelmişti. Fakat o geçici bir şeydi. Şimdi ise hâl bambaşka idi. Bu ses tekrar tekrar geldi. Hazreti Muhammed Meleğin söyle-diklerini aynen belledi ve tekrarladı:

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ

İkra3 Bismi rabbikellezi halaka, halakal-insâne min alak. ikra' ve rabbükel-ekremül-leziailemebilkalemi, allemel-insânemalemyaflem."

Eve ulaşınca eşi Hz.Hatice sordu:

— Yâ Muhammed, sana ne oldu, nerede kaldın? Seni aramak için hizmetçileri bile gönderdim.

Hazreti Hatice'ye başından geçenleri anlattı. O da:

'— "Müjde, müjde! dedi. Sebatlı ol. Hatice'nin nefsini, kudretli elinde tutana yemin olsun ki, umarım sen bu ümmetin Peygamberi olacaksın.''

Hazreti Hatice ona biraz istirahat etmesini söyledi ve acele çıkıp akra-basından olan Varaka bin Nevfel'e koştu. Varaka, Tevrat ve İncil'i bilen bir adamdı. Ona eşinin başından geçenleri anlattı. Gözlerini kaybetmiş bir ihtiyar olan Varaka, bu sözleri dinledikten sonra:

— "Kuddus, Kuddus, dedi. Varaka'nın hayatı kudreti elinde olana yemin ederim ki, eğer bu söylediklerin anlattığın gibi ise, Yâ Hatice, ona Musa'ya gelen Nâmûsu Ekber Büyük Melek gelmiş. O bu ümmetin Peygamberidir. Ona söyle, sebât etsin. Kavmi onu vatanından çıkaracak, keşke o gün ben sağ olsam da ona yardım etsem..."

Hazreti Hatice, sevinerek eve döndü ve ona Varaka'nın söylediklerini anlattı. Bunun üzerine Hazreti Muhammed, Rabbine hamdetti. Şükür nişanesi olarak Kâbe'yi tavafa çıktı ve orada o da Varaka'ya rastladı, ona başından geçenleri anlattı.

Bu hâdiseyi Buharî, Hazreti Ayşe'den şöyle rivayet ediyor:

Hazreti Aişe diyor ki:

"Resulûllahın ilk vahiy başlangıcı uykuda rüyayı sâdıka görmekle olmuştur. Hiç bir rüya görmezdi ki, sabah aydınlığı gibi açık ve âşikâr olmasın. Ondan sonra kalbine yalnızlık sevgisi konuldu. Artık Hirâ'daki gâr içinde halvete çekilip orada ehlinin nezdine gelinceye kadar adedi belli günlerde tehannüs ve teabbüd eder. Sonra yine Hatice'nin nezdine dönüp bir o kadar zaman için yine azık tedarik ederdi. Nihayet bir gün Hira gârında bulunduğu sırada Emri Hak yâni vahiy geldi. Şöyle ki: Ona Melek gelip, "Oku" dedi. O da, "Ben okumak bilmem" dedi. Resulü Ekrem buyurur ki, "O zaman melek beni alıp takatım kesilinceye kadar sıkıştırdı. Sonra bırakıp yine "Oku" dedi. Ben de ona "Ben okumak bilmem" dedim. Yine tutup ikinci defa takatım kesilinceye kadar sıktı. Sonra beni bırakıp yine "Oku" dedi. Ben de "Okumak bilmem" dedim. Nihayet yine alıp üçüncü defa sıktı. Sonra bırakıp: ''lkra' Bismi rabbike; "Yaradan Rabbinin ismiyle oku. O ki, insanı pıhtılaşmış kandan yarattı. Oku ki, senin kerîm Rabbin, kalemle öğretmiştir. İnsana bilmediklerini talim etmiştir." dedi.

Bunun üzerine Resulü Ekrem yüreği titreyerek evine döndü ve Hazreti Hatice'ye:

— "Beni örtün, beni örtün" dedi.

Korkusu zâil oluncaya kadar vücudunu sarıp örttüler. Ondan sonra, olup biteni Hatice'ye nakletti:

— Kendimden korktum, dedi. Hatice:

— öyle deme, Allaha yemin ederim ki, Allah hiç bir vakit seni yalnız bırakıp utandırmaz. Çünkü sen akrabana bakarsın, işini görmekten âciz olanların ağırlığını yüklenirsin, fakirlere verir, kimsenin kazandıramıyacağını kazandırırsın. Misafiri ağırlarsın, Hak yolunda zuhur eden hâdisatta halka yardım edersin, dedi.

Bundan sonra Hz.Hatice, Resulü Ekrem'i alıp amcası oğlu Varaka bini Nevfel'e götürdü. O, cahiliyet zamanında Hıristiyanlığa girmiş bir adamdı.

İbranice yazı bilir ve İncil'den Allahın nasib ettiği kadar yazardı. Gözleri kör olmuş bir ihtiyardı. Hz.Hatice, Varaka'ya:

— Amcam oğlu, dinle de bak, kardeşin oğlu ne söylüyor, dedi.

Varaka:

— Ne var, kardeş oğlu? diye sorunca Resulûllah, gördüğü şeyleri kendisine haber verdi. Bunun üzerine Varaka dedi ki:

— Bu gördüğün Allahü Teâlâ'nın Musa'ya gönderdiği Namus-u Ekber'dir. Yâni sırrı vahiy sahibidir. Ah, keşke senin dâvet günlerinde genç olaydım. Kav-minin seni yurdundan çıkaracağı zaman keşke hayatta bulunsaydım.

Resulûllah:

— Onlar beni yurdumdan çıkaracaklar mı? diye sordu. Oda:

— Evet, dedi, zira senin gibi bir şey getirmiş, vahiy gelmiş bir kimse yoktur ki, düşmanlığa uğramasın. Şayet senin dâvet günlerine yetişirsem sana son derece yardım ederim.

Ondan sonra çok geçmedi, Varaka öldü. O esnada fetret-i vahiy de vuku bulmuştu."

Buhârî'nin rivayet ettiği bu Hadîsi Şerifteki bazı noktalara temas etmek isterim:

1- Hazreti Peygamberin ilk defa karşılaştığı bir halin tesiriyle geçirdiği buh-ranlı dakikalarda Hazreti Hatice'nin metaneti ve sarfettiği sözler dikkati çeker.. Öyle sözler söylüyor ki, olgun bir kadın ve vahiy nazil olacak olan Hane-i Saadete lâyık bir zevce olduğunu gösteriyor.

2- İlk inen vahiyde "İkra' = Oku" diye emir, emr-i tekvinidir, emri teklifi değil. Zira Peygamber ümmî idi, okumak bilmiyordu. Fakat: "Kan pıhtısından, işiten ve gören, akıl sahibi insan yaratan Allah, sana vahyettiklerini insanlara okuyasın diye seni kari', okuyan yapmıştır, halka sen bildireceksin.'' demektir.

3- Hira Gâr'ında ilk vahiy uyanıkken mi, yoksa rüya halinde mi geldi? Rivayetler muhteliftir. Hazreti Aişe'nin rivayetinden uyanıkken olduğu anlaşılıyor. İbni Hişam ise rüyada idi, diyor. Bu iki rivayeti telif mümkündür: Evvelâ rüyada idi, sonra aynen vaki oldu. Zaten vahiyden önce rüyayı sâdıka devresi geçti ki, bu hâl vahye bir nevi hazırlıktı. Resulûllah Efendimizin rüyasında görmüş olduğu şeyler, günü gününe olduğu gibi çıkardı. Hazreti Aişe'nin rivayet eylediği gibi: "Vahyin ilk başlaması rüyay-ı sâliha iledir. Hiçbir rüya görmezdi ki, sabah aydınlığı gibi vâzıh ve âşikâr çıkmasın." Beyhakî, bu müddetin altı ay kadar olduğunu söyler.

Demek Resulûllah Efendimizin ruhu o kadar sâfileşmiş, kalbi o kadar şeffaflık kazanmıştı ki, vahy-i ilâhîyi kabul ediverecek bir hâle gelmişti. Gayb âlemiyle ittisal peyda ediyor, âlây-ı illiyyine ulaşıyordu. Resulûllah Efendimiz bizzat, bu hali şöyle tarif eder: ''Sanki kalbimin üzerine bir kitap yazılmıştı.''

4- Titremesi korkudan değildi. Yüklendiği peygamberlik vazifesi ağır olduğundan, hakkıyla ifa etme endişesindendi.

__________

(1) Bu hâdiseyi Buharî vesâir Hadis kitapları rivayet etmektedirler. Araplarda cahiliyette

çıplaklığın pek ayıp sayılmadığı anlaşılıyor. Öyle ki, bir aralık Kâbe'yi bile anadan doğma çırılçıplak tavaf ederlerdi.

VAHYİN İLK ANLARINDA

Annie Besant ismindeki İngiliz mutasavvıf kadını bir konferansında Hazreti Muhammed'in hayatının bu devresine, vahyin inişinden önceki bu hâline temas ederek şöyle demektedir: "Hazreti Muhammed böyle herkese faydalı olmak, yardım yapmak gibi iyi ve temiz bir hayat yaşarken iç âleminde bir fırtına kopuyor, nefsinde mücadeleler geçiriyordu ki, bu hali ancak ilâhî vahye mazhar olan Allanın yakın kulları bilir. Ruhuna bütün mânalar yüklendiği zaman sahraya çıkıp tenhalıklarda dolaşırdı. Aylarca bu hal üzere devam etti. Sahranın ortasında bir mağaraya çekilir, orada yalnızca sükûnet içinde Allahına yalvarırdı. Gönlünde Risâlet nuru, Peygamberlik meş'alesi parlamak üzere idi. Nihayet kendisine "Oku!" diye nidâ eden sesi duydu. Parlak bir gecede gökten inip onu kaplayan bu vahiy nurunun içinde kendisini kavmine Risâletini tebliğ etmeye dâvet eden Meleği gördü. Melek ona Allahın vahyettiklerini insanlara öğretmesini söyledi. Tebliğe memur oldu."(2)

Uzlete çekilen bu Peygamber, bütün bir milletin hayat kaynağı oldu. Milletinin arasına girip, onlara karışıp ve kaynaşıp onlarla Allah namına konuşması emrolundu.

O artık bambaşka bir adamdı. O, Arap diyarında nizamlı bir devlet kuracaktı. Öyle kuvvetli ve satvetli bir devlet ki, ondan sonra gelenler Avrupa'ya ilim nurunu götüreceklerdi. Onlar gene kuvvetli ve şevketli bir imparatorluk kuracaklardı. Onlar, başka hiç bir dinde benzeri olmayan bir şekilde Allahı bir bilip huzurunda ibadet yapacaklardı.

Bu Arap Peygamberinin dinine tâbi olmayanların bilmesi gereken bir şey var: İslâmiyet, mütekidlerine çok sağlam bir akide, sahibinin gönlüne çok derin işleyen bir iman vermektedir.

Filozof Ben'in dediği gibi: "Eğer gerçekten akidenin sıhhati, sahiplerinin seyir ve sülûkünden, davranışlarından anlaşılırsa, Müslümanları bir düşün ve Muhammed'in sözlerinin bugüne kadar insanların amellerinde nasıl hâkim olduğuna bir bak: Yeryüzünde hiç bir Müslüman yoktur ki, İslâmdan ve onun Peygamberinden hoşlanmayan bir kalabalık arasında da olsa, onların alaylarına bakarak namazda secdeye varıp Allahının huzurunda yerlere kapanmaktan çekinmiş olsun.(3)

Buharî'nin rivayetinde geçen tehannüsü şarihler tefekkür, ibret ve mürakabe ile tefsir ederler ki, bu hali, "Kahramanlar" eserinde Carlyle (1795-1881) şöyle tasvir etmektedir:

"Muhammed'in dimağına her dakika hazar ve sefer zamanlarında binlerce sual hücum ediyordu: "Ben kimim? Niçin varım? Bu hudutsuz kâinat ne? Neye inanmalı?" Fakat Hira'nın kayaları, Tûr'un göğe yükselen şâhikaları veyahut harabeler ve ovalar bu suallere cevap veriyor muydu? Asla. Şu devreden kâinat, birbirini kovalayan gece ve gündüz, pırıldayan yıldızlar, sağnaklar getiren bulutlar... Bunların hiçbiri bu sorulara cevap vermiyordu.''

Peygamberliğin başlangıcı olarak sırlar rüya âleminde keşfolunmaya başladı. Rüyaları aynen çıkıyordu. Nihayet vahiy nazil olmaya başladı. Bir gün Hira'da Melek gelerek: "Oku! Yaratan Rabbinin adı ile oku! O, insanı kan pıhtısından halk etmiştir. Kalemle öğreten, bilmediğini talim eden, kerîm Rabbin hakkı için oku!" dedi. Bu hitaptan sonra Allahu Zülcelâlin tecellisinden titredi. Nübüvvet vazifesini yüklenmek büyük bir şeydi, mesuliyeti ağırdı. Bunun karşısında titrememek kabil miydi?

_______

(2)Peygamberin tebliğe memur oluşu ilk vahiyden sonradır.

(3)Muhammed Subeyh, El-Kur'an. c.l, s. 35-38, Kahire

VAHİY NEDİR?VAHYİN DİLDE ve DİNDE MÂNALARI

Kamusun beyanına göre:

"Vahiy, işaret eylemek mânasınadır. İşaret-i serîa mânasına mevzudur ve mânayı merkum alâ veçhir-remz vetta'riz kelâmla ve terkipten mücerred savtile ve bazı cevarih ile bil'işare hâsıl olur. Ve kitabetle de suret bulur. Bu cihetle bunların her birinde istimal olunur... Ve vahiy yazı yazmak mânasınadır. Ve yazılmış nâme ve kitabe ıtlak olunur. Ve elçi göndermek mânasınadır. Ve ilham mânasınadır. Ve gizlice söz söylemek mânasınadır. Ve mutlaka bir âher adama ilka olunan kelâma denir. Ve savt ve âvaze denir, gerek insanın ve gerek şâirin olsun. Ve vahiy sür'at eylemek mânasınadır.""(îha) bir adama bir kimseyi, ya bir nesneyi göndermek mânasınadır. Ve ilham mânasınadır. Ve kalbe havf ve endişe düşüp hafvnâk olmak mânasınadır.(4)

Ragıb Isfahani der ki:

"Vahyin aslı, seri' işarettir. Ve sür'atı tazammun eder, remz yoluyla ve söz ile olur; bazan terkipten mücerred savtla olur; bazı cevarih ile işaretle ve kitabetle de olur."

ll'inci sûrenin 19'uncu âyetinde (Evhâ İleyhim) onlara söz söylemeden işaret etti mânasınadır. İha cevarihle de yapılır,

Arap şairi şöyle demiş:

"Ona şöyle bakıverince fikrimin incelikleri onun eşsiz güzel vasıflarına hayran kaldı. Bu bakış ona benim onu sevdiğimi ihâ yâni işaret etti ve o bunu anlayınca eseri yanaklarında belirdi.''

Görülüyor ki, vahiy: Başkalarına gizli kalan bir şekilde kendisine tevcih olunan kimseye hususî ve serî bir şekilde gizli olarak bildirmektir. Garizi ilhame de vahiy denir, arılara olunan vahiy gibi:

(ve evhâ Rabbüke ilen-nahl واوحي ربك الي النحل)

Hatıralara ilham ve temiz ruhlu, selim fıtratlı insanın kalbine koymak mânası da gelir. Hazreti Musa'nın anasına vahyi gibi.

Bunun zıddı da böyledir. Oda şeytanın vesvesesidir: 6'ncı sûrenin 112'nci âyetindeki vahiy sözü böyledir.

ان الشيا طين لحونون بعضهم الي بعض

Allahın Enbiyasına vahyinde fiilin asıl maddesindeki bu iki aslî mâna yâni gizlilik ve sür'at vardır. Masdarın mânası budur. Vahyin din dilinde mânası: Allahü Taâlânın Peygambere bir hükmü şer'îyi bildirmesidir; onun kabine ilkasıdır.

Türkçemizde vahiy dinî mânasında olarak kullanılır. Ancak bazan ilham yerine de kullanılmıştır.

Leskofçalı Galip Bey:

Tecelli berk urur yeryer sevâd-ı dâğ-ı canımdan,

Cihân-ı Tûr-i aşkım, nûr akar her gülistanımdan

diye başlayan kasidesinde:

Ben ol vahy~âver-i nazmım ki sît-ı şehîr-i Cibril Olur peyda sarîr-i hâme-i mu'ciz beyânımdan.

demektedir.

İstiklal Marşımızı yazan büyük İslâm şairi merhum Akif de ölmez şehitlerimiz için yazdığı Çanakkale şiirinde vahiy kelimesini şöyle kullanmaktadır:

"Bu, taşındır."diyerek Kâbeyi diksem başına; Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına;

Yine birşey yapabildim diyemem hâtırana.''

Vahiy ile ilham arasında fark vardır. Vahyin Allah tarafından olduğuna Peygamberin kalbinde zarurî bir ilm-i yakin hâsıl olur. İlham ise nereden geldiği belli olmayan bir his ve şuurdur.

İlham, delilsiz olarak yâni bilgi vasıtalarımızdan birine dayanmayarak kalbe feyiz tarikiyle doğan mânadır. İnsanlar için bilgi vasıtaları; selim hisler, akıl ve haber-i sadık olmak üzere üçtür. His ve müşahede altına girmeyenleri akıl ile biliriz. Akıl da her şeyi bilemez. Akıl ve his ile bilinmeyen şeyler hususunda bir sadık habercinin haberine, sem'an nakle muhtacız... Vahiy ve nübüvvet bu kısımdandır. Vahyin suret-i vukuunu ve mahiyetini ancak Enbiya bilir. Bu hâl, nübüvvet sırlarındandır. Şeyh Dede Galib'in dediği gibi:

Ey hâme o rutbe olma çâlâk,

Esrar-ı nübüvvet olunmaz idrâk.

Zaten ruhî haller hakkında beşer bilgisi pek kısadır. Bugün ilim ve fennin akıllara hayret verici terakkisine rağmen, psikoloji sahasında emekleyen bir çocuk vaziyetinden ileri geçebildiğini kim iddia edecek? Son gelişmelerin ve

buluşların meydana çıkarmaya başladığı şuuraltı âlemler ne esrârengiz şeylerdir. Vahyin hakikatini kavrayabilmek ise çok güçtür, hattâ vahyin hakikatını idrâke imkân yoktur; vukuunu inkâra imkân olmadığı gibi.

Muhammed Reşit Rıza "Vahyül-Muhammedî'' nam eserinde bu husustan bahsederken "Aklı Zâhir ve Aklı Bâtın" diye bir taksim yaptıktan sonra diyor ki: "Aklı Bâtından başka bir de Aklı Hafiy" vardır. Tahteşşuur ilham diyebileceğimiz aklı bâtın fikirleri okur, gizli şeyleri bilir. Şuur altı öyle kuvvetli bir şeydir ki, ondan hiçbir şey kaçmaz. Her şeyi şuurun tâ derinliklerine gömer, bazan meydana çıkarıverir. Gizli şuur fevkalâde haller arzeder. İspirtizma ilim dünyasını meşgul eden bir hâl alıyor."

Hayvanlardaki hayret verici şeylere biz şeriat dilinde, "ilham-ı fıtrî" diyoruz. Garp ulemâsı buna sevki tabiî adını veriyor. Hayvanlara bile vahiy var. Umumî mânada vahiy bir tahteşşuur ilhamdır. Akl-ı bâtın ruh yerine kaimdir. Nefs-i ruhânîdir. Ruh âlemi esrarla doludur ve örtülüdür. Anlayamıyoruz diye inkâra kalkışmak akıl kârı değildir. Avrupa ulemâsı vahyi inkâr etmez, Akl-ı bâtından, ruhanî nefs-i hafiden coşan âmâle vahiy adını verir. Aradaki fark: Bize göre vahiy Allahtan nâzil olmuştur. Onlara göre içten feyiz ile coşmuştur. Bize göre Melek vasıtasiyle nâzil olur. Onlarca Melek akl-ı hafidir, tahayyülden gözüne görünür."

Hıristiyanlıkta bizim dinimizde olduğu mânada vahiy olmadığından bu hususta Avrupa ulemâsı fikir yürütmez. Onlarca İsa'ya vahiy gelmeye hacet yok, çünkü onlara göre, O, İbnüllah, Allahın oğlu, bizde ise Peygamber beşerdir, Allah kendisine vahyeder.

Yukarıda işaret olunduğu gibi Kur'an Hazreti Muhammed'in akl-ı zâhir ve akl-ı bâtınının eseri olamaz. Vakıa insanda mahiyeti bilinmeyen akl-ı bâtın olup ilm-i gayb ve şuhudda hafiy olan şeyleri onunla bilir. Harikulâde işler sâdır olur. Fikir okumak, ispirtizma halleri böyledir. Fakat böyle insanın içinde bulunduğu farzolunan akl-ı hafiy arasındaki mesafe ve münasebet nedir, bilinmez. Müsbet ve menfi elektrik birleşince ziya hasıl olduğu gibi bâtındaki akl-ı hafiy ile hariçteki akl-ı hafiy birleşince vahiy hâsıl oluyor denemez. Vahiy akl-ı bâtından coşan bir şuur değildir. Vahiy nefsî de değildir. Bunlar meseleyi izah edemez. Ancak zihinlere biraz daha yakınlaştırır. Vahyin mahiyeti, ruh gibi esrar-ı ilâhiyedendir.

Maddecilik cereyanını oldukça önleyen şu esrarlı ispirtizm cereyanı meseleyi kolaylaştırır. İspirtizm gösteriyor ki, "Akl-ı Bâtın" vardır. İnsanın iç âlemi bir muammadır. İspirtizm halinde görüyor, işitiyor, hem uzaktan, mesafe kaydı kalkıyor. Demek, cesetten ayrı ruh vardır. Ruhlarla temas mümkündür, İspirtizm hususu istidad iledir. Vahyin mümkün olduğunu gösterir bir hâdisedir; Enbiyanın hususî sıfatları vardır. Allahü Taâlâ onlarda o kabiliyet ve istidadı

hazırlar. Melek vasıtasiyle onlara vahiy ilka eder. Melekten Peygamber vahiy telâkki eder.

Vahyin mümkün olduğu ilim âlemince kabul edilmiştir. Maddecilerin ''Materyalistlerin" azgın cereyanı yirminci asırda biraz durmuştur. Ruh ve mâneviyat âlemi esrarengizliğine rağmen, bugün ilmî bir meşgale olmuştur. Mesele kuru bir inkârla geçiştirilemiyor. Beşer fıtratında saklı vehbî (tabiî) melekeler, merkûz kudsî garizeler vardır.

Müdekkik âlim rahmetli Elmalılı Hamdi Yazır'ın şu satırlarını da dinleyelim:

"Bu kerre de döner mücerred şuur delâletiyle bir de sırf ruhanî yoldan giderek bir müşahede ve tasnif daha yapmak için harekete gelirim... Bu kerre ruhanî nokta-i nazarla olan bu ikinci mülâhazaya gelelim: Bu haysiyetle kendimize bakınca şuur âlemimizin bir seması demek olan gönlümüzde nefs-i natıkamızda bir arz gibi "Ene" vicdanının merkezi bulunan kalbimizde iyman ve irade şuuru uyandırmak üzere muhit ile alâkadar yedi pencere buluruz ki, ''bunlardan bize mütemadiyen ruh sereyan eder. Beşi yalnız cismanî muhit hâdiselerine nâzır olan havassı hams (Beş duygu), altıncısı onların vâridatiyle daha ilerisine nâzır olan akıl ve mantık, yedincisi herkeste sarih ve kavi olmamakla beraber hepsinden geniş olan ilham ve vahiy kuvveleridir. İşte biz, meşair denilen bu yedi pencereden kalbimize inip çıkan ruh ve basiret nurunun kuvvet ve za'fına göre hakikattan haberdar olur ve ona göre iyman ve irade cehdiyle âkıbetimiz olan gayeye doğru yürüyoruz. Nefes alırken ciğerlerimize kâbiliyetlerine göre hava girip çıktığı gibi, his ve idrâkte de meşâirimize ruh inip çıkarken o cereyan-ları yerli yerine hakkiyle iysal ve tevzia hizmet eden ve melâike denilen bir çok gizli ve hayırlı maddî ve mânevî kuvvetler bulunduğu ve mâniaları bertaraf ederek idrâkimizi; iymanımızı, irademizi takviye için çalıştığı gibi bilâkis o ruh cereyanlarının bize nüzulü sırasında yol kesen eşkiya gibi pusu kuran, varidatımızı soymaya ve hiç olmazsa vehim ve hayal ilkasile müzahame edip bizi aldatarak neuzü-billâh idrâkimizi, iymanımızı, irademizi gizliden gizliye idlâl ve ifsad etmeye çalışan maddî ve mânevî bir takım şer ve alçak kuvvetler de vardır ki, bunlara da cin ve şeytan denilir. Dostu düşman veya düşmanı dost zannettiren bir vehm, biri iki, eğriyi doğru veya bilâkis gösteren bir hayal, iyiyi, kötüyü iyi zannettiren bir fikir, boş yere gönlümüzü imrendiren veya bulandıran bir rüya veya söz intibaı hep gizli veya açık bir şeytan parmağıdır ki, bunlar bizimle sema arasında icray-ı şakavet ederler. Bunlar olmasaydı biz hiç bir his ve irademizle hata etmez, her hususta hakka intibak ederdik. Bizim bun-lardan korunabilmemiz için de birincisi nefsimizin fıtrî kabiliyeti, ikincisi inmekte bulunan ruh cereyanının tam ve kabiliyetimizle mütenasip olarak şiddet ve kuvveti, üçüncüsü de iradenin hudu-dunda bu varidatın tâ menbaı vahye kadar yekdiğerine mutabakatlarının derecesi gözetilmek lâzımdır. İşte bize böyle bir merkez noktası gibi tecelli ederek (ben) dedirten nefsimizle muhitimize tabaka tabaka intibakımızı ifade etmek suretiyle bizi hakikattan haberdar edip duran ruh cereyanına medhal ve mahreç halinde açılmış bulunan yedi şuur noktasına içinden ve dışından vârid olabilen yedi nevi hâdisat ve idrakât âlemleri de benlik zeminimizi sarmış bulunan yedi semadırlar. Yâni Lâmise muhiti, Zâika muhiti, Şâmme muhiti, Sâmia muhiti, Bâsıra muhiti, Akıl ve Mantık muhiti, İlham ve Vahiy muhiti demek olan bu yedi âlem aralarında tabaka tabaka mütenevvi ve aynı zamanda müte-tabık birer tecelli tarziyle vicdanımıza intibakları nisbetinde bizim hem âfakımızla hem de kendimizle intibakımızı temin eden bir vahdet nizamı arzederler ki..." (5)

Vahiy ve nübüvvet hakkında Hıristiyanlığın akidesi bambaşkadır. Dinî ve asrı ilimleri bir arada toplayan Doktor George 1894'de Beyrut'ta Amerikan Matbaasında basılan "Kamusül-Kitabül-Mukaddes" nam eserinde vahyi târif ederken vahyin ilham mânasına olduğunu söyledikten sonra; kitap vahiydir demek, bu mânaca vahiy "Ruhullahın kitaba hululüdür" diye târif yapıyor ki, bu Hıristiyanca bir izahtır. Böyle bir şey Musevîlikte de yoktur. İlhamı, Ruhullahın mülhemin ruhuna hululüdür, diye izah etmek haksızlıktır, hatadır.

Vahiy ve Kur'ân'ın ne veçhile nâzil olduğu hakkında Abdülaziz Çavuş'un ''Esrâr-ı Kur'ân'' adlı tefsirinden bu konu ile ilgili satırları okuyalım:

Kur'an'ın nüzul keyfiyeti:

"Kur'an-ı Kerim nasıl nazil oldu? Kur'an Peygamber'in kavli midir? Kıssaların tekrarındaki hikmet nedir? Bu ve buna benzer bir takım meseleler var ki, ilk devir müslümanları istisna edilecek olursa, eskiler ve sonra gelenler bunları uzun uzadiye söz konusu etmişler ve bu meselelerden çıkan ihtilâf bugüne kadar kat'î bir surette hal olunamamıştır. "Kitapta ihtilâfa düşenler, uzak bir şikak içindedirler." (Bakara: 175)

"Şurası bilinmelidir ki, bizzat Kur'ân'ın âyetleri, Kur'an-ı Kerim'in Hazreti Peygambere ne veçhile nazil olduğunu beyan ve izah etmektedir."

"Ayetlerden bazısı Kur'ân'ın Resûl-i Kerimin kavli olduğunu duyuruyor:

"O (Kur'an) Resul-i Kerim'in sözüdür, o asla şair sözü değildir, ne de az inanıyorsunuz. Kâhin sözü de değildir, ne kadar az düşünüyorsunuz" (Hâkka: 40)âyeti gibi. Görülüyor ki, bu âyet, Kur'ân'ın şiir ve kehânet nevinden bir şey, Muhammed Bin Abdullah'ın Peygamberliğinin başından itibaren mecnun bir şâir, seci yapan bir kâhin olduğu zannında bulunanların bâtıl zanlarını red için nâzil olmuştur. Müşriklerin Peygamberimiz hakkındaki bâtıl zanlarını çürütüp red eden bu âyet-i kerimedeki "O Resul-i Kerim'in sözüdür" kavlinden maksat Peygamberlikten önce kendisine isnat olunan hallerden hiç birisi kendinde bulunmayan Muhammed Aleyhisselâmdır."

"Diğer bir takım âyet-i kerimeler Kur'ân'ın Allah tarafından vahiy yoluyla Hazreti Peygambere nâzil olduğunu gösterir.

"Kur'an-ı sana biz indirdik" (Dehir: 23)

"Ruhul Kudüs onu Rabbinden sana hakla indirdi. " (Nahl: 102)

"O arzuya göre söylemez, o ona vahy olunmuş bir vahiydir. '' (Necim: 3,4)

"Bu itibarla Kur'ân'ın Hazreti Peygambere ne suretle nazil olduğunu ve ondan evvel gelip geçen peygamberlere semavî kitapların nasıl inzal edildiğini beyan etmek gerekiyor. Esasen İlâhî vahy'in Peygamberlere ne veçhile geldiğini gösteren âyetler vardır:

"O âlemlerin Rabbinin indirmesidir, sakındırıcılardan olasın diye Ruhul-Emin onu senin kalbine açık bir arapça dil ile indirmiştir."(Şuarâ: 192-195)

"Bu âyet İlâhî vahyin Cebrâil vasıtasıyla doğrudan doğruya Peygamberlerin kalplerine indiğini gösterir. Bu takdire göre vahy, Cenab-ı Hakk'ın Peygamberler vasıtasiyle insanlara tebliğ etmek istediği emirleri, hükümleri, mevizaları Peygamberlerin kalplerine ilhâm etmesiyle olur. "De ki, Cebrail'e kim düşman olursa olsun, O Kur'an'ı Allahın izniyle senin kalbine indirdi. " (Bakara: 97) âyeti bunu teyit eder."

Mushaflardaki yazılmış olanlar (nukuş) hâdis olduğu gibi lisan ile okunan âyetler, gerek Peygamber ve gerek diğerleri lisaniyle olsun, aynı mahiyettedir. Âyetlerde Kur'an-ı Kerim'in (Zikri muhdes) olarak vasıflandırılması da buna delildir." (Enbiya: 2, Şurâ: 5)

"Mâmaafih bu sözlerden Kur'an'ın Peygamberin kelâmı olduğu, yani Kur'an'ın son derece muciz olan elfaz ve ibarelerini, terkib ve telifini, ondaki kıssaları ve hükümleri onun ihtira etmiş olduğu manası tabii asla anlaşılamaz. Çünkü Hazreti Peygamberin Peygamberlik gelmezden önce okuyup yazma bilmiyen (ümmî) olması bu tarz telakkiye meydan vermiyeceği gayet bedihidir. ''

Evet Peygamber Efendimiz, milleti arasında, 40 senelik şerefli bir hayat geçirdi ki, bu müddet zarfında arapların öğünme sermayesi olan şiir ve hitabete dair bir şeyle meşgul olduğu, bir kâhin olduğuna hüküm ettirecek şecili sözlere heveslendiği görülmediği gibi, kitaplara ve esâtire vâkıf bir bilgiye sahip değildi. Geçmiş Peygamberlerin ve hükümdarların olaylarına aşınâ bir müverrih de değildi..."

"Fakat 40 yaşına girince lisanı bir fesahatlâ açıldı, kalbi de ilim, hikmetle doldu. Bu Allahın bir fazlı ve keremi idi. "Allah, sana kitabı ve hikmeti indirdi ve sana bilmediklerini öğretti." (Nisa: 112) Allah tarafından risaleti tebliğe, dini yaymaya, insanları doğru yola davete ve irşada memur oldu. "O Allah, ümmilere içlerinden bir Peygamber gönderdi, onlara onun âyetlerini okur, onları temizler, onlara kitap ve hikmeti öğretir, halbuki önce apaçık dalâlette idiler." (Bakara: 129)Peygamberliğin iptidasından itibaren Allah tarafından bir veya bir kaç âyet bizim bugün okuduğumuz haliyle ayni tertipte arapça olarak Peygamberin kalbine ilkâ ve ilhâm olunur, bu âyetler kalbin tercemanı olan lisanından olduğu gibice sadır olurdu. "Kendilerine indirileni insanlara beyan edesin diye biz sana Kur'an'ı inzal ettik. "(Nahl: 44).

"Kur'an âyetlerinin peygamberle kâim olması ve kalbine intibaı suretini, birimizin yazı yazmak veya manzume düzmek istediğimiz zaman hasıl olan hâlet ve tesirata kıyas etmek doğru olamaz. Biz böyle bir şeye teşebbüs ettiğimiz zaman, evvel emirde uzun uzadıya zihnimizde manaları tasarlar, tertip eder, kelime ve ibareleri terkib haline getirmekle beraber yazacağımız şeyin düzgün, bağlantısı yerinde, yazılışı mükemmel olabilmek için ilimden, içtimaî meseleler hakkında bildiklerimizden, mantık kıyaslarından yardımlaşırız. Fikrimizde hazırladığımız zihni suretler ve nefsî ibareleri bir hayli düşünerek derler toplarız, atıp katarak muayyen bir şekil verdikten sonra içimizde hazırlanmış olan bu düşünceleri lisanımızla ibare halinde beyan ederiz. Dilden çıkan sözler, kafadaki manaların kelime haline gelmesidir. İşte bu şartlar içinde ifade edilen bir fikir ve meram, tertip ve mana itibarıyla kalpdeki maksatlara uygun olur. Şairin dediği gibi:

"Söz asıl kalptedir. Dil kalpdekine tercüman olur."

"Beyana hacet yokdur ki, eşyanın dış suretlerinin ayni, yahut ona yakın suretlerle temessül etmedikçe zihinde vücut bulması kâbil değildir..."

"Bütün bunlar: dış suretleri olan cisimlere âittir. Oğulluk, babalık, nefi ve isbat gibi madde veya madde ile kaim olan mahsûs şeyler sırasına girmeyen manevî şeylere gelince; kelimeler, işâretler, rumuzlar gibi bir takım maddî vasıtalar olmadıkça bunların zihinde hazırlanması ve fikren temsili kâbil değildir. Bunun için nisbî manalardan birinin, ibarenin delâleti, rumuzun işâreti olmadıkça zihinde temessülü imkânsızdır."

"Meselenin bu cephesi aydınlandıktan sonra, kolaylıkla anlaşılır ki, Cenab-ı Hakk kullarından birine âyetlerini ve hükümlerini vahy etmek isteyince, onun kalbine emirlerini, nehiylerini, ahlâk, din kâidelerini mutazammın ibareleri ilka etmekle beraber o ibarelerin mana ve suretleri hakkında onda bir ilim-i zarurî yaratır. Ve hatta telakki eden zât ise tertip ve telifinde şahsî tesiri olmaksızın zihninde temessül eden hükümleri ve âyetleri havi olan, ansızın kalbinde tecelli eden vahy ibarelerine lisanından sadır olan ibarelerle terceman olur. Bundan başka "Ey Resul, Rabbin tarafından sana inzal olunanı tebliğ et, eğer bunu yapmazsan risâletini tebliğ etmemiş olursun." (Maide: 70) âyeti vahy olunan âyetleri ziyadesiz, eksiksiz tebliğe memur olduklarını da beyan etmektedir.'

"Biz kendilerine beyan etsinler diye gönderdiğimiz her Peygamberi kavminin diliyle göndeririz." (İbrahim: 4) âyeti de bu maksadı açıklar."

"Bu hususla ilgili olarak nâzil olan âyetler arasında maksada en açık delâlet eden âyetler Kıyamet süresindeki: "Endişe edip dilinle Kur'an'ı söylemekte acele etme, Kur'an'ı cem' edecek ve okutacak olan biziz, Biz okuduğumuz zaman o okuyuşa tâbi ol." (Kıyame: 16-18) âyetleriyle "Vahyi tamamlanmadan önce Kur'an'ı acele etme" (Taha: 114) âyetidir. Bu âyetler açık olarak gösteriyor ki Kur'an'ı terkip ve telif ettikten sonra onu heyetiyle Peygamberin gönlüne tevdi eden ve onu Peygamberin lisanından söyleten, onu anlatmayı ve beyanı teahhüt eden doğrudan doğruya Allah'tır.''

"Kur'an'ın nüzulü meselesini ortaya atıp müslümanların kalplerinde şüpheler ve tereddüdler uyandırmak isteyenler, bu kabil âyetler karşısında ne diyeceklerdir. "Bunlar Allah'ın âyetleridir Onları sana hakla okuyoruz. Allah'tan ve O'nun âyetlerinden sonra acaba hangi söze inanırlar.'' (Câsiye:5)

''Hazreti Peygamberin ümmi olarak yaşadığı tevatür yoluyla, inanan ve inanmayan bütün insan-ların tasdik ve itiraflarıyla sabit bir hakikat olduğuna göre, Kur'an'ın ibarelerinin, kendi nefsimizde tecrübe ettiğimiz veçhile, uzun bir tahsil devresi ve mümarese neticesi olmaksızın, Peygamberin kalbinde vahiysiz husul bulmasına nasıl imkân verilebilir? O ümmî nebi ki, ilim ve hikmetle, kıraat ve kitâbetle meşgul olmak kendisine nasip olmuş değildir."

"Hulâsa: Kur'an'ın ibareleri, bugünkü üslup haliyle ve manasıyla irade ve ihtiyarının taalluku olmaksızın sırf vahy ve ilhâm yolıyla Peygamberin kalbine nakş olunmuştur. O da lisanıyla bunları beyan etmiş ve işte o zaman nefsî ibareler, lâfzî ibareler haline gelmiştir. İşte geçen bu beyanata göre Kur'an'ın âyetleri, lisan, Kur'an'ın hâiz olduğu vasıflara uygun olarak Allah tarafından indirilmiş, Resûl-i Kerimin kavli, zikr-i muhdes olduğu sâbit ve sahih olur."(6)

Vahiy meselesi orta çağlarda Garp edebiyatını meşgul etmiş,

Dante "İlâhî Komedya" sında insan, akıl ve vahiy meselelerini remzî bir şekilde ifade etmek istemiş, eserde Dante insanın, Virjil aklın, Beatriçe de vahyin mümessili olarak gösterilmiştir. Karanlık ormanda yolunu şaşıran Dante'nin önüne Virjil çıkarak onu Nûr Tepesine götürür, fakat oradan öte Beatriçe'in rehberliğiyle gider. Akıl kâfi gelmeyip vahyin delâletine muhtaç olur, ancak o kendisi de sapıtmış, son peygamberi, İslam düşmanlığı yüzünden yanlış yerde göstermiştir.

Filozof Locke (1632-1704) der ki;

"İman, akıldan istintaç ve istikra' ile çıkarılan bir hüküm üzerine değil; dini, Hak tarafından gelmiş ve harikulâde bir tarzda tebliğ edilmiş gibi ilân eden zata olan itimad üzerine kurulmuştur. Bununla beraber bir vahiy ve ilham karşısında kalınınca bu hususta kararı verecek olan ancak akıldır, îyman hiç bir vakitte aklın yanaşmadığı bir şeye bizi inanmaya cebredemez. Çünkü vahiy ve ilhamın Allah tarafından geldiğine dair olan bilgimiz, tasavvurlarımızın yekdiğerine uyması veya uymaması üzerine müesses bilgimiz kadar yakîn ve emin değildir. Vahiy ve ilham zaruridir. Filhakika tabiat, Allahın varlığı için kâfi bir şahit ise de insanlar daima akıllarını muvafık bir tarzda kullanamazlar."

Kendisine vahiy nâzil olana Nebî veya Resul deriz. Nebi: Nebe'den haberci demektir. Resul ise gönderilen elçi manasınadır. Biz her ikisine Peygamber diyoruz. Nebi ile Resul arasında fark vardır: Resul kitap verilip tebliğ ile emrolunan kimsedir. Nebi ise müstakil kitap verilmeyen Peygamberdir. Her Resul Nebi'dir, her Nebi Resul değildir. Hazreti Muhammed'den sonra ne kitaplı, ne kitapsız Peygamber gelmiyecektir. Çıkanlar deccaldır, şarlatandır, yalancı peygamberdir.

Carliyl, Hazreti Muhammed ve vahiy hakkında şu satırları yazar: "Muhammed (s.a.s.) sâkin ve çok büyük bir ruhdu. O, ancak samimi insanlardan biriydi. Tabiat Onu samimi olmak için yaratmıştı... Varlığın büyük sırrı dehşetleriyle ve ihtişamlariyle bu zatın içinde

Kur'an-ı Kerim'de vahiy hakkında bir çok âyet vardır. Evvelâ vahyin sureti vukuu hakkındaki âyeti görelim, kulun, Allah kelamını ne suretle telâkki ettiğini dinleyelim:

"Vahiy ile veya perde arkasından, yahut elçi gönderip ona kendi izniyle dilediği şeyi vahyetmesinden başka bir suretle Allahın konuşması hiç bir insana müyesser olmaz. Yüce olan Hakim odur." (Şûra: 51)

Bütün Peygamberlere Cenab-ı Hak vahiy eylemiştir. Bu yalnız Hazreti Muhammed'e mahsus, görülmedik ve işitilmedik bir şey değildir.

"Biz sana vahyettik, nasıl ki Nuh ile ondan sonraki Peygamberlere de vahyetmiştik. İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakub'a, Yakub'un oğullarına, İsa'ya, Eyüb'e, Yunus'a, Harun'a ve Süleyman'a da vahyettik. Davud'a da Zebur'u verdik. "(Nisâ: 163)

"Aziz ve Hakim olan Allah sana ve senden evvel gelenlere böylece vahyeder." (Şûrâ: 2)

Bütün Peygamberler tekzible karşılanmışlardır. Onun için Hazreti Muhammed'in de aynı âkıbete uğraması tabiî görülmelidir:

"Onlara, her bir Peygamber geldikçe onunla mutlaka istihza ederler."

(Yâsin: 30)

"Onlar, seni yalanlıyorlarsa senden önce nice Peygamberler, en açık bürhanlarla, ilâhi kitaplarla ve nurlu kitapla geldikleri halde onlar da yalanlanmışlardı."(Âl-i İmran: 184)

"Bu sana söylenenler, senden önce gelen Peygamberlere söylenmiş şeylerdir." (Fussilet: 43)

Kur'an, Hazreti Muhammed'e karşı inkarcıların savurdukları hezeyanları şöyle anlatır:

"Onlar dediler ki: Muhammed'e bir Melek indirilseydi. Eğer Melek indirseydik iş olur biter, onlara mühlet bile verilmezdi. Eğer Peygamberi Meleklerden gönderseydik, onu da beşer suretinde yapardık, yine düştükleri şüpheden kurtulamazlardı. " (Enâm: 8-9)

doğmuştu. Bu adamın sözleri doğrudan doğruya varlığın sesidir. İnsanlar bu sesi dinlerler ve dinlemelidirler de. Başka seslere kulak asmamalıdırlar. Çünkü başka her şey hiçtir. Bu zâtın dimağı binlerce fikrin mahşeri halindeydi. O hep kendine: Neyim? Şu içinde yaşadığım ve kâinat adı verilen ölçüsüz şey nedir? Neye inanmalı ve ne yapmalı? diye soruyordu. Hirâ Dağı'nın, Sînâ Dağı'nın yalçın kayaları, kumlu inziva köşelerinin hiçbiri bu sorulara cevap vermiyordu. İnsanın tepesinde kubbeleşen yıldızlı gökler, bu sorular karşısında susuyorlardı. Fakat bu zatın ruhu ve ruhtaki ilâhî vahyi bunlara cevap veriyordu." (Mahmut Esad, Mister Carliyl ve Şeriat-ı İslamiyye)

_______

5) M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. VII, s. 5167-68, Diyanet neşri.

6) Abdülaziz Çavuş, Esrar-ı Kur'an mukaddime, s. 9-17, İstanbul

KUR'AN'A GÖRE VAHİY

Kur'an-ı Kerim'de vahiy hakkında bir çok âyet vardır. Evvelâ vahyin sureti vukuu hakkındaki âyeti görelim, kulun, Allah kelamını ne suretle telâkki ettiği-ni dinleyelim:

وما كان لبشر ان يكلمه الله 'لوحيا أو من وراء حجاب أو يرسل رسولا فيوحي بأزنه مايشاء انه علي حكيم

Bütün Peygamberlere Cenab-ı Hak vahiy eylemiştir. Bu yalnız Hazreti Muhammed'e mahsus, görülmedik ve işitilmedik bir şey değildir.

"Aziz ve Hakim olan Allah sana ve senden evvel gelenlere böylece vahyeder." (Şûrâ: 2)

Bütün Peygamberler tekzible karşılanmışlardır. Onun için Hazreti Muhammed'in de aynı âkıbete uğraması tabiî görülmelidir:

"Onlara, her bir Peygamber geldikçe onunla mutlaka istihza ederler."

(Yâsin: 30)

"Onlar, seni yalanlıyorlarsa senden önce nice Peygamberler, en açık bür-

hanlarla, ilâhi kitaplarla ve nurlu kitapla geldikleri halde onlar da yalanlanmışlardı."(Âl-i İmran: 184)

"Bu sana söylenenler, senden önce gelen Peygamberlere söylenmiş şeylerdir." (Fussilet: 43)

Kur'an, Hazreti Muhammed'e karşı inkarcıların savurdukları hezeyanları şöyle anlatır:

"Onlar dediler ki: Muhammed'e bir Melek indirilseydi. Eğer Melek indir-seydik iş olur biter, onlara mühlet bile verilmezdi. Eğer Peygamberi Meleklerden gönderseydik, onu da beşer suretinde yapardık, yine düştükleri şüpheden kurtu-lamazlardı. " (Enâm: 8-9)

"De ki: Yeryüzünde yerleşenler; gezenler, eğer Meleklerden olmuş olsalardı onlara semâdan Melek bir Peygamber gönderirdik.'' (İsrâ: 95)

"Onlar derler ki: Bu Peygambere ne oluyor? Yemek yiyor, çarşıda dolaşıyor. Neden ona bir Melek gönderilmedi ki kendisiyle birlikte âleme ihtar-larda bulunsun. Yahut ona niçin bir hazine indirilmedi? Yahut niçin içinden yiyeceği bahçe verilmedi Zâlimler nihayet dediler ki: Siz büyülenmiş bir adama

uyuyorsunuz!" (Furkân: 7-8)

"Onlar dediler ki: "Sana inanmayız, tâ ki bizim için şu yerden bir kaynak akıtasın, pınar fışkırtasın, yahut senin için hurmalık, asmalık bir bahçe ola da içinden şırıl şırıl çaylar, ırmaklar akıtasın. Yahut dediğin gibi, üzerimize göğü parça parça düşüresin, yahut Allahı ve Melekleri karşımıza getiresin. Yahut senin altından bir evin olsun, yahut göğe çıkasın ve ona çıktığına da asla inanmayız, tâ ki bize okuyacağımız bir kitap indiresin." Onlara de ki: Sübhanallah, ben ancak bir beşer Peygamber değil miyim? İnsanlara hidayet rehberi olan Kur'an gel-dikten sonra onları îmandan alıkoyan sebep onların: Allah bir insanı Peygamber olarak mı gönderdi? demeleridir. De ki, yeryüzünde yerleşenler, gezenler Melek-lerden olsalardı, onlara gökten bir Melek Peygamber gönderirdik.'' (İsrâ: 90-95)

"De ki: Ben de sizin gibi bir insanım. Ancak bana vahyolunuyor ki, Tanrınız bir tek Tanrıdır." (Kehf: 111)

"O inkar edenler: Bu sırf iftiradır, onu o uydurdu, diğer bir kavim de ona bu işte yardım etti, dediler. Doğrusu zulüm ve tezvire gittiler. Yine onlar dediler: Bunlar eski masallar, onları yazmış; bunlar ona sabah akşam okunuyor."

(Furkan: 4-5)

"Şayet biz sana kâğıtta yazılı bir kitap indirseydik de onlar da onu elleriyle yoklayıp tutsalardı bile, kâfir olanlar gene: Bu açık büyücülükten başka bir şey değildir, derlerdi." (En'âm: 7)

"Sen bundan evvel hiç bir kitap tilâvet etmiş değilsin, sağ elinle de yazı yazmamıştın.Öyle olsaydı bâtıl söz ileri sürenler şüpheye düşerlerdi." (Ankebüt: 49)

"Biz böylece sana bizim emrimizden bir ruh vahyettik. Halbuki önce kitabın da, imanın da ne olduğunu bilmiyordun. Biz bunu, kullarımızdan dilediğimizi doğru yola hidâyet için bir nûr kıldık. Muhakkak sen dosdoğru yola hidâyet etmektesin." (Şûrâ: 52)

"Biz biliyoruz ki, onlar: Bunu ona bir insan öğretiyor, diyorlar. O nisbet ettiklerinin dili yabancıdır, bu Kur'an ise açık Arapçadır." (Nahl: 103)

"Biz Kur'an'ı yabancı bir dil ile göndermiş olsaydık; onlar, muhakkak der-lerdi ki: Onun âyetleri açık açık beyan olunsaydı, ne olurdu? Bu ne, dil yabancı, muhatap Arap! De ki, bu Kur'an îman edenler için hidâyet ve şifadır:" (Fussilet: 44)

"İman etmeyenlere gelince: Onların kulaklarında ağırlık vardır. O onlara, karanlık kalır, görmezler: Onlar uzak bir yerden çağırılırlar."

Yukarıdaki âyette geçen "a'cemî" kelimesi hakkında Kâmusun şu beyânını dinleyelim:

"Acem: Arabın hilâfıdır ki: Arap sınıfından maada sınıf-ı insanîye denir: Türkî ve Hindî, ve îranî vesaireleri gibi. Cümlesine Ucum ve Acem denir. Arap mukabilidir,"

A'cem: Eslem vezninde Araptan olmayan kimseye denir, Müfredi ve cemi beraberdir. Ve kelâmı fesahat ve beyan üzere edaya muktedir olmayan adama denir. A'cemî dahi denir ki, mübalâga-i nefse mensuptur. Ve dilsize ıtlak olunur." (7)

Arapça eserlerde Acem ve Eâcim tâbiri geçince çoğu bunu İranlı mânasına anlıyor. Halbuki Acem, gayr-i Arap demektir. Ve bu hata yüzünden bir çok Türk, İranlı sanılıyor. Sonra, Arap medeniyeti demek de doğru değildir, bu, İslâm medeniyetidir.

"Onlara apaçık âyetlerimiz okunduğu zaman bize kavuşmayı arzulamıyanlar "Bize bundan başka bir Kur'an getir, yahut bunu değiştir!" derler. Sen de onlara de ki: Bunu kendiliğimden değiştirmek elimden gelmez. Ben ancak bana vahyolunana tâbi oluyorum. Ben Rabbime karşı gelirsem, büyük bir günün azabından korkarım." (Yunus: 15)

İşte sâhir, kâhin, şâir deyip tutturamıyan ve Kur'an'ın mislinden veya on süresinden vazgeçtik, bir sûresine bile nazire getirmekten âciz kalan müşrikler, böyle tuhaf tuhaf şeyler istiyorlardı.

Bunların topuna karşı Hazreti Kur'an'ın cevabı pek yerinde ve kesin idi.

"De ki: Allah dileseydi ne ben size Kur'an'ı okurdum, ne de siz onu kavrardınız? Ben bundan önce aranızda uzun bir ömür durdum, bunu da anlamı-yor musunuz?" (Yunus: 16)

"De ki: Ben size Allahın hazineleri bende demiyorum, gaybı da bilmem. Size Melek olduğumu da söylemiyorum. Ben ancak bana vahyolunana tabi oluyorum."

"Sen kitabın sana vahyolunacağını ummuyordun. Bu ancak Tanrının sana bir rahmet ve lûtfudur.'' (Kasas: 86)

"Muhakkak ki ben Kur'an'ı, hakîm ve elîm olan Allah tarafından telâkki ediyorum." (Neml: 6)

Hazreti Muhammed'e (s.a.s.) Kur'an'ı inzâl buyuran Cenab-ı Haktı.

"Halbuki Allah, sana kitabı ve hikmeti inzâl etti, gönderdi. Sana evvelce bilmediğin şeyleri öğretti, Allahın sana olan fâzıl ve keremi çok büyüktür." (Nisâ:

113)

"O Allah ki, ümmilere kendilerinden bir Peygamber gönderdi. Onlara O'nun âyetlerini okuyor, onları tezkiye ediyor, onlara kitabı ve hikmeti öğretiyor. Halbuki bundan önce apaçık bir dalâlet içinde idiler." (Cumua: 2)

Hazreti İbrahim vaktiyle şöyle yalvarmıştı:

"Allahım, onların arasından onlara öyle bir Peygamber gönder ki, onlara Senin âyetlerini okusun, onlara Kitabı ve hikmeti öğretsin, onları tezkiye etsin. Muhakkak ki Aziz Sensin, Hakîm Sensin," (Bakara: 129)

Duâsı kabul olmuştu.

İşte Cenabı Hak şimdi Resulüne vahyediyor, kitap indiriyordu.

"Biz Kur'an'ı sana kısım kısım indirdik." (İnsan: 23)

"Biz sana Kitabı Hak olarak gönderdik. "(Nisâ: 105)

"Kur'an'ı Hakla indirdik, Hak olarak indi." (İsrâ: 105)

"Bizim sana gönderdiğimiz Kitap mübarektir, ondan evvel gelen kitapları tasdik eder, sen onunla şehirler anası Mekke halkını ve çevresindekileri uyara-caksın!" (En'am: 92)

"Ümmülkura = Ana şehri ve civarındakileri kötü sonla inzar için sana Arapça Kur'an'ı böylece vahyettik." (Şûrâ: 7)

"Sizi inzar etmem için bana bu Kur'an vahyolundu." (En'am: 19)

"Rabbinin Kitabından sana vahyolunanları tilâvet et." (Kehf: 27)

"Ben ancak bana vahyolunana tâbi oluyorum. Ben yalnız açık bir ihtarcıyım."(Ahkâf: 9)

"İşte bunlar Allahın âyetleridir ki, onları sana Hak ile tilâvet ederiz. Sen, hiç şüphesiz ki, gönderilen Peygamberlerdensin." (Bakara: 252)

"Bu Kur'an bütün âlemlerin Rabbinin vahyidir. Ruh-u Emin (Cebrail) onu açık Arap diliyle ihtarcılardan olasın diye senin kalbine indirdi," (Şûrâ: 192)

"De ki: Onu Rûhül Kudüs mü'minlerin îmanını sağlamlaştırmak, Müslümanlara hidâyet ve müjde olmak üzere Rabbin tarafından Hak ile indirilmiştir."

(Nahl: 102)

"Öyle bir Kitap ki âyetleri muhkem kılınmış, sonra beyan edilmiş, hakîm ve her şeye âgâh olan Allah tarafından gönderilmiştir." (Hûd: l)

"Bu kitabın indirilmesi aziz ve hakîm olan Allah tarafındandır." (Zümer: 1)

"Kur'an'dan mü'minler için rahmet ve şifa olan âyetler indiririz. Halbuki zalimlerin ancak ziyan ve hüsranları artar." (İsrâ: 82)

Kur'an-ı Kerim alîm ve hakîm olan Allahü Zülcelâl tarafından vahyolunduğunda şüphesi olanlara son söz:

"Onlar Kur'an'ı düşünüp tedebbür etmiyorlar mı? Eğer Allahtan başkası tarafından olsaydı onda birbirini tutmayan bir çok ihtilâflı şeyler bulurlardı."

(Nisâ: 82)

"Bu kitapta ihtilâf edenler, uzak bir şikâk içindedirler."

Kendisine vahiy gelmediği halde böyle bir iddiada bulunanlar hakkında

Kur'an-ı Kerim'de çok şiddetli bir lisan kullanılır:

"Allaha karşı yalan uydurup iftira edenlerden, yahut ona hiç vahyolunmamışken (Bana vahyolundu) diyenden ve Allahın gönderdiğine benzeyeni ben

de gönderirim diyenden daha zalim kimse olur mu? Bu zalimlerin ölüm sekeratında kıvrandıkları ve Meleklerin onlara kollarını uzatarak haydi bakalım, canlarınızı kurtarın, bugün, Allaha karşı Haktan başkasını söylediğiniz, onun âyetlerine uymayı kibrinize yediremediğiniz için rüsvay edici bir azapla cezalanacaksınız" dedikleri zaman hallerini bir görsen." (En'âm: 93) Necim süresinde vahiy hakkında şu âyet-i kerimeler vardır: "Yıldız'ın battığı zaman aşkına, sizin arkadaşınız yanılmadı, sapmadı ve aldanmadı. O, arzu ile de söz söylemez, sözü ancak vahyolunan vahiyden başka değildir. Onu kuvvetli, ulu olan kudretli, heybetli biri öğretti. O da kemale erdi. O yüce ufuktadır. Sonra o yaklaştı, daha fazla yaklaştı. Ta ki araları iki yay boyu kadar veya daha az kaldı. O da kuluna vahyettiğini etti. Kalp ona gördüğünü hiç iğriltmedi, hâlâ onun gördüğü üzerinde onunla mücadele mi ediyorsunuz? Halbuki O, onu bir daha Sidre-i münteha yanında görmüştü. Cennet-i Mevâ onun yanındadır. Sidreyi neler kaplamıştı neler!..." (Necm Süresi)

Müfessirler, Resulü Ekremin Cebrail'i hakikî suretinde iki defa gördüğünü söylüyorlar. Biri Hirâ'da bi'setin başlangıcında, diğeri de Mi'raçta. Hazreti Peygamber de vahiy halinde Melek ile olan mülâkatında, İbni Haldun'un dediği gibi, ruhanî bir istiğrak, bir vecd ve gaşy hali görülürdü. Ya Meleğin sesini işitir veya Melek temessül ederek konuşurdu. Hazreti Peygamber, soğan, sarmısak gibi kerih kokulu şeyler yemezdi ve ben, sizin göremediklerinizle, mülâkât yapamadıklarınızla konuşurum, derdi.

________

(7) Kamus Tercümesi, Mütercim Asım Efendi.

VAHYİN MERTEBELER

Buharî, Hazreti Aişe'den şu Hadîsi Şerifi rivayet ediyor:

"Hârîs: Ya Resulûllah, sana vahiy nasıl geliyor ? diye sordu. Resulûllah da buyurdu ki: Bazan bana çıngırak sesi gibi gelir ki, bana en ağır geleni de budur. Benden o hâl zâil olur olmaz Meleğin bana söylediğini iyice bellemiş olurum. Bazan Melek bana bir insan olarak temessül eder. Benimle konuşur. Ben de söylediğini bellerim. Aişe der ki: Soğuğu pek şiddetli bir günde kendisine vahiy nâzil olurken görmüşlüğüm vardır: Kendisinden, o hal geçtiği vakit de şakaklarından ter akardı."

İbnül-Kayyüm Cevzîye "Zâd'ül Yaâd"ında. vahyin mertebelerini ve suretlerini şöyle sıralar: (8)

1- Rüyayı sâdıkadır: Resulûllah hiç bir rüya görmezdi ki sabah aydınlığı gibi âşikâr olmasın. Vahyin başlangıcı önceki gecedeki rüyada da vaki olmuştur.

2- Uyanıkken Melek görünmeksizin Peygamberin kalbine ilka eder ki, bu mücerred ilham kabilinden olmayıp vahyolduğuna Allah ilm-i zarurî yaratır. "İnne Ruhal Kudusi nefese fi rav'î'' "Ruhül Kudüs yâni Cebrail kalbime şu sözü nefhetti: Hiç bir nefs, rızkını tamam olarak almadıkça ölmez, öyle ise Allahtan sakınınız da rızkınızı güzel ve meşru yollardan arayınız. Rızkın gecikmesi onu Allaha karşı ma'siyet işleyerek aramaya sizi sakın sevketmesin. Zira Allah indinde olan şey ancak tâatla elde edilir."

3- Melek bir insan suretine temessül edip hitab eder. Peygamber de onun söylediklerini ibaresiyle alıp tebliğ eder. Siyer kitapları ekseriya Cebrail'in Dihye suretinde geldiğini söylerler.

4- Melek çan sesine benzer bir sesle hitab eder ki, bu ses devam ettiği müddetçe heybet içinde kalır, titrerdi. Gerek bilvasıta olsun, gerek vasıtasız olsun, Allahü Zülcelâlin hitab-ı izzetini telâkki etmek güçtür, ağırdır. Beşeriyetten sıyrılıp melekiyete bürünerek melekût âlemine girmek vardır.(9)

Beşerî sıfat içinde Meleklerle karşılaşmak kolay değildir. Bir defa Hazreti Muhammed'in dizleri vahiy kâtiplerinden Zeyd bini Sabit'in dizi üstünde iken vahiy gelmişti. Zeyd'in dizine o kadar ağırlık çökmüştü ki, kırılacak sanmıştı. Bu hali Zeyd şöyle anlatır:

"Resulûllaha gelen vahyi yazıyordum. Vahiy nâzil olduğu vakit te onu bir sıkıntı kaplar, inci taneleri gibi ter dökerdi de sonra açılırdı. Kendileri bana tebliğ buyurur, ben de yazardım. İşimi biti-rinceye kadar vahyin ağırlığından o kadar zahmet çekerdim ki ayağım kırılıyor, zanneder, artık bir daha yürüyemem, derdim. Mâide Süresi nâzil olduğunda sûrenin ağırlığından biz, vahiy kâtiplerinin az kalsın bileklerimiz kırılacaktı."

"Biz Senin Üzerine AĞIR Bir Söz İndireceğiz.

Biz Bu Kur'an'ı

Bir Dağın Üzerine İndirseydik.

Onu allah Korkusundan

Çatlayarak Başını Eğmiş

Bir Halde Görürsün."(Kur'an-ı Kerim)

5- Cebrail heyeti asliyesi ile görünmüştür ki, bu hal iki defa vâki olmuştur: Birincisi Bi'setin başlarında ve fetreti vahiyden sonra Hira'da idi. İkincisi meşhur kavle göre Miraçtadır.

6- Miraç Gecesinde göklerin fevkinde iken beş vakit namazın farz kılındığı hakkında kendilerine vahiy buyurulmuştur ki, Allah'ın kelâmını vasıtasız işitmiştir.

Mevlid sahibi Süleyman Çelebi'nin dediği gibi:

Bî hurûf-u savt ol Padişah, Mustafaya söyledi bî iştibâh.

7- Melek vasıta olmaksızın kelâmı ilâhîye mazhar olmaktır. Miraç'ta vaki olduğu gibi. Bu şerefe Hazreti Musa da ermiştir.

__________

(8) Zad'ül Maad, c. I, s. 24-25, 1934, Kahire

(9) İbni Mes'ud'dan rivayet olunan şu Hadis-i Şerif şayanı dikkattir: ''Allahü Teala bir emri subhanisini vahiy buyurmak istediğinde Allah korkusundan semayı bir titremedir alır. Gök ehli bunu duyunca hemen secdeye kapanırlar. İlk kendine gelen Cebrail olur. Ve vahyi ilahiyi götürerek gönderildiği yere gider. İster gökte, ister yerde tebliğ edeceği mahalle varıncaya kadar gökten göğe geçtikçe Melekler: Rabbimiz ne buyurdu? diye sorarlar, O da Hak buyurdu, Yücelik ve Ululuk Sahibi O'dur, cevabını verir. Melekler de bu cevabı tekrar ederler."

VAHYİN BAŞLADIĞI ZAMAN

İlk vahiy geldiği zaman Hazreti Peygamber, inanılır kaynaklara göre, kırk yaşında idi (M. 610 senesi).

Vahyin başlangıç günü Pazartesiye tesadüf eder. Ayın hangi gününde olduğuna gelince, bu hususta ihtilâf vardır. Ramazanın 17'nci günü olması daha kuvvetlidir. Ramazanın 24'ü, 27'si diyenler de vardır. Kur'an'ın ilk nâzil olmaya başladığı zamanı tayinde ihtilâf olmakla beraber, günün Pazartesi günü, ayın da Ramazan-ı Şerif ayı olduğunda ittifak vardır. Bu husustaki delillerden bir kaçını zikredelim:

İmam-ı Müslim (261 H), Ebu Katade'den şu Hadîsi rivayet ediyor: "Peygamber Efendimize Pazartesi günü oruç tutmak soruldu: O da cevabında dedi ki: Ben o günde doğdum ve bana Kur'an nâzil olmaya o günde başladı."

İbni İshak der ki: "Resulûllaha Kur'an nâzil olmaya Ramazan-ı Şerif ayında başladı."

Allahü Taâlâ buyurur:

"Ramazan öyle bir aydır ki, insanların hidayet rehberi olan, onları doğru yola götüren. Hakkı bâtıldan ayıran parlak bürhanlı, Kur'an onda inzal

olundu, " (Bakara: 185)

Yine Cenabı Hak buyurur:

"Biz onu Kadir Gecesi indirdik. Kadir Gecesi nedir, sen onu bilir misin? Kadir Gecesi bin aydan hayırlıdır. " (Kadir Sûresi)

Yine Allahü Zülcelâl buyurur:

"Hamim ve Kitabı Mübin hakkında, biz onu mübarek bir gecede indirdik. Biz kötülüğün fena âkıbetinden uyarırız."

Bu âyetlerden anlıyoruz ki, Kur'an-ı Kerim, Ramazanı Şerifte ve Kadir Gecesinde inzâl olunmuştur. Bu hususta ihtilâf yoktur. İhtilâf üçüncü âyetteki "Biz onu mübarek bir gecede indirdik" âyetindeki mübarek geceden murad nedir, bundadır. Bundan maksat Kadir Gecesidir, diyenlere göre ortada ihtilâf kalmaz. Ancak bazı müfessirler, bu Şabanın on beşine rastlayan Berat Gecesidir, demişlerdir. O zaman Kadir Gecesi ve Berat Gecesi inzâli diye iki inzâl olur. Kur'an'ın zaten iki nüzulü vardır. Biri Levh-i Mahfuzdan semâ-i dünyadaki Beyt-i İzzete inzâlidir. Biri de oradan Ruh-u Emîn yâni Cibril vasıtasiyle Hazreti Muhammed'in kalbine inzâlidir. İki türlü inzâl olduğuna göre iki vakit olabilir. Bunlardan birine inzâl, diğerine tenzil denilmiştir.

Abbas'tan rivayet ediyorlar:

İbni Abbas: "Kur'an Kadir Gecesi sema-i dünyaya (Beyti İzzete) toptan inzâl olundu. Sonra yirmi küsür senede oradan indirildi, dedi ve okudu:

, "Kâfir olanlar derler ki, Kur'an neden toptan indirilmedi? Bizse Kur'an'ı böylece kalbini sağlamlaştırmak için böyle indiririz. Ve onu sana tertil üzere okuttuk. Onların sana karşı iradettikleri bir mesel yoktur ki, biz sana Hak ile daha iyisini getirmiyelim, onu daha güzel izah ve tefsir etmiyelim?" (Furkân: 32-33) "Kur'an'ı bölüm bölüm gönderdik ki, onu insanlara azar azar okuyasın. Biz onu kısım kısım indirmiş bulunuyoruz. " (İsrâ: 16)

Meşhur kavle göre: "O, Levh-i Mahfuz'da şerefli Kur'an'dır." âyetinin delâleti veçhile, Kur'an Levhi Mahfuzdan sema-i dünyaya (Beyti İzzete) Kadir Gecesi indirilmiştir. Sonra oradan Resulûllaha nâzil olmaya başlamıştır. İlk nüzulün başlaması 17 Ramazandır, yani bu Bedir'de müşriklerle karşılaşma günüdür. Bu mühim zafer günü 17 Ramazandır. Ve 17 Ramazan Kadir Gecesi olmak ta ihtimal dahilindedir. Çünkü Kadir Gecesi denince behemehal 27 Ramazan olduğu kesin anlaşılmaz. Bu hususta muhtelif kavil vardır. Onlardan birisi de 17 Ramazan olduğudur. Bir çok müverrihler buna kâildirler.

Leyle-i Mübareke Ramazanın 17'si olduğuna göre, Kur'an-ı Kerim'in nüzulüne de o gecede başlanmış olur. Tamamı inzâl olunmamışsa da burada küllî zikir, cüz'î murad kabilinden mecazı mürsel vardır. Keza burada şu nükte de vardır: "İnnâ enzelnâhu" buyurulmasının hikmeti, Kur'an'ın tamamı nâzil olmamışsa da tamamı inip dinin ikmâl olunacağına işarettir. İslâmın intişarına müjdedir. Tamamı indirilerek oldu bitti nazarıyla bakılabilir.

FETRET DEVRİ

Hazreti Peygamber (s.a.v.)'e ilk nâzil olan âyetlerin "İkra" olduğunu yukarıda söylemiştik. Ancak bu

hususta başka rivayetlerle de karşılaşıyoruz. Meselâ Süyutî "Ulûmi Kur'an" a

dair en geniş bir eser olan İtkan'da şunu rivayet etmektedir: Hazreti Câbir'e sormuşlar:

— Kur'an'dan ilk önce nâzil olan nedir? Oda:

— يا ايها المدثر Ya eyyühel-müddessir, demiş. Soran:

— اقرأ باسم ربك Ikra' Bismi rabbike, değil mi, demişler,

Hazreti Câbir:

— Size Hazreti Resulûllahın bize söylediklerini söyliyeyim: O dedi ki: Ben Hira'da inzivada idim. Müddetim tamam olup da vadiye indiğim zaman önüme, ardıma, sağıma, soluma bakındım. Sonra gözlerimi göğe çevirdim. Bir de baktım, o, yâni Cebrail. Beni bir titremedir aldı. Hatice'ye geldim, beni örtün, dedim. Allahü Taâlâ da ''Ya eyyühel-müddessir''i inzâl buyurdu.

Yine Hazreti Câbir'den rivayet olunur:

— Resulûllahı fetreti vahiyden bahsederken dinledim. Dedi ki: "Ben bir gün yürüdüğüm esnada gökyüzü tarafından bir ses işittim. Başımı kaldırdım. Bir de ne göreyim, baktım ki Hira'da bana gelen Melek yer ile gök arasında bir kürsü üzerinde, pek ziyade korktum. Derhal eve dönüp beni örtün, beni örtün dedim! Ve beni örttüler. Bunun üzerine Allah da "Yâ eyyühel-müddessir" i indirdi. Ve artık vahiy kızıştı da ardı arası bir daha kesilmedi."

Bu iki rivayeti şöyle bir karşılaştırıp muhakeme edecek olursak anlarız ki, zâhirde ihtilâf gibi görünen şey ortada yoktur. Bu iki rivayet de muhtar olan rivayetlere uymaktadır. Çünkü ikinci rivayete bak: "Baktım ki Hira'da bana gelen Melek" diyor. Demekki Hira'da ilk defa gelmiş ve "İkra'" âyetini getirmiştir. Şimdi ikinci defa olarak yine görüyor, Peygamber korkuyor, telâş ediyor, yatağına girip bürünüyor. İşte o zaman ikinci olarak şu âyetler vahyolunuyor:

"Ey bürünen Peygamber, "Kalk, inzar eyle, Rabbini tekbir et, Elbiseni temizle, Putları terkeyle."

İbni Kesir, Buharî'den Hazreti Câbir'in yukarıki rivayetlerini naklettikten sonra Hazreti İbni Abbas'ın şu rivayetini de getirmektedir:

Velid Bini Mugîre, Kureyşin ulularını yemeğe dâvet etmişti. Ziyafette yiyip içildikten sonra: "Şu adam hakkında ne diyeceksiniz?" dedi. Kimisi sihirbaz, dedi; bazısı hayır, sihirbaz değil, dedi. Kimi kâhin, dedi; kimisi hayır kâhin de değildir, dedi. Bir takımı şair, bir takımı değil dediler. Bir kısmı "sihri-yu'ser" dediler ve bu reyde karar kıldılar. Bunu Peygamber Efendimiz duydu. Mahzun oldu, başını sardı. Bunun üzerine Allahü Taâlâ tarafından "Ya eyyühel-müddessir" inzâl buyuruldu.

Bu rivayet de diğerlerine muhalif değildir. Âyetlerin sebebi nüzulüne bak. Bunlardan önce bir şey nâzil olmuş ki onlar hakkında ne diyeceksiniz? diye soruluyor. Ve onların sihir demeleri üzerine "Ya eyyühel-müddessir" nâzil oluyor. Zaten nüzul tarihi sırasına göre evvelâ "İkra"', sonra "Nûn vel'kalem", ardından "Ya eyyühel-müzzemmil'' nâzil olmuş, dördüncü olarak "Müddessir" sûresi inmiştir.İlk nâzil olanın İkra' olduğu şüphesizdir. Yalnız tam sûre olarak nâzil olmadı. Baştaki âyetler nâzil oldu. Hattâ Müzzemmil ve Müddessir de tam olarak nâzil olmamıştır. Belki Cabir, tam sûre olarak "Müddessir", "İkra"' dan öncedir demek istemiştir. Nasıl ki "Müddessir" sûresinin başı nâzil olduktan sonra "Müzzemmil" nâzil olmuş, "Müddessir" in kalan kısmı sonra nâzil olduğundan Mushafta öyle tertip olunmuştur.

Fetret-i vahyin ne kadar sürdüğüne gelince: İbni İshak, vahyin kesilme müddetinin üç sene olduğunu söylüyor. İki buçuk sene kadar olduğu da rivayet olunur, hattâ 40 gün diyenler bile vardır. Her halde üç sene olmasa gerek. Üç sene süren gizli davettir. Bir çok tarihler gizli dâveti, fetret-i vahiy sanıyorlar ve karıştırıyorlar.

Bu meselelerin kapalı kalmasının sebebi şudur: Hicretten önce Müslümanların adedi azdı. Müşriklerin ezasından, cefasından baş kaldırıp göz açamıyorlardı. Hayat sıkıntısından, ölüm kalım kavgalarından, geçirdikleri korkulu hallerden bu gibi şeylere vakit bulamıyorlardı. Felâketler onların hâtıra-larını doldurmuştu. Bu gibi meselelere yer kalmıyordu. Nasıl ki bu sıkıntılı hali "Vedduhâ" sûresi tasvir etmektedir.

, Vahyin kesilmesinden Hazreti Peygamber (s.a.v.) son derece üzüntü duydu. Ruhunu endişeler sardı. Sahralara çıkıp dolaşıyor, Rabbine yalvarıyor, niyaz ediyordu. Hattâ o dereceye varmıştı ki, bir defa kendisini dağ tepesinden aşağı atmak istediği bile söylenir.

Vahyin kesilmesinin sebep ve hikmetine gelince, bu da ikinci bir ruh tasfiyesi devresidir, İlk vahyin tesirinin heybeti zâil olsun ve vahyi karşılamaya hazırlansın. Bu neye benzer bilir misiniz? Uzun süren kuraklıktan sonra yağan yağmuru toprak nasıl emerse ve susuzluktan yanıp tutuşan kimse suya nasıl can atarsa, ara uzayınca Resulüllahın vahye iştiyakı da öylece artardı.

Vedduha sûresinin mealine bak:

"Kuşluk vakti ve çöken gece aşkına. Rabbin seni bırakmadı ve hoşnutsuzluğa uğratmadı. Ve her halde âkibet senin için başlangıçtan daha hayırlı. Rabbin sana dilediğini verecek ve sen de hoşnud kalacaksın. O seni bir öksüzken barındırmadı mı? Ve seni yol bilmezken doğru yola koymadı mı? Seni yoksul iken ihtiyaçtan kurtarmadı mı? Öyle ise sakın yetimi hor tutma(10) bir şey dileyeni azarlama. Fakat Rabbinin nimetlerini anlat da anlat."

Bu sûrenin muhtevası, bunun bi'setin o buhranlı anlarında nâzil olduğunu göstermektedir. Bundan sonra vahiy, hâdisât ve ahvalin icabına göre âyet âyet, sûre sûre inmekte devam etmiş, artık uzun müddet vahiy kesilmemiştir.

Süleyman Çelebi'nin ruhu şadolsun, der ki:

Fahr-i âlem irdi çün kırk yaşına,

Kondu pes tâc-ı nübüvvet başına.

İndi Kur'an âyet âyet beyyinât,

Zâhir oldu nice türlü mucizât.

__________

(10) Burada bir noktaya temas etmeden geçemiyeceğim: İslâmî meseleleri Müslümanlardan daha iyi bildiklerini, Kur'an'ı bizden iyi anladıklarını iddia eden müsteşrikler, Hazreti Peygamberin yetimlere şefkat ve merhamet tavsiye etmesini, kendisinin yetim olmasiyle izah ediyorlar. Demek istiyorlar ki, Muhammed kendisi yetimdi, öksüzlüğün acılarını çekti. Onun için yetim-lere acıyor! Bunlar müsteşrikler tarafından lüzumsuz yere yapılmış yersiz tenkidlerdir. Hazreti Muhammed'in ortaya koyduğu Müslümanlığın ana prensipleri yüksek içtimaî ve insanî fikirleri İhtiva etmektedir. O, fakirlere, yoksullara, öksüzlere, yolda kalmışlara, umumiyetle bütün yardıma muhtaç olanlara yardımı emir ve tavsiye eder. Bundan daha yüksek ne olabilir?

YAHUDİLERDE CEBRAİL DÜŞMANLIĞI

İlâhî vahyi Hazreti Peygambere getiren emin elçi Cebrail'dir. Vahye müvekkel melek odur. Kur'an-ı Kerim'de birkaç yerde vahiy getirdiği zikrolunur. Rûhul-Kudüs ve Rûhül-Emin unvanı da verilmektedir. Bakara sûresinde şu âyetlerde aynı mukaddes vazife ile ismi geçmektedir:

"De ki: "Kim Cibril'e düşman olursa, bilsin ki, kendinden öncekileri tasdik eden, mü'minleri hidayete götüren, müjdeleyici, Kur'an'ı Allahın izni ile senin kalbine O indirmişti "(Bakara: 87)

"Her Kim Allah'a,

Meleklerine, Peygamberlerine,Cibril'e ve Mikâil'e Düşman Olursa, Şüphesiz Allah da

Kâfirlerin Düşmanıdır."

(Bakara: 88)

Zemahşeri (Keşşâf) adlı tefsirinde bu iki âyetten bahsederken şöyle demektedir:

Rivayet olunduğuna göre Fedek Yahudi Hahamlarından Abdullah bini Suriyâ, Resulullah'ı ziyaret ederek ona vahyi kimin getirdiğini sordu. Peygamberimiz de: "Cebrail" dedi. Bunu işitince: "O bizim düşmanımızdır, eğer başka birisi getirmiş olsaydı, sana biz de îman ederdik." dedi. "O bize kaç kere düşmanlık etti. En büyük düşmanlığı da şu olmuştur: Bizim Peygamberimize Beyti Mukaddesi, Buhtunnasrın harab edeceği vahyedildi. Onu öldürmek üzere bir adam gönderdik, Babil'de ona yoksul bir çocukken karşı geldi. Cebrail onu müdafaa etti; dedi ki: "Eğer Rabbiniz sizin helâkinizi onun elinde kıldı ise siz ona bir şey yapamazsınız. Eğer o değilse o zaman onu ne hakla öldüreceksiniz?"

Yine rivayet olunduğuna göre Hazreti Ömer'in Medine'nin üst tarafında arazisi vardı. Yolu Yahudilerin kervanlarının yanından geçiyordu. Oradan geçerken bazan oturur, onları dinlerdi. Bir defasında dediler ki: "Ya Ömer, seni çok sevdik, bizim sende ümidimiz var."

Hazreti Ömer cevaben dedi ki: "Vallah sizi sevdiğimden geliyor değilim. Dinimde şüphem olup ta size soracağım bir şey de yok. Sizin yanınıza gelmemin sebebi şu: Hazreti Muhammed'in dinine vukufum ve onun hakkında sebatım artsın, diyedir. Çünkü sizin kitabınızda onun alâmetlerini görüyorum."

Sonra Yahudilere Cebrail Aleyhisselâm hakkında ne diyeceklerini sordu. Dediler ki:

"O bizim düşmanımızdır, Muhammed'i bizim esrarımıza muttali kılıyor, her azap ve felâket onun vasıtasiyledir; Mikâil ise bolluk ve selâmet getirir.''

Hazreti Ömer onlara sordu :

"Allah indinde hangisinin mertebesi yücedir?"

Dediler ki:

"Cebrail'in derecesi daha yakındır, o sağında, Mikâil solundadır, Mikâil Cebrail'e düşmandır."

Hazreti Ömer dedi ki:

"Eğer iş sizin dediğiniz gibi ise onlar düşman değiller demek. Siz ne inatçı kâfirmişsiniz. Onlardan birisine düşman olan diğerine de düşman demektir. Onların ikisine düşman olansa Allaha düşmanlık yapıyor demektir."

Hazreti Ömer bunu söyledikten sonra döndü. Bir de ne görsün, Cebrail ondan önce vahiy ile gelmiş. Resulûllah Efendimiz dedi ki:

"Yâ Ömer, Rabbin sana muvafakat etti."

Hazreti Ömer de dedi ki:

"Bundan sonra Allah dininde taştan daha çetin ve sağlam oldum."

Hazreti Ömer'in sözlerinin vahye uygun düşmesi

MUVAFAKAT-I ÖMER

yalnız bu hâdisede değildir. Bunları Buhari şârihi olan İbni Hacer 15 kadar sayar. Süyutî ise yirmibire çıkarır. Bizzat Hazreti Ömer der ki: "Üç şeyde Rabbime muvafakat ettim:

1- Yâ Resulûllah, bu Makam-ı İbrahim'i namazgâh ittihaz etsen, dedim. "Makam-ı İbrahim'i musallâ ittihaz edin'' âyeti nâzil oldu.

2- Bir de hicap âyeti. Yâ Resulûllah, emretsen de zevceleriniz örtünseler. Çünkü iyi, kötü insanlar onlarla konuşabiliyor, dedim. Bunun üzerine hicap ve tesettür âyeti nâzil oldu.

3- Resulûilahın zevceleri kendisine karşı kıskançılık göstermek üzere ittifak ettiler. Onlara: "Sizi boşarsa Allah ona sizden daha hayırlısını verir" dedim. Derken bu meâldeki âyet nâzil oldu.

Diğer bir kaçını daha sayalım:

4- Bedir esirleri hakkında ne gibi muamele yapalım? diye eshaba soruldu. Müşaverede Hazreti Ebubekir: "Bunlar senin kavmindir, ehlindir. Günün birinde belki hidayete kavuşurlar. Canlarına kıyma da fidye al'' dedi.

Hazreti Ömer ise: "Allah seni onlardan alacağın fidyeden müstağni kılmıştır. Bunlar seni vatanından cüda ettiler, ana yurdundan çıkardılar. Bunların işlerini bitirelim" dedi. Fakat onun re'yi kabul olunmadı. Sonra "Velevlâ Sebeka" âyeti nâzil oldu. "Eğer Ehli Bedrin azab olunmayacağına, ganimetin ümmete helâl olduğuna dair geçen hüküm-ı ilâhî olmasaydı, şu aldığınız fidyeden dolayı pek büyük azaba duçar olacaktınız.'' buyuruldu.

5- Münafıkların Reisi Abdullah İbni Ubey öldüğünde oğluna mücamele yaparak Hazreti Peygamber bu münafıkın namazını kıldırmaya niyet etti. Hazreti Ömer dedi ki: "Şöyle böyle her şeyi diyen bu Allah düşmanının namazını mı kılacaksın?" Çok geçmeden bu mânadaki âyet indi.

6- Şarabın kötülüklerini gördükçe Hazreti Ömer şarabın haram olmasını ister dururdu. Nihayet bu arzusu gerçekleşti. Şarap hakkında tedricî olarak, en sonunda kat'î haram olduğunu bildiren âyet nâzil oldu.

ولقد خلقنا الانسان من سلالة من طين

"Velekad halaknel insane min sülâletin min tîn" âyeti nâzil olunca Hazreti Ömer, Allahın hüsnü kudreti, bedi' sun'u karşısında hayran olarak

فتبارك الله احسن الخالقين

"Fetebârekâllahü ahsenül hâlikîn" demişti. Ayetin sonu böyle nazil oldu.

8- Hazreti Aişe'ye sürülmek istenen "ifk" hakkında henüz Beraet âyeti inmemişti. Dedikodular sürüp gidiyordu. Peygamberimiz eshabiyle bu yakışıksız sözler hakkında müşavere yaparken Hazreti Ali boşaması için imalarda bulunmuşken, Hazreti Ömer:

— Ya Resulûllah, Aişe'yi sana tezvic eden kim? diye sordu.

— Allahü Taâlâ cevabını alınca:

— Rabbinin seni aldatmış olması hiç hatıra gelir mi?

سبحانك هزا بهتان عظيم

''Süphâneke hâzâ bühtanün azîm." dedi. Ve sonra tebriye eden âyetler içinde bu kelimeler de vardı.(11)

________

(11) Her mevzuda kalem oynatan Celâleddin'i Süyuti (H. 911/M. 1494), Hazreti Ömer'in muvafa-katini toplayıp ''Katfus-Semer fi muvafakati Ömer قطف الثمرفي موافقات عمرünvanlı bir eser yazmıştır.

HAZRETİ PEYGAMBERİN ÜSTÜN VASIFLARI

Müşrikler Hazreti Peygamberi itham için vesile ararlardı. Fakat hakkında söyleyip te tutturabilecek bir şey bulamazlardı. İbni Abbas yoluyla rivayet olunan şu Hadîs-i şerif her bakımdan çok dikkate şayandır:

Herakliyus, Suriye'den çekilmeden önce, Hudeybiye sulh anlaşmasından sonra müşriklerden Şam'a bir ticaret kafilesi gitti. Aralarında Ebu Süfyan da vardı. Herakliyus yalan söylememeleri için teminat aldıktan sonra Ebu Süfyan'a sormaya başladı. Muhavereyi Ebu Süfyan şöyle naklediyor: Herakle:

— Peygamberin nesebi, ailesinin mevkii nasıldır? Ebu Süfyan:

— Büyük, asîl bir ailedendir.

— Ondan evvel bu sözü söylemiş; Peygamberlik iddia etmiş var mı?

— Hayır.

— Ataları içinde hiç hükümdar gelmiş midir?

— Hayır.

— Tâbi olanlar eşraf mı, yoksa yoksul zuafa mı?

— Zuafa kimseler.

— Tâbi olanlar artıyor mu, eksiliyor mu?

— Artıyor.

— Onun dinine girdikten sonra beğenmeyip çıkan oluyor mu?

— Hayır.

— Bu dâvadan önce yalan söylediğini görmüş müydünüz?

— Hayır.

— Gadir eder, ahdini bozar mı?

— Hayır. Fakat son zamanda kendisiyle bir muahede yaptık, ona riayetini göreceğiz bakalım! (Ebu Süfyan: "Bu kadarcık olsun itham için fırsat bulabildim." diyor).

— Onunla harbettiniz mi?

— Evet.

— Neticeleri ne oldu?

— Harp talihi kâh ona, kâh bize güldü.

— Size ne emrediyor?

— "Yalnız Allaha ibadet edin, ona ortak koşmayın, dedelerinizin ibadet ettiklerini bırakın" diyor. Bize namazı, zekâtı, doğruluğu, iffeti, temiz olmayı, sıla-i rahmi emrediyor."

Bunun üzerine Heraklius tercümana dedi ki: "Ona söyle:

1- Nesebini sordum, yüksek dedin, Peygamberler de böyledir.

2- Ondan evvel bu sözü söylemiş kimse var mı diye sordum, hayır dedin. Ondan evvel bu sözü söylemiş biri olsaydı, bu da o sözlere uyarak ona kapılmış diyebilirdim.

3- Ataları içinde hükümdar var mı? diye sordum, hayır dedin. Öyle ise babasının mülkünü istirdada çalışmak yok.

4- Tâbi olanlar zuafa dedin, Peygamberler öyledir.

5- Tâbi olanlar artıyor, beğenmeyip dönen yok dedin. İman huzur ve inşirah verince böyle olur.

6- Yalanı yok dedin, halka yalan söylemeyen Hakka karşı yalana cüret edemez.

7- Gadri yok dedin, Peygamberler gadir etmez. Emrettikleri güzel şeyler. Eğer bu dediklerin doğru ise bu ayaklarımın bastığı yerlere yakında o sahib olacak. Zaten bu Peygamberin çıkacağını bilirdim, lâkin onun Arabistan'dan çıkacağını tahmin etmezdim. Arabistan'a gidersem kendi elimle onun ayaklarına su dökerdim."

İbni Haldun'un dediği gibi "Herakliyus ismet, dâvet, emanet, ibadet gibi hallerden onun hak Peygamber olduğunu, dâvasında doğruluğunu bak nasıl anladı da başka mucize istemedi." Bu suallere dikkat edin. Bunlar akıl ve mantık dairesinde sorulardır; müşriklerin ve Yahudilerin sualleri gibi değil. Sokrat'lar, Aristo'lar, Eflatun'lar yetiştiren bir milletin torunlarına yakışacak tarzda. İşi akıl ve mantık çerçevesinde muhakeme ediyor. Peygamberin evsafını ve halini öğrendikten sonra haiz bulunduğu evsafı kâfi buluyor. Başka mucize istemiyor. Kültür sahibi olan böyle yapar, işe bu zaviyeden bakar. Aklıselim böyledir. Halbuki yahudiler saçma sapan şeyler sorarak şaşırtmak yoluna sapıyorlar,

müşrikler yerlerden ırmaklar fışkırtmasını, gökleri parça parça yere düşürmesini, altundan evi olmasını istiyorlardı. Resulûllahın onlara karşı cevabı şu idi.

"Ben bir beşer olan Peygamberim."

Müslümanlık akıl dinidir. Cühelâ dîni değil. Aklı başında olan müslümanlığın doğruluğunu işte böyle anlar ve takdir eder. Ebu Süfyan'ın cevaplarından Herakliyus, Hazreti Muhammed'in hak Peygamber olduğunu istidlâl etti. Kendisine vahyolunanı tebliğ ederek hakka dâvet eyliyor. İsmet, emanet, sıdk, fetanet ile mevsuf Peygamberler böyle olur. Onlar mümtaz ve seçkin, nezih ve güzide kimselerdir. Bu sıfatlar kendisinde bulunduktan sonra başka şey aramaya ne hacet?

Herakliyus'un İslâm Peygamberine karşı hareketi dürüst olmuştur. Bilindiği gibi, Peygamberimiz etrafındaki hükümdarlara nameler, mesajlar göndermişti. Herakliyus nameyi alınca Islâmiyete meyil göstermiştir. Yukarıki muhavereler onun üzerinedir. Kisra ise kızıp yırtmıştı. Demek İslâmiyeti hazmedememişti.

Habeş Kralı Necaşi (Negüs): "Hak Peygamber olduğuna inanıyorum" demişti. Mukavkis ise hediyeler göndermişti.

MEKKE ve MEDİNE DEVRİNDE KUR'AN'IN NAZİL OLMASI

Resulü Ekrem, Tâif dönüşünden sonra Mekke'de, Hac mevsiminde Hac için gelen Arap heyetlerini karşılayarak onlara İslâmı arz ve telkine başladı. Bu heyetler görgü ve kültürce birbirinden farklı idiler. Bazılarının ilimden biraz haberi vardı. İşleri akıl terazisiyle ölçüyorlardı. Medine'den gelen heyetler böyle idi. Bunlar yeni dini tebliğ eden Peygamberi dinlemekten kaçınmıyorlardı. Resulûllah, çadırlarını kurmuş olan kabilelerin yanına gidip onlara İslâmı arzeder: "Allaha ibadet edin, O'na şerik koşmayın, bu putlara tapmayın" derdi. Sonra onlara Kur'an okurdu.

Bir defasında Süveyd Bini Sâmit ile karşılaştı. İlminden ve aklından dolayı ona "Kâmil" diyorlardı. Peygamberimizi dinledikten sonra:

— Belki sende de bende olanın misli var, dedi. Resulûllah:

— Sende olan nedir? deyince:

— Lokman Risalesi dedi ve onu Resulûllaha gösterdi. Hazret-i Peygamber:

— Bu güzel söz; fakat beni dinle, dedi ve Kur'an okudu. Süveyd onu dikkatle dinledikten sonra:

— Hakikaten bu çok güzel söz, diyerek Kur'an'ın bediî üslûbu, tatlı âhengi karşısında hayranlığını bildirdi.

Gelen heyetlerle görüşmek çok iyi neticeler verdi. Medine'den Hazreç kabilesi gelmişti. Onlar Medine'de Yahudilerin civarında yaşadıklarından vahye dair, Peygamberlere dair bir şeyler işitmişlerdi. Romalılardan ve Yunanlılardan kaçıp Medine civarında yerleşen Kaynuka, Beni Nadir ye Kurayza gibi Yahudi kabilelerinden, bir Peygamber gelmesinin pek yakın olduğunu duymuşlardı. Âhir zaman Peygamberi bekleniyordu. Bizim Süleyman Dede'nin dediği gibi:

Hem Muhammed gelmesi oldu yakin Çok alâmetler belirdi gelmedin.

Medine halkı bunları duyuyordu. Ruhları gökten inen nura hazırdı. Resulüllah, Hazrec heyetini İslâma davet etti. Altı kişi Müslüman oldu. Ertesi sene, yâni 621 yılında Medine'deki Evs kabilelerini temsil eden 12 kişilik bir heyet Peygamberimize biat ettiler. Allaha dâvet eden, ayrılıklara nihayet veren Peygambere îman ettiler.

Medinelilerin ahdi şu idi: "Cenâb-ı Hakk'a şerik koşmıyacağız. Hırsızlık etmiyeceğiz. Zina yapmıyacağız. Çocuklarımızı öldürmiyeceğiz. İftira ve bühtandan sakınacağız. Hak olan her şeyde Peygambere itaat edeceğiz. Saadet ve felâket zamanlarında kendisine sadık kalacağız."

Bunlar Resulûllah ile bu kısa temaslarında İslâma dair bir şeyler öğrendiler ve Kur'an'dan bazı âyetler dinledilerse de bunlar azdı. Onun için Hazreti Pey-gamber, Hazreti Mus'ab'ı onlarla birlikte Medine'ye gönderdi (sene 621 M.). Mus'ab Medine halkına Kur'an'ı talim edecek, din işlerini öğretecekti. Onun için Mus'ab ilk Kur'an öğretmeni sayılır. Medine'liler ona Mukri' (Kur'an okuyucu) derlerdi.

Hazreti Mus'ab, Müslüman olanlara dini öğretmek ve telkin etmek hususunda, Hazreti Peygamberin yaptığı gibi, çok kolay ve sade bir şekilde hareket etti:

"Yıkanacaksın, temiz olacaksın. Elbiselerini temizleyeceksin. Sonra Kelime-i şehadet getireceksin. İki rekât namaz kılacaksın."

Bundan sonra Kur'an okuyordu. Müslüman olan da dinliyordu. Kur'an'ın sadası kalbleri sarıyor, ruhlara işliyordu. İslâmiyette her şey kolay, makul ve bir hikmete bağlıydı, dinin ruhu böyledir.

Böylece Medine, İslâmın dâvet merkezi, Müslümanların ilticagâhı oldu. Orasını açan, fetheden de Kur'an'ın sadasıdır. Yavaş yavaş her eve Kur'an sesi yayılıyordu. Hicrete izin verildi. Müslümanlar birer ikişer Medine'ye hicret ettiler.

Bu hicretin mânası açıktı: Resulûllah on üç sene Kureyşlilere nasihat ederek, yalvararak Hak dine dâvet etti. "Putlardan vazgeçin" dedi. Fakat kâr etmedi. Onun için dini neşredebilecek bir emin yer bulmuştu: Orada Hak nuru alabildiğine parlayacaktı,

İSLÂMİYETİN YENİ MERKEZİ

Cumhuru Müslimine ve müfessirine göre savaşa izin, Hicretten sonradır. Keşşaf sahibi Zemahşerî'yi (H.538 - M. 1120) dinleyelim: "Mekke müşrikleri Resu lûllaha ve ashabına çok eziyet ediyorlardı. Dövülmüş, dayak yemiş, başı yarılmış olarak Peygambere gelip şikâyet ediyorlardı. O da onlara: "Sabredin, çünkü ben kıtalle, vuruşup kavga etmekle emrolunmadım." diyordu. Hicrete kadar böyle gitti. Ondan sonra Kıtal âyeti idi. 70 şu kadar âyette nehyolunduktan sonra kıtale izin veren âyet şudur:

"Kendilerine harb ilân olunduğundan zulme uğrayanlara, harbetmek için izin verildi. Hak Teala onlara yardıma hakkiyle kaadirdir. Onlar yalnız Tanrımız Allahtır dedikleri için nâhak yere yurtlarından çıkarıldılar. Allah bir takım insanların, şerrini, bir takım insanlarla def etmeseydi muhakkak ki, Manastırlar, Kiliseler, Havralar ve içinde Allahın ismi çok anılan Mescitler yıkılırdı. Allah yardım edenlere yardım eder. Hak Taâla muhakkak kavidir, azizdir." (Hac Sûresi:

39-40)

İslam, barış dinidir; 70 küsur ayette savaş men edilip mecbur olunca izin verilmiştir.

Hicret hâdisesi din kardeşliğinin ne kadar üstün olduğunu göstermektedir. Medineliler gelen muhacirlere elden geleni yaptılar. Mallarına ortak ettiler, yedikleri ekmeklerinin yarılarını böldüler, evlerinin yarılarına onları iskân ettiler. Tarihte bir çok hicretler vardır; fakat bu kadar sıcak bir alâka ile candan karşılanan göç kafileleri nadirdir. Ana baba ocağından ayrıldıktan sonra sıcak birer çorba pişiren kardeş kucağı az bulunur. İslâmın kurduğu yüksek kardeşlik duyguları işte bunu yaptırdı.

Müslümanlığı harpçi bir din sayanlar savaşa izin veren âyetlere iz'anla bir baksınlar. Bunlarda kişinin en sarih hakkı olan müdafaai nefisten ileri gidiliyor mu? "Rabbimiz Allahtır" dediklerinden dolayı diyarlarından çıkarılan ve haksızlığa uğrayan kimselere kendilerini müdafaa hakkı da mı verilmesin? Senelerce dövüldüler, başlarından kanlar akarak Resulûllaha geldiler, şikayet ettiler. "Sabredin" dedi. Artık kendilerini müdafaa hakkı veriliyordu. Bakara sûresinde

deniyor ki:

"Sizinle Savaş Yapanlarla Siz de fisebilillah

Olmak Üzere Savaş Yapın. Sakın Teaddi ve Tecavüz Etmeyin. Hakikaten Allah

Tecavüz Edenleri Sevmez."

Bundan daha makul ve insanî bir şey var mıdır? Sonra Mescidi Şerifte mukatelenin yasak olması ne mübarek bir fikirdir. Yeryüzünde selâm ve selâmet, sulh ve sükûn yeri var, onlar da mabetler...

Yeni İslâm muhitinde Kur'an-ı Kerim nâzil olmaya devam ediyordu. Mekke'de iken münakaşa ve mücadele çok alevli olduğundan

âyetlerin üslûbu sertti.

Medine'de ise İslâmlık daha sakin bir çevrede gelişiyordu. Bu devir Yahudilerin bir çok sorularına cevap, geçen Peygamberlerin ahvalinden bahis eden kıssalar ve bir de ahkâm vaz' ve teşri' devri idi. Önceden bir çok Tanrı zihniyetini ortadan kaldırmak lâzımdı. Artık bir Allaha iman yerleşmeye başlamıştı; insanları yapacakları hareketlerin yolunu gösterecek ahkâm vazedip nizam kurmak lâzımdı. Bu devir bir kuruluş devri idi.

Gerçekte Medine'de de Hazreti Muhammed'in karşısına Yahudiler dikilmişti; fakat onlarla mücadele daha ağırbaşlı gidiyordu. Çünkü Yahudiler müşrikler gibi sopa ve yumrukla değil, Tevrat'tan, kendi kitaplarından aldıkları sorularla hücum ederek İslam akidesini sarsmak, baltalamak istiyorlardı. Kur'an da onlara cevap veriyordu. Hattâ denilebilir ki, Kur'an-ı Kerim'in üçte biri Yahudilere karşı nâzil olmuştur. Bunlar da ahkâmdan ziyade kıssalar, haberlerdir. Mekke'de müşriklerle mücadele eden Hazreti Peygamber, Medine'de de Yahudilerle karşılaştı. Bu da yetmiyormuş gibi, Medine'de ortaya üçüncü bir zümre çıktı: Münafıklar zümresi. Kur'an, Yahudilerle olduğu kadar değilse de onlarla da uzun mücadelelerle doludur. Münafıkların çoğu Yahudilerdendi, Müslüman görünüp, İslamı içerden yıkmaya çalışan bu iki yüzlüler çok zararlıdır.

Harb usul ve hizmetine ait âyetler inerken, Yahudi ve münafıklarla mücadele yapılırken, bir taraftan da tedricen zemin ve zamanın müsaadesi nisbetinde İslâm dini kuruluyor, ahkâm teşri ediliyor, ahlâk esasları atılıyor, içtimai nizam konuyordu.

MEKKE ve MEDİNE DEVİRLERİNDE KUR'AN KAÇ YILDA NAZİL OLDU?

Kur'an-ı Kerim, başlıca iki yerde nâzil oldu: Mekke ve Medine'de. Onun için Mushaflarda sûrelerin başında bu sûrelerin Mekkeli ve Medineli olduğunun yazılışını görüyoruz. Mekke ile Medine'deki nüzul müddeti yuvarlak hesap 23 sene tutar. Fakat ilk inen âyetle son nâzil olan âyet arasındaki müddeti tam olarak bulmak biraz müşküldür.

M.Hudari' "Tarihüt-Teşriil-İslâmî"de diyor ki: "Kur'an-ı Kerim, Resûli Ziyşana doğumunun 41 inci yılının 17 Ramazanında Hira Dağında nâzil olmaya başlamıştır. İlk nâzil olan âyet "İkra"' dır. Kısım kısım inmeye devam etmiş ve son âyet Hicretin onuncu senesi, doğumunun 63 üncü yılında, Zilhicce ayının 9. gününde vedâ haccında nâzil olmuştur. Bu da:

"Bugün sizin için dininizi ikmal ettim." اليوم اكملت لكم دينكم

Vahyin başlangıcı ile sonu arasında geçen müddet 22 sene, 2 ay, 22 gündür. Vedâ Haccından sonra Peygamberimize farzlara, helâl ve harama dair bir şey nâzil olmadı. Bu âyetin nüzulünden sonra 81 gün yaşadı. Son inen âyetten sonra ise 7 veya 9 gün yaşadı.

Sûreler Mekkî ve Medenî olmak üzere iki kısma ayrılır. Bu hususta ölçü meşhur kavle göre hicrettir:

Mekki Sûreler: Bunlar hicrete kadar nâzil olanlardır. İsterse Mekke'de nâzil olmamış bulunsunlar. Ölçüde itibar zamanedir. Bu müddet 12 sene 5 ay 13 gün tutar. 41 inci yılının Ramazanından başlayarak 54'üncü yılının Rebiülevveline kadar sürer. Bu müddet zarfında nâzil olan âyetlerin cümlesine Mekkî denir.

Medenî Sûreler: Hicretten başlayarak hicretin onuncu yılına, Peygamberin vefatına kadar nâzil olan âyetlerdir. Bu müddet 9 sene 9 ay ve 9 gündür. Doğumunun 54'üncü yılının Rebiülevvelinin başından başlayıp doğumunun 63'üncü yılının Zilhiccesinin 9'uncu gününe kadar sürer. Bu müddet zarfında nâzil olanlara Medenî denir. İsterse âyet Mekke'de nâzil olsun. İtibar mekâna değil, zamanadır.

Mekkî ve Medenî taksiminde başka kaviller de vardır. Meselâ: Mekke'de nâzil olanlara Mekkî denir, isterse bunlar hicretten sonra nâzil olsun. Medine'de nazil olanlara Medenî denir. Birinci kavil zamanı, ikinci kavil mekânı esas tutmaktadır. Meselâ bir süre, hicretten sonra Mekke'de nâzil olduysa, birinci kavle göre Medenî, ikinci kavle göre ise Mekkî'dir. Bu kavle göre seferde inenlere ne Mekkî, ne de Medenî denemez. Üçüncü bir kavle göre Mekke ehline hitaben nâzil olan Mekkî, Medine halkına hitaben inen Medenî' dir. Bu görüş de zayıftır.

Kur'an'da, Mekkî âyetler Medenî âyetlerden daha çoktur. Mekkîler Kur'an'ın 19/30'unu; Medenîler ise 11/30'nü teşkil ederler.

Mekkî veya Medenî olduğunu bilmenin faydası nesih ve nüzul zamanını anlamakta işe yarar. Âyetin zaman ve mekân itibariyle nüzulünü bilmenin âyeti anlamakta ve onun gerçek mânasını bulmakta büyük yardımı olur. Ashab bunları iyi biliyordu. Mekkî veya Medenî taksiminde şunu da ilâve edelim ki, herkesin kabul ettiği Medenî sûreler 19'dur. Bakara, Âl-i İmran, Nisâ, Mâide, Enfâl, Tevbe, Nûr, Ahzâb, Kıtal, Feth, Hucurât, Mücadele, Haşir, Mümtehine, Cumua, Münafikun, Talâk, Tahrim ve Nasır.

Kalanların 71 sûresinin Mekkî olduğunda herkes müttefiktir. Yirmi dört süre ise ihtilâflıdır. Bu ihtilâfa sebep içlerinde hem Mekkî, hem Medenî âyetlerin bulunmasıdır. İleride bu sûrelerin tertipleri gelecektir. Tarihi Teşri' böyle diyor. Ebül-Hasen Hassad ise, Medenîlerin 20, Mekkîlerin 82, ihtilâflı olanların 12 olduğunu söylüyor.

MEKKÎ ve MEDENİ SÛRELERİN VASIFLARI

Bir sûrenin Mekkî veya Medenî olduğunu bilmek

nakle bağlıdır.

Maamafih ulemâ bu hususta şu kaideleri kurmuşlardır:

1- Farzlara ve ahkâma dair olan âyetlerin ekserisi Medenîdir. Mekkîler din

usulüne ve tevhide dâvet eder. Şirki yıkarak kalbleri reziletten temizleyip güzel ahlâkı kurmaya çalışır, hikmete uygun olan da budur. Çünkü Resulüllah geldiği zaman onların içine şirk yerleşmiş, putlara tapıyorlardı. Âhiret hayatını, sevab ve ikab düşünmüyorlardı. Böyle koyu cehalet ve dalâlet içinde yüzen müşriklere miras veya alım satım kanunları vazolunacak değildi. Evvelâ kalblerine kök salmış olan şirk ve şer köklerini koparıp kazımak, onları daldıkları günah bataklığından çıkarıp temizlemek lâzımdı.

Onun için Kur'an onlara Allah'ı hatırlatıyor, adalet, ihsan, vefa gibi ahlâkın yüksek faziletlerini tavsiye ediyordu. Yalan, zina, adam öldürmek, evlâtlarını diri diri toprağa gömmek, alış verişte hiyle yapmak, eksik tartmak gibi kötü huylardan, küfür ve şirkten nehiy ediyordu.

Alışveriş gibi muâmeleler, adam öldürme, zina, iftira ve hırsızlık cezaları, evlenme ve boşanma usûlleri, bunlar Medine'de teşriî ve tesis olunmuştur.

2- "Ya eyyühen-nâs" (ey insanlar) diye başlayan âyetler Mekkîdir. Bunun aksine "Ya eyyühel-lezine âmenu" (ey inananlar) diye hitap edenler Medenîdir. Yâni Medine'de kendilerine hitap edilecek büyük bir İslâm kitlesi olmuştur. Bununla beraber bu kaide kuvvetle muhtemeldir, istisnası olabilir.

3- Mekkî sûreler kısadır. Çetin bir üslûpla mücadele ruhu taşır. "Kellâ" (Hayır!) gibi zorba harflerle başlar. Azılı düşmanlara dehşetle hitap eder. Kureyş cebabiresine tesir yapacak gibi hitaplar vardır. Medine'de korkak Yahudilere böyle hitaba lüzum yoktu. Medenî âyetler uzundur. Üslûp sâkindir. Meselâ, "Amme" cüz'ü Mekkîdir: Ayetler 570'dir. "Kadsemia" Medenîdir, âyetleri 137'dir. Yarım cüz olan Mekkî Şuara sûresi 227 âyettir. Yine yarım cüz olan Medenî Enfal sûresi 75 âyet tutar.

4- Mekkî sûreler ruhanî cezbeler, tatlı musikî âhenklerle doludur. Medenî sûreler derin derin düşüncelere sevkeder.

5- Mekkî sûrelerdeki elfazda azamet ve ihtişam vardır. Kelimeler dolu ve ağırdır. Medenî sûrelerde daha ziyade dinî elfaz ve ahkâm ıstılahları bulunur. Kanun dili gibi dolgundur.

6- Mekkî sûrelerde geçen ümmetlerin kıssalarından bahis vardır. "Onların ahvalinden ibret alın" der. Nasihatla ve vaazlarla doludur. Medenî sûrelerde ise feraiz, had cezaları, cinayet, ahvali şahsiyeden bahsolunur, a'mâl ve ibadetler zikredilir.

7- Mekkî sûrelerde Yahudi ve Hıristiyanlardan bahis yoktur. Oradaki mücadele müşriklerle idi. Medenî sûrelerde ise Yahudi ve Nasârâ yani Hıristiyan ile münafıklardan bahsolunur.

8- Mekkî sûrelerde cihad yoktur. Dâvet ve tebliğ, inzâr ve tehdit vardır. Medenî sûrelerde cihad âyetleri ve kıtal vardır. Medenî âyetlerin sayısı 1456 dır. Kalanı Mekkîdir.

İLK ve SON NAZİL OLANÂYET-İ KERİMELER

Bu mevzu yukarıda fetret-i vahiyden bahsederken de geçmişti, fakat bunu tekrar incelemek faydalı olacaktır: Kur'an'da ilk nâzil olan âyet veya sûre han gisidir? Bu mevzu çok üzerinde durulmuş bir meseledir. Her şeyden önce şunu bilelim ki: Bu evvel nâzil olma ihtilâfları sûrenin tamamı itibariyle mi, yoksa bazı âyetleri veya başları itibariyle mi? Asıl meseleyi halledecek olan budur.

Kat'î netice şudur: Âyet itibariyle ilk nâzil olan "İkra'ın başından Malem Ya'lem"e kadar beş âyet olduğu şüphesizdir. Sonra Müddessir'in başı veya Nun Velkalem'dir. Tam sûre olarak Fatiha'nın nüzulü ilk olarak gösteriliyorsa da Beyhakî'nin, bu rivayeti mürseldir. Hadîsin senedinden sahabe düşmüştür. Câbir Bini Zeyd de evvel nâzil olan "İkra' sonra Nun Vel-kalem, sonra Müzzemmil, sonra Müddessir, sonra Fatiha sûresi" olduğunu iddia etmişti. Kur'an'da da bu sıra ile işaret olunmuştur. İkra'ın beş âyetinin evvel nâzil olması, Fatiha'nın tam sûre olarak evvel nâzil olmasına, bu arada başka sûrelere ait bir kısım âyetlerin nâzil olmuş bulunmasına münafi değildir. Öncelik muhtelif itibarlardadır. Meselâ aradaki muhtelif rivayetleri telif için şöyle de denilmektedir. Âyet bakımından ilk İkra', tebliği emre dair Müddessir, sûre itibariyle Fatiha ilk nâzil olmuş olur. Demek ki ilk nâzil oldu derken bu, rasgele değil, muhtelif hususlara göre ilk nâzil olanlar vardır.

Son inen âyet hakkında da ihtilâflar vardır:

1 - ''Bugün sizin için dininizi ikmal ettim. اليوم اكملت لكم دينك

Âyeti son nâzil olandır, diyenler var. Bu Arifede vedâ haccında nâzil oldu. Süddî der ki: "Bundan sonra helâl ve harama dair nâzil olmamıştır."

Hazreti Ebu Bekir, kemalden sonra zeval var, diyerek müteessir oldu. Bundan sonra Hazreti Peygamber 81 gün yaşadı.

2 - "Allaha döneceğiniz o günden sakının."

والتقوا يوما ترجعون فيه الي الله

Son inen âyet budur. Bundan sonra Resulûllah dokuz veya yedi gün yaşadı. Ashab bundan acı haberin yaklaştığını anladı.

3 - Son inen sûre "İza cae Nasrul-lahi Vel-feth"

اذا جاء نصر الله والفتح Nasr süresidir. Bu da eyyam-ı teşrikte nâzil oldu.

4 - Berâ'nın sonu, Bakara'nın sonu, diye de rivayetler vardır. "El-yevme ekmeltü" Hiccetül-Veda (16)'da arefe günü nâzil olduğuna göre son denemez. Meğer ki kemal-i dine dair son âyet denilsin. Süddî'nin dediği gibi, ondan sonra haram ve helâla dair nâzil olmasa da vaaz ve irşada dair nâzil olanlar vardır, Nasr süresi gibi. Demek son nâzil olan derken de söz rastgele değil, mukayyettir. Bir hususa dair son inen şudur denilebilir. Bu itibarla ilk inen âyet İkra' olduğu gibi

son inen âyet "Allaha döneceğiniz o günden sakının" âyetidir. Nasıl ki ilk inen Müddessir olduğu gibi. Son inen sûre de "Nasr" süresidir, diyebiliriz.

Sözü uzatmamak için burada nakletmediğimiz diğer rivayetler de vardır. Bu hususta on kavi vardır. Görülüyor ki çeşit itibariyle ilk veya son diyebiliyoruz. Filân hususta son şudur demek mümkündür. Nasıl ki bazıları bunu tasrih etmiştir. Kemali-dine dair, ribaya, helâl ve harama, feraiza ait, kıssa ve haberler hakkında son şudur, demişlerdir. Söz mutlak değil, mukayyettir. Böylece zahiren muhalif görünen rivayetlerin beynini telif ve tevfik mümkündür. Herkesin ilk veya sön derken gözettiği bir husus ve cihet vardır. Cümlenin maksudu bir amma rivayet muhtelif.

Mesele yalnız bu kadar değildir; başka başka itibarlarla da evvel ve son nâzil olan âyetler vardır: Mekke'de son inen, Medine'de ilk nâzil olan gibi. Bunları şöyle bir hülâsa halinde arzedelim:

Mekke'de ilk nâzil olan âyet: İkra'dır.

Mekke'de ilk nâzil olan süre : Müddesir veya Fatiha'dır.

Mekke'de ilk ilân olunan sûre : Vennecm'dir.

Mekke'de son nâzil olan sûre : Mü'minûn'dur.

Medine'de ilk inen sûre : Bakara süresidir.

Medine'de son inen âyet: Vettekû yevmen türceune fihi ilal-lah.

Medine'de son inen sûre : Nasr'dır.

_______

(16) Hıccetül Veda: Veda haccı mânasına gelir; Hazreti Muhammed'in (s.a.v.) son yaptığı hacca verilen isimdir.

KUR'AN-I KERÎM'DEN BEDİALAR

Mushaf-ı Şerif "Elhamdü-lillâh" ile başlar, "Kuleuzü" ile sona erer. Bu her iki sûrenin harfleri tekrarsız olarak sayılırsa 22 harftir. Alusî'nin nakline

göre, bunu nüzul senelerine bir remz ve işaret sayanlar olmuştur. .

Burada şöyle bir nükte de vardır: Kur'an'ın nüzul müddeti 22 sene, 2 ay, 22

gün olduğunu söylenmişdir. İki tarafta sûreler iki yerde 22 harfli; bunu şöyle

yazalım: 22-2-22. İki tarafa 22 yazıp araya da 2'yi koyunca tam nüzul müddeti

olan 22.2.22 çıkıyor. Nasıl hoş değil mi?

"Kur'an Dili" sahibi merhum M.Hamdi Yazir bu hususta diyor ki:

"Bu gibi tevafuklara ahkâm terettüp edecek kadar ihticaca salih, ifadesi maksud bir mânayı murad nazariyle bakmak doğru olmaz ise de hakikatte ilmi ilâhîye nazaran tesadüf mülâhazası varid olamıyacağı ve her tesadüfün dahi nefsel emirde bir hikmet ve mânası bulunmak iktiza edeceği teemmül olunursa, bu gibi tesadüflerin yerine göre remzi bir mâna ifadesinden hâli kalmıyacağı da inkâr edilemez. Bu sebeple bunları da letaifi işaret ve müstetbeati terakib kabilinden olan zevki nüktelere mülhak remzler, imalar halinde kayıt ve mütalâa etmek faideden hâli olmaz. Kur'an'da bu kabilden de bir çok incelikler bulunduğu malûm, maamafih müteşabihat vâdisi demek olan bu gibi nüktelerden muhkemat hilâfına mânalar çıkarmaya kalkışmak, hurufilik zeygu dalalile batınilik zulmetlerine sürüklenmek demek olacağı, bunun ise Kur'an'ın zulmetten nura götüren açık beyanına münafi olduğu da şüphesiz olmakla beraber muhkemata aykırı olmayarak sezilen, duyulan, lem'alar, lemhalar, ince ince irfanları, zevkleri okşayan remzler, imalar, kaalden ziyade hâle ait olan ve ehlinden başkasına keşf-i nikab etmeyen bedialar da ne kadar incelense o kadar müfid, o kadar lâtif olur. Meselâ Kur'an'ın evveli besmelenin (Başı) ile başladığı, ahiri de nâsın (sini) ile hitam bulduğu mülâhaza edilince, buna "Bes"(17) yâni yetişir, kâfi, işte o kadar demek gibi olduğu, bunun da

ما فرطنا في الكتاب من شيئ ثم 'لي ربهم يحشرون

"Mâ Ferratnâ fil-kitabi min şey'in sümme ileyye rabbibhim yuhşerun''

mazmunu muhkemine mutabık olarak Kur'an'ın başka bir kitaba, diğer bir delile ihtiyaç bırakmıyacak derecede usuli dinin hepsini hâvi, kâfi bir hidayet rehberi olduğuna bir remz, yâni

اولم يكفيهم 'نا انزلنا عيك الكتاب تتلي عليهم ان في ذلك لرحمة وذكري لقوم يؤمنون

"Evelem yekfihüm inna enzelna aleykel kitabe tütlâ aleyhim inne fi zalike lerahmeten ve zikra likavmin yü'minun" mazmunu muhkemine de işaret olması gibi anlayışlar, boş değil hoştur."(18)

Bazıları Kur'an'ın "Elhamdülil-lâh" ile başladığına, onun elifini alarak nâsın sini ile bir "Üs" teşkil ederler ve bu Kur'an esas temeldir, remzine bir işarettir derler ki, buda (Bes) gibi hoştur.

____________

(17) Evvel ve âhri Kur'an ziçe bâ âmed ve sin اول وآخر قرآن زجه آمد وسين

Yâni ender rehdin-i rehber-i tü Kur'an-ı bes..

يعني اندر ره دين رهبير تو قران بس

18) M. H. Yazır, Hak Dini, Kur'an Dili; c. VIII, s. 6430.

KURANIN MÜTEFERRİK NÜZULÜ

Kur'an-ı Kerim, Levhi Mahfuzdan toptan

indirilmiş, sonra hâdiseler ve vak'alara göre âyet âyet nâzil olmuştur. Bu husustaki naslar şöyledir:

بل حو قران مجيد في لوح محفوظ وانه لفي ام الكتاب لدينا لعليم حكيم

"Bel Hüve Kur'anün Mecidün Fi Levhin Mahfuz.Ve İnnehu Lefi Ümmil-Kitabi Ledeyna Lealiy-Hakîm."

Kur'an-ı Kerim Levhi Mahfuzdadır, o ümm-i kitaptadır. İbni Abbas Kur'an'ın Kadir GecesiLevhi Mahfuzdan Beyti İzzete toptan indirildiğini, sonra oradan Cibril vasıtasiyle Hazreti Peygambere vahyolunduğunu söylüyor. انا انزلنا ه في ليلة القدر ''İnna Enzelnahü Fi Leyletil-Kadr'' budur.

İlmi her şeyi muhit olan Allah hâdisatı biliyor, ona göre takdir ediyor, Cebrail o kelâmı getiriyor. Müfessirler Levhi Mahfuz, Ümm-i Kitab, Leylei Kadir gibi lâfızları çeşitli surette tefsir etmişlerse de bunlar da Kürsi, Arş, Sidrei Münteha gibi müteşâbihâttandır. Bu hususta selefin mesleki çok ihtiyatlıdır. Bunlara îman ederiz, Mahiyetini anlamaktan beşer aklı âcizdir. Bunların ilmi ind-i ilâhidedir. Lügat mânalarından bu kelimelerin medlullerine, bu isimlerin müsemmalarına intikal güçtür. Lügat mânaları belli. Fakat bunlar birer dinî ıstılah olmuştur. Bunlar hakkında "Allah bilir" demek düşer. Mev'iza kitaplarında bu hususlara ait tafsilâtın çoğu sahih bir senede, doğru bir rivayete dayanmaz.

Kur'an-ı Kerim bazan, Fatiha'da olduğu gibi, bütün bir sûre inerdi. Bazan bir, iki, beş, on âyet inerdi. İkra' beş âyet inmiştir. Bakara kıssasında on âyet inmiştir. Daha çok ve az indiği de vakidir. Zemahşerî (19) ve Beyzavî (20)'ye göre uzun sûrelerden Tevbe, Yusuf birden inmişlerdir. Bir âyetin bir kısmı da ayrı. nâzil olduğu vardır.

غير اولي الضرر "Gayri Ülid-darari" gibi.

Buhâri rivayet ediyor: Vahiy kâtibi olan Zeyd Bini Sabit'e Hazreti Peygamber,

لا يستوي القاعدون من المؤ منين والمجا هدون فيسبيل الله

"Lâ yestevil kaidune minel Mü'minine vel-Mücahidune fi Sebilil-lâh" âyetini yazdırıyormuş, İbni Ümm-i Mektum gelerek: "Ya Resûlullah" demiş. "Eğer cihad yapmak elimden gelseydi, kudretim olsaydı ben de yapardım." Çünkü kendisi kördü. Bunun üzerine "Gayri Ülid-darari'' nâzil oldu.

Kur'an böyle kısım kısım nâzil oluyordu. Bunun hikmeti hakkında ulema şunları söylüyor:

1- Hazreti Peygamber Ümmî idi, vahyolunanı yazmıyordu. Kısım kısım inince belliyor, eshabına talim ediyor, vahiy kâtiplerine yazdırıyordu. Toptan inse bellenemez, eshap ta öğrenemezdi. Bu husustaki naslar çok açıktır:

"Kur'an'ı Kısım Kısım Gönderdik ki

O'nu İnsanlara

Azar Azar Okuyasın

O'nu Parça Parça

İndirmiş Bulunuyoruz."

(İsrâ Sûres'i: 106)

"Sen Kur'an'ın vahyi tamamlanmadan onu okumakta acele etme, Yarabbi, ilmimi arttır de." (Tâhâ:114)

Kâfir olanlar derki, Kur'an onun üzerine toptan indirilseydi, ne olurdu sanki? Bizse kalbini onunla sağlamlaştırmak için böyle indirdik, onu âyet âyet ayırdık, tane tane okuduk.'' (Furkan: 32) "Vahyi çarçabuk almak için dilini kımıldatma, onu toplamak ve kıraetini sabit kılmak bize aittir. Sana biz Kur'an'ı okuyunca sen de onun okunuşuna uy. Onun izah ve beyanı da yine bize düşer." (Kıyame: 17-20)

2- Kur'anda nâsih ve mensuh (21) var. Bu ise ancak kısım kısım nüzulle olur.

3- Kur'an bir çok suallere cevaptır. Sorulan hâdisenin beyanıdır. Sebeb-i nüzul bahsinde zikrolunacağı gibi bir çok yerlerde "Yes'elûne" (Sana sorarlar) geçer. Bu suretle daha kolay kabul olunur, kalblere yerleşir, maksat ve meram daha iyi bilinir, anlaşılır.

4- Böyle müteferrik nüzulde şu hikmet de vardır: Araplar İslâmiyetten önce mutlak bir İbaha içinde idiler. Haram tanımazlar. Eğer Kur'an toptan nâzil olsa, teklifler onlara ağır gelir, kabul etmezler, ne emir, ne nehiy tanırlardı. Dinde tedriç kısmında da gelecektir. Ahkâm tedricen teşri' kılınmıştır. Buhari'nin Hazreti Aişe'den rivayet ettiği şu hadîs bu hikmeti anlatır:

"Kur'an'dan ilk nâzil olanlardan biri de mufassal sûrelerden biridir, onda Cennet ve Cehennem zikrolunmuştur. İnsanlar İslâmiyete alıştıktan sonra helâl ve haram nâzil olmuştur. Eğer ilk defa: Şarap içmeyin diye nâzil olsaydı: "Asla şarab'ı bırakmayız!" derlerdi. Yahut zina etmeyin nâzil olsaydı: "Zinadan vazgeçmeyiz!" derlerdi."

5- Şu husus da yine bu hikmetler cümlesindendir: Kur'an, üdebaya, bülegaya meydan okuyordu, toptan inse, bu çok uzun, hepsinin mislini nasıl getirelim derlerdi. İşte böyle kısım kısım inerken bile, ondan örnek alarak, mislini yapa-madılar. İşte böyle kısım kısım nâzil olup heyeti mecmuası bir kül teşkil etmesi, onun vahyolduğuna en açık delildir. Başka hiç bir eser böyle meydana gelemez. Zaman ve mekân ayrı, fakat onda vahdet var.

_________

19) Zemahşerî: Adı Carullah Ebul' Kasım Mahmut bin Ömer'dir. Harzem'in Zemahşer kasabasında (H. 467/M. 1074) de doğmuş bir Türk âlimidir. Arap edebiyatı, Tefsir, Hadis sahasında çok meşhur ve değerli eserler yazmıştır. En meşhur eseri "Keşşaf" adlı tefsiridir. Carullah kendisine verilmiş manevî değeri haiz bir ünvandır. (H. 538/M. 1143)'de öldü.

(20) Beyzavî: Büyük İslâm alimi olub ismi Abdullah bin Ömer'dir. En meşhur eseri Envar al-tenzil ve Esrar al-tevil adlı tefsiridir. Bu eser bir çok defalar basılmış ve tefsirlere kaynak olmuştur, bir çok şerhleri vardır. Beyzavî (H. 691/M. 1291)'de Tebriz'de öldü.

(21) Nâsih ve Mensuh: Bu, sonra gelen âyetlerin önce gelen âyetlerin hükmünü değiştirmesi mesele-sidir ki ilerde daha geniş incelenmiştir.

NÜZUL SEBEBİ

Âyetler ekseriyetle bir sual veya hâdise dolayısı ile inerdi. Âyetin nüzulüne sebep olan hâdise veya suale sebebi-nüzûl diyoruz.

1- Catafan kabilesinden bir adamda kardeşinin yetim oğlunun malı vardı. Yetim bülûğa erince amcasından malını istedi, vermedi. Peygambere müracaat ettiler: "Yetimlere mallarını verin" âyeti nâzil oldu. İşte böyle hâdiseler dolayısıyla âyetler inerek İslâm cemiyetinde ahkâm vaz olunuyordu.

2- Resulûllah, Mersidi Ganevi'yi, Mekke'deki zayıf Müslümanları getirmek üzere oraya göndermişti. Ganevi Mekke'ye vardığı zaman müşriklerden bir kadın, cahiliyyet zamanında olduğu gibi, kendisini ona arzetti. Kadın güzel, ve zengindi. Fakat Ganevî Allahtan korkarak ondan yüz çevirdi. Kadın sonra ona evlenmek teklifinde bulundu. O da kabul etti. Ancak bunu Resulûllahın müsaadesine bağlı bıraktı. Ganevî, Medine'ye geldiği zaman meseleyi Peygambere arzederek bu evlenme işine izin istedi. O zaman Bakara süresindeki şu âyetler nâzil oldu:

"Müşrik kadınları iman etmedikçe, onları nikahla almayın... ''

Bir çok ahkâm da soru üzerine teşri' olunmuş, hükmü bildirilmiş, cevap

verilmiştir. Bu sualleri Mü'minler, Yahudiler, Müşrikler soruyordu. Maksatları

muhtelifti:

Ekseriyetle "Yes'elûneke" (Sana soruyorlar) ibaresiyle başlıyanlar şunlardır:

Yes'elûneke Anil-ehille; Sana hilâlları soruyorlar. Yes'elûneke Maza Yünfikûn : Sana neyi infak edeceklerini soruyorlar Yes'elûneke Anış-Şehril-Harâm: Sana şehri haramı soruyorlar.

Yes'elûneke Vel-meysiri: Sana şarap ve kumarı soruyorlar. Yes'elûneke Anil-Yetâmâ: Sana yetimlerden ötürü soruyorlar.

Yes'elûneke Anil-mahîd: Sana hayzı soruyorlar.

Yes'elûneke Maza Uhille lehüm : Sana onlara neler helâl kılındı diye soruyorlar. Yes'elûneke Anis-saati: Sana kıyameti soruyorlar. Yes'elûneke Anil-enfâli: Sana enfali, ganimeti soruyorlar.

Yes'elûneke Anir-ruh : Sana ruhu soruyorlar. Yes'elûneke An Zül-karneyni: Sana Zülkarneyni soruyorlar.

Yes'elûneke Anil-Cibal: Sana dağlardan ötürü soruyorlar.

Bazan soran müphemdir, bazan insanlar soruyor gibi, umumîdir. Bazan ehli kitabın sorduğu tasrih olunur.

Müfessirler sebebi nüzul dediğimiz bu münasebetlere ehemmiyet vermişler, müstakil eserler meydana getirmişlerdir. Nüzulün sebebini anlamak Kur'an'ı anlamakta esastır. Sebebi nüzulü bilmenin âyeti anlamaya büyük yardımı vardır.

Eshabı Kiram da böyle idi. Hazreti Ömer bir defa İbni Abbas'a dedi ki:

— Peygamber birken, bu ümmet nasıl olur da ihtilâfa düşer? İbni Abbas cevap verdi:

— Yâ Emirel mü'minin! Kur'an bize nâzil oldu, onu okuyoruz, ne hakkında nâzil olduğunu biliyoruz. Bizden sonra bazı kavimler, cemaatler olacak, Kur'an okuyacaklar, fakat ne hakkında nâzil olduğunu bilmiyecekler. Herbirinin bir re'yi olacak. Re'ye düşünce de ihtilâf edecekler, ihtilâf da mukateleye, döğüşe götürür,

Buharî'nin nakline göre, İbni Mesud derdi ki: "Kitabullahtan hiç bir âyet yoktur ki, nerede ve ne hakkında nâzil olduğunu herkesten daha iyi bilmiş olmayayım." O, sebebi nüzulü iyi bildiğinden yanlış tefsirleri düzeltirdi.

Bir adam bir defa kendisine gelerek dedi ki:

— Mescitte bir adam var: ''Göğün açık bir dumanla geleceği günü bekle" âyetini şöyle tefsir ediyor: Kıyamet gününde insanları bir duman kaplayacak, nefeslerini tıkayacak, ilâh..."

İbni Mesud dedi ki:

— Kim bir şey bilirse söylesin, bilmezse Allah bilir, desin.

Bu âyetin nüzul sebebi vardır. Kureyş, Resulûllaha karşı gittiklerinden

beddua etti. Kıtlık oldu. Kureyşliler açlıktan leşleri, kurumuş derileri yediler. O derece zayflamışlardı ki, gözlerinin feri kaçmış, her tarafı dumanlı görüyorlardı, bu onu anlatır.

Ebu Süfyan'ın müracaatı üzerine Resulûllah dua etmiş, kıtlık zâil olmuş, fakat Kureyş yine düşmanlığını göstermiş, sonunda Kureyşin uğrayacağı azabın daha şiddetli olacağı bildirilmişti. Bu da Bedir harbinde tahakkuk etmiştir.

İşte bu âyetler onu anlatır:

"Dinle, bir gün gök apaçık dumanlı olacak, Herkes bunu acı bir azap sayacak: "Yarab bizim üzerimizden bu azabı kaldır, iman edeceğiz!" diyecekler. Onlar nasıl ibret alabilirler ki onlara her şeyi izah eden bir Peygamber geldiği halde ondan yüz çevirerek: "Bu adam kendine bir takım şeyler öğretilmiş bir mecnundur'' dediler. Biz azabı biraz kaldıracağız, fakat yine döneceksiniz. Biz de size büyük darbeyi indireceğiz ve sizden intikam alacağız"

Buharî ve Müslim rivayet ediyorlar:

"Verilenlere sevinenler..." âyetini Mervan bini Hakem anlayamadı. Tereddüde düştü: "Eğer herkes verilenle sevinince ve yapmadığı bir şeyle öğününce azab olunursa birimiz kurtulamayız." dedi.

Hazreti İbni Abbas ona âyeti nüzul sebebiyle izah etti: "Bu âyet ehli kitap hakkında inmiştir. Peygamberimiz onlara bir şey sordu, sakladılar. Yanlış haber verdiler, sorulanı haber vermişler gibi gösterdiler ve öğünmek istediler. İşte âyet bunların riyakârlığını anlatır."

Nüzul sebebine dayanan bu izahtan sonra Mervan'ın müşkülü halledilmiş oldu.

Âyetler, hâdiselere göre iniyordu. Nisa' Sûresi, Uhud harbinden sonra nâzil oldu. Bu harbde şehit düşenler olmuştu. Onların eşleri dul, evlâtları yetim kaldı. Onların ahvalini beyan etmek, bahis konusu yapmak lâzımdı; Evlenmeleri, yetimleri, bunlara temas edilerek bildiriliyor. İşte nüzul sebebi bu demektir.

KUR'AN-I KERİMİN TEKRARLARI

Kur'an-ı Kerim'in, hâdiseler ve münasebetler dolayı-siyle nâzil olduğunu zikrettik. Bazan birbirine benzeyen hâdiseler tekerrür edince âyetler de tekrar iniyordu. Bu pek yerinde idi. Meselâ Kur'an-ı Kerim yavaş yavaş cahiliyet devri âdetlerini kaldırıyor, yeni yeni hüküm getiriyordu. Cahiliyet devrinde kadın bir zevk ve eğlence âleti küçüklüğüne düşmüştü. Kadının cemiyette bir mevkii ve hukuku yoktu. Kadın mirasçı olamazdı. Hattâ bazı suretlerde kadın miras malı gibi taksime tâbi tutulurdu.

İslâmiyet kadına hürriyet ve hukuk verdi ve bu âdeti kaldırdı. Kadına miras verilmesi cahiliyet an'anelerine alışık Araplara ağır geldi. Hazreti İbni Abbas diyor ki:

"Feraiz âyetleri inip de İslâmlık erkek çocuğa olduğu gibi kıza ve anaya da mirastan hisse verince, halk bunu fena karşıladı. "Kadına da dörtte bir,

sekizde bir, kıza yarım hisse veriyor, küçük oğlana da veriyor." dediler. "Bunlar muharebeye gitmiyor, ganimet elde edemiyorlar ki..."

İşte bundan dolayı Kur'an-ı Kerim kadına verdiği hisseyi tekrarlamakta ve te'kid etmektedir. İşte Kur'an'ın tekrarları böyle bir lüzum üzerinedir. Kadını hiçe sayan geri zihniyetlilere hakkı kabul ettirmek için tekrarlıyordu

DİNİ HÜKÜMLERDE TEDRİCE RİÂYET

Dinî hükümlerde tedrice riayet için. aynı şey hakkında muhtelif zamanlarda âyetler nâzil

olmuştur. Teşri'de kolaylık ve tedrice riayet bir kaidedir. Yukarıda Hazreti Aişe'nin dediği gibi, eğer ilk defa "şarabı içmeyin" diye

nâzil olsaydı: "Asla şarabı bırakmayız." derlerdi.

Dinde tam putperestlik, nizamda tam bir anarşi içinde yüzen Araplara,

Kur'an-ı Kerim'in âyetleri müteferrik olarak nâzil olup tedricen ahkâm vazı'

kılmıyordu. Onun için şarap hakkında tedricen harama doğru gidildiğini

görüyoruz, bu dört safhada olmuştur.

İSLAMA DAVET BAŞLAYINCAKUR'AN-I KERİMİN TESİRİ KARŞISINDA MÜŞRİKLER

"Allah Sözün En Güzelini

Bir Kitap Şeklinde İndirdi,

Ahenkli ve Herbirini Destekleyen

Gerçeklik Topluluğu Halindedir.

Her Şeyi Tekrar Tekrar Beyan Eder.

Ondan, Rablerinden

Korkanların Tüyleri Ürperir;

Sonra Rablerini Anmakla Hem Derileri

Hem KaLbleri Yumuşar. İşte Allah'ın

Doğru Yol Kılavuzu Budur."

(Zümer Sûresi: 23)

Bir müddet fetret devrinden sonra yine göklerden hidayet ve nur dolu âyetler inmeye başladı. Hazreti Muhammed, "Kalk, inzar et!"

وانزر عشيرتك الأقربين

(Ve enzir aşiretekel-ekrabîn

ile "yakın akrabasını İslâma dâvet" le emrolundu ve diğer âyetlerin nüzulü ile İslâma dâvete başladı. Üç sene kadar gizli dâvetten sonra artık Peygamberin

dine dâvete başlayışının dördüncü yılındayız. Yeni dine girenler çoğalmaya başlayınca müşriklerin etekleri tutuştu. Ne yapacaklarını şaşırdılar. Kur'an'ın o ruhu okşayan tesiri, tatlı âhenginin kalbleri büyülemesi karşısında şaşkına döndüler. Muhalif bir cephe alarak şaşkınca işlere başladılar.

Çöl Araplarından koskoca bir imparatorluk kuracak bedevi Arapları olgun bir ümmet olarak ortaya çıkaracak olan İslâmiyete ve onun Peygamberine düşman kesildiler. Müslümanlara akla ve hayale gelmedik eza ve cefalara koyuldular.(12)

Mekke'de on üç sene süren bu mücadele devresinde Resulûllahın elinde müşriklere karşı savaşmak için Kur'an-ı Kerim'den başka bir şey yoktu. O azgın ve kudurmuş koca şirk alayına tek bir şeyle mukabele ediyordu: Kur'an okumakla! Hak kelâmı olan bu Kur'an'la koca şirk dünyasına, küfür ve ilhad âlemine karşı yılmadan, bezmeden, korkmadan mücadele ediyordu. Sonu en parlak zaferlerle taçlanacak olan bu savaş, hak ile bâtıl arasındaki bu amansız mücadele, yalnız dağınık Araplara değil, bütün insanlığa yepyeni bir ruh, bir nizam ve şekil verecek; fazilet üzerine kurulmuş taze bir medeniyet getirecekti. En hayırlı cemiyet kurulacaktı. İşte beşeriyet için en büyük saadet, en yüce bahtiyarlık bu olacaktı. Onun içindir ki, Resulü Ekrem tuttuğu bu mücadele yolunda tereddütsüz yürüdü. Çünkü kuvvetini Haktan alıyordu. Elindeki silâhı Hak kelâmı idi. Nâzil olan vahyin nuru, onun yolunu aydınlatıyor, o bu nurlu yolda yürüyordu.

Hazreti Peygamber (s.a.s.) Kureyşe, rastladıklarına Kur'an okur, onlara Allah kelâmını duyururdu. Kureyş Kur'an'ın tatlı sadasına, hoş tesirine kendilerini kaptırırdı. Onun için azılı, inatçı olanlar Kur'an'ı duymamak için kulaklarını tıkarlardı. Bununla beraber Kur'an'ın nüfuz ve tesiri Kureyş'in inadından daha kuvvetli idi.

Kureyş'in elebaşıları sık sık toplanıp Peygamberimiz hakkında ve ona nâzil olan Kur'an hakkında uzun boylu görüşürler, müzakereler yaparlar, çareler araştırırlardı. Bir defa yine toplanarak meşverete başladılar. İçlerinden birisi: "Ona nâzil olan sihirdir" dedi. Başka biri: "O sihir değil, ama şiir" dedi. Üçüncü birisi: "Hayır, öyle değil, o ne şiir, ne sihirdir. O kehanettir." dedi.

Bu sözleri dudak ucundan söylüyorlardı, kendileri de inanmıyorlardı. Çünkü yalan olduğu meydanda idi.

Velid Bini Mugîre söze katıldı: "Nasıl mecnun mu diyeceksiniz? Kimseye saldırdığı yok. Kâhin mi diyeceksiniz? Kâhinliğini gördünüz mü? Şâir ve yalancı mı? Yalancılığını gördünüz mü? Bunların biri değil! Vallah, onun sözünün öyle bir tatlılığı var ki, onun hakkında ne derseniz boş. En kestirme söz, o bir sihirbaz, diyelim. Oğlu ile babası, kardeşi, adamla karısı ve kabilesi arasını ayıran bir sihir." dedi.

Hac mevsimi gelmişti. Resul-ü Ekrem bir Hak dâva adamı gibi gelen heyetleri Islâma dâvet etmeye, onlara Kur'an okuyup duyurmaya hazırlanmıştı. Hac ve panayır mevsimlerinde, yol ağızlarına durur, gelene geçene Kur'an okuyup Hak kelâmını duyururdu. Kureyş de onu gözetip engel olmak için pusu kurardı. Peygamberimiz nereye gidip Kur'an okuyacak olsa, Kureyş hemen onun etrafını sarar, çölden, uzak yerlerden gelmiş olan, Araplara: "Sakının bunu dinleyip de sihrine kapılmayın!" derlerdi. Velid Bini Mugire'nin tertiplediği bu bozguncu şebekenin bu hareketleri Resulü Ekrem'i çok üzerdi. Velid hakkında şu şiddetli tevbih âyetleri nâzil oldu:

"Yarattığım o kimse ile beni yalnız bırak. Ona bol bol mal verdim. Meydanda duran çoluk çocuk sahibi kıldım. Ona her yolu âsân ettim. Sonra bir de daha arttırmamı istiyor, öyle mi? Hayır, hayır öyle şey yok! Çünkü o âyetlerimize karşı inatçı idi, ben de onu takatını tak edecek azaba uğratacağım. Çünkü o düşündü, taşındı, ölçtü biçti. Kahrolası nasıl ölçtü biçti: Yine kahrolası nasıl ölçtü biçti. Sonra baktı, sonra kaşlarını çattı, surat astı. Sonra yüzünü çevirdi, büyüklük tasladı ve bu böyle gelen sihirdir, dedi." (Müddessir 11-26)

Allah bir şey murad edince esbabını yaratır, hazırlar; onun olmamasına çare yoktur. Kur'an'ı dinletmemek için Kureyş'in elebaşılarının başvurduğu bu sabotaj hareketleri, gelen heyetlerin Kur'an'a karşı daha ziyade alâka göstermesini mucip oldu. Aleyhte propaganda yapalım derken, lehte bir propaganda yapmış oldular. Kur'an'ın ve İslâmın ilâncılığını yapıyorlardı. Bütün Arabistan Yarımadasında Resulûllah'ın haberi yayıldı. Şöyle bir Peygamber gelmiş, diye ağızdan ağıza dolaşıyor, kulaktan kulağa gidiyordu.

Müşrikler ne yapmak istemişlerdi, netice nasıl çıktı. Bütün Arap kabilelerine Allah Resulünü ilân etmiş ve ona gelen Allah kelâmını duyurmuş oldular. Kureyşliler bu yoldaki hareketleriyle İslâm nurunun yayılmasını önleyemiyeceklerini anladılar, başka bir çare düşündüler. Bilhassa Allahın Arslanı Hazreti Hamza'nın Müslüman olmasıyla İslâmiyet kuvvetlenince telâşa düştüler. Yapacakları iş hakkında müşaverelere, karar birliği etmeye başladılar. Bir defa insanın gözünü kin, ihtiras, haset bürüdü mü ondan hayır yoktur. Kureyşliler de bakın bu defa ne yapmaya kalkıştılar.

Utbe bini Rabia'yı Peygamberimize murahhas olarak gönderdiler. Utbe dedi ki:

— Ey kardeş oğlu, sen güzide ahlâkınla, meziyetlerinle seçkin bir adamsın. Şimdi ise kavmimiz arasına ihtilâf girdi. Sen bizim Tanrılarımızı reddediyorsun. Sana bildireceğimiz bir teklifimiz var ki, onu kabul edip etmiyeceğini iyi düşün de bize haber ver.

Peygamberimiz:

— Söyle yâ Ebül-Velid, dedi, seni dinliyorum. Utbe:

— Maksadın bu işten para kazanmaksa, dedi, sana en büyük servet toplayıp verelim. Maksadın şan ve şerefse seni reis yapalım. Hâkimiyet peşinde isen seni hükümdar seçelim. Sana gelen şeye mukavemet edemiyorsan sana hekim getirelim. Ne istersen yapalım, sırf sen bu dâvadan vazgeç!

Utbe bunları söyledikten sonra Peygamberimiz (s.a.v.) sordu:

— Sözünü bitirdin mi, yâ Ebül-Velid? Utbe:

— Evet!

Peygamber Efendimiz:

— Öyle ise şimdi de beni dinle, dedi ve okumaya başladı:

"Bu, Rahman ve Rahim olan Allahın indirmesidir. Âyetleri açıktır, bilen bir kavim için, Arapça Kur'an'dır. Müjdeler verir, ihtarda bulunur. Fakat ekserisi yüz çevirdi. Bundan dolayı dinlemiyorlar. Diyorlar ki: Bizi davet ettikleri şeye karşı kalblerimiz üzerinde perdeler, kulaklarımızda ağırlıklar, seninle aramızda manialar var. O halde ne yaparsan yap, biz de mukabele edeceğiz. De ki: Ben de sizin gibi insanım. Ancak bana vahyolunuyor ki: Allahınız bir Tanrıdır. O halde ona giden yola gidiniz, onun mağfiretini isteyiniz, müşriklere yazıklar olsun."

(Fussilet Süresi, ilk âyetler)

Resulûllah Efendimiz, Fussilet sûresini okumaya devam etti ve secde âyetini okuyup uzun bir secde yaptı. Sonra başını kaldırarak yine oturdu ve alt tarafındaki âyetleri okudu. Süre bittikten sonra nazarlarını Utbe'ye çevirdi. Bir de baktı ki, Utbe, ellerini arkasına bağlamış, sâkin sâkin dinliyor. Âyetler kalbinin tâ derinliklerine işlemiş. Resulü Ekrem dedi ki:

— Ey Ebül-Velid, işte dinledin, beğendiğin gibi yap, sen bilirsin.

Utbe tek bir kelime söylemedi. Başını önüne eğerek bu dinlediklerini ve sahibinin; maldan, mülkten, iktidardan ve her şeyden üstün tutup tercih ettiği şeyi derin derin düşünerek döndü. Onun böyle düşünceli döndüğünü gören Kureyşliler:

— Vallah Ebül-Velid, gittiği yüzden başka bir yüzle dönüyor, dediler. Yanlarına gelip oturduktan sonra sordular:

— Söyle bakalım, Ey Ebül-Velid, arkanda ne var, ne getirdin? Şöyle cevap verdi:

— "Ne olacak, öyle bir söz işittim ki, vallah onun gibisini asla işitmiş değilim. Vallah o, ne şiir, ne sihir, ne de kehânettir. Ey Kureyş halkı, beni dinleyin. Bu adama ilişmeyin. Onu olduğu hal üzere bırakın. Allaha yemin olsun ki, ondan işittiğim bu sözlerin büyük bir tesiri olacak, mühim bir dâva doğuracak. Araplar ona bir şey yaparsa sizden başkası yapmış olur. Eğer O, Araplara galebe çalarsa onun mülke hakimiyeti sizin mülkünüz demektir. Onun izzeti sizin izzetinizdir. Onun sayesinde insanların en bahtiyarı ve mes'udu olursunuz."

Kureyşliler bu beklenmedik sözleri murahhaslarından duyunca hayıflanarak:

— Ey Ebül-Velid, vallah O, lisaniyle seni de sihirlemiş, büyülemiş, dediler. O da eliyle işaret yaparak:

— O'nun hakkında benim re'yim bu! Siz nasıl isterseniz öyle yapın, dedi. Kur'an-ı Kerim'in ruhları saran tesiri karşısında her hile işte böyle eriyordu.

__________

(12) Ne gaflettir ki, Arabı Arap yapan, onu medeniyet âlemine katan islâmiyete öz Araplar karşı geliyordu. İnsanların ne derin gafletleri, ne sönmez kin ve ihtirasları vardır. Hased ve garez gözleri bürüyünce bir şey göremez. Çökmekte olan cehalet devrinin döküntüleri olan Araplar, putlarından vazgeçemiyorlar; bütün rezalet ve kepazelikleriye eski devri yaşatmak istiyorlardı. Yeni dini kabul edemiyecek kadar eski kafalı, küflü dimağlı olan müşrikler, çürümekte olduk-ları bataklıktan çıkıp ileriye ve yükselişe koşmak, nura kavuşmak istemiyen bu inatçı sürü, bü-tün kuvvetlerini seferber ederek nur, hidayet, hakikat olan Müslümanlığa saldırmaya başladı-lar. Müslümanlara ve onun Peygamberine düşman kesildiler, batıla saplandılar.

KÜR'AN-I KERİMİN ARTAN TESİRİ KARŞISINDA

Kureyşliler, Kur'an'ın her mâniayı çiğneyip geçen bu önlenmez tesirini durdurmak için başka bir hîle düşündüler:

Nadr Bini Hâris isminde birisi vardı. Zekî, kurnaz, açıkgöz bir adamdı. İran'ı gezmiş dolaşmış, bir zamanlar Hîre'de oturmuştu. Farsçayı öğrenmişti. Acemlerin bir çok hikâyelerini, masallarını biliyordu. Edebiyatlarına vâkıftı: Rüstem ve İsfendiyar gibi kahramanlık menkıbelerini bellemiş, Kisrâlara ait bir çok hikâyeler anlatıyordu. Bir de güzel hânende bir cariye almıştı, halkı eğlendiriyordu. Kureyşliler bu adamı ortaya çıkararak Resulü Ekremin karşısına diktiler. Hazreti Peygamber Kâbe'ye gelip te İslâmiyete dâvete başlayınca, o da onun önüne geçer, bir tarafa durup Acem edebiyatından bildiklerini, bellediklerini hikâye etmeye başlar, destanlar söyler ve:

— Muhammed benden ne bakımdan daha güzel sözlü sanki? derdi. Resulü Ekrem ona karşı şu meâldeki âyetleri okudu:

"Nun, kalem ve yazdığı satırlar hakkına, sen Rabbinin nimeti sayesinde divane değilsin. Senin için ardı kesilmeyen mükâfat vardır. Sen en yüksek ahlâk üzeresin. Deli divane kimmiş, yakında göreceksin, onlar da görecek. Rabbin yolundan sapanları daha iyi bildiği gibi, hidayette olanları da iyi bilir. Öyle ise yalancıları dinleme. Onlar istiyorlar ki, sen yumuşaklık gösterirsen onlar da göstersinler. Alçak, düşkün, yemin edici, rezil, âlemin ayıbını araştırıcı, müfteri, kovucu, mütecaviz, hayra mani', günaha dadanmış, kaba ve şerefsiz, üstesine bir de huysuz ve soysuz olan kimseyi, servet ve evlât sahibi olması yüzünden sakın dinleme. Âyetlerimiz okununca (Eskilerin masalları!) der. Biz onun burnuna

damgayı vuracağız!'' (Kalem Sûresi, ilk âyetler)

Halk, Nadr'a mücamela olsun diye, o hikâyelerini anlatırken hatır için dinler gibi görünürdü. Fakat kulakları Hazreti Muhammedin okuduklarına bağlı idi. Kur'an'ın hoş âhengi onların kalbine işliyor, ruhlarını sarıyordu.

Nadr bini Hâris'in bu hareketleri de fayda vermedi. Çünkü Kur'an-ı Kerim'in yüksek belâgatı karşısında bu gibi masallar sönük ve isli kalıyordu.

Abdullah bini Abbas der ki:

— Nadr hakkında Kur'an'da sekiz âyet inmiştir.

KUR'ANIN ÜSTÜN TESİRİNİ ÖNLEMEK İÇİN YAHUDİLERİN ÇABALARI

Kureyşliler, Kur'an'm tesirini azaltmak için başka bir çareye başvurdular. Medine Yahudilerine bir heyet göndererek Hazreti Muhammed'in getirdiği

İslâmiyetle, ona vahyolunan Kur'an'la uğraşmak için ne gibi vasıtalara başvurmaları lâzım geldiğini sordular. Yahudiler de Hazreti Muhammed'den bazı şeyler sormalarını tavsiye

ettiler. Heyet bir soru listesiyle döndü. Muhammed Aleyhisselâma giderek bunları sordular:

— Yâ Muhammed, eski devirlerde mağaraya giden, acayip kıssası olan gençlerden bize haber ver, dediler. Keza her yeri dolaşıp Maşrık ve Mağribe ulaşan adamdan haber ver; ruh nedir, bize bunu bildir, dediler.

İşte Yahudilerden akıl alınarak sorulan sorular bunlardı. Hazreti Peygamber:

— Yarın cevap veririm, dedi.

Bu müddet zarfında vahiy gelir diye bekledi. Fakat vahiy biraz gecikti. Kureyşlilerin sevinci büyüktü, cevaptan âciz kaldı diye uçuyorlardı. On beş gün (13) olduğu halde hâlâ cevap yoktu. Resulü Ekrem bu halden müteessir oldu. O günün sonunda Hazreti Cebrail geldi. Resulûllah:

— Ey kardeşim Cebrail, geciktin, çeşitli zanlara yol açtın, dedi.

Cebrail şu âyet-i kerime ile cevap verdi:

"Biz ancak Rabbinin emriyle inzâl ederiz. Önümüzde, arkamızda ve onların arasında olanlar hep O'nundur. Rabbin unutmuş değildir.''

Sonra Cebrail, Hazreti Peygambere Kehf Sûresini tilavet etmeye başladı ki, bu sûrede Kureyşlilerin sormuş olduğu sorulara tafsilâtiyle cevap vardır. O zaman zihinleri meşgul eden şeyleri çözüp halleder. Kureyşliler bu cevap karşısında bir diyecek bulamadılar. Susup kaldılar. Ashab-ı Kehf denen yedi uyurlar, Zülkarneyn kıssası ibretli surette anlatılır.

_______

(13) Ruh sualinde vahyin böyle 15 gün geciktiğini rivayet edenler olduğu gibi bu müddeti 3 güne indirenler, 40 güne çıkaranlar da vardır.

KUR'AN'IN SESİNİ KISMAK İSTEYENLER

Gelen heyetleri Hazreti Muhammed (s.a.v.)'letemastan alıkoymak, ortaya hikâyeciler salarak halkı oyalamak, sual sormak; bu gibi şeylerin faydalı bir netice vermediğini görünce Kureyşliler anladı ki, bunlardan bir şey çıkmıyor. Çünkü her defasında mağlûp oluyorlar. Kur'an'a muaraza etmekte bir şey elde edemiyorlar. Böyle meydan okumak için meydana çıkmaktan vazgeçtiler ve pasif bir mukavemete karar verdiler. Yâni Kur'an'ı dinlemekten vazgeçtiler, Halkın dinlemesine de engel olacaklardı. Çünkü Kur'an'ı dinleyen O'nun tesirinden kendini kurtaramıyordu.

İbni İshak rivayet ediyor: Hazreti Peygamber (s.a.v.) namaz kılarken âşikâre Kur'an okumaya başlayınca, müşrikler dağılıp savuşurlardı. Kur'anı işitmekten ve dinlemekten, (eûzü) işitmiş şeytan gibi, kaçıyorlardı. Eğer bir kimse Peygamber namaz kılarken okuduğu âyetlerden bir kısmını dinlemek isterse, müşriklerden korka korka gizlice dinliyordu. Müşriklerin, kendisinin Kur'an dinlediğinin farkına vardıklarını hissedince, onların ezâsından korkarak dinl

mekten vazgeçip giderdi. Resulûllah, sesini müşriklerin işitmeyeceği, fakat yalnız dinleyenin işiteceği şekilde indirince, yine kulak kabartıp dinlemeye koyulurdu. İşte böyle kalbleri Kur'an'a bağlı, fakat müşriklerden, ekseriyetin târizinden ve taarruzundan korkarak zahiren İslâma arka çevirenler çoktu.

Bilindiği üzere Kureyşliler Müslümanlara karşı işi azıtmış, zulüm etmeye başlamışlardı. Hazreti Bilâl Habeşî, Yemenli Ammâr Bini Yasir, Suheyb Rumî gibi erkekler ve Nehdiye, Ümmü Abiys gibi kadınlar işkencelere maruz kaldılar. Resulü Ekrem Haremi Şerifte Allahına ibadet ederken müşriklerin elebaşılarından Ukbe, üzerine işkembe pisliği atmıştı. Bunların karşısında Müs-lümanlar hicreti düşündüler ve ilk olarak Habeşistan'a hicret başladı. Ebubekir de hicrete kalkarak yola çıktı. Yolda İbni Dağine'ye rastladı, Ebubekir'e nereye gittiğini sordu. O da:

— Kureyşliler, bana içinde doğup büyüdüğüm yurdumda ikameti haram etti. Ben de terk-i diyar ediyorum. Huzur, hürriyet ve serbestlik içinde Allaha ibadet edebileceğim bir yere gidiyorum, demişti.

İbni-Dağine:

— Sen, hürmete şayan olan rabıtalara hürmet eder, sözün doğrusunu söyler, yoksullara yardım eder, felâketzedeleri kurtarır, misafirleri ağırlar bir adamsın, dedi ve onu geri çevirdi.. Böylece onun Mekke'de kalmasını sağlamıştı. Kureyşliler de âşikâre Kur'an okumamak şartiyle buna razı olmuşlardı.

Hazreti Ebubekir, evinin içindeki mescidinde ibadete ve Kur'an okumaya devam etmiş, müşrikler, Kur'an okumakla kadınların ve gençlerin üzerine tesir icra ettiğini, onların da atalarının dinlerinden dönmelerine sebep olduğunu söyliyerek İbni Dağine'ye şikâyet etmişlerdi. Bu şekilde Kur'an dinlemenin önünü almak için müşrikler her çareye başvuruyorlardı. Fakat muvaffak olabiliyorlar mıydı? Asla... Vahyin sesi her şeyin üstündeydi. Bizzat Kureyşlilerin uluları, halkı Kur'an dinlemekten vazgeçirmeye çalışırken, kendileri bu kararı tatbik için yeter derecede kuvvet ve azim sahibi değildiler. Çünkü içlerinde bu, şimdiye kadar duymadıkları sese bir düşkünlük, bir şevk vardı. Gönüllerinin bu arzusunu yenemiyorlardı.

KUREYŞ'İN BAŞLARI GİZLİCE KUR'AN DİNLİYORDU

İbni İshak şu garip ve enteresan hâdiseyi rivayet ediyor:

Bir gece, Hazreti Resulûllah evinde namaz kılarken,

Ebu Süfyan, Ebu Cehil, Ahnes gibi müşriklerin kodamanları, gizlice bir köşeye yerleşerek Kur'an dinlemeye başladılar. Birbirlerinden haberleri yoktu. Öyle dalmışlardı ki tanyeri ağarıncaya kadar dinlemeye devam ettiler. Tanyeri sökünce, kimse görmesin diye yerlerinden kalkıp giderlerken yolda birbirlerine tesadüf ettiler. Bu yaptıklarından dolayı birbirlerini

muahaze ettiler. Sakın başka bir defa böyle bir şey yapmıyalım, şayet avâm tabakası bizi görürse içlerine şüphe düşer, dediler ve savulup gittiler.

Ertesi gece olunca, yine bir gece öncekisi gibi herbiri gidip yerlerine aynı şekilde yerleşip gizlice dinlemeye koyuldular. Tanyeri ağarınca kalkıp gittiler ve yolda yine buluşunca birbirlerine geçen defaki gibi takaza yapıp savuştular.

Üçüncü gece yine aynı tarzda üçü de gizlice gelip dinlemeye koyuldular. Şafak atınca dağıldılar. Yolda birbirleriyle buluşunca dediler ki: "Bu iş böyle devam etmez!" Bir daha yapmamaya and içtiler. Sabahleyin Ahnes bastonunu alarak Ebu Süfyan'ın evine gitti:

— Yâ Ebu Hanzale, Muhammed'den işittiklerin hakkında fikrin ne? diye sordu.

Ebu Süfyan şu cevabı verdi:

— Ey Ebu Sa'lebe, vallah öyle şeyler işittim ki, onları anlıyorum ve ne murad edildiğini de biliyorum. Fakat öyle şeyler de işittim ki, ne mânasını anlayabildim, ne de ne murad olunduğunu bildim.

Ahnes:

— Yemin olsun ki, ben de öyleyim, dedi ve oradan çıkarak Ebu Cehl'in evine geldi. Yanına girerek ona da sordu:

— Yâ Eba Hakem (14) Muhammed'den işittiğin şeyler hakkında senin fikrin nedir, ne dersin?

— "Ne mi, dedi. Biz ve Abdimenaf Oğulları yarış halindeyiz, şerefi paylaşamadık. Onlar yedirdiler, biz de yedirdik. Onlar taşıdılar, biz de taşıdık. Onlar atiyye verdiler, biz de verdik. Bineklerimiz bir hizada gidip atbaşı beraber olunca onlar, gökten vahiy gelen Peygamber bizden! dediler. Biz onun gibisine ne zaman erişebiliriz. Vallah, ona asla inanmayız, onu tasdik etmeyiz.''

İşte Kureyşliler, Kur'ân'ın karşısında böyle şaşkın bir halde idi. Kalbleri Kur'an'a bağlıydı, onun hoş tesirinden kendilerini kurtaramıyorlardi. Fakat asabiyet gayretleri, şahsî adavetler, riyaset kavgaları, çekememezlik, İslama girmelerine engel oluyordu.

_____

(14) Ebu Leheb, Velid Bini Mugire, Ümeyye Bini Halef, Nadr Bini Hâris, ve emsali gibi müşriklerin elebaşılarından ve kodamanlarından biri olan Ebu Cehil'in müşriklerce künyesi Ebu Hakem'dir. Peygamberin şairi Hassân Bini Sabit bu hususta şöyle der:

"İnsanlar ona Ebu Hakem künyesini veriyorlar, halbuki Allah ona Ebu Cehil künyesini vermiştir."

YÜCE KABE'DEN YÜKSELEN KUR'AN SEDASI

Kureyşliler, halkın Kur'an-ı Kerim dinlemelerine mâni olmaya çalıştıkları gibi diğer taraftan da herhangi bir Müslümanın Kur'an okumasına, bilhassa Kâbe'de Kur'an şadasının yükselmesine meydan vermemeye çalışıyorlardı. Bir defa Hazreti Abdullah Bini Mes'ud'un aklına Kâbe'ye gidip orada Kur'an okumak geldi. Harem-i Şerife girip Makam-ı İbrahim'de durdu. Kuşluk vaktiydi. Kureyşliler kulüplerinde toplanmıştı. Onlara hiç ehemmiyet vermiyerek yüksek sesle Kur'an okumaya başladı:

بسم اللهالرحمن الراحيم

الراحمن * علم القرءان * خلق الانسان* علمه البيان* الشمس والقمر بحسبان * والنجم والشجر يسجدان

"Bismllâhir-rahmanirrahîm... Errahman-ü Allemel Kur'an, Halâkal İnsane Allemehül-Beyane, Eşşemsü velkamerü bihusban vennecmü veşşecerü yescüdan."

(Yani: Rahman Rahim Allah Adiyle, Rahman, Kur'an'i öğretti. İnsanı yarattı. Beyanı belletti. Güneş ve Ay hesaba göredir. Otlar ve ağaçlar O'na secde ederler..)

Kureyşliler kulak kabarttılar. Hazreti İbni Mes'ud'un Kur'an okuduğunu anlayınca bir telâş koptu. Hemen onun üzerine yürüdüler, vurmaya başladılar. Onlar vurdu, o okudu. Yüzü bere içinde kaldı. Bu halde yanlarına döndüğü zaman eshab:

— İşte senin için bundan korkuyorduk, korktuğumuz başına geldi, dediler. O, cevabında:

— Allahın düşmanları, hiç bir zaman şimdi olduğu kadar benim gözümde böylesine hiç göründüğü yoktu. İsterseniz yarın yine aynısını yapayım, dedi.

Müslümanlar:

— Hayır, hayır, bu kadarı yeter, onlara hoşlanmadıklarını işittirdin ya, kâfi, dediler.

İşte müşriklere karşı Hazreti Muhammed (s.a.v.)'in kullandığı metod buydu: Kur'an okumak. Bu Kitap, bütün bir şirk dünyasını yerinden oynatıyor ve sarsıyordu. Müşrikler Kur'an'ın karşısında kızıp köpürüyorlardı, fakat bir şey de yapamıyorlardı. Kur'an-ı Kerim tek başına koca bir şirk âlemine karşı durdu. Onu yere serdi. Kur'an-ı Kerim'in bu i'cazkâr tesiri on dört asırdır milyonlarca ve milyarlarca Müslümanın kalbini sarmış, onlara ümit kaynağı ve kuvvet membâı olmuştur. Bu tesir kıyamete kadar hep böyle devam edecektir.

Ara

EBU CEHİL, VELİD' LE TARTIŞIYOR

Kur'an-ı Kerim ruhları teshir ettiğindendir ki,müşrikler ona sihir ve şiir diyorlardı. Fakat onun bunlardan birine benzemediğini kendileri de biliyor ve itiraf ediyorlardı. Hadis âlimi Hâkim şöyle rivayet eder:

Velid Bini Mugire Peygamberimize

gelip Kur'an dinledi. Bunu Ebu Cehil duyunca Velid Bini Mugire'den Kur'an'ın

aleyhinde bir şey söylemesini istedi. Çünkü Velid, Kur'an'i dinliyor ve beğeniyor

diye bir lâf çıkmıştı. Velid:

— Ya ne diyeyim? dedi. Vallah aranızda şiiri, recezi, kasideyi benim kadar

iyi bileniniz yoktur. Vallah onun söyledikleri bunlardan birine benzemiyor.

Onun sözünün bir tatlılığı, bir güzelliği var. Üstü meyvedâr, altı bereketli, o daima üste çıkıyor. Onun üstüne çıkılamıyor.'' Ebu Cehil:

— Kavmin senin bu şekildeki sözünü beğenmez. Sen onun aleyhinde bir şey söyle, deyince; Velid:

— Öyle ise biraz düşüneyim, dedi ve sonra Hac mevsiminde heyetler gelmeye başlayınca Velid:

— Birbirinizi yalancı çıkarmamak için onun hakkında ne diyecekseniz aranızda söz birliği edin, dedi. Kâhin, mecnun, şair, ne desen tutmuyor, ama sâhir diyelim, dediler. Yol ağızlarına oturup gelenleri dinlemekten önlüyorlardı.

Hazreti Peygamberin (s.a.v.) dostu Damâd Bini Sa'lebe'ye, Muhammed'in deli olduğunu söylemişler, o da hekim olduğundan: "Tedavi edeyim" demişti. Resülûllahı buldu. O da ona, her zaman yaptığı üzere, Kur'an okuyup dinletti. Peygamber Efendimizi dinledikten sonra Sa'lebe dedi ki:

— Ben kâhinleri söz söylerken, sâhirleri efsunlarını okurken, şâirleri kasidelerini inşad ederken dinledim; fakat bu sözlere benzerini bulamadım. Bu sözler onların bütün lâflarından üstündür. Bunlar denizlerin derinliklerini coşturacak kelimelerdir! Bana elini ver, sana biat edeyim!"

ŞAİR TUFEYLİN MÜSLÜMAN OLUŞU

Kavminin şerifi olan Yemen'li şâir Tufeyl İbni Amr Devsî, Müslümanların pek darda bulundukları o tazyik senelerinde Mekke'ye gelmişti. Müşriklerin azılıları ona:

— Sen memleketimize yeni geldin. Bu zatın acayip bir hali var. Söylediği sözler (Kur'an) sihir gibidir. Bir dinleyen kendini kaptırıyor. Kişiyi babasından, kardeşinden, karısından ayırıyor. Seninle kavmin arasına, bizde olduğu gibi, bir tefrika düşmesinden, sizi de birbirinize karıp katmasından korkarız. Sana nasi-hatimiz olsun, onunla sakın konuşma, sözlerine kulak verme!

Tufeyl dedi ki:

— Vallahi bu sözü bana o kadar çok söylediler ki, konuşmaya, sözünü işitmemeye azmettim. O derece ki, mescide girdiğim vakit ne olur ne olmaz, belki sözünü duyarım korkusu ile kulaklarımı pamukla tıkamış idim. Mescitte Resulü Ekremi gördüm. Kabe'nin yanında durmuş, namaz kılıyordu. Ona yakın bir yere oturdum. Sözlerinden bazılarını işitmemek olmadı. Hoşuma gitti. Kendi ken-dime: "Ben iyiyi, kötüyü farkedemiyecek bir adam değilim." dedim. Bir tarafa siperlendim. Namazını kılıp evine doğru yollanınca: "Yâ Muhammed, senin kavmin bana şöyle böyle dediler. O kadar ki senin sözünü duymıyayım diye kulaklarımı bile tıkadım. Bana ne diyeceksen de" dedim.

Bana İslâmı teklif etti ve biraz Kur'an okudu. Vallahi bundan güzel hiç bir söz işitmediğim gibi Islâmdan daha iyi, münasip bir şey de duymamıştım.''

Dedim ki:

— Yâ Resulüllah, ben kavmimin içinde sözü tutulur bir kimseyim. Memle-ketime dönüp onları dâvet niyetindeyim, Kolaylık olsun diye bana dua et.

Bunun üzerine: "İlâhi, onun için bir âyet, bir alâmet yarat!" diye dua etti. Nihayet Yemen'de Devsîler Müslüman oldular.

KUR'AN-İ KERİM KARŞISINDA HAZRETİ ÖMER

Müşriklerin Müslümanlara baskısı günden güne artıyordu. Akideleri uğrunda Müslümanlar bütün güçlüklere katlanıyorlardı. Müslümanlara, bilhassa zayıflara reva görülen yüz kızartıcı işkenceler, tarihin yüzünde bir leke gibidir. Bu baskıdan bazı Müslümanlar, Milâdın 615. yılında Habeşistan'a hicret etmeye başlamışlardı. "Allah" dedikleri için öz diyarlarından kovuluyorlardı. Bu arada İslâm için büyük bir zafer oldu. O da Kur'an'ın tesiriyle Ömer İbni Hattap gibi bir kimsenin, kalb kalesinin sert kapıları açılıp oraya hidayet nurunun dolmasıdır. Milâdın 616. yılındayız. Hazreti Ömer Müslüman oldu. Bu sırada Müslümanların sayısı kırkı aşmamıştı. Bu da Kureyşlilerin İslâmın gelişmesine ne kadar şiddetli mukavemet gösterdiğini anlatan başka bir delildir.

Hazreti Ömer'in İslâm olması hakkında muhtelif rivayetler varsa da bunların hepsinin birleştiği bir nokta vardır ki, o da Hazreti Ömer'in hidayet nuruna Kur'an'ın tesiriyle çıktığıdır.

Genç İslâm kumandanı Hazreti Üsame'den rivayet olunur ki: "Hazreti Ömer bini Hattab bir defa demiş ki, nasıl Müslüman olduğumu öğrenmek ister misiniz? Bakın size anlatayım:"Resulûllaha karşı en şiddetli davrananlardan biri de ben idim. Bir gün Mekke sokaklarında giderken Kureyşlilerden birine rastladım. Bana: "Nereye gidiyorsun" dedi. Niyetimi söyledim; "Sen kendini şöyle böyle sayıyorsun ama bu iş senin evinin içine girdi!" Bende:

— Ne o? dedim.

— Kızkardeşin sâibi oldu (15) dedi.

Öfkeyle döndüm. Bir kimse Müslüman olunca dini talim için, Resulüllah onun yânına bir veya iki kişi verirdi. Kızkardeşimin kocasının evine de iki kişi vermişti. Eve gelip kapıyı çaldım. İçeriden: "Kim o?" denildi. Ben de: "Hattab oğlu" dedim.

Onlar oturmuşlar, yanlarındaki bir sahifeden okuyorlardı. Benim sesimi duyunca hemen koşup saklandılar. Kızkardeşim kalkıp kapıyı açtı. Ben içeri yanına girdim ve:

— Ey kendi nefsinin düşmanı, bana senin saibî olduğunu söylediler, öyle mi? dedim ve ona vurdum. Kan akmağa başladı. Kanı görünce ağlayarak öfkeyle:

— Ey kendi nefsinin düşmanı, Hak dine girdim diye mi beni dövüyorsun? Biz işte Müslüman olduk, elinden ne gelirse yap, dedi.

Bir de baktım ki evin bir köşesinde bir sahife var: "Bu yazılı şey ne, ver şunu bana bakayım" dedim. Yıkanmadıkça vermedi: ''Temiz olmayan ona dokunamaz" dedi. Temizlendim. Kitabı aldım. Baktım, şunlar yazılı idi: "Bismillâhir-Rahmanir-Rahîm" kelimelerini okuyunca korktum ve sahifeyi elimden bıraktım. Sonra tekrar aldım. Baktım:

سبح لله ما في السموات وهو العزيز الحكيم ...الح

("Sebbehalillâhi Mâfissemavati vel'ardi ve Hüvel azizülhakîm" Okumaya devam ettim ve "Eşhedü Enlâilâhe İllallâh ve Eşhedü enne Muhammeden Resulûllah" diyerek Müslüman oldum."

Başka bir rivayette okunan sûrenin Taha Sûresi olduğu mezkûrdur. Rivayet ne olursa olsun, Hazreti Ömer'in Kur'an'ın tesiriyle Müslüman olduğu şüphesizdir. İşte bir kaç âyet okuyunca Hazreti Ömer'in o haşin kalbi yumuşadı. Kur'an böylece en sert bir insandan en âdil bir adam meydana çıkardı. O Ömer ki, bütün dünyada adaletin timsali olarak yaşamaktadır. Adalet hususunda cihanşümul bir şöhreti vardır. Bunu yapan Kur'an-ı Kerim'dir.

Hazreti Ömer oradan çıkarak doğruca Müslümanların gizli olarak toplandıkları yere gitti. Orada gür sesle şehadet getirerek Peygambere biat etti. Sonra çıkarak aşikâre "Müslüman oldum" diye ilân etti. (15a)

Hazreti Ömer'in İslâm dinine girişi hususunda diğer bir rivayet de alâka çekicidir. Resulûllah: "Elhakka" sûresini okurken Ömer işitmiş. Hazreti Ömer diyor ki: "Kur'an'ın bu düzgün âhengi, hoş tertibi, selis üslûbu, yüksek belâgat ve fesahati karşısında hayretten hayrete düşerek: Gerçekten Kureyşlilerin dediği gibi, bu şâir sözü dedim. Ben bunu der demez Resulûllah hemen: "Bu Peygamber sözüdür, şair sözü değil" âyetini okudu. Kendi kendime: "Bu adam kâhin, benim içimden geçeni bildi" dedim. Derhal Resulûllah: "Bu kâhin sözü değil" diyerek sûreyi sonuna doğru okudu, İşte o zaman kalbime İslâmiyet işledi." Bunların hepsi doğrudur, Peygamberi her zaman dinlediklerinden 3 rivayet te sahihtir.

Hazreti Ömer, Müslüman olunca hemen güpegündüz giderek açıkça Beyti Şerifi tavaf etti. Diğer Müslümanlar buna cesaret edemiyorlardı. Kureyşliler Hazreti Ömer'i böyle görünce:

— Ne var yâ Ömer? dediler.

Oda:

— Ne olacak; Lâilâhe İllallâh Muhammedün Resulûllah; kim evlâdını yetim bırakmak istemiyorsa yerinden kımıldamasın! dedi.

________

(15) Yâni eski dininden döndü.

(15a) Hz. Ömer'in İslamı kabulü Hatemül-Enbiya kitabımızda tafsilatlı yazılıdır.

KUREYŞLİLERİN ALDIĞI YAMAN TEDBİR

Günler birbirine benziyerek akıp gidiyordu.

Kureyşliler, Kur'an-ı Kerim'e karşı kulaklarını tıkamış, onun hidayet verici âyetlerini dinlemek istemiyordu. Günden güne Müslümanlara karşı tazyiki arttırıyorlardı. Bir şiddetli mücadele ve soğuk bir sinir harbi başlamıştı. Resulûllahın elinde Kur'an'dan başka karşı koyacak bir şey yoktu. Müşrikler gemi azıya almışlar, Müslümanları dövüyor, her kötülüğü yapıyor, her vasıtayı kullanıyorlardı. Mücadele şiddetlenince Kur'an da sert bir dil ile mukabeleye başladı.

Hazreti Ebubekir, Hazreti Hamza, Hazreti Ömer gibi kuvvetli ve dirayetli şahsiyetlerin Müslüman olması, Kureyşlileri ürküttü. 617 M. senesinde Hâşim ve Muttalib Oğulları ailelerine karşı boykot ilân ettiler. Onlarla aile rabıtaları kurmıyacaklar, kız alıp vermiyecekler, alışveriş yapmıyacaklardı. Bunu başka bir tecavüzün başlangıcı sayan Müslümanlar, şehrin ötesinde berisinde dağınık bir halde bulunan evlerini bırakıp bir yere toplanmaya karar verdiler. Mekke'nin doğu eteklerinde şehirden duvar ve kayalarla ayrılan, ancak dar bir yol ile şehre bitişen Ebu Talib Mahallesine naklettiler. Yalnız Ebu Leheb, bu aileden olduğu halde, düşman tarafında kalmıştı. Üç sene burada mahsur kaldılar. Yiyecek maddeleri tükendi. Çocukların açlıktan feryatları yükseliyordu. Nihayet M. 619 senesinde muhasara kalktı. Bu iki aile de cemiyet hukukundan istifadeye başladılar.

Vahiy gelmeye başlayalı on sene olduğu halde, hâlâ şirkin beli kırılmamış, sesi boğulmamıştı. Müşrikler dalâletlerinde yüzüp gidiyorlardı. Hidayete erip İslâmın nurlu dairesine girenler azdı. Resulü Ekrem, zafer müjdeleyen bir ufkun açılmasını, risalet yolunu aydınlatan bir ümit yıldızının doğmasını beklerken iki felâket koptu. Eşi Hazreti Hatice'nin ve amcası Ebu Talib'in ölümleri. Bu faziletli kadın ve amcası, İslâma dâvette ona büyük birer dayanak idiler. İnsanlığın yarısı olan kadının, eşine karşı nasıl olması lâzım geldiği hususunda canlı bir örnek olan Hatice'nin fâni hayatı sona ermişti. İçtimaî mevki ve nüfuziyle Hazreti Muhammed'e sağlam bir arka olan Ebu Talib de dünyadan göçmüştü. Müşriklerin eza ve cefaları yine artmaya başlamıştı. Müslümanların önünde hayat yolu yine kararmaya yüz tuttu.

KUDSİ VAZİFE AŞKIYLE: TAİF YOLCULUĞU

Taif yolculuğu, İslâmın en gönül yakıcı ve acı hâtıralarından birini taşır.

İslâmın garip bulunduğu devirlerde, Milâdî 620 yılındayız. Bunlar müşriklerin Müslümanlara nefes aldırmadıkları devirler.

Resulü Ekrem Efendimiz, İslâmı neşir için yeni bir muhit bulmak ümidiyle Tâif'e

gitti. Sakıfî yâni Taif halkını İslâma dâvet etti. Ona "Putlarımızın aleyhinde bulunuyor" diye kızdılar. Ağaç ve taş parçalarına tapınan bu putperestlerin körleşen dimağları, İslâmın temiz akide ve kolay ibadetini anlayamadı, İslâmiyeti kabul etmediklerinden başka, putlarının aleyhinde bulunuyor diye kızdılar. Dönerken ayak takımını, baldırı çıplak kölelerini Resulü Ekremin peşine takarak üstüne kışkırttılar. Taşa tuttular. Ayakları kan içinde kaldı. Uzak akrabasından olan Utbe ve Şeybelerin bağına girerek siperlendi. Onların köleleri Resulûllahin "Bismillah" dediğini işitince: "Buralılar Allahın adını bile bilmezler" demişti.

İşte o zaman ellerini kaldırarak Allahına şöyle yalvardı:

"Yarabbi, kuvvetimin zayıf olduğunu, çaresiz kaldığımı, halk nazarında ehemmiyetsiz sayılışımı ancak sana arzederim. Yâ Erhamer-Rahimîn, zayıfların Allahı Sensin, İlâhi, beni kime bırakıyorsün? Beni imha etmek isteyen yabancılara mı? Yoksa mukadderatıma hâkim olacak düşmanlara mı? Senin gazab-ı ilâhiyene uğramıyayım da ne olursa olsun. Senin bahşedeceğin saadet elbet daha geniştir. İlâhi, senin gazabına uğramaktan, yahut rızay-ı ilâhînden uzak kal-maktan, senin o zulmetleri bile parıl parıl parlatan, dünya ve âhiret umurunun medar-ı salâhı bulunan nur-u vechine sığınırım. İlâhi, sen razı oluncaya kadar, işte affını diliyorum. Gufranını niyaz ediyorum. Bütün kudret ve kuvvet ancak sendendir, Yâ Rab!"

Bu yürek parçalayıcı seyahatten de eli boş döndü. Arap âdetince birkaç kişiye haber gönderdi. Himayesine almadılar. Seksenlik bir ihtiyar olan Mut'im himayesine aldı. Mut'im îman etmemişse de Müslümanlara iyi muamele yapmıştı. Boykotu yırtıp Müslümanları Ebu Talib mahallesindeki muhasaradan kurtaranlardan biri de odur. Oğlu Cübeyr sonraları Müslüman olarak muhacir olmuştur. Onun İslâm olmasına sebep şu hâdisedir: Müslüman olmazdan önce Bedir esirlerini fidye mukabilinde kurtarmak için müşrikler Cübeyr'i Medine'ye göndermişlerdi. Resulü Ekrem ile görüştüğü zaman;

— Senin ihtiyar baban Mut'im sağ olup ta şu kokmuş herifler için bana gelseydi, topunu birden ona bağışlardım! diyerek kadirşinaslık gösterdi ve, vaktiyle Taif dönüşünde yaptığı iyiliği anlattı.

Cübeyr bu seferi hakkında diyor ki:

— Esirleri kurtarmak için gelmiştim. İkindiden sonra vardım. Yorgundum. Mescidi Şerifte uzanıp yattım. Derken akşam namazına durdular. Resulûllah والطور وكتاب مسطور Vet-Turi ve Kitabin Mastur" sûresini okumaya başladı. Korku içinde kaldım. Kalbim az kalsın uçuyordu. Mescitten çıkıncaya kadar dinledim. İslâm muhabbetinin kalbime ilk girdiği gün odur.

İşte bu vak'a da bize iki ibret levhası arzetmektedir. Biri, Hazreti Resulü Ekremin gösterdiği kadirşinaslık. Diğeri de, yukarıki bahislerde geçtiği gibi; Kur'an-ı Kerim'in yüksek tesiri.

MUKATAAT-I SÜVER (SÛRE BAŞLARI)

SÛRE BAŞLARI (22)

Bazı sûrelerin başlarındaki "Elif, Lâm, Mim, Yasin,Nun, Hamim" gibi harflere "Mukataât-ı Süver" denir.

Bunlar müteşabihattandır. Müteşabihat hususunda iki meslek vardır: Selef ve halef meslekleri.

Selef, yani eskiler bu gibi müteşabihatı tevile gitmez. Allah bilir, der geçer ve hakkaniyetine iman eder.

Halef, sonrakiler ise bunları, zındıkların ve bâtıniyyenin batıl tevillerine karşı makul bir tevil ve tefsire uğraşmışlardır. Selef mesleki "en ihtiyatlı" halef mes-leki ise ''en sâlim yoldur '' derler.

Bunlar 29 sûrede geçer. Bakara ve Al-i İmran Medenî olup kalan 27'si Mekkîdir. Tekrarlanan harfler 14 harftir. Yâni Arap Elifbasının yarısıdır. (Elif lâm mim, tâ sin, hâ mim) Kûfelilerce müstakil birer âyet sayılsa da Basralılar hiçbirini müstakil âyet saymazlar. Bunlar yazılırken bir kelime gibi yazılsa da okunurken hece harfleri gibi okunurlar. Elm: Elif, lâm, mim okunur.

Bu husustaki akvali görelim:

1- Abdülâziz Çavuş'un (23) (H. 1347/M. 1928) (Esrâr-Kur'ân) da beğenerek eski müfessirlerden naklettiği şu tevil hoştur: "Kur'an Araplara tehaddi ediyordu. Şu bedi' üsluplu, muciz beyanlı Kur'an Elif, Lâm, Mim gibi bildiğiniz harflerden müteşekkildir. O elifbayı biliyorsunuz. O harfler elinizde ve dilinizde. Kur'an'ın âyetleri onlardan meydana gelen kelimelerden müteşekkildir. Haydi bakalım, siz de yapınız. Hece harflerinden kelime teşkilini biliyorsunuz ya, Kur'an'ın en kısa bir sûresinin mislini getirin! Getiremiyorsunuz değil mi?... Öyle ise bu Allah indinden vahiydir." Onun için mislini getirmekten âcizsiniz.

2- Bunlar vahyin nüzulü esnasındaki sesidir. Sûre ilk defa kulaklara çalan bu garip harflerle başlar, tâ ki nazar-ı dikkati celbetsin ve kulak versinler, dinle-sinler. Çünkü müşrikler, malûm ya, Kur'an'ı dinlemek istemiyorlardı. ''Sakın şu Kur'an'ı dinlemeyiniz, okundukça gürültü ediniz, belki galebe çalarsınız" derlerdi. İşte bunun için Razî, Süyutî vesairenin naklettiği üzere Arapların o zamana kadar tanımadıkları, bilmedikleri bir usul ile başlanarak dikkat ve hayret nazarları celbolunmuş: "Bakalım ne diyecek" diye bir defa kulak tutup dinlemeye başladıktan sonra da Kur'an'ın sihri beyanından kendilerini kurtaramıyarak dinlemekten vazgeçememişler, Kur'an'ı dinlemişler, onun tesiriyle İslâma girmişlerdir. Bu, Kur'an'ı dinletmenin bir yoludur. Akla yakın gelen bu tevil de hoştur. Bunlar musikî notaları gibi makam vermek içindir. Bunların Mekkî sûre-lerde olması bu kavli tekid eder.

Süyutî (H. 299/M. 911) bu hususta der ki: ''Bu harfler Kur'an nâzil olurken vahyin sesidir. "Elâ, Emâ" gibi meşhur tenbih harfleri istimal olunmadı. Çünkü bunlar halkın sözlerinde daima söylenir şeylerdi. Kur'an ise Allah Kelâmıdır. Ona başka sözler benzemez. Kimsenin bilmediği tenbih lâfızlarını getirmek daha münasiptir. Kulaklara tesiri daha canlı olur. Araplar Kur'an'ı işittikleri zaman ona kulak tutmak istemezlerdi. Allahu Teâlâ bu bediî nazmı indirdi ki, teaccüp ederek dinlemeye vesile olsun. Bir defa dinlemeye başlayınca da artık vazgeçemezler. Kalbleri incelir, yürekleri yumuşar. Bu şekilde başlamak Kur'an'ın hâssalarındandır. Bu başka kitaplarda yoktur. Cahiliyette ve İslam devrinde böyle şey görülmemiştir. Üslûp çeşitli olsun diye ve tenbihi tekrarlamak için birden fazla defalar irad edilmiştir.

3- ''Elif, lâm, mim, ...râ, hamim, tasin, yasin, nun" bu gibi harflere bakacak olursak hep âhenkli ses verici, tannan, çın çın öten harfler ki, bunlar musikiye yakındır. Musikî işaretleri gibidir. Sesi ayarlamak ve nazarı dikkati celbetmek içindir. Bunlar ses, remzidir. Harfler bütün okunur.

Süyutî'nin dediği gibi vahyin sesidir. "Kulağınızı açın, bu tatlı nağmeleri dinleyin!" der gibi.

Zemahşerî de bunlar: "Zihinlere tenbih içindir" der. Kıraete başlamazdan önce hazırlık yapmak için. Musikî nağmelerine makamı akord etmek gibi.

4- Bunlar remizdir, kısaltmadır. Süyutî der ki: "Bunlar esrar-ı ilâhiyyedendir. İlmini ancak Allah bilir." Bununla beraber tefsir edenler de vardır: Meselâ İbni Abbas demiştir ki: ELM:الم Ene Allah, A'lemu (Ben Allah bilirim) ELR: Ene Allah erâ. (Ben Allahım görürüm) "ELR, HM, الم، حم،ن bunları toplarsak Errahman ismi olur. Demek bu harfler buna remiz ve işarettir. Bunlar âdeta şifre gibi. Burada dikkate değer bir nokta var ki: Bu harfler 14'dür. Bir harften beş harfe kadar çıkar: Nûn Kaf Hamim, Ayın Sin Kaf: عسق،حم،ق.ن

Bu harfler elifbanın 28 harfinin tam yarısıdır ve içlerinde noktalı noktasız harflerin her nev'inden vardır. Nokta ile birbirinden ayrılan harflerin noktasızları alınmıştır:ج،ح،خ،ر،ز،س،ش،ص،ض،ط،ظ،ع،غ، "Cim, Ha, Hı, Rı,

Ze, Sin, Şın, Sad, Dad, Tı, Zı, Ayın, Gayın." Bunların hep noktasızları alınmıştır:ح،ر،س،ص،ط،ع "Ha, Rı, Sin, Sad, Tı, Ayın." Diğer ,tmp11CC-34.jpg

ا،ق،ك،ل،م،ن،ه،ي، "Elif, Kaf, Kef, Lâm, Mim, Nun, He, Ye" harfleri de mukataat harflerindendir. İşte bu on dört harf birden beş harfe kadar muhtelif şekillerde tertip olunmuştur. Başlıca gurupları: 'المر ،الم،طسم،حم"Elif, lâm,

râ ve mim, Tasin mim, Hamim."

5- Zemahşerî bunların, sûrelerin isimleri olduğunu, bunlara Kasem yer'nin yapıldığını rivayet etmektedir.

Bu gibi müteşabihatın bir faydası da gayrı mahdut ilhamlar içinde engin mânaları hatırlatması, zihinlere tasavvur yarışı için meydan hazırlamasıdır. Herkes zihni kuvveti müsaadesi nisbetinde tasavvur etsin, edebiyatta katı' (24) dediğimiz sanat, tasrihten daha şümullüdür. Molla Hüsrev (H. 885/M. 1480) bunu Mir'at'ta. çok hoş ve güzel izah eder.

Tantavî Cevheri, Mukataatı Süverin Yahudilerce tutulan ebced hesabı gibi olduğunu, o devirlerde Hıristiyanların harflerle remzleri bulunduğunu, Hiristos gibi bazı isimleri remzle yazdıklarını söylüyor. (25)

Burada daha hoş olan bir tesadüf-i bediî vardır. Bu harfler 29 sûrede tekrarlanır; 14 harftir. Arapçada (Lâ)'yı çıkardıktan sonra hece harfleri 28 kalır. Demek hece harflerinin yarısı süre başlarında zikrolunmuş. Yalnız onların yarısı değil. Diğer hece harflerinin envaının da hep yarısı.

Meselâ hece harfleri: Mehmus ve Mehcur, Şedit ve Rahve, yâni sert ve yumuşak, açık ve kapalı gibi kısımlara bölünür. Bunların da hep yarılarını alırsak mukataat harfleri olan 14 çıkar ve hece harflerinin yarısı demektir.

Mehmuslar 10 harf olup yarısı 5'dir.

Mehcurlar 18 olup yarısı 9'dur.

Bunların mecmuu 14 olur, ki hece harflerinin yarısıdır.

Sert harfler 8 olup yarısı 4'dür.

Yumuşaklar 20 olup yarısı 10'dur.

Bunların da mecmuu 14 olur, bütün harflerin

kapalı harfler 4 olup yansı 2'dir.

Açık harfler 24 olup yarısı 12'dir.

Bunların da mecmuu 14 olur, ki harflerin yarısıdır.

Hece harflerinin 14'ü noktalı, 14'ü noktasızdır. Harfi târif katılanlar 14, katılmayanlar da 14'dür, Kameriyye ve Şemsiyye harfleri.

Ne garip tesadüfler mi diyelim. Hem huruf hecenin yarısı, hem de harflerin envaının yarısı olan 14 harf sûre başlarında zikrolunmak, bu sırf tesadüf eseri değildir. Bu "Hakîm ve Habîr Allah tarafından" nâzil olan Kur'an'ın hakka-niyetine delildir. Hattâ 14 rakkamı biyolojide bir çok mühim şeylerin sayısıdır. En enteresan ve ince bir âzâ olan elin mafsalları 14'dür. Amudu fıkariler 14, kuyruk fıkraları, kanadın büyük tüyleri hep 14'dür. Yâni 14 rakamının bir ehemmiyeti vardır. Bunun yarısı olan yedi rakamı da bir remz taşır. Yukarıda yedi harf meselesinde bu rakam felsefesine biraz işaret etmiştik.

İbni Ebil-Esba' sûre başlarından bahseden (Elhavatırüs-Sevanih Fi Esraril-Fevatih) adlı eserini yazmıştır.

Burada dikkati çeken bir şey var: Mukataat harflerinden sonra, hemen hemen ekseriyetle Kur'an'ın nüzulünden, kitap verilmesinden, âyâtı mübînden, Peygamberin gönderilmesinden, hasılı kitabın vahyi ile alâkalı bir âyet gelir. 114 sûrenin başı on nevi altında toplanabilir.

Bunları sıralayalım:

1- Hamdü-sena ve tesbihtir ki, beş yerde Elhamdülil-lah, iki yerde Tebarek, yedi yerde de Tesbih olmak üzere 14 sûrededir. Bunları da sûre numaralarını işaret ederek gösterelim:

"1,6,17,18,25,34,35,57,59,61,62,64,67,87"

2- Mukataat dediğimiz hece harfleriyle başlayan sûreler ki, başlıca:

الم ،علر،طسم ،حم "Elif Lâm Mim, Elif Lâm Râ, Tasin, Ha'mim"gibi guruplara ayrılır. Bunlar da 29 sûredir ve sûre numaraları şunlardır:

"2,3,7,10,11, 12,13,14,15,19,20,26,27,28,29,30,31,32,36,38,40,41,42,43,44, 45,46,50,68."

3-"Ya Eyyühâ" gibi nidalardır. 10 sûrede olup sûre numaraları şunlardır: "4,5,22,33,49,60,65,66,73,74"

4- "İnna Fetahnaleke" gibi haber cümleleridir: 21 sûredir. Sûre numara-larını yazalım: "8,9,16,21,23,24,39,47,48,54,55,58,69,70,71,80,97, 98,101,102, 108"

5- "Vedduha" gibi kasem yani yemindir. 17 sûrede geçip numaraları şunlardır: "37,51,52,53,75,77,79,85,86,89,90,91,92,93,95,100,103.

6- "İzâcâe" gibi şart cümleleri olup 7 sûrededir ve sûre numaraları şunlardır: "56,63,81,82,84,99,110"

7- "Kul Huvallahu" gibi emirdir. 6 sûrededir ve sûre numaraları şunlardır: "72,96,109,112,113,114."

8- "Hel Etâ" gibi istifham olup 6 sûrededir ve, sûre numaralarını şöylece sıralayalım: "76,78, 88, 94, 105,107"

9- Duâ olup üç sûrededir. Onlar da şunlardır: "83, 104, 111" 10- Ta'lildir, bir sûrededir, o da "106" dır.

_____

(22) Süre başları için kitabın içindeki listeye bak.

(23) Mısırlı olan bu alim, Türkiye'ye sığındı ve Cumhuriyetin ilk yıllarında Ankara'da vazife aldı. Meşhur (Anglikan Kilisesine Cevabı yazdı.)

(24) Katı': Bir şeyi anlatırken sözü kesip bırakmaktır. Bu yolda kesilen fikir müphem ve anlaşılmaz bir şekilde bırakılmayıp yeni ilave edilen cümle ve fikir, ilk fikri daha kuvvetle anlatır ki okuyana veya dinleyene burada anlatılacak çok şey olduğunu ifade eder.

(25) Bu hususta İbni Abbas'tan şöyle bir rivayet vardır: Ebu Yasir, Resulullahı "Elif Lam Mim Zalikel-Kitabu" okurken işitmiş. Kardeşine bunu söylemiş. Kardeşi Hay bini Ehtab ve Keab, Peygamberimize gelerek: ''Elif Lam Mim" hakikaten sana Allah tarafından mı nazil oldu? diye sormuşlar! "Evet" cevabını verince, Hay: "Öyle ise ben senin ümmetinin ömrünü bunlardan çıkarayım, demiş, ve 71 sene olduğunu söylemiş. Ebced hesabiyle o kadar eder: E-1, L-30, M-40; hepsi 71 tutar. Peygamber Efendimiz, buna gülmüş ve: "Böyle daha başka da nâzil olanlar var demiş: Elif Lam Mim Sâd" okumuş. Hay: "Bu daha çok" demiş.Resulullah Efendimiz Elif Lam Ra okumuş. Bu daha uzun demiş. İşte bunları böylece ebced hesabiyle hesaplamış!

KUR'AN'A GÖRE KUR AN

Peygamberler tarihine şöyle bir göz atacak olursak, Hazreti Muhammed (S.A.v.) ile diğer peygamberler arasında büyük bir fark görürüz. Evvelki peygamberler nübüvvetlerini isbat için maddî mucizelere sahiptiler. Kur'an-ı Kerim onların bir çok mucizelerini, harikulâde ahvallerini, tabiat kanunlarını yırtıp meydana gelen olağanüstü vak'alarını zikreder.

Resulûllah Efendimizin ise en büyük mucizesi Kur'an'dır. Kelâm ve Akâid kitapları bu hususta uzun boylu izahat ve delillerle doludur.

Müşriklerin de, Resulûllahtan hârikulâde şeyler istedikleri olurdu. Onlara cevabı en büyük mânevî bir mucize olan Kur'ân ile olurdu: ''Mucizeler muvakkat bir zamanda görülür. Halbuki Kur'ân ebediyen pâyidar olan bir mucizedir. (26) Hadîsi Şerifte geçtiği gibi:

"Kur'an-ı Kerim, çok söylenmekle, tekrarlanmakla eskimez, acaibi bitip tükenmez, harikulâdeliklerine nihayet yoktur. Mucizesi pâyidardır."

Resulü Ekrem elinde Kur'an-ı Kerim olduğu halde şirk ve küfür dünyasını, putperestlik âlemini yıkmak için gönderildi. Hak yoluna dâvette onun yolunu o açtı, önünü o aydınlattı. Kalbleri onunla fethetti, dimağları onunla nurlandırdı, ruhları onunla hidayete ulaştırdı. Göklerden inen, vahyolunan âyetleri yazdırdı. Vahiy kâtipleri kullandı. Halbuki ondan önce hiç bir Peygamber vahiy kâtibi kullanarak kendisine gelen vahyin hıfzına bu kadar çalışmamışlardır. Böylelikle Kur'an-ı Kerim tahriften masun kalmıştır.

Vahyolunan Kur'an-ı Kerim'i hâfızasına nakşedip ilk muhafaza eden Resu-lûllahtır. İlk hafız odur. Ondan sonra Hz.Ebubekir, Hz. Ali ve diğer Ashab-ı Kiram gelirler. Kur'an-ı Kerim'in yalnız hâfızalarda hıfziyle iktifa olunmuyordu. Vahiy nâzil oldukça vahiy kâtiplerine onları, yazmaya elverişli şeylere yazdırıyordu. Ashabına da yazmalarını emrediyordu. Ashabın bir kısmında Kur'an-ı Kerim yazılı olarak bulunurdu.

__________

(26) Bâki rnucizler ne hacet Din-i Hak isbatına,

Alem içre muciz-i bakî yeter Furkan sana. Fuzûli.

Bir mucizedir ki nur-i Kur'an.

Durdukça cihan durur numâyan -Ziya Paşa-

Mu'ciz senin ey Nebî Kitabın. A.Hamit.

VAHİY KÂTİPLERİ

Vahiy kâtibi olarak kullanılan zatları tarih kitapları zikreder.

Bunların sayısı 42'yi bulur. İbni Asâkir 23 tanesini sayar. Başlıcaları şu Ashab-ı Kiramdır:Hz.Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Zübeyr, Âmir Bini Fuheyre, Amr Bini Âs, Abdullah İbni Erkam, Sabit Bini Kays, Hanzale Bini Rebi', Mııgîre Bini Şu'be, Abdullah İbni Revâha, Halid Bini Velid, Halid Bini Said, Alâ Bini Hadremî, Huzeyfe Bini Yeman, Muaviye Bini Ebu Süfyan, Zeyd Bini Sabit'dirler.

Bu kutsal işi Kureyş'ten ilk deruhte eden Hazreti Abdullah Bini Sa'd, Medine'de iseHazreti Übey Bini Kâab'dır. Mekke'de o gürültülü ve buhranlı geçen devirlerde bile Kur'an-ı Kerim yazılıyor, sahifeler elden ele dolaşıyordu.

Hazreti Ömer, eniştesinin evinde Kur'an-ı Kerim sahifesi görmüştü. Ashaptan okuma yazma bilenler vardı. Kadınlardan bile okur yazarlar bulunuyordu.

Belâzürî'den naklen İslâm Ansiklopedisi, Hazreti Hafsa ve Ümmügülsüm'ün okuyup yazma bildiklerini, Hazreti Aişe ve Ümmüseleme'nin ise yalnız okur olduklarını söylüyor.

Mekke gibi bir ticaret merkezinde okuyup yazma bilenlerin bulunması gerekir, çünkü ticarette hesap, kitap lâzımdır. Bütün bunlar gösteriyor ki Arap-larda, az da olsa, yazı bilen vardı ve Kur'an-ı Kerim yazılıyordu.

ÜMMİ NEBİ VASFI

Hazreti Peygamber kendisi Ümmi idi. Yazıp okumayı bilmiyordu. Eğer öyle olmasa şüpheye düşebilirlerdi. "Kur'an'ı kendi yazıp sonra çıkıp okuyor" derlerdi. Onun için Nebi Ümmidir. Hazreti Kur'an, Peygamber Efendimiz hakkında "Ümmi" tabirini şöyle kullanmaktadır:

"Onlar ki, yanlarındaki Tevratta ve İncilde vasfını yazılı buldukları Ümmi Nebi olan Peygambere tâbi olurlar. O Peygamber onlara iyiliği emreder, kötülükten nehyeder. Temiz ve güzel olan şeyleri helâl eder, habîs ve kötü şeyleri haram kılar. Onların sırtlarındaki ağır yükü kaldırır, onların zincirlerini kırar. O

Peygambere inanıp ona saygı gösteren, yardım eden ve onunla birlikte indirilen nura uyanlar yok mu? İşte asıl felah bulanlar onlardır. "(Tevbe: 156)

Ve yine Kur'an diyor ki:

"O Allah ki, Ümmilere kendilerinden bir Peygamber gönderdi, onlara onun âyetlerini okuyor, onları tezkiye ediyor, onlara kitabı ve hikmeti öğretiyor, hal-buki bundan önce apaçık dalâlet üzere idiler. "(Cumua: 2)

Yine aynı mânada diğer bir âyeti kerime:

"Nitekim içinizde sizden bir Peygamber gönderdik, size âyetlerimizi okuyor, sizi tezkiye ve tebriye ediyor, size kitap ve hikmet öğretiyor. Size bilmediğiniz şeyleri öğretiyor. "(Bakara)

Hazreti İbrahim zaten şöyle dua etmişti:

"Yarabbi, onlara kendi içlerinden bir Peygamber gönder, onlara Senin âyetlerini okusun, onlara kitap ve hikmet öğretsin, onları tezkiye ve terbiye etsin. Sen Aziz ve Hakimsin Allahım."

İşte böylece Nebi, ümmî olduğu halde kitabı ve hikmeti belletiyor, her türlü hikmetleri câmi' olan teşriî hikmeti, hukuku, yüksek ahlâkı, içtimaî kaideleri, beşerî münasebetleri, dünya ve âhiret umurunu öğretiyordu. Kâinatta câri olan kanunları, hükümran olan ilâhî sünneti bildiriyordu:

ÜMMİ KELİMESİNİN MANASI

Tefsirlerin ve lûgatların beyanına göre ümmî keli-mesi şu mânalara gelir:

1- (Ümm) e nisbettir. Yâni anasından doğduğu hal üzere kalmış bulunan, tâlim ile doğduğu halinde değişiklik vukubulmamış olandır.

2- Arap ümmetine mensup ki, Araplar hesap kitap bilmez bir millet olmakla maruf idi.

3- Ümmül Kura'ya mensup yâni Mekke'li demektir. Görülüyor ki bu nisbetlerin üçünde de (ümmî) okuyup yazmaya uğraşmamış mânasını taşır.

Her meseleyi, inceliğini kavrar kavramaz kurcalıyan müsteşriklerden bazı-ları bu hususta da ortaya bir takım boş iddialar, yanlış dâvalar atmışlardır. Güya Kur'an'da zikrolunan "Ümmî" kelimesi okuyup yazma bilmeyen mânasına değilmiş. Peygamber okuyup yazma biliyormuş. Bazıları "Önce kitap oku-mazdın ve yazmazdın" âyetinden Peygamberin sonra yazma öğrendiğini çıkarıyorlar ki bu fâsid bir anlayıştır. Âyetin mânası açıktır.

Bu hususta İslâm uleması arasında geçen bir rivayetten bahsedelim, İbni Kesir diyor ki: "Müteahhirin-i fukahadan Kadı Ebül-Velid El-Bâci ve ona uyanlar şöyle bir zan taşırlar: Aleyhisselâm Efendimiz Hudeybiye Muahedesi yapılırken "Muhammed Bin Abdullah" diye yazmış. Bâci'yi bu fikre götüren şey Sahihi Buhari'deki "Sonra aldı ve yazdı" rivayetidir. Halbuki bu rivayeti diğer bir rivayet izah etmektedir: "Sonra emretti ve yazıldı." Onun için Şark ve Garb

fukahası Bâci'nin bu sözünü şiddetle inkâr etmişlerdir. Birinci rivayete göre de olsa böyle bir mâna çıkamaz. Çünkü büyükler yazmazlar, yazdırırlar. Fakat yazılan onlara nisbet olunur."

Hükümdarlar arasındaki muhabere ve mürasele böyle yapılmıyor mu? Belki Bâci, adamcağızın sözünün zahirine bakarak salâha hamledelim, mucize kabi-linden yazdı demek istiyor. Yazma bilirdi iddiası zaten yok. O defaya mahsus olarak mucize kabilinden yazıverdi. Kendisi yazmak bilmiyordu. Eski ve yeni rivayetler bu hususta böyledir. Nâmelerini, vahiy kâtiplerine yazdırıyordu. Vahyolunanı hıfz ve zatp için kendisinin yazmaya ihtiyacı yoktu. Melekten telâkki ettiği vahyi belliyordu. Ümmetin hıfzı için yazdırıyordu. Burada hatıra ancak şöyle bir şey gelebilir: Yazmamakla beraber acaba yazılanı okumayı nü-büvvetten sonra bilmiyor muydu? Buna cevap hayırdır. Yalnız 23 sene Kur'an'ı okumak ve yazdırmak vazifesi olmuş olan Hazreti Peygamberin, yazının şeklini bellemiş ve tanımış olması akla gelebilir.

Hazreti Peygamber Kur'an'ın hıfzına ve zaptına büyük ehemmiyet veriyordu. Ashab Kur'an'ı yazıyordu. Bu şüphesizdir. Hattâ "Benden Kur'an'dan başka bir şey yazmayın" لا تكتبوا عني شيأ غير القرآن Hadîsle karışmasını bile önlemiştir. Ancak şunu da açık olarak belirtelim ki, nâzil olan âyetler yazılmakla beraber bugünkü şekilde tertiple yazılı değildi. Dağınık sahifeler halinde idi. Ashab onları okuyor, dinliyor, öğreniyor ve öğretiyorlardı.

KUR'AN ÂYETLERİ NE ÜZERİNE YAZILIYORDU?

Kur'an sahifeler üzerine yazılırdı. Burada kullanılan sahife kelimesi, bugünkü mânada sahife, kâğıdın sahif eleri, kitabın sahifeleri mânasına değildir. Yazmaya elverişli geniş ve yassı her şey sahifedir: Yassı taş parçaları, taş kapakları, kemik, hurma dalı, papirüs, tuğla, deri, bez vesaireyi Araplar yazı için kullanırdı. Şüphesiz deri, bez gibi kolay kullanışlı şeylere yazarlardı, Bulamayınca da taşa, kemiğe, hurma kabuğuna yazarlardı. Böyle muhtelif şeyler üzerine yazmak âdetti. Üzerine yazılmış bu gibi şeyleri bugün kütüphanelerde, müzelerde görüyoruz. Mekke'de Kur'an'ın hemen hemen üçte ikisi nâzil olmuştu. Bunların hepsi taş, hurma dalı gibi ağır şeylere yazılmış değildir. Öyle olsa nakli güç olurdu. Medine'ye hicretten sonra yazacak şeyler bollaştı, Çünkü orada Yahudiler vardı. Onlarda kitap boldu. Yazacak şey tedariki kolaydı. Mekke'de iken de bu gibi sahifeleri bulamıyor değildiler. Kâbe'ye asıldığı söylenen Muallakât-ı Seb'a (27) elbette ince şeyde idi. Sonra Beni Hâşim'e karşı boykot için yazılan

ahitnameyi de Kâbe'ye asmışlardı. Bu sahifeyi yazan Mansur Bini İkrime idi. Muhasara uzayıp Beni Hâşim çok sıkıntıda kalınca Zuheyr Bini Ümeyye demişti ki:

— Ey Mekke ahalisi, biz bol bol yiyoruz, giyiyoruz. Beni Hâşim'se helâk oluyor. Allaha yemin olsun ki bu zalim sahife yırtılmadıkça yerime oturmam. Birisi sahifeyi yırtmak için kalktı. Baktı ki güve nev'inden bir kurt "Bismikel-lâhümme" den başka yerlerini yemiş. Burada geçen kelimelere bakın: "Yırtmak için" deniyor. Taş falan olsa yırtılmazdı. Demek kağıt nev'inden bir şey varmış. Sonra güve kâğıt ve bez gibi şeyleri yer. Taş ve kemiği yemez. Demek Araplar bunları biliyormuş ve kullanıyormuş. Yalnız her zaman herkes bunları bulamadığından diğer ağır ve sert şeylere de yazılmıştır.

_________

(27) Muallâkatı Seb'a: Yedi Askı demektir. Araplar eski devirlerden beri şiire ve edebiyata pek kıymet verirlerdi. Şiir ve edebiyat Arap hayatında mühim bir yer almıştı; şairlerin biribirle-rinden üstünlüğünü ve en güzel şiirleri tayin etmek için müsabakalar yaparlar, meclisler kurar-lardı. En güzel şiiri söyleyenler takdir edilir, ün kazanırdı. Seçilen en güzel şiirler şeref nişanesi olarak Kâbe'ye asılırdı. Bunlara askı mânasına gelen "Muallâkat" denirdi. Bunlar yedi Arap şairinin seçilmiş en güzel birer kasidesidir.

YAZİ MALZEMESİ

Arapların yazı yazmak için kullandıkları şeyleri şöyle zikrederler:,(Mânalarını kamus tercümesinden naklediyorum):

1- Rak: Yazı yazacak yufka deriye denir, selef te kâğıt yerine ona yazarlardı ve beyaz sahifeye denir.

2-Lihaf: Ak ve yufka taşlar.

3- Asibün-nahil>/em>: Hurma dalı, şol hurma şahına (d^lma) denir ki toğru ve ince ve bilcümle yaprakları sıyrılıp koparılmış ola. A-Deve, koyun kürek kemikleri:

5- Kırtasi Sami: Kâğıt, parşümen.

Lisanül Arap ve Subhül-Aşâ: Kırtasin Mısır papirüsünden yapılmış kâğıda denildiğini tasrih ediyorlar. Buna Kırtasi Mısrî denir'.

6- Muhrak/em>: Balmumlanmış ipek muşambaya Farsçadan ta'rib ederek derler. Subhül-Aşâ Hazreti Peygamberin bazı nâmelerini derilere yazdığını

söylüyor.

1- Tahta, çanak, ve çömlek parçaları gibi yazı yazmaya elverişli her şey kullanılırdı.

Kâğıt, Emevîler zamanında bile azdı. Yine Subhül-Aşâ diyor ki: — Sahabenin icmaı re'yi Kur'an'în deri üzerine yazılmasında idi. Çünkü çok dayanır ve o gün mevcut olan da odur. Bujhal böyle devam etti. Harun Reşid, Halife olunca kağıt çoğaldı ve kâğıda yazılmak emri çıktı.

KUR'AN'DA SAHİFE KELİMESİ ŞÖYLE GEÇER

"Bu Kitap şanlı, yüce, tertemiz sahifelerdir. Asil ve faziletli kâtiplereliyle yazılmışlardır "(Abese: 12-15)

"Allah tarafından bir Resül ki en değerli ve pâyidâr kitaplar içinde bulunan temiz ve pak sahifeler okur. " (Beyyine: 2-3) Kirtas kelimesi de şöyle geçer: "Şâyet biz sana kâğıtta yazılı bir kitap indirseydik de onlar onu elleriyle tutsalardı bile, kâfir olanlar yine bu, açık büyüden başka bir şey değil, derlerdi.''

Görülüyor ki, Kirtas sahife demektir. Bu âyetlerden anlaşılıyor ki Kur'an-ı Kerim kâğıda yazılı olarak inmemiştir. Vahiy halinde Resulûllahın kalbine ilka olunmuştur.

ASHAB-I KİRAMIN KUR'ANA VERDİĞİ ÖNEM

Ashab-ı Kiram, Kur'an-ı Kerim'i ezberliyorlardı. Yalnız şunu da bilelim ki, Ashabın hepsi Kur'an'ın bütününü ezbere bilmiyordu. Kibarı ashabın bir kısmı biliyorsa da, diğerleri Kur'an'ın bazı kısımlarını biliyorlardı. Bugünkü bildiğimiz şekilde hafızlar o zaman azdı. İleride Kur'an'ın cem'inden bahsolu-nurken göreceğimiz ve İbni Hacer'in dediği gibi Kur'an'ı ezberleyen ve onu başkalarına öğretmekle tanınmış kimselere ''Kurrâ'' namı verilir.

Kur'an-ı Kerim'i ezbere bilenlerin az olmasının asıl sebebi şu idi: Bugünkü gibi Kur'an'ın mânasını anlamadan ezberlemek sahabe devrinde yoktu. Onların kurrâsı mânaya da vâkıf oluyordu. Anlıyor ve ezberliyordu. Anlamadan başka-sına geçmiyordu. Mısır Üniversitesi Profesörlerinden Ahmet Emin "Fecrül-İslâm" namındaki eserinde diyor ki: "Peygamber Efendimiz zamanında sonraları olduğu gibi, Kur'an-ı Kerim'in tamamını ezberlemek şüyu bulmamıştı. Bir sûre veya bir kısım âyet ezberlerler, onların mânasını anlarlar, sonra başkalarına geçerlerdi. Kur'an'ın hıfzı ashab arasında tevzi olunmuştu."

Ebu Abdurrahman Sülemî diyor ki: "Osman Bini Affan, Abdullah ibni. Mesud gibi kurrâ bize haber verdiler ki: Onlar Peygamberden on âyet öğrendiler mi, onlarda ne var hepsini öğrenmeden, ilim ve amel meselelerini anlamadan, diğer ona geçmezlermiş. Biz Kur'an'ı işte öyle adamlardan aldık. Biz Kur'an'ı ve onunla ameli öğrenirdik. Bizden sonra öyle kimseler gelecek ki, Kur'an'ı su gibi içecekler, fakat hançerelerini, belki de boğazlarını ğeçmiyecek."

İmam Ahmed'in Müsned'inde rivayetine göre Hazreti Enes diyor ki: "Bir adam Bakara ve Al-i İmran sûrelerini okuyunca, bizim gözümüzde büyürdü." Çünkü bunlar en uzun sûrelerdir. Hazreti Abdullah İbni Ömer, Bakara sûresi üzerinde sekiz sene çalışarak öğrendi. Çünkü hem ezberler, hem de anlamadıkça bir âyetten başka âyete geçemezdi.

İşte Kur'an bu şekilde ezberlenince maksat hasıl olur. Yoksa mânasını düşünmeden okumakla asıl maksat hasıl olmaz. Asıl hüner mânasını düşünerek, anlıyarak tedebbürle okumaktır.

Ashab âyetlerin mânalarını düşünerek okurdu. Hazreti Abdullah İbni Mesud der ki: "Bakara ve Al-i İmran sûrelerini tefekkür ve teemmül ede ede okumak, bana seri' kıraet ile Kur'an hatmetmekten, Zelzele ve Karia sûrelerini mülâhaza ederek okumak da Bakara ve Al-i İmran sûrelerini sür'atle okumaktan daha çok zevk verir"

Kur'an-ı Kerim okumanın âdâbından ''İhyaül-Ulûm" çok esaslı bahseder.

İmâmı Âzam (H. 1507 / M. 732) ve Şafiî'ye (H.204/M.787) göre "Kur'an'ı güzel bir ses ve edâ ile okumak" lâzımdır. Ebu Musel-Eş'arî Kur'an okurdu. Resulûllah da dinlerdi. Sonra:

— Senin Kur'an okumanı dinlerken Davud'un Mizmarı sana verilmiş sanırım! derdi.

Ebu Musa da:

— Vallah senin dinlediğini bilsem daha özenir, daha güzel okurdum, diye cevap verirdi.

Hazreti Ömer, Ebu Musa'ya rastlayınca:

— Bize Rabbimizi zikrettir, andır! deyip ona Kur'an okuturdu.

Hazreti Aişe, bir akşam Resulûllahın yanına geç geldi. Hazreti Peygamber:

— Seni böyle ne alıkoydu? diye sordu. Oda:

— Bir adamın Kur'an okuyuşu. Ondan daha güzel sesli işitmiş değilim, dedi. Hazreti Peygamber kalktı, o sesi uzun uzun dinledi. Sonra Hazreti Aişe'ye:

— Bu, Ebu Huzeyfe'nin kölesi Salim, dedi. Allaha hamdolsun ki, ümmetimde onun gibilerini bulundurmuştur.

İşte böyle hıfz sayesinde Kur'an tahriften masun kalmıştır. Bu sayede Afrika'dan Çin'e, Endülüs'ten Türkistan'a kadar hidayet nuru saçmıştır, ışık salmıştır.

KUR'AN İSMİ

Kur'an: Peygamberimize inzâl buyurulan, tevatüren nakledilen,

Mushaflarda yazılı bulunan ve tilavetiyle teabbüd olunan kelâm-ı mu'ciz ve nazm-ı celildir. Usul-i Fıkıh Erişilmez bir belâgat ve fesahat nümunesi olan Kur'an, Arapça nâzil olmuştur. Onun beyanı mu'ciz, üslûbu bediîdir. Bunda kimse şüphe etmemiş ve bunu inkâra mecal bulamamıştır. Kur'an-ı Kerim'in nurlu sahifelerine göz atarsak onun beliğ ve selîs âyetlerinin yüksek âhengi ve ruhları çeken belâgatı karşısında hayran kalırız. Nazm-ı celile bu isim Allah tarafından verilmiştir. Kelimenin şeriat ve lügat mânalarını "Kamus" mütercimi Âsim Efendi'nin dilinden dinleyelim:

"El-Kur'an: Osman vezninde (28) Tenzili Aziz ve Kitab-ı Mübin ismidir ki Cibrili Emin vasıta-siyle Server-i Enâm Resulûllah Aleyhis-salâtü Ves-selâm Hazretlerine nâzil olmuştur. Müellifin, "Besair" de (29) beyanına göre Kur'an lâfzı fil-asıl, rüçhan gibi masdardır, cem ve zam eylemek mânasına, badehu Hazreti Resulullaha nâzil olan Kitab-ı Mübine alem olmuştur, sûreleri cem' ve zam eylediği için, yahut kasar ve emir ve nehiy ve vaad ve vaîd gibi hâlâtı, yahut cemai ulûmun semere ve âsârını câmi olduğu için... El-Kıraet: Kitabet vezninde Vel-Kur'an rüçhan vezninde okumak, tilâvet mânasınadır ve bir nesneyi biriktirip birbirine zam ve ilhak eylemek mânasınadır. (Okyanus)

Kur'an kelimesi hakkında ulemâ arasındaki akvali de görelim:

1- İmamı Şafiî'ye göre: Başına (El) harfi târifi getirilmiş olan (El-Kur'an) mehmuz ve müştak bir kelime olmayıp Resulûllaha nâzil olan nazma alem olarak vaz'olunmuş hâs bir ıstılahtır.

2- İmamı Eş'arî ve bir kısım cemaate göre: Kur'an kelimesi, bir şeyi diğer bir şeye zammetmek, katmak mânasına olan "Karen'' den müştak olup sonra inzâl olunan nazm-ı celile alem olmuştur. Bu tesmiyenin vechi şudur: Sûreler, âyetler ve harfler birbirine mukarindir, zammolunmuştur.

3- Ferrâ'ya göre "Kur'an" kelimesi "karain" den müştaktır. Çünkü âyetler birbirine karine gibi benzemektedirler. Bunun için nâzil olan nazm-ı celile alem olmuştur; Bu iki kavle göre de, baştaki kavl gibi, kelime mehmuz değildir ve nunu aslında vardır.

4- Zeccâc'a göre Kur'an fu'lân vezninde sıfattır. Cem mânasına olan "Kırae" den müştaktır, mehmuzdur. Peygambere inzâl olunan kelâma Kur'an denilmiştir. Çünkü o sûreleri toplamaktadır, veya kütüb-ü sâlifenin, geçmiş kitapların semerelerini toplamıştır.

5- Liyhâni ve bir kısım cemaata göre: Kur'an gufran vezninde mehmuz masdardır. Mef'ulü masdarla tesmiye kabilinden makru' . okunan şey, bununla tesmiye edilmiştir. Dünyada en çok okunan ve daima okunacak kitap olduğu için Kur'an denilmiştir.

_______

(28) Burada Türk şivesiyle daha uyan (gufran) vezninde demektir,

(29) Besair: Kamus müellifi Mecdüddin Firuz Abadi'nin (H. 816/M. 1399) tefsiridir.

KURAN A GÖRE KUR'AN

Kur'an kelimesini anlamak için Mushafı Şerifte Kur'an lafzı nasıl kullanılıyor, o âyetlerden bir kısmını zikredelim:

لا تحرك به لسانك لتعجل به ان علينا جمعه قرأنه فاتبع قرأنه ثم ان علينا بيا نه

"Vahyi çarçabuk almak için dilini kımıldatma, onu toplamak ve kıraetini sabit kılmak bize aittir. Sana Biz Kur'an'ı okuyunca sen de onun okuyuşuna tabi ol. Onun izah ve beyanı da bize düşer." (Kıyame: 20-17)

Burada zahiren anlaşılan mâna: Tilâvet ve kıraettir. Yâni Kur'ân insanların en çok okudukları Allah kelâmıdır. İsrâ süresindeki âyetler de bunları te'yid eder:

قل لئن اجتمعت الانس والجن علي ان يأتوا بمثل هذا القرأن لا يأ تون بمثل ولو كان بعضهم لبعض ظهيرا

"Bu Kur'an gibi bir Kur'an vücuda getirmek için ins ve cin bir araya gelseler ve birbirlerine yardım etseler, yine onun bir eşini vücuda getiremezler.'' (İsraSûresi: 88)

لو يكون لك بيت من زخرف اوترقي في السماء ولن نؤمن لرقيك حتي تنزل علينا كتابا نقرؤه قل سبحان ربي هل كنت 'لا بشيرا رسولا

Yahut senin altın süslü bir evin olsun, yahut göğe çıkasın, hem bize okuyacağımız bir kitap getirmedikçe, senin göğe çıktığına da inanmayız. De ki Subhanallah, ben insan olan bir Peygamber değil miyim ki." (İsrâ Sûresi: 93)

شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للناس و بينات من الهدي و الفرقان

"Öyle bir Ramazan ayı ki, insanlara hidayet rehberi olan, doğru yola götüren, hakkı bâtıldan ayıran parlak burhanlı Kur'an onda inzâl olundu.''

(Bakara Sûresi: 185)

طه ما 'نزل عليك القرآن من حكيم عليم

"Taha, Biz sana Kur'an'ı üzülüp sıkıntı çekesin diye indirmedik. Biz onu ancak yüreğinde Allah korkusu olana öğüt olmak üzere gönderdik." (Taha Süresi:

1,2,3)

وانك لتلقا القرآن من لدن حكيم عليم

"Muhakkak ki sen Kur'an-ı Hakim ve Alîm olan Allah tarafından telakki

ediyorsun.'' (Neml Sûresi: 6)

ولقد اتيناك من المثاني والقرآن العظيم ''Biz sana seb 'ai mesâniyi ve Kur 'an-ı Azim'i verdik.'' (Hicr Sûresi: 87)

انه لقرآن كريم في كتاب مكنون لا يمسه الا المطهرون تنزيل من رب العالمين

"Bu kitap şerefli Kur'an'dır. Masun ve mahfuz bir kitaptır. Ona ancak pâk olanlar dokunabilir. O âlemlerin Rabbi tarafından vahyolunmuştur.'' (Vâkıa

Sûresi: 77-89)

لو انزلنا هاذا القرآن علي جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشيةالله

"Şâyet, biz bu Kur'an'ı bir dağ üzerine indirmiş olsaydık, onu Allah korku-sundan çatlayıp parçalanmış, yerlere kapanmış, boyun eğmiş görürdün.'' (Haşır Sûresi)

انا نحن نزنا عيك القرآن تنزيلا

"Biz sana Kur'an'ı kısım kısım indirdik.'' (İnsan Süresi)

واذا قرأ القرآن فاستمعوا له وانصتوا

"Kur'an okunduğu zaman onu dinleyin ve sükûtla kulak tutun. " (A'râf Sûresi: 204)

و اذا قرأت اقرآن جعلنا بينك وبين الذي لا يؤمنون بالآخرة حجابا مستورا

"Sen Kur'an okuduğun zaman, âhirete îmanı olmayanlar ile senin arana örtücü bir perde gereriz de dinleyemezler.'' (İsrâ Sûresi: 45)

و قرآنا فرقناه علي الناس علي مكث ونزلناه تنزيلا

"Öyle bir Kur'an ki, onu ceste ceste indirdik, tâ ki insanlara azar azar okuyasın, onu Biz indirmiş bulunuyoruz, "(İsrâ Sûresi: 106)

فقرؤا ما تيسر من القرآن

"Öyle ise Kur'an 'dan size kolay gelen miktarı okuyun.'' (Müzzemmil Sûresi: 21)

بل هو قرآن مجيد في لوح محفوظ

"Doğrusu o Kur'an'ı Meciddir, Levhi Mahfuzdadır." (Bürûc Sûresi: 21,22)

ورتل القرآن ترتيلا انا سنلقي عليك قوا ثقيلا

"Kur'an'ı tane tane, düzgün oku. Biz sana çok ağır bir sözü vahyedeceğiz."

(Müzzemmil Sûresi: 6)

İşte bu ve emsali âyetlerden açık olarak anlıyoruz ki Kur'an, Peygamber Efendimize vahiy suretiyle nazil olan Allah kelâmının ismidir. Bir çok âyetlerde Kur'an kelimesinin "Kıraet" edilmesiyle yanyana zikrolunması, Kur'an'ın "Kırae" den müştak olduğunu gösterir. Bu şu nükteye de bir işarettir ki, Kur'an yeryüzünde en çok okunan kitaptır. Onun için okumak manasına Karae fiilinden alınarak Kur'an denilmiştir.

KUR'AN'İN DİĞER İSİMLERİ

1- El-Kitab: Mushafı Şerife yalnız Kur'an ismi verilmiş değildir. Mushafta en çok kullanılan "El-Kitab" tâbiridir. Bu Kur'an'ın müteradifidir.

"Biz sana Kitabı hak olarak indirdik." (Nisâ Sûresi: انا انزنا ا ليك الكتاب بالحق اتل ما اوحي اليك من ربك

Rabbinin kitabından sana vahyolunanları tilavet et. " (Kehif Sûresi: 27)

وهو الذي انزل اليكم الكتاب ربك

"Kitabı size mufassal olarak inzâl buyuran işte o Allah 'tır." (En'âm Sûresi: 114)

كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير

Öyle Kitap ki, âyetleri muhkem kılınmış, sonra tafsil olunmuş, Hakim ve Habir Allah tarafından gönderilmiştir.'' (Mâide Sûresi)

وهذا كتاب انزلناه مبارك

"Bizim sana indirdiğimiz bu Kitap mübarektir.'' (En'âm Sûresi: 155)

انا انزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شئ

"Kitabı sana her şeyi beyan için biz indirdik."

تنزيل الكتاب من الله العزيزالحكيم

"Bu Kitabın indirilmesi, Aziz ve Hakim olan Allah tarafındandır."

الم ذلك الكتاب لا ريب فيه هدي للمتقين

"Elif, lam, mim, bu hak Kitaptır, onda hiç şüphe yoktur, müttakilere hidayettir. "(Bakara Sûresi)

Kur'an'da Ehli Kitap tâbiri de çok geçer. Bu Allahın Peygamberlere vermiş olduğu kitaplara inananlar mânasınadır. Tevrat ve İncil ehli kitap erbabıdır. Kitap tâbiri umum mânada Allahın Peygamberlere verdiği kitaptır.

خفف علي داود القران واذا آتينا موسي الكتاب والفرقان

2- El-Furkân: Farktan masdardır. Ayırmak mânasınadır. Kur'an hak ile bâtıl, helâl ile haram arasını ayırdettiği için bu isim verilmiştir.

تبارك الذي نزل الفرقان علي عبده ليكون للعالمين نذيرا وانزل الفرقان

âyeti bunu gösterir.

İslam Ansiklopedisi, bu kelimenin de aslını meçhul gösterirse de hiç te öyle değildir. Furkan: Farktan masdardır, bazan da sıfat olur.

3- El-Zikir: Anmak ve hatırlatmak mânasınadır. Kur'an Allahı andırıp tanıtır, unutmamak üzere hatırlatır, Zikrül-Hakimdir.

"Aramızdan ona mı zikir indirildi." أنزل عليه الذكر من بيننا

"Zikri biz indirdik, onu muhafaza eden de biziz." انا نحن نزلنا الذكر واتا له لحافظون

Kur'an'da Ehl-i Kitaba Ehliz-Zikir de denir. Kitaba Zikir denir.

4- Hüdâ: Kuran doğru yola hidayet veren en mukaddes bir rehberdir (Hüden lin-nâs, Hüden lil-mü'minîn, Hüden Lil-müttekindir).

5- Nur: Kalbleri, fikirleri tenvir ettiği için Nûr'dur.

6- Hakim: Kur'an-ı Kerim hikmet kaynağıdır. Her hükmü doğrudur. Bir çok âyetlerde kitapla birlikte hikmet kelimesi de geçer.

هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم يتلو عليهم آياته ويزكيهم ويعلمهوم الكتاب والحكمة وان كانوا من قبل لفي ضلال مبين

"O Allah ki, ümmilere kendilerinden bir Peygamber gönderdi. Onlara onun âyetlerini okuyor, onları tezkiye edip yetiştiriyor, onlara kitabı ve hikmeti öğretiyor. Halbuki bundan önce apaçık dalâlette idiler." (Cumua Sûresi: 2)

ربنا وبعث فيهم رسولا منهم يتلو عليهم آياتك وثعلمهم الكتاب والحكمة ويزكيهم انك انت العزيزالحكيم

"Yâ Rabbi, onlara kendi aralarından öyle bir Peygamber gönder ki, onlara senin âyetlerini okusun, onlara kitap ve hikmet öğretsin. Onları tezkiye etsin, muhakkak ki Aziz sensin, Hakim sensin. " (Bakara Süresi)

كما ارسلنا فيكم رسولا منكم يتلو عليكم آياتنا ويزكيهم ويعلمكم كتاب والحكمةويعلموكمما لم تكونوا تعلمون

"Nitekim sizin içinizden size bir Peygamber gönderdik. Size Bizim âyetle-rimizi okuyor, sizi tezkiye ediyor, size kitabı ve hikmeti öğretiyor, size hiç bir zaman bilmediğiniz şeyleri belletiyor." (Bakara Sûresi)

وذكروا نعمة الله عليكم وما انزل عليكم من الكتاب والحكمة

"Allahın size olan nimetlerini yâd ediniz, hani size kitap ve hikmet

gönderdi, inzâl etti."(Bakara Sûresi)

لقد من الله المؤمنين اذ بعث فيهم رسولا من انفسهم يتلو عليحم آياته و يزكيهم و يعلمهم اكتاب والحكمة و ان كانوا من قبل لفي ضلال مبين

"Allah mü'minlere büyük nimetler vererek onlara kendilerinden bir Pey-gamber gönderdi. Onlara onun âyetlerini okuyor, onları tezkiye ediyor, onlara kitabı ve hikmeti öğretiyor, halbuki bundan önce apaçık, dalâlet içinde idiler."

(Al-i İmran Sûresi)

و انزل الله عليك الكتاب الحكيم وعلمك مالم تكن تعلم وكان فضل الله عليك عظيما

"Allah sana Kitabı ve hikmeti inzâl etti. Sana önce bilmediğin şeyleri öğretti. Allahın sana olan fazl ve keremi çok büyüktür.'' (Nisa Sûresi)

Hikmetin bir çok manası vardır. Bir şeyi yerli yerinde yapmak, doğru ve sağlam re'y, mümtaz fikir, felsefe hep hikmettir. İmâm-ı Şâfiî'nin dediği gibi, Peygamberin sünnetleri, hadîsleri de hikmettir. Bu âyetlerin bir çoğunda hik-meti, nübüvvetle tefsir etmişlerdir.

Kur'an-ı Kerim'in isimlerini Mevzuatil-Ulûm "55" kadar sayar. Onlardan daha bir kaçını şöyle zikredelim: Beyân, Mev'iza, Belâğ, Şifa, Rahmet, Ruh, Hak, Sıddık, Adil, Büşrâ, Mecid, Aziz, Kerîm, Mübarek vesaire.

Bunlar ismi tavsif kabilindendir denebilir.

KUR'AN AHDİ RİSALETTE YAZILMIŞTIR

Kur'an-ı Kerim, gökten inen kitaplar içinde aslî safvetini muhafaza eden, bütün mevsukiyetiyle bugüne kadar gelen yegâne Allah kitabıdır. O zerre kadar tahrife uğramamıştır. Peygambere nâzil olduğu gibi daima duracaktır.

Usulcüler, Kur'an'ın tarifinde derler ki:

"Peygamberimize nâzil olup ondan tevatüren nakledilen nazımdır." Tevatüren nakil, Kur'an'da şarttır. Kur'an lâfız ve mânanın ismi olduğundan lâfızları, kelimeleri aynen muhafaza ve naklolunmuştur. İlk nâzil olduğu şekilde nesilden nesile geçmiş, bir kelime katılmadan ve bir kelime atılmadan bize kadar gelmiştir.

Bu mazhariyet başka bir semavî kitaba nasib olmamıştır. Bunun sebebi nedir? Çünkü Resulü Ekreme vahiy nâzil oldukça vahiy kâtipleri tarafından yazılırdı. Peygamberimiz vahyolunan âyetleri yazdırır ve bunlar hıfzolunurdu. Şu âyeti, filân sûrenin, filân âyetinin yanına yazın diyerek nereye yazılacaklarını da bildirirdi. Âyetler ait olduğu sûrede yerine yazılırdı. Bu da Kur'an'ın vahyolduğuna bir delildir. Çünkü telif suretiyle böyle bir kitap meydana getirmek imkânsızdır. Böylece bütün Kur'an-ı Kerim Ahdi Risalette yazılmıştır.

Ancak nüzul devam ederken bir yere toplamak olamazdı. Onun için cem ve tedvin sonra yapılmıştır. Daha ilk nüzulünde Mekke'de yazılı sahifelerin elden ele dolaştığını ve ashabın bunlardan Kur'an öğrendiklerini biliyoruz. Hazreti Ömer'in İslâm olması hâdisesinde yazılı sahifeler zikri geçer. Kız kardeşinin evinde Kur'an sahifeleri vardı, onlardan ezberliyorlardı.

Hazreti Zeyd Bini Sabit diyor ki: "Resulûllahın huzurunda Kur'an'ı sahifelere yazardık.Kur'an'ın yazılı olduğunu kimse inkâr edemez. Bu, tarihin en kat'î surette sabit olmuş vak'alarındandır.

"Bu kitap çok muazzez bir Kur'an 'dır. Mahfuz bir kitaptır. Ona ancak pâk ve pakize olanlar dokunabilir. Âlemlerin Rabbinin indirmesidir." Yazılı ki ona el sürmeye ve dokunmaya ancak temiz olanlara müsaade vardır.

Peygamberimiz S.A.v.) A.B. Hazm'e verdiği talimatta gusül etmeden kimsenin Kur'an'a dokunmaması icap ettiğini söylemiştir.

Buhari (H. 256/M.869) şunu naklediyor: Berra' diyor ki:

لا يستوي القاعدون"Lâyestevil-Kaidûn" âyeti nâzil olduğu zaman Resulûllah bana: "Zeyd'i çağır, kalem ve mürekkep de getirsin." dedi.

Zeyd geldiği zaman Resulûllah ona, yaz, dedi: "Lâyestevil-Kaidûn."

لا يستوي القاعدون

Ebu Davud, Tirmizi, İmam Ahmet Bini Hanbel (H. 241/M. 855) de Hazreti Osman'dan şunu naklediyorlar: "Resulü Ekreme muhtelif sürelerden birine ait bir âyet nâzil olunca vahiy kâtiplerini çağırır, bu âyetleri, şu veya şu âyetleri havi olan sûreye yazın" derdi.

Bu rivayetten Peygamberin her âyeti, hem de ait olduğu yere, sûredeki sırasına tertiple yazdırdığını anlıyoruz. Bütün Kur'an-ı Kerim'in Hazreti Peygam-berin hayatında yazıldığına, her âyeti vahiy kâtiplerine yerli yerine yazdırdığına dair olan rivayetler pek çoktur.

Hazreti Ebubekir zamanında Kur'an cem' olunurken getirilen âyetlerin, sahifelerin Resulûllahın huzurunda yazılmış olduğuna iki şahit gösterilmesi şart konulmuştu. Cem' işi, eskiden yazılı sahifeleri bir araya toplamaktan ibaretti.

Buhari şerhi "Fethul-Barî'' sahibi İbni Hacer (H. 852/M. 1448) diyor ki: "Hazreti Ebubekir, Resulûllahın hayatında yazılı olmayan hiç bir âyetin yazıl-mamasını emretmişti. Onun için Zeyd Bini Sabit Tevbe Sûresinin son âyetlerini yazılı bulmadıkça onları istinsah etmemişti. Halbuki Zeyd bu âyetleri biliyordu."

Yine Fethul-Barî diyor ki: "Bütün Kur'an yazılı idi. Yalnız yazılı olduğu şeyler dağınık idi. Hazreti Ebubekir bunları bir cild halinde bir yere topladı."

İbni Ebi Davud da şunları rivayet ediyor: "Hazreti Ebubekir, Kur'an'ı toplamaya başladığı zaman, Hazreti Ömer şöyle ilân etti; Her kimin elinde Resulullahtan aldığı yazılı Kur'an parçası varsa onu getirsin. Âyetler, kağıt, levha, hurma dalları üzerinde yazılmışlardı. Birlikte iki şahit getirmiyen adamın getirdiği yazı kabul edilmezdi. Ulemanın ittifakan bildirdiklerine göre Zeyd bunu ihtiyatından yapıyordu. Bir âyeti yazılı görmekle iktifa etmiyor, bunu Resulullahtan işittiğine iki de şahit istiyordu. Zeyd getirilen âyetleri kendisi bildiği halde bu işde son derece ihtiyatlı davrandığından böyle yapıyordu. Kaziyyenin aksi de öyle idi. Yâni yazılı bir şey getirilmezse hâfızalardan bir şey kabul olunmuyordu. Bu getirilen sahifeler vahiy kâtiplerinin Peygamberin huzurunda onun murakabesi altında yazılan sahifelerdi."

Zöhrî (H. 124/M. 741) şunu rivayet ediyor:

"Resulü Ekrem irtihal ettiği zaman Kur'an-ı Kerim hurma dalları ve deriler üzerine yazılı bulunuyordu."

Bunlardan ve emsali daha birçok rivayetlerden anlıyoruz ki bütün Kur'an Hazreti Peygamberin hayatında yazılmıştı. İleride geleceği veçhile Zeyd, Kur'an'ı cem' ederken hafızların ezberleriyle iktifa etmiyerek Peygamberin huzurunda

yazılan yazılardan istinsah etti. Vahiy geldiği müddetçe sırayla toplamaya imkân olmadığından bu yazılanlar dağınık bir halde idi. Hem bütün Kur'an Resulûllah için ayrıca yazılmış bulunuyordu ve bunlar Hanei Saadetlerinde idi. Diğer ashab da kendileri için yazmışlardır. Cem' ederken ashabdan da parçalar istediler, bu kemali ihtiyattan yapıldı. Kimde ne varsa getirsin denildi. Bu elde toplu değildi demek değildir.

Müslim şu hadîsi rivayet ediyor: "Benden Kur'an'dan başka bir şey yazmayın. "Demek ashab da Kur'anı yazıyorlardı. Âyetlerle, hadisler karışmasın diye hadîslerin yazılmasına müsaade yoktu. Ashabın evlerinde Kur'an-ı Kerim nüshaları bulunduğunu yine bu rivayetlerden öğreniyoruz.

Hiç şüpheye mahal kalmıyacak şekilde açık olarak anlıyoruz ki, Kur'an-ı Kerim'den her âyet ve her sûre Peygamberin huzurunda yazılmıştı. Ancak bunlar Mushaf haline getirilmiş değildi. Muhtelif parçalarda idi. Ebubekir'in işi bunları bir cild haline getirmek olmuştur.

Hârisi Muhâsibi diyor ki: "Kur'an'ın yazılması muhdes, yeni bir şey değildir. Resulûllah onun yazılmasını emretmiştir. Lâkin dağınık bir halde sahifelerde idi. Ebubekir onun yazılı olduğu şeylerden istinsah edilerek toplu bir yere yazılmasını emretti. Bu şuna benzer: Birisi, Resulûllahın hanesinde Kur'an yazılı yaprakları dağınık bir halde bulsa da onları toplayıp zayi olmasınlar diye bir araya bağlasa, işte Ebubekir'in yaptığı budur. Şirazesi kopmuş sahifeleri bir cild haline getirmekten ibaret."

Burada şöyle bir şey sorulursa: "Kur'an'ın hâfızalarda ve bu dağınık sahifelerde kalacağına nasıl itimad olunur?''

İşte onun için toplayıp cem'ediyorlar ya. Cemederken de bu ikisine itimad ediyorlar. Çünkü ashab yirmi seneden fâzla bir müddet Kur'an'ı dinlediler. Kur'an'dan olmayan bir şey katılmasına ihtimal yoktur. Kur'an'dan olan bir şeyi atamazlar da. Onun için diyoruz ki: Ne bir şey katılmış, ne de atılmış olduğu gibi, hıfz, cemi' ve muhafaza olunmuştur.

tmp11CC-76.jpg

Süyutî'nin ve diğer eski kaynakların nakline göre Kur'an-ı Kerim şu yazı malzemelerinde yazılı idi :

1- Bez, varak, kâğıt,

2- Hurma dalı,

3- Yufka taş,

4- Deri,

5- Kürek kemiği,

6- Kaburga kemiği,

7- Ağaç kabuğu.

Şia ulemasından Abdullah Zincani yeni yazdığı "Tarihil-Kur'an" nam eserinde bu meseleye temas ettiği sırada diyor ki: "Vahiy kâtipleri âyetleri hurma dallarına, yufka taşlara, varak ve kâğıda yazarlardı. Bazan ipek ve deri parçalarına ve kürek kemiklerine yazarlardı. Üzerine yazmak, Arabın âdeti olan her şeyi kullanırlardı. Bunlara "Suhuf" derlerdi. Bu sahifelerden Resulûllah için yazılıp onun evine konurdu.''

İbni Nedim Muhammed Bini İshak, Fihristinde (H. 377/M. 987) der ki: "Kur'an Resulûllahın huzurunda taş parçalarına, hurma dallarına ve deve kemiklerine yazılmış idi."

Buhari de Zeyd Bini Sabit'ten şunu rivayet eder: "Kur'an'ın hepsini taş parçaları, hurma dalları ve ashabın hâfızalarından araştırıp topladım.''

Ayaşi tefsirinde şunu rivayet etmektedir: "Hazreti Ali şöyle demiştir: "Resulûllah bana şu vasiyeti yaptı: Onu merkadine defnettikten sonra Kitabullahı bir araya toplamadıkça evimden çıkmayayım. Çünkü Kur'an, hurma dallarında ve deve kemiklerinde yazılı idi."

Ali Bini İbrahim de Ebubekir Hadramî'den, o da Ebu Abdullah Cafer ibni Muhammed'den şöyle rivayet eder: "Resulüllah, Hazreti Ali'ye şöyle demiştir: "Yâ Ali, Kur'an sahifeler, ipek ve kâğıtlarda yazılı olarak benim yatağımın arkasındadır. Onu oradan alın, toplayın, Yahudiler Tevrat'ı zayi ettikleri gibi siz de onu zayi etmeyin." Hazreti Ali de gidip Kur'an'ı bir sarı beze topladı ve üze-rini mühürledi."

Kâşânî de "Es-Sâfî" de Kur'an'ı Hazreti Ali'nin noksansız topladığını söyler.

Kur'an-ı Kerim işte böyle Asrı Saadette yazılmış, tedvin olunmuştu. Hazreti Ebubekir zamanında cem'edilmiştir. Yâni resmen bir heyet tarafından yazılmıştır. Ashabdan bir çoğu Kur'an yazmıştı. Yalnız muayyen bir kaide ve tertip göstermeden yazmışlardı.

ASHABI KİRAMDAN KURAN'I YAZANLAR

En eski kaynaklardan biri olan Fihrist sahibi İbni Nedim, Peygamber Efendimizin Ahdi Saadetlerinde Kur'an'ı toplayan Ashabdan şunların isimlerini

vermektedir: Hazreti Ali, Sa'd Bini Âbid, Muâz Bini Cebel, Zeyd Bini Sâbit,

Übey Bini Kâab, Ubeyd İbni Muaviye.

Buhari (H. 256/M. 869)'ye göre Ahdi Risalette Mushafı tam toplayanlar şu

dörttür:

İbni Kâab (H. 29/M. 649),

Muaz Bini Cebel,

Zeyd Bini Sabit (H. 48/M.668),

Ebu Zeyd Ensarî Hazretleri.

Bu rivayete göre yalnız dört kişi toplamış.

Halbuki rivayetlerde daha çok isim geçiyor. Bunlar ya hem kitabeten ve hıfzan

cem'edenlerdir, yahut da toplayan yalnız bu dört değil, fakat ravî onları biliyor,

onları söylüyor. Bu, başkaları toplamadı demek değildir.

Celâleddini Süyutî de İtkan'ında bu isimlere daha bazı isimler ilâve etmektedir. Bunlardan da anlıyoruz ki, Ashabın ellerinde yazılı Mushaflar vardı. Bunda şüpheye mahal yoktur.

Mısırlı Ferid Vecdi "DairetülMaarif" inde Ahdi Risalette Kur'an'ı cem'eden ashabdan şunları zikreder: Hazreti Übey, Muaz Bini Cebel, Zeyd Bini Sabit, Ebu Zeyd Bini Said, Abdullah İbni Mesud, Ali Bini Ebi Talip, Osman Bini Affan, Ebubekiris-Sıddık, Ömer Bini Hattab, Amr Bini As, Aişe, Hafsa, Ümmü Seleme Hazretleri... Lâkin bu sonunculardan bazıları onun cem'ini Resulûllahın irtihalinden sonra tamamlamışlardır.(30)

İbni Sa'd, Tabakatında "Ahdi Risalette Kur'an cem'edenlerin zikri" diye bir hususi bahis açmıştır.

KUR'AN-I KERİMİN EZBERLENMESİ

Kur'an-ı Azimüşşan, Resulü Ekrem zamanında kâmilen yazıldığı gibi yine o devirde kâmilen ezberlenmişti. Bir çok rivayetler bize gösteriyor ki, vahiy nâzil oldukça Peygamberimiz onu huzurunda bulunanlara okur, ashabın çoğu bu âyetleri ezberlerdi. Sonra başkalarına da ezberletirlerdi.

Hazretî Ömer'in İslâmı hâdisesinde olduğu gibi, Kur'an'ı okumak ve Kur'an'ı dinlemek, ashabın en büyük emeli idi. İlâhî kaynaktan, feyezan eden Kur'an'ın âyetlerini, en kıymetli bir define saklar gibi, hiç bir elin uzanamıyacağı en emin bir yerde, kalblerin içinde muhafaza ederlerdi. Kur'an'ın vahyolunan her âyeti müslümanlara yepyeni bir hayat verirdi. Onun her âyetini öğrenebilmek için can atarlardı. Resulü Ekrem Kur'an öğrenmeye teşvik etmişti: "Sizin en hayırlınız Kur'an'ı öğrenen ve öğretendir" buyurmuştur. Bunu duyan Ashabı Güzin, vahyolunanları, derhal öğrenirlerdi. Ashab için dünyada en mukaddes şey Kur'an'dı. Bu uğurda her fedakârlığı göze almışlar, her şeye göğüs germişlerdir. Kur'an'ın hidayet ve feyzinden bol bol istifade uğrunda yerlerini, yurtlarını terketmişler, mal,, can gibi indlerinde aziz tutulan her şeyden vazgeçmişlerdir. Kur'an'ın ruhu, onlara ruh vermiş, nuru rehber olmuştur.

Hazreti Ömer, Medine'nin kenarında bir yerde otururken gün aşırı Mescide gelirdi. O gelmediği gün ise komşusu Emsari'yi gönderirdi. Döndüklerinde o gün nâzil olan vahyi, diğer vukubulan hâdiseleri biribirlerine naklederlerdi. Bazı ashab bir gölge gibi Peygamberin peşinden âyrılmayıp ondan her şeyi beller ve nâzil olan vahyi ezberlerdi.

Resulü Ekrem buyurmuştu ki: "İnsanlar içinde gıpta edilecek iki kişi vardır. Biri Cenabı Hak tarafından Kur'an'a nâil olan, Kur'an'ı gece gündüz okuyup ona göre hareket eden; diğeri de servet sahibi olup ta servetini gece gündüz Allah yolunda infak edip harcayandır." İşte ashab da Kur'an'ı ezberlemeyi, öğrenmeyi

en büyük şeref bilirlerdi. Müslümanlığı yeni kabul eden kabilelere gönderilen mürşidler, Kur'an öğretmek, İslâmı talim etmek maksadiyle giderlerdi.

Ashab arasında Kur'an'ı ezbere bilenlere

"Kurrâ" namı verilirdi, İbni Ha'cer (H.852/M.1448) Buharî şerhinde bu kelimeyi izah ederken der ki: "Kurra'': Kur'an'ı ezberlemek ve onu başkalarına öğretmekle maruf kimselerdir." Bunlardan yetmiş tanesi (Bi'ri Maunede) haince bir surette şehit edilmişti. Ahdi Saadette vukubulan bir vak'ada yetmiş kurranın böyle şehit düşmesi, bunların sayısının ne kadar çok olduğunu gösterir.

Buhari (H.256/M.869) şu hadisi rivayet ediyor: "Kur'an'ı dört kişiden öğreniniz: Abdullah İbni Mesud, Sâlim, Muaz ve Übey Bini Kâab'dan." Abdullah İbni Mes'ud Kur'an'ın yetmiş sûresini bizzat Hazreti Peygamberden öğrenmiştir. Ashab arasında Kur'an'ı ezbere bilenler yalnız bu dört değildir. Ebubekir, Ömer, Osman, Ali yâni Hulefayi Raşidînin dördü de, Talha, Abdullah İbni Ömer, Abdullah İbni Abbas, vesaire de hep ezbere bilenlerdendir.

Kadınlar arasında Hazreti Aişe, Hafsa, Ümmü Seleme de bu zümredendirler. Hazreti Peygamber kadınlara Kur'an öğretmek için ayrıca muallim tayin etmişti.

(30) M.F. Vecdi, Dairatül-Maarif, c. VII, s. 666, Kahire

HAZRETİ EBUBEKİR DEVRİNDE KUR'AN-I KERİM'İN CEMİ

Kur'an'ın Ebubekir zamanında cem'olunması, meselesi iyi anlaşılsın diye, yukarıki bahislerde

Kur'an'ın tarihine ait rivayetlerin çoğunu nakletmiş bulunuyoruz. Gördük ki, Kur'an-ı Kerim Asrı Saadette kâmilen yazılmıştır, ezberlenmiştir, baştan sona kadar âyet ve sûreleri tertip olunmuştur. Vahiy başlangıcından Ebubekir zamanına kadar geldikten sonra şimdi de Ebubekir devrinde ne yapıldığını görelim:

Hazreti Peygamberin irtihalinde Kur'an-ı Kerim kâmilen yazılır olduğu halde Şirazeli bir cild halinde, yâni Mushaf dediğimiz şekilde bir araya toplanmamıştı. Her âyet vahyolunduğu zaman yazılırdı. Fakat vahiy devam ettiğinden hayatta iken Kur'an, bir cild haline getirilmemişti. Buna imkan yoktu. Zira bir cild halinde toplayabilmek için Kur'an'ın nüzulünün tamam olması, vahyin kesilmesi lâzımdı. Halbuki Peygamber hayatta oldukça vahiy geleceğinden böyle bir iş yapılamazdı. Ancak Resulü Ekrem, Refiki Âlâya çekilerek vahiy tamam olduktan sonra âyetler ve süreler bir cild haline getirilebilirdi. İşte Hazreti Ebu-bekir zamanında yapılan iş de budur.

Demek Kur'an-ı Kerim'in iki cem'i vardır:

1- Tilâveten cem'i,

2- Kitabeten cem'i.

Birincisi, Peygamberimizin hayatında kâmilen ve mükemmelen yapılmıştır. İkincisi, Ebubekir zamanında olmuştur. Ebubekir'in zamanında resmî surette yazılıp bir yere toplanmıştır. Cem'i işi hakkında Ebubekir, Ömer ve Zeyd

arasında olan konuşmayı, başta Buharî olmak üzere diğer muhaddisler de rivayet etmektedirler. Hâdiseyi bizzat Peygamberin vahiy kâtibi olan, cemi' ve istinsah eden Zeyd Bini Sabit'ten dinleyelim:

Hazreti Peygamberin irtihalinden sonra yer yer irtidad, dinden dönme ve irtica hareketleri baş kaldırmış, bazı yalancı peygamberler türemişti. Müslümanların Halifesi olan Ebubekir, bunların üzerine kuvvetler gönderdi. İşte bu harbler esnasında Yemame'de bir çok hafızlar şehit düşmüşlerdi. Hazreti Ömer bu hafızların şehit olmasını gözönünde tutarak, daha bir çok hafızların da şehit olacağını ve Kur'an'ın ise henüz bir cild halinde toplanmadığını düşünmüş ve Hazreti Ebubekir'e müracaat ederek meseleyi ona izah etmişti.

Zeyd diyor ki: "Yemame harbinden sonra Ebubekir beni çağırttı. Ömer Bini Hattap da nezdinde idi. Ebubekir bana dedi ki: Ömer bana gelerek Yemame gününün şiddetli hengâmında hafızların çok şehit olduklarını, diğer yerlerde de hafızların aynı hale uğramaları ile Kur'an'dan bir kısmının zayi olmasından endişe ettiğini söyliyerek Kur'an'ın cem'ini emretmemi tavsiye etti. Ben, Ömer'e Resulûllahın yapmadığı bir işi nasıl yapayım?" dedim. Ömer, Allaha yemin ederek bunun iyilik olduğunu söyledi ve bana müracaatta devam etti. Nihayet Cenab-ı Hak bu işe benim gönlümü de açtı. Ben de Ömer'in fikrine iştirak ettim. Ebubekir bundan sonra Zeyd'e dedi ki:"Sen genç ve akıllı bir adamsın, senin aleyhinde söylenecek söz yoktur, seni asla itham edemeyiz. Resulûllaha vahiy yazıyordun. Kur'an'ı tetebbu ederek topla!"

Bu teklife karşı Zeyd şöyle cevap veriyor: "Resulü Ekrem'in yapmadığı bir işi nasıl yapıyorsunuz?"

Hazreti Ebubekir de: "Vallah bu bir hayırdır'' dedi.

Yine Zeyd diyor ki: "Vallah bana bir dağı taşımayı teklif etseler, bundan daha ağır olmazdı. Ebubekir de bana müracaatta devam etti. Cenab-ı Hak, Hazreti Ebubekir ile Ömer'in gönlünü açtığı gibi benim kalbime de bu işi koydu. Aklımı yatıştırdı. Ben de Kur'an'ı yazılı bulunduğu hurma yapraklarından ince ve yassı taşlardan, hafızların hâfızalarından takip ettim."

Bu rivayetin bazı noktaları üzerinde duralım: Evvelâ Kur'an yazılı idi, hafızların şehit olmalarından Ömer niye endişe ediyor denemez. Çünkü bir cild halinde değildi. Yazılı olduğu muhakkaktır. Nasıl ki Zeyd toplarken "Yazılı oldukları şeylerden Kurranın hafızalarından topladım." diyor. Bu iş mühim olduğundan yalnız yazılı olmak kafi görülmedi. Kurranın hâfızasına da müracaat olundu. Hiç bir semavî kitabın nakli hususunda bu kadar dikkat ve titizlik gösterilmemiştir.

Caetani bu mesele etrafında da şüphe uyandıracak şeyler arıyor. Bu harblerde ölenlerin sayısı çokmuş ama, fikir ve akıl adamları, kibar ashab sağ imiş ya, öyle işe Kur'an'ın ziyanından neye telâş ediliyormuş. Hazreti Ömer'in telâşı yerinde değilmiş!

Düşünmüyor ki; kibar ashab da Öldükten sonra telâş etmek bir fayda vermez. Hazreti Ömer'in ve ona uyarak Kur'an'ı cem'eden ashabın görüşleri, bu meseleyi kurcalayanların görüşünden çok ileri imiş ki, tedbirli hareket etmişler. Aklı selime uymuşlar. Daha izah edelim: irtidat ve irtica hareketleri devam ediyor, Yemame'de 700 veya 1500 şehit verilmiş. Kalanların hayatları her an ölüme maruz. Birer, ikişer onlar da ölecek. Öyle ise onlar ölmeden, Kur'an'ı bir cild halinde toplamalıdır. İşte Hazreti Ömer'in keskin zekası bunu gördü ve yaptı. Telâş çok yerindedir. Kibar ashab öldükten sonra telâşın mânası yok. Hazreti Ömer, irtidatlarla, fütuhatla uğraşırken Kur'an'ın cem'i işi ihmal olunur diye korktu. Kibar ashab birer ikişer ortadan çekildikten sonra Kur'an'ı hangi ashabdan toplayacak. Vakıa Kur'an yazılı, fakat yalnız yazılı olmak kâfi değildir. Kur'an'ın hafızlarına da müracaat olunuyordu. İşin ehemmiyeti vardı. Resulullahtan dinlediğine, o sahifelerin Resulullahın huzurunda yazıldığına iki de şahit isteniyordu. Kibar ashab da gidince bu şahitleri nereden ve nasıl tedarik edeceklerdi. Hâfızalarında olanlar ölüyor, Peygamberden duyup yazanlar gidiyor. İşte Hazreti Ömer bunun için telâş etti ve telaşı çok yerinde idi. Bu onun ne kadar tedbirli bir zat olduğunu gösterir. Ömer'in telâşından, Kur'an yazılı değildi, demek asla çıkmaz. Kur'an kâmilen yazılı idi. Ashabın kiminde tam, kiminde noksan halde yazılı olarak vardı. Fakat Ebubekir onları alıp aynen kabul edemezdi. Araştırmak, soruşturmak lâzımdı. Bir şahsın işine güvenilemezdi. Bu heyet işi idi. Ümmet işi idi. Onun için bu işi ümmetçe seçilen heyet yaptı.

Yukarıdan beri naklettiğimiz rivayetlerden görülüyor ki: Kur'an yazılı ve tertiplidir. O tertibe göre hafızların ezberindedir. Fakat o yazılı sahifeler tertibe göre sıralanıp "Elhamdülil-lâh" tan "Vennâs" a kadar bir cild haline getiril-memişti. İşte Hazreti Ömer'in endişesi bu idi. Zeyd de o yazılı sahifeleri esas tutarak hâfızalardaki tertip sırasiyle cem'edip bir cild haline getirdi. Kur'an'dan bir şey zayi olmasından korkmaları, o zamana kadar hiç bir şeyin zayi olmadığına delildir. Zayi olmadan da toplanmıştır. Bu kitaptan bir kelime ve bir harf bile zayi olmamıştır.

Burada Kur'an'ın cem'i hâdisesindeki rivayet üzerinde de azıcık duralım:

Hazreti Ömer bir âyeti soruyor: "O âyet Yemame'de ölen bir hafızda idi" diyorlar. Bunun üzerine Hazreti Ömer cem' işi için teşebbüse geçti...

Burada şöyle denemez: Kur'an hafızlara taksim mi olunmuştu ki, o âyeti o biliyor? Rivayette böyle bir şey yok. O âyeti yalnız o hafız biliyordu, başkaları bilmiyordu demiyor ki. O hafız ezbere bilenlerden birisi idi. Ömer'in sorduğu kimse onu biliyordu. Onu söyledi. Bundan, başka bilenler yok mânası asla çıkmaz. O hafız öldü, o âyet te onda kaldı denilemez. Bu hâdise sebep oldu. Ömer, düşündü. Hafızlar birer ikişer ölecekler, bilenler azalacak. Öyle ise Kur'an'ı cem'edelim, dedi ve bu çok makul ve yerinde bir işti.

Burada diğer bir sual de hatıra gelebilir: Öyle ise Hazreti Ebubekir'in tereddüdü ne içindi? Bu işin yapılması lâzımken o, neden tereddüt etmişti? Çünkü Ömer'in teklifi Kur'an'ın yalnız cem'i değil, aynı zamanda onun resmen tahriri idi. Bu ise Resulûllah tarafından yapılmamış bir şeydi. Ashab, Resulûllahın yapmadığı bir işi yapmaktan çekinirlerdi. Fakat Hazreti Ömer'in teklifinin hayırlı olduğuna Hazreti Ebubekir'in de Allah gönlünü açtı. O da bu teklifi yerinde bularak kabul etti ve derhal işe başlayarak bu tarihi ve muazzam işi başardı.

CEMİ NE DEMEKTİR?

İbni Ebi Davud (Kitabül-Mesahif)'inde (31) Kur'an'ın cem'i hakkında etraflı malûmat verir. Bu cemi'kelimesinden anlaşılan mâna nedir? Cemi' kelimesi tedvin etmek, sahifeleri bir araya toplamak mânasına geldiği gibi hıfz ve istihzar yâni ezberlemek mânasına da kullanılır. Hâfızasına yığıyor, topluyor mânasınadır. Onun için bazı rivayetlerdeki cemi': Ezbere bilmek mânasına alınmak-tadır. Yukarıda Resulûllahın Hazreti Ali'ye Kur'an'ı cem'etmesini emir ve vasiyet ettiğini söylemiştik. Kitabül-Mesahif'te bu hususta diyor ki:Hazreti Ali, Resulûllahın irtihalinden sonra and içmiştir: "Kur'an'ı cem'etmedikçe ridamı (üst elbisemi) Cuma namazından başka bir şey için giyip çıkmam."

İbni Hacer, bu rivayetteki "Cem'i Kur'an'ı" ezbere bilmek mânasına almamaktadır. İkrime'den diğer bir rivayet de şöyledir: Ebubekir'e biat edildikten sonra Hazreti Ali evinde oturdu, çıkmadı. Ebubekir'e yetiştirdiler: "Sana biat etmek istemedi de ondan" dediler.

Ebubekir, Ali'ye sordu: "Bana biati hoş görmedin mi?"

Ali: "Yok, vallah" dedi.

"Öyle ise seni ne alıkoydu?"

Ali de: "Baktım ki: Kitabullaha ziyade ediyorlar, and içtim: Kur'an'ı cem'etmedikçe namaz için bile ridamı giyip çıkmayayım.''

Ebubekir de: "Ne güzel düşünmüşsün" dedi.

İşte böyle şahsî teşebbüsle Kur'an'ı cem'edenler vardı. Fakat asıl iş heyete düşüyordu.

_______

(31) Bu eser 1937 senesinde Londra'da tabolunmuştur.

HAZRETİ ZEYD KURAN SAHİFELERİNİ NASIL TOPLADI?

Zeyd, kendisine yüklenen bu vazifenin ağırlığını ve ehemmiyetini biliyordu. Bizzat Huzuru Risalette yazılan sahifeleri bulacak, hâfızalara müracaat edecekti. Bu yalnız Zeyd'in işi değildi. Zeyd kâtipti. Bir heyet halinde Kibar Ashabın nezareti ve kontrolü altında çalışıyorlardı, İbni Ebi Davud "Kitabül-Mesahif" te bu hususta şunu rivayet ediyor: Hazreti Ömer,

"Resulü Ekrem'den Kur'an'dan kim ne telâkki ettiyse onu getirsin" diye ilân. etmişti. Ashab, Resulullahtan telâkki ettikleri âyetleri kâğıtlara, levhalara, hurma dallarına yazarlardı. Bunlardan birinin getirdiği yazı, onun bu âyetleri Resulü Ekrem'den telâkki ettiğine dair iki şahit göstermedikçe kabul olunmuyordu."

İşte Zeyd'in vazifesi Peygamber Efendimizin huzurunda yazılan bu âyetleri bir araya getirmekten, toplamaktan, bir cilde yazmaktan ibaretti. Gerek Mekke ve gerekse Medine'de nâzil olan âyetlerin kâmilen yazılı bulunduklarını artık katiyetle öğrenmiş bulunuyoruz. Bütün bu yazılı sahifelerin mahfuz bulunduğu da şüphesizdir. Zira vahye müteallik her şey büyük bir itina ve dikkatle hıfz ve zaptolunuyordu. Hazreti Ebubekir, Zeyd'e: "Kur'an'ı tetebbu et ve topla." demişti. Behemehal Huzuru Risalette yazılmış sahifeleri bulacak ve onları tertibi mahsusta bir araya cem'edecekti. Yoksa birkaç hafızı, kurrayı toplayıp onlara okutup yazmak gibi basit bir yol takip edilmiyecekti. Ezbere bilen birkaç saha-beyi toplayıp onlardan yazabilirlerdi. Böyle yapmadılar, son derece ihtiyat gösterdiler.

Resulü Ekrem'in huzurunda yazılan her âyet getiriliyor, bunların Peygamberin huzurunda yazıldıkları iki şahidin şehadetiyle sabit olduktan sonra yazılıyordu, İbni Hacer'in dediği gibi maksat hafızların hıfziyle iktifa etmiyerek her şeyi Huzuru Nebevide yazılanlardan istinsah etmekti. Öyle de yaptılar. Nitekim Zeyd'in kendisi şöyle demektedir. "Kur'an'ı yazılı bulunduğu hurma dal-larından, taş parçalarından ve hafızların hıfzlarından takip ettim."

İki şahit getirmedikçe kabul edip istinsah etmiyordu.

Süyutî diyor ki: Mücerred yazılı buluvermekle Zeyd iktifa etmiyordu. Resulullahtan telâkki ettiğine de iki şahit istiyordu. Zeyd bunları ezbere bildiği halde fazla ihtiyatlı davranmak için böyle yapıyordu."Âyet, Zeyd'in ezberindedir, yazılısını da getiriyorlar. "İş tamam, bunu Resulullahtan ben de duymuştum" deyip te yazıvermiyor. Behe-mehal iki de şahit istiyordu.

Kitabül-Mesahif'in rivayetine göre: "Ebubekir, Ömer ile Zeyd'e dedi ki: "Mescidin kapısı yanında oturacaksınız, kim iki şahit göstererek Kitabullahtan bir şey getirirse onu yazacaksınız."

Ebu Şame diyor ki: "Onların maksadı Resulûllahın huzurunda yazılanlardan yazmaktı. Yoksa mücerred hâfızalardan değil, ezberlenenleri değil." Tevbe sûresinin sonunu yazılı olarak tek bir kişide, Ebi Hüzeyme İbni Evs'de buldular. Halbuki ezbere bilenler vardı. Fakat mücerred ezberde olmasiyle iktifa etmiyorlardı. Sonra tilâveti nesih olunmuş âyetler de vardı. Yazarken ona da dikkat etmek gerekiyordu.

Süyutî (H. 911/M. 1505) bu iki şahidin şehadeti hususunu şöyle tesbit ve tayin ediyor: Bu şehadet, âyetin irtihal senesi son arzda Resulûllaha arzolunan-lardan olduğuna şehadet etmektir. Zaten Zeyd Bini Sabit son arzda bulunmuştu.

Nesih olunanlar o zaman bildirilmişti. Zeyd ve Ashab, Kur'an'ı cem'ederken bilinmeyen bir şey toplamıyorlardı. Bildiklerini bir cild haline getiriyorlardı. Meselâ Zeyd Bini Sabit diyor ki: "Kur'an'ı cem'ederken Ahzab süresinden bir âyeti bulamadım. Onu Resulü Ekrem'den işitmiştim. Onu, araştırdık. Hüzeyme Bini Sabit Ensarî'de bulduk: من المؤمنين رجال صدقوا"Minel mü'minine ricalün Sadakû..."

Bu âyeti Mushafa, süresindeki yerine yazdık. Demek Kur'an'ın tertibi de belli ki bu âyeti bulunca yerine yazıyor. İşte böyle vahiy kâtiplerinin yazdığı sahifeleri buluyor.

İşte büyük bir itina ile Zeyd'in ve arkadaşlarının himmetiyle toplanan Kur'an-ı Kerim, Mushafı Şerif, Resulü Ekrem'in devrinde okunan, ezberlenen, yazılıp muhafaza olunan Kur'ân'dır. Bunda ziyade ve noksan yoktur. Huzuru Risalette yazıldığı iki şahitle isbat edilmeyen bir şeyi kabul edip yazmamışlardır.

Kur'an Resulü Ekrem'in irtihalinden altı ay sonra cem'olunmuştur. O zaman onu Resulü Ekrem'den dinleyenlerin hemen hepsi sağdı. Aradan uzun bir müddet geçse bile bir şeyin zıyaa uğramak, tahrif edilmek ihtimali yok. Çünkü Kur'an yazılmış ve ezberlenmiş bulunuyordu. Müddetin kısa olması ise bu ihtimali kat'iyyen ortadan kaldırır. Ashab onu ezbere biliyor, beş vakit namazda okuyorlardı. Kur'an hem yazılı, hem ezberde olduğundan onun tahrife uğramasına imkân yoktu. Ebubekir zamanında bir cild halinde cem'olunan Kur'an'a bir şey katıldığına veya ondan bir şey atıldığına kim ihtimal verebilir?

Burada şunu da kaydedelim ki, Hazreti Ebubekir zamanında yapılan Kur'an'ı cemi' bazı rivayetlerin de tasrih ettiği gibi zaten yazılı olanları bir cild halinde toplamaktan ibarettir. Daha açık söyliyelim: Deri, hurma dalı, kemik vesaire gibi muhtelif sahifelerde yazılı olanları kâğıda yazıp bir cild haline getirmekten ibarettir. Kemik ve taş parçalarının hıfzı ve tertibi hem güç, hem çok yer ister. İmam Malik (H. 179/M. 795) Muvatta'da şöyle diyor: "Ebubekir Kur'an'ı kağıtlara cem' etti." Bundan daha açık söz mü olur? İbni Hacer (H. 852/M. 1448) deriye yazıldığını söylüyor. O devirlerde yazı için deri daha çok kullanılırdı. Çünkü dayanıklı idi.

İranlı Abdullah Zincanî, Tarih-i Kur'an'ında, şöyle diyor: "Doğru düşünce ve karineler bizi şu neticeye görürür: Ömer'in Kur'an'ı cem' etme teklifi onu kâğıtta toplamaktır. Bir yere getirmektir." Zaten yapılan iş de budur. Çeşitli şeylerde yazılı sahifeleri bir araya yazıp Kur'an-ı Kerim'i Mushafı Şerif haline getirdiler.

Zeyd'in bu işi bir sene kadar sürdü. Kur'an cem'olunurken Hazreti Ömer, Hazreti Ali, Hazreti Osman, İbni Kâab, Zeyd'e büyük yardımda bulundular.

BU İŞE NİÇİN HZ. ZEYD'İ SEÇTİLER?

Hazreti İbni Mes'ud, Hazreti İbni Abbas gibi daha ziyade meşhur olan ashab varken cemi' ve istinsah işine neden Zeyd'i seçtiler diye hatıra bir şey gele-bilir. Bunun sebebi çok açıktır. Evvelâ cem'i Kur'an yapılırken İbni Mes'ud Medine'de yoktu. Kûfe'de bulunuyordu. Übey İbni Kâab da Şam'da idi. Sonra vakıa İbni Mes'ud, tefsir-i Kur'an'ı çok iyi bilirdi. Fakat cemi' işi tefsirden başkadır. Cemi'de aranan meziyetler tam mânasiyle Zeyd Bini Sabit'te toplanmıştı ki, başta yazı işlerini iyi bilmesidir. Ebubekir, Zeyd'e bu işi yüklerken, niçin onu seçtiklerini çok güzel hulâsa etmiştir. Buharî'nin bu naklini yukarıda yazmıştık. Zeyd, Peygamberin sekreteri idi. Süryanî ve İbranî dillerini yazıp okumayı bilirdi. Peygamber ona: "Şuraya buraya mektuplar ve nâmeler yazdırıyorum. Yahudilere güvenemiyorum, sen öğren de sen yaz." demişti. O da az bir müddette öğrenmişti. Böyle kültürlü bir adamdı. Vahiy kâtipliği de yapmıştı. Peygamberin hususî kâtibi mesabesinde idi. İbni Abbas, onun özengisini tutar, "Ulemaya ve küberaya böyle yapılır" derdi. O ashabın fukahasındandır. Mânaya vâkıf, anlayışlı bir zattı.

HZ. OSMAN ZAMANINDA KUR'AN NÜSHALARININ ÇOĞALTILMASI

Bir sene kadar bir müddet içinde bilindiği gibi Kur'an cemi' olundu. Cemi' olunan sahifeler Halife nezdine tevdi olunmuştu. Kur'an'ın cem'inde Hazreti Ömer'in büyük hizmetleri geçmişti. Hattâ işin başında mürakıp idi. Ebubekir'in vefatından sonra Ömer Halife olunca bu Mushaf onun nezdinde mahfuz kaldı. Onun vefatından sonra ise Mushafı Zevcatı Tahirattan ve Ömer'in kızı Hafsa nezdinde görüyoruz. Sebep malûm. Çünkü ölen Halifenin kızıdır, Resulûllahın eşidir, babası ölünce Mushaf onda kaldı. Okuyup yazmayı da biliyordu. Yeni Halife Osman, Mushafı kendi nezdine almaya kalkışmadı. Kimde olduğu o kadar mühim değil. Bunun netice üzerinde müessir olacak bir ehemmiyeti yok.

İslam Ansiklopedisi "Bu Mushaf neden Halife nezdinde değil de Hafsa'da kaldı" diye soruyor ki, böyle bir sorguya hiç de lüzum yoktur. İşin daha garibi var. Mısır'da Ezher'in Külliyetüş-Şeria kısmında okunan (Tarihi Fıkıhı İslâmî) nam eserinde Ali Hasan Abdülkaadir, bu Mushafın Hafsa'ya babası Halife Ömer'den irsen geçtiğini söylüyor ki, böyle bir kayda nerede rastlamış bilmem. Bu eser 1942'de tabolunmuştur.

Ancak burada hatıra şöyle bir şey geliyor: Bugün her Müslüman, evinde bir Mushafı Şerif bulundurur, ona en muhterem yeri verir. Ancak ashab da ondan istinsah etmek istemediler mi? Ashabın bazısının Mushafı vardı. Bu resmen yazılmış, tescil olunmuş bir Mushaftı. Ondan istinsaha lüzum görmediler. Elle-rindekilerle iktifa ettiler.

Vakta ki, Ermeniye ve Azerbaycan fetihlerinde Iraklılarla Şamlılar arasında kıraet ihtilâfı çıktı. Iraklılar İbni Mes'ud'dan, Şamlılarsa Übey Bini Kâab'dan öğrendikleri üzere okuyorlardı. Herbiri kendi kıraetlerinin daha sahih olduğunu iddia ettiler: Hüzeyfe Binil Yeman, Halife Osman'a gelerek dedi ki: "Yahûd ve Nesarî gibi ihtilâfa düşmeden önce bu ümmete yetiş."

Bu ihtilafın menşei ne idi? Deniyor ki: Son arzda mânaları birbirine yakın plan elfazdan Kureyş lûgatına mugayir olanlar terkedildiğinden buna vâkıf olmayan bazı Kurra' o gibi elfazı muhafaza etmekte, bir kısmı da tefsir yoluyla bazı kelimeler katmakta idi. Bu ihtilâf yalnız serhadlerdeki gaziler arasında değil, mektep çocukları arasında bile baş göstermişti. Yeni hafızlar, hocalar, çocuklara muhtelif öğretiyorlardı. Enes Bini Malik'ten rivayet olunduğuna göre, talebe ile muallimler arasında kavga bile çıkmıştı.

Hazreti Osman bu ihtilafı önlemek için bir şûra kurdu. "Ben halkı bir Mushaf etrafında toplayacağım. Ey Muhammed'in ashabı, nâs için bir imam (32) yazın" dedi.

İbni Ebi Davud Kitabül-Mesahif'te diyor ki: "Hazreti Osman Mushaflar istinsah ettireceği zaman Kureyş ve Ensardan olmak üzere on iki kişi topladı. Hazreti Ömer'in evindeki, yâni Hafsa nezdindeki Mushafı getirdiler. Osman onları mürakabe ediyordu. Bir şeyde ihtilafa düştükleri zaman onu sonraya bırakıyorlardı." Enes Bini Mâlik rivayetinde, bu sonraya bırakma keyfiyeti çok güzel tasrih ediliyor. Enes diyor ki: "Hazreti Osman, Ey Muhammed'in Ashabı, toplanın ve nâsa bir imam yazın." dedi.

Toplandılar ve yazmaya başladılar. Herhangi bir âyette ihtilâfa düştükleri zaman, derlerdi ki: "Bunu Resülullah filana okutmuştu, hemen ona gönderirler, isterse o uzak mesafede bulunsun, ona filan âyeti Resülullah sana nasıl okuttu?" diye sorarlardı. O da şöyle şöyle derdi. Onun üzerine, baştan boş bırakmış oldukları yere o âyeti öylece yazarlardı."

Görülüyor ki Hazreti Osman bir heyet teşkil etmiştir. Buhari (H. 256/M. 869) bunların sayısını dört olarak zikreder: Zeyd Bini Sabit, Abdullah Bini Zü-beyr, Said İbni As ve Abdurrahman Bini Haris. Demek bu dördü asıl heyet, onlara yardımcı olarak çalışan şahıslar da var, hepsi on iki kişi oluyor.

İstinsah heyetinin işi kısmen kolaydı. Ebubekir'in Hilâfeti zamanında cem'olunan Mushafı Hafsa'dan alıp ondan yazmak. Fakat ortada bu defa da yapılacak bir şey vardı. Zaten ihtilaf da ekseriya ondan doğmuştu. İmlâ meselesi! Evet bence bütün ihtilaf rivayetleri bu imlâ meselesi etrafında döner dolaşır. Kıraet ihtilafı da bundan doğmaktadır. Yukarıda Enes rivayetinde ihtilafa düşüldüğü zaman orasını açık bırakıp sonra sorarak oraya yazdıklarını anlı-yoruz. O zaman imlâ kaideleri tesbit edilmiş, muayyen bir şekil almış olmadıklarından ve yazı şekli de çeşit çeşit kıraetlere müsait bulunduğundan ihtilaf bundan çıkıyordu. Yoksa âyetin Kur'aniyetinde şüphe yoktu. Hangi lehçe ve şiveye göre yazacaklar, bu da bir mesele idi. Onun için Hazreti Osman heyete

اكتبوه بلغة قريش "İhtilafa düştüğünüzde onu Kureyş lisanıyla yazınız" emrini vermişti. Çünkü Kureyş lügati esastı ve yine bunun içindir ki kâtip Ensardan, fakat ona dikte edip yazdıran Kureyşten idi. Said imlâ ediyor, Zeyd yazıyordu. Yazarken ihtilâf çıkmıştı. Meselâ "Ettabut" التابوت - التابوة "t"ile mi,

yoksa uzun "t" ile mi yazılacak. İşte ihtilaflar bu gibi imla meseleleri idi. O zamanın harflerinin imlası başka idi; kurulmuş bir kaide yoktu. سجن،ذلك

"Mâlik, Sübhane, Zalik" elifsiz yazılıyordu.

İbni Fâris, Hâniî'den rivayet ediyor ki: "Mushafları birbiriyle karşılaştırırken Hazreti Osman'ın yanında idim. Bir koyun kürek kemiği ile Beni Übey Bini Kâab'a gönderdi. Onda:لم يتسن فأمهل الكافرين ،لا تبديل للخق الله yazılı idi.

Übey, divit istedi, lamlardan birini silerektmp لا تبديل لخلقالله yazdı. "i" فأمهل

silerek فمهل yazdı. Sonuna "h" ilâve ederek yazdı. لم يتسنهKıraet de bu

şekildedir.

İşte ihtilaflar bu gibi hususlarda idi. Yoksa Kur'an'dan bir şey atılıp katılmak meselesi ortada yoktur. İhtilaf ettiler diye rivayetleri görünce bazıları kimbilir neler olmuş sanıyorlar. Halbuki bu, sadece bir imlâ meselesidir. İhtilaf nas, metin, muhtevada değil, dil ve imlâ bakımındandır.

Abdullah Bini Âmir'den şunu rivayet ederler: Mushafın istinsahı bittikten sonra Hazreti Osman'a getirildi. Ona baktı:

— Ne iyi, ne güzel yaptınız, dedi. "Bir şey gözüme ilişti. Amma onu, lisanımızla düzelteceğiz." (Yâni doğru telaffuz edeceğiz).

Hazreti Osman'ın gözüne dokunan şey imlâya ait bir şeydi. Bazıları bundan tahrif vukuunu çıkarmaya çalışıyorsa da çok yanlıştır. O zaman oturmuş bir imlâ tarzı yoktu. Bu işde imlâ tesbit edilmiş, muayyen bir kaideye göre yazılmış ve imla muhafaza olunmuştur. Mushafın yazısı Hazreti Osman'ın Mushafına göre olmuştur. Kur'an-ı Kerim vahyolunduğu gibi okunmuş ve yazılmış olarak bugüne kadar gelmiştir. Sonraları imlâ değiştiği halde Kur'an'da o zamanki yazı şekli aynen muhafaza olunmuştur.

İbni Haldun Mukaddimesinde bu noktaya temas ederek diyor ki:

"Arap yazısı İslâmiyetin ilk devrinde o kadar mükemmel, güzel ve doğru değildi. Çünkü Araplar bedevi bir milletti. Bunun için Mushaf, yazısında neler vaki olduğuna bak. Ashab onu kendi yazılariyle nasıl yazdılar. O kadar düzgün yazamıyorlardı. Yazı sanatı kaidelerine aykırı yazı yazdılar. Sonra gelen tabiin, Resulullahın ashabının eserine teberrüken uyarak onlar da aynı şekilde yazıp o şekli muhafaza ettiler. Nasıl ki zamanımızda bir velinin veya âlimin yazısı aynen taklid edilirse... Yazı uleması bunları tesbit edip göstermiştir. Bazı gafillerin bu husustaki boş zanlarına kulak asma! Güya onlar yazıyı mükemmel yazarlarmış. Bize yazı kaidelerine muhalif gibi gelen yazıları öyle zannedildiği gibi değilmiş. Onların hepsinin vechi varmış. Meselâ elifin ziyade edilmesi kesme işinin vaki olmadığına işarettir. "Çünkü bu yazışa göre onu elbette kesmem demektir. Halbuki âyet onu elbette keserim, boynunu koparırım demektir. Yazıyı mükemmel bilmemek onların kemaline bir noksan değildir."

Kur'an'a bir şey ilâve ve ziyade olmasın diye selef o kadar titiz davranmıştır ki, o devirde imlâ o kadar mükemmel olmadığından noksan imlâya göre yazılan-ları bile tashih ederek yeni yazmadılar, Mushafın yazısı, resmî hat muhafaza olundu.

İşte Hazreti Osman'ın teşkil etmiş olduğu heyet, en emin yoldan yürüyerek Hazreti Hafsa'dan alınan Mushaftan beş veya yedi nüsha çıkararak onları ihtilaf merkezi olan büyük şehirlere gönderdiler. Bunlara "Mesahifi Ensar" denir. Emirül-Mü'minin Hz. Osman bunları esas olmak üzere göndermiştir. Bunlara göre düzeltilmesi kaabil planlar tashih olundu. Tashihi kaabil olmayanların yakılmasını veya yıkanıp silinmesini Hazreti Osman emretti. Hazreti Ebubekir Mushafı cem'etmişti. Hazreti Osman da halkı o Mushafa cem'etti. Biri halka Kur'an'ı cem'etti, diğeri halkı Kur'an'a cem'etti. Bozuk kıraetleri ortadan kaldırdı. Doğru kıraete uymayan Mushafların tashihini, tashihi kaabil olmayan-ların ise yakılmasını emretti.

Bazıları bunu dile dolayıp Hazreti Osman'a hücuma vesile yaparlar. Halbuki doğru değildir. Bilhassa "Bâtıniyye" gibi bâtıl mezhebler bu gibi şeyleri ters görüp gösterirler. Hazreti Ali, Hazreti Osman'a "Harrakı Mesahif = Mushaf yakıcı" demekten şiddetle menederdi. Osman'ın işi mühimdir. Ebubekir bir şey zayi olmasın diye Müslümanlara Mushafı topladı. Osman da çeşit kıraetler olmasın diye Müslümanları bir Mushafa topladı.

İstinsah edilen nüshalar Kûfe'ye, Basra'ya, Şam'a, Mekke'ye, Yemen'e ve Bahreyn'e gönderildi. Bir nüsha da Medine'de bırakıldı. Ona "İmam" denilir, veya Osman'ın kendisi için yazdırdığı nüshaya "İmam" adı verilir. Çünkü Osman'ın Mushafı diğerlerine merci', esas oldu. Ona göre tashih olundular.

İbni Hacer'e göre, Osman diğer nüshaları yakmamış, okunmasını tashih etmiş, tashihi kaabil olmayanları toplamış, yanlış okumaya, hatalı kıraete meydan vermemek için bozmuştur, yıkamıştır. "Harrak" tâbiri iki türlü de anlaşılır. Yakmak ve noktalı harfle olduğuna göre, yırtmak. Tashihi kaabil olmayan sahifeyi yırtar. Hattâ muhalif yerleri yıkamak da bir nevi tashihtir. "Yıkadı" tabiri de var. Hâsılı bunlar tashih maksadiyle yapılmış şeylerdir. Bu Mushaf tashihi işi Irak ve Şam'da olmuştur. Sonra umumi Mushaflar hakkındadır. Hususi Mushaflara kimse dokunmamıştır. Kim alıp silecek? Übey ve İbni Mes'ud Mushafları meydanda, kimse dokunmamıştır.

(İbni Haldun - Mukaddime).

Bozuk kıraetler tefsir için katılan kelimeler varsa işte Hazreti Osman onları menetti. Müsteşrik Schwally, Hazreti Osman'a isnad olunan bu yakma rivayetini çok şüpheli bulur.

________

(32) "İmam" esas tutulacak uyulacak, numune sayılacak rehber demektir.

MUSHAF-I OSMAN NASIL KARŞILANDI?

Hicri 25-30 yılları arasında Hazreti Osman'ın

kurduğu istinsah heyeti, işini tamamladı. Etrafa nüshalar gönderildi. Böylelikle Hazreti Osman Müslümanları bir Mushaf etrafında topladı, ihtilafları kaldırdı.

İbni Esir (H. 630/M. 1232) "Tarih-i Kâmil"inde 30 senesi haberlerinde halkın Kur'an'daki ihtilafını şöyle zikreder: "Humus halkı, kendi kıraetlerinin diğerlerinden daha doğru olduğunu iddia ediyor, çünkü Kur'an'ı Mikdad'dan aldılar. Şam halkı kendi kıraetlerini başkalarından daha doğru buluyorlar, Kûfeliler de aynı şeyi söylüyorlar ve biz Abdullah Bini Mes'ud'dan okuduk diyorlar. Basralılar Ebu Musa El-Eşarî'nin okuttuğu gibi okuyorlar ve onun Mushafına (Lübabül-Kulûb) adını veriyorlar.

İşte bu gibi ihtilafları önlemek için Hazreti Osman, İmam Mushafı yazdırdı. Merkez şehirlere Mushaflar gönderdi. Bütün Müslümanlar yapılan bu işin ehemmiyetini ve iyiliğini takdir ettiler. Ancak Kûfeliler öyle yapmadı. Çünkü Kûfe'ye Hazreti Osman'ın gönderdiği Mushaf gelince Resulûllahın ashabı sevindiler. Ancak Abdullah İbni Mes'ud taraftan olanlar bundan çekindiler. Abdullah İbni Mes'ud ise onların arasına girip: "Böyle yapmayın" dedi, onları itaata davet etti, teskine çalıştı. Osman'ın Mushafını tenkid edene şöyle dedi: "Sus, Osman'ın geçtiği mevkie ben geçmiş olsaydım ben de aynı yolu tutardım," Bu sözü bazıları ters anlayıp İbni Mes'ud'un Hazreti Osman'ın işini beğenmediğine hamlederler. Yâni: "Osman'ın mevkiinde ben olsaydım, onun Mushafına aynını yapardım" dediğini rivayet ederlerse de bu doğru değildir. Mustafa Sadık Rafii bu hususta diyor ki: "Eğer İbni Mes'ud'dan bu rivayet sahih ise bunu Osman'ın Mushafına dahi ve tariz için değil, Zeyd'i bu istinsah işine reis yaptılar diye gücendiğindendir."

İbni Mes'ud, Küfe'de, Übey, Şam'da, idi. Ebubekir zamanında Kur'an cem'olunurken İbni Mes'ud Medine'de değildi. Onun için Zeyd yaptı. Sonra istinsah olunurken Medine'de ise de cem' işiyle meşgul olduğundan bu işde mahareti olan Zeyd kâtip olarak kullanıldı. İbni Mes'ud buna gücendi. "Zeyd çocuklar arasında oynarken ben Resulûllahtan 70 şu kadar sûre okumuştum." dediği rivayet olunur. Aşağıda geleceği veçhile bu ve emsali rivayetlerin sonradan bir maksadı mahsusla ortaya atılmış olmaları ihtimali uzak değildir.

Burada bir noktayı biraz izah edelim: Eski kaynakların bazısında mezheb ve bâtıl fıkraların, bâtıniyye kavgalarının, kaynaştığı o devirlerde uydurulduğu ve düzüldüğü şüphesiz olan bir takım rivayetler Hazreti Osman'ın diğer Mushafları yaktığını söylüyorsa da bu gerçekte böyle değildir. Osman, bozuk ve yanlış kıraatlere yol açan Mushafları yakmıştır. Yazıda nokta ve hareke yok, yeni Müslüman olmuş bir çöl Arab'ı veya Acem'i, gayri Arap Müslüman, doğru yazıp okuyamıyor, İmlâ tesbit edilmiş değil, kaideler yok. İşte böyle bir devirde ne gibi

imlâlarla yazılacağı ve nasıl kaidelerle okunacağı bir düşünülsün. İşte Osman bu gibi yanlış, tashihi kaabil olmayanları yakmıştır.

İtkan'ın, Ulûmü Kur'an'a dair yazılan diğer eserlerin incelenmesinden anlıyoruz ki:

1- Hazreti Osman; Ali, Abdullah İbni Mes'ud, Übey Bini Kâab gibi kibar ashabın Mushaflarına asla dokunmamıştır, Sebep malûm. Onlar düzgün yazılı idi.

2- Vakıa bunlarda da Osman'ın Mushafına uymayan bazı cihetler vardı. Fakat bu sûrelerin tertibi bakımındandı. Hazreti Ali nüzul sırasiyle tertip etmişti. İbni Mes'ud uzunluk ve kısalık bakımından bir başkalık yapmıştı.

Hatta bazı rivayetlere göre İbni Mes'ud, muavvazateynin heyet tarafından Mushaf-ı Osman'a yazılmasına itiraz etmişti. Neden? Evvelâ bu rivayet zayıftır. Haydi sıhhatini kabul edelim. İbni Mes'ud bunu bilinişinden dolayı yapıyordu. bu husustaki nakilleri görelim:

İbni Hacer (H.852/M.1448) Buharî şerhinde diyor ki: İbni Mes'ud'un muavvazateyni Mushafına yazmadığı haberi, rivayet bakımından sabittir. Âhmed ve İbni Hibban rivayet ederler ki, o muavvazateyni Mushafına yazmamıştı. Diğer bir rivayette (Muavvazateyni kazırdı) deniyor. Bunun (Muavvazateyn) kelimesini kazırdı olmak ihtimali de vardır. Çünkü Gazalî'nin de İhyail-Ulûm'da izah ettiği gibi ashab Mushafı her şeyden tecrid ederek yazar-lardı.

Bezzar ve Taberanî (H. 360/M. 970) İbni Meş'ud'un muavvazateyni okumadığını söylüyorlar. Fakat okumazdı, demek, Kur'an'dan değildi demek midir? Bundan inkâr mânası nasıl çıkar bilmem?

Müslim ((H. 261/M. 874) şârihi İmamı Nevevî (H. 676/M. 1277) "Şerhi Mühezzeb" de diyor ki: "Bütün Müslümanlar muavvazateyn ve Fatiha'nın Kur'an'dan olduğunda ittifak ve icma' etmişlerdir. Onların Kur'an'dan olduğunu inkâr eden kâfir olur. İbni Mes'ud'dan rivayet olunan şey bâtıldır, doğru değildir."

İbni Hazm (H. 456/M. 1063) da "Bu, İbni Mes'ud'a yalandır ve iftiradır" diyor. Fahreddin Razî de bu rivayeti kabul etmemektedir. Bu, İbni Mes'ud'a iftiradır, diyerek bu müşkileden çıkıyor.

Kadı Ebubekir Bakıllânî diyor ki: "İbni Mes'ud'a nisbet olunan bunların Kur'an'dan olmadığı rivayeti sahih değildir. Onları Mushafından kazıdı, ıskat etti. Çünkü onların yazılmasını inkâr ederdi. Kur'an'dan değildir diye değil." İşte en doğru tâlil, neden de bu olsa gerek. Çünkü rivayetlerin arasını telif ediyor. Yazılmasını inkâr ediyordu. Bazıları bunu Kur'an'dan olduğunu inkâr ediyor şeklinde anladılar. Rivayetin ibaresine bak: "Onları Mushafından kazıdı ve ıskat etti." Kadı İyaz'a göre de böyledir, o, bunların Kur'an'dan olduklarını değil, yazılmasını inkâr ediyordu. İstinsah işine kadar bu fikirde idi. Sonra umumun dediğini o da kabul etti. Çünkü İbni Mes'ud'a göre sünnet olan ancak Resulûllahın yazılmasını emrettiklerini yazmaktır. Halbuki muavvazateynin yazılmasını emrederken işitmemiş ve yazdırırken görmemişti. İşte işin içinden çıkmak için en emin yol Bakıllânî'nin dediği bu tevildir. Bu, Kur'an'ın sıhhatına ve tevsikına, tahriften âzare olduğuna, Kur'an umuruna ne kadar ehemmiyet verildiğine bir delildir. Ashab bu hususta çok titiz davranıyordu.

Bilhassa Fatiha hususunda nisbet olunan kavil ne yersizdir. Fatiha beş vakit namazda okunan bir sûre olduğundan onun etrafında şüpheye düşürmek pek garazkârane bir iftiradır. Bu hususta ihtilaf olsa şöhret bulurdu. Kur'an cem'olunurken, istinsah edilirken kibar ashab sağ, işi ilân ettiler, İbni Mes'ud'un böyle bir itirazı duyulmadı. Bunlar sonradan uydurulmuş garip rivayetlerdir. Zındıklar bunları maksadı mahsusla ortaya atmışlardır. Yukarıda İbni Mes'ud'un Mushaf-ı Osman'a itaat etmelerini Kûfelilere tavsiye ettiğini nak-letmiştik. İbni Mes'ud'dan doğru olan o rivayettir.

İbni Kuteybe (H. 276/M. 889) "Müşkilül-Kur'an" nam eserinde diyor ki: "İbni Mes'ud, Fatihayı ıskat etmiştir. Çünkü Kur'an deffeteyn arasına şek ve nisyan, ziyade ve noksan korkusundan dolayı toplandı. Halbuki Fatiha Sûresi için böyle bir tehlike varid değil. Namazda daima okunuyor. Kısadır, herkes onu belliyor. Artık onda da şüphe edilecek değil ya."

İbni Hacer de (H. 852/M. 1448) Ebubekir Bakıllânî'nin (H. 403/M. 1012) yukarıda geçen telifini makul görüyor: Yazmayı inkâr ederdi, Kur'an'dan değildir, demiyordu. Onun görüşü şöyle idi. Onlar biribirlerinin görüş ve kanaatlarına hürmet etmesini bilirlerdi, öyle senetsiz, sepetsiz söz söylemezlerdi.

Bu hususta söz sahibi olanlara ittibadan başka çare yoktur. Ashab, Kur'an'ı Resulûllahtan telâkki etmiştir. Bu hususta onlar rey sahibidir. Osman'ın heyeti ne yaptıysa onu kabul ettiler. Çünkü, Kur'an'ı, Sahibi Vahiyden telâkki eden en salâhiyetli adamlar bu işi yapmıştı.

KUNUT DUALARI

İşte bazı rivayetler Osman'ın Mushafında böyle ziyade bulmaya çalışırken, diğer bir rivayet de onda Kunut Dualarının olmamasını bir noksan saymaya uğraşır. Mushafı olan ashabdan birisi de Übey Bini Kâab'dır. O da Mushafına Kunut Dualarını yazmıştı. Halbuki bunlar Osman'ın Mushafında yoktur. Dualar şunlardır:

"Allahümme inna nestainüke ve Nestağfirüke ve Nestehdîke ve nü'minü bike ve Netubü ileyke ve Netevekkelü Aleyke ve Nüsnî Aleykel-Hayre Küllehu Neşkürüke Velâ Nekfürüke ve Nahleu ve Netrükü Men Yefcürük.''

"Allahümme İyyake na'büdü veleke Nusalli ve Nescüdü ve İleyke Nes'a ve Nahfidü Nercu Rahmeteke ve Nahşa Azâbeke İnne Azabeke Bilküffari Mülhik."

Hanefiyenin Kunut Duası böyledir. Şafiilerin ibâreleri daha başkadır. İşte Übey Bini Kâab bunları Mushafının sonuna yazmış. Böylelikle onun Mushafında 115 sûre varmış. Fakat bu rivayet o kadar zayıftır ki, üzerinde durmaya bile değmez. Tenkid bile taşımaz. Bunlar (Sübhâneke, Et-Tahiyyat, Allahümme Salli Alâ) lar gibi dualardır.

Übey istinsah heyetinde idi, Kunutları dua kabilinden yazdığı şüphesizdir. Eğer Kur'an'dan olduğunu iddia etse heyette bunun münakaşası yapılırdı. Halbuki böyle bir şey yoktur.

Kunut duaları Hanefiyyece Vitir namazında okunur, Şafiiler sabah namazında da okurlar. Bunlar Hadisle sabittir. Kur'an'dan olduğunu hiç bir mezheb iddia etmemiştir. Übey Mushafına yazmışsa dua diye yazmıştır. İstinsah heyetinde bulunduktan sonra bu hareketini tashih etmiştir. Eskiden görenler, rücuundan haberi olmayarak öyle rivayet etmiş olabilirler. Bu da bir ihtimaldir.

Bu gibi garip rivayetler nasıl çıkıyor, insan hayret ediyor. Meselâ Hazreti Ömer, Kunut okunurken Besmele çekmiş. Hemen diyorlar ki: "Besmele çekmesinin hikmeti ve sebebi bunun Kur'an'dan oluşundandır."

Bu doğru bir iddia olamaz. Başka şeye Besmele çekilmez mi? Bunu Hazreti Ali'ye de nisbet ediyorlar. Halbuki böyle bir şey yoktur. Bu gibi zayıf rivayetler İslâmın parlak satırları arasına karıştırılmıştır. Bunlar yanlış şeylerdir.

Kadı Ebubekir Bakıllânî(H. 403/M. 1012), "İ'cazı Kur'an" da bu meseleye temas ederek: "Peygamberin hutbeleri, nâmeleri, mensur kelâmı ile Kur'an'ın nazmı arasında farklar görürüz. Fakat Resulûllah, Arab'ın en fasihi olduğundan onun kelâmında da i'caz vardır" dedikten ve İbni Mes'ud'un muavvazateyn, Übey Bini Kâab'ın Kunut Duaları hakkındaki rivayetlerini naklettikten sonra diyor ki: "Bu hususta rivayet olunanlar haberi vahittir, bu gibi yerlerde haberi vahit delil olamaz. İbni Mes'ud herkes ezbere bildiğinden yazmıyordu. Übey de onları Mushafının arkasına yazmış. Görenler Mushafına yazmış diyorlar. Cahiller işi karıştırıyorlar."

İleride tahrif meselesi bahis mevzuu olurken daha' etraflı görüşmek üzere burada bu bahsi Rafiî'nin şu sözleriyle bitirmek istiyorum. Rafiî bu ihtilâfları saydıktan sonra diyor ki: "Bunları yazdık, hepsini getirdik. Tâ ki ne kadar az olduklarını bilsinler ve sonra birbirini tutmaz, biribirine uymaz rivayetler arasındaki ihtilafı da görsünler. Eğer böyle bir şey olsaydı Kur'an cemi' ve istinsah olunurken kibar ashab susmazlar, ihtilafları şöhret bulurdu. Halbuki, böyle bir şey yoktur. İş olmuş bitmiş, itiraz sesi duyulmamış. Bu garip rivayetlerin nasıl hâsıl ve ne yolda bize vâsıl olduğunu Allah bilir. İbni Mes'ud'un, Übey Bini Kâab'ın ve filanın hata etmeleri istib'ad olunmaz. Zanda hatâ edebilirler. Onlara, Aişe'ye ve Ömer'e, bu dine hile için iftira edip onların ağzından yalan uydurulması uzak görülmemeli. Bunlar da o kabilden olabilir. Biz Kur'an'dan bir şey gitti, veya Kur'an'dan olan bir şey kaldı denilmesini bütün varlığımızla menederiz. Bu hususta istedikleri kadar tevil yapsınlar, hatta rivayeti Cibril ve Mikâil'e isnad etseler bile."(33)

__________

(33) M.S.Rafıî: İ'cazül-Kur'an, Kahire.

SÛRE ve AYETLERİN TERTİBİ

Mushafı şerifi elimize alıp açıyoruz. الحمدلله رب العالمين "El-Hamdü Lil-lâhi

Rabbil-Âlemîn" ile başlıyor. من الجنة والناس"Minel-Cinneti Ven-nâs" diye sona

eriyor. 114 sûre sıra ile dizilmiş. Her süreninde âyetleri birbiri ardı sıra tertiplenmiş. Dünyanın hangi köşesinde olursa olsun, hangi mezhebden bulunursa bulunsun, bütün Müslümanların Kur'an'ı aynı tertip ve aynı şekildedir. Arada zerre kadar fark yoktur.

Halbuki Kur'an-ı Kerim, 23 Senede kısım kısım nazil olmuştur. Bir çok sûreler tam olarak birden vahyolunduğu gibi, bir kısmı da bölük bölük inmiştir. Bir sûre tamam olmadan diğer bir sûrenin vahyolunduğu, iki veya üç sûreye ait âyetlerin bir arada nazil olduğu vâkidir. Bugünkü şekilde Kur'an'ın âyet ve sûre-leri ne zaman ve kimin tarafından tertip olunmuş, bu sıra ile nazil olmayan âyetler Mushaftaki tertibde nasıl dizilmiş, işte bunları göreceğiz.

Ulema, bilhassa Usulü Fıkıhçılar bu meseleyi etrafiyle inceleyip her şeyi delilleriyle isbat eylemişlerdir. Her şeyden önce bilinmesi gereken nokta şudur: Kur'an'm iki türlü tertibi vardır. Biri âyetlerin tertibi, diğeri sûrelerin tertibi.

Âyetlerin tertibi, ilmî tabiriyle, ittifakan ve icmaan tevkifidir, yâni vahye müsteniddir. Bizzat Resulü Ekrem tarafından, nazil olduğu vakit bu şekilde tertip olunmuştur. Bunda hiç ihtilâf yoktur. Çünkü Resulü Ekrem şu âyeti, şu ve şu âyetleri muhtevi olan sûrenin şurasına yazın diye vahiy kâtiplerine emrederdi. Onlar da o tertib üzere yazarlardı. Böylece bir sürenin âyetleri vahyolunurken daha Sahibi Vahiy tarafından Cibril'in talimi üzere tertip edilmiştir. Bunda asla ihtilaf yoktur.

Kur'an ilimlerinden bahseden eserlerin en mufassallarından olan "İtkân" da Celâleddini Süyutî diyor ki: Âyetlerin tertibi tevkifi olduğundan icmaı ümmet ve ittifakı nusus vardır. Çünkü tekrar tekrar geçtiği üzere bir âyet nazil olunca Hazreti Peygamber vahiy kâtiplerine: "Şu âyeti, şu ve şu âyetleri havi olan sûrenin şurasına yazın" diye gösterirdi.

Osman Bini Ebil-As'dan şöyle rivayet olunuyor: "Resulûllahın huzurunda oturuyordum. Gözlerini dikti baktı, sonra dedi ki: "Bana Cebrail geldi ve şu âyeti, şu sûrenin şu mahalline koymamı emir buyurdu: "Innal-lahe ye'mürü bil'adli vel-ihsani ve itaizil-kurbâ..."

Âyetlerin tertibinin tevkifi olduğu, vahye müsteniden yapıldığı ümmet arasında ittifakidir. Hazreti Peygamberin hayatında hıfzan yapılan birinci cemi'de, Ebubekir zamanında kitabeten yapılan ikinci cemi'de, Osman zamanında yapılan istinsahta yâni üçüncü cemi'de, aynı tertip muhafaza olunmuştur. Demek Kur'an'ın âyetlerini tertip eden Peygamberdir. Ebubekir ve Osman o tertibe riayet etmişlerdir.

Buhari, Abdullah İbni Zübeyr'den şunu rivayet ediyor: Hazreti Osman'a dedim: والذين يتوفون منكم "Vellezine yüteveffevne minküm" âyetini diğer bir

âyet nesih etti. Onu niçin yazıyorsunuz? Osman da: ''Ey kardeşim oğlu, onda hiç bir şeyi yerinden bozamam" dedi.

Müslümanlar Kur'an'ı beş vakit namazda okurlar. Namazda yalnız âyetlerin değil, sûrelerin bile tertip üzere okunması lâzımdır. Fıkıh kitapları bu hususta gereken malûmat ve izahatı vermektedir. O tertibe riayet etmemek mekruhtur. Demek muayyen bir tertib var ki ona riayet etmek icabediyor. Resulullah cemaatla namazlarda uzun sûreler okurdu. Eshab da bunları daima dinler ve duyardı. Böylece âyetlerin tertibi hakkında malûmatları vardı, bir fikir edinmişlerdi.

Şu rivayete dikkat edin: Zeyd Bini Sabit'in başkanlığı altında çalışan heyet yazarken bir âyette tahkiki icabeden bir şey oldu mu, sahifelerde açık yerler bırakırlardı. Hazreti Osman ve Hazreti Ömer'e sorarlardı, işi tahkik ettikten sonra o açık bırakılan beyaz yere âyeti yazarlardı. Demek âyetlerin tertibi belli ki o sırayı bozmuyorlar, her birinin yeri var ki açık bırakıyorlar. Kelimenin nasıl yazılacağını tahkik ettikten sonra onu belli yerine yazıyorlar. Bu iş ancak muayyen tertipte yapılır ve herkesçe malûm olan da işte budur. Bunda icma' vardır. Her sûrenin âyetleri o kadar muhkem bir surette tertip olunmuştur ki, bundan daha mükemmeli tasavvur olunamaz. Kur'an'ın tertibi, Sahibi Vahye aittir. Hazreti Allah diyor ki:اناعلينا جمعه وقرأنه "İnne aleyna cem'ahu ve

Kur'anehu, yani: Kur'an 'ın cem'i ve tilâveti bize aittir."

Kur'an'ın cem'i onun bir kül halinde bir araya toplanması, âyetlerinin tertibidir. Bütün rivayetler bunu gösterir, Kur'an-ı Kerim, hadiselere, vakalara göre kısım kısım nazil olduğundan bir sûre tamam olmadan başka sûreden âyetler inerdi. Muhtelif sûrelerin muhtelif âyetleri muhtelif zamanlarda inmiştir. Hele uzun sûreler, bir mevzua ait âyetler birden inmiş değildir. Bu hususta muayyen bir kaide tesbit olunamaz. Bu ancak vahiy ile bilinir. Onun için vahiy gelince âyetin nereye yazılacağı da işaret olunurdu. Kitabın tertibi vahye göredir. Bu

hususta başka söz yoktur. Hattâ secavend(34) işaretleri ve duraklar da tevkifidir. Peygamber nerede durdu ise orada durulur. Duraklar âyetlerin sonu demektir. Burası tam cümle demek değildir. Bir âyette bir kaç cümle olabilir.

Celâleddin Süyuti, Begavi'den naklen şunu söylüyor: "Begavi "Şerhus-Sünne" de demiştir ki: Ashab Kur'an'ı deffeteyn (Mushafın iki yandaki kapakları) arasına ziyade ve noksansız olarak Resulullaha nazil olduğu gibi toplamışlardır. Peygamberden işittikleri gibi hiç bir şey takdim ve tehir etmeden yazmışlardır. Resulü Ekremden duymadıkları bir tertibe koymuşlardır. Resu-lullah, bunları ashabına talim ve telkin ederdi. Kur'an-ı Kerim âyetleri bugün Mushaflarımızda olduğu tertip üzere nazil oldukça sıralanmıştır. Bunu ona Cibril göstermiştir. Her âyet nazil olunca bu âyet şu sürenin, şu âyetinin arkasına yazılacaktır, diye işaret ederdi. Yine sabit olmuştur ki, sahabe, Kur'an'ı bir yere toplamaya sây ve gayret göstermiştir. Yoksa yeni bir tertibe sokmamışlardır. Çünkü Kur'an Levhi Mahfuzda tertip üzere yazılıdır. Allahü Teâlâ onu semai dünyaya toptan inzal etmiştir. Sonra oradan ihtiyaca göre kısım kısım nazil olmuştur. Nüzul tertibi tilâvet tertibinden başkadır."(35)

__________

(34) Secavend: Kur'an'ı iyi, düzgün ve hatasız okumak, yerli yerinde durmak veya birleştirmek için bazı işaretler konmuştur ki bunlara secavend denir. Bir nevi noktalamadır.

(35) C. Süyutî, "El-îtkan fi Ulûmil-Kur'an; c. I. s. 63.

SÛRELERİN TERTİBİ

Yine Usulü Fıkıhta uzun boylu münakaşa ve izah olunduğuna göre sûrelerin tertibi de sahih olan rivayete göre tevkifidir. Vahye müsteniddir. Resulûllah tarafından gösterilmiştir.

İbni Atiyye der ki: "Sûrelerin bir çoğunun tertibi Resulûllahın hayatında belli idi. Seb'i Tıval, Hâmimler, Mufassal gibi tâbirler var. Bunlar eserde vardır. Süyutî, İtkan'ında diyor ki: "Gönlün daha çok yatıştığı cihet, Beyhakî'nin de zahip olduğu gibi şudur: Sûrelerin tertibi de tevkifidir. Ancak Bera' ve Enfal müstesna."

Bazıları sûrelerin tertibi ashabın içtihadiyledir diyorsa da bu rivayet birinci rivayetle telif olunur. Şöyle ki: Resulûllah: "Bu sûre şu sûreden evveldir, şu sûre ondan sonradır" diye gösterirdi. Bu muhakkaktır. Bu hususta bir çok rivayetler var. Hazreti Peygamber bunları eshabına öğretir ve gösterirdi. Ancak Kur'an o tertip üzere yazılarak sıralanmış değildi. Yazan heyet cem'ederken Resulûllahın işaret ve irşad buyurdukları üzere o tertipte yazmışlardır. Peygamberden aldık-ları talimat üzere yapmışlardır. Hafızalarda ve kalblerde tertibi Resulûllahın irşadiyle belli idi. Heyet o belli tertip üzere yazdı. Heyet tertip etti, rivayetlerinin maksadı budur. Bazı eshab bunu kendiliklerinden yapmadılar; Resulûllahın tertibinin nasıl olduğunu araştırdılar, öyle yaptılar. Böylelikle her iki kavlin arasını bulmak mümkündür. Yâni hangi sıra ve tertip üzere olduklarını gösteren, öğreten Resulüllahtır, o gösterilen tertipte yazan, işi yapan heyettir. İşin doğrusu da budur. Yoksa esbabın içtihadiyle sûreler tertiplenmiş değildir. Onun için diyorlar ki: "Sûrelerin tertibi de tevkifidir, içtihadı değildir."

Hazreti Abdullah İbni Abbas'tan naklolunan şu rivayet hem heyetin işini izah etmek, hem de bu hususta çok açık bir fikir vermek bakımından ehemmiyetli olduğu için onu yazmadan geçemiyeceğim:

Hazreti Abdullah Bini Abbas diyor ki: Hazreti Osman'a sordum: "Niçin mesaniden olan Enfal süresi île yüzlüklerden olan Bera' sûresini yanyana getirdiniz ve hem neden aralarına "Bismillahirrahmanirrahim" yazmadınız ve onu Seb'i Tıvale koydunuz?" dedim. ,

Hazreti Osman cevabında dedi ki:

— Resulûllaha çok âyetli sûreler inerdi. Ona bunlardan biri nazil olunca vahiy yazan kâtiplerden bir kaçını çağırır ve şu âyetleri de kendisinde şu ve şu âyetler bulunan sûreye yazın diye emir buyururdu. Enfal sûresi Medine'de ilk nazil olanlardandır. Fakat mevzuları birbirine benzer, bunun anlattıkları, onun anlattıklarına yakın. Bana öyle geldi ki bunlar birbirine bağlıdır. Resulullah da bu sûrenin ondan olup olmadığını bize beyan etmeden irtihal buyurdular. İşte bu sebepten dolayı onları birbirine yakın koydum ve aralarına da "Bismillahîr-Rahmanirrahim" yazmadım. Onu Seb'i Tıvale koydum."

Görülüyor mu? Ne kadar dikkat ve itina ile yapılıyor. Resulûllahın sûreleri beyan buyurduğu açıkça görünüyor. Heyet yalnız beyan buyurulmayan Enfal ile Bera'yı yanyana getiriyor. Yukarıda Süyutî ve Beyhakî bunu söylemişlerdi. Heyetin yaptığına itiraz hakkı eshabdan alınmış değil. Bu niçin böyle deyip soruyorlar. Eğer yanlış bir şey varsa hemen tashih ederler. Nasıl ki İbni Abbas da: ''Niçin böyle yaptınız?" diye soruyor ve Hazreti Osman'ın haklı izahı karşısında hakkı anlıyor ve susuyor. Ne yazık ki, münakaşa hastalığına tutulup hakkı ve hakikati aramak maksadiyle değil de her şeye burnunu sokmak daiye-siyle hareket edenler, yerli yersiz yaygara koparıyorlar, Mushafın tertibi hakkında söze karışıyorlar. 15 asır evvel bu işin içinde bulunanların bilemedikleri şeyleri onlar bilmek dâvasına kalkışıyorlar. Halbuki mesele gayet ciddî ve ilmi usulde yapılmıştır. İbni Abbas ile Hazreti Osman arasındaki muhavereye baksınlar da, 15 asır evvel ne ilmî yoldan yürüdüklerini, münakaşa usulünü görsünler de utansınlar.

Bu rivayetten de anlıyoruz ki sûrelerin tertibi de tevkifidir, Peygamberin beyan ve irşadiyledir. Bunun başka türlüsü olamaz. Kur'an'ı ezberliyen, onu hatmeden ashab, bu işi tertipsiz nasıl yaparlardı. Hem sûrelerin birbirine bağlantısı aşağıda geleceği veçhile çok yüksek bir remz ve mânâ taşır. Biten sûrenin sonu başlayan sûrenin başına en bedii bir şekilde bağlanır, aralarında münasebet vardır. Birbirine en muhkem şekilde raptolunmuştur. Ayetler ve sûreler birbiri ardısıra öyle sağlam bir şekilde, bedii bir tarzda sıralanmıştır ki, onları asla yerinden oynatmaya gelmez. Onlara bu tertibi veren Allahu Zülcelaldir. Sûrelerin tertibinde uzunluk ve kısalık gözetildiği gibi mevzu itibariyle de birbirlerine kenetlenmişlerdir. Ayetlerin, kelimelerin, hattâ harflerin ve hareke-lerin tertibi en bedi' bir şekildedir, yüksek bir âhenk verir. Bu tertip ancak, ilmi her şeyi muhit olan Allahın eseridir. Buna beşer fikri nüfuz edemez. İnsanların mahsulü olan şeylerde böyle yüksek âhenk görülemez. Asırlarca işlenmiş kaide-lerin yardımiyle yapıldıkları halde muayyen bir seviyeyi aşamazlar. Kur'an ise hiç bir kaideye tâbi değildir. Her şeyin üstündedir. Kelamı İlâhi ile beşer kelâmı arasındaki fark meydandadır. Kur'an'ın sadası, ufukların maverasından, sonsuz mavi göklerin ötesinden, her şeyin üstünden gelen ve daima üstün kalan bir sadadır. Allah Kelâmıdır. Hangi âyetine baksan yüksek bir i'cazın, cazibeli bir âhengin seyrine dalıyorsun ve hayran kalıyorsun. Onun tertibi de, tilâveti gibi hoştur.

Kur'an-ı Kerim akaid, ahlâk, ahkâm, ictimai nizam vesaireyi havi olup tîlâ-vetiyle de teabbüd edilir. Namazda ve namaz dışında daima okunur. Bir çokları tarafından ezberlenmiştir. Tertipsiz ezber olur mu? Tertibi yoksa hangi sıraya göre ezberliyecek ve okuyacak? ''Namazda falan sûreyi okurdu" diyoruz. Sûre-lerin tertibi üzere okunması lâzımdır. Fıkıh kitapları bu hususta izahatla doludur. Hangi namazda hangi sûreler okunacağı gösterilmiştir. Seb'i Tıval, yüzlükler, mesani, mufassal gibi tâbirler var. Meselâ: Hücurattan Buruca kadar Tıvali Mufassal denir, Burucdan Lemyekûne kadar Evsatı Mufassal, oradan sona kadar da Kısarı Mufassal denir. Sabah ve öğle namazlarında Tıvali, ikindi ve yatsı namazlarında Evsatı, akşam namazında da Kısarı okumak müstehabdır. Hazreti Ömer'in Ebu Musa El-Eş'ari'ye yazdığı mektup ta böyledir. Bunlar eserden alınan tertiplerdir. Tertip olmasa hangi sûreden sonra hangisi okunacağı nereden bilinsin? Halbuki takdim, tehir mekruhtur. Bütün nakli deliller Kur'an'ın Resulullahın hayatında tertip edildiğini göstermektedir: Buharı, Bakara Sûresinin fezailinden bahsederken şu hadisi rivayet ediyor: Resulü Ekrem buyuruyor ki: "Her kim Bakara Sûresinin son iki âyetini her hangi gece okusa, bunlar ona yeter.''

Demek Bakara Sûresi tertipli ve eshab da bu tertibi biliyor ki, sonundan iki âyet deyince onların hangi âyetler olduğunu anlıyorlar. Eğer tertip olmasa son âyet denmezdi. Bunların hangi âyetler olduğu bilinemezdi.

Bir çok hadislerde namazda sıra ile okunan sûreler sayılıyor. Bunlar bugünkü tertiptedir. İşte Kur'an'ın tertipli olduğu böyle güneş gibi âşikârken müsteşrikler bu meseleyi dile dolayıp ters göstermeye çalışırlar. Kimisi Kur'an'ın bugünkü tertibini beğenmez, kimisi tertibe sonradan sokuldu iddiasını ortaya atar. Çürük rivayetleri ele alıp doğru rivayetlere arka çevirirler. Tenakuza düşerler. W.Muir, Muhammed'in Hayatı (Life of Mohammed)unvanlı eserinin metninde, Kur'an'ın tertipsiz olduğunu söylerken eserinin hâşiyesinde insafa gelerek Asrı Saadette bütün Kur'an'ı ezberden okuyan kurranın bulunduğunu anlatır, Hele E. Dermenghem, tertip hakkında çok haksız sözleri sarf eder. "Kur'an'ın Asrı Saadette kâmilen ezberlendiği inkârı kaabil olmayan bir hakikattir." Bunu kabul etmeyen yoktur. Hem yüzden fazla âyetlerden müteşekkil olan sûreleri, âyetleri tertipsiz olduğu takdirde ezberlemeye imkân var mıdır? Bu akla sığar mı? Bunlar tertipsiz olsa ve tertipsiz ezberlenebileceği kabul edilse bile herkesin bu âyetlere kendi keyfine göre bir tertip vermesi icabeder. O zaman ortaya pek muhtelif tertipler çıkar. Halbuki böyle bir şey yok. Bütün eshabın

okuduğu Kur'an, aynı Kur'an'dır. Eshabdan biri Kur'an okurken bir âyeti takdim veya tehir etse yanlışı tashih olunurdu. Demek tertip var ki, o tertip bozulunca herkes farkına varıyor. Eğer tertip olmasa herkes aklına geldiği gibi karmakarışık okuyacak ve kimse kimseyi tashih edemiyecek. 6236 şu kadar âyetin tertipsiz ezberlenmesine imkan var mı? Ezberleme deyince behemehal tertip vardır. Tertipsiz ezber olamaz. Hâfıza sıra ile okur. Kur'an'ın Resulûllahın hayatında tertipli olduğu hiç şüphesizdir.

Elimizdeki Mushafı Şerif, Hazreti Peygamber tarafından tertip olunduğu şekildedir. Kur'an-ı Kerim'in tarihini karıştır, dikkatle gözden geçir. Bir âyetin yeri değiştirildiğine dair hiç bir kayıt bulunamaz. Mushafı Şerif, Resulü Ekrem tarafından Vahyi İlâhiye tevfikan tertip olunan Kur'an'ın aynı olduğu her nevi şüphenin fevkinde kalır. Bugün dörtyüz milyon islâm âleminin hürmetle el üs-tünde tuttuğu Mushaflar, birbirinin aynıdır. Şii olsun, Sünni olsun, hangi mez-hepten bulunursa bulunsun her Müslümanın Mushafı birdir. Bir kelime ziyade ve noksan farkı görülemez. Hazreti Ebubekir zamanında cem' olunup Hazreti Osman tarafından istinsah olunan Kur'an nüshasının imlâsı bile muhafaza olu-narak bugüne kadar aynen gelmiştir. Elimizdeki Mushaf işte odur.

Ebubekir zamanında Kur'an'ın cem'i işi sıkı bir kontrol altında yapıldı. Onda bir değişiklik ihtimali yoktur. Herkesin gözünün önünde yapıldı. Eğer bîr noksanlık olsa eshab derhal tashih ederdi. Hazreti Osman istinsah ettirirken de kibar eshabın çoğu sağ idi. İstinsah heyeti küçük bir değişiklik bile yapmadı. Yapamazdı. Hazreti Osman'ın yukarıda geçen sözlerinden anlıyoruz ki, onlar Resulûllahın talimat ve irşadına göre hareket ettiler. Bunun dışına çıkmadılar. İstinsah heyeti Kur'an umurunu bilen en salâhiyetli kimselerden kurulmuştu. O zaman siyasi ihtilaflar çıkmaya başlamıştı. Hiç bir kimse Hazreti Osman'ın devrinde Kur'an'da tahrif yapıldığını iddia edemedi. Hazreti Osman'a karşı söylenen söz onun bir takım kıraetleri menetmesinden ve halkı bir Mushaf etrafına toplamak için bozuk imlâlı Mushafları ortadan kaldırmasından ibarettir. Kur'an'ın tertibine ve istinsahına gelince bu hususta Osman'ın aleyhinde bulunan yoktur. Hazreti Osman'ın işini bütün ashab, Müslümanlar tasvip ettiler.

Hazreti Ali: "Eğer onun yerinde olsaydım ben de aynısını yapardım." demiştir

SÛRELERİN İSİMLERİ

Kur'an'ın sûrelere bölünmesi Ve sûrelerine isim verilmesi de bizzat vahiy sahibi tarafından yapılmıştır. Hadîsi Şeriflerde sûrelerin adları zikrolunur. Fatiha sûresi, İhlâs sûresi, Yâsin sûresi, Kevser sûresi gibi. Sûrelerin bölünmesi ve onlara ad verilmesi Peygamber Efendimiz tarafından yapıldığında hiç bir şüphe ve en ufak bir ihtilaf yoktur. Filan sûrenin şu ve şu âyetleri diye sûrelerin isimleri bir çok rivayetlerde geçer.

İmâm Buhari rivayet ediyor: Abdullah İbni Mes'ud bir gün namaz kılarken Enfal sûresinin kırk âyetini okumuştur.

Fethül-Bari(H. 852/M. 1448), İbni Mes'ud'un hangi âyetten başlıyarak hangi âyette bitirdiğini anlatır. Demek sûre-lerin adları ve âyetlerin sayıları ve tertipleri belli imiş. Buna benzer rivayetler, namazda şu sûrenin, şu âyetleri okundu kabilinden nakiller pek çoktur. Demek sûrelerin âyetlerinin tertibi ve isimleri Peygamber tarafındandır.

Kur'an'ın Allah indinden vahyolunduğunu kabul etmeyen müsteşrikler, şüphesizdir ki tertibinin de tevkifi olduğunu havsalalarına sığdıramazlar. Bu hususu onlarla münakaşa edecek değiliz. Hıristiyanlarca İsa, Allahın oğlu olduğundan vahyi yoktur. Allah cesedi İsa'ya girmiştir. İnsandan Peygamber değil ki ona vahiy gelsin. Onun için vahiy meselesine Hıristiyanlar akıl yatıştıramıyorlar. Onların işine karışacak değiliz. Yeter ki onlar da, bizim Kur'an'ımızın tertibine karışmasınlar.

SÛRELERİN MÜNASEBETLERİ

Yukarıda gerek âyetlerin ve gerekse sûrelerin vahyin Sûrelerin Tertibi Arasındaki Yüksek Ahenk ve Metin Bağlılığı işaretiyle tertip olunduğunu gördük. Şimdi de bunların birbirine nasıl muhkem bir bağ, sağlam bir

münasebet, yüksek bir âhenkle bağlanıp perçinleştiğini görelim. Medine'de tamam olmuş sûreler var. Onun için sûrelerin nüzul tarihine göre tertip olunması o kadar fazla bir şey ifade etmez. Âyetleri ise nüzul sırasiyle tertip edince Kur'an'ın kül halindeki bütünlüğü, âyetler arasındaki bağlılık çözülür. Onun için en doğru olan tertip yapılmıştır. Kur'an'ın nüzul zamanında yaşayan eshab bu işi herkesten iyi biliyorlardı. Nerede, ne münasebetle nazil oldukları pekâlâ malumlarıydı. Bu hususta söz onlarındır. Hazreti Ebubekir ve Hazreti Osman zamanlarında heyetçe yapılan cemi' ve istinsah işleri hepsinin elbirliğiyle yapıldı. Hazreti Ali, Übey Bini Kâab, Abdullah İbni Mes'ud, Abdullah İbni Abbas gibi kibar eshabın tertiplerinin bazı uymayan yerleri vardı. Süyutî (İtkan)'ında. nüzul sırasına göre yapılmış tertiplerden mühim bir kısım zikretmiştir. Abdullah Zincanî Tarihi Kur'an'ında. bu Mushafların ve Cafer Sadık'ın Mushafının tertiplerini göstermektedir. Bunların arasındaki ufak tefek farklara gelince bunun sebebi şudur: Her sûre birden nazil olmuş değil. Bir kaç sûrenin âyetleri birden iniyor. Bir sûrenin nüzulü başlamışken o tamam olmadan

arada başka sûre veya başka sûreye ait âyetler iner. Şimdi o sûrenin nüzule başladığı zamanı itibar edenlerce o evvel olur. Sonunu itibar edenlerce ise sonraki olur. İşte böylece başını ve sonunu itibar etme sebebiyle nüzul sırasında bazı ihti-laflar görülmüştür.

Nüzul tarihine göre Mushaf tertip edenlerin maksadı ortaya yeni bir tertip çıkarmak değildi. Yalnız anlamaya kolaylık olsun diye yapılmıştır. Yoksa böyle tertipleri Müslümanlar arasında yaymak gayesi gütmüyorlardı. Nâsih ve men-suhu kolayca ayırmaya yardımcı olsun diye yapılmıştır. Meselâ böyle nüzul sıra-siyle tertip yapanlardan birisi Hazreti Alî'dir. Bu umumî tertibi kabul etmemek sayılmaz. Hazreti Ali, Hazreti Osman Mushafına aykırı bir tertip ortaya atmak için bunu yapmış değildir. Sünnî ve Şii bu hususta müttefiktir. Hazreti Ali, Mushafı Osman'ı takdirle karşılamıştır. Hattâ Kur'an istinsah olunurken bu işe nezaret edenlerdendi. Eğer bugünkü tertibe muhalif olsa bu işi deruhte etmez, itirazda bulunurdu. O nüzul tarihine vâkıf olduğundan sırf tarihe yardım mak-sadiyle bunu yapmıştır. Bugünkü tertibin Resulü Ekremin tertibi olduğunu herkesten iyi biliyordu.

Hazreti Ali, hakkı müdafaadan çekinmeyen, bu hususta kellesini koltuğuna alan bir zattı. Ebubekir ve Osman zamanında yapılan cemi' ve istinsah işinde bir kusur görse onu söylemekten niçin çekinecekti? Tarih böyle bir şey kaydetmiyor. Haydi o zaman itiraz etmedi, diyelim. Ya kendisi Halife olunca istediğini yapamaz mıydı?

Anlaşılıyor ki Kur'an-ı Kerim'in bugünkü tertibine onun hiç bir diyeceği yoktu. Hazreti Osman'ın işini herkes beğenmişti. Gerek sûrelerin ve gerekse her sûreye ait âyetlerin tertibi Resulü Ekrem tarafından yapıldığı hiç şüphesizdir. Bu iş tevkifidir. Vahye dayanır. Başka türlüsü olamaz. Aradaki münasebet ve alâ-kayı Sahibi Vahiy bilir ve gösterir. Sûreler ve âyetler arasındaki tenasüp son derece canlıdır. Bu hususta yukarıda münasebet düştükçe misaller ve örnekler verdik. Burada da bir tanesini zikredelim:

Meselâ: Bakara Süresindeki ribaya dair olan âyet, sadakaya ait olan âyetleri takibeder. Bunun sebebi şudur: Sadakaya dair olan âyetler ile riba yapmanın günah olduğunu anlatan âyetler fukara lehinde olan âyetlerdir. Bunlardan maksad hep fakirlerin halini ıslah içindir. O günkü ictimaî şartlar bu iki nevi âyetlerin birlikte nüzulüne müsait değildi. Ribayı menetmeden önce içtimai heyeti hazırlamak gerekti. Onun için manaca, konuca ve gayece birbirine bağlı olan bu iki âyet ayrı ayrı zamanlarda nazil olmuştur. Fakat mevzuları birbirine yakın olduğundan tertipte yanyana yazılmışlardır. Bunu yapan Resulü Ekremdir. Bütün rivayetlerden ve gördüklerimizden anlıyoruz, ki Kur'an'ın tertibi son derece mükemmeldir.

Bunu biraz daha izah edelim: Açık ve berrak bir gecede gökyüzünde parıl-dayan yıldızlara bakıyorsun. Öteye beriye rastgele serpilmiş, gelişi güzel oralara

düşmüşler gibi. Öyle tabur halinde sırada dizili değil. Kibrit çubukları gibi istif de edilmemişler. Darmadağınık. Fakat bunların aralarında öyle bir ince nizam ve âhenk var ki, birinin mahrekinden çıkması, medarından küçük bir inhirafı dağılmasını mucip oluyor. Senin gözünle tesadüfe bağlı, gelişi güzel sıralanmış gibi görünen bu gezen ve duran yıldızlar arasında öyle bir âhenk ve nizam var ki, insan hayran oluyor. Bunu bize kim haber veriyor? Heyet ilmi erbabı, astronomi mütehassısı. O işten anlayan o. Bu ince nizamı onun teleskopu görüyor ve göste-riyor. İş ihtisas meselesi. Bu hususta söz heyet âliminin.

İşte Kur'an'daki âyetlerin ve sûrelerin arasındaki ince nizam ve güzel insi-camı da bu ilmin erbabı biliyor. Bize düşen onların haberlerine kanmaktır. Nasıl ki yıldızların nizamı hususunda kozmoğrafya ilmine inanırsak. Bu hususta da iş ihtisas meselesidir. Öyle arapça bir kelime bilmeden, İslâmın elifinden haberi olmadan veya sadece dışı öğrenip fakat ruha nüfuz etmeden Kur'an'ın tertibi aleyhinde söz söylemek akıl kârı değildir. Harekeli Mushafı yüzünden okuyamı-yan birisi kalkar da bunlardan dem vurursa ne demeli? İlim bu gibi şeylerden uzaktır. İşin garibi hem ihtisas devrindeyiz diyoruz, hem de anlamıyacağımız şeylere karışıyoruz. Nasıl olur? Asrımız ihtisas asrıdır. Öyle de olmalıdır. Bir iş ehlinden başkasına bırakılırsa, o işin kıymetini bekle!

Türk Edibi Kâni Efendi, Kur'an sûrelerini tertip sırasiyle takip ederek güzel bir inşa yapmıştır. Kadı Iyaz'ın da sûreleri tertip sırasiyle zikrederek arapça bir duası vardır. Endülüslü şair İbni Cabir ise sûreleri tevriye yaparak manzum bir naatı şerif yazmıştır. Meraklılar onlara da bakabilirler. Bunların üçünü de Bur-salı Mehmet Tahir Beyin (Delilüt-Tefasir'inde bulabilirler.

Evvela Kur'an-ı Kerim'deki sûrelerin tertip sırasıyla bir cedvelini görelim. 114 sûre şöyle sıralanmıştır. Sûrenin sıra rakkamı hizasına nüzul sıra rakkamını koyuyoruz ve her sûrenin âyetlerinin sayısını da işaret ediyoruz:

ÂYETİN MÂNASI NEDİR?

Ayet: Alâmet, nişan, ibret, emri acib, mucize,burhan, delil mânalarına gelir. Bu kelime müfred olup cem'i âyât, ayy, ayay gelir.

Asım Efendi Kamus'unda kelimenin izahında diyor ki: "Ayet, alâmet ve nişan manasınadır. Bir nesnenin şahıs ve kalıbına denir... Cem'i ayât ve ayy gelir, ha'sız ve ayay gelir ya ile... ve âyet ibret mânasına gelir, bunun cem'i ayy gelir ve emare manasınadır ki, bir nesneye delâlet edip yakın ifade eden şey ve hâl ve keyfiyetten ibarettir ve Âyetül-Kur'an Kitabı Kerimden muttasılülmâna Kelâmı Şerife ıtlak olunur, inkıtaına kadar ki, cümle menzilinde olur. Müellif Basair de dedi ki: Âyeti Kur'aniyye huruf ve kelâmdan şol taifedir ki, ifadei mâna ile münkati' ve münferid oluncaya kadar muttasıl ve merbut ola. Ve âyet fil'asıl alâmet ve acib ve cemaat ve ibret mânalarına olmağla herbirinden ahzi sahihtir. (Mütercim Âsim Efendi, Okyanus).

Görülüyor ki: Âyet açık alâmet, nişane, ibret, acaib şey ve tanınmağa sebep olan emare mânalarınadır. Bu itibarla Allah'ın varlığını ve birliğini anlamak hususunda kâinat bir âyettir: Buna "Âyatı Kevniye = varlıktaki âyetler" deriz. Felâketler de Allah'ı hatırlatan birer âyettir. İbret vericidir. İşte Kur'an'daki âyet bu mânaların hepsine gelmektedir. Kâinattaki âyetlere "Ayatı Kevniye" dediğimiz gibi, Kur'an'ın âyetlerine: "Ayâtı Münezzele vahiy suretiyle inmiş âyetler" deriz.

Kur'an'ın âyetleri de ister hakiki, ister takdiri olsun bir başlangıcı ve bir maktaı olan ve bir sûre içinde bulunan bir cümledir veyahut da Kur'an'ın içinde evvelinden ve sonundan ayrılmış olan bir kısımdır. Bir âyet, tam bir cümle demek değildir.

Âyetleri tayin etmek tevkifidir, vahye müsteniddir. Akıl ile bulunmaz, bundan dolayı المصbir âyet sayıldığı halde الم bir âyet sayılmaz.

Basralılar ve Kûfeliler arasında bu hususta ihtilaf vardır. Bazı âyetler tam bir hüküm ifade etmez. Bazı âyetlerde ise bir kaç hüküm beyan olunur. Bir âyeti tam bir cümle gibi tutamayız. "Müdhammetan" bir âyettir. "Velfecr" en kısa bir âyettir. Bakara sonunda en uzun âyet olan "Müdayene" âyeti ise bir sahife tutar, bir âyet sayılmaz. Basralılar ve Kûfeliler arasında bu hususta ihtilaf vardır. Bazı âyetler tam bir hüküm ifade etmez. Bazı âyetlerde, ise bir kaç hüküm beyan olunur. Bir âyeti tam bir cümle gibi tutamayız."Müdhammetan" bir âyettir. "Velfecr" en kısa bir âyettir. En uzun âyet olan "Müdayene" âyeti ise bir sahife tutar.

Âyetler birbirinden fâsıl, durak ile ayrılır ki bu âyetin son kelimesi demektir. Bunun son harfine de "fasıla harfi" denir. Fâsıla harfleri Kur'an'da muayyendir; çok defa en âhenkli olan "Nun" harfi gelir. Fasılalar şiirin kafiyesi ve nesrin seci'leri gibi de değildir.

Âyetler inişlerine göre Mekki ve Medeni diye bir taksime uğradığı gibi "Muhkemat" ve"Müteşabihat" diye de bizzat Kur'an tarafından ikiye ayrılmıştır.

Muhkemât: Mânası beyan edilmeye muhtaç olmayan, yahut yalnız bir türlü mana verilebilecek açık ve muhkem mânalı âyetlerdir.

Müteşâbihat: Sûrelerin başında bulunan mukattaat gibi mânası anlaşılmayan veyahut türlü izah ve tefsirlere müsait bulunan âyetlerdir

SÛRE

Yine evvelâ Kamus sahibi Mütercim Asım Efendiyi dinleyelim:

"Sûre: Derece ve menzilete ıtlak olunur., ve Sûrteül-Kur'an malûmdur. Mânayı mezburdan me'huzdur. Zira her biri âherden maktua menzileten bade menziledir ve süre şeref ve şan mânasına müstameldir. Ve tarhı hasen üzere bünyad olmuş binai refia ıtlak olunur... Ve sûre nişan ve alâmete denir. Ve duvar yapısının urukundan yani her kurundan

ve sırasından bir kura ve bir sıraya ıtlak olunur."

Demek sûre: Yüksek makam, yüce derece, şeref ve şan, alâmet ve nişan, bir yer etrafına çevrilmiş sur, hisar manalarına gelmektedir. Arap şairi Nâbiga, sûre kelimesini yüksek makam yerinde kullanıyor:

الم ان الله اعطاك سورة

Elem tera ennallaha a'take sûraten

En uzun süre 286 âyettir, en kısa sûre de 3 âyettir. Kur'an 30 cüz'e bölünmüştür. Her cüz dört hizbe bölünür. Hizipler de aşırlara ayrılır, sûrelerin başına klişe içine ismi, âyetlerin adedi Mekke'de ve Medine'de nazil olduğu yazılır.

Kur'an'ın sûrelere bölünmesinin hikmetine gelince: Mantıkta izah olunduğu üzere cins altında neviler, onlar da sınıflara bölünürse bu daha hoş ve güzel olur. Cins, nevi ve fasıl taksimi âdettir. Musannifler (yazarlar) da eserlerini kitap, bab ve fasıllara bölerler. Okuyucu bir sûre okuyup diğerine başlayınca daha şevk verici olur. Bu uzun bir yol aldıktan sonra bir konakta dinlenen bir yolcuya benzer. Dinlendikten sonra daha neşeyle yürür.

Büyük Arap edibi Cahız (H. 255/M. 868) diyor ki: "Cenab-ı Hak kelâmını Arapların sözlerine uymayan isimlerle anmıştır. Hak Teala Kur'an diye isim verdi. Araplar divan diyordu. Onların kaside, beyt, kafiye gibi tâbirleri Vardı. Hak Teâlâ sûre, âyet, fasıl dedi."

Cahız'ın bu taksimden maksadı Kur'an-ı Kerim'in şiir olmadığını beyandır. Peygamber hakkında şiir lâfını ilk çıkaran Yahudiler olmuştur. İşte Cahız demek istiyor ki, şiir demek istiyorlar ama şiire benzer yeri yok, isimlendirmeler bile değişik, hele mevzu çok bambaşka.

SÛRELERİN ÇEŞİTLERİ

Sûreler kemiyet bakımından şöyle bir taksime

uğrarlar:

1-Tıval, 2-Miûn, 3-Mesani, 4- Mufassal,

1- Tıval yani uzun süreler yedidir: Bakara, Al-i İmran, Nisa', Maide, En'am, A'raf, Yunus veya Kehif.

2- Miûn, yani yüzlükler, âyetleri yüz dolayında olanlardır ki, Tevbeden sonra gelenlerdir. (Tevbe, Nahl, Hûd, Yusuf, Kehif, İsra, Enbiya, Tâhâ, Mü-minun, Şuarâ, Saffât).

3- Mesani, âyetleri yüzden az olanlardır. Miûndan sonra gelirler. Hâmimler, Elif Lamlar, Tasinler böyledir.

Mesani: (Ahzab, Hac, Kasas, Tasin, Neml, Nur, Enfal, Meryem, Ankebut, Rum, Yâsin, Furkan, Hicr, Ra'd, Sebe', Melâike, İbrahim, Sâd, Muhammed, Lokman, Zümer, Hâmimler, Mümtehine, Fetih, Haşr, Tenzil, Secde, Talak, Nun, Hücurat).

4- Mufassal, Kur'an'ın sonundaki sûrelerdir. Nevevî'ye göre Hücurattan başlar. Onlar da Tıval, Evsat, Kısar olmak üzere üçe bölünür.

Tıvali Mufassal: Hücurattan Buruca kadar, Evsatı Mufassal: Buructan Lemyekün'e kadar, Kısarı Mufassal: oradan sona kadardır.

Sûreler, ekseriya baştaki lâfzın ismini alir: Yâsin, Tâsin gibi. Bir kısmı ilk âyette geçen bir kelimenin ismini taşır: Necm, Asır, Kevser gibi.

Bir kısmı içindeki mevzudan isim alır: Yusuf, İbrahim gibi. Muhtelif mevzulara temas eden süreler ilk inen mevzuların adını taşır. Bakara gibi.

SÛRE SAYISI -- ÂYETLERİN SAYISI

Sûrelerin adedi 114'dür. Bazıları Enfal ile Tevbe'yi,veyahut Vedduha ile Elem Neşreh'i bir saydıklarından 113 derler.

İbni Mesud'a göre 112,

Übey Bini Kâab'a göre 115 diyenler de var.

En uzun sûre Bakara olup 286 âyettir,

En kısa sûre de Kevser'dir, 3 âyettir.

ÂYETLERİN SAYISI

Ayetleri yuvarlak rakam olarak 6666 sayarlar. Bazılarınca daha azdır. Çünkü mukattaat'ı bir âyet sayıp saymama ihtilâflıdır. Bir kaç âyeti bir sayanlar da var. Duraklar ihtilaflıdır, İbni Abbas'tan rivayete göre 6616'dır. Daha çok kabul olunan 6236 âyettir. 113 Besmele de birer âyet sayılır.

Âyetleri şöyle taksim ederler:

1000 Emre dair

1000 Mesel ve ibretler

1000 Nehye dair

500 Ahkâm, helâl ve harama dair

1000 Vaad

100 Teşbih ve dua

1000 Vaîd

66 Nâsih ve mensuh

1000 Haberler ve kıssalar

________

36) Değerli Türk âlimi İbni Kemâl Paşa bunları şöyle nazma çekmiştir:

Bilmek istersen eğer adedi âyâtı Bini emsal ü iberdir, bini ahbar ü kısas

Cümlesi altı bin ve altı yüz altmış altı Beş yüz ayâtı helâl ile harama muhtas

Bindir vaad beyanında anın bini vaid Buldu yüz âyeti Tesbih u duada çü rusuh,

Bindir emri ibadât bini Nehy ü Tehdit Altmış altısı dahi âyeti nâsih ü mensuh

KUR'ANIN ORTASI

1- Sûre itibariyle Kur'an'ın ortası: Mücâdele süresidir.

2- Âyet itibariyle Kur'an'ın ortası: Şuarâ süresindeki (Ve in nezunnuk'e)'dir veya (Ye'fikün) veyahut (Fe elkas-seharatü) dür.

3- Kelime itibariyle Hac süresindeki (Azabül harik) veya (Vel cülud)'dur.

4- Harf itibariyle Kehif süresindeki (Malem testetı' aleyhi sabra) veya az yukarıdaki (Lekad ci'te şey'en nükrâ) veya daha yukarıdaki (Velyetelattaf) dır. Bu kelimenin (T) si birinci yarıda, (L) si ikinci yarıda kalır.

HECA HARFLERİ

Heca harflerini yâni Elifbayı toplayarak hepsini ihtiva eden iki âyet vardır: Âl-i İmran'daki ثم انزل عليكم من بعد الغم أمنة "Sümme enzele aleyküm min bâdilgammi emeneten"

âyetidir. Diğeri de Fetih'dekiمحمد رسولاالله والذين أمنوا معه اشداء علي الكفاررحماء بينهم

"Muhammedün Resulûllah" âyeti kerimesidir.

En uzun sûre Bakara,

En kısasûre Kevser süresidir.

En uzun âyet Bakara'nın sonuna doğru Müdayene

âyetidir.

En kısa âyet de "Velfecri, Vedduha" dır.

İKTİBAS SAN'ATI

Kur'an-ı Kerim'in nazmı celili ne nazım ve ne de nesirdir. O, Kur'an'dır. Fakat bazı âyetleri vezne uygundur. Şairler iktibas yaparak sözlerini böylelikle süslemek imkânını bulur. Ziya Paşa'nın şu beyti öyledir:

Zâlimlere bir gün dedirir Kudreti Mevlâ

"Tallahi lekad âserakellâhu aleynâ"

İktibasların içinde hoşa gitmiyecek gibi yakışık almayanları da vardır. Meselâ Arap şairinin şu| beytleri gibi:

Evhâ ilâ uşşâkıhi târfuhu

Heyhâte heyhâte lima tûadûn

Ve ridfuhu yentıku min halfihî

Li misli hâzâ fel'yamellî amilûn.

Mevzuatül Ulûm sahibinin dediği gibi, insanın bunu tercümeye dili varmıyor. .

SAHABE DEVRİNDEN KALMA MUSHAFLAR (Mesahifi Emsar)

في صحف مكرمة مرفوعة مطهرة بأيدي سفره كرام بررة

Bu bahiste çok alâkalı bir mevzua giriyoruz. Alâka çekici olduğu kadar da şimdiye kadar işlenmemiş bir

konu. Allah yardımcımız olsun. Biliyoruz ki, Hazreti Peygamber Efendimizin hayatında Vahiy kâtipleri tarafından yazılan Kur'an sahifeleri Hazreti Ebubekir'in Hilâfetinde toplanıp bir cilt haline getirilmişti. Bu dağınık sahife-lerin bir araya getirilmiş cildine "Mushaf" مصحف ismi verilmiştir. Mimin

üç türlü harekesiyle caizdir:(37)

Mushaf tâbiri hakkında Süyutî bize şunu naklediyor: Muzafferi Tarihinde hikâye etmiştir ki; Ebubekir Kur'an'ı cem'ettiği zaman:

''Buna bir isim verin'' dedi.Bazıları:

"İncil ismini verin" dediler.

Bunu iyi görmediler. Bir takımı:

"Sifr deyin!" dediler.

Bunu da beğenmediler.

İbni Mesud: "Habeşistan'da bir kitap gördüm, ''Mushaf diyorlardı" dedi ve bu ismi verdiler.

İşte "Mushaf" kelimesi ve tesmiyesi hakkında eski kaynaklarda rastlanan kayıt. Fakat buna ne lüzum var bilmem. Kur'an'da "Suhuf" tâbiri geçer, Semavî kitaplara "Suhuf" denir. Dağınık sahifelerin toplu bulunduğu şirazeli cilde "Mushaf" demek kadar yerinde bir şey olmaz. Yazılı sahifeleri toplayan cilde

"Mushaf" demişler. Bu, arapçadan alınma bir tâbirdir. Habeşistan'a gitmeye ne lüzum var? Rivayet eğer doğru ise, İbni Mes'ud Habeşistan'da sahifelerin toplu bulunduğu şeye "Mushaf" diyorlar diye, bunu tercüme ederek o mânada "Mushaf" kelimesini kullanalım demiş olsa gerek. Yoksa "Mushaf kelimesi Habeşçeden alınma değil, o mânadaki tâbirin yerine tercüme olarak kullanılmıştır. Kur'an sahifelerini toplayan şiraze ve cilde "Mushaf" denir ve "Mushaf'' ismi Kur'an'a mahsustur.

"Mushaf adı verilen bu nüsha Hazreti Ebubekir'in vefatından sonra Halife Ömer'in nezdinde kalmış, onun vefatından sonra da kızı, Resulullahın eşi Ümmül-Mü'minin Hafsa'da durmuştu.

Hazreti Osman'ın halifeliği zamanında Zeyd bini Sabit'in başkanlığında kurulan istinsah heyeti işte bu nüshadan yedi nüsha kopya ederek bunları mühim İslâm merkezlerine(38) göndermişti. Bunlara "Mesâhifi Emsâr" denir. Bir nüsha da Medine'de bırakılmıştı.

Bu nüsha başkalarına merci olduğu için ona "İmam" denilir.

Bir nüsha da Halife Osman kendisi için yazdırmıştı. Bazıları Yemen ile Bahreyn'e gönderilen Mushaflara dair bilgi olmadığından onları hesaba katmıyarak "Beş nüsha istinsah edildi." derler.

Beş nüsha Hazreti Osman tarafından etrafa gönderilmiş ve bunlar esas tutulmuş olduğundan ''Mushafı Osman" tâbiri bunlara şâmildir.

İşte biz etrafa gönderilen bu kıymetli nüshaları, tarihi Mushafları bahis konusu ederek onları araştıracağız. Tarihin dolambaçlı ve karanlık yollarından izler bulabilirsek ne mutlu.

Büyük Türk âlimi rahmetli İsmail Hakkı İzmirli "Maanii Kur'an"da bu Mushaflardan bahsettiği sırada:

"Mekke Mushafı yetmiş senesinde, Medine Mushafı Yezid bini Muaviye zamanında ''Harre"(39) vak'asında, Küfe Mushafı Muhtar zamanında zayi olmuştur. Bugün bu Mushaflar kalmamıştır" diyerek bahsi kısaca keserek kapatıyorsa da, biz bu Mushaflar hakkında daha uzun malûmat vermek imkânlarına sahip bulunuyoruz.

İşi o kadar kısaca bırakamayız. Daha berilere getirebiliriz, hatta bugüne kadar bile geliriz.

Mısır Ediplerinden merhum Mustafa Sadık Rafiî "Î'cazüt-Kur'an" eserinde "Yemen ve Bahreyn'e gönderilen Mushaflardan haber gelmemiştir" diyor ki haklıdır. Hattâ bu iki Mushaf meşhur olmadığından bazıları onları hiç hesaba bile katmazlar da beş nüsha istinsah edildi derler. Onun için biz de diğer beş nüshaya: Medine, Mekke, Küfe, Basra ve Şam Mushaflarına, geçelim ve onları birer birer gözden geçirelim: Bilmem tarih ve talih bize yâr olacak mı?

1- Medine Mushafı Bu tarihi eser Medine'de Ravzai Mutahhere'de muhafaza olunmakta idi. Eserin orada mahfuz bulunduğunu, muhtelif tarihlerde seyyahlar ve meraklılar tarafından görüldüğünü biliyoruz. İslâm ulemasından Mevlâna Şib'li "Tehzibül-Ahlâk" Mecmuasında (H. 1329/M. 1911) bu nüshanın 735 senesinde orada görüldüğünü kaydediyor. Üzerinde şu satırlar bulunuyor: "Resûlullahın ashabından bir cemaatin icma'ı budur. Bu Ashab arasında Zeyd bini Abdullah bini Zübeyr ve Sa'd binil' As vardı!"

Nüshanın diğer yanında toplama işinde çalışan diğer ashabın isimleri yazılı bulunuyordu.

Eser Birinci Cihan Harbine kadar hep Medine'de muhafaza olundu. Harp esnasında ne olur ne olmaza karşı oradan nakledilerek emin yerlerde muhafaza edilen kıymetli eserler meyanında hükümetçe o da muhafaza altına alınmıştır. Harp bittikten sonra eser yine oraya iade edilmiştir.

Rusya Müslümanları âlimlerinden Musa Carullah Bigi, 1930'da Bolşevik-lerin Rusyasından kaçtıktan sonra, Yakın ve Uzak Şark'ta dolaşırken Kur'an ve Mushafa ait epeyi tetkikat yapmış, bunları Hindistan'da neşretmiştir. Mezkûr nüshanın Medine'de Ravzai Mutahherede mahfuz bulunduğunu, Medine-i Mü-nevvere'de Mücavirligi esnasında eseri orada gördüğünü söylemektedir.

2- Mekke Mushafı: Mekke'deki nüshanın Hicretin 735'inci senesinde orada bulunduğunu ve görüldüğünü yine Mevlâna Şibli söylüyor. Bu nüsha hakkında başka bir malûmata rastlayamadım.

3- Küfe Mushafı: Hazreti Osman tarafından Kûfe'ye gönderilen nüsha meçhul bir tarihte Tarsus şehrine gelmiş, orada mahfuz imiş. Çukurova'nın en şirin şehirlerinden biri olan Tarsus, Abbasîler zamanında mühim bir Serhat idi. Me'mun, Seyfûd-Devle; Şair Mütenebbi oradadırlar. Küfe Mushafı oraya her halde Abbasîler zamanında gelmiş olacak. Abbasî Halifeleri orada yaşardı. Nüsha orada muhafaza olunmakta iken sonraları, Suriye'deki Humus kalesine nakledilmiş. (H. 1050-1143/M. 1640-1730) arasında yaşayan meşhur Nablüsî (H.1100/M. 1689) senesinde yaptığı seyahatinde bu nüshayı uzun boylu tavsif eder.

Nablüsî, Şam'da yaşamışsa da, İstanbul, Lübnan, Kudüs, Mısır, Hicaz vesair yerleri dolaşmış, gezdiği yerler ve gördüğü şeyler hakkında müteaddit eserler yazmıştır. "El'hakikatü vel'mecaz" nam eserinde Humus, Mısır vesair yerlerde görmüş olduğu tarihi eserlerden, kıymetli Mushaflardan bahseder. ''Münademetül-Atlâl'' nam eserinde Şam'daki tarihi Mushafları zikreder. "Errihletül-Hicaziye Verriyadül-Ünsiyye fil-Havâdisi Vel-Mesailil-İlmiyye'' eseri

bu adamın boşu boşuna kafa gezdirmediğini gösterir. Uzun boylu vasfını

bildirdiği bu Küfe nüshası, Birinci Cihan Harbine kadar Humus'ta hıfzedilmiş, harp esnasında o da diğer kıymetli ve tarihi eserler gibi muhafaza altına alınmıştır.

4- Basra Mushafı: Müdekkik ilim adamı Mevlânâ Şiblin'in incelediği veçhile Basra Mushafı meçhul bir tarihte Kurtuba şehrine götürülmüştür. Sonra Abdül-Mü'min tarafından büyük bir ihtifalle payitahta naklolunmuştu. 645 tarihinde Mu'telid, sonra Ebül-Hasan Tlemsani fethettikleri zaman bu nüshayı almışlardır. Ebül-Hasan'ın ölümü üzerine bu nüsha Portekiz'e götürülmüş, orada bir tacir tarafından satın alınarak Fas şehrine getirilmiş, orada Devlet Hazinesinde uzun müddet muhafaza olunmuştur. Eserin ondan sonra ne olduğu belli değildir.

Diğer bir rivayete göre bu nüsha Hazreti Osman şehit edilirken okumakta olduğu nüsha idi. Emeviler bu nüshayı bir müddet muhafaza etmişler, sonra İspanya'ya gittikleri zaman, bu nüshayı birlikte alıp götürmüşlerdi. İspanya'da İslâm hâkimiyetinin inhitatı üzerine bu nüsha; Fas'a getirilmişti. Meşhur seyyah İbni Batuta'ya göre (H. 779/M. 1377) bu nüsha Hicretin sekizinci asrında üze-rindeki kan lekeleriyle görülmüştür.

Ömer Rıza Doğrul "Kur'an Nedir?" eserinde "Mevlânâ Şiblin'in yukarıda geçen malûmatını doğru bulmuyor, bu nüshanın Basra nüshası olmayıp, diğer rivayette geçtiği gibi, Hazreti Osman'ın şehit edildiği zaman okumakta olduğu Mushaf olduğunu ve bu nüshanın şimdi Rusya'da bulunduğunu söylüyorsa da Rusya'daki nüshanın Hazreti Osman Mushafı olmadığını az sonra göreceğiz.

5- Şam Mushafı: Şam'a gönderilen nüsha, Kudüs'le Dımışkışam arasında bulunan Taberiye'de mahfuz iken sonraları Şam'a nakledilmiştir. "İlaveli Esmarüt-Tevarih" Abbasi Halifelerinden Müstazhir Billâh'ın Hilâfeti zamanın-daki hâdisatı sayarken şunu kaydediyor: "Nakli Mushafı Şerif-i Osmani Becamii Dımışk Ez Taberiye, sene 492."

Mevlânâ Şiblin'in "Tehzibül-Ahlâk" mecmuasında (H. 1329/M. 1913) yazdığına göre Ebül-Kasım Es-Sebti, Hicretin 657 senesinde Şam Camiinin Maksuresinde Hazreti Osman tarafından oraya gönderilen Mushafı görmüştür. Abdül-Melik de Hicrî 725 senesinde bu nüshayı orada gördüğünü söylüyor. İbnül-Cezerî (H. 751-833/M. 1350-1429) zamanında Şam'da "Mescidüt-Tevbe" de hıfzolunan bu nüsha daha sonra Camii Emeviye nakledilmiş. İbnül-Cezeri Şam Mushafını gördüğü gibi Mısır'da da Mesahifi Emsardan bir tane gördüğünü söylüyor.

Lala Mustafa Paşa'nın 982 tarihli vakfiyesinde Şam'daki mevkufatı zikro-lunurken Hums arazisinde "Vakfı Mushafı Seyyidina Osman" diye bir kayda rastlanıyor ki, bundan o tarihte Mushafı Osman vakfı bulunduğunu anlıyoruz. Demek Mushafı Osman orada mevcut imiş.

Mevlânâ Şiblin'in âlemi İslâm seyahati esnasında İstanbul'a geldiğinde bu

nüshanın mahfuz olduğunu öğrendiğini söylüyor. Sultan Hamit devrinde Şam Camiinde çıkan yangında bu nüshanın yandığını da söylüyorlar. Zahit Kevserî'ye göre (1952) bu nüsha asırlarca orada mahfuz kalmıştır. (40)

Asrımızın âlimlerinden Şamlı Şeyh Abdül-Hakim Efganî, Şam Mushafından bir nüsha istinsah etmek istemiş, Birinci Harpten önce bu işe başlıyarak Şam Mushafının yazısını aynile muhafaza ve şeklini taklid ederek, harf ve kelimelerin suretini, imlâsını koruyarak resim yapar gibi satırları aynen nakletmiş ve tam bir nüsha çıkarmıştır. Şam'da Abdül-Hakim Efganî'nin istinsah eylediği nüsha mevcuttur.

______

(37) "Sahife: Kitap manasınadır ki yazılacak varakadan ibarettir. Cem'i sahayif ve suhuf gelir. Mushaf: Sahifelerin beyned 'deffeteyn müçtemi olduğu kitabı müşerrezden ibarettir.'' -Kamus Tercümesi"

38) Mekke, Küfe, Basra, Şam, Yemen, Bahreyn.

(39) Harre: ...bir mevzi ismidir ki anda sanii Emeviye olan Yezidi Pelid vaktinde bir vak'a olmuştur. Vak'ai Harre maruftur. Mesfur tarafından nehbi Medine ve istiysali ashab için Mesleme bini Ukbe varup hasareti külliye cesaret etmiştir.

Emevilere karşı çıkan Medine halkı kılıçtan geçirilmiş, kadınlara tecavüz edilmiş, Medine 3 gün yağma yapılmıştır.

MUSHAF-I OSMAN

İmam adını taşıyan bu nüsha hakkında rivayetler muhteliftir. Evvelâ Hazreti Osman'ın hususî nüshasına ''Mushaf-ı Osman" dediğimiz gibi, diğer mühim İslam merkezlerine, büyük şehirlere gönderilen nüshalar onun tarafından gönderildiği için, onlara da "Mushafı Osman" denildiği vakidir.

Bu tâbir insani iltibasa düşürüyor. Sonra Hazreti Osman Kur'an okurken şehit edildiği için, Mushafın üzerine kan lekeleri damlamıştı. Bunun Emeviler tarafından propagandaya vasıta yapıldığını biliyoruz. İşte üzerinde kan lekeli Mushaf büyük bir kıymet ifade ediyordu. Onun için maksadı mahsusla eski bir Mushafın üzerine kan damlatarak ortaya Hz. Osman'ın Mushafı diye çıkaranlar da olmuş, bu itibarla Mushafı Osman bahsi çok güçleşmiş bulunuyor. Hangisidir, seçmek zordur.

Sonra bir çok yerlerde Mushaf-ı Osman denilip geçiliyor, bu, Osman'ın özel nüshası mıdır, yoksa etrafa gönderdiği nüshalardan mıdır, onlardan ise hangisidir, bu da ayırt edilmeden bırakılıyor. Çünkü bir seyyah veya âlim, eseri görüp geçiyor, hangi nüsha olduğunu uzun boylu tetkike vakit bulamıyor. Onun için Mushaf-ı Osman deyip geçiyor.

Bu kabil malumattan bazısını nakledelim:

Meşhur tarihçi Makrizi (41) eserinde Kahire'de, Fustat'ta Mısır Fatihi Amr ibni As Camiindeki Mushafları anlatırken oradaki Mushafı Osman'dan bahseder. Abdül-Aziz bini Mervan bu nüshada kim bir yanlış bulursa ona büyük bir mükâfat vâdetmişti. Arayanların içinden Kûfe'li bir hafız "Na'ce" kelimesinin "Nec'a" şeklinde yazılmış olduğunu bulur ve mükâfatı alır. Sonra bu nüsha Kahire'de Sultan Gavri Camiine nakledilmiş, bir müddet burada kaldıktan sonra Seyyidüna Hüseyin Camiine alınmış.

Değerli âlim merhum Muhammed Bahît H. 1323'de tab'edilen(42) eserinde bu nüshadan uzun boylu bahseder. Seyyidüna Hüseyin Camiinde "Hizanetül-Âsâr" da mahfuz olan bu Mushafı Şerif Kufi kadîm yazısiyledir. Yazısı Medine ve Şam Mushafı yazısına tam uygundur. Maide Süresindeki kelime "Men yertedid" yazılıdır, "Men yerted" değil, diyor.

Şeyh Bahît'e göre bu Mushafı Osman'dır. Mushafı Osman değilse bile hiç olmazsa onlardan aynen istinsah edilerek yazılmıştır. Yine Makrizi Salâhaddin Eyyubi'nin Veziri Kadı Fadıl'ın medresesinden bahsederken medresenin kütüphanesinde Hazreti Osman'ın yazdırdığı Kur'an nüshalarından birinin bulunduğunu ve bunun müşarünileyh Kadı tarafından 20.000 altına satın alındığını zikrediyor.

Buna tereddütsüz, hayır diye cevap vereceğiz. Yukarıda geçen Basra Mushafından bahsederken Mevlâna Şibli'den alınan malûmattan sonra

Ömer Rıza Doğrul"Kur'an Nedir?" eserinde şu satırları yazıyor: "Hazreti Şibli'nin tahki-katı bu merkezdedir. Fakat diğer bir rivayete göre son nüsha Hazreti Osman'ın şehadeti sırasında okumakta olduğu nüsha idi. Emevîler bu nüshayı bir müddet muhafaza etmişler, sonra İspanya'ya gittikleri zaman bu nüshayı birlikte alıp götürmüşlerdi. İspanya'da İslâm hâkimiyetinin inhitatı üzerine bu nüsha Fas'a getirilmişti. İbni Batuta'ya göre bu nüsha Hicretin sekizinci asrında üzerindeki kan lekeleri ile görülmüş. Ayni nüsha 1904(?) de Buhara'dan Moskova'ya(?) naklolunmuş."

Ömer Rıza bununla ortaya iki mesele çıkarıyor:

1- Mevlâna Şiblin'in Basra Mushafı olduğunu söylediği nüshanın, Basra Mushafı olmayıp Hz. Osman Mushafı olduğu,

2- Rusya'daki Mushafın Hz. Osman Mushafı olduğu.

Hangisi doğrudur, meseleyi inceliyelim:

Birinci mesele üzerinde durmaya değmez. Onun için ikinci noktaya geçiyoruz: Rusya Müslümanlarının değerli âlimi Şahabüddîn Mercanî (1815-1889) "Vefeyatül-Eslâf ve Tahiyyatül-Ahlaf eserinde tahkik ettiğine göre, bu nüsha Mushaf-ı Osman değildir. Çünkü bundaki bazı kelimelerin imlâsı Mushaf-ı Osman'ın imlâsına uymamaktadır. Zira Kur'an'ın elfazı gibi, imlâsı da aynen hıfzolunmuştur. Kur'an hattından resm-i Mushaftan bahseden eserler pek çoktur. Bu eserlerde "Mesahifi Emsar"ın yazılarından uzun boylu bahsolunur. Hangi kelime nasıl yazılmış, bellidir. Ebu Amr Ed-Dani'nin "El-Mukni'i bu hususta en bol misalleri verir. Hangi kelime, hangi Mushafta nasıl yazılı ; bunları gösterir. Yukarıda Kasım bini Sellâm'dan naklen Medineliler ile Iraklılar arasındaki 12 ihtilaf noktasını göstermiştik. Ebu Amrud-Dani'ye bakalım, meselâ; Bakara sûresinde "İbrahim ابراهم " kelimesi eski imlâya göre bazısında

TÜRKİYE'DEKİ TARİHÎ MUSHAFLAR

İstanbul'da Türk ve İslâm- Eserleri Müzesinde şu tarihi Mushaflar bulunmaktadır: (43)

457 numarada: Hazreti Osman'ın imzasını ve Hicrî 30 senesini havi Mushafı Şerif.

557 numarada: Hazreti Ali'nin imzasını havi Mushafı Şerif.

458 numarada: Hazreti Ali'nin yazısı olduğu işaret edilen bir Mushaf. Hazreti Ömer'e nisbet olunan ve ceylân derisine yazılmış, tahtaya yapıştırılmış bir Kur'an sahifesi. Birinci Sultan Abdül-Hamid'in (1181-1203-1774-1789) 1196 tarihli Kütüp-hanesi fihristinde şu Mushafların bulunduğu kaydına rastlıyoruz:

Hazreti Osman Radıyallahü Teâlâ anh hattı şerifiyle evveli Sûrei Â'raf, Kelâmı Kadîm, satır 13, cilt I.

Hazreti Ali Radıyallahü Tealâ anh hattı şerifiyle evveli Sûrei Hucurat, Kelâmı Kadîm, satır 7, cilt I.

Keza Bezmiâlem Sultan'ın 1267 tarihli vakıf kitapları fihristinde şu kaydı görüyoruz: Mushaf Behattı Hazreti Ali.

HAZRETİ ALİ MUSHAFI

Mısır'da Kahire'de Seyyidüna Hüseyn Camiinde, Ali bini Ebitalib'e mensup kendi el yazısiyle Kûfî kadîm hattiyle yazma bir Mushaf vardır. Bu ya bizzat Hazreti Ali tarafından yazılmıştır, veya Küfe'de onun emir ve mürakabesiyle de yazılmış olabilir.

Şi'anın Camiül-Ezher'i mesabesinde olan Meşhed'de, Necefül-Eşraf Medresesinde ve Camiinde de Hazreti Ali'nin yazısiyle Mushaflar bulunmaktadır.

Mısırlı Türk dostu AbdülVehhab Azzam Seyahatnamesinde Meşhed'de hattı Küfi ile yazılı bir Mushaftan bir kısım gördüğünü ve sonunda şu ibare bulunduğunu yazıyor: "Bunu Ali bini Abutalip yazdı."

Yine orada diğer tam bir Mushaf vardır, o da Kûfî hattiyle, sonunda şu ibare yazılı: ''Bunu Hasan bini Ali bini Ebitalip yazdı.''

Şî'a ulemasından Abdullah Zincanî, Tarihi Kur'an'ında Necefül-Eşref'te Hazreti Ali hattiyle Mushaf bulunduğunu söyler.

Hazreti Ali tarafından yazıldığı söylenen bir Kur'an'dan bazı sahifeler Lâhor'da Camii Kebir'de mahfuzdur.

İbni Nedim (377)'de Ebuya'lâ Hamza El-Hasenî nezdinde Hazreti Ali hattiyle bir Mushaf gördüğünü ve bunu Hazreti Hasan'ın evlâdı tevarüs ettiğini söylüyor.

Görüyoruz, muhtelif eski nüshalar, Sahabe devrinden kalma Mushaflar bugün de elde mevcuttur. Ancak burada mühim bir meseleyi sormak hatırımıza geliyor:

Peygamberin huzurunda Vahiy kâtipleri tarafından yazılan o Kur'an sahifeleri acaba ne oldu, nerede kaldılar? Ebubekir zamanında Kur'an cem'olunurken o sahifeleri behemehal heyete getirip gösteriyorlardı. Kur'an bir yere toplanarak tedvin ve tesbit edildikten sonra onları ne yaptılar? Vakıa artık onlara lüzum yok. Fakat bunların eseri ve tarihî emsalsiz bir değeri var. O bakımdan Ashab bunları teberrüken alıkoymadı mı? İlk Vahiy bunlara tesbit edildi. Resulûllahın gözleri gördü, elleri değdi diyerek onları hıfzetmediler mi? Resulûllahın saçını, sakalını teberrüken alan Ashab, bu sahifeleri en kudsî bir eser gibi saklamadılar mı? Sakladılarsa bu sahifeler sonraları ne oldu? Bu hususta hiç bir kayda rastlayamadım. Kime sordumsa bu sorum cevapsız kaldı.

Diğer bir mesele daha var: Hazreti Osman zamanında istinsah edilen nüshalardan bahislere rastlıyoruz, hem bol bol. Fakat Ebubekir zamanında cem'edilip ondan istinsah edilen asıl nüsha ne oldu? Bu hususta şunu biliyoruz: Hazreti Osman istinsah ettikten sonra o nüshayı yine Hazreti Ömer'in kızı Hafsa'ya iade etti. Nüsha Hafsa'da durmaktadır. Taberanî'nin sahih bir senetle Salim'den rivayet ettiğine göre: "Mervan, Hafsa'ya adam göndererek Kur'an'ın istinsah edildiği bu Mushafı ondan istiyordu. Hafsa da vermekten çekiniyordu. Hafsa'yı defnettikten sonra Mervan, İbni Ömer'e (Hafsa'nın kardeşine) adam göndererek "bu Mushafı bana gönder" dedi, o da. Mushafı gönderdi." "Mecmauz-Zevaid, Mısır tab'ı".

Böylelikle bu nüshanın Emevilere geçtiğini anlıyoruz. Hafsa, H. 41 veya 45 senesinde öldüğüne göre Mushaf o tarihte Emevilere intikal etmiştir. Acaba sonra ne oldu, nerede kaldı? Yine bir kayda rastlayamıyoruz.

Abdül-Azim Zürkanî "Menahilül-İrfan" ında (1940 tab'ı) şu tuhaf malû-matı veriyor: "Medine Valisi Mervan, Hafsa'nın cenazesine iştirak etti. Abdullah ibni Ömer'den o Mushafı aldı. Hafsa'dan istemişti, vermemişti. İbni Ebi Davud bunları yaktı diyor. Bir rivayette yıkadı, diğerinde ise yırttı. Şüpheye düşmesinler diye böyle yapmış. Çünkü dağınık sahifeler halinde imiş." "Mecmauz-Zev'aid" in rivayetinde öyle bir şey yok. Bunu nereden ve nasıl çıkarıyorlar bilmem!

EN MEŞHUR HATTATLAR Kur'an'ın Teclit veTezhibi

Müfessirler, Kur'an'ın engin denizleri andıran mânalarına dalar, Kurra' onu en tatlı ve hoş nağmelerle okur, belâgatçılar yüksek âhenk ve fesahatını meydana çıkarırken diğer taraftan da hattatlar onu en güzel şekilde yazmaya uğraşmış, bu uğurda san'atın en yüksek maharetini dökmüşlerdir. İbni Mukle'den (H. 338 - M. 949), Yakut Müsta'sımî'den (H. 618 / M. 1221) tut da Hafız Osman'lara gelinceye kadar nice san'at parmakları oynamış, çıtır çıtır yazarak kelimeleri inci gibi Medine'de dizmişlerdir. Dillerde dolaşan bir söz vardır: Kur'an-ı Kerim Mekke'de indi, Mısır'da okundu, İstanbul'da yazıldı. Bu söz Türk hattatlarının bu san'attaki üstünlüğünü göstermeye kâfidir. Türk hattatları yazıya en güzel ve mükemmel şeklini vermişler, pek san'atkârane Kur'an'lar yazmakta âdeta san'at yarışına çıkmışlardır. Bugün şark ve garp kütüphanelerini süsleyen nice eserler, gören-lerde hayranlık uyandırmaktadır. İçlerinde çeşit hatla yazılmışlar, altın hatla yazılı Mushaflar, altın yaldızlı Mushaflar var, bunların ekserisi Türk hattat-larının kaleminden çıkmıştır.

İbni Mukle (H. 338/M.949) nesih yazıyı mükemmelleştirmiştir. Kûfî yazıdan elli neviden ziyade yazı çıkmıştır. Sultan Melikşah Selçukî'nin kâtibi Eminüd-Din Yakut Müsta'sımî (H. 618/M. .1221) yazıya büyük hizmet edenlerdendir. Hafız Osman'ın (H. 1111 /M. 1699) Mushafları ise birer hârikai san'attır. Kendisini Köprülüzade Vezir Mustafa Paşa himaye ederdi. İkinci Mustafa'ya ve İkinci Ahmed'e hat hocalığı yapan Ağakapılı İsmail Efendi (H. 1106/M.1694)'de 25 Mushaf yazmıştır ki, birer fen ve san'at mucizesi sayılmaya lâyıktırlar. Yazı, hacim, yaldız, tezyin, tezhip bakımından çok tenevvü göstermişlerdir. Büyük Kıt'ada Mushaflar pek çoktur. En büyük hacimde Mushaf Kahire Kütüphanesindedir. Boyu 1,17 metre, eni 98 santimetredir. Posta pulu büyüklüğünde Mushaflar da basılmıştır. Eskiden tomar şeklinde yazılmış Mushaflar vardır. Hattâ pirinç tanesi üzerine âyet veya İhlâs, Fatiha Sûreleri de yazılmıştır. Yavuz Sultan Selim'in ve Yıldırım Beyazid'in üstünde baştan sona kadar Kur'an-ı Kerim yazılı hırkaları, kaftanları vardı. Bunları namazda ve harp esnasında giyerlerdi.

Teclit ve tezhip san'atı Kur'an'da en yüksek maharetini göstermiştir. Altınla yazılı, altın yaldızlı Mushaflar var. Duraklar pek süslüdür. Başlıklar, hizib ve aşır işaretleri nice san'at tenevvuuna mâkes olmuştur. Nakışlı nefis hatla yazılmış Mushaflar, tezhip san'atının bütün nefaseti bu sahada parlar. Selef, Kur'an'ı her şeyden tecrid ederken Gazali gibi bir âlim Kur'an'ın böyle nakışlı ve yaldızlı yazılmasında, tezhibinde bir beis görmediğini söylemiştir. Hattâ tezyin ve tezhipte tâzim olduğundan öyle yazmak müstahsendir demiştir; Güzel san'atlar âşıklarının hayran hayran seyrettikleri nice süslü cilt içindeki eşsiz yazılar müze ve kütüphane salonlarını tezyin etmektedir. Kûfî yazıdan tut da her nevi yazı nümunelerine rastlanır. Nokta ve harekelerin geçirdiği safhalar bu Mushaf'larda çok âlâ görülmektedir. Nokta ile harekelenmiş Mushaflar çoktur.

İstanbul'da, Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde (eski Evkaf Müzesi) nice tarihî kıymetli eserler vardır.

538 No.: Edirne'de İkinci Selim Camiinden gelme

BAZILARI ŞUNLARDIR

üstü, baştan sonuna kadar Kur'an-ı Kerim yazılı hırka, üstlük.

1440 No: Gümüş üzerine hakkedilmiş En'am Seresi, Dördüncü Murad'ın validesi için Babüs-Seade ağalarından Malatyalı İsmail ağa tarafından yazdırılmıştır. Fildişi, sedef, bağa işlemeli, gümüş kakmalı rahleler üzerlerinde müzehhep Mushaflar var.

Amasyalı Şeyh Hamdullah, Erzurumlu Halid, Karahisarlı Ahmet, Kazasker Mustafa İzzet, Derviş Ali, Yedikuleli Abdullah, Hafız Osman gibi Hicrî 10, 11, 12 ncı asırlardaki en mühim Türk hattatlarının elinden çıkma Türk tezhipleriyle müzeyyen Mushafları görüyoruz.

Pek çok ve pek nefis Mushaflar yazmış olan Galatalı Naili'nin 99, 100, 101 inci defa yazdığı Mushaflar da buradadır.

Üçüncü Ahmet tarafından validesinin Üsküdardaki camiine vakıf olan gayet büyük bir Mushaf vardır.

442 numarada: Timurlenk'in torunu Şazmelek Hanım tarafından Hicrî 871 yılında yazılmış Mushaf,

Yakut Müsta'sımî tarafından Bağdat'ta yazılan Mushaf,

Hicrî dördüncü, beşinci, altıncı ve sekizinci asırlara ait Kûfî, sülüs ve nesih yazılarla yazılmış Mushaflar,

Muhtelif asırlara ait ve ceylân derisi üstüne Kûfî yazı ile yazılmış Mushaflar ve cüz'ler.

358 No.: Ceylan derisi üzerine yazılmış oniki asırlık bir Mushaf.

2019 No.: Birinci Abdül-Hamid'in (1181-1203 -1774-1789) 1196 tarihli vakıf kütüphanesi fihristinde: İbnüş-Şeyh, Yakut Müsta'sımî, Hocazade, Hasan Basri, Mustafa Eyubî hattiyle Mushaflar görüyoruz.

Vakıflarda 974 numaralı teberrükât defterinde şunlar kayıtlı, altın hatla kebîr Mushafı Şerif maa sedefkârî rahle, altın yaldızlı Mushaflar,

Selâtiyni izamın kendi hatlariyle teberrük buyurdukları Mushafı Şerifler,

Kûfî, Acem, Halebî hattiyle müzehhep büyük, küçük Mushaflar, Türkî ve Farisi tercümeli Mushaflar...

Eczai şerife: Kur'an-ı Kerim cüzleri.

Kahire'de:

1870'de Hidiv İsmail Paşa tarafından kurulan Kütüphanei Hidiviye ki, sonradan Darül-Kütübil-Mısriye adını almıştır, içinde bir milyona yakın kitap bulunan bu kütüphane Mushaf bakımından pek zengindir. Hacim itibariyle en büyük Mushaf buradadır. Dokuzuncu Hicrî yüzyılında yazılan bu Mushaf 117 x 98 cm olup büyük kıtadadır. Mısır'da Kölemen devirleri büyük kıtada bir çok Mushaflar bırakmıştır. Sultan Şaban Mushafları pek çoktur. Her satırı elifle başlayan bir Mushaf vardır. Nice müzeyyen ve müzehhep Mushaflar mevcuttur. Zaten Mısır eskidenberi Mushafça zengindir. Makrizî'nin tarihi buna delildir. Emîr Cemaleddin'in 810'da kurduğu kütüphane de çok kıymetli Mushaflar ve nadir eserlerle dolu idi.

Mısır'da muhtelif hükümetler gelip geçtiğinden hepsi bu hususta birer yığın eser bırakmıştır.

Mısır Hükümet Kütüphanesinde nokta ile harekeli Kûfî hat ile bir Mushaf vardır. Bu Mushaf, Amr Camiinden alınmıştır. Büyük kıtada ceylân derisi üzerine yazılmıştır. Siyah mürekkeple yazılmış olup hareke için konulan noktalar kırmızı renktedir.

Şi'a'nın merkezi olan Necefül-Eşrefte, Meşhet'te pek eski ve tarihi değeri haiz Mushaflar mevcuttur.

Avrupa'da:

Paris, Londra, Vatikan, Berlin, Petersburg, Gırnata vesair Avrupa kütüphanelerinde nice kıymetli Mushaflar vardır.

Münih şehrinde yapılan Mushaf sergisinde binlerce Mushaf sergiye konulmuş, orada arzolunmuştur. İçlerinde nice nadide eserler var. Avrupalılar bu gibi kıymetli eserleri toplamışlardır. Onları ya kadir bilmez ellerden yok pahasına almışlar veya tozlu kütüphanelerden çıkarıp aşırmışlardır. Bu hazineler Avrupa'ya böyle gitmiştir. En nadir eserleri onlar bulup neşrediyor. Şark uyuyor. Ecdadının bıraktığı mirastan, kıymetli kültür hazinesinden haberi yok.

Bu bahsi kaparken şunu da kaydedeyim: Mısır Darı Âsârı Arabiye Müdürü Muhammed Zeki Hasan'ın naklettiğine göre, R. Gottheil Paris'te çıkan "İslâm etüdleri: Aevue de Etudes İslamique" mecmuasının 1931 senesinde çıkan birinci sayısında, içinde bazı resimler bulunan bir Mushaftan bahsetmekte ve 21-24. sahifelerinde bu eseri anlatmakta. Bu görülmedik bir şeydir. Tarihî ve edebî eserlerde, hattâ Peygamberler tarihinde bazı minyatürler var. Hattâ Tantavi Cevheri'nin resimli Tefsirini de biliyoruz. Ancak resimli Mushaf görmediğimiz gibi duymamıştık da. Bu Mushaf 19'uncu asırda yazılmaymış. İran'daki garpla temasın ilk müfrit tesirleri altında kalınarak yapılmış olsa gerek. Mushafların kapları ve kapakları üzerinde tezyinatta kuş vesair hayvan resimleri ise eskiden beri yapılagelmiştir. 1328'de Tahran'da basılan "Rehnümayı-Gencinei-Kur'an'' adlı eserde bu kabil Mushaf ciltlerinden örnekler vardır.

* Üzeyr Peygamberden bahseden ayetin kenarına merkep resmi yapılmış!.. Meraklılar görebilir.

EN ESKİ MUSHAFLAR

En eski kaynaklardan biri olan İbni Nedim Fihristinde şu malûmata rastlıyoruz: "İbni Nedim'in zamanında Muhammed bini Hüseyin adında bir adam varmış, çok kitap topluyormuş. Misli görülmedik bir kütüphanesi varmış. Nahiv Lügat, Edebiyat ve Kütübi Kadîmeye dair kitaplar toplamış, İbni Nedim diyor ki: Bana kitaplarını hıfzetmekte olduğu bir kitap mahfazası, dolap gösterdi

ki içinde 300 Rıtıl kadar kitap var. Deri, Papirüs, Çin kâğıdı, Hicaz kâğıdı, Horasan kâğıtları üzerine yazılmış muhtelif yazılar var. Bana anlattığına göre, Kûfe'den bir adam -ismi hatırımdan gitti- eski Mahtutat toplamaya meraklı ve düşkün imiş. Öleceği zaman, aralarındaki dostluğa binaen bunları ona vermiş, o evrakı karıştırdım. Nice acaip şeyler gördüm. Zaman bir kısmını eskitmiş. Ulemanın kendi el yazılariyle muhtelif evrak var...''

"Onların arasında Hazreti Ali'nin arkadaşı Halid bini Ebil-Heyyaç hattiyle bir Mushaf gördüm. Sonra bu Mushaf Ebu Abdullah bini Hâni'ye intikal etti. Hazreti Hasan ve Hazreti Hüseyin hattiyle yazılmış yazılar gördüm. Hazreti Ali yazısiyle Ahitnameler, Emannameler gördüm ve Peygamberin diğer Kâtiplerinin hattiyle yazılar gördüm. Keza nahiv ve lügat ulemasından Ebu Amr İbnil-Alâ, Ebu Amrüş-Şeybanî, Asmaî, İbnül-A'rabî, Sibeveyh, Ferra', Kisâî hatlariyle yazılar var. Keza Hadîs ulemasından Süfyan ibni Uyeyne, Süfyanı Sevrî, Evzâî vesaire hattiyle yazılar gördüm. Sonra bu adam ölünce o mahtutatı kaybettik. Başka bir haberini işitmedik. Onların içinden mezkûr Mushaftan başkasını görmedik, her ne kadar arayıp soruşturdumsa da boşuna."

İlk Mushaf yazanlara dair şu malûmatı veriyor:

"İlk devirde güzel hatla yazan Halid bini Ebil-Heyyaç'tır. Onun hattiyle bir Mushaf gördüm. O Velid bini Abdülmelik'e Mushaf ve şiir yazmak için nasb ve tayin edilmişti. Medine'de Mescidi Nebevî'nin kıblesindeki "Veş-Şemsi ve Duhahâ" dan Kur'an'ın sonuna kadar altın hatla yazılı yazıyı o yazmıştır. Ömer ibni Abdül-Aziz'e de aynı tarzda bir Mushaf yazmıştır. Basralı Hoşnam, Kûfeli Mehdi de Reşit zamanında en güzel Mushaf yazanlardandır!" İbni Nedim el-Fihrist'inde daha başka isimler de sayıyor.

MATBU MUSHAFLAR

Bilindiği üzere ilk defa matbaacılık onbeşinci asrın ortalarında Gutenberg tarafından icad olunmuştur. Onun ilk bastığı kitap İncil'in tab'ını 1455'de tamamlamıştır. Medeniyetin yayılmasında en büyük âmil olan matbaacılık şarka yavaş yavaş sokulmuştur.

Şarkta matbaanın kabulünden önce, Avrupa'da Arap harfleriyle eserler basılmış, bunlar Müslüman ülkelerine yayılmıştır. 1587'de Üçüncü Murat tarafından, yabancı memleketlerde basılmış arapça kitapların Osmanlı ülkesinde serbest satılması için bir ferman verilmiştir.

Osmanlı ülkesinde Rum, Yahudi vesairenin matbaaları vardı. Nihayet ül-kemizde Türkçe matbaacılık Üçüncü Ahmet zamanında, Lâle Devri Veziri Nevşehirli Damat İbrahim Paşa' nın Sadrazamlığı sırasında İbrahim Müteferrika marifetiyle kurulmuştur. İlk matbaa (H. 1139/M. 1727) de açılmış ve ilk eser olarak basılan "Vankulu" lügatinin baskısı (H. 1141/M. 1729)'da tamamlan-mıştır.

Kitap basmak bir nevi hakaret sanıldığından bu iş bu kadar gecikmiştir. Padişahtan ferman, Şeyhül-İslâmdan fetva lâzımdı. Kitap basmanın caiz olduğuna ilk fetva veren 5l'inci Şeyhül-İslâm olan Ebezade Abdullah Efendi'dir.

Ancak fetvada Mushafın ve dinî eserlerin basılmasına cevaz verilmiyordu. Hal-buki Avrupa'da ilk defa İncil basılmıştı. İşte bundan dolayı İstanbul'da mat-baanın kabulünden çok sonra Mushaf tabedildiğini görüyoruz. Patrona Halil ihtilâlinden sonra matbaacılık biraz durmuştur. Birinci Hamit 12 Mart 1784 tarihli Hattı Hümayunla matbaanın ihya ve tevsiini emretmiştir.

Türkiye'de matbaa kurulması için Şeyhul-İslâm Abdullah Efendi 1139 H. tarihinde fetva verdi. Ondan sonra padişahtan ferman çıktı.(44)

Fetva şudur:

"Basma san'atında maharet iddia eden Zeyd, lügat ve mantık ve hikmet ve hey'et ve bunların emsali Ulûm-i âliyede telif olunan kitapların hurûf ve kelimâtmın suretlerini birer kalıba nakış edüp evrak üzerine basma ile ol kitapların misillerini tahsil ederim dese, Zeyd'in bu vecihle amel-i kitabete mübaşeretine şer'an ruhsat var mıdır? Beyân buyurula."

El-Cevab:

Allahu a'lemu, basma san'atında mahareti olan kimse bir musahhah Kitab'ın hurûf ve keli-mâtını bir kalıba sahihen nakış edüp evraka basmakla zaman-ı kalîlde bilâ maşakka nüsha-i kesîre hâsıla olup kesret-i kütüb rahîs behâ ile temellüke bâis olur. Bu veçhile fâide-i azîmeyi müştemil olmağla ol kimseye müsâade olunub bir kaç âlim kimseler sûret-i nakış olacak kitabı tashih için tayin buyurulursa, gayet müstehsene olan umurdan olur.

Ketebehu: Abdullah el-Fakîr ufiye anhu

İbrahim Müteferrika ve Sa'îd efendiler, matbaa için gerekli fetva ve fermanı aldıktan sonra, matbaayı kurdular ve ilk olarak Vankulu lügâtı'nı basmakla işe başladılar, başka eserler de bastılar. Fakat bu sırada Patrona Halil isyanı çıktı, matbaa işlerine ara verildi. H. 1156 tarihinde Yenişehir Müftüsü Abdullah efendi birinci fetvâ mahiyetinde tekrar ikinci bir fetva verdi ve matbaacılık işi yeniden canlandı. Ancak tefsir, hadîs, fıkıh ve kelâm gibi dinî eserler ve mushaf basımı müstesna tutuluyordu. Cevdet Paşa bunu şöyle anlatır:

"...Taassup erbabının itirazından korkulduğundan din kitapları basılamıyordu. Çünki basarken harflerin makineye girip sıkılmasında hakaret görülüyordu. Halbuki, sahifeleri dağınık halden kur-tarmak için cilt yapılırken, mücellit onları mengeneye sıkıştırıyor, muştayla vuruyordu. Bir işten maksad ne ise hüküm ona göredir, kaidesine göre sonraları din kitaplarının tab'ına başlandı... "(45)

İstanbul'da Mushaf resmen henüz basılmıyordu. Halbuki, dış memleket-lerde basılıyor, hattâ İstanbul'da Valide Han'ında kaçak basılıp satılıyordu. Hükümet basmak istiyordu, fakat henüz bu hususta fetva yoktu. Nihayet Cevdet Paşa'nın himmetiyle H. 1291 yılında, İstanbul'da, hükümet eliyle mushaf tab'ına başlandı. Bunu da Cevdet Paşa'dan dinleyelim:

"Nice senelerden beri Kur'an-ı Kerim'in tab'ı, Bâb-ı Ali'ce arzu olunduğu halde bu hususta Bâb-ı Fetvadan uygun cevap alınamıyordu. Bâb-ı Ali tereddüt halindeydi. Halbuki İranlılar, Vâlidehan'ında ve diğer yerlerde gizlice Kur'an-ı Kerim tab'ı ile âşikâre satıyorlardı. Ve bazı matbaalar-daki basılmış sahifeler bakkal dükkanlarında görülmekle, bu ise Kur'an hakkında hürmetsizliği mucip olduğundan, Şeyhu'l-İslamlık makamından arasıra şikayet geliyordu. Bâb-ı Ali bazen bu sahifelerin satışını yasaklar, bazen müsadere ederdi. Bu sırada Fransa'da Hafız Osman hattıyle bir mushaf Fotolitograf yani aks-i ziya san'atıyla tab' ettirilerek bir çok nüshası İstanbul'a getirildi. Bab-ı Ali'ce satışına ruhsat verilerek âşikâre satıldı. Lakin yazıları layıkıyla çıkmamıştı. Bunun üzerine Meclis-i Vükelâda müzakere yapılarak Matbaa-i Amire'de gerekli hürmet gösterilerek Mushaf-ı Şerif tab'ı münasip görülüp icrası bana havale buyuruldu. Derhal tabıhanede tezgâhlar kuruldu ve bu san'atta mahir olan Ali Efendi marifetiyle Şekerzâde'nin meşhur Mushaf-ı Şerifi tabettirildi. Buna dair H. 1291 senesi, tarafımdan tanzim ile tab'ı ve neşir olunan İlannâmenin sureti aşağıya yazıldı.(46)

"400 seneden beri Mushaf-ı Şerifler, ekseriya nesih yazı ile yazıla gelmiş ve bu san'atta pek mahir üstâdlar gelip geçmiştir. Bu seçkin üstâdlar, şöhret ve maharetçe müteaddid sınıflara ayrılabilirler:

En yüksek mertebede bulunanların birincisi Şeyh diye ma'ruf olan Hamdullah Agâh efendidir ki, Yâkût Müsta'samî'nin icad eylediği usulü bir güzel şive üzre ifrağ eden O'dur. 926'da vefat etmiştir.

İkincisi Hafız Osman'dır ki, Şeyh'e hakkıyle uyarak O'nu taklid eylemiş ve yazıyı bir mertebe daha toplayıp bir güzel üslûp vermiştir. 1110 tarihinde vefat etmiştir.

Üçüncüsü işbu Hafız Osman'ın talebesinden Yedikuleli diye maruf olan Seyyid Abdullah efendidir ki, hocasının yazısını fark olunmaz mertebede taklid eylemiştir. 1140'ta vefat eylemiştir.

Dördüncüsü Yedikulelinin talebesinden Şekerzâde diye maruf olan Mehmed efendidir. Nesih yazıda hocasını taklid ile beraber bu sanata bir güzel şekil ve nezâket vermiştir.

İkinci sırada gelenler: Yedikuleli'nin talebesinden Eğrikapılı diye maruf olan Râsim efendi ve meşhur hattat Afif efendinin damadı ve talebesi olan Deli Osman ve Mehmet Celâleddin ve Şimşir Hafız'dır. Onlardan sonra muhtelif derecelerde pek çok meşhur hattat vardır.

Şeyh'in ömrü tecrübe ile geçip bu san'atı malûm olan dereceye getirinceye kadar pek çok emek vermiştir. İlk zamanlardaki yazısıyla sonraki yazıları arasında pek çok fark vardır. Yazdığı Kelâm-ı Kadîm'lerin içinde en ziyade beğendiğini, Hazret-i Peygamber Aleyhisselâm'a hediye olmak üzere Medine-i Münevvere'ye göndermiştir. Bunu taklid ederek bir Kelâm-ı Kadîm yazmak üzere Üçüncü Sultan Ahmed tarafından Şekerzâde memur olmakla, gidip Medine-i Münevvere'de ikâmet ile harfi harfine O'nu taklid ederek bir Mushaf-ı Şerîf yazarak O'nu İstanbul'a getirdiğinde, I. Sultan Mahmud tahta çıkmış

bulunduğundan, O eşsiz eseri O'na arz eylemiştir. Bu defa O nüsha İstanbul'da Baş Hafız olan Demir Hafız'a okutturuldu ve görülen yanlışlar asrımızda Şeyhul-Hattâtîn ve Reîs-l-Ulemâ olan İzzet Mustafa efendiye tashih ettirildi. Ve asrımızda yeni çıkan aks-i ziya san'atında mahir olan Erkan-ı Harp fotoğrafhanesinde vazife yapan Kolağası Hafız Ali efendi marifetiyle tabettirildi, 1291".

Cevdet Paşa merhumun bu maruzatından anlaşıldığı üzere matbaanın icadından 439 yıl geçtikten ve Türkiye'de matbaa açıldıktan 152 yıl sonra Mushaf basımına başlanmıştır. Bu baskı için tarihi değeri çok yüksek, san'at kıymeti üstün olan ve Şekerzâde'nin Medine-i Münevvere'de yazdığı o mübarek nüsha seçilmiştir. Mushaf ilk defa 1106 H. / 1694 M. tarihinde Hamburg'ta basılmıştır. Müslümanlar tarafından da ilk olarak 1216 H./1801 M. tarihinde Kazan'da basılmıştır. 1267 H./185O M.'de Hindistan'da, 1281 H./1864 M.'te Kahire'de, 1288 H./1871 M.'de İstanbul'da başlanmıştır.

Mushaf-ı Şerif eskiden taşbasması basılırdı. Şimdi yeni usûllerle daha mükemmel basılmaktadır. En güzel baskılar yine İstanbul'da yapılır. Mushaflarda sıhhatli basımı ve imlâ doğruluğunu sağlamak için çok dikkat edilir. Türkiye'de basılanların, Diyanet İşleri'ne bağlı Mushafları İnceleme Kurulu'ndan geçmiş olması şarttır.

Mısır'a ise matbaa, Fransız istilasında (H. 1213/M. 1798)'de girmiştir. Bulak Matbaası Mehmet Ali tarafından kurulmuş, Türkçe pek kıymetli eserler basmıştır. O zaman Mısır, Osmanlı İmparatorluğunun bir eyaleti olduğundan Türkçeye ehemmiyet verilirdi. Hatta Mısır hükümetinin resmi gazetesi olan "Vakayii Mısriyye" 1828'de Türkçe çıkmaya başlamıştır. Türkiye'nin resmî gazetesi olan "Takvimi Vakayi" ise 1831'de çıkmıştır. Suriye'de 17'nci asrın başlarında papazlar ve misyonerler tarafından matbaalar açılmıştır. Onun için Suriye ve Lübnan Arapları uyanmıştır. Mısır'ı Suriyeliler uyandırmıştır.

İşte matbaacılık bu tarzda Müslümanlar tarafından kabul edilmiş ve Kur'an tab'ına da başlanmıştır. Avrupa'da Kur'an çok önceden basılmıştır. Bildiğimize göre ilk Kur'an (H.1106/M. 1694) tarihinde Hamburg'ta basılmıştır.

Matbaa fetvası çıkarken dinî eserlerin basılmaması şart koşulduğundan İstanbul'da Kur'an diğer yerlerden daha sonra tabedilmeye başlanmıştır. Evvelâ İslâm ülkelerinde Kur'an-ı Kerim'in hangi tarihlerde basıldığını görelim; bu hususta malûmat biraz kıttır.

Secavend, vakıf işaretleri gibi kayıtlar olduğundan taş basması daha kolaydır. Onun için taş basması Mushaflar daha çoktur. Harf basmaları da vardır.

Avrupa tabılarında Milâdî tarih var. Şark tabılarında ise ekseriyetle Hicrî tarih konulmuştur. Hangisi daha öncedir, kolay bir mukayese imkânı vermek maksadiyle ben evvelâ Hicrî tarihi, parantez içine de Milâdî tarihi yazıyorum.

Hattâ Mushafların bir kısmının tab'ında tarih bile yoktur. Mümkün mertebe bildiklerimizi yazalım:

_______

(44) Cevdet Paşa Tarihi, c. I, s. 74, İstanbul, 1302. Bunların suretleri 1199'da basılan Subhi Tari-hindedir.

(45) Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c.I, s. 76, İstanbul, 1302

(46) Vekanûvis Cevdet Paşa'nın Evrakı, Tarih-i Osman-ı Encümeni mecmuası, cüz: 46,1333.

İSTANBUL, MISIR, HİNDİSTAN DA KUR'AN BASIMI

İstanbulda Ku'ran basımı

1288 (1871)'de Hafız Osman hattiyle basılmıştır.

1291 (1874)'de Cevdet Paşa nezareti ile basılmıştır.

Sonraları muhtelif tarihlerde, bir çok matbaalar tarafından taş ve harf baskıları yapılmıştır. Mushafı Şerif en çok İstanbul'da basılmıştır. Güzel ve nefis tabı'lar da vardır. Kenarında Beyzavî tefsiri bulunan tab'ı güzeldir.

Mısırda Ku'ran basımı

1281 (1864)'de Mısır'da ilk defa Bulak matbaasında basılmıştır. Son zamanda Mısır tab'ı mükemmelleşmiştir. Kenarında Beyzavî tefsiri, Celâleyn, izahlar bulunan tabılar da yapılmıştır. Hattâ posta pulu büyüklüğünde Mushaflar da basılmıştır. Bunlara memleketimizde de rastlamaya başladık. Kıral Fuat hesabına yapılmış güzel bir tabı vardır.

Ancak Mısır tabıları Hattı Kur'an ve resmî Mushaftan bahseden eserlere göre Mushafı Osman yazısı üzere basılmaya başlanmıştır. "Şeyhül-Makârî" nin başkanlığı altında böyle tabılar yapılmıştır. Bizdeki Tetkik-i Mesahif Hey'eti -Mushafları İnceleme Kurulu demek olan bu hey'etin hazırladığı o çeşit baskılar, alışık olmıyanlarca zor okunur. İstanbul tabıları mutad imlâ kaidelerine göredir.

Birisi, taassupla itham olunan Türk uleması hakkında şöyle diyordu: Türklerin iki işini beğenirim; Mushafı mutad yazı ile basmaları ve Mecelle heyeti kurarak kütübü fıkhiyeden münakkah bir kanun yapmaları. Türk uleması kadar mutaassıp olmıyan Mısır uleması bu iki işi hâlâ yapamamıştır. Müsamahakâr olan Mısır, Mushaf tab'ında titiz davranıyor.

Hindistanda Ku'ran basımı

1267 (1850)'de ilk defa Leknav'da basılmıştır.

1269 (1852)'de Bombay'da basılmıştır.

1274 (1857)'de Kalküta'da tab'olunmuştur. 1273 (1856) senesinde ise Kalküta'da Keşşaf tefsiriyle bir arada basılmıştır. 1280 (1863)'de Delhi'de basılmıştır.

İşte ilk defa basılanlar, bunlardan sonra basma devam etmiştir. Görüyoruz ki şarkta evvel Hint'te, sonra Mısır'da, daha sonra İstanbul'da basılmıştır.

AVRUPA TABILARI

Mümkün olduğu kadar Avrupa tabılarından bahs delim:

Kur'an'ın bir nüshası Venedik'te tabedilmiş ise de Papa'nın emriyle toplattırılmıştır.

1106 (1694)'de Hamburg'da basılmıştır, elde en eski tâbi budur.

1182 (1768)'de Leibzig'de basılmıştır.

1250 (1834)'de Flügel tarafından basılmıştır. Bu tabı 1257 (1841), 1272 (1855),1284 (1867), 1287 (1870), 1299 (1881), 1311 (1893) senelerinde tekrar yapılmıştır.

1299 (1881)'de Frankfurt'ta basılmıştır.

1249 (1833) 'de Londra'da basılmıştır. Keza 1288 (1871), 1292 (1875), 1299 (1881) senelerinde de Londra'da tabolunmuştur.

1202 (1787)'de Petersburg'da (Leningrat) Katerina hesabına basılmıştır.

Sokullu'nun ilerisini görerek çok yerinde hareketi, Kırım Hanının tarihi hatası yüzünden desteklenememesi neticesi Ruslar, 1783'de Kırım'ı istila etmişlerdi. Katerina, Osmanlılara karşı Rusyâ'daki Müslümanları kendi tarafına çekmek için siyasi bir hile olarak kendi hesabına üzerine adı yazılarak Kur'an bastırıp dağıtıyordu. Bunda şu ince maksat gizli idi:Her Müslümanın elinde ve evinde Kur'an var. Katerina, Rusya'da bastırdığı bu Mushafları ellerine veriyor; Türkiye ile olan bağı kessin, unutsun diye. Bu tabı 1204 (1879), 1205 (1790), 1208 (1793), 1211 (1796), 1213 (1798) yıllarında iade edilerek tekrar basılmıştır.

Mushaflar bahsinde sözü geçen Hazreti Osman hattiyle olduğu sanılan Mushaftan Kufi hattiyle 1323 (1905)'de mahdut nüshalar basılmıştır. Bu 67 x 50 santimetre eb'adında büyük kıtadadır.

1216 (1801) senesinde Kazan'da Kur'an-ı Kerim tab'ına başlanmıştır ve 1258 (1842)'den itibaren her sene muntazaman basılmıştır. Bunların bir kısmı Şehabeddin Mercani mukabelesiyle Hafs kıraati üzerine basılmıştır.

1330 (1911)'de Kırım'da Bahçesaray'da son derece mükemmel ve düzgün tabı'lar yapılmıştır, İsmail Gaspıralı, Petrograd ve Kazan'da Kur'an'ı musahhah olarak bastırmıştır. Onun tabıları İstanbul ve Kahire tabılarından daha mükemmeldir.

Son zamanda Üsküp'te de Kur'an-ı Kerim basılmıştır.

İşte mümkün olduğu kadar görülebilen tabılara dair kısaca malûmat. Daha nice yerlerde nice tabıları vardır.

Afrika'daki kör Müslümanlar için Kur'an-ı Kerim 1951 senesinde Braille sistemi ile kabartma harflerle basılıp Afrika'nın bir çok bölgelerine gönderilmiştir.

AYETLERİ BULMA USULÜ

Çok defalar Kur'an-ı Kerim'den herhangi bir âyeti arayıp bulmak icap eder. Hafızlara sorarsın bilemez,hocaya sorarsın bulamaz. Günlerce düşün, aklına gelmez. Halbuki şimdi âyetten bir kelimeyi bilince onu Kur'an'da buluvermek dakika işidir. Bu çok büyük bir kolaylıktır.

Bu işi yapmak ilk defa, Vardarlı Hafız Mahmud'un aklına gelmiştir diyebiliriz.

"Tertibi Ziybâ" adiyle Kur'an'ın âyetlerini sıralayıp güzel ve faydalı bir eser meydana koymuş, bu hayırlı işin temelini

atmıştır, Ömer Rıza Doğrul ilk defa yapanMustafa Han bini Mehmet Sait namında bir Efganlıdır diyorsa da

"Tertibi Ziyba" öncedir. Hattâ Şumnu'da Şerif Paşa Camii kütüphanesinde Köstendil'den gelme kitaplar arasında aynı tarzda yazma bir eser vardı,o "Tertibi Ziyba"dan daha önce idi. Ancak tarihi hatırımda kalmamış. Ne de olsa "Tertibi Ziybâ" bu husustaki eserlere nümune olmuştur.

Sonraları bu iş daha ileri götürülmüş, tekemmül ettirilmiştir. Mirza Kâzım'ın "Nücumu Furkan'ı Flügel'in bastığı "Nücumu Kur'an" hep bunlardan alınmadır. Şimdilik bu hususta en mükemmel eser, benim gördüklerim arasında "Fethur-Rahman litalibi âyatil-Kur'an"dır. Flügel'in "Nücumu Furkan'ında bazı hatalar vardır. Meselâ "Merdâ'yı "Radıye" maddesine koymuş. "Sâk", "Sekâ" maddesinde, "İstebiku", "Sebekadan" iken "bakıye"den sanmış. Halbuki Fethur-Rahman'da bir kelimeyi bilince âyeti bulmak bir ân işidir. Hacminin küçüklüğüne rağmen çok kullanışlıdır.

Bu tarzdaki eserlerden bildiklerimizi sıralayalım:

Tertibi Ziyba: Vardarlı Hafız Mahmut Efendi tarafından tertiplenen bu eser bu tarz eserlerin başlangıcı sayılıyor. Eseri 28 bab üzere yapmıştır. Telif tarihi Hicrî 1054 (1646)'dır. Eser İstanbul'da 1248 (1832)'de basılmıştır. 1310 (1892) tarihinde Kazan'da, 1318 (1900) Mısır'da basılmıştır. Sonu şöyledir: "Tamam oldukta, Hafız oldu gûyâ Bu tarihi zihi Tertibi Zibâ."

Nücumül-Furkan: Mustafa bini Mehmet Sait namında bir Efganlı tarafından 1103 (1691) senesinde meydana getirilen Nücumül-Furkan meşhurdur. Mustafa Han Hindistan'ın Moğol Sultanları nezdinde yüksek bir mevki sahibi idi. Bu eserini (1658-1707) yılları arasında hükümdarlık yapan Âlemgir zamanında yazmıştır. Eser 1226 (181l)'de Kalküta'da tabolunmuştur.

Nücumül-Furkan Fi Etrafil-Kur'an: Güstav Flügel (1802-1870) tarafından Leibzig'te 1842 senesinde basılan bu eser de Kur'an'daki kelimelerin hurufu hece sırasiyle bir tertibidir. Eser, 1875, 1898 yıllarında tekrar basılmıştır. Bu eser Mustafa Han'ın eserinin muaddel bir şeklidir. Flügel Kur'an'ı da müteaddit defalar basmıştır. Bize 9000'den fazla müellif ismiyle 14.500 kitap adı veren Kâtip Çelebi'nin "Keşfüz-Zünun" unu lâtince tercümesiyle yedi cilt halinde basan, İbni Nedim Fihristini tabeden hep odur.

Miftahı Künuzil-Kur'an: Petersburg (Leningrad)'da muallim olan Mirza Kâzım Bey tarafından meydana getirilen bu eser, 1859'da Petersburg'da tabedilmiştir. Eser 700 sahifedir. Diğer bir tab'ı daha vardır. 656 sahifedir. Tarih yoktur. Kahire'de basılmışa benziyor. Rusya tab'ında Rusça tarifler var. Eserin üzerinde şöyle deniyor:

"Bunu Mirza Kâzım yaptı, Darül-Fünuni Rus ricali takdir etti. Bu Hind'de basılan Nücumi Furkan'dan ve Flügel'e nisbet edilen kitaptan iyidir."

Misbah'ul İhyan Li Teharriyatil Kuran; Kastamonulu Hafız Yahya Hilmi yazmıştır. H. 1322'de İstanbul'da basıldı.

Teysirül-Kur'an: Kur'an'daki kelimelerin kısaca bir kamusudur, 1879'da Leknav'da basılmıştır. Vezir Ali himmetiyle 1292 (1875)'de "Nücumül-Furkan Teysirül-Kur'an" ile birlikte basılmıştır.

Miftahül-Kur'an: Eseri hazırlayan Ahmet Şah'tır. 1906 senesinde Hint'te tabedilmiştir.

Fathur-Rahman Litalibi Âyatil-Kur'an: Alemizade Feyzullah el-Hasenî tarafından yazılan bu eser 1323/1907'de Beyrut'ta basılmıştır. Çok kullanışlıdır. Bir kelimeyi bilince âyeti derhal bulursun. Çünkü kelimeyi alır, âyetin hangi sûrenin kaçıncı âyetinde olduğunu gösterir. Hele durakların içinde âyetlerin numarası bulunan Mushaflarda çok kolaydır. Son zamanda şarkta da böyle numaralı tabılar başlamıştır. Bunda bir beis yoktur.

Delilül-Hayran Fil-Keşfi an âyil-Kur'an: Hacı Salih Nâzım bini Mehmet bini İsmail tarafından tertiplenen bu eser "Tertibi Ziba" yı andırır. Tarihsiz olarak basılmıştır.

Mucemül-Müfehres Lielfazıl-Kur'anil-Kerim; Mısırlı Muhammed Fuad Abdül-Baki'nindir. 1364 'de basılmıştır. Eser çok mufassaldır. Bu vâdideki eserlerin mühimlerindendir.

Diğer Eserler:

Çetecizade Abdullah Paşa (H. 1174 - M. 1760) tarafından "Enharül-Cinan Min yenabii âyetil-Kur'an" ve Nişancı Camii hatibi İbrahim tarafından da ''Teshil ve Tertib'' adı ile tertip olunmuş ''Tertibi Zibâ'' lar vardır.

"Keşfi âyetil-Kur'an" da bu tarzdaki eserlerdendir.

Kütahya Müftüsü Bâlizade Hafız Mehmet Şerif bini Abdulah Hakkı tarafından yapılan "Miftahül-Tefasir ve Misbahül-Âyat" (H. 1289 - M. 1872)'de İstanbul'da, (H. 1299 - M. 1881)'de Bombay'da tabolunmuştur. Bu eserde her âyet hurufu hece üzerine tertiplenmiş, âyetin hizasına sûre, cüz' ve sahife numarası yazıldığı gibi fazla olarak matbu ve mütedavil tefsirlerin kaçıncı cilt ve sahifesinde bulunduğu da kaydolunmuştur.

Âyetlerin son harfleri tertibi üzere yazılmış tertipler de vardır.

Kur'an-ı Kerim'in okunuşunun, Mushafı Şerifin

tetkiki MESAHIF HEYETİ yazılışının bir hususiyeti vardır. Kur'an'ın resm-i hattı (Mushafları İnceleme Kurulu)başkadır. Mushafı Osman'a göre yazılagelmiştir. Hazreti Osman'ın istinsah ettirdiği

sekiz Mushaf idi. Hat uleması bu Mushaflardan alarak Kur'an'ın yazısını tesbit etmişlerdir. Bazı matbu Mushaflarda Mushafı Osman'ın imlâsına riayet olunmamıştır.

Bizim kıraatimiz Âsım kıraati olup Hafs rivayetine dayanır. O rivayet de Osman, Ali, Zeyd bini Sabit ve Übey bini Kaab Hazeratının Resulü Ekremden olan rivayetleridir. Bu hususta ''El-Mukni sahibi Ebu Amrüd-Dani, "İhtilâfı Mesahif" sahibi Ebu Davud Süleyman esaslı malûmat verirler.

Kur'an'ın nokta ve işaretleri Endülüs ve Mağripte başka idi. Bunlar yavaş yavaş Halil ibni Ahmed'in harekelerine göre yapılmıştır. Kur'an-ı Kerim'in durakları âyet sonuna konur. Bu hususta Küfeliler ile Basralılar arasına ihtilaf vardır. Bazıları mukattaatı müstakil âyet sayar. Bazıları saymaz. Kûfelilere göre Kur'an 6236 âyettir.

Kur'an 30 cüze bölünür. Cüz de hizib ve aşırlara taksim olunur. Vakıf ve secavend alâmetleri kıraate göre konur. Kıraat meselesi çok mühimdir. Tecvid ilmi bunu öğretir.

Yazılışa göre okunmayan, idğam yapılan harfler vardır. Vasıl halinde bir türlü, vakıf halinde başka türlü okunurlar. Kur'an okunuşunun ayrı bir hususiyeti vardır.

عليم بذات الصدور şöyle okunur: Alim-üm Bizatis-Sudûr عليم حكيم olduğu gibi okunur: Alimün Hakîm من بعد Mim Ba'di okunur. من لدن Min Ledün olduğu gibi okunur.

خشب مسنده Huşubüm-Müsennedeh okunur. غفورا رحيما Gafurar-Rahîmâ okunur.

Tecvid kavaidi Kur'an'ın okunuşunu öğretir. Kur'an kıraat okur gibi okunmaz. Onun bir hususiyeti vardır.

Hazreti Osman Mushafında yazılmayıp söylenen, söylenmeyip yazılan harfler vardır

أمنو kelimesi ءامنو

(صلواة،ربوا،توراية) (ملك كتب ،رحمن سبحن

şeklinde yazılır.

Bir çok Mushaflarda, hele İstanbul tabılarında birinci şekilde yazılıdır.

Bu gibi meseleleri, Mushafların tabı işlerini mürakabe etmek Tetkiki Mesahif Heyetine, Diyanet İşleri Başkanlığı Mushafları İnceleme Kuruluna düşer.

Ara

EN ESKİ KUR'ANLAR HANGİ HARFLERLE YAZILDI?

Mushaflar bahsi ile sıkı ilgisi olan bir mesele de Kur'an'ın harekelenmesi ve noktalanması işidir.

Bilindiği üzere Arap yazısında nokta ve hareke yoktu. Araplarda İslâmın ilk devirlerinde Nabatı ile Kûfî adını alan Hiyrî yazı vardı. Kur'an'ı Hiri yâni Kûfî yazı ile yazarlardı. Buna baştan Hicazi denirdi.

Yazı, Basra ve Kûfe'de ilerlemişti. Bağdadî yazı da meşhurdu. Süslü ve nakışlı yazılar için Kûfî yazı kullanılırdı. Adi muhaberatta eski şekli Hicazî yazı kullanılırdı.

Mağrip ve Endülüs yazısı bir başkalık arzeder.

Yazıya ilk okunaklı ve güzel şekli veren İbni Mukle'dir. İbni Mukle (H. 272-328/M. 885-939) nesih yazıyı kullanmıştır.

Türk hattatlarının elinde ise yazı en mükemmel şeklini bulmuştur. Burada yazının geçirdiği safhalardan bahsedecek değiliz.

KURAN YAZISININHAREKE ve NOKTALANMASI,NOKTALAMSAFHALARANIN GEÇİRDİĞİ

Baştan yazı noktasız ve harekesizdi. Kur'an böyle yazılıyordu. Böyle noktasız ve harekesiz mushaflar yazılmıştır. Bu yazının okunması güç olmakla beraber bazı iyi cihetleri de vardı. Meselâ: Peygamberden işitilen kıraatlerin okunuşuna müsaittir. Bir kelimede muhtelif kıraatler toplanabiliyordu veya kelimenin müsaadesi nisbetinde kıraat ediliyordu. Yedi kıraatin hepsi Mushafı Osman'ın resmine, yazısına uygundur. Kıraatde zaten bu şarttır. Misal verelim:

وما ربك بغافل عما يعلمون : 123 âyet, noktasız olduğundanتعملون،يعملون

da okunur, her iki kıraate de müsaittir. فناداها من تحتها 19:34 âyet, harekesiz olduğundan" مَنْ مِنْ" = min, men diye

her iki türlü kıraate de elverişlidir.

İslâmiyet etrafa yayılınca Arap olmayan unsurlar da Müslüman olmuşlardı. Bunlar noktasız ve harekesiz Kur'an'ı okumakta herkes gibi güçlük çekiyordu. Lahne ve hataya düşüyordu. Bu güçlüğü gidermek, hataları önlemek için hareke ve nokta koyma çaresine başvurulmuştur. Bu iş başlıca üç safha geçirmiştir:

1-Kelime sonlarında nokta şeklinde harekeler konması,

2- Birbirine benzeyen harfleri ayırdetmek için harflerin noktalanması,

3-Bugünkü şekildeki harekelerin konulması.

Bunları birer birer izah edelim:

1-Muaviye'nin Hilâfeti devrindeyiz. A'rabînin birisi:

واعلموا ان الله برئ من المشركين ورسوله "Va'lemû ennallahe beriün minel-Müşrikîne ve Resulihi" diye okuyor. Bu okunuşa göre mâna çok bozuk oluyor. Bu gibi i'rap hatalarını önlemek için Irak Valisi olan Ziyad ibni Ebih, devrinin âlimi Ebül-Esved Duelî'ye (H. 69/M. 688) emrediyor. Buradaki hata i'rab hatası olduğundan kelimelerin sonlarının doğru okunup i'rap verilmesini sağlayacak işaretler koymasını söylüyor. Ebül-Esved de kelimelerin sonlarına nokta şeklindeki harekeleri koymaya başlıyor. Üstün için harfin üzerine bir nokta, ötre için harfin içine veya önüne bir nokta, esre için harfin altına bir nokta koyuyor. Tenvin için iki nokta koyuyor ve bu işi şöyle yapıyor:

Kâtibine diyor ki: ''Ağzımı açtığım zaman harfin üstüne bir nokta koy, ağzımı topladığım vakit harfin içine bir nokta koy, esre okuduğum zaman harfin altına bir nokta koy!" O zaman bugünkü ıstılahlar henüz olmadığından böyle basit tâbirlerle, basit bir yolda harekeleme işini yapti.

Tenvin için iki nokta koydu. Sonraları bu tarz, noktayla harekeler kelimenin bütün harflerine teşmil olundu. Ancak bunlar Mushafın yazılmış olduğu mürekkebin rengine uymayan bir renk ile yapılıyordu.

Bu usul Mağripte ve Endülüste Dördüncü asrın ortalarına kadar devam etmiştir.

Şarkta Halil ibni Ahmed'in harekeleri yayıldığı halde onlar bu tarzı bırakmadılar.

Böyle kelimelerin sonları veya bütün harfleri nokta ile harekelenmiş Mushafları görüyoruz. Bazan bu noktalar küçük bir daire şeklini almıştır (o). Bilhassa harflerin noktalanmasından sonra hareke noktalariyle harf noktaları birbirine karışmasın diye daire şeklindeki hareke noktaları behemehal lâzımdı. Baştan harflerde nokta olmadığından bu iltibas yoktu. Ayrı renkte olmak, işi halledemiyordu. Hareke noktaları asıl yazıdan sanılmasın için harflere mahsus ve ekseriya siyah olan noktalardan ayrılmak üzere Mushaflarda ayrı renkte konurdu. En eski Mushaflarda kırmızı, sonraları sarı, yeşil ve nadiren mavi renkle yazılırdı. Nokta yerine konulan küçük daireler de böyledir. Dinî olmayan eserlerde ise bu harekeler hiç kullanılmaz. Bu usule göre:

والقلم وما يسطرون âyeti şöyle hareke alır: وْالقْلْم وْمْا يْسطرْوْنْveya وْالقْلْم وْمْائسطْروْنْ

2- İkinci merhale: Harfler birbirine benzediğinden yine iltibasa düşülüyordu. Hattâ bu yüzden hatalara düşüldüğü söyleniyor. Onun için birbirine benzeyen harfleri ayırdetmek için Haccac zamanında

(H. 41-95/M. 661-713), Nasr bini Âsim

(H. 89/M. 707) ve Yahya bini Ya'mer

(H. 129/M. 746) harflere nokta koyma işini başardılar. Harf noktaları aynı renkte yâni siyah idiler. Hareke noktaları ise başka renkte idi.

İbni Hallikân "Vefeyâtül-A'yân" da Haccac'ın tercümeihalinde diyor ki: "Ebu Ahmet Askeri "Kitabüt-Tashif' de hikâye ediyor: Bütün nâs 40 yıldan fazla Mushafı Osman üzere kıraat ettiler. Abdül-Melik bini Mervan zamanına kadar böyle gitti. Sonra Irak'ta tashif yayıldı. Haccac işaretler vaz'ını kâtiplere emretti. Nasr bini Âmir ve Yahya bini Ya'mer bu işi yaptılar. Harflere tek ve çift noktalar koydular." Bu da Emevilerden Abdül-Melik bini Mervan zamanında yapıldı.

Harflerin noktalanması muhtelif safhalar geçirmiştir. İslâm Ansiklopedisi diyor ki: En son noktalanmış olan harf (8) dir. Bu her halde 11. asrın son yarısından daha evvel vâki olmamıştır. Bazan (Kûfî yazı ile yazılmış Kur'an'larda hemen daima) noktalar sol aşağıdan sağ yukarıya giden meyilli çizgiler şeklinde konulmuştur. Noktaların çift olanları, bazan şakulî ve bazan mail vaziyette olmak üzere yanyana konulur. Üç noktalar düz bir hat istikametinde sıralanır. (Ş) ش harfinde ise bu noktaların üçü ekseriya bir çizgi şeklinde gösterilir. Bu noktalama işi muhtelif şekillerde yapılmıştır ve türlü safhalar geçirmiştir. Çeşit harflere türlü noktalar konulmuştur. K ق

3. asrın ortalarına kadar bu şekilde noktalanmıştır." Yakın zamana kadar ق ile (Fa)ف aynı yazılıdırق .ل harfi de ن'a benzer.

İlk harekeler nokta şeklinde olduğundan bazıları nokta ile harekeden hangisi evvel olduğunu karıştırıyorlar. Evvelâ nokta kondu, sonra hareke verildi, sanıyorlar. Nokta ile harekeyi birbirinden ayıramıyorlar. Halbuki evvelâ hareke, sonra nokta konulmuştur. İlkin harekeler nokta şeklinde idi. Bugünkü harekeler daha sonra yapılmıştır.

3- Ve işin üçüncü merhalesi odur. Hareke noktaları ikinci asrın ortalarında bugünkü şekilde harekelere çevrilmiştir. Ebül-Esved'in koyduğu hareke noktaları yerine bugünkü harekeleri koyan Halil ibni Ahmet (H. 100-170/M. 718-786) olmuştur. Bunları sesli harflerden, harfi medlerden almıştır. Ötre vavdan, üstün mail eliften ibarettir. Esre de kısaltılmış Y'dir. Cezim ve şedde gibi işaretler harekeden sonradır. Bunları da Halil icad etmiştir. Teşdid işareti şedde kelimesinin(Ş - ش harfinden alınmıştır. Hakikaten bugünkü harekeler çok lüzumlu idi. Okumayı kolaylaştırmak için noktalar çok konuldukça, hareke noktaları ile harf noktaları birbirine karışmaya başladı. İki türlü mürekkep kullanmak güç bir işti.

Hasan Basri ve Muhammed bini Şirin, Mushafın noktalanmasında bir beis olmadığını söylerler. Nevevi ise Mushafın noktalanması ve harekelenmesi müstehaptır diyor. Zira lahn ve tahriften korur.

Noktayı kusur sayanlar olmuştur. Hele tahriratta cehalet eseri imiş. Fakat noktasız yazı yüzünden bazı hatalar olmuş ve felâketlere bile sebep olmuştur. Hareke Kur'an'dan başka muharreratta kullanılmazdı, sonradan başladı.

DURAKLAR

Ayetlerin sonundaki duraklar daire içinde meyilli çizgiler şeklinde yazılırdı. Hattâ satır sonlarında böyle meyilli çizgilere çok sonraki tarihlerde diğer yazılarda da rastlanır. Daha sonraları âyetin sonunu göstermek için yalnız daire yapılmaya başlanmıştır. Ancak bu daireler beşinci âyeti göstermek için üst kısmı yukarı doğru sivri bir uç halini alır.Onuncu âyeti göstermek için süslü bir daire yapılır. Bazan dairenin içine rakam ve daha sonraları harfle on yazılı bir murabba konur. Bu murabbam Mushafın metnine değil de kenarına konulduğu da vardır. Altıncı asırdan sonra bu tarz kayboluyor. Orta zamanlara ait Mushaflarda âyetlerin sonları daireler, yahut güllerle işaret olunuyor, içi süslü duraklar yapılıyor. Süslü başlıklar, kenarlarında hizib, cüz', aşır işaretleri yapılıyor.

KIRAAT İLMİ VE KURRÂ'

Kur'an ilmi, "Tefsir" ve "Kıraat" olmak üzere ikiye bölünür. Tefsiri gördük. Şimdi de kıraat ilmine girelim. İslâm uleması tefsir ilmine olduğu kadar kıraat ilmine de büyük ehemmiyet vermiştir. Bu hususta nice eserler kaleme alınmıştır. Kur'an'ın mânasını anlamak ve onu okumak meseleleri her asırda önde gelmiştir. Bu maksadın gerçekleşmesi için müsesseseler kurulmuştur. Kur'an'ın muhtelif vecihlerle okunmasını öğreten müesseselere"Dâri Huffâz, Dâri Kurrâ denir. Her halde Kur'an'la kıraatla uğraşan "Dari Kurra" gibi müessese bulunduğu için olacak ki, ayrıca tefsir ile uğraşanlara "Dari Tefsir" denilmemiş de tefsir Medresede Fıkıh ile okunmuş, Hadîs ilmi okunan medreselere de "Dârül-Hadîs" denilmiş. Bir çok vakfiyelerde "Hadîs ve tefsir ilimlerini okutmak için Darül Hadîs yaptı'' tâbiri geçer.

Kurra kelimesi kıraattandır. Kıraat, okumak ve tilavet manasınadır. Okuyana Kâri' denir, cem'i Kurra'dır. Kurra, Kur'an'ı ezberleyen hafızlar ve onu başkalarına öğretmekle tanınmış kimselerdir. Bir de "Karrâ" kelimesi vardır ki, tecvit ve tertil üzere güzel okuyan kimseye denir: Tilâvet ve tertil, kıraat manasınadır. Kur'an hakkında hepsi kullanılır.

فقرأوا ما تيسر من القرآن - واذاقرأ القرآن فاستمعوله

"Fakraû mâ Teyessera minel Kur'anı ve iza Kuriel-Kur'anu Festemiû lehu" Tilâvet, Kür'an-ı Kerim okumak manasınadır.

Tertil ise güzel, uygun ve hoş bir sada ile tane tane okumaktır. "Retl" maddesi bir şeyi inci dizisi gibi lâtif şekilde, münasip bir üslûpta muntazam kılmaktır. ( ورتل القرآن ترتيلا "Ve rettilil-Kur'ane tertilen.") İşte usulüne muvafık

surette Kur'an okuyanlara Kurra' denir. Ahdi Risalette meşhur olan Sahabei Kurra' şunlardır:

Hazreti Osman, Hazreti Ali, Übey ibni Kâ'b, Zeyd ibni Sabit, Abdullah ibni Mes'ud, Ebüd-Derda', Ebu Musa El-Eş'arî.

Sonra, "Tabiîn Devri" gelir. Bunların zamanında kıraatlar tesbite başlanmış, tefsir ve hadîs gibi Kıraat ilmi de tedvin olunmuş ve müstakil bir ilim halini almıştır. Daha sonra kıraatlar öğrenilen şahıslara nisbet olunarak onların namiyle anılmaya başlanmıştır.

Tabiînden olan meşhur Kurra' şunlardır:

Medine'de: Saîd ibni Müseyyeb, Urve, Sâlim ve Zöhri.

Mekke'de: Atâ', Mücahid, Tâvus, İkrime.

Basra'da: Âmir, Nasr bini Âsım, Yahya bini Ya'mer.

Kûfe'de: Alkame, Esved, Mesruk, Said bini Cübeyr, Şa'bî ve Nahaî.

Şam'da: Mugire bini Ebî Şihab vesaire.

Asıl meşhur Kurra' bunlardan sonra gelir:

1- Medine'de Nâfi' bini Abdur-Rahman (H. 169/M. 785), kıraati meşhurdur. Bunun râvileri Kâlûn (H. 220/M. 830), Verş (H. 197/M. 812)'dir.

2- Mekke'de Abdullah ibni Kesir (H. 120/M. 737) ve Humeyd (H. 291/M. 903) vardır.

3- Kûfe'de Hamza bini Habib (H, 156/M. 772), Ali bini Kisaî (H. 189/M. 804) ve A'meş meşhurdur.

A- Basra'da Ebu Amr ibni Alâ (M. 154/M. 770), Âsim bini Behdele (H. 128/M. 745) ve Yakup yetişmiştir.

5- Şam'da Abdullah ibni Âmir (H. 118/M. 736) gelmiştir. Ve kıraatta imam olan yedi Kurra' bunların içindendir ki onları şöyle sıralayalım:

MÜTEVATİR KIRAATLAR (Yedi Kıraat)

1- İbni Kesîr- Mekke.

2- Nafi' -Medine.

3- İbni Âmir -Şam. 4-Ebu Amr - Basra.

5-Hamza-Küfe.

6-Kisaî-Küfe.

7- Âsım - Küfe.

İşte mütevatir olan yedi kıraat sahipleri yedi Kurrâ' bunlardır.

Bizim kıraatimiz Hafs rivayetiyle Âsım kıraatidir. (Ebu Ömer Hafs bini Süleyman (H. 180/M. 796).

Mütevatir olan bu yedi kıraattan sonra meşhur olan üç kıraat gelir ki onlar da şu üç zata nisbet olunur:

MEŞHUR KIRAATLAR

1- Ebu Cafer Yezid Medenî (H. 132 / M. 749).

2- Yakup bini İshak (H. 205/M. 820).

3- Ebu Muhammed Halef bini Hişam (H. 229/M. 843). Yedisi mütevatir, üçü meşhur olan bu on kıraata, haberi vahid kıraat sayılan şu dördü de ilâve edelim:

HABER-İ VÂHİD

1- Hasan Basri (H. 110/M. 728).

2- İbni Muhaysın (H. 123/M. 740).

3- Yahya El-Yezidî (H. 202/M. 817).

4- Muhammed bini Ahmet Şenebuzî (H. 328/M. 939). İşte 14 kıraat bunlardır.

Haberi vahid dediğimiz kıraattan başka Şâz, Mevzu, Müdrec gibi kısımlar da vardır. Mevzu', Ebül-Fazl Muhammed bini Cafer'in toplamış olduğu kıraatlardır ki bunları İmamı Azam'a da nisbet eder. Darakutni bu kitabın uydurma ve İmamı Azam'a iftira olduğunu söylüyor.

Müdrec kıraat ise âyete tefsir kabilinden katılan kelimeler vardır. Bunlar tefsir kabilindendir.

Sahabeden biri, bir kelimenin mânasını izah ve tefsir için bir kelime getirir. Sonra gelen bu kelimeyi metinden sanarak okur. Böylelikle bu kabil kıraatlar ortaya çıkmış olur. Ulema bunları incelemiş, Kur'an'da olmayan müdrec kelimeleri ortaya çıkarmışlardır. Ümmet bunları kabul etmemiştir. Senetçe en sahih olan kıraat Nafi' ve Asım kıraatlarıdır.

En fasih ise Ebu Amr ve Kisaî kıraatlarıdır.

Vücuhu kıraata dair ilk eser yazanlar Ebu Ubeyd Kasım bini Şellâm (H. 224/M. 838) ve Ebu Hatim Sicistani'dir. Bunların beyan ve izah ettikleri veçhile, kıraatta gözetilen şart üçtür:

Resm-i hat, Arabiyyet ve Sened.

1- Mesahifi Osmaniyeye velev takdiren olsun muvafık olmak,

2-Arapça kavaidine uymak,

3-Senedi sahih olmak.

Mütevatir kıraatlarda bu üç şart tamamiyle bulunmak şarttır. Hazreti Osman'ın istinsah ettirmiş olduğu Mushaflara takdirî olsun uyması şarttır. Çünkü bu Mushaflarda bazı imlâ değişiklikleri vardır. Müteehhirini ulemadan olup bu hususta en mükemmel eseri veren İbni Cezerî (H. 833/M. 1429) bu noktada misal olarak şunları zikrediyor:

İbni Âmir اتخذالله ولدا (Kâle) okuyor. Diğerlerinin kıraati اتخذالله ولدا diye başa (vav)

ziyadesiyledir. Şam Mushaflarında vavsız yazılıdır. İbni Âmir'in kıraati Şam Mushaflarının yazısına uygundur. Diğer iki şart da tamdır ve bu kıraat mütevatirdir.

Hazreti Osman'ın Mushafına velev takdiren olsun muvafık olmaya misal de

ملك يوالدين dir. Bu kelime bütün Mushaflardaملك şeklinde yazılıdır, Resm-i hat böyledir.مالك . okunur ve o yazılış bu okunuşa müsaittir. Mushafın yazısında bir çok yerlerde elif hazfolunmuştur. سبحن الرحمن gibi, işte mütevatir kıraatlar bu

şartlara göre olanlardır.

Fakat bazı kıraatlar da vardır ki arapça kaidelerine ve kıyasa uymazlar. Bunları lûgatçılar ve lisancılar hoş görmezler. Fakat kıraat sahipleri buna rağmen yine öyle okurlar.

Şaz (Müstesna) kıraatlara dair ilk eser yazıp onları toplayan Ebül-Fadl Muhammed bini Cafer Huzaî'dir. İkinci asrın sonlarında ölmüştür. Şaz (müs-tesna) kıraatları toplarken mevzu' kıraatları da toplamıştır. Meselâ İmamı Azam'a nisbet olunan şu kıraat mevzu'dur, hattâ münkerdir. انما يخشي الله من عباده العلماء

bunlar maksadı mahsusla uydurulmuş şeylerdir. Dalâlet ve ilhad erba-bının türemesinden sonra Şaz kıraatlar artmış ve çoğalmıştır.

Bu hususta en açık nümune İbni Şenebuz'dur. O, ilmi az, hamakatı çok bir kimseydi. Bir çok Şaz kıraatlar okudu. En çok yaptığı şey yukarıda (Müdrec) dediğimiz nevi'idi. Âyetlerin arasına kelime katarak okudu. Tefsir kabilinden katılmış bu kıraatları rivayet ederdi. O zaman Müslümanlar onun bu hareketlerine gülmüşlerdi. Kur'an hakkındaki en zayıf ve Şaz şeyleri bulup çıkarmıştır. Sonraları eli kesilen meşhur Hattat İbni Mukle onu hapsetmiş ve İbni Nedim'in rivayetine göre hapiste Hicrî 328'de ölmüştür, İbni Şenebuz bu kıraatların hatâ olduğunu kendisi de anlamış, kusurunu itiraf eylemiş, yaptığı bu işten tevbe etmiştir.

Yazılı olarak yaptığı bu tevbenin sureti şöyledir: "Mushafı Osman'a ve ashabın ittifak ettiği kıraata muhalif kıraatla okumuştum. Bunun hatâ olduğunu anladım. Bundan tevbe ettim: Teberri ediyorum. Mushafı Osman Haktır. Ona muhalefet caiz değildir. Başka türlü kıraat olamaz."

Okuyucularımızı meraktan kurtarmak için pek gürültülü bir mesele olan ve etrafında fırtınalar kopan İbni Şenebuz'un Şaz kıraatlarından bazı misaller gösterelim:

"Cum'a günü Namaza nida olundukta Allahın zikrine koşun" âyetindeki (fes'âv = koşun) yerine (فامضو = gidin) veya (fes'av = koşun) yerine (فامشوا femşu = yürüyün) gibi.

Görülüyor ki burada aynı mânayı ifade eden müradif kelime getirilmiştir. Yedi kıraat arasındaki ihtilâf gayet basittir. Tahfif, teşdid, med, kasır, idgam, izhar, tahkik, teshil gibi edâ suretleridir. Bab ve i'rab farkıdır. Mânayı değiştiren bir şey değildir. Biri Nasara babında üçlülerden "nenşuruha" ننشرها okur,

diğeri Ekreme babından dörtlülerden "nünşiruha" ننشرها okur. Asıl mâna

bozulmaz. Bu tahrif sayılmaz. Ancak İbni Şenebuz gibi nice garip rivayet meraklıları vardır ki, hiç düşünmeden bir takım zayıf ve mevzu rivayetleri nakil ve kitaplarına dercederler.

İşte bu gibî şeylere meydan vermemek için ulema Kur'ân'ın her şeyden mücerred olarak yazılması hususunda son derece titizlik göstermişlerdir. Eskiden sûrenin başına adını ve adedini bile yazmazlardı. İbni Şenebuz'dan sonra böyle Şaz kıraatlar meraklısı Ebubekir Attar (H. 354/M. 965) çıktı. Kur'an'ı iyi bilirdi. Fakat lügat ve kavaidi esas tutarak Şaz kıraatlar yaptı ve o böyle Şaz kıraatçıların sonuncusu oldu.

KIRAATTA LÂHİN

Şaz kıraatlar devri geçtikten sonra kıraatta lâhin yapılarak teganni ile okuma işi ortaya çıktı. Ter'îd, terkis, tartîb, tahzîn denilen şekiller çıktı. Yani :

1-Soğuktan titrer gibi sesi titretmek,

2- Sakinden harekeye zıplar gibi hızla atlayıp geçmek,

3-Medleri uzatarak terennüm ve teganni etmek,

4- Sese ağlar gibi hazin bir edâ vermek.

İşte böyle okumaklar başladı. İlk lâhin yapan Ubeydullah ibni Ebibekre'dir. Hazin bir sada ile okurdu. Torunu Abdullah bini Ömer bini Ubeydullah ondan bu tarz kıraati öğrendi. Ondan da Ebazî aldı. Sonra Said bini Allâf ve kardeşi, Ebazî'den aldılar. Sait bu tarz kıraatin reisi oldu. Harunu Reşit ile münasebet kurdu.

İhtişam devrinin haşmetli Padişahının bu tarz kıraat çok hoşuna gidiyordu. Ona bahşişler veriyor, atıyyelerde bulunuyordu. Zamanında "Emîrül-Mü'minin kariî" adını almıştı. İslâm ülkelerinde âdet olduğu üzere ümeranın ve zenginlerin saray ve konaklarında hususî hafızlar bulundurma an'anesi işte ilk defa böyle başlamıştır. Heysem, Eban, ibni A'yen gibi kurra' meclislerde, mescitlerde okumaya başlıyarak çeşitli teganni ve lâhinlerle okurlardı. Meselâ Heysem: اما السفينة فكانت لمساكين âyetindeki mesâkin kelimesini مسكين gibi okurdu, meddi yerdi. Bunlardan önce, Sahabe ve Tabiîn devirlerinde bu biçim kıraatlar yoktu.

KIRAATLAR VE ARAP LEHÇELERİ

Muhammed Vâsıti (H. 306/M. 918) mütevatir ve

meşhur olan on kıraat hakkındaki eserinde kırk kadar Arap lehçesinin Kur'an'da bulunduğunu yazar ve şunları sayar:

Kureyş, Hüzeyl, Kinâne, Esed, Huzâa, Hişâm, Hazrec, Evs, Eş'ır, Nemir, Kays, Cürhüm, Yemen, Ezd', Kinde, Temim, Himyer, Medyen, Lâhm, Sa'ad, Hadramet, Sedus, Amâlika, En'mâr, Gassân, Mizhaç, Gatafân, Sebe', Uman, Benî Hanife, Sa'leb, Tayy, Âmir, Müzeyne, Sakîf, Cüzam, Beliy, Uzra, Hevâzin, Yemame. .

Bunların içinde en fasih olanı ilk beşidir. Bu lehçelerin çoğu kaybolup gittiklerinden ve birbirlerine karışıp kaynaştıklarından bu esasları incelemek bugünkü vesait ve vesikalara göre imkânsızdır. Ne de olsa Kur'an'da esas Kureyş dilidir ve Kureyş dili daima esas tutulmuştur. Hazreti Osman bile "Onu Kureyş lisaniyle yazın" demişti. Şunu da kaydedelim ki Kur'an'da bu lehçelerin bazısından bir kaç kelimecik vardır. Ulema yine o dilden var demişlerdir. Bu lehçelerin arasında telâffuz ve şive farkı vardı. Bunların hepsi birbirine karışmış ve kaynaşmış, ortaya en fasih, en beliğ, en selis bir dil çıkmıştır. Bu farkların çoğu med, kasır, imâle, izhâr, idgâm gibi hususlardır. Bazıları sondaki (hum) هم zamiri harekeliyerek عليهمو منهم okur.'ليهفيه lere يه ilâve eder. Kur'an-ı

Kerim bir kelimeyi muhtelif yerlerde muhtelif lehçelerin tarzına göre kullanır. بري وبراءgibi. Hicaz halkı براء kullanır, Temim ve diğer Araplarبرئderler. Her

iki kelime de Kur'an'da vardır. Hz.Osman kıraatleri Mushaflara tevzi etmiştir, demek bu demektir.فاسرباهلك،والليل،اذايسري Kureyş hemze ile kullanır, diğer

Araplar ise hemzesiz, آسريت،سريت işte bu gibi kelimelere edebiyat âlimleri

işaret etmişlerdir. İbni Haldun'un dört ana kitap saydığı edebî eserlerden biri olan"Kâmilin Mübrid"inde bunları bulursun. Kıraat kitapları ise her kelimenin vücuhu kıraatini, telâffuz şeklini tesbit etmiş, kimin hangi kelimeyi nasıl okuduğunu göstermiştir ki, başka bir dilde bu yapılmış değildir.

İşte yukarıda arzolunan sebeplerle muhtelif kıraatler İHTİLÂFÜL-MESAHİF

meydana gelmiştir. Bunların bir kısmı Kur'an'ın metninde hiç bir değişiklik olmadan i'rab ihtilâfıdır. Bazısı ise nokta ve hareke ihtilâfı, kelime yerine başka kelime getiren bir ihtilaftır. Fakat bu sonuncular bir hüküm değiştirmez, haramı helâl, helali haram kılan şeyler değildir. Bir kısmı şerh ve tefsir kabilindendir. Bazıları şive ve lehçe farkıdır. Mâna itibariyle birdirler.

İşte bunlardan bahsederek sebeplerini izah eden bir çok eserler kaleme alınmıştır. Müslümanlar bunlara göz yummuş, kitaplarının etrafında olup biten şeylerden habersiz bulunmuş değildirler.

Avrupalılar bundan istifade ederek Kur'an etrafında şüphe uyandırmak için neler arayıp buluyorlar. Garip şeyler meraklısı adamların rivayet ettikleri nice şeyler çıkarıp bunları dine hücuma vesile yapıyorlar. Alman Şarkıyyat Cemiyeti, kıraatlara ve ihtilâfı-mesahife dair eski muhtelif eserleri son yıllarda basmışlardır. Bunun sebebi nedir biliyor musunuz? Zihinleri karıştırmak. Yoksa İslâm ilmine hizmet etmek maksadiyle olsa daha faydalı eserleri basarlardı.

İslâm ulemâsı Kur'an'larının etrafında olup bitenlerden gafil değildir. Bu hususta tarih boyunca nice eserler kaleme almışlar, incelemişler, çürük, sağlam ayırmışlar, makbul ve merdudu bildirmişlerdir.(47)

İhtilafı Mesahif diye kıyametler koparılan bu meseleye dair misaller gösterelim. Bu misali de en Şaz kıraatlar okuyan İbni Zenebuz'dan alalım:

والعصر (ونوائب الدهر )ان الانسان لفي خسر (وانه فيه الي اخر الدهر اعصاراً،عصراً بعد عصر دهر)الاالذين آمنوا وعملوا الصالحات وتواصوا بالحق (وأتمروا بالتقوي) وتواصوا بالصبر (واعتبروا بالصب)ر

''Önlerinde'' bir melik vardı, ''sağlam" her gemiyi gasben alırdı.''

İşte kavis içindeki kelimeler ihtilaf nümunesidir. Bunlar tefsir ve izah için getirilmiş kelimeden başka bir şey değildir. Mânayı bozmuyor. Musa ile Hızır hikâyesinde geçen bu âyetteki bu kelimeler tefsir için birinin söylediklerini yazmaktan ibarettir. Sonra gelen birisi onları metinden sanmış ve öyle rivayet etmiş. Buradaki kelime tefsir ve izah kabilinden, ya mutlakı takyid, ya âmmı tahsis, sıfat gibi şeylerdir. Kıraata dair eskiden pek çok eserler yazılmıştır. Bunlar kıraat vecibelerini izah ederler. Müsteşrikler bunları yayınlıyorlar. İçlerinde her türlüsü de var.

Müsteşriklerin yayınladıkları bu eserleri, bu hususta malumatı olmayan Müslümanlar, bilhassa gençler görünce şaşıyorlar. Bunları İslam ulemâsı bilmiyor sanıyorlar. Hatta şüpheye düşüyorlar. Biliyorum, bu bahisler kolay kolay anlaşılır şey değildir. Geniş vukuf, derin ıttıla, sağlam malumat ister. Böyle bir kaç satırla izah olunamaz.

Öyle ise bunları niçin kurcalıyor ve niçin yazıyorum, diyeceksiniz! Niçin mi yazıyorum. Bunları Avrupalılardan, müsteşriklerden duyacaklarına bizden duysunlar. Müslüman ağzından işitsinler. Görsünler ki İslâm uleması bu hususta nice eserler yazmışlar, en gürültülü mevzua dalmışlar. Münakaşa etmişler, incelemişler, çürüğünü, sağlamını, eğrisini, doğrusunu ayırmışlar.

Şunu da kaydedelim ki, eskiden İslâm uleması gayet geniş bir hürriyet havası içinde çalıştıklarından her şeyi mevzubahs etmişler, en zayıf rivayetleri kurcalamışlar, çeşitli maksatla ortaya çıkarılan en garip nakilleri bile kitaplarına almışlardır. Bunlar çeşitli tenkitlere yol açıyor, eski tenkitler, yeni gürültülere sebep oluyor, bilir bilmez herkes bu işlere karışıyor. Halbuki bu ihtisas meselesidir. Bu müstakil bir ilimdir. Yalnız bir eseri, bir garip rivayeti ele alarak işi hallettim sanıvermek en büyük gaflet olur; işi sükûtla geçiştirmeye çalışmak ta öyle!

Bir çok defa geçtiği gibi bu ihtilaflar, o kadar çok gürültü koparılmasına rağmen tefsir kabilinden şeylerdir. İbni Ebi Davud'un İhtilafı Mesahifine bakacak olursak, onun rivayetlerinin çoğu da İbni Şenebuz'dan verdiğimiz misallerde görüldüğü üzere, kayıt, sıfat gibi tefsir için araya katılmış kelimeler olduğunu görürüz. Bunlar hükmü değiştirmez, helâli haram kılmaz. Bunu başka türlü görmek ve göstermek yanlış bir hareket olur.

Meselâ İhtilafı Mesahifi neşreden Doktor Jeffrey Asır Sûresi hakkındaki muhtelif rivayetleri eline geçirebildiği kitaplardan toplayarak onu şu şekle sokuyor:

وكان (أمامهم) ملك يأخذ كل سفينة (صالحة) غسبا

Şimdi, bu parantez içinde olan rivayetler Asır sûresinden midir, yoksa onun tefsiri kabilinden kelimeler midir? Bu kelimeleri hocalarından Asr sûresini tefsir ederken işittikleri kelimeleri tefsir kabilinden olarak söylemişlerdir. Mushaflarının kenarına, sûrenin aralarına yazmışlardır. Bunlar Asır sûresinden değildir. Doktor Jeffrey bunları toplayarak bu şekle sokmakla Asır Sûresini değiştiriyor değil, tefsir ve izah ediyor demektir. Der kenarlı Mushaflarda bu kabil şeyler bulunur. Bunu bu müsteşrikten önce, Ebubekir Bakillâni görmüş ve eserinde göstermiştir. Arzu edenler oraya bakıp görebilir.

______

(47) O eserlerden bazısının isimlerini kaybedelim:

İhtilafı Mesahifi Ehlili-Medine ve Ehlil-Kûf e ve Ehlil-Basra-Kisaî,

İhtilâfül-Mesahif - Halef,

İhtilâfı ehli-Kûfe vel-Basra Veş- Şam - Darra',

İhtilâfül-Mesahif - Ebu Davut Sicistanî,

İhtilâfül-Mesahif - Medainî,

İhtilafı Mesahifüş-Şam vel-Hicaz vel-Irak - İbni Amir Yahsubî,

İhtilâfül-Mesahif - Muhammed bini Abdurrahman Isfahani.

MUSHAF-I OSMAN'IN ÖRNEK TUTULMASI

Bütün bunlardan şu neticeye varıyoruz: Mushaf-ı Osman daima imam olarak ortada kalmıştır. Buna kimse itiraz etmemiştir. Hattâ kendisinden bazı şöyle böyle rivayetler yapılan Hazreti Ali halife olunca Mushaf-ı Osman'a asla dokunmamıştır. Bu işe hiç bir halife karşı gelmemiştir.

Şiy'a'nın esas akidesine göre: Hazreti Osman'a Mushafı istinsahı emreden bizzat Hazreti Ali olmuştur. Bu şerefli vazifede onun da payı vardır. Osman'ın yaptığını hoş görmüştür.

Şiy'a ulemasından Abdullah Zincanî'nin "Tarihul-Kur'an" da rivayet ettiğine göre Ali bini Ebîtalib, Osman'ın düşmanlarına karşı onu müdafaa ediyor. "Sakının onun hakkında gulüv göstermeyin, aşırılık yapmayın." diyordu. Ashabtan başlıyarak bugüne kadar bütün Müslümanlar Kur'an etrafında toplanmış, Mushafa bağlanmıştır.

Mushaf yazma işinin ne kadar süratle ilerlediğini, o devirdeki güçlüklere rağmen ne kadar çok Mushaf yazıldığını bize şu târihi hâdise göstermektedir: Hazreti Osman'ın istinsahından 7 sene sonra Sıffîyn vak'asında Muaviye müta-reke istemek için askerlerine mızraklarının ucunda Mushaf kaldırmalarını emrediyor. Ordudan 500 Mushaf birden kalkıyor.(48)

Bu da gösteriyor ki, Müslümanlar kitaplarını hiç bir zaman dilden ve elden düşürmemişlerdir. Böyle olunca onda tahrif yapmak nasıl kabil olur. Her zaman Kur'an'ın ezberlenmesine, okunmasına, yazılmasına çok büyük ehemmiyet vermişlerdir. Bu hususta emsalsiz bir titizlik göstermişlerdir. Bu sayededir ki, Kur'an asırlar boyunca her nevi tağyir ve tahriften âzade kalarak, ilk vahiy gününde olduğu gibi safiyeti asliyesiyle, bugüne kadar muhafaza olunmuş ve bize öylece gelmiştir. Ve daima da öyle kalacaktır. وانا له لحافظون

tahakkuk edecektir.

(48) Mes'udî-Murucüz-Zehep.

Ara

BİR YAHUDİNİN ME'MUN ÖNÜNDE İTİRAFLARI

Hadis imamlarından Beyhaki'nin (H. 458/M. 1065) rivayet ettiği şu vak'a ile bu bahsi kapayalım:

Yahudinin biri bir defa Halife Me'mun'un huzuruna girerek güzel sözler söyledi. Me'mun'un hoşuna gitti. Onu İslâmiyete davet etti. Yahudi buna yanaşmadı.

Aradan bir yıl geçtikten sonra bu Yahudi, Müslüman olmuş olduğu halde Memun'un huzuruna geldi. Fıkıh hakkında güzel malumatı da vardı. Me'mun ona Müslüman olmasının sebebini sordu. O da şöyle anlattı: "Sizden ayrıldıktan sonra dinleri şöyle bir deneyeyim dedim. Evvelâ Tevrat'la, işe başladım. Üç nüsha yazdım, ziyade ve noksan yaparak bazısına kattım, bazısından attım. Üçü de birbirine uymadı. Onları Havraya götürdüm. Hepsini satın aldılar. Sonra İncil'i aldım. Ondan da üç nüsha yazdım, ziyade ve noksan yaptım. Onları da kiliseye götürdüm. Onlar da satıldı. Sıra Kur'an'a geldi. Üç nüsha yazdım. Ziyade ve noksan yaptım. Onları kitapçılara götürdüm. Alıp karıştırdılar, yapraklarını çevirdiler, ziyade ve noksan olduğunu görünce bir kenara atıp bıraktılar; satın almadılar. Anladım ki bu kitap, yâni Kur'an mahfuzdur. İşte benim Müslüman olmamın sebebi budur.(49)

(49) Zurkani Alel-Mevahib, c. 5, s. 254.

KURANIN ÖĞRENİLMESİ

İslâm ilimlerinin temeli Kur'an sayılır. Bunu

defaatla söyledik. Onun için Müslümanlar Kur'an'a ehemmiyet verirler. İslâmın nurunu etrafa Kur'an saçar, Müslümanlık Kur'an'la yayılır. Müslümanlar fethettikleri yerlere muzaffer ordulariyle birlikte yanlarında kurra', hafızlar ve muallimler olduğu halde girerlerdi. Gönderilen valilerin vazifelerinden biri de Kur'an öğretmek idi.

İlk zamanlarda camilerde Kur'an'ın kıraat ve tefsiri öğretilirdi. Kur'an'ın kıraati için "Dârül-Huffaz ve Dârül-Kurrâ" lar

meydana getirilmiş, tefsiri ile uğraşan müesseselere ise "Darül-Hadîs" ünvanı verilmiştir. Her İslâm devleti bu müesseselere büyük ilgi göstermiştir. Bilhassa Türk devletleri, bu hususta ön sırada yer alır. Türk ülkelerinde bu müesseselere Vakıf olarak sık sık rastlıyoruz. Bunların bir çoğu tarihi bir önemi taşımaktadır.

Bu işe yarayan ilk medrese acaba ne zaman kurulmuştur? Bu suale cevap vermek kolay değildir. Emeviler devrinde tefsir ve kıraat ilmiyle meşgul olanlar vardı. Bu ilimlerin tedvini başlamış bulunuyordu. Fakat onlarda böyle bir müessese yoktu.

Bu işler cami ve mescitlerde halka halindeki tedris yoluyla görülüyordu. Edebiyata varıncaya kadar her şey orada tedris halkalarında öğreniliyordu.

Hattâ Abbasiler bile, bugünkü mânada, böyle medrese ve mektepten mahrum idiler.

Zehebi diyor ki: Selçukluların (H. 4Ş6'dan 485 yılına kadar) şanlı veziri olan Nizamül-Mülk ilk medrese kurandır. Bağdad, Belh, Nişabur, Herat, İsbahan (Isfahan), Basra, Merv, Âmül-Taberistan ve Musul, bunların her birinde birer medrese kurmuştur. Hattâ denildiğine göre Irak ve Horasan'ın her bir şehrinde onun bir medresesi vardı."Sübkî ve Süyuti'ye göre ise Nişabur'daki Beyhakiyye medresesi daha eskidir. Nizamül-Mülk'den önceki Nisabur'daki Sa'diye medresesini ise Sultan Mahmud'un kardeşi Emir Nasr bini Sebüktekin kurmuştur. Bu hususta kesin bir hüküm vermek biraz güçtür.

Makrizî diyor ki: "Halife Mu'tadid Billah (H. 279-289/M. 892-901), Bağdat'ta sarayının civarında her ilim erbabına göre daireler, meskenler hazırlamak istedi. Medreseler Hicretin 400 yılından sonra çıkmıştır. İslâmda ilk medrese tesis eden Nisabur ahalisidir, Beyhakiyye medresesini kurmuşlardır.''

Sıbyan Mektepleri diyebileceğimiz "Küttâp" medreselerden daha öncedir. Bunlar "yazma ve okuma öğreten yerler" demektir. "Küttâp ve Mektep" kelimeleri sıbyanı öğretme yerleri hakkında kullanılırdı. Küttap, kâtibin cem'i olduğu gibi mektep yerine de kullanılır. Sıbyan mektebi yerinedir. Cevheri: "Küttap ve Mektep bir mânayadır" diyor.

Kamus bu tabiri doğru bulmuyorsa da kelimenin bu mânada 10'uncu asırda bile kullanıldığını görüyoruz. Şam'daki Lala Mustafa Paşa vakfiyesinde (Sene 982) şu ibareler var: ''Ve ayyene lil-Muallimi fil-Küttabi hamse derahim.''

Bu mektepler Emevîler devrinde çok miktarda açılmıştır. Sonraları hep devam etmişler ve genişletilmişlerdir. Bunlar da Kur'an okuyup yazmak öğretilirdi. Şafii böyle mekteplerde okuduğu zamandan bahsederken diyor ki: "Anamda, kağıt almak için bana verecek para yoktu. Yassı bir kemik görünce onu alır ve ona yazardım. "(50)

İşte sıbyan mektebinden, camideki tedrisat halkalarından başlıyarak en yüksek medreselere gelinceye kadar Kur'an öğrenmek için uğraşan müesseseler vardı. Bunlar hem kıraat, hem de tefsir işiyle uğraşıyorlardı.

El-Fihrist sahibi İbni Nedim şunu naklediyor:

Kur'an'ın tefsiri hususunda esas olacak bir usul kurması veya kitap yazması için kendisine vaki olan müracaat üzerine Ferrâ (H. 207/M. 822), cemaati toplayıp camide müezzine diyor ki: ''Fatiha sûresini oku da tefsir edelim.''

Böylece işe başlıyor ve bütün Kur'an'ı bu sıra ile tamamlıyor. Demek ondan önce böyle sistemli bir surette tefsir eden olmamıştı. Mushafı baştan sonuna kadar sırayla âyet âyet tefsir eden o olmuştur. Bu iş camide yapılmıştır. Sonraları bu vazife medreselere devrolunmuştur.

Şunu da ilâve edelim ki cami ile medrese yanyanadır. Medrese devirlerinde

bile camide tedris halkası devam etmiştir. Medrese odalarında sakin olan talebe camiin içinde hocadan ders alırdı.

Müfessirlerin piri sayılan Mücahit, tefsir tedvinine ilk başlayandır. İbni Abbas'ın akvalini nakleder. Kendisi der ki: "İbni Abbas'a Kur'an'ı üç defa arzettim, dinlettim. Her âyet başında onu durdurarak: "Ne hakkında nâzil oldu, nasıl oldu?" diye sorardım.

İslâmiyet Kur'an'ın saçtığı nurlu ışıklarla mamur kürenin dört bucağına yayılmıştır. Afrika'dan Çin'e, Endülüs'ten Türkistan'a kadar hidayet nuru serpmiştir. İslâmiyetin vardığı yere Kur'an ışık saçmıştır. Ülkeleri ve gönülleri fetheden odur.

Şu tarihi hâdiseye bakın: Muktedir Billah zamanında eski Bulgarların Hanı Müslümanlığı kabul edince Halifeden dini ve Kur'an'ı öğretmek için bir heyet istemişti. Ahmet bini Fadlan Bulgarlara gönderilmişti. Fadlan bu seyahatinden bahseden eserini kaleme almıştır ki,"Risalei ibni Fadlan" diye anılır.

İbni Fadlan diyor ki: "Hicretin 310. senesi 12 Muharremine rastlayan Pazar günü mahalli maksuda ulaştık. Bu memlekette bulunduğumuz müddetçe hükümdar ve halk bize gelip Kur'an'ı ve izahatımızı dinlerlerdi''

İşte her vasıta ile Kur'an öğrenen ve öğreten bir Müslüman kitlesi vardı. Kur'an işi ihmal olunmuyordu. Bu işe teşvik ediyorlardı. Hatta Kur'an okumaya teşvik için "Fazli Kur'an" hakkında hadis bile uyduranlar olmuştur. Mevzuumuz dışında olmakla beraber hafifçe temas edelim. Bir aralık halk harp havadisi, cenk destanları gibi şeylere fazla düşkünlük göstermişti. İşte o zamanlarda Nuh ibni Meryem, Kur'an'ın fazileti hakkında sûre sûre hadis vazetmiştir. Beyzavi gibi bir âlim maalesef bunları tefsirine almıştır. Bu işi neden yaptığı Nuh'a sorulunca: "Baktım ki halk Ebuhanife'nin fıkhı ve Muhammed bini İshak'ın Mağazisiyle meşgul olup Kur'an'ın hıfzından yüz çevirmişler. Bunu görünce bu hadisleri hasbeten lillah vazettim"(51) demiştir.

Hakikaten Ashabı Kiram ve ondan sonrakiler Kur'an-ı Kerim'e çok büyük itina göstermişlerdir. Hazreti Peygamber, hadîs Kur'an'a katışmaması için: "Benden Kur'an'dan başka bir şey yazmayın" diye, hadisleri yazmaktan menetmişti. Hazreti Ömer, Kur'an'dan alıkor endişesiyle fazla hadis rivayetine taraftar değildi.

Hadis ilmini ilk tedvine başlıyan Zührî (H. 124/M.741) olmuştur. Kitaplarını etrafına yayar, daima çalışırdı. Hatta karısı: "Bu kitaplar bana üç ortaktan daha ağır geliyor" diye sızlanmıştı bile. İşte onun nakline göre: "Haz-reti Ömer hadisleri yazmak istedi, Ashapla istişare yaptı. Bir ay düşündü. Sonra hatırladı ki, Ehli Kitap, Kitabullah ile başka şeyler de yazdılar; onların üstüne

düştüler. Kitabullahı bıraktılar. Öyle ise ben vallah Kîtabullaha bir şey karıştırmam; iltibasa düşürecek bir şey yapmam.'' dedi.

Hazreti Ömer'in Kitabullaha bir şey karışmasından büyük endişesi vardı. Nafaka hakkında Fatma binti Kays'ın hadisini reddederken: "Unuttu mu, belledi mi bilemediğimiz bir kadının sözüne bakarak Allahın Kitabını bırakamayız" diyen odur.

Hazreti Ömer, Irak'a giden heyete Kur'an'a sarılmalarını tavsiye etmişti. Kurtubî'nin rivayet ettiğine göre:

Kuraza ibni Kâ'b şunu naklediyor: "Biz Irak'a yollanmıştık. Hazreti Ömer bizi geçirmeye çıkmıştı. Bize: ''Sizinle niçin buraya kadar geldim?" diye sordu. Biz de: ''Biz Resulullahın Ashabındanız, bize ikram için geldin." dedik.

Dedi ki: "Evet, siz öyle bir yer halkına gidiyorsunuz ki, onlar Kur'an etrafında toplanmışlar, kovan uğultusu gibi Kur'an sadası çınlıyor. Hadîs rivayetiyle onları bundan alıkoymayın. Kur'an'ı iyi okuyun, hadîs rivayetini az yapın; haydi yolunuz açık olsun. Ben sizinle beraberim." dedi. Kuraza'ya vardığında: "Bize hadis rivayet et, dediler, o da Ömer bizi nehyetti." dedi."

Hazreti ibni Mes'ut da Kûfe'den çıkarken arkadaşları onu teşyie geldiklerinde onlara dedi ki: "Kur'an'da niza' etmeyiniz. Çünkü onda ihtilaf yoktur. Çok tekrarlanmakla o eskimez, kaybolmaz. İslâm şeriatı, hudut ve feraizi ondadır. İki kıraattan birisi bir şey emredip diğeri nehyederse işte ihtilaf budur.

_____

50) Camiu Beyanil-îlm.

51) Müslim Şerhi, c. II, s. 125.

KURANI OKUMANIN ADABI

Kur'an-ı Kerim'i okumanın ve öğrenmenin âdabı

vardır. Bu hususta Gazalî merhumun

"İhyail-Ulûm " çok değerli malumat verir. "Meselüs-Sâir" sahibi Ziyaüddin ibni Esir (H. 637/M. 1239) Kur'an-ı Kerim'in belâgatini çok iyi anlayanlardan biri idi. Bunu, Kur'an-ı Kerim'i tedebbür ile okumaya borçludur. Bidayette Kur'an-ı Kerim'i haftada bir kere hatmederdi. Sonra dikkatle düşündü ve ayda bir hatmetmeye başladı. Sonraları daha derin düşünerek ve dikkat ederek senede bir hatmetmeye başladı. Daha sonra ondaki belâgati düşünerek, mânası ile kelime ve harflerin üzerinde durarak yedi senede bir hatim ederdi. Kur'an'daki kelimelerin sayısı 77.930 olduğuna göre sene başına 11 bin kelime düşer ve her güne 30 küsur kelime isabet eder.

Demek düşünerek, mânasını tedebbür ile hatim ediyor. Ömründe bir kere olsun tedebbürle hatmi Kur'an'ı, ulema lüzumlu sayarlar ve işin doğrusu da budur. Kur'an'ın mânasını anlamadan ve düşünmeden kuru kuru okumak fayda vermez.

Bu üslûb,üzre ola hatmi Kur'an Saf asın gaip eyler ehl-iyman.

"İslâm âlimi merhum Hamdi Yazır, Tefsirinde "Ehli Hak Kur'an'ı bir eğlence gibi okumaz." bahsinde diyor ki: "Elfâzını, maanisini, ahkâmını cidden

gözete gözete dikkatli, saygılı ve devamlı bir surette ve bilmediklerini, anlamadıklarını ehlinden sora sora, hüsnüniyetle, temiz kalb, temiz ağızla okurlar. Gelişi güzel, baştankara bir eğlence gibi okumazlar. Şarkı, gazel, roman, hikaye yerine okumazlar; kemali hürmet ve edeple okurlar..."

Büyük İslâm şairi merhum Mehmet Akif Bey de pek yerinde olarak şöyle demektedir:

İnmemiştir hele Kur'an, bunu hakkiyle bilin;

Ne mezarlıkta okunmak, ne de fal bakmak için.

KUR'AN'LA FAL BAKMAK

Şair Akif in beytinde dediği gibi Kur'an-ı Kerim fal bakmak için de indirilmemiştir. Fal bakmak âdeti hakkında Kadı Ebubekir İbnül-Arabî Ahkâmı'nda der ki: "Mushafla fal bakmak helâl değildir." ve işin doğrusu da budur. Bu hususta fazla nakil ve kavil göstermeye lüzum yoktur. Kur'an'la fal bakmak, tefe'ül etmek nasıl olmuş da âdet olmuş, insan buna hayret ediyor.

İnmemiştir hele Kur'an, bunu hakkıyla bilin;

Ne mezarlıkta okunmak, ne de fal bakmak için,"

KURAN OKUMANIN FAZİLETİ

Kur'an-ı Kerim'i okumanın usul ve âdabı vardır. Bunları bizzat Hazret-i Peygamber öğretmiş ve Ashab-ı Kiram buna riayet etmiş, onlardan sonra gelenler de onlara uyarak aynı yolu takip etmişlerdir. Ancak onlar sadece Kur'ân'ı okumakla iktifa etmiyorlar, manasını anlayıp belliyorlar, bilmedikleri bir şey olunca, onu bilenlere sorup öğreniyorlar, böylece Kur'an'ın hakkını vermiş oluyorlardı. Ebü Abdurrahman Sülemi bu konuda şu açıklamayı yapar:

Osman b. Affan, Abdullah b. Mes'ud gibi Kibar-ı Ashap, bize şöyle haber verdiler: Onlar Hazret-i Peygamber'den on âyet öğrendiler mi, bu ayetlerin tefsirini yapmadan, mânalarını anlamadan, ilme ve amele dair olan mes'eleleri çözmeden diğer on âyete geçmezlermiş. Biz Kur'an-ı Kerim'i işte böyle zatlardan öğrendik. Biz Kur'an'ı ve O'nunla amel etmeyi belledik. Bizden sonra öyle kişiler gelecek ki, Kur'an'ı su gibi ezberleyecekler, fakat hançerelerini ve boğazlarını geçmiyecek...

Enes b. Malik'ten, İmam Ahmed b. Hanbel şöyle rivayet eder: Enes hazretleri diyor ki, bir kimse Bakara ve Al-i İmrân sûrelerini baştan sona kadar ezbere okuyunca, gözümüzde öyle büyüyordu ki, bunlar uzun sûrelerdir. Abdullah b. Ömer, Bakara sûresi üzerinde sekiz yıl çalışarak öğrendi, çünki hem ezberliyor, hem de mânâsını tefsire çalışıyordu. Bir âyeti tam olarak anlamadan, içindekileri kavramadan başka âyete geçmezdi.

Kur'an-ı Kerim bu yolda okunursa maksad hasıl olur. Abdullah b. Mesûd hazretleri şöyle demektedir: Bakara ve Al-i İmran sûrelerini derin derin düşünerek, ince manalarını anlayarak okumak, bana Kur'an'ı hatim etmekten daha büyük haz verir. Zelzele ve Kâria sûrelerini mânalarını düşüne düşüne okumak, Bakara ve Al-i îmran sûrelerini sür'atla okumaktan daha çok hoşuma gider...

İmam Gazzali merhum, Kur'an okumanın âdabını, usûlünü en iyi bilen ve anlatan büyük âlimlerdendir. İhyâu'l-Ulûm'da, bu konuyu çok güzel işler. Ashab-ı Kiram içinde Ebû Mûse'l-Eşarî hazretleri, Kur'an'ı en güzel bir sesle, hoş bir edâ ile okuyanlardandı. Peygamberimiz (s.a.s.) O'nu seve seve dinler ve O'na iltifat ederek:

— Seni Kur'an okurken dinlediğim zaman, Davud Peygamber'in Mizmarı sanki sana verilmiş gibi gelir bana, derdi. Ebû Mûse'l-Eşari de bundan çok memnun kalır:

— Yâ Resulallah! Vallahi senin dinlediğini bilsem, daha özenir, daha güzel okumaya çalışırdım, derdi.

Hazret-i Ömer, bir yerde Ebû Mûse'l-Eşari'ye rastlayınca O'na iltifatta bulunur;

— Bize Rabbimizi zikret, O'nu hatırlat, ya Ebû Musa, diyerek O'ndan Kur'an okumasını diler, ve O'nu dinlerdi.

Hazret-i Aişe validemiz, bir akşam Hazreti Peygamberin yanına biraz geç geldi, Hazreti Peygamber O'na:

— Neden böyle geç kaldın, seni alıkoyan nedir? diye sordu. O da:

— Bir kişinin Kur'an okuyuşunu dinledim, ondan daha güzel seslisini işitmiş değilim, onu dinlerken geciktim, diye cevap verdi.

Hazreti Peygamber kalkıp gitti, O da bir müddet dinlemeye daldı, sonra Hazreti Aişe'ye:

— Bu, Ebu Huzeyfe'nin kölesi Sâlim, dedi. Allah'a şükürler olsun ki, üm-metimin içinde onun gibileri var.

Bu rivayetlerden Ashab-ı Kiram'ın Kur'an okumaya, ezberlemeye ne kadar önem verdiklerini görüyoruz.

Hazret-i Peygamber ümmetini Kur'an öğrenmeye ve O'nu öğretmeye teşvik etmiştir. Kendisi etrafa Kur'an öğreticileri gönderirdi. Medine'ye ilk gönderdiği Kur'an hocası Mus'ab'dır. Yemen'e de Kur'an'ı en güzel okuyanlardan olan Ebû Mûse'l-Eş'ari'yi göndermiştir. Kur'an-ı Kerim'in faziletine dair bazı Hadis-i Şerifleri burada zikredelim:

"Hafızasında Kur'an'dan bir şey bulunmayan kimse, harap eve benzer."

(İbniMes'ûd'dan).

Kur'an okuyun, zira O, kıyamet günü sahibine şefaatçi olacaktır."

(Müslim).

"Kim ki Kur'an okur, O'nunla amel ederse, ana ve babasına kıyamet günü öyle bir tac giydirilir ki, O'nun ziyası, dünya evlerindeki güneşin ziyasından daha güzeldir. Ya O'nunla amel edeni siz ne sanıyorsunuz. " (Muâz b. Cebel'den).

"Kur'an okuyan kimse, peygamberliği gönlünün içine almış demektir, şu kadar var ki, ona vahiy gelmiyor. Kur'an ehline, kızanla beraber kızmak, cahillik yapanla cahillik yapmak asla yakışmaz. Zira onun içinde Allah kelamı vardır. " (Abdullah b. Ömer'den).

"İnsanlardan ehlüllah olanlar vardır. Kimdir onlar, Ya Resülallah! dediler. Kur'an ehli, buyurdu. Onlar Allah'ın ehl-i yakın ve has kullarıdır." (İbni Mâce, Neseî).

"Hazreti Peygamber bir defa Ebû Zer'e demişti ki; Ya Ebû Zer! Allah'ın Kitabından bir âyeti öğrenmen, senin için yüz rekat namaz kılmaktan daha hayırlıdır. İlimden bir bab öğrenmen, onunla amel olunsun, olunmasın, yüz rekat namazdan hayırlıdır."

"Evvelkilerin ve sonrakilerin ilmini arayan kimse, Kur'an'ı araştırsın."

"Ümmetimin en şereflileri Hamele-i Kur'an 'dır. O'nu ezberleyenlerdir."

"Evlerin en aşağısı içinde Kitabullahtan birşey bulunmayandır." (İbni Mace)

"Bu Kur'an Allah'ın bir ziyafet sofrasıdır, o sofradan gücünüzün yettiği kadar hisse almaya bakın"

Hazreti Ali (Kerremallahü vechehü) diyor ki, ben Resulullah'tan işittim, şöyle buyurdu:

"İleride karanlık gece parçaları gibi fitne olacak. Ya Resulallah! Ondan kurtuluş ne iledir? dedim. Buyurdu ki: Allah'ın kitabı iledir. O'nda sizden öncekilerin kıssaları var, sizden sonrakilerin haberleri var, aranızdakinin hükmü bulunur. O ara bulucudur, hakemdir, hezl değildir. Kim ki, ceberut ve gaddarlık satarak O'nu terk ederse, Allah onun belini kırar. Kim ki, O'ndan başkasında hidayet ararsa, Allah onu şaşırtır. O, Allah'ın sağlam ve dayanıklı ipidir. O açık bir nurdur. O zikr-i hakimdir, doğru yoldur. O'nunla arzular şaşmaz, diller dolaşmaz, iltibasa uğramaz, görüşler parçalanıp dağılmaz. Alimler O'na doymaz, müttekiler O'ndan usanmaz, bıkmaz. O, çok okumakla eskimez, acayibi bitip tükenmez. O'nu cinler işittikleri zaman: "Biz acayip bir Kur'an işittik." dediler. O'nun ilmini bilen, ileri gider, O'nunla söyleyen doğru söyler, O'nunla amel eden mükâfat görür. O'nunla hüküm veren adalet yapar. O'na davet eden doğru yola hidayette demektir." (Tirmizi)

''Sizin en hayırlınız Kur'an'ı öğrenip ezberleyen ve öğretendir." (Buhari ve

Sünen'ler)

"Kıyamet günü oruç ve Kur'an kula şefeâtçı olurlar. Oruç: "Ya Rabbi" der, "Ben O'nu gündüzleri yemeden, içmeden ve zevklerinden alıkoydum, şimdi beni O'na şefaatçi kıl."

"Kur'an der ki: "Ya Rabbi! ben de geceleri O'nu uykudan alıkoydum, beni O'na şefaatçi yap. "Böylece her ikisi de şefaatçi olurlar." (Beyhakî).

KUR'AN'IN ÜSLÛBU,TAKLİDE YELTENENLER,NESİH MESELESİ

Sahabîden yetmiş kadar müteaddit yol ile sabit olduğundan mütevatir hadis sayılan"Kur'an,muhakkak ki yedi harf üzerine nazil olmuştur" hadîsinden anlıyoruz ki, Kur'an-ı Kerim yedi harf üzere nazil olmuştur. Bu yedi harf nedir? Bu hususta ulema arasında ihtilaf vardır. Herkes harfi çeşit anlamış ve ona göre hüküm yürütmüştür.

Harf lügatta: Lügat, cânib, kenar demektir ve harf mecazen vecih ve keyfiyet mânalarına da ıtlak olunur.

Ulema harfin tefsir ve te'vilinde ihtilaf etmişlerse de ekseriyet bundan maksat lügattir, lehçelerdir demişlerdir. Harfin bir manası da lügattır. Daha sonraları harf kelimesinden kıraet yani telaffuz kasdedilmektedir. İbni Mes'üd harfi diyerek, İbni Mes'ud kıraetini kasdederler. "Kur'an yedi harf üzerine nazil oldu" hadis-i şerifindeki harften murad acaba nedir? Bu husustaki düşüncelerden mühimcelerini sayalım:

1- Yedi harften murad, yedi lügattir veya meşhur arapça lehçeleridir.

2- Muhkem, müteşâbih, umûm, husus, nâsih, mensûh, kasas gibi şeylerdir.

3- Emir, nehiy, vaad, vaîd, cedel, kasas, mesel gibi umurdur.

4- İdgâm, izhâr, imâle, kasr, med, şedde, sükûn, hareke gibi şeylerdir.

5-Yedi türlü okunuştur, yedi kıraettir.

6-Yedi harften murad yedi vecihdir.

7- Yedi harften murad yedi adedi değildir, yediye bağlı değildir. Maksad kolaylıktır. Kadı İyad bu fikirdedir. Şimdi bunları biraz izah edelim:

Kur'an-ı Kerim Arap dili ile nazil olmuştur. Kureyş lehçesi esastır. En fasih olan Kureyş lehçesiyle diğer bazı lehçelere göre okumaya da müsaade olunmuştur. En fasih Kureyş lehçesi olduğu halde Kur'an'ın neşrini tamim için diğer lehçelerle kıraete de müsaade edilmiştir.

لقد جاءكم من أنفسكم عزيز

"Lekad caeküm Resulün min enfüsiküm (Enfesiküm) Aziz." gibi.

Bir kabile harekeyi bir türlü okur, i'rabı ona göre yapar, diğer bir lehçe başka türlü okur. Meselâ (Ma haze beşaran, beşarun) ما هذا بشراً،بشر gibi kıraetler

var. (Yükezzibun, Yekzibun) يكذبون،يكذبونgibi bab farkları hep böyledir.

Böyle çeşit okumanın sebebine gelince: Her kabilenin, bir telâffuz tarzı, harf çıkarışı vardır. Harflerin mahreçleri başka başkadır. Bu her millette öyle değil mi? Her dilde muhtelif lehçeler, şiveler yok mu? Dil, damak, dudak, hançere bunların kolayca değişmeyip alıştığı gibi telaffuz ettiğini görüyoruz. Kabileler, Kur'an'ı Hazreti Peygamberin okuduğu gibi okudular, ancak kolaylık için Hazreti Peygamber onlara bazı hususlarda müsaade etti. Muayyen yerlerde kendi dillerinin döndüğü gibi okudular. Bu şu demektir: İmâle, cezim, idgâm, ihfâ, izhâr, med yaptılar. Yoksa rastgele, istedikleri gibi okudular demek değildir.

Hazreti İbni Abbas'ın dediğine göre yedi harf, yedi lügat oluyor. Lâfız ve maddesi başka başka kelimeleri birbiri yerine kullanmak: Helümme, Teal, Akbil gibi.

ان ناشئة هي اشد وطاًواصوب قيلاً

Ayetindeki (esvab) için Hazreti Enes de "Esvab, akvem, ehda" hep birdir diyor.

Bunlara göre yedi harften murad işte böyle lafzı ve maddesi muhtelif lügattir, kıraetlerdir. Yoksa yalnız şekil ve suretteki ihtilaflar, kıraet farkları değildir. Yani kasr, med, hareke, sükûn, nakl, i'rab gibi şeyler değildir. Kur'an-ı Kerim lafız ve maddesi muhtelif yedi lügat üzere inmiştir, bu da ilk zamanda alıştırmak içindir.

Bu hususta Taberî'yi (H. 310/M. 893) dinleyelim. O diyor ki:

"Ulemadan bir kısmı yedi harfin: Emir, nehiy, vaad, vaid, cedel, kasas, mesel gibi yedi mâna olduğuna kail olmuşlardır. Fakat bu doğru değildir. Yedi harf, yedi lügattir. Çünkü Resulullahın hayatında iken eshab, çeşitli kabileler Kur'an'ı muhtelif surette okudular. Resulullaha varıp herkes kendi okuyuşunun doğru olduğunu iddia etti. Resulullah her kâriin okuyuşunun doğru olduğunu söyledi. Her birine öğrendikleri gibi okumalarını bildirdi. Hattâ bazılarının kalbine bu işten şüphe bile düştü. Nasıl olur da Resulullah her kâriin okuyuşunu doğru görüyor dediler. Resulullah işi onlara beyan etti."

Taberi'nin işaret ettiği hadiselerden birisi şudur: Hazreti Ömer diyor ki:

— Hişam bini Hakîm'i Furkân sûresini Resulullahın bana okuttuğundan başka türlü okurken işittim. Kıraetini kesecektim. Fakat bekledim. Haydi namazını bitirsin, dedim. Selam verdikten sonra yakasına yapıştım. Bu sûreyi sana kim böyle okuttu? dedim. Resulullah dedi. Yalan, dedim. Resulullah bana senin okuduğun gibi okutmuyor. Onunla Resulullaha gittik. "Ya Resulullah" dedim. "Bu, Furkan sûresini benim okuduğumdan başka türlü okuyor." Resulullah: "Bırak onu" dedi. Sonra Ona: "Oku ya Hişam" dedi. O da, ben işittiğimde nasıl okuduysa öyle okudu. Resulullah: "Böyle nazil oldu" dedi. Sonra: "Ya Ömer sen oku"dedi. Ben de, bana öğrettiği gibi okudum: "Böyle nazil oldu" dedi. Bu Kur'an yedi harf üzerine nazil olmuştur, hangisi kolayınıza gelirse öyle okuyun." (Buhari ve Müslim).

Burada şunu da ilâve edelim ki her kabileye kolaylık olsun diye kendi lehçesiyle okumaya izin verildi. Bu demek değildir ki, herkes, her Arap lehçesiyle istediği gibi okusun. Bu hususta ancak mervi olan kıraetler okunabilir. Resulullah neye müsaade ediyorsa o yapılır.

Taberî burada mühim bir noktaya temas ediyor. Diyor ki: "Kur'an bir lûgatla mı nazil oldu, yoksa mânası birbirine uygun yedi lûgatla mı? Mesela birbirine müteradif kelimeler var, aşağı yukarı biraz farklı bir mânaya delâlet ederler. (Helümme) kelimesini alalım: Bunun yerine şu kelimeleri de kullanabiliriz: "Akbil, Teâl, İleyye, Kasdi, Nahvi" Bunların lafız ve maddeleri başka başka ise de mânaları, delâletleri aşağı yukarı bir gibidir. İşte Kur'an böyle yedi lûgatla nazil olmuştur.

İbni Cerir Taberî (H. 31O/M. 893) diğer mühim bir noktaya temas ederek müstakil bir tarihçi sıfatiyle diyor ki: "Mademki Hazreti Osman bir harf üzerine topladı, diğer altı harf ne oldu? Halbuki Resulullah onları okumuş ve onlarla okumaya müsaade etmişti. Bunlar nesih olunarak refi' mi edildiler? Nesih olun-duklarına delil ne? Yoksa ümmet unuttu mu? Bu ise hıfzı ile emrolunan şeyi zayi' etmektir.

Taberi bu güç sorulara çok güzel ve hoşa gidecek şekilde cevap veriyor: "Altı harf nesih edilip kaldırılmadı. Hıfzı ile memur olduğu halde ümmet onları zayi' etmiş de değildir. Ümmet Kur'an'ın hıfzı ile memurdur. Fakat bu yedi harften hangisiyle isterse onunla kıraet ve hıfızda muhayyerdir. Yedinin yedisiyle de değil, yediden hangisiyle olursa olsun, Kur'an'ın hıfziyle memurdur. Kur'an mahfuz olsun da, yediden hangisiyle olursa olsun. Ümmet te bunu yapmıştır. Bir hikmete binaen diğer kıraetleri bırakarak yalnız bir kıraeti kabul etmiş, birliği korumuştur. Fıkıhtan bunu açıklayan bir misal getirelim: Zengin bir kimse yemininden dönerse üç kefaretten biriyle mükelleftir: "Köle azad etmek, on fakir doyurmak veyahut on fakir giydirmek." Bunların üçünü de yapmakla değil, biriyle memurdur. Birini yapınca, iş yerine gelmiş olur. Kefaret yapsın da hangisiyle olursa olsun. İşte ümmet de bunu yapmış, Kur'an'ı hıfz etmiştir. Demek oluyor ki, İmamı Taberi'ye göre de yedi harf, yedi lügattir. Fukaha, kurra ve mütekelliminin çoğuna göre yedi harf Mushafı Osmani'de mevcuttur.

Süyutî de İtkan'ında. yedi harften muradın Zöhri, Sa'leb, Ebu Ubeyde'ye göre yedi lügat olduğunu söylüyor. Ancak onlara göre bu lügatlar müteferriktir. Yâni Kur'an'da fasih Arap lûgatlarından kelimeler vardır. Esas Kureyş lügati olduğu halde Hüzeyl, Hevâzin, Yemen vesair lügatlar da vardır.

Yedi harften murad, yedi lügattır, diyenlerin gözettikleri maksat şudur: Her kabileye kendi telaffuzuna göre kolayca okuyabilsin diye genişlik gösterilmiştir. Kureyş "Hattâ" der. Hüzeyl ise bunu "Atta" şeklinde telaffuz eder. Bunu

gösteren rivayetlerden birisi şudur: ( اثيم) "Esim" diye dili dönmiyene (فاجر) ''Fâcir demeye müsaade gibi.

Tahavi'ye göre bu bir ruhsattı. Kitabet, zabt, hat, meselelerini bilmediklerinden bir çoklarına bir lâfızla okumak zor gelirdi. Sonra kitabet ve hat kolaylaştığından bu özür kalktı.

Ebu Şame'ye göre de: Kur'an Kureyş lûgatiyle indi. Sonra kabilelere muhtelif olan lafızlarla, i'raplarla herkesin âdeti üzere okumasına müsaade edildi. Bu müsaade gelişigüzel değildir. Resulüllahın izniyle mukayyettir. Bir kabilenin başka kabile lûgatına geçmesiyle kimse teklif olunmadı. Çünkü bunda güçlük var. Araplarda asabiyet dâvası da vardır. Din ise hep kolaylık emreder.

Araplar zaten harf kelimesini lügat yerinde istimâl ederler. İslâmiyetten sonra ise harf kelimesi kıraet yerinde kullanılmaya başlandı. İbni Mes'ud harfi yâni kıraeti denir.

Süyutî (H. 91 l/M. 1505) İtkan'da bu hususta şunları zikrediyor: Kur'an'ın yedi harf üzerine nazil olduğu hadisinin sıhhatini yirmi bir sahabinin şehadetiyle isbat ettikten sonra şunu yazıyor: Hazreti Osman, bu hadisin sıhhatini tevsik etmek istedi de mescitte toplanmış olan ashaba:

''Bu hadisi Resulullahtan işiten ayağa kalksın'' dedi. Bütün mescid ayağa kalktı. Hz. Osman: "Onlarla beraber ben de şahidim." dedi.

Bundan sonra Süyutî hadis etrafında söylenen kavilleri sayıyor ki bunlar kırk şu kadar tutuyor. İşkâlden işkâle geçiyor. Süyutî'nin kanaatına göre burada yediden maksat adet değildir. Murad kolaylık ve âsanlıktır. Zaten bütün kaviller işi evirip çevirip bu kolaylığa getiriyorlar. Hepsinin haddi müştereki kolaylıktır.

Ebu Hâtem'e göre yedi harf hadisi hakkında 35 kavil vardır, Kurtubi bunları zikreder. Abdurrahman Ebu Şame de bu hususta müstakil bir eser yazmıştır. Yedi kelimesi birliklerde çokluk ifade için kullanılır, mutlaka yedi adedi kasdedilmez. Yetmiş de onluklarda aynı tarzdadır.(52)

İşte böylece her kavle göre maksat kolaylık olmuş oluyor. Yedi kıraet ile bu

yedi harf meselesini karıştırmamak. Bazıları, adedin aynı olmasından böyle bir hatâya düşüyorlar. Süyutî'nin dediği gibi bu cehalettir.

Tirmizî (H. 279/M. 868), Übey Bini Kâab'dan rivayet ediyor: Resulü Ekrem Efendimiz, Cibril'e demiş ki:

— Yâ Cibril, ben Ümmi bir kavme gönderildim. Bunların arasında kocakarılar, ihtiyar erkekler, küçük kızlar, oğlanlar, ömründe kitap okumamış adamlar var.

Cibril de:

— Yâ Muhammed, dedi, Kur'an muhakkak ki yedi harf üzerine nazil olmuştur. "Kimin nasıl kolayına gelirse öyle okusun." Dinde güçlük yok.

Hazreti Peygamber "Kolaylaştırın, sakın güçleştirmeyin, müjdeleyin, sakın nefret ettirmeyin!" buyurmaktadırlar.

Kur'an-ı Kerim Arap dili, Kureyş lügati üzere nazil olmuştur. Ancak Kur'an-ı Kerim'de başka kabilelerin lügat, lehçelerinden de kelime bulunduğu şüphesizdir. Hattâ aşağıda geleceği üzere başka milletlerin dillerinden de kelimeler vardır. Celâleddini Süyutî bunları İtkan'ında bol bol zikreder.

Meselâ "Ustur" Hımyerce kitap demektir. "Kitaben mestura"yı buna göre alıyoruz. "Lehiv" Yemen lûgatında kadın manasınadır, arapca metin "Lev eradna en nettehize lehven" âyetini öyle anlıyoruz. Böyle bazı kelimelerin başka kabilelerin veya milletlerin lûgatlarından olması Kur'an'ın fasih ve açık arapça olmasına asla halel vermez. Bir kelimenin mânasını bilmemek, âyetin mânasını anlamıya mâni değildir. Onun için Hazreti Ömer "Ebben" kelimesi için: "Ey anasının oğlu, Ebben'in mânasını bilmezsen ne çıkar sanki" demiştir. Bir kabileye mahsus bir kelime bulunup ta onun mânasını bilmemek umumî anlayışa engel olmaz.

Ashabı Kiram, Kur'an hakkında bilgilerini arttırmaya çalışırlar, bilmediklerini sorarlardı. Hatta bir kelimeyi öğrenmek için saatlerce durup bekleyenler, günlerce yola gidenler vardır. Kendi reyleriyle bilmeden bir şey söylemekten son derece çekinirlerdi. Hazreti Ebubekir demiştir ki: "Eğer ben Kitabullah hakkında bilmediğim bir şeyi söylersem beni hangi gök gölgelendirir, hangi yer barındırır?"

Bilindiği üzere Kur'an'da Farsça, Türkçe, Yunanca, Habeşçe, Mısırca, Âramî, Keldanî, Hımeyrî, İbranî, Süryanî kelimeleri vardır. Arap kabilelerinin muhtelif lûgatları da Kureyş lehçesine karışmıştır. Böylelikle Kur'anda herbirinden bulunmuştur. Ancak kabile lûgatlarının bozuk lehçelerinden bir şey girmiş değildir. Meselâ bir Yunanlı "Şin" harfini söyleyemediği gibi Temim kabilesi de 'Sin" harfini söyleyemez. "En-nâs" yerine "En-nât" der. Kays kabilesi izafetteki müennes ''K'' harfini ''Ş'' ye tebdil eder. ''Kitabik: Kitabiş'' olur.

İşte Kur'an-ı Kerim bu gibi bozuk lehçelerden uzaktır. Arap kabilelerinin çoğunda i'rab yokken Kur'an sondaki i'rabı katiyen ihmal etmez. Kur'an en

fasih Arap dili iledir. İşte bazıları yedi harf bu çeşitli diller, kabile lehçeleridir diyor ki, bunlara göre her dilden kelimeler karışmış ve bunlar Kureyş lehçesiyle kaynaşmıştır. Sa'leb, Ebu Hatim Sicistani vesaire bu fikirdedir. Yâni Kur'an Kureyş lûgatiyle indi, fakat diğer lehçeler ve lûgatlardan da kelimeler var, onda kaynaştılar.

Netice olarak diyebiliriz ki: Kolaylık olsun diye muhtelif lehçelerle okuyuşa Resulullah müsaade etmişti. Herkes kendi okuyuşunu doğru iddia edip diğerini inkar bile etmişti. Hattâ Hazreti Ömer kızarak birinin yakasına yapışıp Resulullaha getirmişti. Übey Bini Kâab'ın içine bu yüzden şüphe bile düşmüştü. Resulullah: "Kur'an yedi harf üzerine indi, kolayınıza gideni okuyun." demişti. Resulullah bu çeşit okuyuşlara kendi hayatında cevaz vermişti; kolaylık olsun diye, müsaade etmişti. Sonraları bu ihtilaflar arttı. Resulullah ihtilafları sevmezdi. "Sizden öncekileri ihtilaf helak etti." diyordu. Bu ihtilaflar manayı bozacak bir şey değildir, kabile lehçelerinin icabı müteradif sözle okuyuşlardı. Kolaylık olduğundan ve maksadı da bozmadığından buna müsaade ve cevaz verilmişti. İşte yedi harf budur. Sonraları ihtilaf arttığından Hazreti Osman bir kıraet ve bir Mushaf etrafında toplamıştır.

_______

52) Türkçemizde de böyledir. Yedi devlete meydan okudu, yetmiş milletten hariç tâbirleri gibi. Yedi adedi muteber tutulur. Onda kemal manası sezilir. Bir çokları Sebiyyât diye eserler bile yazmıştır. Yedi kat gök ve yer; haftalar yedi. Yedi kere tavaf, yedi âzâ üzerine secde, tasavvufta yediler var. Edebiyatta bile yedi, ilham verici bir şeydir.

M. Sadık Rafiî, İ'cazı Kur'an'ında bu hususta diyor ki: "Edib Safedî'nin yedi sayısı hakkında, bir eseri vardır. Yunanda bir adet felsefesi vardı. Kâinatın aslı rakamlardan çıkar. Rakamlar büyük rol oynar. Yedi bütün adetleri toplar. Adetler ya tek veya çifttir.

2 rakamı birinci çift, 4 rakamı ikinci çifttir. 3 birinci tek, 5 ikinci tekdir. Birinci tekle ikinci çift veya ikinci çiftle birinci tek toplanınca yedi olur. Adetlerin aslı olan 1, filozoflarca adedi tam sayılan 6'ya ilave olununca yedi olur ve bu kemâle delalet eder. Onun için yedi kutsal bir adettir. Kemâl, tamamdan sonra, onun üstünde olan bir derecedir. İşte Kur'an'ın yedi harf üzerine nüzulünde ince bir remz vardır. Bu şu demektir. Kur'an'ın lügati ve kelimelerin terkibi kemal derecesindedir. Kur'an, kelâm-ı Arabın kapısıdır."

MÜTERADİFLER

Yedi harf üzerine nüzul ile alâkalı kelimeler müteradifler = eş manalı meselesidir. Hakikaten arapça müteradifçe zengindir. Fakat bir Peygamberin en büyük mucizesi olan Kur'an-ı Kerim'in her kelimesi fesahat ve belagatın en yüksek noktasındadır. Onun bir kelimesi bile değiştirilemez. Onu ancak sahib-i vahiy yapar. Onun için yukarıda kolaylık için yapılan müsâadeler Peygamberin izniyledir demiştik. Rastgele kelime, müteradifi yerine konamaz,(53)

__________

(53) Gerçekten arapça müteradifler bakımından çok zengindir veyahut yüklüdür. Aynı manayı ifade eden bir çok kelimenin bulunması bir dil için o kadar kârlı bir kazanç değildir. Vakıa müteradif gibi gösterilen kelimeler arasında ince bir fark ta yok değildir. Lâfzı başka başka olan kelime-lerin manası bir olursa ona müteradif diyoruz. Kamh, Bürr, Kuut ve Cülus gibi. Lafzı bir, fakat manası başka olan kelimelere müşterek denir. Ayın gibi ki bir çok mânalara gelir. Bugün arapça, dünyanın en zengin lisanı sayılıyor. Kelime çok. Lügat toplanırken muhtelif kabilelerin şive ve lehçeleri hep tesbit olunarak, hattâ peltek söyleyenlerin telaffuzu bile gösterilerek ayrı ayrı alınmış, lügatin hacmi büyümüş, arapçada balın 80 adı var. Kılıcın elli, arslanın, atın, devenin bine yakın isimleri var. Kamus sahibi Mecdüddin Firuz Âbadî böyle müteradifleri toplayarak (Erravdül-Meslûf fîma lehu ismani ila Ulûf) unvanlı müstakil bir eser yazmıştır. Bazı şeylerin ismi yokken böyle müteradiflerin çok bulunması bir yüktür.

İbni Side (Muhassıs)'ında bir mevzua ait kelimeleri bir yere toplamıştır. Deveye ait 176 sahife yazı var. Gemiye ait ise yalnız yedi sahife. Kitap 17 cüzdür. Bir cüz'ünü deve dolduruyor. Demek Arap lisan ve edebiyatının l/17'si deveye ait kelime. Çöl hayatında devenin ehemmiyeti belli. Edebiyat hayatın ifadesidir, diyorlar.

Kur'an-ı Kerim, müteradif kelimelerden en tatlısını ve ahenklisini istimal eder. Onun için aynı manaya diye bir kelime başkasının yerine değiştirilemez. Yedi kıraat, yedi lügattir, diyenler rastgele her kelime müteradifi yerine konur demiyorlar. Resulullahın izin ve müsaadesiyle ancak bir kelimenin yerine başkasını zikrediyorlar.

KUR'AN-I KERİM 'DE ARAPÇA OLMAYAN KELİMELER

Kur'an-ı Kerim Arap lisanı üzere nazil olmuştur. Bir çok âyetlerde Kur'an Arabî olmakla tavsif edilir.

Resulullah, Kur'an'ı kavmine anlıyacakları açık bir lisanla okuyordu; bundan on beş asır evvelki Arap diliyle yâni Hicaz'da, Mekke'de konuşulan Kureyş diliyle ifade edilmiştir. Bunda hiç şüphe yoktur. Ancak şurası da bilinmelidir ki, arapça o devirde bir dildi, fakat muhtelif lehçeleri olan bir dil. Kur'an ise Kureyş lehçesiyle inmiştir. Çünkü Mekke bir kültür merkezi idi; arapçanın en güzeli orada konuşuluyordu.

Mekke haç mevsimiyle, Beyti Şerifiyle, birer edebi dernek olan Ukâz, Zül, Mecâz, Mecenne gibi panayırlarıyla Arapların kültür merkezi olduğu gibi aynı zamanda ticaret merkezi idi. Arap kafileleri, ticaret kervanları şimale, cenuba giderek başka yerlerle temas halinde idi. Şimale gelenler Bizans'a tabi olan Hıris-tiyanlarla temas ediyorlar, şimal doğuya gidenler İran Mecusileriyle(54) görüşüyorlardı. Bu temaslarda kültür, medeniyet, edebiyat, vesaireye dair bilgi ediniyorlardı. Medeniyetin ve kültürün bir milletten başka bir millete geçişi temaslarla olur. Komşu milletler birbirlerinden görüp öğrenirler. Meselâ yukarıda Nadr Bini Harisin Kâbe'ye oturup Rüstem ve İsfendiyar hikâyelerini anlatırken Kur'an'a muaraza etmeye yeltendiğini anlatmıştık. Bu temaslar ve ticari münasebetler neticesinde Farsça ve Yunanca kelimeler Arapçaya girmiştir. En büyük kültür lisanıdır. Milletlerin birbirleriyle temasları neticesinde ilk müteessir olan lisandır. Aynı yol ile Arapçaya Süryanice, İbranice, hattâ Türkçe lûgatlardan da kelimeler girmiştir. Mekke ve Hicaz halkının Yahudilerle de teması vardı. Yahudiler ticaret yolunda idiler. Cenuba giden ticaret kervanları da böyle temaslar yapıyordu. Hatta ticaret merkezi olan Mekke'de az da olsa İranlı, Yunanlı, Mısırlı, Habeşli kimseler gelip oturuyorlardı. Şüphesiz bunlar Arapçayı öğreniyorlardı. Arapçaya da bir çok kelimelerin bu vesile ile girmesi tabii bir şeydir. Bütün bunlardan şu neticeye varırız: Mekke lisanı diğer Arap lehçelerinden bu giren kelimeler bakımından farklı idi. Onlarda bu yabancı dillerden giren kelimeler yoktu. Çünkü onlarda bu kelimelerin medlülleri, müsemmaları yoktu. Onun için aşağıda Kur'an'daki Arapça olmayan kelimeleri sayarken bir çoğunun Araplarda olmayan, bulunmayan, Arap hayatının tanımadığı şeylere ait kelimeler olduğunu göreceğiz. Temaslar neticesi giren bu kelimeler hac kafileleriyle yavaş yavaş kabileler arasına da yayılıyordu.

Mevzuatül-Ulûm bu hususta diyor ki:

"Vakta ki meselâ siyab-ı cenneti zikretmek vacip olduysa ve lâfzı müfred zikri siyabül-harir demekten evlâ olduysa lâfzı "İstebrak" zikrolundu. Zira, Arapta siyab-ı harir olmamağın anın için bir ismi müfred dahi vaz' olunmamıştır. Bunun gayrı dahi bu kıyas üzeredir."(55)

Demek Arapçaya da başka milletlerin dillerinden kelimeler girmişti. Zaten yeryüzünde başka dilden kelime almayan tek bir dil var mıdır? Bugün birbirine yabancı saydığımız diller arasında müşterek kelimeler yaşamıyor mu? Hele bir guruptan olan diller arasında bunlar ne çoktur. Fransızca, İngilizce, Almanca ile Farsça arasında müşterek kelimeler ne kadar boldur. Bu dillerde Arapçadan alınma kelimeler de vardır. Türkçede Farsça, Farsçada Türkçe kelimeler çoktur. Böylece Arapçada da, başka dilden kelimeler mevcuttur. İslâmın geniş müsamaha ve ilmi hürriyet devrinin âlimleri bu kelimeleri tesbit etmişlerdir.

Mevzuatül-Ulûm bu bahsinde şöyle diyor:

"Arap/Aribe bazı harekât ve esfarda şâir elsine eshabı olan nâs ile ihtilat ve istinas eylemişlerdir. Ol cihetten anların lûğatından bazı elfaz ve kelimat kendilerin lisanı ile mahlut ve memzuç olup mabeynlerinde bu veçhile sâri oldu ki fasih mecrasına câri olup anları dahi muhaverât ve eş'âr ve edebiyatta istimal ve isbat eylediler, ol ecilden Kur'an-ı Azim'de dahi lûgat-ı mezbure idhal olunup ol veçhile inzal olundu... Böyle bir kaç kelimâti gayr-i Arabiyye-i kalileyi müştemil olmak Kur'an Arabî olmağa münafi değildir."

Mevzuatül-Ulûm burada şu ince noktaya da işaret ediyor: ''Ve dahi bunun vukuunda hikmet budur ki Kur'an-ı Mübin, camii ulûmi evvelin ve âhirin ve

hâkii nehci mütekaddimin ve müteehhirindir. Bes anda cemi-i elsine ve lûgata işaret olmak gerektir.

Lâkin her lûgattan Ahef ve A'zebi ve Miyanı Arapta istimal cihetinden ekseri ihtiyar olunmuştur." İbni Nakîb, Hasais-i Kur'an'da şunu kaydeder:

"Kur'an bütün Arap dillerini, lûgatlarını havi olduğu gibi Rum, Acem, Habeş, vesair milletlerin lûgatlarından da çok şey ihtiva eder."

Umumî Peygamberin kitabında bilûmum dillerden kelimeler bulunmak yüksek bir remz taşır. Bu bütün insanlığı kucaklayan bir vahdet sembolüdür. Milletleri birleşmeye dâvettir.(56)

Tacüddini Sübkî (H. 756/M. 1355) Kur'an'da vaki Arapça olmayan kelime-lerden yirmi yedisini bir manzumede toplamıştır. Sonra İbni Hacer (H. 852/M. 1448) 24 kelimeyi buna ilâve etmiştir. Süyutî de 60 kadar kelimeyi nazma çekip bunları tamamlamıştır. Hepsi yüzden fazla olmuştur.

Bu manzumelerin üçü de Mevzuâtül-Ulûm'un ikinci cildinde yazılıdır.(57)

Kahire Şarkiyyat Enstitüsü Sami Diller Profesörü Ajeffery, 1938'de neşrettiği eserinde Kur'an'da 320 yabancı kelime çıkarıyor. Bunların üçte biri mevki isimleri ve şahıs adlarıdır. Alemler değişmez. Kalanın bir kısmı Sami dil-lerle kök maddeleri müşterektir. Telâffuz ayrılır. Ona göre Ednâ bir mülâbese ile dile girmiş yabancı kelime sayılanlar da vardır: Âyet, Errahman, Tefsif, Din, Rab, Kitab, Nebî, İlâh... gibi...

Yukarıda bahsi geçen manzumelerde İbni Hacer (Rahim) kelimesini, Süyutî

ise (Rahman, Melekût, Kâfir, Kayyum) kelimelerini Arapça olmayan kelimeler meyanında sayar.

Süyutî'nin İtkan'da. hangi dilden olduğunu da işaret ederek zikrettiği kelimelerden bazısını nakledelim:

Ajeffery, tennür kelimesinin tandırdan olduğunu söylüyor. Kelime Akatça yani Türkçedir. Gassak, tennür kelimeleri gibi yakut, turab kelimelerini de Türkçe gösterirler. Bunları eski kaynaklar zikrederler.

Bu yabancı kelimelere bakarsak bir kısmı: Tur, Rum,Yahud, Mecusî, Tagut, Mısır gibi alemdir. Hâs isimdir. Onlar pek tabii değişmez. Bir kısmı: Süradık, Eraik, İstebrak, Sündüs, Sicil, Karatis, Esfar gibi cahiliyet hayatının tanımadığı şeylerdir. Bir kısmı: Selsebil, kâfur, zencebil, yakut, ebarık gibi bedevi hayatta bulunmayan şeylerdir.

İslâm uleması Kur'an'daki bu gibi kelimeleri tesbit etmişler, yabancı dil-lerden eskiden girip te Arapçaya karışmış, Arapçanın malı olmuş bulunduğundan Kur'an'ın istimal ettiği bu gibi kelimeleri, kabilelerin lehçelerinden olanları toplamışlar, onları gösterir eserler yazmışlardır. Garip kelimeler namı altında bunların mânalarını tefsirle meşgul olmuşlardır. Garibi Kur'an'a dair müstakil eserler vardır. Onlardan da biraz bahsedelim

________

54) Mecusiler İran'da Zerdüşt dininde olanlardır ki bunlar ateşe, aya veya güneşe taparlardı.

(55) Taşköprülüzade, Mevzuâtül-Ulüm, c. II, s. 59-60, İkdam baskıs

(56) Kur'an-ı Kerim'de bulunan, arapça olmayan kelimeler hakkında Celâleddin Süyuti" (El-Mühezzeb Fiyma vakaa Fil-Kur 'ani Minel-Muarreb) isimli müstakil bir eser yazmıştır.

(57) Bak, Mevzuatül-Ulûm, c. II, s. 60,1313. İkdam Matbaası.

KUR'AN DAKİ GARİP KELİMELER

Kur'an-ı Kerim'de garip kelimeler unvanı verilen bir takım kelimeler vardır ki, bunların mânaları herkes tarafından kavranılmamaktadır. Bunlar 700 kadar sayılmıştır. Bunların hemen hepsi Hazreti Abdullah İbni Abbas'tan rivayet olunmuştur. O canlı bir lügattir: "Şiir Arap divanıdır, Kur'an'da bir kelimenin mânası kapalı kalırsa şiire müracaat eder, divanlardan onun mânasını anlamaya çalışırız.'' derdi.

Hazreti Ömer'den "Tehavvüf" kelimesinin mânası sorulduğu zaman: "Şiir

divanlarınıza bakın, onlar sizi aldatmaz. Cahilîyet şiirinde kitabınızın tefsirini, kelâmınızın mânasını bulabilirsiniz" demişti.

İşte Hazreti İbni Abbas bunları en iyi bilenlerdendi. Haremi Şerife oturur; halk etrafını alır, onlar sorar, o cevap verirdi. Kur'an'da garip kelimeler ve her kabileden lûgatlar vardı, sonra İslâmiyet, bazı kelimeleri vaz' olundukları lügat mânasından alıp dini bir mânaya naklediyor, yeni yeni mefhumlar, medlüller, mânalar getiriyordu: Küfür, iyman, salât, zekât, riba hep bu kabildendir.

Kur'an'da sayısı az da olsa Arapçaya girmiş yabancı kelimeler de vardı. Muarreb dediğimiz bu kelimeler dile girmiş, karışmış, onların yerini tutacak öz Arapçaları olmadığından onlar da garip sayılıyordu. İşte bu kabil kelimelerini, yeni mânaya naklolunanları ve ecnebi lûgatlarını beyan eden eserler yazıldı.

Müteradif, müşterek kelimeleri de bilmek tefsir için mühimdi. Her dilde olduğu gibi Arapçada bazı kelimeler telâffuz ve yazılış aynı olduğu halde muhtelif mânalara gelir. Meselâ "Hûda" kelimesi 17 mânaya kullanılır. Sebat, din, dua gibi. Bazı kelimeler de var ki, yazılıp, telâffuz, kök ayrı ayrı olduğu halde aynı mânaya gelirler. Bunlara da müteradifler deriz. Bir de âdeten müstamel olduğu mânalardan başka mânalara gelenler vardır.

Gerek yabancı dillerden girmiş kelimeleri ve gerekse asıl Arapça olduğu halde mânasını herkesin anlıyamıyacağı gibi garip kelimelerin mânalarını izah ve beyan eden eserlere ihtiyaç vardır. Bir insan lisana ne kadar âşinâ olursa olsun her kelimenin mânasını anlayamaz. En büyük lûgatçı bile o dildeki kelimelerin hepsini, halkın şivesini, ilmî ıstılahların cümlesinin mânasını bilemez. Bir dilde 60 bin kelime varsa onların hepsini ihataya imkân yoktur.

Ashabı Kiram Kur'an hakkında rastgele bir şey söylemekten son derece çekinirlerdi. Hazreti Ebubekir: "Kitabullah hakkında bilmediğim bir şey söylersem beni hangi gök barındırır, hangi yer taşır'' demişti.

Onun için Garibi Kur'an'a dair eserler yazılmak ihtiyacı duyulmuştur. (58)

______

58) Lûgâtı Kur'aniyeye dair yazılan bu kabil eserlerin mühimleri şunlardır: Ebubekir Sicistani —Garibül Kur'an

Ebu Ubeyd Ahmed — Elcem'i beyne garibeyil Kur'an vel-Hadis İbni Kuteybe— Garibül-Kur'an

Ebül-Ferac İbni Cevzi —Garibül-Kur'an Ragıb Isfahani — Müfredatül-Kur'an İbni Melek —Lügati Kanunu İlahî Musa Bini Muhammed — Lûgatül-Kur'an Ahmet Cevdet Paşa — Lügatı Kur'aniye

KUR'AN-I KERİMİN YÜKSEK ÜSLÛBU

Kur'an'ın üslûbu diğer üslûplara benzemez. Kelâmullah, ne nazımdır, ne nesirdir. Nazım ve nesir kaidelerinden birine tâbi değildir. İlâhî Nazm-ı celil, beşerin edebiyat kaidelerine tâbi olur mu? Gönülleri coşturan, ruhları okşayan Allah kelâmı bütün kelâmların ve kaidelerin üstündedir. Eskiden beri ulema

Kur'anın belâgatı, fesahatı, üslûbu, i'cazı hakkında ciltlerle eserler yazmışlar, bu sahada kalem oynatmışlardır.

Yeni ediplerin bazı fikirlerine burada işaret edip geçelim:

Mısırlı Taha Hüseyn'e göre arapça kelam, edebi yazılar üç kısma bölünür: Nazım, nesir ve Kur'an.

Demek Kur'an nazım ve nesirden ayrı bambaşka bir üslûp tutmuştur. O ne nazım, ne de nesirdir, Kur'an'dır. Nazım ve nesir kaidelerine tâbi değildir. Ayetlerinin ve kelimelerinin tertibiyle hususi bir musikisi vardır. Zeki Mübarek "Nesri Fenni" nam eserinde Kur'an'ı nesirden saymış, bu mesele Mısır'da büyük gürültüyü mucip olmuştur.

Hakikaten Kur'an nesir de değildir. Ayetler cümle demek değildir. Cümlenin kelimeleri bazen öbür âyette kalır. Nesr-i Mürsel ve seci' de değildir. Secii iltizam etmez. Tesadüfen seci' gelir. Eski yeni edebi nevilerden birine benzemez ve uymaz. O Allah kelâmıdır. Onun ne sabıkı vardır, ne de lâhikı. Ne bir üstaddan öğrenilmiş, ne bir talebe tarafından taklid olunabilmiştir. Misli yoktur. O ne mevzun ne de mensurdur. Nâmütenahi nisbetlerin cezridir. Mütenahi olan edebiyat kaideleriyle Kur'an ölçülemez. Kur'an bir hârika-i muciz beyan, bir lisan mucizesidir.

Bir kısım müsteşrikler kendi görüş ve kanaatlarınca Kur'an'ı Hazreti Muhammed'in sözü gibi alırlar ve o yoldan hüküm yürütürler. Hazreti İsa ve Hazreti Musa hakkında vahyi kabul ettikleri halde Hazreti Muhammed'e (s.a.v.) bunu çok görürler.

Eski Ahidde Hazreti Lüt'un iki kızı mağarada babalarını sarhoş ederek nevbetle onunla yatıp hâmile kaldıkları yolunda, bir Peygambere ve bir babaya yakışmayacak surette şeyleri kabul eden bu kafalar, Ulûmi Evvelin ve Ahirini câmi' olan; akla, mantıka, nezahate aykırı tek bir kelimesi bulunmayan Kur'an'ın vahyini bir türlü havsalalarına sığdıramıyorlar. Kur'an'ın üslûbu Hazreti Muhammed'in diyorlar. Halbuki ortada açık bir hakikat var; Hazreti Muhammed'in hadisleri de var. Kur'an ile hadis arasındaki fark ne kadar barizdir. Âyet ile hadis derhal fark olunur. Eğer Kur'an da Hazreti Muhammed'in inşası olsaydı, Hadîsleriyle aralarında fark olmazdı. Hadîslerin Peygamberin lâfzı, sözü olduğu muhakkaktır; âyetler ise Allah Kelâmıdır.

Kur'an'ın bu yüksek âhengi neden doğuyor? Ebül-Alâ Maarrî (H. 449) "Fusûl ve Gâyât" adlı eseriyle Kur'an'ı taklide kalkışmıştı. Beğenilmedi, sönük ve pürüzlü denildi. O da:"Lisanlar onu 400 sene mihraplarda cilâlasın, düzeltsin, bak o zaman nasıl olur!" demiş. Yani Kur'an tekrarlana tekrarlana bu âhenk ve halâveti almış demek istiyor. İş ise tam bunun aksinedir. Yâni her hangi bir eser ilk defa yaptığı tesiri sonraki defalarda yapamaz. Tekrarlandıkça tesiri azalır. İlk kuvvetini kaybeder. Bu işin ruhiyatı böyledir. Tekrarlandıkça eskir,

kulak ve kalbe tatsız gelmeye başlar. Nazım, nesir edebi nevilerden hangisi tekrarlandıkça eskimemiştir. Tekrarlandıkça tesiri artan ancak Kur'an'dır.

Kur'an nazil olmazdan evvel Arap edebiyatının ezberlenmiş uzun kasideleri, hafızlara nakşolunmuş hutbeleri, nutukları vardır. Bunları daima okumuşlar, bugün de okuyorlar, okullarda öğrenciler öğreniyor.

Muallekât-ı Seb'a = Yedi Askı sahiplerinde İmriül-Kays'ın: "Kıfâ Nebki min zikrâ Habibin ve Menzili" diye başlayan kasidesi karşısında kaç defalar durdular ve onu okuyup dinlediler. Fakat bu, şiir mertebesinden bir parmak bile ileri geçemedi. Hep o şiir, hep o şeyler. Demek Ebül-Alâ'nın 400 sene mihraplarda lisanların pürüzlerini cilalamasını beklediği eseri 1400 sene de geçse yine o kalacaktır.

Bir şey ne ise odur. Sır dillerin işlemesiyle değil, eserin içindedir. Nasıl ki Ebül-Alâ'nın eserinin üzerinden 925 sene geçtiği halde aynı yerde durmaktadır. Bir

Hadis-i şerifte geçtiği gibi "Çok tekrarlanmakla Kur'an asla eskimez." Hakikaten tekrarlandıkça tesiri artan bir kelam varsa o da Kur'an'dır. Yer ve gök kitapları içinde ona bu haslette benzeyen başka bir kitap yoktur. Bu da Kur'an'ın mucizesidir. Allah Kelâmı olduğuna en büyük delildir.

Müslümanların kulakları Kur'an'ın makam ve sadasına o kadar alışmıştır ki onu derhal farkeder. Mânasını anlamasa da zevkle dinler. Bu kitap, ruhlara işler, mü'minlere şifa ve rahmettir.

AYET VE HADİS ÜSLÛBU FARKI

Dinin esası ikidir. Kitap ve Sünnet. Vâkıa dinin delilleri, usuli fıkıhta beyan olunduğu üzere dörttür.

Bunlardan kıyas ile icma' da kitap ile sünnete dayanır.

Fukaha: ''Kıyas müsbit değil, muzhirdir, icmaa da bir sened-i icma' lâzımdır" derler. Onun için Hazreti Peygamber, Veda haccında: "Size iki şey bırakıyorum, onlara sarıldıkça asla dalalete düşmezsiniz: Allahın Kitabı, Resulünün Sünneti" demiştir. İşte bunun için Müslümanlar Mushafı muhafaza ettikleri gibi hadisleri de toplamışlar, yazmışlar, hıfzetmişlerdir. Hadisler de meydandadır.

Manen rivayete cevaz bazı şartlarla muteber ise de yüz binlerce hadisin içinde aynen Peygamberin lâfızlariyle bellenip rivayet edilenler vardır. Üslûb ve tesir bakımından âyet ile hadis arasında fark çok açıktır. Eğer Kur'an da, müsteşriklerin iddiası gibi Hazreti Muhammed'in inşası, onun sözü idiyse bu farklar neden doğmuştur? Ayet ile hadisin hassaları bambaşkadır. Elfazı bile başkadır. Bir ibarenin içinde âyet varsa hemen belli olur. Bunu mütahassıslar bilir ve anlar. Arapça ile meşgul olmayan bir adamın sözü bu hususta delil ve mi'yar olamaz. İlaç hususunda doktorun sözüne inanırız, bu hususta da mutahassıssının sözüne bakarız. İhtisas devrindeyiz. Aynı şahıstan aynı zaman içinde böyle kaideleri ve zabıtları itibariyle ayrı, tesir bakımından farklı iki nevi sözün çıkması nasıl olur? Demek bu iki nevi kelâmın kaynağı başkadır. Vakıa hadis de vahiydir. Fakat hadisin lafzı vahiy değildir. Ayetin ise lafzı da Allah indinden inzal olunmuştur.

BİR MUKAYESE

Veda Haccında Resulüllah şöyle demişti:

"Mukayese için Arapçasını yazacağım."

ايها الناس، اسمعوا مني اين لكم ،فاني لا ادري لعلي لاالقاكم بعد عامي هاذا في موقفي هذا أيهاالناس 'ن دماءكم واموالكم عليكم حرام الي ان تلقوا ربكم،كحرمة يومكم هذا في شهركم هذا في بلدكم هذا،انكم ستلقون ربكم تسأ لكم عن اعمالكم وقد بلغت.

Aynı zamanda ve aynı mekanda şu âyeti kerimeler de nazil olmuştu:الیوم یئس الذین كفروا من دینكم فلا تخشوهم واخشون الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم‏الاسلام دیناً

Veda haccı hutbesi ile veda âyeti arasında bir mukayese aradaki farkı göstermeye kafidir. Ahenk, mana, üslub ne kadar muhteliftir.

انا افصح العرب، اويت جوامع الكلم

"Ben Arabların en fasihiyim. Bana tok sözlülük verildi." diyen Resulün kelâmı ile Kelâmullah arasındaki farka bakın. Kur'an'ın i'cazkâr üslûbu, bedi' beyanı bambaşkadır.

Çok defalar Resulü Ekrem Kur'an okur veya dinlerken ağlardı. İbni Mes'ud rivayet ediyor:"Bir defa" diyor, Resulûllah "bana biraz Kur'an oku" dedi. Nisa' Sûresini okumaya başladım.فكيف اذا جئنا من كل أمة بشهيد وجئنا بك على هؤلاء شهيدا

Âyetine geldiğim zaman baktım ki gözlerinden yaşlar dökülüyor. "Şimdilik bu kadar yetsin" dedi.

Hakikaten Kur'an'ın üslûbu çok cazibeli ve tatlıdır. Güzel ve hoş sadasına hiç doyum olmuyor. Herkesin bildiği harflerin, seslerin en güzellerinden, tatlı nağmeler ve güzel âhenklerle dizilip okunan âyetler, her dinleyeni hayran bırakıyor. Onun elfazı tesirli olduğu gibi mânası da derindir, bitmez tükenmez bir ummandır. Mânasını anladıklarını sananlar düşündükçe derine dalar, yeni yeni ışıklar ve aydınlıklar yakalar. Kur'an en basit ve sade mânaları bile öyle âhenkli bir nazım, selis ve beliğ bir üslûb ile beyan eder ki, bu belâgati, ahengi ve bu muciz beyan üslûbu, hakikaten insan kısmının yapamıyacağı bir şey olduğu meydandadır. Gerçi şairlerin kalbi, ilâhi hazinelerden bir hazine sayılır. Öyle iken onlar bile Kur'an'ın tehaddisine, meydan okuyuşuna cevap veremediler.

Kur'an-ı Kerim'in sadası her maniayı aşarak yükseliyor.

KUR'AN İNKARCILARA MEYDAN OKUYOR

İşte Kur'an'ın bu i'cazkâr üslûbunun ruhları teshir eden beyanı karşısında Kureyşliler, her çareye başvurarak onun tesirini önlemek, onu dinlemekten halkı alıkoymak istiyorlardı. Çünkü Kur'an'ın ruhları saran sadası bütün gönülleri fethediyordu. Acem hikâyeleri söyleyen hikâyecileri meydana salıp halkı onlarla oyalamak istediler. Süveyd Bini Sâmit"Mecellei Lokmanı" Hazreti Peygambere göstermişti. Hazreti Peygamber: "Sen önce benden dinle" diyerek ona biraz Kur'an okudu. Bunun üzerine Samit: "Bu söz daha hoş" diyerek defterini kaptı ve ortadan çekildi.

Gerçekten Kur'an en kuvvetli ediplere, şâirlere meydan okuyordu. Kur'an. kendisine nazire getirmelerini, bir sûre veya âyetinin mislini söylemelerini teklif ediyordu. Bu tehaddi derece derece gidiyordu.

Kasas Sûresinde diyor ki:

"De ki, eğer sözün gerçeğini söylüyorsanız, onlardan daha iyi hidayet yoluna iletici bir Kitap Allah tarafından getirin, ona uyayım. Şayet senin bu teklifini kabul etmezlerse, bil ki onlar yalnız haya ve heveslerine uyuyorlar. Allah tarafından hidayete ermeksizin kendi hevesine uyan kimseden daha sapık kim olabilir. Şüphe yok ki Allah zâlimlere asla hidayet vermez." (Kasas: 49-50)

İsra Sûresinde diyor ki:

"Bu Kur'an gibi bir Kur'an vücuda getirmek için ins ve cin bir araya gelseler ve birbirlerine yardım etseler, yine onun bir eşini vücuda getiremezler." (İsrâ: 66)

Hûd Sûresinde diyor ki:

"Onlar, yoksa senin bu Kitabı uydurduğunu mu söylüyorlar? De ki, öyle ise onun gibi uydurulmuş on sûre getirin de görelim. Davanızda gerçek iseniz, Allah'tan gayrı gücünüzün yettiklerini de size yardım için çağırın." (Hûd Süresi)

Yunus Sûresinde diyor ki:

"Bu Kur'an Hak Tealadan başkasına nisbet edilemez. O, ondan önce gelen kitapları tasdik eder. Kitabın ahkamını beyan eder. Onda şüphe götürecek bir şey

yoktur. Ve bütün âlemlerin Rabbi tarafındandır. Yoksa onlar o Kur'an'ı kendi mi uydurdu diyorlar. De ki, haydi öyle ise iddianızda gerçek iseniz, ona benzer bir sûre getirin, Allahtan başka gücünüzün yettiklerini de çağırın. Hayır, onlar ilmini kavrayamadıkları, hakkı reddetmenin encamına akıl erdiremedikleri şeyi yalan saydılar. Onlardan evvelkiler de böyle yapmışlardı. Onlar da hakkı yalan saymışlardı. Zalimlerin âkıbeti nicedir, bir baksan ya " (Yunus Sûresi)

Tûr Sûresinde diyor ki:

"Yoksa onlar bunu kendiliğinden uydurdu mu diyorlar? Hayır, onlar îmana gelmek istemiyorlar. O halde onlar eğer sadık iseler onun gibi bir söz getirsinler

görelim." (Tûr Sûresi)

Bakara Sûresinde diyor ki:

"Kulumuza vahiy ettiğimizden şüpheniz varsa ona benzer bir sûre getirin, davanızda gerçek iseniz, Allah'tan gayrı bütün ortaklarınızı da yardım için çağırınız. Bunu yapamazsanız ki, elbette yapamıyacaksınız, kâfirler için hazırlanan ve yakıtı insanlarla taşlar olan ateşten korkun. " (Bakara Sûresi)

Bu âyetlerden görülüyor ki tehaddi şöyle sıra ile çoktan başlayarak aza doğru iniyor. Evvelâ onlardan Kur'an'ın mislini getirmeleri isteniyor. Bu âyet Kısas Sûresinde olduğuna göre o zamana kadar 47 sûre inmiş bulunuyordu.

Kureyşliler bu meydan okuyuş karşısında şaşırıp kaldılar. İns ve cin bir araya gelseler, birbirlerine arka dayak olsalar yine bunu yapamıyacaklardı. Bunu yapamayınca Kur'an bu defa 10 sûre getirmelerini istedi. O da olmadı. Sonra bir sûre istedi. Meselâ Kevser Sûresi kadar üç âyetli bir sûre. Yine olmadı. Bakara Sûresinde: "bunu yapamazlarsa ki elbette yapamıyacaklardır" denerek ebedi acizleri beyan olundu. Onun bir ayetine bile nazire getirmek kimsenin elinden gelmemiştir.

Burada hatıra şöyle bir soru gelebilir: Kureyşliler Kur'an'ın bu tehaddisi karşısında acaba ne vaziyet aldılar? Yoksa daha baştan mı teslim oldular? İşe hiç mi yanaşmadılar? Bu soruya açık ve tatminkar bir cevap verebilmek biraz güçtür. Maamafih mesele şu iki şıktan uzak olamaz:

1- Kureyşliler nazire söylemeye çalıştı, fakat saçma sapan şeyler oldu. Kâhin, seci' gibi cahiliyet devrinin en yüksek nesir şekilleri Kur'an'ın i'cazkar belagatı, erişilmez fesahatı yanında çok sönük kalır.

2- Bu tehaddi karşısında er meydanına çıkmaktan bile kaçındılar. Bu işe yanaşmadılar.

Arapların cahiliyet devrinde parlak bir edebiyatları vardı. Söze çok ehemmiyet veriyorlardı. Nesir ve nazım, her iki edebi tarz çok ileri idi. Öyle iken Arap Bülegâsı Kur'an karşısında âciz kaldılar, ağızlarını bile açamadılar. Çünkü Kur'an'ın belâgat ve fesahatı onları yenmişti. Cahiliyet devri edebiyatı meydandadır, şiir ve divanları ortadadır. Bunlar arasında insanı vecde getiren kasideleri vardır. Fakat Kur'an'daki halâvet ve âhenk onlarda yoktur.

Cahiliyet ve İslâmiyet devirlerini birbirine bağlayan Muhadramin devri edebî mahsulleri de eldedir. İmrül-Kays'ından başlıyarak Cerir, Ferazdak şiirlerine, hulefânın hutbelerine kadar hepsi böyledir. "Eynes-sera Ves-Süreyya" demekten başka çare kalmamıştır. Yukarıda da geçtiği gibi Arapların en fasihi olan, vahiy inmiş olan kalbin sahibi Hazreti Muhammed'in hadisleriyle Kur'an'ın âyetleri arasında bile büyük farklar vardır.

Demek oluyor ki Araplarda o devirde edebiyat ileri idi. Ruhları ve düşünceleri yükselmişti. Onlarla Kur'an mücadele ediyor, münakaşa yapıyor, onların hücumlarına karşı müdafaa ediyordu. Karşıda ölü bir millet, fikirleri işlemez bir cemiyet yoktu. Her çareye başvuruyorlardı. Kur'an'ın sesini boğmak için çalışıyorlardı. Bununla beraber yine mağlûp oluyorlar. Kur'an sesi ufuklara çarpa çarpa gökyüzüne doğru yükseliyordu. Arabistana kökleşen putperestliği, bâtıl akideleri, küflü inançları, hurafeleri silip süpürmek, yerine vahdet esasına dayanan hak ve hakikati getirerek, tevhid dinini kurmak için mücadele yapan Kur'an, karşısına dikilen her mâniayı çiğneyerek hidayet nuru saçıyor, hakka giden doğru yolu açıyordu.

KUR'AN-I KERİMİ VE HAZRETİ MUHAMMEDİ ÖVEN ŞÂİRLER

Araplar ümmî bir kavim idi. Tam mânasiyle âlim denebilecek bir adamları yoktu. Bütün maharetleri edebiyatta idi. Halbuki Kur'an her mevzua temas ediyordu. Onda her şey vardı. Bir cahiliyet devrinden başka bir şey olmayan o hayatın mâ'kesi olan edebiyata âşinâ bulunan bir kimse, o ümmî ümmetin içinden çıkan Hazreti Muhammed'e gelen Kur'an'ın Allah indinden vahyolduğunu kabulde asla tereddüt gösteremez. Kur'an'ın belagat ve fesahati karşısında bir çok şâirler susmuşlar, şiir söylemekten vazgeçmişlerdi. Bir kısmı da Kur'an'ı ve onun sahibini medhediyordu:

Kâab Bini Züheyr meşhur kasidesinde der ki:

"Sana Kur'an atiyyesini ihsan eden Allahın hidayeti berdevam olsun; o Kur'an'da vaazlar vardır, her şey tafsilatiyle bildirilmiş, hak ile bâtıl ayırd edilmiştir."

Nâbiga Ca'di' de bir şiirinda şöyle der:

"Ben Resulüllaha gelip tâbi oldum. Zira o hidayet getirmiştir ve Kehkeşan gibi parlak ve aydın bir kitap tilavet etmektedir."

Hz. Peygamberin şairi Hassan b. Sabitin, meşhur İmam Busîri'nin Kur'an-ı Kerim hakkında güzel kasideleri vardır. Türk şâirlerinden İsmail Safa, Mehmed Akif, Şerafeddin Yaltkaya, Naim Hazim, Mehmed Emin, Abdülkadir Noyan da Kur'an'-ı Kerim'i öğen şiirler yazmışlardır.

KUR'AN-I KERİMİ TAKLİDE KALKIŞANLAR

Peygamber Efendimizin hayatının son günlerine doğru, bazı Arap kabileleri içinde yalancı Peygamberler türedi. Bunlar şöhret ve mevki peşinde koşan zavallılardı. Bunlar baktılarki, İslam, kılıç kuvvetinden ziyade Kur'an-ı Kerim'in üstün sadasıyla yayılıyor, böylece onlar da aynı şeyi yapmaya kalkıştılar. Yer yer mütenebbihler dediğimiz Peygamber taslakları, düzme Peygamberler türemeye başladı. Bu, kabile gayretine, asabiyete dayanan bir cereyandı. "Kureyşten Peygamber varsa, bizden niçin olmasın?" diyorlardı. Asabiyet zihniyeti ile hareket eden bu yalancı Peygamberler irtidat ve irtica hareketlerini körüklemişlerdir.

Talhatün-Nemri'nin Müseylime'ye söylediği sözler bu işlerin iç yüzünü meydana vurur:"Ben şehadet ederim ki sen yalancının birisin. Muhammed sadıktır. Fakat bu kabileye mensup bir yalancı, Mudara mensup bir doğrudan bize daha iyidir."

İrtidat ve irtica hareketleri esnasında türeyen yalancı Peygamber taslakları başlıca şunlardır: Müseylimetül-Kezzab, Esvedül-Ansi, Tuleyha, Secâh.

1- Müseylimetül-Kezzab: Adı üzerinde yalancı Müseylime Yemame'de Beni Hanife kabilesindendir. Orada Peygamberlik davasına kalkıştı. Taberî tarihinde onun hakkında acaib ve garaib dolu şeyler vardır. Müseylime kendisine gökten vahiy geldiğini iddia ediyordu. Vahiy getiren meleğine "Rahman" ismini veriyordu. Ancak işin garibi bu melek ona karanlıkta vahiy getiriyordu, gündüzleri aydınlıkta inmiyordu. Belki yarasa geliyordu. ''Rahman" ona Kur'an getiriyordu. Ancak Müseylime'nin Kur'an'ı ahmaklık nev'inden şeylerle, seci'lerle dolu idi. Müseylime'nin Kur'an'ının tamamı bugüne kadar nakil olunmamıştır. Çünkü o gibi saçmalan, akılsızca şeyleri insanlar hafızalarına boş yere dolduracak değil ya. Yalnız bazı parçalar nakil olunmuş, tedvin devrinde yazılmıştır.

MÜSEYLİME'NİN SAÇMALARINDAN ÖRNEKLER --GULAM AHMED'İN KUR'AN'I

والمزرات زرعاً والحاصدات حصداً،والذاريا قمحاً،يالطاحنات طحناً،والعاجنات عجناً،والخابزات والثاردات ثرداً واللاقمات لقمقاً،الفيلماالفيل وما ادراك ماالفيل،لهذنب وثيل وحرطوم طذيل،ان ذلك من خلق ربنا لقليل

يا ضفدع بنت ضفدعين

Bu saçmasapan şeyleri tercümeye lüzum yok. Bunlar derme çatma şeyler. Cahız "El Hayavan" da bunlarla alay ederek şu sonuncu parça hakkında diyor ki "Müseylime'ye kurbağayı böyle hatırlatan nedir acaba? Hem onun hakkında neden fena düşünüyor?'' Diğer bir vahyi de çok enteresandır:

Kara koyunun beyaz sütüne şaşıyor: İ'cazı Kur'an'da bunu naklettikten sonra Râfii bu, kalbe değil de mideye inen bir Kur'an olsa gerek, diyor ve şöyle alay ediyor: "Süte su katmayı haram kılmasına bir diyecek yok ama, süte su katmayınca da, süt tenekeleri bomboş kaldı."

Talha, Müseylime'yi görmeye geldiği zaman:

— Müseylime nerede? diye sordu.

— Yahu, ne yapıyorsun? Resulullah nerede diye sorsan a! dediler. Onu alıp yanına götürdüler. Biraz sohbetten sonra Müseylime'nin değersiz bir kimse olduğunu anladı ve ona şöyle dedi:

— Ben şehadet ederim ki, sen yalancının birisin, Muhammed doğrudur. Fakat Rebia'nın yalancısı, bize Mudar'ın doğrusundan daha sevgilidir.''

İşte Müseylime'nin yalancı olduğunu yüzüne vura vura kavmiyet gayreti, asabiyet zihniyeti ile ona uyuyorlardı. Müseylime işin kolayını da bulmuştu. Şarabı, zinayı helâl kılıyor, namazı da bağışlıyordu!

2- Esvedül-Ansi, asıl adı Abhele olup Yemen'de peygamberlik iddiasına kalkıştı. Ona da "Zâhımar" isminde bir Melek gökten vahiy getirmiş. Kendisi fasih bir adamdı. Kâhin Sec'ını çok iyi beceriyordu. Sihir de iddia ediyordu. İsyan çıkardı, karısı tarafından öldürülmüştür. Sözlerinden örnek vermeye gerek yok...

3- Tuleyha Bini Huveylid: Esed kabilesinde peygamberlik iddiasına kalkıştı. Kendisine vahiy getirdiğini iddia ettiği meleğine "Zin-nun" adını takmıştı. Son-raları ne düşündüyse düşündü, bu isimden cayarak kendisine Cibril'in geldiğini söylemeye başladı. Onun şeytanının sözleri de pek saçmadır. Mu'cemül-Büldan sahibi Yakut Hamevî'nin naklettiğine göre Tuleyha namazda secdeye itiraz ediyor. ''Ayakta kılın" diyordu. Sonra İslâm ordularına mağlûp olup Müslüman oldu.

4- Secâh Binti Haris: Beni Temim kabilesinde türeyen bu düzme kadın peygamber çok romantik bir mevzu teşkil eder. Onun da vahyi vardır. Ona da meleğin geldiği ileri sürüldü. Ancak Müseylime'nin çadırında Müseylime ile görüşüp onunla evlendikten sonra vahiy kesildi. Böylece peygamberlik yıldızı söndü. Çölde çadır içinde gerdeğe girme çok romantik olmuştur. Mehir olarak Müseylime ona şunu veriyordu: Etbaından, (Ağanî'nin rivayetine göre) ikindi namazını bağışlamak, (Taberî'nin rivayetine göre ise) yatsı ve sabah namazlarının bağışlanması. Beni Temim bir hayli müddet bu namazı kılmamışlardır.

Secah, Müseylime'ye giderken acayip bir vahiy söylemişti.

عليكم باليمامة ودفواد فيف الحمامة والنجم السياروالفلك الدوار ولليل والنهار ان الكافر لفي أخطار

Sonra Secah da Tuleyha gibi Müslüman olmuştur. Böylelikle irtidat hareketlerinin bastırılmasiyle, yalancı peygamber meselesi ortadan kalkmış, Kur'an'a nazire söylemek işi de sönmüştür.

Ancak peygamberlik iddia etmeden Kur'an'a muarazaya, onu taklide kalkışanlar vardı.

5- Nadr Bini Hâris! Vahiy iddia etmeden Kur'an'a muaraza yaptığını söylemiştir. Bir takım Acem hikâyeleri toplayarak onları etrafındakilere yutturmaya çalışıyordu. Yukarıda buna dair izahat vermiştik.

6- Abdullah İbni Mukaffa': Yalancı peygamberlerin yalandan vahiyleri söndükten sonra, İslam güneşinin hakikatli ışıkları dünyanın her burcuna yayıldı. Zamanlar geçti. Arz güneşin etrafında nice nice deveranlar yaptı. Yeni devirler geldi. Belagat meselesi ele alindi. İşte bu devirlerde Kur'an'a muaraza yapmakla itham olunanlardan biride Abdullah İbni Mukaffa'dır. Ona yöneltilen töhmet şöyledir: Bir müddet Kur'an'a muaraza ile uğraşmış, fakat yaptıklarının bir şeye benzemediğini görünce onları yırtıp yakmış; onları meydana çıkarmaktan utanmış.

M. Sadık Rafiî'nin yazdığına göre: Bu iddiayı bazı ulema başka bir iddiayı karşılamak için ortaya sürmüş olacaklar. O da: Dürretül-Yetime ismindeki eseri güya Kur'an'a muaraza içinmiş. Bir iddiaya göre: "Muaraza yaptı, eseri meydana çıkardı." Diğerleri de: "Hayır, Kur'an'a muaraza yapılamaz. İbni Mukaffa', ki İbni Mukaffa' iken, o belagat ve fesahatiyle Kur'an'a muaraza için uğraştı. Fakat yaptıklarından kendisi bile utandı. Onları yırtıp yaktı." diyorlar.

Beşinci Hicret asrından sonra belagat kitapları eskiden olmayan şunu nakletmeye başladılar. İbni Mukaffa' muarazaya çalışırken

( يا ارض ابلغي ماءك ) "Yâ erdu'blaî mâeki" âyetine geldiğinde: "Bu beşerin mislini yapabileceği bir şey değil, bu insan gücünün fevkindedir." demiş ve muarazadan vazgeçmiştir.

Bazıları ise: "Dürretül- Yetime ile muaraza yaptı" derler. Bu iki rivayet de tetkik ister.

Râfii, İ'cazı Kur'an'da meseleyi şöyle tetkik ediyor:

Mustafa Sadık; "Bunlar, İbni Mukaffa'ya iftiraya benzer. Çünkü İbni Mukaffa' muarazanın muhal olduğunu herkesten iyi bilir ve görür bir ediptir. Birisi muarazanın mümkün olduğunu söylerse, anla ki, o adam ikiden biridir: Ya cahildir; ne yaptığını bilmez, kendini aldatıyor. Veyahut da âlimdir, muaraza yapılamıyacağını bilir, fakat âlemi aldatıyor, hilebazın biridir. Bunun üçüncüsü olamaz."

"Ondan sonra gelen sapıklar, İbni Mukaffa'yı en beliğ bir edip bulduklarından: "Bu işi yapsa yapsa o yapabilir" dediler ve muaraza işini hemen ona yüklediler. O zaten dininde müttehem idi. Sapıklar kendilerine bir delil çıkarmak istediler, bir taşla iki kuş vurdular. Bunun başka türlüsü yoktur ve olamaz.

"Dürretül-Yetime" elde mevcuttur. Bu eser basılmıştır. Bakıllâni onda Kur'an'a muaraza sayılacak bir şey bulamadığını söylüyor ve eserin Büzrü-Cemharin hikmete dair kitabından alındığını ilave ediyor. Eser hakikaten belagatın bir nümunesidir. Fakat muarazaya yanaşmıyor. Kendilerine delil arayan zındıklar, uydurma da olsa, Kur'an'a karşı muarazalar çıkarmak istiyorlardı. Aslı faslı olmıyan şeyleri ortaya atıyorlardı. Bu kabilden olarak Hikemi Kamus, Şemkir Kıssaları da muarazadan sayılıyordu. Artık nerede edebiyat, hikmet görürlerse hemen: "Bunlar muaraza" diyorlardı. Bunu bir maksatla yapıyorlardı.

Hattâ işin garibi, bunu çok eskiye bile teşmil ettiler. Mesela bazı edebiyatçılar şunu yazdılar: Belagat nümunesi tutulan Muallekat-ı Seb'a kasideleri Kur'an'ın fesahati karşısında sönük kaldıklarından Kâbe'den indirilmiştir. Ancak kız kardeşi itiraz ettiğinden İmriül-Kays'ınki kalmış. (Yâ erdü, iblâî mâeki) âyeti nâzil olunca bu defa kız kardeşi Kays'ınkini kendi eliyle indirmiş.

7- Ebül-Hüseyn Ahmet İbni Ravendi: Üçüncü Hicrî asırdaki bâtıl mezhep erbabından olup her hurafeyi nakleden bu adam, şeriata dil uzatıyordu. Bu adam, gömlek değiştirir gibi meslek değiştirmiştir. Şiaya katıldı. Oradan da atıldı, Mani oldu. Kelamcıdır. Batıl kıyasları onu aldatmış durmuştur. Mesela El-Ferid "İbni Nedim ve Ebül-Fida'ya göre El-Ferend" ismindeki kitabında şöyle diyor: "Müslümanlar Peygamberlerinin nübüvvetine Kur'an'ı delil tutarlar: Tehaddi yaptı. Araplar da muaraza yapamadılar, nübüvvet de sabit oldu. Onlara şöyle denir: Geçmiş filozoflardan birisi hakkında sizin bu davanız gibi bir dava yapsa, Batlemyus veya Euklid'in sadık olduklarına kitapları delil tutulsa: Mesela Euklid'in kitabının mislini getirmekten halk âciz diye onun peygamberliği sabit olmak mı lâzımdır?

İşte davasız, neticesiz bir problem = kaziyye ki, mantık diliyle sugrası bâtıl, kübrâsı batıl, neticesi âtıl. Bu da kitap, o da kitap, her ikisi de kitap. Birinci muciz, ikinci de mucizdir elbette. Çünkü aralarında ciheti câmia, vasfı müşterek var. Birinci kitabın sahibi için sabit olan, ikinci kitabın sahibi için de sabittir. İşte sana Euklid'in peygamberliği... Veya kaziyyeyi aksine çevir: İkincinin peygamberliği mademki sabit değil, birincininki de sabit olamaz. Al Muhammed'den Peygamberliği!..

İşte Kur'an mucizesini inkar eden İbni Ravendi böyle saçmalıyor. Rafii pek yerinde olarak onun şu bâtıl kıyaslarına şöyle mukabele ediyor: "İbni Ravendi'nin her kıyası böyle muttarid ise, meselâ her eşek teneffüs eder, İbni Ravendî de teneffüs eder, o halde İbni Ravendî de bir eşektir.''

İbni Ravendi'nin "El-Tâç" isimli kitabiyle Kur'an'a muaraza yaptığı söyleniyor. Bu kitaptan hiç bir parçaya bir yerde rastlanamamıştır. Eser de ortada yoktur.

Yalnız Ebül-Fida tarihinde diyorki: "Kur'an'a karşı vesair küf-riyatına ulema cevap vermişler, sözlerinin fesadını delillerle beyan etmişlerdir. İbni Ravendi "Ferned Zümurrüde Kadibüz-Zeheb, Mercan" gibi hep cicili bicili eserlerinde yaptığı gibi "Tac" ında da Kur'an'a ve dine bazı itirazlar yürütüyor ve bunlar hep sakat hayal, bozuk kıyas mahsulü şeylerdir.

Kendisi Kur'an'a muaraza yapmakla itham olunan kör bir Arap şairi Ebül-Alâ Maarrî "Risaletül-Güfran" ında bu kitapları saydıktan sonra İbni Ravendi'yi reddediyor ve Rafii'nin dediği gibi: ''Herifin hesabını tam veriyor.''

8- Mütenebbi (H. 354/M. 965): Seyfüd-Devlenin şâiri olan bu zat, Suriye'de gençliğinde peygamberlik iddia etmişti. Beni Kelp'ten epey dinleyenler olmuştu.

Bâdiye'de iken kendisine bir Kur'an nazil olduğunu da söylüyormuş. Meselâ onun Kur'an'ından seci' nümunelerini edebiyatçılar söyler.

Mustafa Rafii diyor ki: "Bunlar şair olan herkesin yapabileceği bir şey. Hattâ şiirleri bundan çok daha kuvvetlidir. Sonra zaten bundan vaz geçmiş, işi şiire dökmüştür. Bununla Kur'an'a muaraza yapılır mı? Mütenebbi, zaten büyük bir muharrir değildir. Kur'an'a muaraza yaparken bile bundan daha beliğini getiremiyor. Esvedül-Ansi ve Müseylime ondan daha fasih ve beliğ iken bu işi yapamadılar; hem Arapçanın fesahatının zirvesinde bulunduğu bir devirde. Şimdi çölde Mütenebbi bunu elbette başaramaz. Onun için o da vazgeçti. Çölde Beni-Kelb onun peygamberliğinin sökmiyeceğini anladı. Talihini başka yerde aradı.

9- Ebül-Alâ Maarrî (H. 449/M. 1057): "El-fusûl Vel-gâyât" eseriyle Kur'an'ı taklid ettiği söyleniyor. Bu eser eskiden bulunmuyordu. Şimdi bulunmuş ve tabolunmuştur. Eserde sûre ve âyetleri taklide nazire olarak söylenen sözler vardır.

Sözde Maarri'ye: "Bunlar hoş, güzel şeyler, ancak bunlarda Kur'an'ın halâveti, güzelliği yok" demişler.

O da: "400 sene mihrapta diller bunu cilalasın, o zaman görün nasıl olur" diyesi imiş.

İşte 400 sene geçti, bir şey olmadı. Bu satırlar Hicri 1406/M. 1986 yılında yazılıyor. Kör şair gözlerini bu hayata yumup öbür hayata açalı 930 yıl olmuştur. Hep o. Daha nice yıllar geçecek, hep o kalacak. Aşağıda geleceği veçhile Maarrî bunları zaten Kur'an'a nazire olarak söylememiştir. Şairimiz bu eserinde derin bir îman sahibidir.

Hakikaten Maarri Kur'an'a muaraza yaptı mı? Bu eskiden beri söylene geliyorsa da müdekkikler bunu kabul etmemektedir: "Bu adamcağıza iftiradan başka bir şey değildir." diyorlar.

Merhum Mustafa Sadık Rafii "I'cazil-Kur'an" nam eserinde bu meseleyi bahis konusu yaparak diyor ki: "Bu şüphesiz Maarri'ye iftiradır. Kurnaz bir düşman ona bunu yapıştırmak istiyor. Çünkü o; kendisini ve muaraza olunan kelâmın derecesini herkesten iyi bilir..."

Mısırlı Taha Hüseyin de"Maa Ebil Alâ fi Sicnihi" eserinde diyor ki: "Bazılarının dediği gibi hakikaten Ebül-Alâ ''Fusul ve Gayat" ında Kur'an'a muaraza yapmak istedi mi? Buna "evet" ve "hayır" diye cevap verilir. Eğer muarazadan, mücerred tesir altında kalmak, onu örnek tutmak kasdolunuyorsa, doğrudur. Ebül-Âlâ, Kur'an'a en büyük bir meseli âlâ, yüce örnek gözüyle baktı. "Fusul ve Gayat" ında uzun ve kısa sûreleri taklid etti. Muvaffak oldu veya olmadı, o başka mesele! Çünkü başkaları gibi onun da bu hususta muvaffak olamadığı muhakkak. O da ancak kâhin seci' yapabildi. Bu teşebbüs eserde açıktır ve bu şeyhe zarar vermez."

"Yok, eğer muarazadan, Kur'an'ın tehaddisine karşı gelerek cevap vermeye

kalkışmak, bu iddia ile ortaya atılmak mânası anlaşılıyorsa, o zaman: "Hayır!" deriz. Böyle bir fikir Ebül-Alâ'nın hatırına gelmemiştir. Gururu onu aldatıp böyle bir şeye götüremiyecek kadar mütevazı idi. Erişilmesi mümkün olmayan bir şeye uzanmaya kalkışacak kadar da aklı kıt değildi."

Görülüyor ki, Müseylime ve hempalarının saçmalan insanı güldürmekten başka bir şeye yaramıyor. İbni Mukaffa', Ravendi, Ebül-Alâ gibi ediplere ise yapıştırılan töhmet bir gizli maksadın mahsulüdür. Şöhreti olan bu ediplere bu töhmeti fırlatmakla zındıklar, Karâmıta ve bâtıniye gibi fırkai dâlle erbabı bir maksat güdüyorlar, onları da kendi taraflarında göstermek istiyorlardı. Aslı faslı olmayan dâvalar uyduruyorlardı. Müşrikler, Yahudiler, Kur'an'ın karşısında mağlûp oldukları gibi bunlar da şüphesiz mağlûp olup yerlere serildiler.

10- Mirza Gulâm Ahmet Kadiyani: Asırlar geçmiş, medeniyet her tarafa yayılmış, insanlar uyanmış. Fakat Hindistan'da, bu acibeler ve garibeler diyarında Kadiyanda Mirza Gulam Ahmet isminde biri türemiştir. Dini İngiliz siyasetine âlet yapan bu adam, Kadiyanî'lik namındaki mezhebi kurmuş, bir çok tuhaf fikirler ileri sürmüştür. Son asırlarda türeyen Babîlik, Bahaîlik gibi Kadiyanîlik de bir yalancı peygamberlik hareketidir. O da kendisine gökten vahiy geldiğini söyler ve Hazreti Muhammed (s.a.s.)'e indiği gibi kendisine de Kur'an indiğini ileri sürer.

Gulâm Ahmet (H. 1252-1326/M. 1836-1908) Pencap'ta Kadyan şehrinde doğmuş, İngiliz siyasetine âlet olmuştur. 1876'da güya kendisine ilk vahiy gelmiş, 1882 senesinde dâvasını ilân etmiş, bir beyanname neşrederek kendisinin Mesihi Mev'ud! Mehdiyi Muntazar Nebiyyi Zıllî (Gölge Peygamber) olduğunu ortaya atmıştır. Kur'an'ına "Hutbetül-İlhamiyye" ile başlar. İşin garibi Kadiyanilerin Lâhur kolu reisi ve Kur'an'ın İngilizceye mütercimi Muhammed Ali, "Tealimi Ahmediyye" sinde Mirza Gulâm Ahmed'in vahyini müdafaa ederken bu Kur'an'a uygundur, diyor. "İz evhaytü ilel Havariyyin" ayetiyle istidlal ederek: 'Onlar (Havariler) peygamber değilken vahiy geldiği muhakkak, Gulâm Ahmed'e neden vahiy gelmesin!" diyor.

Muhammed Ali yalnız işi yarıda bırakıyor, onu da biz tamamlıyalım: Yine Hazret-i Kur'an arılara da vahyediyor. Haydi bu faydalı hayvanı, hayvanlar aleminde bırakalım.

Şeytanlar hakkında da vahiy kullanıyor. Bunlardan hangisi Gulâm Ahmed'e daha yakışacak acaba? Onun vahyi işte bu sonuncu nevilerden birine benziyor!

Gulâm Ahmed kendisine peygamberlik sıfatını vermiş, vahiy geldiğini iddia etmiş, Mesihi Mev'ud, Mehdiyi Muntazar, Dinî Müceddid ve daha bir sürü unvan almıştır. Kadiyanilik ve Ahmedilik iki kısma bölünmüştür. Kadiyaniler daha iler gider. Lâhur Kolu biraz mutedildir. Lâhur Ahmedî cemiyeti reisi

Muhammed Ali'dir. Bunların "Neşri İslâm" cemiyetleri vardır. Amerika ve Avrupa'da İslâmiyeti neşre çalışırlar, bu yolda hizmetleri var!..(59)

Lâhur Kolu, Gulâm Ahmed'i Dinî Müceddid ve Nebiyyi Zilli, Mesihî Mev'ud, Mehdiyyi Muntazar gibi gölgeli unvanlarla tevil ederek tanırlar. Kadiyaniler ise Gulâm Ahmed'in peygamberliğine inanırlar, kendilerinden başkalarını kâfir, gayrımüslim sayarlar.(60)

Asırlarca bâtıl mezhepler, firak-ı dâlle = sapık fırkalar türedi, ehli sünnete tâbi olanlar necat buldu. Pencap, Hindistan'ın diğer yerleri, Çin, Afganistan, Buhara, Irak, Suriye, Filistin ve Mısır'da Gulâm Ahmed'e uyanlar vardır.

Ahmedîlerin Lâhur Neşri İslâm Cemiyeti Başkanı Muhammed Ali'nin İngilizceden Arapçaya tercüme olunan "Tealimi Ahmediyye'' sinden, Kadiyanîliğe nisbeten çok daha mutedil olan Ahmediliğin Müslümanların akidesinden ayrıldıkları cihetler şöyle tesbi olunuyor; yâni esas akideleri şunlardır;

1- Gulâm Ahmed, Nebiyyi Zıllî'dir, gölge peygamberdir.

2- Ona vahiy geliyor.

3- Mesih, tabiî surette ölmüştür.

4-Mi'raç ruhan'dır.

5- Hintlilerin de Buda, Rama, Kireşna gibi peygamberleri vardır.

6-Kılıçla cihad farz değildir, sözle olur. 7-Kur'an'da nesih yok.

8- Gulâm Ahmed 14'üncü asrın dinî müceddididir, o Mesihi Mev'ud ve Nebiyyi Muntazardır. (61)

GULAM AHMED'İN KUR'AN'I

Gulam Ahmed seci'li cümleler yaparak ortaya bir eser koymuş ve bunun bir Kur'an olduğunu ileri sürmüştür. Azıcık Arapça bilenler bu eserin gerçek

Kur'an'ın bazı kelimelerini alıp ve kendisinden de bir şeyler ilâve ederek ortaya

getirmiş olduğunu anlarlar.

Gulâm Ahmed, bu bâtıl dâvasına kalkıştığı zaman 1897 senesinde

Pencap'taki Türkiye Sefiri Hüseyin Kami, onu münakaşaya çağırmış, Gulâm

gelmemiş, kendisi gitmiş, onun bu saçma vahiylerini dinledikten sonra, Lâhur

gazetelerinde Gulâm Ahmed'in saçmalarını inkâr ederek makale neşretmişti.

Müslümanların bu deccala uymamalarını söylemişti. Fakat acaib garaib şeyler

meraklısı çok. Ona da uyanlar var...

_________

(59) Muhammed Ali'nin bazı eserleri, Ömer Rıza tarafından tercüme olunmuştur. Ömer Rıza'nın Tanrı Buyruğu adlı Kur'an tercümesi ve mukaddimesi Muhammed Ali'nin meşhur İngilizce Kur'an tercümesinden faydalanılarak yapılmıştır.

(60) Bu acı şeyleri yazıyorum, İslâm âleminin haline bakın, sayısını bile kesin bilmediğimiz Müslü-manların perişanlığını görün.

(61) Tealimi Ahmediyye, ârapça tercümesi, Mısır, 1939.

BABİLİK VE BAHAİLİK

İran'da Babiye fırkası müessisi olan Ali Muhammed Şirazi (H. 1260/M. 1844)'de mezhebini ilân etmiştir. Hacca giderken kendisine vahiy geldiğini söyledi. O da kendisini Mehdii Muntazar naibi ilan etti.

Babi müridlerinden Mirza Hüseyin Ali Nuri (1817-1892) sonraları Bahaullah adını aldı, O da Babîliği tekrar canlandırdı. Bahaîliği kurdu. Bahaullah'ın kardeşi Mirza Nuri de "Subhu Ezel" adını aldı.

Güzel bir kız olan Zerrin Tac da Babe uyanlardandır. Kurretül-Ayn lâkabını alan bu kadın, her kadının 9 kocası olmasını istiyordu. Oruç ve namazın boş olduğunu söylüyordu. Açıktı, fakat iffetli idi. Bazı maceraları da söylenir. İşte Babilik ve Bahailik de böylece teşekkül etmişti.

Bab "Akdes" ismini verdiği Kur'an'ını meydana çıkaramamıştır. Kurretül-Ayn, Bab'ın kendi Kur'an'ını ümmetine vereceğini ilan etmişse de hâlâ veremedi. Bab İslamiyette ıslahat mı yapmak istiyordu, yoksa yeni bir din mi kurmak emelinde idi? Maksadı ne olduğu belli değil.(62)

Kadiyanilik, Babilik gibi yeni çıkan fırka ve tarikatlardan birisi de Ticaniliktir. Ahmed Ticani, (1737-1815) milâdi yılları arasında yaşamış bir Faslı olup peygamber vekili olduğunu ortaya attı. Fransa'ya sadakatla bağlı idi ve Fransız-lara uşaklık etti. Cezayirli Emir Abdülkaadir, ana yurdundan Fransızları kovmak için mücadeleye başladığı zaman, Ticanilerden yardım istedi; fakat Ticani şeyhi bu kurtuluş yardımını reddetti. Aksine Abdülkaadir'e karşı Fransız Mareşaline maddi ve manevi yardımda bulundu.

Hindin Gulâm Ahmed'i İngilizlere maşalık yaptığı gibi o da Fransızlara âlet oldu.

İşte bu gibi şeyhler müstemlekecilere alet olmaktan, vatandaşlar arasına nifak sokmaktan başka bir şeye yaramadılar. Gerçekte bunlar din bezirganıdır. Ticani de, Bab da, Baha da, Gulâm Ahmed de din perdesi arkasında oynamışlardır. Bunlar Mehdiliği bahane etmişlerdir. Hangisine baksan, Mehdii Muntazar bayrağını kaldırıyor.

Son çıkan Sudan Mehdisi de bir çok gaileler çıkardı. Mesele şuradan başlar: 12'nci İmam Muhammed Mehdi (H. 260/M. 873) senesinde gizlenmişti. Şimdiye kadar onun namına nice Mehdiler çıktı ve bu iş İslam tarihinde bir facia şeklini aldı. Bu akideyi bâtıniyye mezhepleri çok kötüye kullandılar, "Mehdi çıkacak ve sahih Kur'an'ı getirecek!" dediler. Eldeki Kur'an güya sahih değil. "Mehdi, hangi delikte ise çıkıp sahih Kur'an'ı getirecek!" diye bekleyen batıni mezhebleri Islâmda ayrılıklar çıkarmışlardır. Bu hurafe İslama mal edilmektedir. Bu gibi batıniyye sözleri Avrupalılar tarafından Müslümanlara nisbet olunmaktadır. Halbuki bunlarla Müslümanlığın alâkası yoktur. İbn-i Haldun, Mukaddimesinde Mehdinin aslı yok der.

Bunlarda Babilerin de bu itikadda olduğunu, sahih Kur'an'ı getirecek Mehdiyi beklediklerini söylüyorlar.

Bu akide asıl İsmailiye, Karamıta, Azerbeycanlı Babek'e nisbet edilen Babekiyye gibi namlarla anılan "Batıniyye" mezheplerinden çıkmadır. Bu gibi "Batıniyye" mezhepleri, Mehdiliği bir çıban başı yapmışlardır. Gulâtı Şiadan olan İsmailiye fırkası da Cafer Sadık'ın büyük oğlu İsmail'e nisbet olunur. Bun-lara İmamiyye de denir. Bunlar imameti yâni halifeliği, altıncı imam olan Cafer Sadık'tan sonra oğlu İsmail'e hasrederler. Babası vasiyet etmişken imameti ondan almıştı. Meşhur Hasan Sabbah bunlardandı. İsmaililerin bugünkü reisleri Hazreti Ali sülâlesinden 47'nci göbek olan Ağa Han'dır. Hint, Pakistan, Afgan, İran, Şam, Amman, Zengibar, Tanganika'da bir çok tâbileri vardır. Mallarının öşrünü ona verirler.

Bunlarda imamet hep devam etmektedir. Onlara göre, İmam ma'sum olup din ve dünya işlerinde körü körüne, bilâkaydü şart ona itaat ve teslimiyet gerekir. İmamiyye kıyas ve icmaı tanımaz. Onlarca imamı ma'sumun kavli huccettir. İmam günahtan temizdir. Fevkalbeşer bir insandır. İmamın peygamberler gibi Allahla sılası ve rabıtası vardır. Onlara da vahiy gelir. Yalnız meleği görmezler, peygamberler görür. Arada fark bu! İşin tuhafı, Hazreti Fatma'dan mevrus bir Mushafları varmış, Kur'an'ın üç misli imiş. İmama îman etmeyen, küfür üzerine ölüyor demekmiş. Akidelerine tenasuh da karışır. İmam olan Ağa Han aforoz salâhiyetini haizdir. Hem öyleki, bu lânet yedi sülale boyunca gider. Yıkandığı su mukaddestir. Eğlence, at yarışları ve mücevherat peşinde olan Ağa Han, yine, diğerleri gibi, Mehdilik ve vahiy iddiasında değildir. En garip âdetleri şudur: Bir kaç senede bir tartılır, ağırlığınca altın verilir. 1946'da Ağa Han elmasla tartılmıştı. 110 kilo geldiğinden ağırlığınca 110 kilo elmas verilmişti. 1953 yılında plâtinle tartılmış. İşte Bâtıniyye mezhepleri de böyle.

Görülüyor ki bunların gerçek müslümanlıkla alâkası yoktur.

Mehdinin sahih Kur'an getirmesini bekleyen Batıniyye gibi İmamiyyenin de Hazreti Fatma'dan mevrus mushafları meselesi o kadar çürük ve esassız bir iddiadır ki, buna gülmekten başka bir şey ile mukabele etmeğe değmez.

Bunları yazıyoruz, tâ ki garplıların hücumuna sebebiyet veren ne gibi şeyler olduğunu herkes görsün. Hakikî İslâmiyetle alâkası olmayan Batıniyye fırkaları iddiacıları, yalancı peygamberler ve yalancı Mehdiler İslâmiyete nasıl leke sürüyorlar, herkes bilsin. Milyarlık İslâm camiasını dolduran sayının içinde nasıl rakamlar var? Mütenebbilerin saçmalarını yazdık, tâ ki Kur'an'ın nuru bütün parlaklığıyla görünsün. Gökle rabıtaları olduğu kendilerine vahiy geldiği iddiasında bulunanlardan kısaca söz açtık, tâ ki Hazreti Muhammed'in büyüklüğü gözümüzün önünde canlansın.

________

(62) Bahailik son zamanlarda çok değişti ve yayıldı. Amerika'da, Şikago'da inşâ etmiş oldukları bir mâbedleri var. Önce Şiî'liğe karşı bir reaksiyon olarak İran'da ortaya bir tarikat şeklinde çıkmış, bugün müstakil bir din şeklinde ileri sürülmektedir. Amerika'da kendilerine bir çok taraftar bulmuşlar.

Bahaî'lerin Amerika'da inşa etmiş oldukları mâbed dokuz köşeliydi. Bunlar dokuz rakamına kıymet veriyorlar. İddialarına göre 9 rakamların sonu ve Bahaî dini de dinlerin sonu imiş(!) Büyük dinler dokuz tane imiş, Bahaîlik de dokuzuncu din imiş.

Bahailik hakkında bilgi almak isteyenler Diyanet Başkanlığının bu konuda bastığı kitabı okusunlar.

NUREYN SÛRESİ İDDİASI

Bütün Müslümanlar bilirler ki, Kur'an-ı Kerim'i Hazreti Osman istinsah ettirmiştir. Sözde o zaman Hazreti Osman, Nureyn Süresini Kur'an'dan atmış(63), sözde bu sûre Hazreti Ali'nin Mushafında varmış. Eğer dikkat edersek görürüz ki, bunlar "vasiyet" işini tekid için söylenmiş şeylerdir. Şia, Hazreti Peygamberin Hazreti Ali'ye Hilâfeti vasiyet ettiğini iddia eder. İşte bunlar o iddiayı te'yid için uydurulmuş şeylerdir. Şunu bilelim ki, bu Nureyn Süresi'ni gulâtı şiadan olan Râfızîler iddia eder, asıl Şia değil. İşte Şia kendisi ve kitapları meydandadır. Böyle bir iddia gerçek değildir. Hazreti Ali'den Hilâfet meselesinde böyle bir delil kullandığı asla rivayet olunmuyor. Hazreti Osman'ı itham için vesile arayanlar böyle bir itham yapmamışlardır. Şia'nın Kur'an'ı da Ehli Sünnetin Kur'an'ının aynı... Öyle iken bâtıl bir mezhebin bâtıniyyeci bir sâlikinin sözlerine bu süs verilerek müsteşrikler yaygarayı koparıyorlar. İşte Kur'an'dan düşen sahifeler, işte bölünmüş sahifeler diyerek Müslümanları aldatacaklarını sanıyorlar.

BAHİS KONUSU NUREYN SÛRESİNDEN BİR PARÇA

Bu parçayı mahsus uzattık. Tâ ki herkes bu tâbirlerin çoğunun Kur'an'dan alınma olduğunu görsün. Gulâm Ahmed'in yaptığı gibi bir şey. Bunlar Kur'an'ın muhtelif âyet ve kelimelerini bir araya getirmekle ve araya Ali kelimesini, vasiyet meselesini sokmakla meydana gelmiş şeylerdir.

Şia, Kur'an'ın noksan olduğunu zaten iddia etmiyor. Vasiyeti iddia ediyor ve onu da eldeki Mushafın bazı âyetlerinin tevilinden çıkarmağa çalışıyor.

İşte böylece Kur'an'a karşı yer yer yükselen kuru iddialardan numuneler göstermek için bunlardan bahsettim.

__________

(63) Bu çürük iddia Weil tarafından ortaya atılmaktadır.

KUR'AN-I KERİM'İN İ'CAZI

Kur'an-ı Kerim'in tehaddisine kimse cevaba yanaşmadı, Tehaddi zaten onların aczini tarihe kayd içindi. "Ve Len Tef'alû (bunu yapamayacaklar)" asırlar boyunca silinmez bir acz mührüdür. Kur'an'a nazire söylenemez. Çünkü onda i'caz vardır. Mütenebbilerin (yalancıların) saçmalarını, kepazelik nümunelerini yukarıda gördük. Her muarazaya kalkışanın alnına yapışacak odur. Kur'an'ın i'cazı, kudret-i beşeri âciz bırakır. Bu, temiz ve halis Arapçanın hükümran olduğu devirlerde sabit olmuştur. Araplarca en muteber ve makbul şey fesahat ve belagat olduğundan, Kur'an, i'cazın en yüksek mertebesindedir. Bu sayededir ki, Kur'an'ın sesi kulaklarını tıkayanlara bile âhengini duyuruyor, bu fesahat ve belâgat onların ruhlarını teshir ediyordu.

Bu belâgatın sırrı, i'cazın mucizesi neden? Kelâmullah, kelâm-ı beşerle nasıl ölçülür ki...

HARFLERİN SESİ VE MUSİKİSİ

Biliyoruz ki kelimeler hecelerden, harflerden

teşekkül eder. Kur'an'ın harfleri bile öyle

sıralanmıştır ki, her harfin sesi kalbe bir musiki nağmesi gibi gelir. Bu musikî tesiridir ki, katı kalbleri yumuşatır, ruhları Kur'an'a çeker. Pervaneleri ışığın cezbettiği gibi, ruhlar Nur-u Kur'an'a inci-zapla koşarlar.

Onun için Kur'an'ın sadasını her duyan ondanayrılamaz. Onun tatlı âhengine doyum olmaz. Şiirde harfler, musikisini vezinden alır. Kur'an ise şiir değildir, vezinsizdir. Fakat heyeti mecmuasından hâsıl olan âhenk, öyle tatlı ve ruhsarar ki, Arapça bilmeyen birisi bile, Kur'an'ı dinleyince onun sadasına bayılır. Şuuru titrer, kalbinin derinlikleri çalkanır. En katı kalbler bile yumuşar. Bu hassa, Arapçaya mahsus denemez. Çünkü Kur'an'dan başka Arapça bir şey dinlense bu hâlet ârız olmaz. Kur'an'ın bu i'cazını kimse inkâra yol bulamaz. "Sadanızı Kur'an'la ziynetleyiniz" Hadisi şerifinin sırrı ve mânası budur. Güzel sese, Kur'an'ın güzelliği katılırsa ne âlâ olur. Kur'an'da fâsılalar, duraklar en âhenkli harflerle sona erer. Bilhassa sonuna harfi medle "N" harfi gelir. Bunun hikmeti açıktır. Nun harfinin inlemesi tatlı bir âhenk verir, bütün his ve şuuru ihata eder.

Kur'an'ın harflerinin kelimelerde, kelimelerin âyetlerde, âyetlerin sûrelerde tertip tarzı, Arapların tanıdıkları üslûba asla benzemez. Kur'an'ın kelimelerinde harflerin, âyetlerde kelimelerin terkibinin öyle bir âhengi vardır ki, okurken tatlı bir âhenk halinde akar. Kur'an sadası en tatlı bir sestir.

Kelime ruhun sesi mesabesindedir. Kelimelerin ifade edemediklerini his duyar. Meselâ bir güzel çehreyi kalem ne kadar tasvir etse yine muvaffak olamaz. Fakat his hepsini duyar. Şuur bir şey kaçırmaz. Ses, ruhi infialin bir tecellisidir, tezahürüdür. Sesin tenevvüü infialin mahiyetine bağlıdır. İşte Kur'an-ı Kerim'in nazmı celili, bu esas üzerine incelenirse, onun şuurun hassas tellerini ihtizaza getirdiğini görürüz. Kur'an'ın kelimeleri ve harfleri öyle sıralanmıştır ki, o harflerden birinin yerini değiştirmek, bir harekeyi yerinden oynatmak derhal âhengi bozar. Onun harfleri ve harekeleri o kadar nizamlı ve tenasüplüdür. Dokunacak bir yeri yoktur.

Mustafa Sadık Rafii'nin "İ'cazı Kur'an" ında beyan ettiği üzere, kelimenin üç sesi vardır:

1- Ruhun sesi ki, harflerin, mahreçlerin hareketleriyle ve sözün terkibiyle meydana gelir.

2- Aklın sesidir. Bu mânevî ses, sözün doğrudan doğruya ruha intikalini temin eder.

3- His ve şuurun sesi. Sözde bu ses ne kadar duyulursa, belâgatın ruhu onda o kadar tecelli eder.

İşte Kur'an'ın i'cazının ruhu budur. Arapçada ruhun sesi, aklın sesi bunlar vardır. Fakat şuurun sesi, işte bu açık değildir. Kur'an bu sesi getirdi ve duyurdu. Kur'an'da harflerin, kelimelerin, hareke ve seslerin tertibine ve nazım tarzının ruhunuza işlediğini duyarsınız.

Bu noktayı Rafii şöyle izah ediyor:

Bu âyeti celilede müteşabih harflerin tetâbuu muayyen bir nağme doğuruyor. Harflerin ve harekelerin tertibi öyle ki tatlı bir âhenkle ruha akıyor. ليستخلفنهم في الارض'Leyestahlifennehüm fil'ard' âyeti; başı on harfli bir kelime, tam yedi heceli, uzun. Fakat harfler, harekeler öyle sıralanmış ki âdeta dört durakla, takti' ile söyleniyor ve dört kelime gibi oluyor. Nahivcilerin zâid kelime addettikleri kelimeler de fazla değildir. Onların hem âhenkte, hem mânada yeri vardır. Bunlar i'rapta belki zaiddir. Fakat nazımda aslâ.

Kur'an-ı Kerim, kelimelerin en beliğini seçmiş, en ahenklisini kullanmıştır. Rafiî bunu uzun boylu izah ederken diyor ki: Kur'an "Lüb" kelimesini müfred olarak kullanmıyor. Çünkü bâ üzerine ötre ağırdır. ''Kûb" kelimesi de öyle.

Bunların cemilerini kullanır: "Elbab, Ekvab". "Ard" kelimesi ise daima müfred kullanılmıştır: "Eradîn" diye cem'i ağırdır, Semavattan sonra hep müfred gelmiştir. "Karmed" kelimesi de ağırdır. Onun yerine Hazreti Kur'an, bakın "Feevkıd li ya Hâmanü alettıyni فاوقد يا هامان علي الطين"diyerek güzel bir

fesahat yolu buluyor.

İşte böyle Kur'an'ın terkipleri, âyetleri mucizdir. Her lâfzın en beliğ ve en bedi' olanını seçer. Vuzuh ve delâleti en mükemmeldir. Belâgatı en bedi'dir. Onun için mucizdir. En beliğ tesirleri o bırakır. Dinleyenlerin kalblerini teshir eder. Belâgatı en kuvvetli hatipleri, en beliğ şairleri susturdu. Daha ilk nüzulünde koca bir şirk ordusu; bütün kuvvet ve servetleriyle, silah ve askerleriyle; şair ve edipleriyle onun sesini boğmak istediler, fakat mağlûp ve perişan oldular. Onun sesi her şeyin üstünde kaldı. Nice mağrur başlar, onun fesahat ve belâgatı karşısında hayranlıkla eğildiler. Arapların meşhur şairlerinden ve Yedi Askı sahiplerinden biri olan Lebid'e, Hazreti Ömer bir gün şiir inşad etmesini söylemişti. Lebid'in cevabı şu olmuştu:

— Cenab-ı Hakk'ın Bakara ve Al-i İmran Sûrelerini inzâlinden sonra bana şiir söylemek düşmez!

Şiirin mayası biraz da yalandır. ''En parlağı en büyük yalandır."

"Şiirin en güzeli, en yalan olanıdır" derler. Onun için Lebid gibi şairler, Müslüman olunca şiiri bıraktılar. Arapların belâgatı at, deve, cariye, harb gibi müşahedâtı tasvir hususundadır. Kur'an ise her sahada belâgat nümunesidir. "Ya erdu' blai mâeki يا ارض ابلعي ماءك ويا سماء اقلعي âyeti hakkında İbni

Ebil-Esbağ:"Ben kelâmda Hak Taâlânın bu sözü gibi görmedim. Zira 17 lâfızdır, bununla beraber 20 nevi bediî san'atı müştemildir" diyor ve hepsini sayıyor..

KELİME VE MANA

Kelime mânayı ifade için vaz'olunur. Mâna, kelimeye bürünerek lâfız halinde dökülür. Mânalar birdir. Fakat bu mânaların insanda uyandırdığı fikir, his ve yaptığı tesir başkadır; onlar farklıdır. Öyle mânâlar da vardır ki ifadesi kaabil değildir ve en büyük şiir de budur:

"Ben o nağmeden müteheyyicim: Ki yok ihtimali terennümün."

Muhammed İkbal

İbni Haldun Mukaddimesinde der ki:

"Nazım ve nesirde söz sanatı lafızlardadır, manada değil. Mana lafza tâbidir. Manalar herkesçe mevcuttur. Herkesin kafasında vardır. San'ata muhtaç değildir. İbarenin kelimelerini tertip edebilmek, asıl san'at isteyen budur. Lâfız manaların kalıbı mesabesindedir. İçine su doldurduğumuz kaplar nasıl ki altından, gümüşten, sedeften, camdan, şişeden olabilirse de içindeki su hep o sudur."

İbni Haldun'un bu görüşüne uyamayız. Çünkü Kur'an lâfız ve mânasiyle mûcizdir. Mûciz mânaları, mûciz elfaza bürünmüştür. Lâfız ve mâna zaten bir-birine kenetlenmiştir. Muallim Naci'nin hakkı var:

Elfaz maâni için âyine-i şândır.

Elfâza bakılmaz mı diyorlar, hezeyândır!

Bir sânihanın olması hakkiyle mübeccel, Olmağla olursebk'ü müeddâsı mükemmel.

Biraz sonra Kur'an'ın i'cazı hakkındaki meşhur mezhepleri zikredeceğiz. Buracıkta hemen şunu söyliyelim ki, Kur'an, bülegânın mislini ibda'dan âciz kaldıkları mânaları, en beliğ kelimelerle ifade etmiştir. Hem mâna, hem lâfız, hem mevzu' ve gaye i'caza bürünmüştür. En beliğ kelimelerle ifade olunan mânalar, insanların hayatı için değişmez birer düstur olmuştur. Her zaman, her cemiyete kabili tatbik nizamlar kurmuştur.

Kadı Ebubekir Bakıllâni (H. 403/M. 1012) Kur'an'ın bütün aksamının fesahat ve belâgatınca aynı mertebede olduğunu, her kelime ve cümlenin, fesahatın en yüksek derecesinde bulunduğunu söylüyor. Kuşeyri ise âyetlerin hepsinin fesahatça bir derecede olmadığını ileri sürüyor ve diyor ki: Bazı kudemâ bunu şöyle ta'lil ederler: Eğer Kur'an'ın bütün âyetleri fesahatça aynı derecede olsalardı, muarazadan âciz bırakmak için mutad yoldan gidilmemiş olurdu ve

Kureyşliler şöyle diyebilirlerdi: ''Onun cinsinden bir şey yapamıyacağımız bir şey getirdin, hepsi de erişilmez derecede... Nasıl ki gözü gören kimse, kör olana görmek hususunda sana galebe çaldım diyemezse..."

Fakat Kuşeyrî'nin bu ta'lili doğru olamaz. Çünkü Kur'an tehaddi ediyor, zira Kureyşliler Muhammed'e karşı: "Kur'an senin eserin, senin kelâmın!" diyorlardı. Onun üzerine tehaddi yapıldı: "Öyle ise siz de onun gibisini getirin."

Karşısındakilerin sözlerine göre meydan okuyor. Bundan daha yerinde ne olabilir.

Şu da var ki, mevzu icabı Kur'an'ın üslûbu muhtelif olmuştur. Müşriklere karşı başka, Yahudilere karşı başka hitap etmiştir. Meselâ: Ahkâm âyetleri, miras taksimi, bunlarda i'caza gidilir. Mirasta rakamlar zikrolunur. Tasvir yapılmaz. Fakat mücadeleden bahsolunur, kâinattan sahifeler açılırken ufku genişler. Gönüllerin bütün duygularını kaplar, derin derin düşünceye sevkeder. His ve şuurun sesi duyulur.

Süyuti (H. 911/M. 1505) Kur'an'ın i'cazını şöyle anlatır:

"Kur'an mucizdir; çünkü, en güzel telif ve tertip yoliyle en fasih kelimeleri ihtiva ederek en sahih ve dürüst manalarla tevhid, tenzih, sıfatı ilahiyye, taat, dua, ibadet, haram, helâl, memnu, mubah, vaaz, nasihat, marufla emir, münkerden nehiy, güzel ahlâka irşad, kötülükten men vesaireyi anlatıp

bildirir. Her şeyi ondan daha mükemmeli bulunmayan yerine kor. Aklın en münasip ve layık göreceği şekilde yapar. Geçmiş asırların haberlerini verir. Mazide olup bitenleri anlatır. Müstakbel kâinattan, gelecek asırlardan haberler getirir. Bu hususta delil ile medlulü, hüccet ile dâvanın arasını öyle toplar ki bundan daha kuvvetlisi ve mükemmeli olamaz."

Görülüyor ki, Süyuti de i'cazı lâfızda ve mânada bulmaktadır. Doğru olan da budur.

Mu'tezile'den Ebu Hüzeyl Allâf'e birisi gelip: "Kur'an'dan bazı âyetlerde işkâlim var; bana lâhn var gibi geliyor." dedi.

Ebu Hüzeyl:

— Sana toptan mı cevap vereyim, yoksa âyet âyet mi soracaksın?

— Toptan cevap ver, dedi.

Bunun üzerine Ebu Hüzeyl:

— Hazreti Muhammed Arapların içinde yetişti, Araplar da cedel ve münazara ehliydi, bunu biliyorsun değil mi?

— Evet,

— Arapların onu tekzibe yeltendiklerini de biliyorsun?

— Evet.

— Onu lâhn ile ayıpladıklarını hiç duydun mu?

— Hayır?

Bu cevabı alınca Ebu Hüzeyl dedi ki:

— Lügati, dili bildikleri halde böyle bir şey olsa, onlar bunu hiç kaçırırlar mıydı? Sen, onların diyecek bir şey bulamadıklarını bırakıyorsun da, rastgele birinin sözüne mi bakıyorsun?

İ'CAZ HAKKINDAKİ GÖRÜŞLER

Kur'an'ın muciz olduğu, belâgat ve fesahatın en yüksek mertebesinde bulunduğu hiç şüphesizdir.

Kur'an-ı Kerim'in Hazreti Peygamberin en büyük ve ebedi mucizesi olduğunu herkes kabul eder. Ancak ulema i'cazın veçhi ve hangi hususlarda olduğu, yâni i'cazın tefsirinde ihtilafa düşmüşlerdir. Bu husustaki görüşleri şöyle bir gözden geçirelim:

1- Mu'tezilenin bir kısmına göre Kur'an'ın nazmı mucizdir. Yâni Arapların üslûbundan bambaşka bir tarzı bedi' üzere nâzil olmuştur. Ne nazım, ne nesir kaidelerine göre değildir. Gerçi kâhinlerin nesri de vardı. Fakat Sec'i Kâhin dediğimiz bu nevi tekellüf ve tasannu' ile doludur, zorlama vardır.

Kur'an ise böyle değildir. Nazım ve nesir arasında bir bedi' üslûptadır. Bülegâ ve fusehâ onu taklitten âcizdirler.

2- Mutezileden İbrahim Nazzam'e (H. 185-221/M. 801-835) göre: Cenab-ı Hak bülegânın dillerini tutarak onları Kur'an'a mukabeleden âciz bıraktı. Buna "Mezhebi Sarfe" denir. Etrafında bir çok münakaşalar yapılmıştır, Buna göre; Araplar Kur'an'ın tehaddisine mukabele yapamadılar. Çünkü Allah onların mukabele yapabilecek kuvvetlerini aldı. Muaraza ellerinden gelirdi, fakat Allah meydan vermedi. Kuvvetlerini sarfetti, onları mukabeleden çevirdi, âciz bıraktı. Söyliyecek söz bulamadılar. Rezil ve rüsvay oldular. Onun için buna "Sarfe Mezhebi" denir.

İşte aklın rehberliği ile yürümek isteyen mu'tezileden Nazzamın fikri budur. Mütekellimin arasında yer alan Nazzam'ın fikirleri ve reyleri etrafında gürültüler kopmuştur. Kendisi müşahede ve tecrübeye büyük ehemmiyet verir, aklı esas tutardı. Fakat i'caz hakkında olduğu gibi işte böyle gayrı makul şeyler de ortaya atardı. Mu'tezilenin en büyük meziyeti akla ehemmiyet vermek olduğu gibi, en büyük kusurları da aklı her şey sanmalarıdır. Düşünemediler ki dünya mantık ve fendir, insan akıl ve şuurdur, hayat fikir ve âtıfettir. Bunlarsız hayatın mânası yoktur. İşte bu hususta da Nazzam yanılıyor. Kudema bunları reddetmişlerdir. Celâleddin Süyutî (H. 911 /M. 1505) bunu reddinde der ki:

"Bu sözün fesadı meydanda, çünkü Allahü Teala: "İnsü cin toplansa..." buyuruyor. Yâni âyet kudretlerinin bekası halinde dahi acizlerine delâlet eder. Çünkü şayet kuvvetleri selbolunmuş olsaydı, mukabele için içtimalarında mâna kalmazdı. Zira ölülerin içtimaı mesabesinde bir şey olur. Bundan ne mana çıkar. İcmaı ümmet vardır ki Kur'an'a i'caz izafe olunur. Eğer Kur'an'da hakikatta i'caz sanatı olmasaydı, nasıl muciz olabilirdi? O zaman hakikatta muciz Allah olurdu, Kur'an değil. Çünkü mislini getirerek mukabele kudretini Allah selbediyor. Allah kudreti almasaydı mukabele edebileceklerdi demek! Keza sarfe sözü şunu da icabeder: Tehaddi zamanının geçmesiyle i'cazın da geçmesi gerekir. Kur'an i'cazdan hâli kalır. İcmaı ümmet de bozulur. Halbuki Peygamberin mucizesi bakidir. Onun ebedi mucizesi ancak Kur'an'dır."

Kadı Ebubekir Bakıllâni de (H. 403/M. 1012) Sarfe mezhebini reddetmekte ve: "Bu zorla muciz göstermek kabilinden bir şey oluyor." demektedir. Nazzam, Kur'an'ın i'cazını gayıptan ihbarda da bulmaktadır. Buna bir diyeceği yok. "Etmilel ven-Nihal" sahibi İbni Hazim de (H. 384-456/M. 994-1063) Nazzam'ın fikrindedir. "Bu tehaddiyi kimse kabul edip meydana çıkmamıştır. Mukabeleye kalkışanlar rezil ve rüsvay olmuşlardır" diyor. O da, i'cazı, Kur'an'ın nazmında ve gayıptan ihbarında görür. Bazılarının dediği gibi: "Yalnız gayıptan ihbarında değildir." der.

Burada Mezhebi Sarfeye cevap veren kudemanın bir sözü de, kayda şayandır: "Eğer mesele öyle ise, Arabın Kur'an'a teaccübü kendi aczinden oluyor, belâgatından değil!"

Şia'dan Mürteza da Sarfeye kaildir. Bu mezhebi müdafaa edenler: Mukabele etmek isteyenlerden kuvveti selbederden maksat: Yorgunluk, bezginlik verir, üşenirler, ademi kudret değil de, kader âciz bırakır, derler.

3- Mütekellimîne göre i'caz, gaybı izhar ve ihbar etmesindedir. Gaybı ihbar, insan kudreti haricinde olduğundan bu itibarla Kur'an mucizdir. Kur'an'ın haberleri, istikbale ait ihbarları ayniyle tahakkuk etmiştir.

4- Kadı Ebubekir Bakıllâni (H. 403/M. 1012), i'cazı şu noktalarda toplamaktadır:

1) Gayıptan haber vermesi,

2) Ümemi salife haberlerini nakil,

3) Nazmı ve acib üslûbu, Kur'an'ın üslûbu mutad üslûptan bambaşkadır.

5-Kadı İyaz "Şifa'' sında i'cazı Kur'an'ı şöyle tesbit eder:

1) Hüsni-te'lif, fesahat, belâgat,

2) Nazmı acib ve üslûbu garib,

3) Gayıptan haberler,

4) Geçmiş asırları beyan.

6) Ahkâm ve talimatının, mevzuu ve irşadlarının ulviyeti de Kur'an-ı Kerim'in i'cazındandır. Ulûm ve fünûnu hâvi olmasını da ulema i'cazdan sayarlar. Asırlar geçtikçe nice hakayik meydana çıkıyor.(64)

7- Fahreddin-i Razi (H. 606/M. 1209) i'cazı: Fesahat, garib üslûp ve kusurdan selâmette bulmaktadır. Belâgatı bozan şeyler yoktur.

8- Bu sayılanların hepsini camidir. Hattâ Kur'an'ın belâgat ve i'cazı sayılamaz. Bunlar ulemanın bulabildikleridir. Daha nice nice i'caz vardır. Hattabî der ki:

"Ben i'cazı Kur'an'da bir vecih dedim ki ekser nâs ondan zahil ve gafildir. Kalblere işlemesi, nüfusa tesiri Kur'an'da gayet çoktur. Zira gerek mensur ve gerek manzum, Kur'an'dan başka bir kelâm yoktur ki, onu dinleyince Kur'an dinlemekten hasıl olduğu gibi kalbde bir halâvet ve lezzet hasıl olsun, kalbe mehabbet versin."

Kur'an ise ruhani bir kuvvet verir. Kalblerdeki esrarı açar, tesiri en derindir, belâgatı en yüksektir. Üslûbu ilmî ve mantıkîdir. Atıfet doludur. Hissiyatı okşar. İnsan ruhunun ihtiyaçlarını tatmin eder, Kur'an sun'u beşer fevkinde olarak nâzil olmuş bir mucizedir. Onun için tanzir olunamaz. Onun mislini getirmekten beşeriyet âcizdir. O ebedî mucizedir. "Onun mislini getirin" hitabı cevap bekliyor. Şairler, zekâlar, fenler, servetler buna cevap veremedi.

_____

(64) İleride Kur'an ve Ulûm bahsine bak.

İ'CAZI KUR'AN'A DAİR ESERLER

İ'cazı Kur'an'ı esaslı surette isbat eden Osman Câhız ile Abdülkâdir Cürcanî olmuştur. İlk işe başlayan Cahız'dır. Sonra Vasıti "İ'cazı Kur'an'ı" nı yazdı. Abdülkâdir Cürcani bu eseri şerhetti. Vasıti, Cahız'ın başladığını tamamlamıştı,

Cürcani de Vasıtî'nin temel attığı esas üzerine ilâve etti. Kadı Ebubekir Bakıllânî bu hususta en mükemmel eseri verdi.(65)

İ'cazı Kur'an, tefsirden bir cüz, kelâmdan bir kısım olduğu gibi bu hususa dair işte böyle müstakil eserler de meydana getirilmiştir. İ'cazı Kur'an bir bahri bîpâyân gibidir. Ona her dalan eline en kıymetli bir inci alıp çıkar. Kur'an'ın i'cazı sonsuzdur. Hadîs-i Şerifte geldiği gibi "Onun acaibi, harikulâdeliği tünkenmez."

Herhangi bir şairin eserlerine bak, içinde beliğ olanı azdır. Çoğu fesahattan, belâgattan mahrumdur. Kur'an'ın ise bütünü fasihtir. Baştan sona kadar i'caz nümunesidir. Kolay ezberlenmesi, tekrarlandıkça hoşa gitmesi, bunlar da hep Kur'an'ın i'cazına, Allah kelamı olduğuna delildir.

Yukarıda Süyuti'nin i'caz hakkında mütalaasını nakletmiştik. O Kur'an'ın mevzuuna temas ediyor, Kur'an'ı, getirmiş olduğu düstûrlar, nizamlar, prensipler itibariyle de i'cazkâr buluyordu. Bu da doğrudur. Kur'an ibadât, güzel ahlâka teşvik ederken belâgatını asla bırakmaz. Her şâir muayyen bir hususta beliğ idi. Meselâ İmrül-Kays kadın ve at tasvirinde, Nebiga harbde, A'şâ şenliğe ve şaraba, Züheyr recâ ve niyaza dair güzeldirler. Kur'an ise her hususta mucizdir.

Kur'an-ı Kerim, din ve dünya işlerini tanzim eder. İki cihan saadetini sağlar. İçtimaî bozgunluğu önler, beşeriyetin yolunu aydınlatıp onu doğru yola götürür, Hakka ulaştırır. Bâtıl evhama, yalancı esâtire, hurâfelere son verip onları silip süpürmüştür. Şirk ve ilhadı, küfür ve fesadı, zulüm ve istibdadı devirip yere sermiştir. Cahil halkın bağlandıkları putları devirmiş, boş görenekleri, zararlı gelenekleri yıkmış, kaldırmıştır. Karanlığı aydınlığa çevirmiş, felaketi bahtiyarlık yapmıştır. Ümitsizlere ümit verir, dalâlete düşmüşlere hidayet getirir. Cehaletten hakikate, zulmetten nura çıkarır. Emnüeman, sulhü-selâm ondadır. İnsanların aradığı medeniyet ve terakki yolunu açmıştır. Yepyeni bir içtimaî hayat

kurmuştur. Yeni bir fazilet yaratmış, en hayırlı ümmeti meydana çıkarmıştır. Fikirlere hürriyet, vicdanlara huzur, kalblere îman, gönüllere itminan vermiştir. Fikirleri bağlayan köstekleri çözmüş, insanlara terakki sahasını açmış, tarihi medeniyete kavuşturmuş, tekâmüle sevketmiştir. İnsanlıkta olan bu âni tekâmül ve serî tehavvülün sırrı, işte Kur'an'ın i'cazı eseridir. Bu işi, bunca şeyleri başka bir kitap yapamaz. Ruhları esaretten, insanları kölelikten kurtarmıştır. İnsan olan, Allah'tan başkasına baş eğmez. ''İyyake-na'büdü ve İyyake nes-tâin (ancak Sana kulluk ederiz ve sadece Senden yardım dileriz.)" düsturunu o getirdi. Bu yalnız Hâlika kulluk ve ondan medet ummaktır.

________

(65) İ'caza dair meşhur eserler şunlardır:

NESİH MESELESİ

Nesih, lügatte: Men' ve izale kılmak, tağyir ve iptal etmek, bozmak, bir şeyi başka bir şey yerine getirip koymak mânalarına gelir. Yazının, yazılı olduğu yerden başka bir sahifeye nakli de nesihtir, buna istinsah deriz.

Fıkıh usulcülerine göre ise Nesih: Mukaddem tarihli bir nassın, ayetin hükmünü, muahhar tarihli bir nas ile değiştirmektir. Bir hükmü şer'inin hilâfına sonradan diğer bir delili şer'inin delâlet etmesidir. Sonradan gelen yeni hüküm, eski hükmü kaldırır. Meselâ: Kabir ziyareti memnu idi. Sonra gelen bir nasla bu yasak kaldırıldı, mübah oldu. Kıble Beyti Mukaddese doğru idi, sonradan bu hüküm değiştirilerek Kâbe'ye çevrildi.

والذين يتوفون منكم "Vellezine Yüteveffevne minkum" âyetiyle kocası ölen kadınların vefat iddeti bir sene idi. Diğer âyetle bu müddet dört ay on güne indirildi.

Usulcüler arasında bir çok gürültülere yol açan ihtilaflı meselelerden biri de nesih meselesidir. Evvelâ meselenin özü şudur: Yahudiler alelıtlak neshi inkâr ederler. Yâni İslâmiyetin Hıristiyanlığın ve Yahudiliğin ahkâmını değiştireceğini kabul etmezler. Çünkü cehl ve caymağı icab edermiş.

"Mâ nenseh min âyetin ev nünsiha, ne'ti bihayrin minha" Âyeti Kerimesi onlara cevaptır. Kur'an, Tevrat ve İncil'in ahkâmını nesih ettiğini beyandır. İşte bundan dolayı, Ebu Müslim Isfahani "Muhammed Bini Bahr" siyak karinesiyle buradaki neshi kütübi sâlifeye hasrediyor ve bundan Ebu Müslim neshi inkâr edip çıkıyor. Ebu Müslim esas itibariyle neshin aklen mümkün ve caiz, hattâ vâki olduğunu kabul ettikten sonra Kur'an'da vukuunu kabul etmiyor. Onun inkârı Yahudilerin inkârı gibi değildir. Aklen cevazını ve diğer dinler hakkında vukuunu kabul ediyor, Kur'an'ın Kur'an'la neshini kabul etmiyor. Onun ken-dine göre bir görüşü var. İş biraz da ıstılah farkı. Biraz izah edelim:

Eskiden nesih kelimesi çok suistimal edilmiş, mutlakı takyid eden, âmmı tahsis kılan, mücmeli beyan eyliyen şeylere, istisnalara bile nesih deyip geçmişler. Böylelikle nâsih ve mensuh âyetler listesi kabarmış da kabarmış.

Ebu Müslim de onların aksine nesih var denilen âyetlere "Tahsîs" vesaire adım veriyor: "Filân âyet filân âyeti nesih ediyor" yerine "Tahsis" ediyor diyor.

Yoksa Kıblenin baştan Beyti Mukaddese olup sonra Kâbe'ye çevrildiğini inkâr ediyor demek değildir. Istılah farkından ibaret, zahiri bir ihtilaf!

Az sonra geleceği üzere bir çokları neshi gayet azaltıyor, eskilerin geniş bir tesamuhla nesih dediklerinin çoğu "Tahsis", "Takyid" adını alıyor.

Şeriatta tedrici kabul ettikten sonra neshi inkâr etmek olmaz. Ancak her şeye de nesih adı verilemez. Verilse bile mecazen ve müsamahaten olur. Âyetler çeşit ahval ve şeraite göre iniyordu. Sonra gelenler elbette değiştirecekti. Teşriî ahkâm tedricen yapılmıştır.

Nesihte nüzul tarihi mühim rol oynar. Hazreti Ali kadılardan birisine:

— Nâsih ve mensuhu biliyor musun? Diye sormuş.

— Hayır cevabını alınca:

— Kendin mahvolursun, başkalarını da mahvedersin! demiş. Böylelikle neshin ehemmiyetini belirtmiş.

Ebu Müslim'i istisna edersek, diğer bütün Müslüman uleması neshi kabul ettikten sonra yine aralarında ihtilafa düşmüşlerdir. Biz Hanefiyeye göre Kur'an ile Sünnet arasında da nesih cereyan eder. Şafii Kur'an'ın sünnetle neshine muhaliftir. Kur'an ancak Kur'an'la nesih olunur. Nesih ahkâmda, talepte cereyan eder. Vaad, vaid, kısas ve haberlerde cereyan etmez. Bu pek tabiî bir şeydir. Onlarda değişiklik olmaz. Onun içindir ki Mekkî sûrelerde pek nesih yoktur. Çünkü onlarda ahkâm azdır. Nesih cereyan eden sûreler Medenî sûrelerdir. Şatıbî, Mekkî âyetlerde nesih olmadığını söyler. Çünkü bunlar, zaruriyat, haciyat ve tahsiniyat nev'inden olan külliyattır, usulü dindir. Nesih ise cüz'iyatta cereyan eder.

Nesih kelimesini çok geniş bir müsamaha ile kullananlara göre Kur'an'daki sûreler nesih bakımından şöyle bir taksim yapılıyor:

1- Hem nâsih ve hem mensuh âyetler bulunan sûreler şunlardır:

Bakara, Al-i İmran, Nisâ, Mâide, Hac, Furkân, Şuâra, Ahzab, Sebe', Mü'min, Şûra, Zariyat, Tûr, Vâkıa, Mücadele, Müzzemmil, Müddesir, Küvviret ve Asır.

2- Şu altı sûrede nâsih âyetler vardır, mensuh yoktur:

Fetih, Haşir, Münafikun, Tegabün, Talak, A'lâ.

3- Kırk sûrede mensuh âyetler vardır, nâsih yoktur.

4- Kalan sûreler ise nesihten hâlidir. Ne nâsih, ne mensuh vardır. Çoğu Mekkî olan onlar da şunlardır: Fatiha, Yusuf, Yâsin, Hucurat, Rahman, Hadid, Saf, Cumua, Tahrim, Mülk, Hâkka, Nuh, Cin, Mürselât, Nebe', Naziat, İnfitar, Mutaffifin, İnşikak, Fecir, Beled, Şems, Leyl, Duha, Şerh, Tiyn, İkra', Kadir, Beyyine, Zelzele, Adiyat, Karia, Tekâsür, Hümeze, Fil, Kureyş, Maun, Kevser, Kâfirun, Nasr, Tebbet, İhlâs, Felak, Nâs.

Usulcülere göre mensuh âyetler üç nevidir:

1- Hem tilâveti, yâni nazmı, hem de hükmü mensuh olan âyetler. Bu ihtilaflıdır.

2- Nazım ve tilâveti bakidir, âyet Kur'an'dadır, hüküm nesih olunmuştur ki, asıl nesih de budur.

3- Tilâveti nesih olunmuştur, hükmü bakidir. Recm âyeti gibi, bu kısım ihtilaflıdır.

Görülüyor ki asıl neshin vaki olduğu kısım ikinci kısımdır: Hükmü nesih olunmuştur. Ayet Mushaftadır. Okunur. Kur'an hükmünü hâizdir. Bunun hikmetine gelince: Teşrîdeki tedrici göstermektir. Sonra burada diğer bir hikmet de vardır ki, o da Kur'an'dan hiç bir şeyin zayi olmadığını anlatır. Hükmü nesih edilen âyetler bile Kur'an'da bakidir. Onlar okunarak sevap kazanılır.

Nesih ihtiva ettiği hüküm bakımından da bir kaç nev'e ayrılır.

1- Hafiften şiddetliye olur. Aşura orucu yerine Ramazan orucu farz kılınması gibi. Teşri' ahkâmdaki tedrici gösterir. Allahü Taala kullarının takatına göre azar azar teklif eder. Birdenbire ağır gelecek bir teklif karşısında bırakmaz. Onları İslâmiyete alıştırır ve ısındırır. Ümmetin Allaha itaatlarının derecesi nisbetinde çok sevap verir.

2- Şiddetli ve ağır bir hükümden hafife gidilir. İddet-i vefat bir seneden dört ay on güne indirilmiştir.

Bu nev'in hikmetine gelince: Baştan yapılan teklif kullara ağır geldiğinden lütuf ve merhamet buyurularak o kaldırılıp yerine daha hafif bir hüküm vazolunmakla o âyetleri okuyunca Allahın nimetini ve keremini hatırlar. Ne kolaylıklar göstermiş onu anlar.

3- Müsavi ile de nesih yapıldığı vakidir. Kıblenin tahvili gibi.

4- Yerinde bir bedel getirilmeden de bir hükmü şer'i nesih edilebilir. Yukarıda neshin suistimal edildiğini söylemiştik. Her şeye nesih adını

vererek kelimeyi geniş mânada kullandıkları gibi nesih vukuu sabit olmayan şeyleri de neshe karıştırıp ortaya atmışlardır. Bazı garip rivayetler vardır ki, ulema onların senetlerini çürütmüşlerdir.

Dalâlet ehli işi karıştırmak, zındıklar Müslümanları şaşırtmak için sureti haktan görünerek bunları uydurmuşlardır. Fakat bunlar İslâm ulemasının ince tetkik süzgecinden geçerek sağlamı çürüğünden ayrılmıştır.

Meselâ, Hazreti Aişe'den şunu rivayet ederler: "Ahzab Sûresi Peygamber zamanında 200 âyet olarak okunurdu. Osman Mushafı yazarken bugünkü kadar kaldı.''

İşin tuhaflığına bak, Hazreti Osman istinsah yaparken atmış demek. Halbuki o heyet öyle bir şey ne yaptı, ne de yapılması sözü geçti: Bazı rivayeti garibelerde ise uzun sûreler vardı, nesih olunmuş deniyor. Bunlar nelerdir, rivayeti uyduran bile bilmiyor.

Kadı Ebubekir Bakıllânî "İntisar" ında diyor ki; "Kur'an olarak nâzil olup sonra nesih edildiği rivayet olunan bu haberlerin hiç birisi sahih değildir. Çünkü bunlar hep haberi vahittir. Birbirine muarızdırlar. "Taaruz edince sukut öderler. Bunların ibareleri bile derme çatmadır. Bu gibi zayıf rivayetlere dayanarak: ''Kur'an'dan düşenler vardır." demek akıl kârı değildir.

Resulûllahın vefatiyle Kur'an'ın cümlesi muhkem olmuştur. Nesih olunamaz. "Osman âyeti attı" demek Kur'an tarihine bigâneliktir. Bu veya şu âyeti Kur'an'dı yolundaki rivayetlerin hiçbirisine itimad olunamaz. Bunların garabeti ve çürüklüğü meydanda. Sonra bunlar bir hüküm ifade eden, bir kaideyi değiştiren şeyler de değil. Nesihte hüküm bakımından ehemmiyeti haiz olan Rida' ve Recim meselesidir. Onları da yerinde göreceğiz.

Kur'an cem ve istinsah olunurken ashab arasında böyle bir ihtilâf çıktığına dair tek bir rivayet yok. Hiç bir sahabe: "Mal, Recm, Rida' âyeti atılmış, onları yazalım" demedi. Halbuki bu iş âşikâre yapılıyordu. İlân olunmuştu. Ashab hakkın zayi olmasına göz yuman kimseler değildiler. En ufak bir şeyi bile ihmal etmez, düzeltirlerdi. Öyle olduğu halde bunlar hakkında itiraz, ihtilaf duyulmadı. Onlar ki, Hazreti Peygamberle müşavere yaptıklarında ona bile itiraz ederler, söze karışırlardı. Mübahasa yaptıktan sonra Hazreti Peygamber, ashabın reyini kabul ettiği vakidir. Nâsih ve mensuh meselesi etrafında böyle bir gürültü olsaydı, onun akisleri duyulurdu. Dinin esası olan Kur'an-ı Kerim'e taallûk eden bir meseleyi sükûtla geçirmezlerdi. Onun için nesih meselesini dile dolayıp ta Kur'an'dan atılanlar var, denemez.

Kur'an'da nesih vardır, yok diyemeyiz. Fakat o kadar da çok değildir. Meselâ yukarıda bir taksimde bir çok sûrelerde nâsih ve mensuh bulunduğuna işaret olunuyor. Asır Sûresi hem nâsih, hem mensuh âyet bulunan sûreler meyanında sayılıyor. Halbuki bu sûrede istisna vardır; nesih değil. İstisnaya nesih adını takıp gitmişler. Ahkâm-ı Kur'an sahibi İbnil-Arabî nâsih ve mensuhları azaltır. Süyutî İtkan'ında mensuh olan âyetlerin sayısını yirmi bire indirir. Hintli Veliyyullah ta "El feyzül-kebir" adlı usuli tefsirinde Süyutî'nin mensuh saydığı âyetleri inceliyerek bunlardan on altısı hakkında mensuhiyeti isbata imkân bulamıyarak Kur'an'da ancak beş âyetin mensuh olduğunun sübutunu söyler. Onun için nesih vardır; fakat azdır, diyoruz.

Ömer Rıza Doğrul, Tanrı Buyruğu'nda:

"Her şeyden evvel şu noktayı belirtmek isteriz ki, Kur'an-ı Kerim'den her hangi âyetin nesih edilmiş olduğuna dair bir tek Hadîs-i şerif rivayet edilmemektedir. Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, İbni Mace, Darimi, Muvatta' bunları tetkik eden, bunlara Zeyd Bini Ali'nin müsnedini, İbni Sa'd'ın Tabakat'ını, İbni Hanbel'in müsnedini, Tayalisi'nin müsnedini, İbni Hişam'ın siyerini, Vak-idi'nin megâzisini ilave eden müteşerrik Wenisk'in fihristini tetkik ettim. Ve bütün bu ana kitapların ve bu mühim tarihlerin nesihten, nâsihten, mensuhtan bahseden tek bir hadis rivayet etmediklerine emin oldum."

Diyor ki bu sözü çok indîdir. Bu kadar kesin hüküm vermek için derin tetkik ister. Bir fihriste bakmak kâfi gelmez.

İslâm Ansiklopedisi muharrirlerinden A.J.Wensinck fihristini tetkik ile hüküm vermek ilim adamına yakışmaz. Adı geçen fihrist: Buhari, Ebu Davud, Tirmizî, Nesaî, İbni Mace ve Darımi'nin bab rakamını zikreder. Müslim, Muvatta', Zeyd Bini Ali'nin müsnedi ve Tayalisi müsnedinin hadîs rakamını söyler. Ahmet Bini Hanbel'in müsnedi, İbni Sa'd'ın tabakatı, İbni Hişam'ın siyeri ve Vakıdî'nin Megâzisinin sahife rakamlarını gösterir bir fihristtir, o kadar.

BESMELE HAKKINDAKİ MÜNAKAŞALAR

بسم الله ارحمن الرحيم

"Bismil-lâhir-rahmanir-rahîm'' Besmele-i Şerifenin Kur'an'dan olduğunda asla şüphe yoktur. Çünkü Neml Sûresinde "İnnehu min Süleymane ve innehu Bismillâhir-rahmanirrahîm'' diye geçiyor.

Besmele Fatiha'nın ilk âyeti midir? Her sûrenin başından bir âyet midir? İşte ihtilâf bu husustadır. Mesele bilhassa Mâlikiye ile Şafiiye arasında şiddetli ihtilafa yol açmıştır. Her iki tarafın delillerini incelemeden yalnız bu husustaki mezhepleri gösterelim:

1- Her sûrenin başından bir âyettir. İmâm Şafiî kavli budur.

2- Her sûrenin başından bir âyet değil. İmâm Mâlik ve Evzâi kavli budur.

3- Bir âyeti fezzedir, yâni müstakil bir âyettir. Sûrenin cüz'ü değildir. Sûreleri birbirinden ayırmak için aralarına teberrüken yazılmıştır. Hanefî mezhebi budur.

4- Fatiha'nın başından bir âyettir, başka sûrelerden değil. Ahmet Bini Hanbel mezhebi budur ve Hanefiye kavli de buna yakındır.

İşte Besmele hakkındaki akval böylece hülâsa olunabilir. Besmelenin Kur'an'dan olduğunu inkâr eden yok. İmam-ı Mâlik Kur'an'dan olduğunu inkâr etmiyor: "Sûrelerin başından bir âyet değildir." diyor.

Nedense İmâm-ı Mâlik'in kavli bir çok kıylükale yol açmış, bazılarınca yanlış anlaşılmış, Vahiy kalemi Besmeleyi Mushafın içine yazmıştır. Namazda yalnız besmeleyi okumuş olsa farz olan kıraat yerini tutacağını fukaha söylüyor. Bir rekatta yalnız Besmeleyi okumakla namaz kılınabilir. Kıraat üstadları Besmeleyi iftitah ve vasıl halinde okurlar. Yalnız Berâ'de vasıl halinde okunmaz.

Hazreti Osman'ın istinsah ettirdiği ve bütün sahabenin kabul ve tasdik eylediği ana mushafların hepsinde bütün sûrelerin başında Besmele yazılıdır. Bu Besmelenin Kur'an'dan olduğuna en kat'î delildir. Zira Ashab-ı Kiram, Kur'an'ı, Kur'an'dan olmayan her şeyden tecrid ediyorlardı. Mushafın iki yan kapakları arasında Kur'an'dan olmayan hiç bir şey yazmıyorlardı. Kitabullahı muhafaza etmek ve kendilerinden sonra gelenlerin şüpheye düşerek Kur'an'dan olmayanı Kur'an'dan zannetmelerine meydan vermemek için son derece ihtiyatlı ve şiddetli

hareket ediyorlardı. Mushafın deffeteyni yani iki taraftaki kapakları arasında olanlar Kur'an'dandır, diye hüküm ediyorlardı. Kur'an'dan olmayan bir şeyi asla yazmıyorlardı. Hattâ sûrelerin adları ile âyetlerin sayısını bile yazmamışlardı. Mushafı Osman'da bunlar yazılı değildir. Sonraları bunlar klişe içinde yazılmaya başlanmıştır.

Ashabın her hangi bir kimsenin Kur'an'dan olmayan bir şeyi Mushafa yazmasına mani oldukları hususunda ittifak vardır. Mademki Besmele Kur'an'da yazılıdır, onun Kur'an'dan olduğunda şek ve şüphe caiz değildir. Besmelenin Kur'an'dan olmadığını ileri sürmek, sahabenin Kur'an'a 113 Besmele yani âyet ilâve ettiklerini kabul etmek demektir ki, buna imkân yoktur. Böyle bir iddia eskiden kimsenin akıl ve hayalinden bile geçmemiştir. İmam-ı Mâlik'in kavli yanlış anlaşılmıştır. O, Besmelenin Kur'an'dan olduğunu inkâr etmiyor, her sûrenin başından bir âyet olmadığını söylüyor.

TARİH BOYUNCA KUR'AN-I KERİM TERCÜMELERİ

Kur'an-ı Kerim tercümesi caiz mi, değil mi? Bu mesele etrafında son yıllarda bilhassa Mısır'da mü-nakaşa yapılmıştır. Eskidenberi şarkta, garpta,Müslüman, gayri Müslüman kimseler tarafından Kur'an tercüme olunmuştur. Türkçe, Farsça kelime kelime yapılmış tercümeler kütüphanelerimizde mevcuttur. İsmail Ferruh'un Mevâkib tercümesi mushafın kenarında eskiden İstanbul'da basılmıştır.

Şahıslar tarafından Kur'an her dile tercüme olunup dururken yanlış tercümeleri önlemek maksadiyle Mısır Parlâmentosu 1936'da Kur'an'ın Arapçaya tercüme yapılmasına karar verdi. Bu tercüme esas olacak, diğer dillere tercüme kolaylaşacaktı. Çünkü Kur'an'ın elfazı muhtelif mânalara ve tefsirlere müsait olduğundan tercüme hakikaten güçtür. Aslın şümulünü muhafaza ederek tercüme çok zordur. Ancak tefsirle bu şümuller ifade olunabilir. Fakat en yakın mânayı ifade ederek tercüme ile muhtelif, rastgele tercümeleri önlemek de lâzımdır. Hazreti Osman muhtelif kıraatleri önlemek için Kur'an'ı istinsah ettirip etrafa "Mesahifi Emsar" yollamıştı. Doğru tercüme yapılarak yanlış tercümeleri ortadan kaldırmak lazımdı. Bu gaye ile bir tercüme heyeti kurulması ortaya atılmıştı.

Mısır Maarif Nezareti ile Cami-ül-Ezher İdaresi bir heyet teşkil edip 1936'da işe başladılar. Diğer taraftan matbuatta münakaşalar devam ediyordu.

Başta Mısır Mahkemei Şer'iyye Naibi Muhammed Süleyman, Minber gazetesi sahibi Muhammed olmak üzere bir kısım ulema bu işe karşı geldiler. Şeyhül-islâm Mustafa Sabri, Muhammed Mustafa Şatır, Reşid Rıza da tercümenin caiz olmadığına kail olanlardandı.

Diğer taraftan başta Türk okuyucuların şair Mehmet Akif sayesinde eserle-rini tanıdıkları İslâm muharriri Ferid Vecdi, Camiul-Ezher Şeyhi Muhammed

Mustafa Merağî ve diğerleri bu tercüme işini müdafaa ediyorlardı. 12 kişilik heyet işe başladı. Fakat Fatiha'yı bile tercüme edemeden 1937'de tercüme heyeti feshedildi ve bu hayırlı iş böylece yarıda kaldı. Halbuki Türkiye Büyük Millet Meclisi bu işe Mısır'dan daha önce karar vermişti.

KURAN IN BAŞKA DİLE TERCEMESİ

Hakikaten Kur'an tercüme olunsun demek kolay ve doğrudur. Fakat tercüme işini yapabilmek güçtür.

Tercüme caiz mi, değil mi? diye eskiden münakaşa yoktu. Eski münakaşalar fıkıh ve usuli fıkıh kitaplarının izah ettiği veçhile tercüme aslın yerini tutar mı, namazda arapça yerine tercümesi okunsa caiz olur mu şeklindedir. İmam-ı Azam'a bile böyle bir kavil nisbet olunur. Endülüs Mehdisi Muhammed bini Tumart iktidara geldiği zaman Ümmî Berberîler ibadet esnasında kolayca okusunlar diye Kur'an'ı Berberi diline tercümeyi ve ezanın Berberi dilinde okunmasını emretmiştir. Fıkıh kitaplarındaki ihtilâf namazda okunup aslın yerini tutup tutmaması noktasıdır. Okuyup anlamak için tercümeye muhalefet yerinde bir hareket değildir. Herkesin Kur'an'ı okuyup anlaması lâzımdır. Buna engel olmak değil, yardım etmek lâzımdır.

Kur'an-ı Kerim'in eski tercümeleri bilhassa dil bakımından çok önemlidirler. Bu tercümelerin azlığına rağmen taşıdıkları kıymet çok büyüktür. Türkler, Müslüman olduktan sonra Kur'an-ı Kerim'i anlamak ihtiyacını elbette hissetmişlerdir. Fakat böyle bir tercüme işine ve kaydına rastlayamıyoruz. Bunu şifahî tercüme yoluyla yapmış olsalar gerek. Vakıa fukaha arasında Kur'an tercümesi meselesi, daha birinci asrı hicrîden itibaren ele alınmış, tercüme caiz mi, değil mi diye münakaşa edilmiştir. Bu münakaşaların sıklet noktasını daha ziyade namazda arapçadan başka bir dil ile okumanın caiz olup olmıyacağı meselesi teşkil eder. Bu husustaki münakaşalar şu rivayete dayanır:

"İranlılar Selman-ı Farisî'den Fatiha sûresini Farsçaya tercüme etmesini isterler. O da tercüme edip gönderir. İranlılar namazda bu tercümeyi okurlar. Böylelikle dilleri yatışır. Bu, Hazreti Peygambere arzolundukta o da bunu menetmez." Demek tercüme meselesi böylece daha Hazreti Peygamber zamanında ortaya çıkmış bulunuyor. Biz bu rivayet üzerinde duracak değiliz. Bilhassa Hicretin ikinci yüz yılında fukaha arasında tercüme meselesinin ehemmiyetle ele alındığını, bunun üzerinde durularak münakaşası yapıldığını görüyoruz. Bu hususta Hanefiye fukahası çok geniş mütalâada bulunmuşlar, diğerlerine nisbetle pek ileri gitmişlerdir.

MEZHEPLERİN KUR'AN'I TERCÜME HUSUSUNDAKİ GÖRÜŞLERİ

Kur'an-ı Kerim'i anlamak, mânayı münifine nüfuz etmek, meali şerifini kavramak için tercüme edilmesi vuygun görülmüştür. Hanefiye uleması her nevi tercümeyi tecviz ederler. Şafiî, Mâliki ve Hanbelî uleması tercüme hususunda Hanefiye'den ayrılırlar. Fakat anlamak maksadiyle yapılan tercümeye cevaz verirler. Hanbelî ulemasından Makdisî şöyle demektedir: "Üstadımız demiştir ki, tercüme suretiyle anlamaya muhtaç olan kimseye tercüme edilmesi lâzımdır." Başkaları da aynı şeyi söylemişlerdir. (Kitab-ı Tashih El-furu' C. 1, s. 308) "İhtiyaçtan dolayı tercüme yoluyla anlamaya, muhtaç olan kimseye tercüme edilmesi iyi olur. "Kitab El-İkna" Şafiilerin ve Malikîlerin görüşünü de şu ibareden anlıyoruz: "Metlû veyahut gayri metlû vahyin cümlesi Arap lisanıyla nâzil olmuştur. Buna Hazreti Peygamberin Arap, Acem vesair milletlerin cümlesine gönderilmiş olmasıyla itiraz varid olamaz. Çünkü vahiy kendisine nâzil olan lisan Arapçadır. Onu Arap taifelerine bununla tebliğ eder. Onlar da onu Araplardan başkalarına kendi lisanlarıyla tercüme ederler." Bunu İbni Hacer Askalânî, Buhari şerhi'nde Balikî İbni Battal'dan naklen zikreder ve kendisi de o kanaattadır.

İşte böylece tercümenin cevazı, Arapça bilmeyenin tercümeyi okuması birinci asırda ortaya çıkmış olduğunu görüyoruz. Hicretin ikinci yüz yılında İslâm fukahası bu meseleyi münakaşa etmişler, her bakımdan ele almışlardır. Bilhassa Hanefiye uleması muhitleri icabı, bu mesele ile daha fazla meşgul olmak durumunda idiler. Onun için Hanefiye fıkıh kitaplarında bu mesele hakkında daha geniş malûmata rastlıyoruz. Diğer mezheplerin fıkıh kitapları buna daha az temas ederler. Bununla beraber yukarıda yaptığımız nakillerde görüldüğü üzere Şafiî, Mâliki ve Hanbelî fukahası, anlamak için tercümeyi, Hanefiye uleması gibi kabul etmişlerdir. Bu kabil tercümeye itiraz eden yoktur. Şifahî tercüme yapıldığı gibi, yapılan tercümenin yazılmasına hiç bir mâni yoktur. Tercüme edilmez demek, Kur'an anlaşılmadan kalsın demek olur. Kur'an-ı Kerim'in mânayı münifini anlamak için tercüme yapılmasına ittifak vardır. İslâm ulemasının meşhurlarından biri olan Şatıbî, El-Muvafıkat adlı mühim eserinde tercümenin bilûmum Müslümanların icmaı ile caiz olduğunu söyler ki, herkesin doğruluğunu tasdik edeceği bir sözdür. İbrahim sûresinin 4'üncü âyeti olan şu "Biz gönderdiğimiz her Peygamberi ancak kendi kavminin diliyle gönderdik ki, onlara iyi beyan etsin." ayetinin tefsirinde

"Keşşaf sahibi Carullah Zemahşeri der ki: "Şayet Peygamber yalnız Araplara değil, bütün insanlara, hattâ insü cinne gönderilmiştir, onların ise dilleri muhteliftir. Kur'an-ı Kerim kendi lisanlarıyla olduğundan Araplar onu anlar, fakat başka milletlere tebliğ ne ile olur? dersen; cevaben deriz ki: Bütün dillerle nüzulüne hacet yok. Çünkü tercüme bunun yerini tutar. Her dille inzâl edip uzatmağa lüzum kalmaz." Bütün müfessirler, Risaleti tebliğ etmek lisana mütevakkıftır. Anlamadıkları bir lisan ile tebliğ olmaz, beyan için tercümeye ihtiyaç vardır, derler. İslâm uleması bu ince noktayı meskût geçmiş değildirler. İşte böylece fukahanın ve müfessirlerin tercüme hakkındaki görüşlerine kısaca temas etmiş bulunuyoruz.

TERCÜME ÇEŞİTLERİ VE TÜRKÇE TERCÜMELER

Allah Kelâmını anlamak maksadiyle yapılan Kur'an tercümeleri iki türlüdür. Bir kısmı kelime kelime yapılmış tercümelerdir. Diğer kısmı da cümle halindeki tercümelerdir. Eski tercümeler arasında kelime kelime yapılan tercümelere daha çok rastlıyoruz. Bunun sebebini araştırmak çok yerinde bir şeydir. Kanaatımca bunun sebebi şudur: Evvelâ kelime kelime tercüme kolaydır. Kelimenin altına karşılığını yazıvermekle iş olur biter. Cümle terkibine, Türkçe ifadeye uygun olmasıyla

uğraşılmaz.

İkinci sebep de bu kabil tercümelerin Farsçadan örnek alarak yapılmış olması ihtimalidir. Çünkü Farsça tercümeler daha eskidir, Türkçeler onları müteakiptir. İranlılar, Türklerden önce Müslüman oldukları için bu işe daha evvel başlamış olmaları gerekir. Nasıl ki Farsça tercüme rivayeti Asrı Saadete dayanır, Selmanı Farisî'nin Fatiha sûresini Farsçaya tercüme ettiği meşhurdur. Farsça ile Arapçanın cümle teşkilâtı birbirine pek uygun olduğundan kelimenin altına karşılığını yazıvermek suretiyle yapılan kelime kelime tercüme yoluyla tercüme yapılmış, cümle tertip edilmiş olur.

Türklerin de aynı tarzda hareket ederek tercüme işine başlamış olmaları muhtemeldir. Bunun Türkçe cümle tertibine uyup uymadığı gözönünde tutulmamıştır. Halbuki Türkçenin cümle teşkili, biri Sâmî, diğeri Arî olan o iki dile uymaz. Arapça ve Farsçadan yapılan tercümeler Türkçe ifade şekline bürününce kelimelerin yeri pek çok değişir. İşte hem kolaylığı, hem de her yeni bir şey yapanın önce yapılanlardan örnek alıp faydalanması kabilinden, kelime kelime tercümeler Türkçede de yapılmıştır. Buna şunu da ilâve edelim: Bazı fukaha, Kur'an'ın metnini yazıp her kelimenin tercümesini yapmak suretiyle, yâni metinle beraber yazmak şartiyle tercümeyi tecviz etmişlerdir. Fıkıh kitaplarında bunun münakaşası yapılmıştır. Metinle çok mukayyet olmak maksadiyle kelime kelime tercümeler yapılmış olabilir. Bu hususta fıkıh kitaplarından bazı nakiller gösterelim:

Kemal İbni Hümam "Fethul-Kadîr" de der ki;' 'Kur'an'ı yazarak her harfin yâni kelimenin tefsirini ve tercümesini yazsa caizdir.

Nefhatül-Kudsîye sahibi de şöyle der: "Arapçasını yazar ve her kelimenin tefsir ve tercümesini yazarsa caizdir. Kur'an'ı Farsça olarak yazsa cünüp ve hayızlı olan kimsenin ona el ile dokunması icma'an haramdır. Ve sahih olan da budur." Tercüme hususunda Farsça ile diğer diller hep birdir. Farsçayı fıkıh kitapları misal kabilinden zikrederler, yoksa meseleyi yalnız ona hasretmezler.

Hidâye şerhi: "Farsçadan başka her hangi bir lisan ile olursa caizdir.'' diyerek bunu sarahaten söylemektedir.

EN ESKİ TÜRKÇE TERCÜMELER

Bu Kabîl tercümeler yalnız Osmanlı Türklerine

münhasır değildir. Onlardan önce diğer Türkler yapmıştır. Nasıl ki elde mevcut en eski Kur'an ter-cümesi Oğuz Türkçesi iledir. Şirazlı Hacı Devletşah oğlu Mehmet tarafından çevrilmiştir. Bu eser Türk-İslâm Eserleri Müzesinde 73 numarada kayıtlıdır; Hicrî 734, Milâdî 1333 yılında yazılmış olan bu tercümenin daha eskiden, Hicrî dördüncü asırda yapıldığı bile tahmin edilmektedir.

Eserde 2500 kelime olup arada Arapça ve Farsça 10 kelime vardır. Kalanı öz Türkçedir. Bu eski tercümelerin dil bakımından büyük önemi vardır. Çok güzel karşılık bularak tercüme olunmuştur:

Dikkati çeken diğer bir cihet de Osmanlı Türklerinde bu nevi tercümelerin daha ziyade İstanbul'dan hariçte, taşralarda, Anadolu'nun muhtelif şehirlerinde Beyliklerde yapılmış olmasıdır. Prof. Süheyl Ünver, bu nevi 60 kadar terceme tespit etmiştir. Arapça tedrisatın bol olduğu İstanbul bu lüzumu pek hissetmemiş gibidir. Şifahî tercüme ve izah yollariyle bu ihtiyacı karşılamış olabilirler. O devirlerde millî cereyan yoktu ki, böyle bir gayeye hizmet maksadiyle tercüme yapanlar çıksın. Tercüme yapanlar sırf dinî bir gayretle Allah kelâmını anlıyayım ve anlatayım diye bu işe girişiyorlardı. Bu tercümelerin az yapılmasında, tercü-menin caiz olup olmadığı münakaşalarının da tesiri olabilir. İslâm uleması daha ziyade Kur'an'ı tefsir yoluyla anlatmak yolunu tutmuşlardır.

Yukarıda arzolunduğu gibi bizde kelime kelime yapılan tercümeler oldukça çoktur. Cümle halinde yapılan tercümeler de vardır. Bu her iki nevi tercüme-lerden bugüne kadar gelip elde mevcut olanlar bulunmaktadır. İstanbul'da Türk-İslâm Eserleri Müzesinde muhtelif tarihlerde yapılmış 9 tercüme bulun-maktadır. Bunlar hakkında Vakıflar Dergisinin 1.cildinde malûmat vardır.(67) Bu gibi eserlerin bir kısmı hayır ve hasenat sahipleri tarafından Allah rızası için vakfedilerek cami ve kütüphanelere konulmuş, bir kısmı da hususî ellerde bulunmaktadır. En mühim bir kısmı da, emsali değerli eserlerimiz gibi, Garp kütüphanelerine aktarılmıştır. Bu hususta esaslı araştırmalar yapılırsa, nice malûmat elde edileceği şüphesizdir. Memleketimizin her köşesinde, bilhassa Anadolu'nun eski kültür merkezlerinde çok mühim eserler bulunmaktadır. Vakıflar Umum Müdürlüğü'nde feyizli memleketimizin muhtelif yerlerinden gelmiş nice sanat eserleri arasında pek kıymetli Kur'an tercümeleri de mevcuttur. Bunlar meyanında 1940 yılında Çanakkale Vakıflar Müdürlüğü'nden Umum Müdürlüğe gönderilen ve Hicri 949 tarihinde yazılmış olan bir Kur'an-ı Kerim bulunmaktadır ki, Türkçe tercümesi kelime kelime satırlar arasına yazılmıştır. Bu tercümenin sonunda Kur'an'ın kıraati ve fezaili hakkında Türkçe olarak uzun boylu izahat verilmektedir. Aynı tarzda tercümesi yapılmış müzehhep ve Türkçe tercümeli diğer iki adet Kur'an-ı Kerim daha mevcuttur. Çanakkale'den gelen eserler arasında Farsça tercümeli bir Kur'an-ı Kerim bulunmaktadır. Üzerinde ketebesi yoksa da Milâdî 13. asra ait olduğu tahmin edilmektedir. Ahmed Hemedanî tarafından Hicrî 958 yılında yazılmış Farsça tercümeli bir Kur'an-ı Kerim vardır. Çorum'dan gelen Farsça tercümeli bu Kur'an-ı Kerim'le Hicrî gelmiş iki adet Türkçe tercümeli Mushafı Şerif mevcuttur.

Konya müzesinde kelime kelime tercüme yapılmış ve Türkçeleri harekeli olarak yazılmış 5 adet Kur'an tercümesi vardır. Ayrıca 4 adet te aynı tarzda kelime kelime tercüme edilmiş Farsça tercüme vardır. Bu Türkçe tercümelerden biri H. 965-M. 1557 tarihinde Hüseyin Bini Hasan tarafından yazılmıştır. Esmahan Sultan namına Sinan Paşa tarafından vakfedilmiştir. Diğer biri H. 968/M. 1560 tarihinde Mehmed bini Yusuf Ağribuz tarafından yazılmıştır. Karaman Beylerbeyi Hasan Paşa'nın vakfıdır. 3'üncü bir tercüme Hızır bini Şahin tarafından II. Murad devrinde yazılmıştır. Tarihsiz ve ketebesiz olan diğer iki tercümeden birisi Şemsi Tebrizi türbesinden müzeye nakledilmiştir. Farsça tercümelere gelince bunlardan biri H. 603/M. 1206 tarihinde Ebul-İz Ömer bini Ali Tebrizî tarafından Melikşah bini Kaid emriyle yazılmıştır. Diğer üçünün tarihi ve ketebesi yoktur. Selçukîler devrine ait olmaları muhtemeldir. Memleke-timizin her tarafında rastlanan Kur'an tercümelerinin toplanıp incelenmesi her bakımdan faydalı bir iş olur.(68)

____

(66) Bu öz Türkçe kelimeler bugün yine kullanılmaya başlanmıştır. "Kur'an Dili" tefsiri sahibi Elmalılı Hamdi Yazır bile eserinin mukaddemesinde; "bu fakir yerine bu Cigay" demiştir.

(67) Abdülkadir Erdoğan: Kur'an tercümelerinin dil bakımından değerleri, Vakıflar Dergisi: Sayı: 1.

(68) Konya'daki tercemelere dâir bilgi 1939'da alınmıştır, eskidir. Süheyl Ünver bey Beylikler Devrine âit 60 kadar terceme tesbit etmiştir.

YENİ TERCÜMELER

Eskiden Mevakip ve Tibyan tercümeleri meşhurdu.

Cumhuriyetin ilk devirlerinde Türkçe Kur'an tercümeleri çoğalmaya başladı. Büyük Millet Meclisi bir karar alarak Diyanet İşlerine Kur'an'ın tercüme ve tefsir işini havale etti. Diyanet İşleri tam erbabını bularak tefsir işini rahmetli Elmalılı Hamdi Yazır'a, tercüme işini de merhum Mehmet Akif Ersoy'a havale etti. Tefsir tamamlanıp basıldı. Fakat Akif'in Mısır'da yaptığı tercüme elde

edilip basılamadı. Bu tercümeyi bulup neşretmeğe çalışanlar varsa da muvaffak olamadılar. Diyanet İşleri Başkanlarından merhum Ahmet Hamdi Akseki'nin Kur'an tercümesi caiz olmadığına dair basılmadık bir eseri var. Yeni tercümeler şunlardır:

Theodore Bibliander bunu İsviçre'de (1543) senesinde yayınlamıştır. Daha sonra bu Latince tercümeden İtalyanca, Almanca, Fransızca, Felemenkçe tercü-meler yapılmıştır. İngilizce tercümesi meşhur George Sale (1736-1697) tarafından yapılmıştır. İş bir defa böyle uç aldıktan sonra artık her dile müteaddit tercümesi yapılmıştır. Ancak bu tercümeler çok hatalıdır. Son yıllarda da yeni yeni tercümeler yapılmış, izahlı Kur'an tercümesinden Amerika'da 100,000 nüsha basılmıştır.

HİND'DE TERCÜMECİLİK

Hindliler de İngilizceye tercüme yapmışlardır. Bu tercümeler arasında Mehmet Ali'nin tercümesi meşhurdur. Lâhur Neşri İslâm Cemiyeti tarafından yayınlanmıştır. Mehmet Ali Kadyanilerin mutedil kolundan olsa da bir çok esaslarda ehli sünnetten ayrılır.

Yukarıda bunlara Mütenebbiler bahsinde işaret etmiştik. Ömer Rıza'nın tercümesi bundan alınmıştır. Mehmet Ali harfiyen tercüme yaptı. Altına hâşiye koydu.

Hindde Şah Veliyyullah tarafından 18'inci asırda Kur'an Farsçaya tercüme olunmuştur. Muasırları hocalar onun bu işine kızmışlar, onu Delhi'de Camide öldürmek için bir suikast bile hazırlamışlarsa da bir şey yapamamışlardır. Sonraları alışıp yatıştılar. Farsça yapılmış kelime kelime tercümeler çoktur. Sadi de Kur'an'ı Farsçaya tercüme etmiştir. Bu tercüme basılmıştır.(69)

Burada tarih için şunu da kaydedelim: 22 Ocak 1932 yılında ilk olarak Aya-sofya'da Yerebatan Camiinde Hafız Yaşar tarafından Cuma günü Yâsin Sûresi Türkçe olarak okunmuştur.

_______

(69) Kur'an'ın latinceye ikinci tercümesi 1698'de tamamlandı. Bibliander'in tercümesi Almanya'da 1550 ve 1721'de tekrar basıldı. 1768'de Almanya'da başka bir latince tercüme basıldı. 1646'da Hollanda'da bir latince tercüme basıldı. 1647'de Paris'te Fransızca basıldı. 1738'de, 1829'da, 1840'da ve daha sonra ayrı ayrı çevrilerek bir çok defa basıldı. 1616'da, 1746'da, 1773'de, 1828'de ve müteakip yıllardan bugüne kadar Almancaya müteaddit defalar çevrilmiş ve basılmıştır. Kur'an 1874'de İsveç, 1641'de Hollanda, 1848'de İtalyan, 1840'da İngiliz ve daha sonra Fin ve Rus dillerine çevrildi.

Bunlardan başka Kur'an Farsçaya, İbraniceye, Urduca'ya, Hindceye, Malaycaya, Afgan dil-lerine, Çinceye, Japoncaya, Cava diline, Bengal ve Hindistan'da konuşulan daha bir çok dillere çevrildi. Böylece Kur'an hemen hemen dünyanın en büyük dillerine asırlardan beri çevrilmiş bulunmaktadır.

Kur'an'ın her tarafa yayılan tercümelerinden biri Amerika'da İngilizce olarak meşhur cep kitapları şeklinde neşredilmiştir. Bu tercüme Kur'an'ı dünyaya tanıtma yolunda en geniş tesirleri yapmıştır.

Prof. Hamidullah, "Her dilde Kur'an" eserinde İngilizce 51, Almanca 47, Latince 36, Fransızca 31, İtalyanca 15, Rusça 11 kadar tercüme sayar. Bugün bu sayılar çok artmıştır

TEFSİR BAHSİ

Yüksek İslâm ilimleri başlıca Kur'an, Hadis ve Fıkıh (ki buna kelâm, hukuk ve ahlâk dahildir) olmak üzere üçe bölünür. Kur'an ilmi de "Tefsir" ve ''Kıraet" diye ikiye ayrılır. Tefsir, Kur'an'ın mânasını beyan ve izahına dair olan ilimdir. İlmi kıraet de okunmasından bahseder.

Tefsir: "Diraye" ve "Rivaye" nevilerine ayrılır. İşte biz bu bahislerde tefsir ilmini ele alacağız.

Kur'an-ı Kerim'i yalnız okumak kâfi değildir. Okumak sevaptır. Fakat o hazinenin anahtarı tefsirdir. Tefsir Kur'an'ın anlaşılmasına yarar. İşin en mühim olanı da Kur'an'ı anlayarak okumaktır. Meselenin sıklet merkezi buradadır. Hafız dolu, Mushaf çok. Fakat anlayan, anlayarak okuyan olmadıktan sonra ne faide? Müslümanların terakki ve tedennisi miyarı budur. Ruhu Kur'an'a uyunca yükselmişler. Ona aykırı hareket edince geri kalmışlardır. Kur'an-ı Kerim anlaşılmak için indirilmiştir; Kur'an anlamayanları tevbih eder; şu ayet meallerini okuyalım:

"Kendilerine indirilen şeyi insanlara beyan edesin diye, sana zikri, Kur'an'ı indirdik. Umulur ki bunu düşünürler."

"Öyle bir kitap ki, onu sana mübarek olarak indirdik, tâ ki aklı olanlar onun âyetlerini düşünsünler, anlasınlar ve tedebbür etsinler.''

"Kur'an'ı tedebbür etmiyorlar mı, yoksa kalbleri üzerinde kilitler mi var?"

"Biz Kur'an'ı anlaşılmak için, zikir için kolay kıldık, anlayan yok mu?"

İşte tarihte hârikalar yaratan millet, böyle Kur'an'ı anlayıp onun ruhundan kuvvet almıştır. Hangi devirde tefsir ilmi çoksa orada terakki vardır. Gerileme devirlerinde tefsir ilmi de düşmüştür. İlmî seviye ölçüsü de bu olmuştur. Şarkta İran, garpta Bizans bu ruhtan doğan kuvvete boyun eğdi. Bu ruh asırlık saltanatları yere serip en faziletli bir ümmet meydana çıkararak yüksek bir medeniyet kurdu. Müslüman, Hıristiyan, Yahudi her dinden ve her milletten insanların, tarihte misli görülmedik şekilde elele vererek yaşadıkları Endülüs, kaybolan

cennet gibi dillerde yâdı yaşayacaktır. O devleti kuran ruh, Ruh-i Kur'an'dan alınan feyz sayesinde idi. Bugünkü Müslümanlar, Kur'an okuyorlar; ama Hadîsi Şerifte geldiği gibi, hançerelerinden aşağı geçmiyor. Matem ve mezarlıklarda okunuyor. Sanki Kur'an ölüler kitabıdır. Halbuki Kur'an dirilere inmiştir ve anlaşılmak için inmiştir.

Kur'an-ı Mübîn hayatta olanları inzar içindir

يس:لتنذر من كان حياً

dirilere

gönderilmiştir. Sad sûresinin yirmi dokuzuncu âyetinde deniyor ki:

"Öyle bir kitaptır ki, onu mübarek olarak sana indirdik, tâ ki akıl sahipleri onun âyetlerini tedebbür etsinler, düşünüp anlasınlar."

İşte Kur'an-ı Kerim'in âyetlerini anlamak için mânasını anlamak lâzımdır. Tefsire ihtiyaç vardır. Tefsir izah ve beyan mânasınadır.

ولا يأتونك بمثل الا جئناك بالحق واحسن تفسيراً

"Velâ ye'tuneke bi meselin illâ ci'nake bil-hakkı ve ahsene tefsira." âyetinde tefsir kelimesi bu mânaya kullanılmıştır.

Tefsir ile ilgili bir de tevil kelimesi vardır: Tevil tefsire yakın bir mâna taşımaktadır. Tefsir ve tevil her ikisi de netice itibariyle: "Anlaşılması müşkül bir şeyden murad olanı bulup açıklamaktır."

Aşağıda geleceği veçhile müfredat ve elfazı şerh ve izah hususunda olana ''tefsir" mâna ve cümlelere müteallik olana da "tevil" denerek arada bir fark yapılır. Hattâ lâfzın zahirinden anlaşılan mânadan başka bir şey ile tefsir edilmesine tevil denir. Ancak tevil kelimesi bâtıniyenin bâtıl tevilâtı gibi İslama büyük gedikler açan şeylerden uzaktır.

TEFSİR VE TEVİL KELİMELERİ

Kamus sahibi Mütercim Âsım Efendi diyor ki:

Tefsir: Fesr gibi puşide ve mestur nesneyi ruşen ve ayân eylemek manasınadır. Fesr örtülü nesneyi keşf ve ayan eylemek manasınadır. Ve müfessirin örfünde tefsir İmamı Sa'leb kavli üzere tevil ile müradiftir. Ve indelba'z tefsir lâfzı müşkilden mânayı muradı keşf ve beyan ve tevil iki muhtemel olan mânanın birini zahir kelâma mutabık olan mânaya reddeylemekten ibarettir.(70)

Tevil: Bir nesneyi bir nesneye red ve irca' eylemek manasınadır. Tevilil-Kelâm, mercii kelâmı tedebbür ve teharri ve takdir ile tefsir eylemekten ibarettir... Tefsirin hakikati örfiyesi bir lâfızdan murad olup ve fehimden muhtebes olan mânayı keşf ve izahtan ibarettir. Ve tevil rucu' mânasına olan (evl) den me'huzdur. Pes indel-müfessirin bir âyeti kerimenin mânasını bir nesneye irca'la beyan eylemekten ibarettir. Ve bazıları (evvel) lafzından me'huzdur dediler. Buna göre tevil kelâmı evveline sarf ve irca' eylemekten ibaret olur. Ve bazıları hüküm ve siyaset manasına olan (eyaletten) me'huzdur dediler. Buna göre tevil, müevvil olan kimse zihin ve fikrini sırrı kelâmın tetebbuuna taslit eylemekten ibarettir ki, kelimeden maksut olan mâna zahir ve muradı mütekellim ayan ola. Pes tefsir ile tevil beyninde fark odur. Tefsir nüzuli âyetin sebebinden bahis ve min haysül-Lûga mevzii kelâmın beyanına müteallik maddeye mübaşeretten ibarettir. Ve tevil esrarı âyatı ve estarı kelimatı tefehhus ve ehadi ihtimalâtı âyeti tayin eylemekten ibarettir ki, vucuhu muhtelifeye muhtemel olan âyette olur.(71)

Mevzuatül-Ulûm' da bu hususta diyor ki:

"Malûm ola ki tefsirin vezni taf'ildir. Fesrden müştaktır ki, beyan ve keşif manasınadır. Bazıları maklubi sifirdir, demişlerdir... Bazıları tefsir eden me'huzdur, demişlerdir. Tefsire şol âletin ismidir ki, tabib anınla marazı teşhis eder... Tevil dahi (evl)'den müştaktır ki rucu manasınadır. Güya ki âyet zahirinden sarf olunup bazı meanii muhtemeleye irca olunur. Bazılar (eyaletten) müştakdır ki, siyaset manasınadır. Güya ki müevvil kelâmı siyaset edüp anda mânayı mevziine vazeder. Ve dahi tefsir ve tevilde ihtilaf olunmuştur. Ebu Ubeyd ve bir taife dahi ikisi bir mânayadır demişlerdir. Bir kavim dahi bunu inkâr edip hatta İbni Habib, Nisaburî mübalâğa edip demiştir ki, bizim zamanımızda bazı müfessirun zuhur etmiştir ki, eğer tefsir ile tevil beyninde olan farktan sual olun-salar mühtedi olamazlar.

İmamı Ragıp tefsir, tevilden eam olmağa zahip olup demiştir ki: Tefsir ki ekseri istimali elfazda ve müfredatındadır, ve tevilin ekseri istimali meani ve cümledir, ve kütübü İlâhiyededir. Tefsir kûtübü İlahiye ve gayrında müstameldir. Gayriler eyitti: Tefsir bir lâfzı beyandır ki, ancak veçhi vahide muhtemeldir. Amma tevil maanii muhtelifeye müteveccih olan lafzı ânlardan birine tevcihtir, bazı edillei zahire ile, İmamı Maturidi eyitti; tefsir, lafızdan maksat şu manayadır diye katı'dır... amma tevil ahadi muhtemelâtı tercihtir. Lâkin anda katı' ve şahadeti Allah yoktur. Ebutalibüt-Tağlebi eyitti; tefsir lâfzın vaz'ını beyandır, ya hakikaten ola, veyahut mecazen. Meselâ sıratı tarik ile ve atib lâfzını matar ile tefsir gibi. Amma tevil batını lâfzı tefsirdir, (evlden) me'huzdur ki âkıbeti emre rucudur. Pes tevil hakikati maksuttan ihbardır, tefsir delili maksattan ihbardır...

İsbehani tefsirinde eyitti: Malûm ola ki tefsir örfi ulemada maanii Kur'an'ı keşf ve beyan maksuttur, eamdır. Gerek lâfzı müşkil hasebiyle ola, gerek gayri ile ola... Ve dahi gerek mânayi zahir hasebiyle ola, gerek gayri ile ola. Amma tevil anın ekseri mücmelde olur. Ve dâhi tefsir ya garip elfazda istimal olunur... veyahut bir lafızı vecizde istimal olunur ki, şerhi ile mütebeyyin olur.

Ekimüs-Salat ve Atüz-Zekat gibi veyahut bir kıssayı mutazammın kelamda olur ki anı tasvir mümkün değildir, ol kıssa malum olmayınca. (İnnemen nesiu ziyadetün filküfr) kavli gibi... Amma tevil gâh olur âmmen istimal olunur, gâh olur hassen istimal olunur, lafzı küfür gibi ki, cuhudü mutlakta müstameldir, gâh has-saten cuhudu bâride müstameldir...

gayriler eyitti: tefsir, rivayetse tevildir, ayete mütealliktir. Ebu Nasr Kureyşî eyitti: tefsir ittiba ve sema üzere maksurdur. İstinbat tevile müteallik olan şeydedir.

Bir kavim eyitti: Bir şey' ki Kitabullahda mübeyyen ve sahih sünnette muayyen vaki ola, tefsir ile tesmiye olunur. Zira mânası zahir ve vazıh olur. Hiç bir ahat ana içtihad ile ve aher tarikle taarruz edemez, belki kitap ve sünnette varid olan manaya hamledüp andan teaddi eylemez. Amma tevil mânayi hitabı âlimiyn ve âlâtı ulûmda mahiriyn olan ulemai din istinbat ettikleridir. Bir kavim eyitti ki, Begavi ve Gevaşi anlardandır, tevil âleti sarftır, bir mânaya ki makabline ve mabadine muvafık olup âyette ol mânaya ihtimal ola. Ve kitap ve sünnete tariki istinbattan muhalefeti olmaya.

Bazılar eyitti: Tefsir, istilahda âyatın nüzulünü ve şuununu ve ekasısını ve esbabı nüzulünü ilimdir. Andan sonra Mekkî ve Medenisini, ve muhkem ve nasihini, ve hassını ve mutlakını, ve mücmelini ve helâlini, ve vadini ve âmirini ve bunların her birinin mukabillerini ve iber ve emsalini tertiptir.

Ebuhayyan eyitti: İlmi tefsir bir ilimdir ki, anda bahsolunur, elfazı Kur'an'ı keyfiyyeti, nutuktan ve medlûlâtından ve ahkâmı ifradiye ve terkibiyesinden ve şol meanisinden ki haleti terkipte anlara harnlolunur."(72)

_____

(70) "fesr" kelimesi, Kamus tercümesi

(71) Besairden naklen Kamus tercümesi.

(72) Taşköprülüzade, Mevzuatül-Ulûm, c. II.

RİVAYET VE DİRAYET TEFSİRLERİ

Kur'an-ı Kerim'in mânasını iktiza ettikçe beyan ve tefsir eden Hazreti Peygamber Efendimizdir.

İbni Teymiye der ki: " Resulü Ekrem elfazını beyan ettiği gibi Kur'an'ın meanisini de eshaba talim buyurmuştur." Ashab bir şeyi anlayamadıkları zaman bunu Resulü Ekreme sorarlardı. O da onlara izah ve beyan ederdi. Böylece Kur'an'daki âyetlerin mânası yüksek hakikatleri, şayanı hayret

incelikleri anlayıp öğrenmiş olurlardı. Nâsih ve mensuh, sebebi nüzul, herhangi bir müşkül hususunda anlamadıklarını sorup öğrenirlerdi. Bu hususta bilinenler ağızdan ağıza naklolunurdu. Ashab, Peygamberden işittiklerine göre âyetleri beyan ve izah ederlerdi.

Bir kısım ulema seleften menkul olmayan hususlarda kendi reyleriyle Kur'an'ı tefsir etmekten çekinir, yalnız rivayete bakarlardı.

Sa'bi demiştir ki: ''Üç şey hakkında ölünceye kadar bir şey demem: Kur'an, ruh ve rey."

Meşhur Arap edebiyat âlimi Esmaîye, Kur'an'a dair bir kelime sorulunca: "Arap bunun mânası şöyledir, der; fakat Kur'an'da ve sünnette onunla ne murad edildiğini bilmem.'' derdi.

İşte Ashaptan duyulan bu rivayet tarikiyle gelen tefsirleri sonraları toplamışlar, yazıp tesbit eylemişlerdir. Bu suretle tefsir kitapları meydana gelmiştir. Kur'an-ı Kerim'in doğrudan doğruya arabî nazmından anlaşılan mânalardan başkaca, esbabı nüzul gibi, şümul ve umum mânaları vâsi olan bazı kelimelerinin bir manaya ihtisası gibi herhalde nakil ve rivayete muhtaç olup yalnız lisan kuvvetiyle, akıl ve dirayetle bilinemiyecek bir çok şeyler vardır. Bunlar ancak Kur'an nâzil olurken bulunan, hâdisatın içinde yaşayan Ashaptan ve onlardan duyanlardan işitmekle bilinir.

İbni Haldun diyor ki: 'İlimler iki sınıftır. Birisi "Tabiî ilimler" olup insan onları fikriyle bulur. Felsefe gibi düşünce ile mevzu ve mesaili kavrar, öğrenme yolunu bulur. İnsan fikir sahibi olduğundan hatâdan sevabı ayırır. İkincisi ''Ulûmu Nakliye" dir. Bunların hepsi vâzıı şer'in haberine dayanır. Bunda akla mecal yoktur. Ancak mesail ve furuu, usule tatbikte akıl rol alır."

İşte rivayet ve naklin yardımiyle bazı ulema âyetleri izah ve tefsire başlamışlardır ki, buna "Tefsiri Diraye" denir. Kur'an'dan ahkâm çıkarmak için "Tefsiri Diraye" ye lüzum vardı. "Tefsiri Diraye", "Tefsiri Rivaye" nin yardımiyle yapılıyordu. Sebebi nüzule bakıyor, nâsih ve mensuhu gözönünde tutuyordu. Tefsiri Rivaye, baştan başlamıştır, sonra Tefsiri Diraye ona dayanarak ortaya çıkmıştır.

Tefsiri Rivayenin en dertop eseri: İbni Cerir Tâberî Tef-siri" dir. Tefsiri Diraye'nin ise, Fahreddin Râzî'nin "Tefsiri Kebîr" idir. Tefsiri Rivayeye: "Me'sûr", Tefsiri Dirayeye: "Re'y Tefsiri" de denilir.

ASHABI KİRAMDAN OLAN MÜFESSİRLER

İbni Haldun'un dediği gibi, Arapların hepsi Kur'an'ı bir derecede anlayamıyorlardı. Bütün müfredat ve terkiplerine nüfuz edemiyorlardı. Çünkü bir dil bilmekle o dildeki her hangi bir kitabın her yerini anlamak herkes için mümkün olamaz, bir kitabı anlamak yalnız dil işi değildir, akıl, zekâ, idrâk, ilim de ister. Arapların hepsi aynı derecede olmadığından Kur'an anlayışları birbirinden farklı idi. Ashap anlayamadıkları yerleri Resulü Ekreme sorarlardı. Resulü Ekremden sonra kibarı ashaba, birbirlerine sorup öğrenirlerdi. Kur'an'ı hakikaten bilmedikleri bir şeyi söylemekten son derece çekinirlerdi.

Hatta Hazreti Ebubekir'e "Ebben" kelimesi sorulduğu zaman: "Eğer Kitabullah hakkında bilmediğim bir şeyi söyleyecek olursam beni hangi yer barındırır, hangi gök gölgelendirir?" demişti.

Hazreti Ömer hutbe okurken "Tehavvüf" kelimesinin mânasını sordu. Hüzeyl'den bir adam "noksan" mânasına geldiğini söyledi.

Kur'an yeni ifade ve medluller, tâbir ve mânalar getirmişti. Onları herkes bilemezdi. Çoğu icmalen anlıyordu. Kelimelerin medlul ve muhtevaları değişir, lisan her zaman daimî değişmektedir.

İbni Haleveyh diyor ki: "Münafık" kelimesi cahiliyet devrinde bilinmeyen bir kelimedir."

İbnül-Arabî diyor ki "Cahiliyet sözlerinde ve şiirlerinde "fasik" kelimesi işitilmiş değildir."

İşte bu gibi kelimeleri bilmek geniş malûmat ister.

Sonra Kur'an'da mânasına ancak ilimde derin bilgi sahibi ulemanın nüfuz edebileceği veya onların da nüfuz edemiyeceği âyetler vardır. Müteşabihat dediğimiz bu âyetlerin tefsiri ihtilâflara yol açmıştır. İşte bu gibi sebeplerle her sahabi Kur'an'ı tefsir edecek kuvveti kendinde topluyor demek değildir.

Sahabeden olan müfessirler bellidir.

Hulefayi Raşidîn yani Hazreti Ebu-bekir, Hazreti Ömer, Hazreti Osman, Hazreti Ali, sonra İbni Abbas, İbni Mes'ud, Übey Bini Kâab, Zeyd Bini Sabit, Ebu Musa el-Eş'arî, Abdullah İbni Zübeyr Hazeratı en meşhurlarıdır.

Kur'an-ı Kerim'in tarihinden bahsederken bunların Kur'an'a hizmetlerini, Kur'an hakkındaki bilgilerini göstermiş bulunuyoruz.

Hazreti Ali nüzul sebeplerini en iyi biliyordu. O demiştir ki: "Hiç bir âyet yoktur ki, onun gece mi gündüz mü, ovada mı, dağda mı yani nerede ve ne zaman nâzil olmuş olduğunu başkasından daha iyi bilmiş olmayayım."

İbni Saad "Tabakat" ında onun Kur'an'ı nüzul sırasiyle yazdığını söyler. İbni Mes'udKur'an hakkında gür bir kaynaktır. İbni Abbas "Tercemanı Kur'an'' unvanını taşır ve bihakkın Reisül-Müfessirin sayılır. İbni Abbas'ın rivayetleri toplanmıştır. Buna ''İbni Abbas Tefsiri" denir. Tedvin devrinde bu muhtelif rivayetler tesbit olunmuştur. En mükemmeli Ali Bini Ebî Talha tarikiyle olan rivayettir.

Ahmed İbni Hanbelî demiştir ki: "Mısırda tefsirden bir eser vardır, onu Ali Bini Ebî Talha rivayet eylemiştir. Eğer bir tefsir talebesi onu tahsil maksadiyle Mısır'a gitse çok bir şey sayılmaz, ondan ötürü oraya gitmeye değer."

TABİİNDEN OLAN MÜFESSİRLER

Sahabe devrinden sonra "Tabiîn Devri" gelir. Tabiinden olan müfessirlerin başındaMücâhid gelir,sonra Said Bini Cubeyr, Atâ İbni Ebî Rabah, İbni Abbas'ın kölesi İkrime, Tavus, Mesruk, Katade, Hasan Basri, Atâi Hurasanîsayılır.

Süfyan Sevrî der ki:

Katade demiştir ki: "Tabiînin en âlim olanları dört kişidir: Menasikte Ata İbni Rabah, Tefsirde Said Bini Cübeyr, Siyerde İkrime, helal ve haramda Hasan Basri."

Üçüncü devir "Tebai Tabiîn" devridir. Süfyan İbni Uyeyne, Veki' Bini El-Cerrah, İshak İbni Rahveyh, Abdür-Rezzak, Abid İbni Humeyd, Buhari, İbni Mace, Hakim İbni Hibban tefsirleri bu asrın mahsulüdür.

Bu devirlerde tefsir yalnız nakildir, sırf tefsirdir. Tefsiri Rivaye ve me'surdur. Diraye ve re'y ile tefsir daha sonraları başlar. Fıkıh meselelerini karıştırmak, mezhep münakaşaları ile uğraşmak bu tefsirlerde yoktur.

Mücahit diyor ki: "İbni Abbas'a Kur'an'ı üç defa arzettim, dinlettim. Her âyet başında durdurdum ve ne hakkında nâzil oldu diye sorardım."

İşte böylece o devirlerdeki müfessirler nakil ve rivayetleri toplamışlardır. Mücahid ilk tefsir, tedvin etmeğe başlayandır. Tedvin yazı ile ulûmu tesbit edip toplamak mânasında kullanılıyor. İlk tefsir yazan Mücahit olmuş oluyor. İlk Hadis yazan ise Zührî'dir. Emeviler devrinde ilmin nüvesini Tefsir ve Hadis teşkil ediyordu.

İSRAİLİYAT TEFSİRE NASIL KARIŞTI?

Bu devirde tefsir nakil ve rivayete dayanıyordu.

Sebep şu idi: Kur'an-ı Kerim'de Tevrat ve İncil'deki şeylere işaret olunuyordu. Onları anlamak için Tevrat ve İncil'i bilmek lâzımdı. Bunları bilenler ise ehli kitap olan Yahudilerdi. Onun için onlara sormak zorunda kaldılar. Onlar da bildikleri gibi söylediler.

İbni Haldun diyor ki: ''Araplar ehli kitap ve ilim olmadıklarından bedevi bir milletti. Kâinatın hilkatine, hilkatin iptidasına, esrarı vücuda dair insan nefsinin meraklı olduğu şeyleri öğrenmek istedikleri zaman, bunları kendilerinden önce kitap sahibi olanlara sorarlardı. Onlar da Yahudiler ve Hıristiyanlardı. Böylece Kâ'bül-Ahbar, Vehb İbni Münebbih, Abdullah İbni Selâm ve emsalinin nakilleriyle tefsirler doldu. Onların yüksek mevkii olduğundan kabul olundu. Bunlar ahkâma dair olmadıklarından bu hususta göz yumdular, hikâye değil mi, ne olacak dediler. Fakat ilimde rüsuh sahibi olanlar işin doğrusunu aradılar, sıhha-tine delil olmayanları tezyif ettiler."

Ulema bu temizleme işini yapmıştır. İşte tefsirde mâna ve gaye ile alâkası olmayan bu gibi şeyleri sırf tecessüsü ilmî merakiyle tefsirlere karıştırdılar. Meselâ, Ye'cuc Me'cuc kavmi hakkında, zelzelenin sebebi hususunda, Ashabı Kehfin köpeğinin rengi ve ismi, Nuh'un gemisinin büyüklüğü ve tahtalarının nev'i, Hızır'la Musa kıssasında öldürülen gencin ismi ve yaşı, Yusuf'un rüyasında gördüğü hangi yıldızlardı, Musa, Şuayb'ın küçük kızını mı aldı, büyük kızını mı?

İşte Kur'an-ı Kerim'de geçen kıssaların lâzım olmayan bu gibi noktalarını kurcaladılar. Bu gibi teferruatın, ruhu tefsirle alâkası yoktu. Kur'an'da bunlar ibret için zikrolunmuş ve ibret noktaları sayılmıştı. Kıssadan hisse çıkararak bununla iktifa olunacağı yerde tafsilata ve teferruata daldılar. Bu tafsilat ise Tevrat ve İncil 'de vardı. Böylelikle İsrailiyat bazı tefsire karıştı.

Bunlar nasıl karıştı:

1- İslâm düşmanları maksatla gizlice bu gibi şeyleri kattılar. Zındıklar, Karamıta, Bâtıniyye bunları İslâmın ruhunu kirletmek için yaptılar.

2- Bazı hikâyeciler, halkı oyalamak ve hoşa gitmek için uydurdular.

3- Sonraları ehli sünnete karşı cephe alan Şia, Hariciler ve diğer sapık fırkalar bunları siyasi maksatlarla ortaya attılar.

4- İsrailiyat adını verdiğimiz şeylerin bir kısmı bir şeyi izah etmek maksadiyle karıştı. İşte bu gibi yollarla tefsirden olmayan şeyler de tefsire katıldı. Bilerek ve bilmeyerek tefsire sızan bu gibi şeyler sebebiyledir ki,

İmam Ahmed gibi büyük bir âlimin: "Üç şeyin aslı yoktur: "Tevilü Tefsir, Melâhim ve Megazi" demeye mecbur kaldığını görüyoruz. Maksat hepsini inkâr değil, ''sağlamı, çürüğü karışık demektir.'' diye İmamı müdafaa ediyoruz.

Tefsiri Rivayenin başında bulunan Hazreti İbni Mes'ut, Hazreti İbni Abbas ve Hazreti İkrime, bu işin ehli olmayanların tefsire karışmalarını hiç muvafık bulmazlardı.

Tefsir hususunda rastgele söz söylemek her bir Müslümanın kârı değildir. Nasıl ki Hazreti Ebubekir o celâleti kadri ile "Kur'an hakkında bilmediğim bir şeyi söylersem, beni hangi gök gölgelendirir ve hangi yer barındırır?" demiştir. Maalesef sonraları çeşitli sebeplerle bu işde eski titizlik gösterilmemiş, bilerek, bilmeyerek nice garip rivayetler, acaib şeyler Kur'an'la hiç alâkası olmadığı halde tefsire karıştırılmıştır. Vakıa dirayetli ulema bu işi kendi halinde bırakmışlar, onların sağlamını, çürüğünü ayırmışlardır. Fakat maalesef çürükler de tefsir adını taşıyan eserde yazılıdır. Bunlar, avamın ve cahillerin hoşuna gittiğinden o gibi şeylere rağbet artmıştır.

Ka'bül-Ahbar, Vehb İbni Münebbih(H. 34- 134/M. 654-751) vesaire gibi ehli kitabın kendi kitaplarından edindikleri malumat, tefsirlere karışarak bunların bir kısmı hurafelerin halkın zihnine yerleşmesine sebep olmuştur. Fikirleri uyuşturmuştur. Akla muhalif olan bu gibi şeyler çok zararlıdır. Bu, din namına en büyük cinayettir. Bunların asılları Kütübü Salife = "Tevrat, İncil gibi önceki kitaplarla şöyle böyle rivayetlerdir." Onlar zaten muharref şeyler. Bu gibi şeylerin vahiy ile hiç bir alâkası yoktur. Vahiy bunlardan beridir. Bu gibi rivayetleri, yukarıda izahına çalıştığımız sebeplerle, tefsirin ilk tedvin devirlerinde Vakidî, Sezlebî, Tâberî cem'ettiler.

Sonra tahkik devri başlayınca Mağripli Ebu Muhammed İbni Atıyye ve Kurtubî gibi müfessirler bunları ayıkladılar, eleyip temizleme işini onlar yaptı. Böylelikle Kur'an'ın ruhuna uygun hareket ettiler. Ruhları şâd olsun,

Kur'an'ın 1/3'ü Yahudilerin zulümlerine karşı İslâm akidesini müdafaa için nâzil olmuştur, Yahudilerle mücadeledir. Ne yazık ki, Hazreti Peygamberin çetin mücadelelerle elde ettiği o parlak zaferi, bazıları kirlettiler. İsrailiyatın katılmasına âlet oldular. Yahudiler mücadelede mağlûp olmuşken başka yoldan dine nüfuz ettiler, İslâmiyeti Yahudileştirmeye çalıştılar. Bereket versin, hakikî ulema sağlamı çürüğünden ayırmıştır.

İsrailiyat deyince hatıra hikâye gelmesin. Kur'an'da da kıssalar var. Fakat maksat ve gaye bakımından Kur'an'ın kıssaları Tevrat'ınkilerden ayrılır. Kur'an bunları ibret için getirir. İbret noktasına nazarı dikkati çeker, ahlâkî bir ders verir, tafsilâta girişmez ve hikâyedeki eşhasın isimlerini, yerlerini bildirmez. Çünkü bunun güdülen gayeye bir dahli yoktur. Meselâ Adem kıssasına bakalım. Bakara sûresi: "Biz; ey Adem sen ve eşin Cennette sakin olup orada bol bol yeyin dedik." diye anlatır.

Cennetin nerede olduğuna, memnu ağacın nev'ine, şeytanın hangi hayvan vasıtasiyle iğfal ettiğine, Adem ve Allah arasındaki muhavereye temas etmez.

Fakat Tevrat'a bir bak: Bunları en ince teferruatına varıncaya kadar anlatır. Cennet Ademin şarkında, ağaç, can ağacıdır, Havva'yı kandıran yılandır. Yılanın onun için ayakları kesilerek karnı üstü sürünmeye mahkûmdur. Havva'ya da gebelik ve hayz zahmetleri ceza olarak verilmiştir. İlâh... İşte bu tafsilat Tevrat'ındır. Bazı müfessirler, bu tafsilatı tefsirlerine almışlardır. Bunları Müslüman olan Yahudi uleması nakletmişlerdir. Hikâye kabilinden diye bunlara göz yumanlar olmuştur. Fakat muharref olan Tevrat'ın şerhleri ile Kur'an tefsir edilemez. Ashabın böyle şeylerden kaçındıklarını biliyoruz. Kur'an hakkında ulu orta söz söylemekten son derece çekinirlerdi. Kur'an'ı tefsir için evvelâ Kur'an'a müracaat lâzımdır. "Kur'an'ın bazısı bazısını tefsir eder." Kur'an'ın bir kısmı bir kısmını izah eder. Bunun en açık misali şudur: "Velem Yelbisu imanehüm bizulmin" âyetteki zulüm kelimesinden murad nedir? Bunu bazıları zulmün mü-tearef mânasına alarak hangimiz zulüm etmiyoruz ki demişler. Onun üzerine Hazreti Peygamber ان الشرك لظلم عظيم"İnneş-Şirke lezulmün azîm" âyetini

okuyarak burada zulümden murad şirk olduğunu ve şirke zulüm ıtlak edildiğini beyan etmiştir.

Burada şuna da işaret edelim ki, umumî bir kelimeyi hususî bir mânada tefsir ederler ise bu, mutlaka o umumî kelimenin şümulünü ona hasrediyorlar demek değildir. Meselâ: اعدوا لهم مااستطعتم من عظيم "Eiddü lehüm mesteta'tüm min

kuvvetin" âyetindeki kuvvet kelimesini müfessirler, o zamanın harp teçhizatına göre remi, ok atmak ile tefsir etmişler. Bu o zaman için doğrudur. Fakat âyeti

yalnız ona hasredemeyiz. Bütün harp teçhizatı ne ise hepsi dahildir. Onun için yeni yeni tefsirlere lüzum vardır.

MEZMUM TEFSİRLER

Rummanî Cübbâî, Kadı Âbdül-Cebbar tefsirleri

makbul sayılmazlar. Çünkü bunlar ehli sünnete karşıdırlar. Kendi mezheplerini teyid için âyetleri istedikleri yere çekerek tefsir ve tevil eylemişlerdir. Böyle mezhep taassubiyle yapılan bir tefsir elbette makbul sayılamaz. Meselâ Kadi Abdül-Cebbar (H. 415/M. 1024) "Tenzihil-Kur'an anil-Metanı" eserinde böyle Mu'tezile mezhebini teyide uğraşır. Bu, Tefsiri Kur'an'dan ziyade, Mu'tezileye medhiyedir. Belâgat hususunda muteber sayılan "Keşşaf", da bunlar meyanındadır. Bir re'ye fazla taraftar olup taassup göstermek, hakkı görmeye engel olur.

BÂTINİYYE TEFSİRLERİ -- GARİP TEFSİRLER

Karamıta, İsmailiye(73) Babekiyye vesaire gibi bâtını mezhepler ve Gulâti Şia Kur'an'ın tefsirinde çok yanlış bir yol tutmuşlar, sapmışlar ve sapıtmışlardır.

GARİP TEFSİRLER

Bazı tefsir namiyle yazılmış eserler vardır ki, insanın onları okurken yüzü kızarıyor. Din namına ortaya atılan bu saçmalara insan ne diyeceğini kestiremiyor. Meselâ,

Rafızîlerin şu tef-sirlerine bakın: Bunları İbni Kuteybe, "Tevili Muhtelifül-Hadîs" te nakleder,ان الله يأمركم ان تذبحوا بقرة "İnnal-lâhe ye'muruküm en tezbahu bakaraten"âyetindeki Bakara ile murad haşa Ümmül-Mü'minin Hazreti Aişe imiş! Bu kadar saçma söz olur mu?

"İnnemel Hamru vel-Meysiru" dan murad en dirayetli birer Müslüman olan Ebubekir ve Ömer Hazretleri imiş! قل نضربوه ببعضها ''Kul nedribuhu biba'diha'' dan

maksat Talha ile Zübeyr'miş.

"Cibti Vet-Tagut" Muaviye ye Amr Îbni Âs imiş.

Yine Rafızîlere göre مرج البحرين يلتقيان بينهما برزخ لا يبغيان "Merecel bahreyni

yeltekıyani beynehuma berzahun lâyebgıyan" âyetindeki bahreynden murad: Hazreti Ali ve Hazreti Fatma imiş.

يخرج منهما اللؤلؤ والمرجان "Yahrucu minhümel-lü'luü Vel-mercan" dan murad da Hazreti Hasan ve Hazreti Hüseyin imiş.

ربنا ولا تحملنا مالا طاقةلنا به "Rabbena ve lâ tuhammilna mâ lâ takate lenâ bih" den maksad aşk imiş.

ومن شر غاسق اذا وقب "Ve min şerri gasikın iza vekâb" den murad başka bir şeymiş! İşte siyasî kin ve garazlarla yapılan bu gibi tefsirler Müslüman adını taşıyan-lardan çıkıyor. İnsanın en canını sıkan da bu.

Mahmud Bini Hamza Kirmanî'nin (H.500/M.1106) iki cilt tutan "Acaibül-Kur'an" isimli tefsiri böyle acaip ve garaip, münker şeylerle doludur. Ebu Müslim ondan bazı şeyler hikâye edip demişti ki: "Bunları zikretmekten maksadım şudur: Herkes bilsin ve görsün ki ilim dâvasında bulunanlar içinde nice ahmak ve cahili mutlak kimseler var." Bu söze bir şey ilâvesine lüzum yok. İslâmiyete en büyük darbeyi bu gibi bâtıl fırkalar, Bâtıniyye mezhepleri vurmuştur.

TASAVVUF TEFSİRLERİ

Yukarıda tefsirleri Rivaye ve Diraye, Mes'ûr ve Re'iy tefsirleri olmak üzere ikiye bölmüştük. Bir de Tasavvuf tefsirleri vardır ki bunlar âyetlerin işaretinden mâna çıkarıp tefsir ederler.

Bu husustaki tefsirlerin başlıcaları şunlardır:

1-Nisaburi Tefsiri,

2- Muhiddini Arabi Tefsiri,

3- İsmail Hakkı 'nın Ruhul-Beyan'ı

4- Şahabüddin Muhammed Alûsi'nin Ruhül-Meani'si (Kısmen).

Alûsî, Nisaburi, Diraye tefsirdir ama âyetleri Diraye üzere tefsirden sonra işaret yoliyle olan nüktelere geçerler. Beyzavî de arasıra böyle şeylere girişir. Bu kabil tefsirler bazı hoş nükteler yakalar. Remiz ve işaret yoliyle temsiller getirir.

Meselâ Nisaburi "En tezbehu bakareten" tefsirinde diyor ki: "Bakara kesmek, hayvanî nefsi kesmeğe işarettir. Zira onun kesilmesinde ruhanî kalbin hayatı vardır. Cihadı Ekber budur... "Bakaratün safra" riyazet erbabının yüzlerinin sarılığına işarettir. (Fakıun levnüha) nurlu sarılıktır, donuk değil. Salihler siması öyle olur. "Lâ zelulün tüsirul-ardâ" tama' zilletine katlanmaz, dünyanın süsü, müştehiyatı peşinde koşarak hırs âletiyle yeri sürüp eşmez, "Ve lâ teskıl-hars" dünya toprağını halk yanında yüzünün suyu ile sulamaz, dünya için halka yüz suyu dökmez. Hâlik nezdinde olan mevkiinin suyunu boş yere tüketmez." İşte bu gibi nükteler çıkarır.

Sofi, Fakih, Muhaddis olan Muhiddini Arabî (H. 560-638/M. 1164-1240) Maanit-Tenzil, İ'cazül-Beyan Fit tercemeti anil-Kur'an" eserlerinin sahibidir. "Her âyetin zahrı ve bâtnı yâni tefsir ve tevili vardır. Her harfin haddi ve her haddin de bir matlaı yâni ıttıla' tepesi vardır."Hadîsini ele alarak Nususu Kur'aniyenin vaz'î ve zahirî mânalarına hiç temas etmeden işaret mânalarına dalıyor. Onu okuyan, âyetin tefsiri yalnız bu sanacak ve yanılacak. İnsanların bu gibi tasavvufi remizlere meylânı var, hoşuna gidiyor, onlar ermişler, perdenin ardını görmüşler, perdenin ardını görenlerdeniz derler, acaba ne gösterecekler diye meraklanıyor. Onun için bu gibi eserlere rağbet artıyor.

İmam-ı Gazali "İhyaül-Ulûm" unda bâtıniyenin bu gibi hallerinden Müslümanları tahzir eder. Bâtıniyenin sözlerinin şathiyyatının, tamatının bozukluğunu izah eyler.

TEFSİRİN FIKIHLA ALÂKASI

Burada diğer bir nokta vardır. Ona da biraz temas edelim: Kur'an tefsirleri pek çoktur. Kütüphaneler bunlarla tıklım tıklım doludur. Bunların içinde her mevzua temas edenleri de vardır. Bazı müfessirler tefsirlerini hükemanın, filozofların sözleriyle doldurmuştur.

Ebu Hayyan (Bahr) da der ki: "İmam Fahreddin Razı tefsirinde uzun boylu nice eşya cem'eylemiştir ki, tefsir ilminde onlara ihtiyaç yoktur." Onun için bazı ulema Razî'nin tefsiri hakkında: "Onda her şey mevcuttur, ancak tefsir yoktur." demişlerdir. Bunu Kâtip Çelebi de böylece nakleder.

İleride geleceği veçhile Kur'an'ın birinci gayesi hidâyet vermektir. Ulûmu kevniyeden bilmünasebe bahseder. Onun için zamanın ilimlerini, fenlerini tefsire karıştırmak, Alûsî'nin dediği gibi, tehlikelidir.

İlim ve fen nazariyeleri değişiyor. O zaman tefsiri de değiştirmek lâzım gelecektir. Meselâ eskiden tefsirler zelzele, ay ve güneş tutulması hakkında yazıp çizdiler. Batlamyus nazariyesine dayanarak bazı âyetleri tevil bile ettiler. "Semavat hark ve iltiyamı kabul etmez" gibi kavilleri hak sandılar. Halbuki ne oldu? Hepsi altüst oldu. Onun için o kabil tefsirler de hatâdan kurtulamaz, bu tarz tefsirler hâlâ devam etmektedir. Bunların maksadı Müslümanları uyandırmak, kâinattan istifadeye, tabii ilimlere teşvik etmek olsa gerektir.

Bu kabîl tefsirlerin en yenilerinden biri Mısırlı Şeyh Tantavî Cevheri tarafından yazılan 25 ciltlik büyük tefsirdir ki, (1352H./1933 M.) senesinde tab'ı sona ermiştir. Bu esere girişte de işaret etmiştik ve acaip garaip şeylere meraklı olan Orta ve Öte Asya'da bu tefsirin çok rağbet gördüğünü söylemiştik. Cevheri, hüsnü niyet sahibi bir adamdı. Müslümanların terakkisini isterdi, onların geriliğine acırdı. Onun için her fırsattan istifade ederek Müslümanların ilme sarılmalarına çalışırdı. "Kur'an ve Ulûmu Asriye" nam kitabında bakın ne diyor:

الله الذي خلق السموات والارض......وان تعدوا نعمة الله لا تحصوها

"Allahül-le zi Halekas-semâvati Vel-arda... lâ tuhsuha"

"Allah öyle bir Tanrıdır ki, gökleri ve yeri yarattı. Gökten su, yağmur indirerek onunla size rızk için türlü semereler çıkardı. Emriyle denizde cereyan etmek üzere size gemileri müsahhar kıldı. Size nehirleri de müsahhar kıldı. Ve sizin için birbiri ardınca güneşi ve ay'ı müsahhar kıldı. Ve yine sizin için gece ve gündüzü müsahhar kıldı. Hem size istediğiniz şeylerin hepsinden verdi. Öyle ki Allahın nimetlerini hesab etseniz onları saymakla bitiremezsiniz."

(İbrahim Süresi)

"Bu âyette tam yedi yerde "size" diyor. Su bizim, her şey bizim. Bu sizden Müslümanları müstesna mı tuttu, arzın mahsulâtını gayri müslimlere mi tahsis etti, yoksa hitap umumî mi? Asya, Afrika ve Avrupa arasında, Atlantikte, Okyanuslarda yüzen vapurlar Frenklere mi münhasır? Müslümanlar ticaret ilminden neden bu kadar gafil kaldılar da her şeyi başkalarının ellerine verdiler. Arzın her tarafında, denizlerde ve nehirlerde yüzen vapurlar hep Avrupalıların.

Elektrik, telgraf, telsiz, bunları hep onlar öğreniyorlar. Ey Müslümanlar, size ayıp değil mi ki, sayınız 350 milyonken denizlerde tek bir vapurunuz yok. Başkalarının ise dopdolu. Allahü Teâlâ size hitap ederek buyurdu ki: "Size gemileri müsahhar kıldı. "ilim kavaidine göre işler bunlar."

"Geminin yapılmasını, iskeletini, demir sanatını bileceksin, keresteyle tamamlıyacaksın, yürütmek için elektrik, buhar bileceksin. Haberleşmek için telsiz kullanacaksın, yol bulmak için hey'et öğreneceksin., bulut, rüzgâr, fırtına hallerinden anlayacaksın."

"Size nehirleri de müsahhar kıldı. Nehir tarlaları sular, barajlardan elektrik istihsal olunur. Kömür ve petrol yerini tutar. Müslümanlarsa arzın her tarafında nehirlerden gafil, onlar da başkalarının elinde. Dere akar, gafil Müslüman bakar."

Yeni acaip tefsirlerden biri de Ebu Zeyd'in "El-Hidaye Vel-İrfan fi Tefsiril-Kur'ani bil-Kur'an" isimli tefsiridir. 1931'de Mısır'da yayınlanmıştır. Eser bir çok saçmalarla doludur. Bunda da Kur'an'daki âyetler yeni yeni tefsir olunuyor, mucizeler asrı ilimlerle tevil olunuyor. Meselâ "Ve li Süleymaner-riha" âyetinde o zaman Süleyman'ın emrinde olan rüzgâr ve hava şimdi de Avrupa devletlerinin emrinde, telgraf ve telefonla, telli ve telsizle onların işaretlerini taşıyor" diyor. Tefsir yazarken herkes kendinin ileri olduğu ilimleri tefsirine katıyor, ilminin tesiri altında kalıyor.

Meselâ, Razi, felsefede; Kurtubî fıkıhta, Zeccac ve Vahidî nahivde; Zemahşerî belâgatta kudret ve salâhiyet sahibi olduklarından o bildiklerini tefsirlerine kattılar.

İslâm uleması Kur'an ilmiyle en çok meşgul olmuştur. İslâm ilimlerinin temelini ve nüvesini Kur'an teşkil eder. Tefsire dair olduğu gibi ahkâmı Kur'an'a, i'rabına, garip kelimelere, kıraata, tecvide vesaireye dair sayısız eserler yazılmıştır.

İbni Nedim fihristine ve Mevzuatül-Ulûma göz atarsak ulûmu Kur'an'a dair nice eserler görürüz. Ulûmu Kur'an en engin bir mevzudur. En güzide kalemler bu sahada oynamış, en bol eserler bu sahada meydana gelmiştir. Bütün Kur'an tefsirleri olduğu gibi Amme, Tebareke gibi cüz tefsirleri; Yâsin, Yusuf, Fatiha gibi sûre tefsirleri, Âyetül-Kürsi tefsiri gibi âyet tefsirleri dahi vardır. Manzum tefsirler, noktasız harflerle yazılanlar bile bulunur.

Tefsir tedvinine ikinci asrın başında, Mücahit başlıyor. Dördüncü asırda Bakıy Bini Mahled Kurtubî tefsirini yazıyor ki rivaye ve mes'ur tefsirlerin başında sayılır. Nedense Taberî kadar meşhur olamamıştır. Onun hakkında İbni Hazm: O tefsirin misli yoktur, diyorki haklıdır. Dördüncü asırda İbni Cerir Taberî yetişiyor ve eseri bir çok rivayet ve nakilleri topluyor. Adı üstünde hakikaten "Camiül-Beyan''(74) İbrahim Zeccâc, Ebu Cafer Nahhâs, Ebül-Leys

Semerkandî hep bu devrin meşhur müfessirleri sırasında yer alırlar. İbni Aziz Sicistanî garip Kur'an'a dair eserini de bu devirde yazmıştır. Beşinci asırda Nizamüd-Din Hasan Nisaburi yetişmiştir.

Altıncı asırda tefsirde altın(75) devri başlıyor. Hüseyin Begavî, Keşşaf sahibi Carullah Zemahşerî, Ömer Nesefî, müfredata dair en mühim eseri yazan Ragıp İsfehanî, Gırnatalı İbni Atıyye, İbni Cevzî bu devrin mühim simalarındandır.

Yedinci asırda faaliyet devam ediyor. İbnül-Esir, Tefsiri Kebîr diye anılan Mefatihül-Gayb sahibi Fahreddin Razi, Camii Ahkâmı Kur'an sahibi Muhammed Kurtubî, Envarı Tenzili saçan, esrarı tevili açan Kadi Beyzavî en mühim eserleri veriyorlar.

Sekizinci asırda Ebül-Berekât Nesefî, Hâzin, Endü-lüslü Ebu Hayyân yetişiyor. Mevlâna Hızır Türkçe Tibyan tefsirini yazıyor.

Dokuzuncu asırda Mecdüddin Firuz Abâdî var. "Cevahirül-Esdâf" isimli Türkçe tefsir İsfendiyar Bey zamanında yazılıyor. İbni Arapşah Ebül-Leys tefsi-rini Türkçeye çeviriyor.

Onuncu asırda İbni Kemal Paşa ve Ebus-Suud Mehmed Efendi gibi iki değerli Türk âlimi tefsirlerini yazıyorlar ve Arapçayı en mükemmel surette bildiklerini şaheserleriyle isbat ediyorlar. Ebus-Suud tefsiri Arap ule-masınca pek muteber tutulur. Türk ulemasının Arapça bildiğini Araplara kabul ettirmiştir. (76)

Altıncı asırda başlayan bol eser verme devri durakladı.

Onikinci asırda İsmail Hakkı "Ruhül-Beyan" ını yazdı.

Onüçüncü asırda Şevkânî'nin Fethül-Kadir'i bilhassa Alûsî'nin Rühül-Meani'si mühimdir.

Ondördüncü asırda tefsir ilmi yeniden canlanmaya başladı. Mısır'da ve Türkiye'de yeni yeni tefsirler yazıldı. Eskidenberi tefsirlerini Arapça kaleme alan Türk uleması, millî dile ehemmiyet vererek Türkçe yazmaya başladılar. Şeyhül-İslâm Musa Kâzım'ın noksan kalan tefsiri, Şer'iyye Vekili ve Konya Mebusu Mehmet Vehbi'nin "Hülâsatül-Beyan'ı Büyük Millet Meclisinin karariyle Diyanet İşleri tarafından yazdırılıp yayınlanan Elmalılı merhum Hamdi Yazır'ın ''Hak Dini, Kur'an Dili" tefsiri son devrin eserleridir. En yeni de Ömer Nasuhi Bilmen'in tefsiridir. Seyyid Kutub'un Fi-Zilalil Kur' an' ı terceme olunmuştur.

_________

(74) Taberi'nin tefsiri Nuh Samanî'nin emriyle Farsçaya çevrilmiştir! Taberi'nin bir de tarihi vardır. Hilkatten başlayarak Hicrî 309 senesine kadar vekayii anlatır. Bu tarih Mansur İbni Nuh Samanî'nin emriyle Hicri 352 senesinde Farsçaya bozuk bir şekilde ilavelerle tercüme olunmutur İşte Türkçeye tercümesi bu bozuk Farsça tercümeden yapılmıştır. Onun için aslında olmayan pek garip şeyler vardır. Kâtip Çelebi'nin de farkına vararak dediği gibi: "Avamı Rum arasında mütedâvil olan budur."

(75) Mutezileden olan Zemahşerî tefsirinde Kur'an'ın belagatını göstermek hususunda büyük bir gayret sarfetmiştir. Şu kıt'aya bakın:

"Dünyada sayısız tefsirler var. Fakat içlerinde benim Keşşafım gibisi yoktur. Eğer hidayet istiyorsan onun kıraatına sarıl. Zira cehalet illet gibiyse, Keşşaf da şifa vericidir.''

(76) Hasan Zeyyât, Edebiyat kitabında Ebus-Suûd ve Birgivi'nin iyi Arapça bildiklerini yazar.

Her asırda yetişen Kur'an müfessirlerini ve yazılan Kur'an tefsirlerini

Yukarıdaki cedvelde her sırada yazılan tefsirlerin ekserisini gösterdik. Bu sahada daha esaslı aramalar yapılırsa, bu cedvel daha kabarır. Keşfüzzünun 300'den fazla Tefsir ismi sayar. İçlerinde çok cildli olanlar da var. Meselâ, Abdüsselâm Kazvini Tefsiri 300 cüzdür. Ernest Renan, Endülüste yakılan İslâm Kütüphanelerinden birinde 300 cildlik bir tefsir mevcut olduğunu söyler. Yukarı-daki cedvele şu müfessir ve tefsirleri de ilâve edelim:

BEŞERİYETE NELER BAHŞETTİ

Kur'an-ı Kerim, İslâmiyetin ana kitabıdır. Dinin esasıdır. Ümmül-Kitaptır. Peygamberimiz Hazreti Muhammed'e nâzil olup ondan tevatüren naklolunan nazmı celildir. Usulü fıkıhta beyan olduğu üzere din, ahkâmı şer'iye dört delile dayanır. Hükümler onlardan alınır. Delilsiz hüküm yoktur.

O dört delil de şunlardır:

1-Kitap,

2-Sünnet,

3- İcma'ı ümmet,

4- Kıyas-ı fukaha.

Asıl deliller bunlardır. Bunlardan başka, istishab, istihsan, mesalihi mürsele, zaruret; belvayi âm gibi fer'î deliller de varsa onlara göre verilen hükümler azdır.

Dört delili de kitap ve sünnete ircâ ederler. Çünkü kıyas, müsbit değil, muzhirdir. Yâni kıyasa behemehal bir makîsün aleyh lâzımdır. Makîsün aleyh-teki hüküm, aradaki müşterek illet dolayısiyle makise de geçirilir. Oradaki hüküm aslın deliliyle sabit olmuş olur. Böylelikle kıyas diğer edillenin içine girer. İşte kıyas müsbit değil, muzhirdir, demekle usülcüler bunu ifade etmiş oluyorlar.

İcmaı ümmete gelince: İcmaa da bir senedi icma' lâzımdır. Senedi icma' ya kitap veya sünnet olduğundan böylece icma' da onlara dayanmış olur.

Sünnet de kitabın şerh ve tefsiri mesabesindedir. Böylelikle aslı asil Kur'an'dır. "Tibyanen li-külli şey'in, mâ ferratna fil-kitâbi min şey'in" ile tavsif buyurulan kitap odur.

Kitabı Celil de nazmı elfazdan müteşekkildir. Lâfzın ise vaz'ı itibariyle, istimal itibariyle, mânasının zuhuru ve hafası yâni mânaya delâlet itibariyle ve o mânaya vukuf itibariyle taksimi vardır. Lâfız bir mânayı ifade için o mânaya

vazolunur, O mânada istimal edilir, istimal olunduğu mânaya delâleti nasıldır, o mânadan ne anlaşılır, ne çıkar, işte bunları usulü fıkıh etrafiyle inceler ve bu çeşitli itibarlarla Kur'an'ın elfazı şöyle taksim olunur:

1- Vazı' itibariyle: hâs, âm, müşterek ve cem'i münekker.

2- Mânaya delâlet itibariyle:

Mana açıksa: Zahir, nas, müfesser ve muhkem

Mana kapalıysa: Hafiy, müşkil, mücmel ve müteşabih.

3-İstimal itibariyle: Hakikat, mecaz, sarih ve kinaye.

4- Müctehidin mânaya vukufu itibariyle: İbâre, işâret, delâlet ve iktizâ.

İşte bunları ihata ederek müctehid Kur'an'dan hüküm istinbat eyler. İslâm fıkhı böyle metin esaslara dayanır. Çok geniştir. Bir çok hukukî esaslar vazetmiştir. Delilsiz hüküm yoktur. Her hükmün bir sebep ve illeti vardır. Hüküm illetle beraber deveran eder. Fıkhı hükümler öyle gelişi güzel değildir. Bir usul ve kaideye göredir. Fukaha hüküm verirken ne kadar incelikleri gözönünde bulundurduklarına bir örnek vermiş olmak için buracıkta bir misal zikredip geçelim:

Yırtıcı kuşların artığı temiz, yırtıcı hayvanların ise temiz değildir. Hepsi yırtıcı iken neden arada fark yapılıyor. Fukaha şu ince noktaya göre hükmü ayırıyorlar: Kuş gagasiyle su içer. Gaga kemiktir; ona necaset bulaşmaz, içine işlemez. Gaga necaseti nâkil değildir. Hele gagasını tüyüne veya otlara silince bir şey kalmaz. Hayvan ise dudağiyle içer. Dudak rutubetlidir. Necaseti nâkildir. Eğer leş falan yediyse dudağında necaset vardır. Suya onu sokup su içince su necis olur. Onun için yırtıcı hayvanların artığı temiz değildir. İşte aradaki fark bundandır.

Nazm-ı celil-i Kur'an'dan hüküm istinbatı için usulü fıkıha lüzum vardır. Tefsirde de mühim yer alır.

Gazali ve sair ulema Kur'an'da ahkâm âyetlerinin 500 olduğunu söylerler, bazıları daha az sayar.

KUR'AN-I KERİMİN MEVZUU

Kur'an-ı Kerim bütün dinî esasları havidir. Onda geçmiş semavî kitapların hulâsası vardır. Dünyevî ve uhrevî hayatın kemalini vermek için gelmiştir. İnsanın bedenî ve ruhî ihtiyaçlarını tatmin eder. Maddî ve mânevî ihtiyaçların arasında tam bir âhenk yaratıp onları barıştırır. O bütün nâse inmiştir. Doğru mizan üzere halkın mesalihini korur. Saadete ulaştırmak için ne lâzımsa onları bildirir. Şüphesiz ki, bu gayelerin tahakkuku için bu Kitabı Kerim, bir takım düsturlar kuracak, talimat vazedecek, ahkâm teşrî eyliyecektir. Vaad ve vaid-lerde bulunacak, iyilik sahiplerine müjdeler verip hayra yönelterek teşvik ederken, kötülük sahiplerini de korkutacak ve ürkütecektir. Yıkacak ve kuracak,sarsacak ve takviye edecektir. Böylece kurmuş olduğu esaslar sayesinde sâliklerini lâyık oldukları yüksek şâhikalara ulaştıracaktır.

Kur'an-ı Azimüşşan, zarûriyât, hâciyât (ihtiyaçlar) ve tahsiniyat (kemaliyat) nev'inden olan yaşama vasıtalarına dair bir takım külli ve cüz'i kaideler kurmuştur. Bu ahkâmı teşri' ederken hedef tuttuğu gayeler şunlardır: Din, Akıl, Can, Mal ve Neslin muhafazası(77) Herhangi bir şer'i hükmü inceliyecek olursak gayesinin bunlardan birini korumak olduğunu görürüz. Namaz dini muhafaza içindir. İçki yasağı aklı korumak içindir. Katlin haram olması canı korumak, hırsızlığın haram edilmesi malı muhafaza etmek, zinanın haram kılınması nesli hıfz içindir.

Sonra Kur'an-ı Kerim'in vazettiği teşrîler üç esaslı hat üzerinden gider: Adem-i Harec, Taklil-i Tekâlif, Teşrîde Tedric. Yâni güçlük yapmamak, az teklif, tedricen ahkâm vazetmek. Bunların uzun boylu izah yeri Tarihi Teşri'dir.

Burada kısaca işaret ediyoruz. Bir çok naslar dinde güçlük olmadığını beyan eder.

"Sırtlarından ağır yüklerini ve üzerlerindeki bağları, zincirleri indirip atar." (A'raf Sûresi)

"Allah kimseye tâkatından fazla teklif etmez. Yarabbi bize bizden evvelkilere yüklediğin gibi ağır yük yükleme. Hem tâkat getiremiyeceğimiz yükü bize yükleme Allahım!" (Bakara Sûresi)

"Allah size kolaylık diler, size asla güçlük murad etmez. ''(Bakara Sûresi)

"Sizin üzerinize dinde hiç bir zorluk kılmamıştır." (Hac Sûresi)

"Allah sizden hafifletmek murad eder. Allah sizin üzerinize güçlük kılmak murad etmez"

Bu teşriat daima kulların mesalihine hikmet ve maslahatına binaen emir ve nehiy eder. Haram ve helâl kılar. Şu âyeti kerimelere de bakın:

"Sana kendilerine neler helâl kılındığını soruyorlar. De ki: Size tayyibatı helâl kılınmıştır."

"De ki: Rabbim âşikâr ve saklı her nevi fevahişi, çirkinlikleri haram etmiştir."

"Onlara tayyibatı, hoş şeyleri helâl eder, habaisi, murdar şeyleri de haram kılar."

''De ki: Allahın kulları için çıkardığı ziynetleri, rızkın en temiz ve iyilerini kim haram etti? De ki, bunlar hep dünya hayatında iman edenler içindir, kıyamet gününde de hassaten onlar içindir."

Kur'an-ı Kerim işte böyle dinî ve dünyevî hayatın esaslarını vazeder. Birini, diğeri uğrunda feda etmez. Vazettiği şu esaslar ne mühimdir:

1-Akideleri dalâletten kurtarır.

2-Vicdanlara tahakkümü kaldırır,

3- Hurafeleri, bâtıl itikatları temizleyip taklit putlarını yıkar,

4-Allah ile kulu arasına başkalarını sokmaz,

5-En mükemmel ibadet şekli verir,

6-İnsanlar arasında tam müsavat kurar, hukuku ibadı korur,

7-Aradan ırk farklarını kaldırarak bütün insanlığın birliğini ilân eder,

8- Ayât-ı Kevniyeye, varlığa bakarak Allahın kudret ve birliğini anlatır.

9- Kâinattaki nimetlerden insancasına faydalanıp daha iyi bir hayat yaşama yolu gösterir.

10- İnsanlar arasında fazilet hislerini yayarak insanı kâmil yaratıp meseli a'lâ verir. Faziletlerle süslü, resiletlerden temiz bir hayırlı ümmet ile faziletli bir medeniyet vücuda getirir.

İşte Kur'an'ın istediği insanlık cemiyeti, insanlık kitlesi böyle olacak! Mısırlı Şeyh Muhammed Hudarî "Tarihi Teşri" inde Kur'an'ın mevzuunu şöyle tayin eder:

1- Hukukul Allah: Allah ile kulu arasındaki ibadet, ki bunlar savm ve salât gibi sırf bedenî olur; zekât gibi içtimaî, malî olur; hac gibi içtimaî, bedenî olur. Bunlara İslâmın Şartları denir.

2- Hukuku ibad kısmı ki bunlar da aşağıdaki nevilere ayrılır:

a) Dine dâvet,

b) Aile teşkili için nizamlar, evlenme, boşanma, neseb, miras gibi.

c) Hayatta lâzım olan muamelât, alış, veriş, icare,

d) Cemiyetin nizamını bozanlara verilecek cezalar, ukubat kısmı: Hudut, kısas, tağzir gibi. Bu salâhiyet mahkemelere verilmiştir.

Müsteşriklerden Hirschfeld Kur'an'ı mevzuuna göre dört kısma ayırır:

1-Dini Tebliğ,

2-Kıssalar, tarih olayları

3-Vasıf ve tasvir, varlığı dile getirmek,

4- Hüküm ve nizam vaz' etmek. Bu en kısa bir taksimdir.

Fransız müsteşriklerinden Jules La Beaume tarafından "Koran Analyze" adiyle bir eser meydana getirildiğini ve ne maksatla yapıldığını mukaddemede söylemiştik. (78)

________

77) Şâtıbi'nin, Muvâfakat'ında bu konu çok güzel işlenmiştir.

(78) Bu eser Fransız müstemlekeciliğine rehberlik için kaleme alınmıştır. Eser "Tafsili Âyatil-Kur'anil-Hakim" adiyle Arapçaya çevrilmiştir. Bu tertibin söz taşıyan yerleri yok değil. Bu tarzda yazılan ilk eser olması ve bir müsteşrik kaleminden çıkması hataları çoğaltıyor. Biz eserin tertibini göstermiş olmak için tertip fihristini aynen veriyoruz. Eser evvelâ 18 baba bölünmüştür: (1- Tarih, 2- Muhammed, 3- Tebliğ, 4- Beni İsrail, 5- Tevrat, 6- Hıristiyanlar, 7- Mabadet-Tabiiye, 8- Tevhid, 9- Kur'an, 10- Din, 11- Akaid, 12- İbadet, 13- Şeriat, 14- İçtimaî nizam, 15-Ulûm ve fünun, 16- Ticaret, 17- Tezhibi ahlâk, 18- Necah ve Muvaffakiyet.)

Bu 18 babdaki meseleler furu' itibariyle 35O'ye baliğ olur. Her mevzua ait âyetleri bir arada zikreder ve şöyle sıralar:

1-Tarih: Ebabil, ye'cuc ve me'cuc, Zülkarneyn, Rûm.

2- Muhâmmed Aleyhisselam: Peygamberliği, Peybamberliğini te'yid, umumi inzar ve dâvet, şahsiyeti, bazı fezail ve hasaisi, Hicret, Kureyş, Medine, muhacirler.

3- Tebliğ: Dâvet, lisanı tebliğ, Peygamberler, Tevrat'taki Peygamberler, Tevrat'ta mezkûr olmayan Peygamberler, Şuayb, Zülkifl, İdris, Hûd, Salih, Ad, Tufan, Firavn, Semud, Lokman, İsmil, akideden dolayı takibat, Mesih, kelime, sağır ve dilsiz.

4-Beni İsrail: Külliyat, ahlâkları.

5- Tevrat: Külliyât, Harun, Hâbil ve Kabil, İbrahim, Adem, Karun, Davud. İlyas, Elyesa', İdris, Uzeyir, İsrail, Eyüp, Yunus, Yusuf, Lût, Musa, Nuh, Süleyman.

6- Hıristiyanlar: Külliyat, Yahya, Meryem, İsa.

7- Mabadüt-Tıbbiye: Metafizik, ruh veya nefs, kalpler, fıtrat veya garize, arzuyi nefs, vicdan, kesb ve ihtiyar, şahsî mesuliyet, kaza ve kader, Allahın fazlı, uyku.

8- Tevhid: Allahın varlığı, birliği, Sıfatı Zâtiye ve Ef'aliyesi, Kudreti, Ahiret günü, Allahın emirleri, Allah sevgisi, Allah'a tevekkül, Allah korkusu, Melekler, Cebrail, Mikâil, şeytanlar, İblis, sihir, sihrin zararı, cin, hilkat ve mahlukat, yokluk.

9- Kur'an: Kur'an, nesih, tâbir, şarihler, emsal, ashabı kehif, Kadir gecesi.

10- Din: Din, Takva, mukaddes kitaplar, îman, Allahın dostları, ehli kitap, İslâmiyet, Müs-lümanlar, Mü'minler, münafıklar, kâfirler, yalancı kafirler, putlara tapmak, mülhid kafirler, mürteciler, irtidat, nifak, zan, şehitler, mucizeler ve âyetler, dini neşretmek, ölüm, dine dâvet, taassub, şiddet, müsamaha, mücadele, fırkalar, bâtıl inançlar, hayvanlar.

11- Akaid: Vahiy, zenbi aslî, kaza ve kader, hesap günü, cehennem, cennet, azap ve sevabın ebediliği, A'raf, günah, fitne, ceza, tevbe, istiğfar, şefaat.

12- İbâdat: Sıbgatullah, namaz, zekat ve sadakalar, abdest, yemek ve gıdalar, oruç, cumar-tesi, camiler, Mekke, Kâbe, Hac, dağılmak, kurban kesmek, menasik, Allah sevgisi, papazlar, keşişler.

13-Şeriat: Kısas, afvetmek.

14- İçtimaî nizam: Adam, tavaşi, kadınlar, nikah ve evlenme, talâk, dargınlık, zina odalıklar, bekarlık, evlatlar, sütnineler, oğulluk, neseb, öksüzler, vesayet, himaye, akraba, köle, efendiler ve cariyeler, feraiz (miras), aile, Araplar, milletler, kabileler, üstün olmak, şura, şirket, halkın sultası, zulüm, gizli cemiyetler, suikasdlar, sürgün, mülk ve temlik, gümrük, açılma ve süs-lenme, ordu, gaza ve fütuhattan maksat, silaha davet, eşhürü nurum, sulh, aracılık, harp tali-matı, harplerdeki mucizat, zafer, hezimet, demir, suvari, ganimet malları, intikam, harp esir-leri, kölelik, casusluk, haberler ve istihbarat.

15- Ulûm ve fünun: İlim, heyet ilmi, takvim, gökler, rücum ve şehaplar, hıfzı sıhhat, deniz-cilik, fenler, belâgat, şairler, ensab, cehalet.

16- Ticaret: Ticaret, senet, akitler, rehin.

17- Ahlâk: Hayır, salih ameller, felah ve saadet, zühd, dost ittihazı, dostluk, teavün, ihsan, rıfk ve ihsan, sadaka ve ihsan, iffet, hüsni sülük, merhamet, insanların arasını ıslah ve barıştırmak, uyuşma, niza, nefsini tutmak, borçlanmak, afif olma, emaneti ödemek, şen ve güler yüzlü olmak, doğruluk ve istikamet, düşman, hakkaniyet, düşmandan sakınmak, selameti kalb ve iyi niyet, kardeşlik, fazilet ve afüv, ziyafet, tazarru ve huşu, adil, afüv ve gufran, ada-letle hüküm, tartı ve ölçüde dürüstlük, tevazu, itaat, barış ruhu, nası afüv, fukara ve mesakin, sebat, istikamet, nezafet, temizlik, şükür, İslam ve iz'an, yemin ve and, birleşme ve anlaşma, huşu', şehadet, hak, fazilet, adaklar, yolcular, kötü ahlâk, musibet, tecavüz, kurulmak, cim-rilik, bühtan, gazab, temenni, boşboğazlık, kötülük, inad, ifsad, alay etmek, para yedirmek (rüşvet), diğergamlık, hodgamlık, hased, israf, aldatmak, boş laflar, buğuz etmek, insan öldürmek, fahişelik, küfranı nimet, azgınlık, zulüm, sarhoşluk, kibirlenme, kıskançlık, kumar, ham fikir, korkaklık, küstahlık, habis, gıybet, yalan, maskaralık, kibir, riya, hiyanet, kendini beğenmek, husumet, israf, fuhuş, alay, hiyle, pis laflar, kötü lakapla atışmak, gulamparalık, zan, intihar, gadir, fevahiş, faiz, gurur, intikam, şarap, bağilik ve isyan, hırsızlık, hayatı dünya, ihtiyarlık, zenginlik, hikmet, kalp, temenni, niyet, şehvet, izzet.

18- Necah: Muvaffakiyet, beklenmedik iş çıkarmak, amel, şüphe ve şek, denemek, Allahın imdadı."

Selâme Efendi Muhammed de "Tertib-i Nususu Ayyez-Zikril Hakim" ünvanlı eserinde Kur'an-ı Kerim âyetlerini mevzulara göre tertib etmiştir. Kitap (H. 134 l)'de basılmıştır.

KUR'AN FAZİLET KAYNAĞIDIR

Kur'an-ı Kerim açık âyetler, kurallar, parlak deliller,

Kur'an-ı Kerim açık âyetler, kurallar, parlak deliller,sarih hüccetler, aydın bürhanlar, yüksek kurallar,düzgün nizamlar, uygun düsturlar mecmuasıdır. O, doğru haberler, tesirli kıssalar, ibretli vaazlar, mükemmel edeplerle doludur. O, halkı ıslah için Hâlikin bir düsturudur. Yerdekileri hidayet için gökten gelen nurdur. O nezih duygular, fazilet hisleri kaynağıdır. O, dünyanın suretini, tarihin akışını değiştirmiştir. Bedbaht insanlığı kurtarmış, dünyayı yeniden yaratmışa çevirmiştir.

Kur'an-ı Kerim, maksat ve gayesi, lâfız ve üslûbu, mâna ve muhtevası itibariyle mûcizdir.

Gayesi itibariyle mucizdir: Çünkü onun teşrii ebedîdir. Talimatı muhkemdir. Hükümleri parlaktır. Edebi üstündür. Ahlâkı tehzib eder. İrşadatı bütün halka şâmildir. Hikâyeleri ibret vericidir. Hikmeti yerindedir. Fazilet destanıdır.

Üslûbu itibariyle mucizdir: Zira elfazın en tatlısını seçer. Terkiplerin en sağlamını kullanır. En güzel kelimeleri, en mükemmel bir nizamla işler ve en tatlı âhengi verir. İnci dizisi gibi dizilmiş sözlerdir. Teşbihleri en parlaktır. Bozuk ve kaba şeyler yoktur.

Mâna itibariyle mucizdir. Çünkü nefsin mutmain olacağı mânalar ondadır. Ruhları sarar. Kalplere zühdü takva doldurur. Gönüllere şifa verir. Kur'an yalnız belâgatı lâfziyeden kuvvet almaz. Belâgatı lâfziye tekrarlana tekrarlana eskir. Halbuki Kur'an böyle mi? O okundukça tazelenir. Ruhlara işler, ruhlar ona sarılır.

Kur'an tükenmez bir fazilet ve ilham, feyz ve ümit, kuvvet ve rahmet kaynağıdır. Her Müslüman ona başvurur. Her kalp ona bağlıdır. Dünyada en çok okunan kitap O'dur. Hangi edebî esere bu kadar okunmak şerefi nasib olmuştur? Etrafında bunca eser yazılıp kendisiyle bu kadar meşgul olunan başka bir kitap yoktur. Bu da Kur'an'ın bir mucizesidir.

KUR'AN VE RUHİ TERBİYE

Ruh bir ilâhî sırdır. Onun kanunları bambaşkadır.Ruhu din idare eder. Din, kalp ve ruh işidir. Dinî şuur, ruha kuvvet, kalbe hamaset verir. Kur'an dinî

şuuru yaşatır. Dinî şuuru, dinî hissiyatı yaşatmak, tazelemek işte asıl mesele

budur. Kur'an-ı Kerim bunu yapar.

İnsanın Allah ve kâinatla olan alâkası nedir? Bu alâkayı Kur'an temin eder,

ruhî hayatı besler, dinî şuuru canlandırır. Mantıkla bunları yapamayız. Mantık

ne kalbe hamaset verir, ne de îmana hararet. Bu hayat yalnız akıl ve mantık değildir. Hayat şuurdur, tahassüstür, kalp ve ruhtur, heyecan ve ümittir.

Ruhî terbiye sayesinde ancak insanlar arasında sevgi ve saygı esasları kök salarak cemiyete saadet sağlanır. Cemaatlerin birbirine şefkat ve merhamet, lütuf ve inayet, ihsan ve âtıfet hisleriyle bağlanması, yardımlaşması, dinî terbiye ile kaimdir. Yardım ve iyilik, fazilet ve şeref hislerini o besler. İnsanlığın, müsavat ve hürriyetin mânası o zaman anlaşılır. Eğer bunlar yoksa iş anarşidir. İnsan, hayvan derekesine düşer. Hattâ daha beter olur. Gerçek insan yalnız et ve kemik değildir. Hayat yalnız maddeden ibaret olamaz. Heyeti içtimaiyeyi birbirine bağlayan ruhtur. Ruhî bağlardır. Fazilet hisleridir. İçtimaî teşekküller bu temel üzerine kurulur. Bu ahlâkî bağlar, ruhî tesanüd yoksa beşeriyet bir madde kitlesidir. Bu maddeden âlet olur. Fakat insan olmaz; dinî şuur olmayınca dış var, iç yok, kabuk var öz yok demektir. Böyle bir cemiyette ruhlara kasvet çöker. İnsanlık ölür. Hayatın tadı ve mânası kalmaz, hayat ekmek ve kemik kavgasına döner.

Halbuki Kur'an bize en kâmil ve mükemmel insanı tasvir ederek örnek vermektedir. Hangi edebiyat eseri, hangi ahlâk kitabı böyle bir kâmil insan tasviri yapmıştır? Kur'an'da Allahın tasvir ettiği gibi kâmil bir insan olmak en yüce gayedir. Öyle bir insan işte meleklerden muazzezdir. Allahın övdüğü kullar onlar gibi olanlar veya olmaya çalışanlardır.

"Velekad Kerramna Beni Ademe" ( ولقد كرمنا بني آدم )Adem oğlu

mahlûkatın şereflisidir. İnsan hayvan gibi yaşamaz. Yiyip içmesi, giyip kuşanması bambaşkadır. Hayvan cemiyetlerinden, insan cemiyeti kat kat üstündür. İnsan en mütekâmil bir cemiyet hayatı yaşar. "Mahlûkatın bir çoğundan onu fâzıl kıldık" sırrı budur. Bu faziletler din hissiyle kaimdir. İnsana şeref, keramet veren dindir, din duygusudur. Yoksa din bu duyguları öldürmez. Takva: zül, meskenet, zühd, tezellül, mânalarına sonradan alınmıştır. Asıl Kur'an'da böyle şey yoktur. Kur'an, izzet ve şerefle, keramet ve faziletle kâmil insan ister. Zelil ve perişan insan değil. Acaba Kur'an'ın tasvir ettiği o kâmil insanı cemiyet ne zaman kazanacak? Kur'an'ın kurduğu müsavat ruhu ne zaman tahakkuk edecek? Kur'an: "Allah indinde sizin en şerefliniz, en ziyade müttaki olanınızdır." diyor.

KURANIN SESİ

Hira Dağı'nda ilk nüzulünden bugüne kadar bütün tarih boyunca Kur'an'ın sesi daima yükseklerde dalgalanmıştır. Yüksek olarak da kalacaktır. Onu hiç bir ses boğamaz. Milyonlarca ve milyarlarca insan bu sesin tatlı âhengiyle cûş ve hurûşa gelmiştir. Bağrı yanık âşıklar, gözü yaşlı sadıklar bu sesin karşısında mebhut olmuşlardır. Ruhlara îman, îmanlara iykan, kalplere itmi'nan veren bu ses kâinatı sarmıştır. Varlığın her zerresinde onun âhengi duyulur. Göklerin mavi kubbesinde o çınlar. Bu ses susturulamaz. Çünkü Hakkın sesidir. Onun mâkesi vicdanlardır.

Hayatın akışına bir bak. Kur'an sesi de hayat gibidir. Hayat bir musikî sesi

gibi tatlı âhenkleriyle, zevkli titreyişleriyle dalgalana dalgalana nasıl akıp giderse, yükselip uçarken de bizim ruhlarımıza kanat olan Kur'an sesidir. Bu ses Levhi Mahfuzdan indiği zaman yer titremiş, dağlar sarsılmıştı. Onu ancak ruhlar taşır ve onlar duyar.

Bu ses ezelden ebede doğru akıp giden hilkatın sesidir. İlânihaye devam edecektir. Ruhlara heyecan verecektir. Ruhlar onsuz ruh bulamaz. Hayatın manası kalmaz.(79)

Kur'an'dan uzaklaşılmaz. O bizi bırakmaz. Biz ondan ayrılamayız. O varlığımızdan bir parçadır, bizden kopamaz. Felsefe, maddî varlık onun yerini tutamaz. Kur'an sadası her sesin üstündedir.

______

(79) 1952'de İstanbul'dan Amerika'ya iki genç Türk kızı kaçmıştı. Bunlar hayatın baş döndürücü gürültülerine, kadınların tamah ettikleri ihtişam ve servete aldanmış olabilirler. Onları sürükleyen ne olursa olsun, bunların hiç biri genç kızların ruhunu tatmin etmiyordu. Pasaportsuz oldukları için onları bir katolik manastırına kapamışlardı. 17 yaşında olanı ailesine gözyaşlarıyla yazdığı mektubunda:

"Bana bir Kur'an gönder, çünkü Kur'an'ımı kaybettim!" diye yalvarıyordu.

Gecesi gündüzünden farksız olan bir medeniyet diyarından genç Türk kızı böyle haykırıyordu. Denizler aşırı bir ülkeden yükselen bu ses çok düşündürücüdür. Bu sesin şümul ve manasını anlayabilmek gerektir. Maddi refah hayatın boşluğunu dolduramaz, hayat yalnız madde değildir. Ana baba ocağından, vatan kucağından uzakta kalan genç kızın körpe ruhu aile hasreti, vatan tahassürü ile kavrulurken ruhunun tesellisini bu satırların dileğinde buluyor: "Bana bir Kur'an gönder, çünkü Kur'an'ımı kaybettim!"

KUR'AN'IN TASVİR ETTİĞİ KÂMİL İNSAN

Kur'an-ı Kerim'in nasıl bir yüksek ahlâk verip faziletli bir cemiyet meydana getirdiğini biliyoruz.

Kur'an-ı Kerim'in yüksek ahlâklı, kâmil insanı nasıl tasvir ettiğini göstermek için Kur'an'ın üç sûresinden üç nurlu sahife açıyorum, İşte Kur'ân'ın istediği ve tasvir ettiği kâmil insan budur:

İsra Sûresinden:

22- Allah'la beraber bir Tanrı edinme, yoksa yerilmiş ve itilip yalnız başına bırakılmış olursun.

23- Rabbin yalnız kendisine kulluk etmenizi, anaya babaya iyilikte bulunmayı buyurmuştur. Onlardan biri veya her ikisi kocayarak ihtiyarlık halinde senin yanında bulunurlarsa, sakın onlara "ÖF" bile demeyesin, onları asla azarlamayasın. Onlara dâima tatlı söz söyleyesin.

24- Onlara merhametinden tevâzu kanatlarını indir (Alçak gönüllü ol) ve: "Yarab, onlar beni küçükken nasıl şefkatle büyütüp yetişdirdilerse, Sen de onlara öyle merhametli ol, de."

25- Rabbiniz içinizde olanı en iyi bilendir. Eğer siz; iyi kişiler olursanız, bilin ki, o günahlardan dönüp tevbe edenleri bağışlar.

26- Yakınlara, düşmüşe, yolda kalmış gariplere hakkını ver, elindekini israfla saçıp savurma.

27- Çünki israf edenler, şeytanların kardeşi olurlar. Şeytan ise, Rabbine karşı pek nankördür.

28- Rabbinden umduğunun bir rahmeti elde etmek isterken, hak sahiplerinden yüzçevirecek olursan, onlara hiç değilse, tatlı söz söyle.

29- Elini boynuna bağlamış gibi yapıp cimri kesilme, büsbütün de açıp tutumsuz olma. Yoksa pişman olur, açıkta kalırsın.

30- Senin Rabbin dilediği kimsenin rızkını genişletir, dilediğini de kısar. O kullarını gören ve haberdar olandır.

31- Yoksulluk korkusiyle çocuklarınızı öldürmeyin. Biz onlara da, size de rızık veririz. Onları öldürmek şüphesiz ki, pek büyük günahtır.

32- Sakın zinaya yaklaşıp ırza geçmeyin, zira bu çok çirkindir, kötü bir yoldur.

33- Allah'ın haram kıldığı cana, haksız yere sakın kıymayın. Haksız yere öldürülenin velisine bir yetki tanınmıştır. Artık o da öldürmekte aşırı gitmesin. Zira kendisi, ne de olsa yardım görmüştür.

34- Yetimin malına, erginlik çağına yetişinceye kadar, en güzel şeklin dışında asla yaklaşmayın. Ahdi yerine getirin, zira verilen sözden sorumlusunuzdur.

35- Ölçdüğünüz zaman tam ölçün ve doğru teraziyle tartın. Böyle yapmak daha hayırlıdır ve sonu daha iyidir.

36- Bilmediğin bir şeyin peşine düşüp ardınca gitme. Çünki kulak, göz ve kalb, bunların hepsi ondan sorumludur.

37- Yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünki sen yeri yaramazsın, uzanan yüksek dağlara da erişemezsin.

38- Rabbin katında bunların hepsi istenmeyen kötü şeylerdir.

39- İşte bunlar, Rabbinin sana vahyettiği hikmetlerdendir. Sakın Allah'dan başka Tanrı edinme, yoksa yerinerek, kovulup itilerek cehenneme atılırsın.

Furkan Sûresi'nden:

61- Gökte burçlar var eden, orada ışık saçan güneş ve aydınlatan bir ay meydana getiren Allah yüceler yücesidir.

62- İbret almak veya şükür etmek dileyenler için gece ile gündüzü birbiri ardınca getiren O'dur.

63- Rahman olan Allah'ın öyle kulları vardır ki, yeryüzünde tevâzuyla yü-rürler, (kendini bilmez) cahil takımı onlara lâf atıp takılınca onlara (selâmetle...) deyip geçerler.

64- Onlar gecelerini Rabları için kıyama durarak ve secdeye vararak geçirirler.

65- Onlar: "Rabbimiz, cehennem azabını üzerimizden sav, zira onun azabı sürekli olup geçici bir şey değildir," derler.

66- Orası ne kötü bir yer, ne kötü bir konaktır.

67- Onlar sarfedip harcadıkları zaman ne israf ederler, ne de cimrilik yaparlar. İkisi arası orta bir yol tutarlar.

68- Onlar, Allah ile beraber başka bir Tanrı tutup da O'na yalvarmazlar. Allah'ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar, zina yapıp ırza geçmezler, bunları yapan günaha girmiş olur,

69- Kıyamet günü azabı ise kat kat olur, orada aşağılık içinde temelli kalır.

70- Ancak tevbe eden, inanıp iyi işler yapanların kötülüklerini Allah iyiliklere çevirir. Allah çok bağışlayandır ve çok merhamet sahibidir.

71- Kim tevbe edip iyi davranış gösterir, o tevbesi kabul edilmiş olarak Allah'a döner.

72- Onlar ki, yalan yere şâhidlik etmezler, boş bir şeye rastladıkları zaman, ondan yüzcevirip vakarla geçerler.

73- Kendilerine Rablarının âyetleri hatırlatıldığında, onlara karşı sağır ve kör davranmazlar,

74- Onlar: "Rabbimiz, bize eşlerimizden ve çocuklarımızdan gözümüzün aydınlığı olacak insanlar ihsan et ve bizi Allah'a karşı gelmekten sakınan takva sahiplerine önder kıl. "derler.

75- İşte onlar, sabır etmelerine karşılık, cennetin en yüksek dereceleriyle mükâfatlanırlar, orada esenlik ve dirlik dilekleriyle karşılanırlar.

76- Onlar orada ebedi kalacaklardır, orası ne güzel bir konak ve ne güzel bir makamdır.

Lokman Sûresinden:

12- Biz Lokman'a: Allah'a şükret diye hikmet verdik. Şükür eden kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de bilsin ki, Allah müstağnidir, her türlü övgüye lâyıktır.

13- Lokman oğluna öğüd vererek dedi ki: "Yavrucuğum, Allah'a sakın ortak koşma. Doğrusu şirk çok büyük günahtır."

14- Biz insana, ana ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye ettik. Anası onu zaaftan zaafa düşerek sıkıntılar içinde taşıdı. Sütten kesilmesi bile iki yıl içinde olur. Önce Bana, sonra da ana va babana şükret, dönüş yine Banadır.

15- Eğer bilmediğin bir şeyi körü körüne Bana ortak koşman için uğraşıp seni zorlarlarsa, onlara itaat etme, kendileriyle dünyada iyi geçin, fakat kendin Bana yönelen kimsenin yolunu tut, sonunda dönüşünüz Banadır. O zaman yaptıklarınızı size bir bir haber veririm.

16- (Lokman devamla dedi ki): "Ey yavrum, işlediğin şey bir hardal danesi ağırlığınca olsa da, bir kayanın içinde veya göklerde veyahud yerin derinlikle-rinde bulunsa, Allah onu getirip meydana kor. Doğrusu Allah çok lütufkârdır, her şeyden haberdardır.''

11- "Yavrum, namazı kıl, uygun olanı buyurup kötülüğü önle! Başına gelene sabret. Doğrusu bunlar, gerçekten azmedilmeye, başarılmaya değer işlerdir. ''

18- "İnsanları küçümseyip yüzçevirme, yeryüzünde böbürlenerek çalımla yürüme. Çünki Allah, kendini beğenmiş övünen kimseyi hiç sevmez."

19- ''Yürürken itidalle yürü, konuşurken sesini alçalt, iyi bil ki, seslerin en çirkini merkeb sesidir."

20- Baksanıza, Allah'ın göklerde olanları da, yerde olanları da sizin buyruğunuza verdiğini, zâhir ve bâtın -açık ve gizli nimetlerini size bol bol ihsan ettiğini görmez misiniz? Yine de insanlar içinde, hiç bir bilgisi ve rehberi olmadan, aydınlatıcı bir kitabı yokken Allah hakkında tartışanlar var.

21- Onlara: ''Allah'ın indirdiğine uyun!" denildiği zaman: "Biz, babalarımızın üzerinde bulunduğumuz (onların gittiği) yola uyarız, "derler. Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse? (Yine mi uyacaklar?)

22- Kim güzel davranarak kendini Allah'a verip O'na teslim olursa, gerçekten en sağlam kulpa yapışıyor demektir, sonunda bütün işler Allah'a döner.

Kur'an'ımız fazilete işte böyle davet eder, insanın değerini anlatır.

Kur'an-ı-Kerim, insanın, mahlukâtın en şereflisi olduğunu beyan etmiş, onun onurunu kıracak, insan kalbini incitecek davranışları yasaklamıştır. İnsanın izzeti nefsi, haysiyeti her şeyden üstün tutulmuştur. Ahlâk-ı Fâzıle adı verilen güzel ahlâk ve huylar sayılırken bunlar çok güzel dile getirilmiştir.

İnsanlar servetçe birbirinden farklıdır. İhtiyaç içinde olanları gözetmek, muhtaç olan yoksullara yardım etmek, dinî bir borçtur. Ancak bunu yoksulu incitmeden yapmak, onun kalbini kırmamakta ayrı bir borçtur. Hele dilenmeye tenezzül etmeyen, başkalarına avuç açmayı onur kırıcı bulan yoksullar da vardır. İşte İslâm bunları anlatırken bakın ne diyor:

"Sadakalarınızı şu fakirlere verin: Onlar ki, Allah yolunda kapanıp kalmışlardır, yeryüzünde gezip dolaşmıya güçleri yok. Bilmeyen kimse, onurlarını koruduklarından isteyemedikleri için, onları zengin sanır. Sen onları yüzlerinden, simalarından tanırsın. Onlar yüzsüzlük edip insanlardan bir şey isteyemezler. Yaptığınız hayrı, sarfettiğinizi Allah bilir. " (Bakara: 273)

Diğer bir sûrede infak, başkalarını gözetmek, muhtaçlara vermek şöyle beyan olunmaktadır:

"Onlar, yoksula, yetime ve esire seve seve yemek yedirirler. "Biz size ancak Allah rızası için yediriyoruz ve sizden bir karşılık ve teşekkür bile beklemeyiz, derler. " (Dehr: 8-9)

Karşılığında bir teşekkür bile beklemeden vermek, bu ne yüce bir duygudur.

"Kavl-i ma'rûf, tatlı bir söz ve bağışlama, başa kakılarak verilen sadakadan çok daha hayırlıdır. "(Bakara: 263)

"Başa kakarak ve eza ederek sadakalarınızı iptâl etmeyin" (Bakara: 264).

İşte Kur'an-ı Kerim yoksulları gözetme, yardım etme konusunda da böyle yüce usüller getirmiş, yufka kalpleri incitmeden hoş etme yolunu göstermiştir.

Kur'an-ı Kerim, mü'minlerin vasıfları ve duâlarını çok veciz bir surette beyan eder. Onların Allah'a bağlılıkları, teslim olup her şeyi O'ndan diledikleri, bir çok âyetlerde zikrolunur. Bunlar diğer kitaplardakilere benzemez, samimiyet ve tam teslimiyet doludur. Bazılarının meâllerini beraber okuyalım:

"Allah kimseye gücünün üstünde bir şey teklif etmez, herkesin kazandığı iyilik kendine, kötülük de kendinedir. Onlar; Rabbimiz, unutur veya yanılırsak bizi sorumlu tutma, Rabbimiz, bize, bizden öncekilere yüklediğin gibi, ağır yük yükleme. Takat getiremiyeceğimiz yükü bize yükleme, Allah'ım. Bizi affet, bizi bağışla, bize acı. Sen bizim Mevlâmızsın. Kâfirler toplumuna karşı bize yardım et." (Bakara: 286)

"Onlar ki, Rabbimiz biz inandık derler, bizim günahımızı bağışla, bizi Cehennem azabından koru. Onlar sabır ederler, doğrudurlar, boyun eğip niyaz ederler, Allah için harcarlar, seher vakti istiğfar ederler." (Ali İmran: 16-17)

"Onlar ki, ayaktayken, otururken, yanları üzereyken Allah'ı anarlar, göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler ve Rabbimiz, derler, bunu Sen boş yere yaratmadın. Sen ne yücesin. Bizi ateş azabından koru. Rabbimiz! Sen bir kişiyi ateşe sokarsan, onu perişan edersin, zalimlerin asla yardımcısı yoktur. Rabbimiz! biz: Rabbinize inanın diye imana davet eden bir davetçi işittik ve hemen iman ettik. Rabbimiz, bizim günahımızı bağışla, kötülüklerimizi ört, iyilerle beraber canımızı al. Rabbimiz, bize ve peygamberlerine va'dettiklerini ver, kıyamet günü bizi yüzüstü bırakma. Zira Sen va'dinden asla caymazsın." (Ali-İmran: 191-194)

"Tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, seyahat edenler, rûkû' ve secde ederler, iyiliği emredip kötülükten men ederler ve Allah'ın yasak sınırlarını koruyanlar var ya, o mü'minleri sen müjdele. " (Tevbe: 112)

"Rabbim, beni ve soyumu namazını kılanlardan eyle, Rabbimiz, duamızı kabul et. Rabbimiz, hesabın görüleceği o günde: beni, anamı, babamı ve bütün mü'minleri bağışla."

"Bizim âyetlerimize o kimseler inanır ki, onlar kendilerine, hatırlatıldığı zaman, hemen secdeye kapanırlar, Rabblerini hamd ile teşbih ederler ve asla büyüklük taslamazlar. Onların yanları yataklardan uzak kalır, korku ve ümid içinde Rabblerine dua ederler. Kendilerine verdiğimiz rızıktan hayra harcarlar. Yaptıklarına karşılık olarak onlar için gözler aydınlığı niteliğinde, nice nimetler sakladığımızı kimse bilemez. Hiç inanan kimse, fâsık olan gibi olur mu, elbette

bir olamaz." (Secde: 15-18)

"Rabbimiz Allah'tır, deyip sonra da dosdoğru olanların üzerine melekler iner ve: Korkmayın, üzülmeyin, size va'dolunan Cennet'in müjdesini alın, derler. Biz dünya hayatında da, âhirette de sizin dostlarınızız, orada size canlarınızın çektiği her şey var, orada istediğiniz her şey mevcut. Bütün bunlar size,

bağışlayan ve esirgeyen Allah'tan bir lütuf ve ihsandır. Allah'a davet eden, iyi işi yapan ve: Ben, müslûmanlardanım diyenden daha güzel sözlü kim olabilir? İyilik ve kötülük bir olamaz. Sen kötülüğü en iyi olanla sav, o zaman bakarsın ki, seninle arasında düşmanlık olan kimse, yakın bir dost oluvermiş. Buna ancak sabredenler erişebilir ve bu ancak büyük nasip sahibi olup o hazzı tadan kimselere vergidir. " (Fussilet: 30-35)

İyilikle kötülüğün asla bir olmadığı ve hele kötülüğü iyilikle savmanın iyi neticelerinin bu yolda beyanı ne güzel bir fazilet dersidir. Bunu ancak imandan nasibini alıp üstün bir hazza erenler yapabilirler ve onlar Allah'ın en bahtiyar kulları sayılırlar. İşte Kur'an-ı Kerim'in insanlığa öğrettikleri fazilet dersleri hep böyle yüce şeylerdir.

Kur'an-ı Kerim, Kitap ehli olan Yahudi ve Hıristiyanlara çağrıda bulunup onları Allah'tan başkasına tapmamak hususunda bir kelime etrafında birleşmeye davet etti. Fakat buna pek azı kulak verdi, diğerleri inatlarında devam ettiler. Halbuki, ellerindeki Tevrat ve İncil'de son Peygamberin vasıfları bildirilmişti, onlar O'nu tanıyorlardı. O'na uyanları A'raf sûresi şöyle anlatır:

"Onlar ki, yanlarındaki Tevrat'ta ve İncil'de vasıfları yazılı buldukları Resule, O ümmi peygambere uyarlar. O peygamber onlara iyiliği, güzel ve iyi şeyleri emreder, kendilerini kötülükten meneder. Onlara güzel ve temiz şeyleri helâl kılar, çirkin ve murdar şeyleri haram eder. Üzerlerindeki ağır yükleri, zincir ve bağları kaldırıp atar. Onlar ki, O'na inandılar, O'nu destekleyip saygı göster-diler, O'na yardım ettiler, O'na ve O'na indirilen Nura uydular, işte kurtuluşa erenler bunlardır."(A'râf:157)

KURANDAKİ YÜKSEK NEZAHET

Kur'an-ı Kerim'in nazmı celili öyle bir yüksek fesahat ve belâgatı haizdir ki, onun âhengi beyanı karşısında herkes secdeye varıp "Bu Kitap Allah'ın indirdiği bir Kitaptır" diye itiraf eder. O engin bir icazdır. Tam mânasiyle mucizdir. Fikir ve âhenklerin haşır neşir olduğu bir engindir. Beşeri salâha götürüp refaha kavuşturmak bakımından Kur'an'ın beyanatı, eski hükemanın ifadelerinden çok daha yüksektir. Kur'an mahlûkun Hâlikına karşı vazifelerini öyle tanzim eder ki, ruhu ve kalbi tamamiyle tatmin eyler. Beşerin maddî ve mânevi, ruhanî ve cismanî ihtiyaçlarına cevap verir. Aklı ve dimağı tatmin eder. Kalplere îman, ruhlara iykan verir. Dimağlara ışıktır, akıllara rehberdir.

Kur'an'ın üslûbu edebiyatçılara edep kaynağı, lisancılara kelime hazinesidir. Haiz olduğu içtimaî ve hukukî esaslar, ahlâkî kaideler, adlî nizamlar pek yüksektir. Şark ve garbın en güzide dimağları ondan nur alıyor, en yüksek kafalar onunla meşgul oluyor, elfazını tefsir ediyorlar, mânasını izah eyliyorlar. Muharrirler onun âyetleriyle sözlerini süslüyorlar. Dünyada hiç bir kitap etrafında bu kadar eser yazılmamış, hiç bir kitapla bu kadar meşgul olunmamıştır. Kur'an'ın gördüğü hürmet ve takdis, başka hiç bir kitaba nasip olmamıştır.

Kur'an-ı Kerim gökten inen vahiy seslerinin en güzeli olup insanlara da her şeyin en güzel ve mükemmelini vermiştir. En temiz ve iyisini seçmiştir. Her emri hak, her buyruğu açıktır. Teslis akidesi gibi gölgeli şeyler yoktur. İslamiyette mukaddes sular, şarabı takdis etmeler, şayanı teberrük eşya, azizler ve putlar, itirafı zünüb, çırıl çıplak suya sokup vaftizler, aforozlar yoktur. Allah cennetin anahtarlarını kimseye teslim etmemiştir.

Kur'an'daki kıssalarda ve hikâyelerde son derece nezahet vardır. Kaba saba şeyler yoktur. Baştan başa edeb ve kemaldir. Müstehcen kelimeler yoktur. Tevrat ve İncil'de ise edebe mugayir ve ahlaka zıd sözler vardır. Hazreti Lût'un kızla-riyle olan hikâyesi nedir? Hele Süleyman'ın o "Uğniyetül-Egâni" si nedir? O gibi müstehcen kelimeleri havi edebî eserlerin neşrine bugün bile mevzuat müsaade etmez! Kur'an'da ise edeb ve terbiyeye muhalif tek bir şey gösterilemez. Alenen söylenmesi nezaketsizlik sayılan şeyleri mecaz ve kinaye yoliyle anlatır. Hazreti Şuayb'ın kızlarından bahsederken kullanılan şu üslûba bakın:

"Bir tanesi utana utana yürüyerek geldi de seni babam çağırıyor dedi."

Hicap ve hayâ, namus ve iffet mümessili bir yürüyüş. Burada gösterilen edeb ve nezahete bak. Kibarlığa ve nezakete bak. Bir genç kızın en büyük ziyneti olan mahcup tavır, utangaçlık halidir.

"Utanarak mahcup bir yürüyüşle geldi."

Bu üç kelimenin ifade ettiği mâna pek derindir. Kur'an'ın mucizesi hep böyledir. Bir yabancıya söz söylerken utancından renkten renge giren bir masum kız hâli.

İşte edebi kemal buna derler. Kemali edep te budur. Kur'an'da böyle şeyler var. Kur'an böyle ders veriyor. En güzel fikirleri, en yüksek bir âhenkle anlatır. Ruhları sarar ve sarsar. En katı kalpleri fetheder. Kin ve nefret kusanları birbirine ısındırır ve kaynaştırır. Hakka boyun eğmeye mecbur eder.

Yedi Askı sahiplerinden, fesahat ve belâgat meydanının yiğitlerinden olan Şâir Lebid, Kur'an'ın belâgat ve fesahatı karşısında susmuş, şiirden vazgeçmiş, "Bu Allah Kelâmıdır" diyerek Müslüman olmuştur.

İmrül-Kays'ın kız kardeşi de ağabeyinin askısını kendisi eliyle indirmiştir. Kur'an'ın belâgatı öyle yüksektir.

Kur'an koca bir şirk dünyasına karşı Allahın birliğini ilân etmiştir ve 23 sene gibi çetin bir mücadele ile bu yüce hakikati kabul ettirmiş, bütün dünyaya yaymıştır. Akıl, mantık, felsefe bundan başkasını mı söylüyor? Allahın birliği hususunda Kur'an'a kim karşı gelebilir? Kur'an her şeyin en güzelini, bütün faziletleri emretmiştir. Allaha teslimiyet, doğru dürüst hareket, temiz ahlâk, insaf, merhamet, öksüzlere, kimsesizlere şefkat, kadınlara hürmet tavsiye eder. Kadına lâyık olduğu mevkii vermiştir. Ona bir çok haklar bahşetmiştir.

Kur'an samimiyet ve hakkaniyet kitabıdır. İçe akan sıcak bir ifade ile hitap eder. O âdeta ruhtur. Ruhtan kopmuş bir nurdur.

O Ruhu Emin vasıtasiyle gelen bir vahiy olduğu için ruha akar. Ruhları cezbeder. Meftun kılar. Necaşinin papazları onu dinledikleri zaman ağlamışlar, gözlerinden yaşlar boşanmıştır.

Kur'an'ın getirdiği içtimaî nizam çok yüksektir. Cemiyeti kemiren her kötülüğü menetmiştir. Zina, fuhuş, sarhoşluk, katil, yalan, iftira, zulüm, gadir, israf, hırs, hiyanet, gıybet, zem, vesaire gibi kötü şeyleri yasak etmiş, haram kılmıştır.

Kur'an'ın yasak ettiği şeylerin içinden bir tanesinin olsun iyi olduğunu kim iddia edebilecek? Var diyenler göstersinler. Fikirler ne kadar inkişaf ederse etsin, Kur'an daima onların üstünde kalacaktır. O, beşerin saadet rehberidir.

Kur'an daima terakkiye sevkeder. "Babamızdan böyle gördük!" diyerek eskiliklerden, kötülüklerden ayrılmayanları ayıplar. Körü körüne taklidin şiddetle aleyhindedir. O uyuşturucu bir kitap değildir. Öyle olsaydı Afrika sahillerinden Endülüs'e koşan atların nal sesleri gelmez, mızraklarının ucu parlayan ordular Asya ortalarında nâra atamazlar, Avrupa'nın içlerine Tuna boylarından atlarının yeleleri savrularak koşuşan akıncıların atları oralarda kişneyemezdi.

Müslümanlar, Kur'an'ın mânasından ziyâde elfazına ehemmiyet vermeğe başladıktan sonra bu hâle düştüler. Ruhu ve özü ihmal ettiler.

Kur'an hiç bir zaman ilim ve fenne aykırı bir vaziyet almaz. Onun taalimi, kavanini tabiiyeye uygundur. Fenni hakikatları inkâr etmez. O bir mucizei akliyedir. Akla karşı gelen hiç bir yeri yoktur. Daima aklı öğer. "Akıllı olanlar bunu anlar" der. Eski Peygamberlerde olduğu gibi harikulâde ahvalile insanları şaşırtmaz. Akıl ve fikir ile fıtrat dairesinde tabiî kanunlar içinde yürür. Kur'an mânevî bir mucizedir, Peygamberin mucizesi Kur'an'dır. Müşriklerin harikulâdelikler istemelerine: "Süphane Rabbi hel küntü illâ beşeran Resûlen" diye cevap veriyor.

İmam Busîyrî'nin "Kasidei Bür'e" sindeki bir sözü çok mânalıdır ve dikkate değer:(8O)

''Bizi şüpheye düşürecek şeylerle imtihana çekmemiştir, bize acımıştır."

Kur'an-ı Kerim'in insanlığa bahşetmiş olduğu yüce hakikatlardan bir kısmı da uhuvvet, müsavat, hürriyet, adalet prensipleri gibi Avrupa'nın Fransız Büyük İhtilâlinden sonra tanınmağa başladığı, bir çok insanların ise maalesef hâlâ vücudundan bile haberdar olamadıkları yüksek kıymetlerdir.

İslâmiyet eski çağların karanlık ve karışık devirlerinde müsavat prensibini çok esaslı olarak kurmuştur. Müşrikler bu dine niçin karşı durmuşlardı? Ne putlarına acıdıklarından, ne de atalarının dinine sadakatlarından değil. Yeni dinin getirmiş olduğu müsavatı hazmedemiyorlardı. Ellerinden imtiyazlarının gitmesinden korkuyorlardı. Çünkü İslâmiyette tam müsavat vardır. Bir köle ile bir hükümdar arasında fark yoktur.

Hukûkan bir çobandan farkı yoktur bir şehinşâhın.

Bilâl Habeşi, Peygamberin müezzinidir, köle oğlu Üsâme ordu kumandanıydı.

Irk ve renk farklarını da kökünden söküp atar.

"Ey insanlar, sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Sizi birbirinizi tanıyasınız diye kabilelere, sülâlelere ayırdık, Allah nezdinde en şerefliniz en muttaki olanınızdır."

İnsanlık renk ve ırkla ölçülmez. Takva ve fazilet ile ölçülür. Şeref budur.(81)

Müşrikler işte bu müsavatı çekemiyerek hased ve asabiyet hislerine mağlûp olarak bu dine karşı gelmişlerdi. Beyhakî'nin rivayetine göre: Ebu Cehl asabiyet ve hased dâiyesiyle, "Gökten vahiy gelen Peygamberi çekemediğinden inan-mayız," demişti.

Tuleyha da Müseylime'ye:

"Ben şehadet ederim ki sen bir yalancısın, Muhammed sadıktır. Fakat Rabbinin yalancısı, bize Mudarın sadıkından daha sevgilidir." demişti.

Tavaf esnasında eteğine bastığından dolayı bir Müslümana tokat atan kodaman, Halife Ömer tarafından müsavi muameleye tâbi tutulduğundan bunu hazmedemiyerek soluğu hudut dışında almıştı. İslâmiyet işte böyle tam bir müsavat kurmuş ve onu tatbik de etmiştir. Bugün hâlâ demokrasinin yatağı ve alemdarı olan Amerikada renk mücadelesi yapılıyor. Bazı hususlarda müsavata riayet olunamıyor. İslamiyet ise renk ve ırk farkını 14 asır evvel kökünden kazımıştı.

Şu mübarek sese kulak tutun: Tarih böyle bir ses duymuş, insanlığın kulağına böyle kudsî bir ses çalınmış mıdır?

"De ki, ey ehli kitap, geliniz, aramızda birleşeceğimiz bir kelimeye! O da: Allahtan başkasına kulluk etmemek, ona hiç bir şerik koşmamak, Allahtan gayrı içimizden bazılarını Tanrı edinmemektir. Şayet onlar yüz çevirirlerse deyiniz ki, şahit olun, biz Müslümanız." (Ali İmran: 64)

Kur'an sair dinler erbabına hürriyet vermiştir. O karanlık devirlerde hürriyet esasını kurmuştur, "Lâ ikrahe fid-din: Dinde zorlama yoktur." "Ütrukûhüm ve ma yedinun, lehüm mâlenâ ve aleyhim ma aleyna" düsturdur. İslâm ülkesinde yaşayan diğer din erbabına ehli zimmet adını verir. Onları himayeden âciz kalınca cizye bile almayı helâl görmez.

"İslâmın Uyanışı'' (82) eserinde A.Metz der ki:

"Orta Çağlarda İslam ülkelerini Hıristiyan Avrupa'dan ayıran cihet şudur: İslâm ülkelerinde İslâmiyetin gayri diğer dinlere kanan bir çok kimseler yaşarken Avrupa'da böyle değildi. İslâm ülkelerinde kiliseler, manastırlar, havralar hükümetin sultasından hariçmiş gibi durdular; sanki memleketin bir parçası değilmişler gibi devam ettiler. Bu hususta kendilerine verilen ahidlere, imtiyaz ve haklara dayandılar. Yahudiler ve Hıristiyanlar; Müslümanların yanıbaşında yaşadılar. Böylelikle Avrupa'nın Orta Çağlarda tanımadığı müsamahakâr bir muhit meydana geldi. Yahudiler ve Hıristiyanlar kendi dinlerine inanmakta hürdüler. Ancak Müslüman olduktan sonra tekrar irtidad ederlerse o zaman ölüm cezasına çarptırılır. Halbuki Bizans memleketinde Müslüman olan bir kimsenin cezası ise öldürülmekti."

Emile Dermenghem "Hayatı Muhammed" nam eserinde Müslümanlarla Hıristiyanlar arasındaki münaferete Hıristiyanların sebep olduğunu söyler. Endülüs'te Hıristiyanlar, Müslümanları kılıçtan geçirdiler. Devletin tanzim ettiği bir katliâm İslâm ülkelerinde olmamıştır. Halkın galeyanı başka.

Hiç bir Müslüman, Hıristiyan Peygamberini tahkir etmez. Fakat Hıristiyanlar boyuna Müslümanların Peygamberine dil uzatırlar. Her Müslüman, her Peygamberi hürmetle anar. Musa ve İsa isimlerini anınca "Aleyhisselâm" diyerek salât ve selâm gönderir. Bunu başka hangi din erbabı yapar? Müslümanlar Hıristiyanlara üstün ve galip oldukları zamanlar da böyle müsamahakâr hareket etmişlerdir. Hıristiyanlar hâkim vaziyete geçince hemen Müslümanlara tahakküme başlarlar.

Hıristiyanlar, akın akın Şark ülkelerine gelip Müslümanların öz diyarında Müslümanları kendi dinlerinden vazgeçirmeğe çalışıyorlar. Misyonerler kol kol geziyor. Dini kollejler dolu, lâik Fransa bile hariçte misyoner kullanıyor. Müslümanlar, bir Hıristiyan devletinde din propagandası yaptıkları yok. Din hürriyetine sadıktırlar. Hanefiye uleması, bir zımmi öldüren Müslümanın kısasen katline fetva vermiştir.

İslâmiyet kardeşlik dinidir. "Mü'minler birbirinin kardeşidir." Adalet hakkındaki naslar çok kat'îdir. "Allah adaletle emreder." "İnsanlar arasında hüküm ettiğiniz zaman adaletle hüküm etmenizi emreder." Bu âyetler birer adalet ve hakkaniyet fermanıdır.

Hazreti Peygamberin Veda Haccında söylediği hutbesinde beşeriyete ilân ettiği talimat çok yüksektir. Bunlar Hukuku Beşer Beyannamesinden çok önce

olduğu gibi çok da üstündür. Cemiyetlidir. Birleşmiş Milletlerin İnsan Hakları Beyannamesi eskinin noksanlarını tamamlamaktadır: "Barışa Davet" Hazreti Kur'an:ادخلوا السلم ولا تتبعوا خطوات الشيطان "Toptan sulha girin, şeytanın adımlarına uymayın, onun izinden gitmeyin" der. والصلح خير "Sulh hayırlıdır."

O mahzı hayırdır.

Mücadele için en güzel yolu gösterir: Hikmet ve Mev'izai hasene ile Hakka davet edilir.

"Rabbinin yoluna hikmetle, güzel mev'iza ile davette bulun ve onlarla en güzel tarzda mücadele et."

Kur'an'ın kurmuş olduğu yüksek ahlâk hakikaten şayanı hayrettir. En büyük mütefekkirleri bile hayran bırakır. Kur'an'ın ahlâkı, insanlık için meseli âlâdır, nümunei imtisaldir. En büyük örnektir.

Hazreti Peygamberin ahlâkı kendisine sorulunca Hazreti Ayşe boş yere: "O'nun ahlâkı Kur'an'ın ahlâkı(وانك لعلي خلق عظيم ) "Ve İnneke le alâ hulükın azim." diyor. "Sen

şüphesiz en büyük ahlâk üzeresin." Hazreti Peygamber de "Ben mekârimi ahlâkı tamamlamak için gönderildim." diyor.

"Müslümanlık ahlâk güzelliğinden ibarettir."Kur'an-ı Kerim'in istediği gibi insan olabilmek beşeriyet için en büyük gaye, ahassı âmâl olmalıdır. Bu yüce mefkürenin tahakkuku en büyük saadettir. Fevzi azîm odur. Yukarıda tercümesi geçen âyetlerde tasvir olunan Kâmil insana bak. İnsan işte öyle olur. İnsan öylesine denir. Kalanı insan müsveddesidir.

İslamiyet müsamahakârlık hususunda da örnekler verir. Müsamahanın fazileti hakkındaki şu âyete bak:

"İyilik ile kötülük asla bir olamaz, müsavi tutulamaz. Kötülüğe en güzel şeyle karşı gel. Bir de bakarsın ki, seninle arasında düşmanlık olan kimse candan bir dost gibi olur."

Müsamahakârlığın, tatlı sözün ve iyiliğin faziletini bu kadar güzel tasvir eden başka söz var mı?

_________

(80) İmam Busîyrî'nin kasidesi, "Kasidei Bürde" diye şöhret bulmuşsa da o "Kasidei Bürde" -değil, "Kasidei Bür'e" dir.

امن تزكرو جيران بذي سلمي "Emin tezekküri ciranın bizi selemi مزجت دمعاً جري من مقلة بدم Mezecte dem'an cerâ min mukletin bidemi.

diye başlar ve 162 beyt tutar. Türkçe muhtelif tercüme ve şerhleri vardır. "Kasidei Bürde" ise Hazreti Peygamberden af istemek üzere Şair Kâab Bini Züheyr'in Huzuru Risalette okuduğu kasidedir:

بانت سعاد وقلبي اليوم مقبول "Bânet Suâdu ve kalbil-yevme mekbûlü ميتم اثرها لم يكد مقبول Müteyemmün israhâ lem yükde mekbûlü.

diye başlar. Bunun da tercüme ve şerhleri vardır. Nedense bu iki kasidenin isimlerini birbirine karıştırıyorlar.

(81) "Arabın, Arap olmayana, Arap olmayanın da Arab'a bir üstünlüğü yoktur. Üstünlük takva iledir.'' Hadis-i Şerif

82) Bu eser Alman A. Metz tarafından Almanca yazılmıştır. Cemal Köprülü tarafından Türkçe tercümesi Ülkü mecmuasında çıkmıştır. Hüdabahş tarafından Almancadan İngilizceye tercüme olunmuştur. Arap, Hind âlemi eseri İngilizcesinden daha çok tanır.

İLİM VE DİNİN ÖZELLİKLERİ

KUR'AN VE İLİMLER İSLAMDA DİN VE İLİM NİZÂI YOKTUR

ولا رطب ولا يابس الا في كتاب مبين (قرآن

"Dinsiz İlim Topal, İlimsiz Din Kördür."( (Einstein)

İLİM VE DİNİN ÖZELLİKLERİ

Bu bahse de kısaca temas etmek isterim. Her şeyden önce şunu bilelim ki, bizim Peygamberimiz de diğer Peygamberler gibi fennî hakikatleri talim için gönderilmiş değildir. Bunlar peygamberlerin vazifelerinden vahye bağlı olmayıp akılla bulunur ve bilinir şeylerdir.

İlim ve fen âletlerin yardımiyle, tecrübe ve müşahedeye dayanarak yapılır. Bunlar nübüvvet meselelerinden değildir. Peygamberlerin vazifesi kimyagerlik ve makinistlik olamaz.

İşte bundan dolayı Kur'an-ı Kerim bir fen mecmuası değildir. Vahiy, akıl ile bilinemiyecek hususları bildirir. Din, halkı irşad ve Hakka hidayet içindir. Bizi tabiattan değil, tabiatın mâverasından haberdar eder. İlâhiyât, nebeviyât(83) gibi semiyâta başkasından işitmeye dayanan şeyleri bildirir. Salâh ve felâha ulaştırmak için Kur'an tabiat ilimlerinden söz açarak, Halika delâleti itibariyle kâinattan bahseder. Kâinattan bahsetmek asıl maksat, âyetin mâsika lehi değildir. İşaret ve remz yoliyle müsbet ilimleri de anlatır. Kâinattaki hâdiselere işaret eder.

İşte bu itibarla Kur'an'da ilim ve fenden bahis vardır, deriz.

Hele şu muhakkaktır ki, Kur'an fenne, müsbet ilimlere karşı asla vaziyet almaz, Kur'an'a aykırı hiçbir fennî hakikat yoktur ve olamaz. Kur'an ilme teşvik eder.

Bu hususta Hamdi Yazır tefsirinde diyor ki:

"Yine itiraf etmek lâzım gelir ki fünunun tecrübe sahasındaki keşfiyat ve tatbikatı ilerledikçe bunlar Kur'an'ın mazmunlarına aykırı gitmemiş, bilâkis bir çok âyetlerin daha iyi vuzuh ile anlaşılmasına hizmet eylemiştir. Eski heyet nazariyeleriyle yeni heyet nazariyeleri Kur'an bakımından mukayese edildiği zaman eski heyete nazaran tevile sapılması lâzım gibi görünen nice âyetleri yeni heyete nazaran tevile gidilmeksizin zahirî veçhile anlamak daha ziyade sühulet kesbetmiştir.'' (84)

Yine aynı müfessir "Kur'an'ın kâinat hakkındaki tenviratı asr-ı hazır heyet fikrinden çok yüksek" olduğunu söylüyor.(85)

Kur'an'ın kurduğu yüksek esaslardan biri de kâinata nazar, mahlûkatı teemmül, hilkati tefekkürdür.

Bu ne ulvi bir şeydir: "Ve Yetefekkirûne fi Halkıssemâvâti Vel-Ard." Bu tefekkür yoliyle Ulu Yaradana ulaşarak "Rabbenâ mâ halakte hâzâ bâtılâ" diye iykanla Allaha niyaz etmek, kâinatın bedayii sun'ı karşısında hayran kalıp Hâlikın kudreti önünde tebcil, tekbir ve tazim ile eğilmek.

İşte kâinatı tefekkür Allaha götürür. "Tefekkür gibi ibadet yoktur." Onun için bir çok âyetlerde kâinata bakıp ondaki ibret levhalarını süzmek, gözden geçirmek tavsiye olunur. Şu âyeti beraber okuyalım:

ان في خلق السموات والأرض...... لايات لأولي الألباب

"Hiç şüphesiz ki, göklerin ve yerin yaradılışında; gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, insanlara yarar şeylerle denizde akıp giden gemide, Allahın yukarıdan yağmur suyu indirip de onunla arzı ölmüşken diriltmesinde, yer üzerinde debelenen hayvanatı yaymasında, rüzgârları değiştirmesinde, gök ile yer arasında müsahhar bulutlarda, şüphesiz bunlarda da akıllı olan bir kavim için elbette âyetler vardır. "(Bakara Sûresi)

İnsan bu âyeti gördükten sonra Kur'an'ın aleyhinde nasıl bulunabilir?

Ulûmu Kevniyyeden varlıkta olanlardan bahsetmekten maksat kudreti kâinatı saran Allah'ın azametini göstermektir. Kâinatta Allahın halkettiklerinden, uçsuz bucaksız âlemlerden, bilip bilemediğimiz şeylerden, ay, güneş, gece, gündüz, yeryüzüne serpilen çeşit çeşit hayvan ve nebatlar, gökler ve ziynetleri olan yıldızlardan, başları göklere yükselen dağlardan, dağlar gibi gemilerin yüzdüğü denizlerden, binek olarak kullandığımız hayvanlardan, rüzgârlardan, yağmurdan, rüzgârın önünde sürüklenen bulutlardan, şimşekten, şırıl şırıl akan nehirlerden, bize müsahhar olan her şeyden ve her şeyden bahis vardır.

Bu kâinattaki şeylerin hepsi insan oğluna faydalanmak için yaratılmış ve ona müsahhar kılınmış. Bunlara bakıp incelemeyi, düşünmeyi, ibret almayı tavsiye eder. Böylelikle aklını kullanarak işletsin, yeni yeni şeyler bulsun, kolaylıklar icad etsin. Âyetlerin hepsinin sonunda bakın ne deniyor:

"Bunda aklını kullanan bir kavim için âyetler, ibretler vardır.''

Aynı mâna şu âyetlerde de tekrarlanıyor:

ان في ذلك لا يات لقوم يعلمون :Bilenler"

ان في ذلك لايات لقوم يتفكرون Düşünenler"

ان في ذلك لا يات لقوم يفقهون : Anlayanlar"

ان في ذلك لا يات لقوم يتذكرونHatırlayanlar"

ان في ذلك لا يا ت لقوم يوقنون İykan edenler"

ان في ذلك لا يات لقوم يئمنون İman edenler"

İşte böyle Kur'an: "Kâinata bakın!" diyerek gözü açar. Ondan faydalanmaya sevkeder. Aklı uyuşturmaz, parlatır. Düşündürür. Böylelikle ilim ve fenne, sanayie hazırlar.

"Biz Kur'an'ı sana her şeyi beyan için indirdik." (Nahl Sûresi: 89)

"Biz kitapta hiç bir şey eksik bırakmadık." (En'am Sûresi)

"Ne yaş, ne de kuru hiç bir şey yoktur ki her halde Kitabı Mübinde olmasın.''(En'am)

Âyetlerinin işareti veçhile işte bu gibi itibarlarla Kur'an'da bütün ilimler var demektir. Nasıl ki bir çekirdeğin ve tohumun içinde o nebatın bütün şekli mevcut ise Kur'an'da da bütün ilimlerin nüvesi vardır, İbni Mesud "Kur'an'da her şeye dair ilim indirilmiş ve her şey beyan olunmuş'' demiştir.

Bir Arap şairi derki:

"İlimlerin hepsi Kur'an'da vardır, fakat insanların anlayışlarında kusur var." Kur'an ilimlere esas itibariyle işaret etmiştir. Bazı misaller verelim:

Tabiatta her şeyin muayyen bir miktarı vardır. Bir kanun ve düstur dahilin-dedir. Hiç bir şey tesadüfe bağlı değildir. Muayyen kanun dairesinde olur.

انا كل شيئ خلقناه بقدر ''Biz herşeyi bir ölçüye göre yarattık.'' "İnna Külle Şey'in Halâknahu bi kader." Bu kanun değişmez.

فلن تجد لسنة الله تبديلا "Felen tecide Lisun-netil-lâhi tebdilen" Sünnetullah

için değişmek yoktur. İlim her şeyin esasıdır. "Hiç bilenlerle bilmeyenler müsavi olur mu?", "Kör ile gören bir midir?" Akide delile dayanır. Bürhansız ve delilsiz bir şeye tâbi olmak yoktur. Bürhan yoksa iykan ve itmi'nan da yoktur. "Bilmediğin bir şeyin ardına düşme. Kulak, göz, kalb bunların hepsi ondan mes'ul olurlar." İşte Kur'an böyle esaslar kuruyor ve kâinata bakarak Hâlikın azamet ve kudretini düşünmeye akıl ve fikir sahiplerini, dâvet ediyor.

_______

(83) Nebeviyat: Peygamberler ve Peygamberlik hakkındaki bilgilerdir.

(84) M. Hamdi Yazır, Kur'an Dili, c. VII, s. 5195.

(85) Aynı Kaynak, c. I, s. 307

KURANDA İLİM VE FENNE AİT İŞARETLER

Ulûmi tabiîyye, eğer dudak ucuyla tadılırsa Allahtan uzaklaştırır. Eğer kana kana içilirse Allaha ulaştırır." (Bacon) "Tabiî ilimler dine aykırı değildir. Din, sahih ilim bahçesine köklerini saldıkça gelişir. Doğru ilim, dini takviye eder."

(Herbert Spencer)

"Kur'an'da ilimlere ve fenlere işaret vardır" derken bilinmesi gereken bazı hususları da burada kaydetmeden geçemiyeceğim:

19. asrın yetiştirdiği büyük müfessir Âlûsî'nin dediği gibi: "Âyetlerin hemen felâsifenin her dediğine, fenne tatbika kalkışmamalı. Çünkü ilim ve fen değişiyor. Nazariye ve faraziyeler altüst oluyor. Henüz nazariye halinde olan bir şeyi dinî akidelere karıştırmış oluruz..." Onun için Kur'an'ı her asrın ilim ve fennine tatbika kalkışmak mahzurdan sâlim değildir. Fennin nazariyeleri değişiyor, değişmeğe mahkûmdur. Değişmezse zaten terakki de olamaz.

T.G. Masaryk "Nazariyesiz ilim vücudunun âzasını bir müddet besledikten sonra kuruyup düşen yapraklar gibidir" demektedir.

Voltaire de alaylı bir ifade ile: "Nazariyeler fareler gibidir, dokuz delikten geçerler, fakat onuncu delikte yakalanırlar." demişti.

Kâinat bir mahşeri şuûnat, olaylar çalkantısı, dalgaları içinde çalkanmaktadır. Esrarla örtülü âlemler, varlıklar, uçsuz bucaksız fezada yüzüyor. Sabit bir nizam içinde daimî tahavvül var. İlim namına bir şeyler yapılır, evvelâ tapılır, sonra yıkılıp atılır. Bir nazariye gidip yerine başkası gelir.

Bu şimdiye kadar böyle olduğu gibi şimdiden sonra da böyle olacaktır. İlim düşe kalka, daimî bir tekâmüle doğru yürümektedir. Tıbbın babası sayılan Calinos bugünkü tıbbın emekleyen bir çocuğu gibidir. Bugünkü ortamektep talebesi Euclid'ten daha çok hendese bilir. Newton'un önüne bir elmanın düşmesiyle, asırlardanberi kurulduğu yüksek tahtından Batlamyus da düşüverdi. İkibin senedir beşerin ilk hocası: "Muallimi Evvel" diye tapılan Aristo hakkında bakarsın bir Russel çıkar, "Aristo beşerin başına gelen belâlardan biriydi"der. Fakat Darwin başka bir belâdır. Yarın Einstein hakkında ne denecek acaba?

Eskiler heyulâ, süret, cevher, âraz diye tutturdular. Bir makülâtı aşere'dir gidiyordu. "Anasırı Erbaa"(86) dediler, taş diktiler, su ve hava tahlil edilince onlar unsur olmaktan çıktı. Mendelef de kocaman bir unsur cedveli ile meydana çıktı. Demek her şey değişiyor!..

19'uncu asırda keşifler, icatlar ve ihtiralar çoğalınca ilme biraz gurur geldi. Yeni yeni keşifler, âlimleri fazlaca şımarttı. Çocukcasına bir yaygara kopardılar: "Kâinatın sırrı çözülüyor, ezelî muamma hallolunuyor!" diye bastılar nârayı!

Halbuki ilim hep o idi. Aynı kanunlar. Yeni keşiflerle kâinat muamması çözülmüş değildi. Âlemlerin sırrı hallolunmamıştı, ezelî muamma duruyordu. Son sır hallolunursa zaten tekâmül durur, beşer fikri soğur, hatta donar.

Dufois Reymond 1880 senesinde diyordu ki: "Kâinatta yedi muamma kaldı. Bunlardan en az üçünün halli bizim için mümkün değildir. Madde ve kuvvetin esası ve mahiyeti, hareketin asıl ve menşei, basit ihsasların ve şuurun mahiyet ve menşei, belki büyük güçlüklerle hallolunabilecek üçü de şunlardır: Hayatın asıl ve menşei, tabiattaki nizam ve zahirî gaiyet, fikir ve dilin asıl ve menşei, fakat cüz'î irade, işte bunun hakkında kat'î bir karar yok!"

İlim, kâinatın sırrını nasıl halledebilsin. Biz kendimiz de o halletmeye çalıştığımız sırrın bir parçasıyız. İç âlemimizde neler var?

Hazreti Ali diyor ki: "Sen kendini küçücük bir cisim mi sanıyorsun, sende koskoca bir âlem dürülüp toplanmıştır."

Bugün ilim şunu diyebiliyor: "İlk maddenin, molekülün formülü şöyle böyle... Bu ölü maddenin nereden kuvvet alıp da ürediği ve ilk tek hücreli mahlûku nasıl meydana getirdiği henüz bizim için tamamiyle meçhuldür." İşte ilmin itirafı bu. Atom fiziği ortaya çıkınca şımarık materyalistlerin sesi birdenbire kısıldı. Materyalizm çöküyor. Maddeye dayanan fiziğin saltanatı sarsıldı. Atom fiziği maddeyi bambaşka anlatıyor ve izah ediyor. Bugünkü ilme göre kâinat büyük bir ruhtur, Madde kuvvetten çıkar, kuvvet maddeden değil. Atom zerreleri maddeden küçük cüz'ü fertler, cevheri fertlerdir. Elektron ve protonlar, atomlar baş döndürücü bir yapı!

İngiltere'nin meşhur heyetşinaslarından ve riyaziyecilerinden Sir James Jeans 1932'de neşrettiği "The Mysteriqus Universe - Esrarla örtülü kâinat" nam eserinde yeni fiziğin izafiyet ve atom enerjisi nazariyelerinden bahsederken diyor ki:

"Bugün âlimlerin büyük bir ekseriyeti, hattâ fizikçilerin hemen hepsi, ilmî fikir hareketlerinin mekanik olmayan bir şe'niyete teveccüh ettiğinde müttefiktirler. Kâinat bize artık büyük bir makine gibi değil, belki bir ruh gibi görünmeğe başladı. Şimdiden sonra zekâya, maddenin melekûtuna kazara girivermiş bir sığıntı nazariyle bakamayız."

Aynı müellifin "Etrafımızdaki Âlem" eseri de çok enteresan fikirlerle doludur.

İzafiyet nazariyesi sahibi Einstein bağırıyor: ''Mutlak zaman yoktur, mekân da zaman gibi izafidir, nisbîdir!" İzafiyet nazariyesi, yeni atom fiziği yepyeni bir şey yapıyor. Zerreler parçalanıyor. Madde ufalanıyor. Yeni enerji, kudret menbaları bulunuyor. Bir tarafta sebepsiz, illetsiz hiç bir şey husule gelemez diyen ilim ve fen, ıttırad kanunu; diğer tarafta yeni atom fiziği. Hepsi fenni biraz ileri itişin semeresi. Atom fiziği illiyet prensibini, ıttırad kanununu sarsıyor. Diyor ki:

"Atom fiziğindeki garabetlerin izahı, ancak eski ve pek aziz bazı fikirlerin terkedilmesi ile kabildir. Bu fikirlerden en mühimi tabiat hâdiselerinin tam ve sıkı bir kanuna itaat ettiğine dair olan fikir, yani illiyet prensibidir."(87)

Bugün ilmî cebriyecilik kalkıyor. Lâhut uleması, ilâhiyatçılar artık kat'i tabiat kanunları yerine ihtimaller kanunu kaim olduğundan mucizelerin de pekâlâ vukuunu kabul etmek mümkün olduğunu cesaretle ileri sürmektedirler. Atom âleminde kat'î ve muayyen kanunlar yerine ihtimal kanunları yer aldığını kabul etmek zorunda kalmışlardır. Bugün zaten ilim ve felsefe ile din arasında bir anlaşma ye uyuşmaya doğru gidiliyor. 19. asırdaki yeni keşiflerin verdiği şımarıklıkla materyalistlerin dine karşı aldıkları saldırganlıktan, yaptıkları hücumlardan bugün eser yok. Niza durmuştur. Hatta koyu materyalistliğin bir aksülâmeli olarak maddeyi inkâr eden koyu ruhçular çıkmıştır.

Londra Üniversitesi profesörlerinden Wolf, "Modern ve Muasır Felsefe" namındaki eserinde diyor ki:

"Tabiat âleminde illiyeti bile inkâr ediyorlar. Halbuki illiyet prensibi âlimlerin dayanağı ve mekanik felsefenin temeli idi. Şimdi ise imkân ve ihtimaller kanunları yer alıyor. Mucizeleri ve harikulade ahvali onunla tefsir kabil oluyor. Ulemanın bir kısmı ona büyük ehemmiyet veriyorlar. Âlimler âdeta tasavvufi bir fikre gidiyorlar. Kâinat bir ruhtur, fikirdir, diyorlar. İlim adamları ile din adamları arasında mutlu bir uyuşma hasıl oluyor."

Eskiden ise ilim ile din arasında olduğu gibi, ilim ile felsefe arasında da niza vardı.

Büyük İslâm filozofu İbni Sina bu meseleyi tıpkı bugünkü ihtimaller kanunu dairesinde anlamıştır. "İşârât" ında mucize ve keramet gibi fevkalâde ahvalden bahsederken der ki:

"Bu gibi şeyleri işittiğin vakit birdenbire inkâra kalkışma. Çünkü tabiatın esrarında bu gibilerin de esbabı, illeti vardır. Kulağına gelen haberin garabeti seni iz'aç etse bile onun muhal olduğuna delil olmadıkça tevakkuf ipine sarıl... Bilmiş ol ki, tabiatta nice acaib ve yine âli kuvayi fa'âle ile sefil kuvayi münfailenin içtimalarında nice garaib vardır."

Görülüyor ki filozofumuz bugünküler gibi ihtimaller kanununu kabul ediyor. Âlem, âlemi imkândır. Atalarımız bile : "Olmaz, olmaz deme; olmaz, olmaz!" demişlerdir.

Burada şuna da işaret edelim ki, bizde garba ayak uydurmak âdettir. Garp da bize hep modası geçmiş, köhne mataını sürer ve yahut biz ilim cereyanlarına o kadar uzağız ki, onlar bize gelince eskiyor. Yeni kelâm kitaplarında ve tefsirlerde mucizeler akla ve fenne uydurulmuş, tevil yoluna gidilmiştir. Halbuki garpta ne oldu? İlmi cebriyecilik sarsıldı. Atom fiziği, mucizeleri değil, ilim ve fenni sarstı. Mucizelere meydan verdi. Materyalizm çöküyor. Madde, ruhî kudretlerin mahsulü oluyor. Yeni ilmin gözüyle kâinat bir ruh gibi görünüyor.

Garpta ilim ve fen ıttırad kanununu atıp ihtimaller kanununu ikame, böylelikle mucizeleri kabul ederken biz eski görüşü alıyoruz. Cahil, cahil oldukları kadar da hükümde âciz bir sürü gafil, alabildiğine kalem oynatıp ilim ve haki katin yüzünü kızartacak şeyleri pazara çıkarmadılar mı? İşin en garibi şudur ki, din ve mucize ile alâkalı her şeyi inkâr eden bu çürük kalemler, öte yandan olur

olmaz şey hakkında bile mucize tâbirini kullanmaktan çekinmezler. Mucize kelimesi onlarca çocuk oyuncağı oluyor. Mucizelik kalmıyor.

Hem mevzuumuz ve hem de salâhiyetimiz haricinde kalan bu meselelere burada kısaca temas etmemizin sebebi: îlmin dine karşı bir noktası olamıyacağını belirtmektir. Çünkü bugün dine zıd gibi gördüğümüz o fen kaidesi yarın değişiyor. İlim ve fende değişiklik daima oluyor. Bu da terakki ve tekâmülün bir icabıdır. Her asırda müsbet ilimler dediğimiz şeyler karşısında aklın başka başka izahı var. Arzı merkezi âlem yapıp güneşi, yıldızlariyle gökleri yerin etrafında fırıl fırıl döndüren veya dünyayı sarı öküzün sırtına yükleyen de hep akıldı! Güneşi merkez yapıp yeri onun etrafında dolaştıran da akıl!.. Mevalidi selâseyi, anâsırı erbaaya(88) bağlayarak onlarla mevcudat çatısını kuran da ilim ve akıldı. Onları deviren de onlar oldu.

İlmin dine karşı bir noktası olmadığı gibi Kur'an'ın âyetlerini hemen her ilmî nazariyeye tatbik etmek, işte bunun için o kadar yerli sayılamaz. Çünkü bugün müsbet bir ilim ve nazariye dediğimizin yarın yine müsbet ilim ye fen eliyle perdesi indirilip öyle olmadığı meydana çıkıyor. Hiç bir şeyin değişmiyeceğine kimse teminat veremez. Maamafih insanlar asrının ilmine sarılmak ve uymak zorundadır. Değişecek diye bekleyip ona bigâne kalamaz. Zamanının ilim ve fikir cereyanlarından az çok herkes müteessir oluyor. Onun içindir ki, eskidenberi müfessirler Kur'an'ın âyetlerine ilim ve fünunu tatbik edegelmişlerdir. Hata ve sevap içinde böyle gelmiştir. Âlûsî bile bunu doğru görmediği halde kendisini bundan kurtaramamıştır; o da yapmıştır.

Kur'an-ı Kerim kâinat hakkında en makul yolu göstermiştir. Hakayıkı eşyayı, bir tohumdaki rüşeym gibi havidir. Mufassalan değil, icmalen beyan eder. Kur'an'ın hakikatleri ve esrarı karşısında bir insan, esrarı tabiat karşısındakinin aynıdır. Tabiattakini her göz görüp anlayamadığı gibi Kur'an'ı da herkes anlayamaz.

Aklı her vakit hakem yapmak ta doğru değildir. O da aldanır ve aldatır. Herkesin gözü görüp durur ki, yer duruyor. Fakat ilim gözüyle Galile onun döndüğünü görebildi. Demek zevahir aldatıyor. Bedahete itimad caizse yer duruyor, dememiz gerekiyor. İlmin meşhur ıttırad kanunu fizik ve kimyada caridir. Biyoloji sahasında kabili tatbik değildir.

Hele psikoloji âlemi ne muammalı. Biyoloji ve psikoloji gelişme devresinde. Bir düğüm çözülüyor, arkasından bin düğüm meydana çıkıyor. Ruh ve ahvali hakkındaki bilgiler kısa ve gölgeli. Ruhî hâdiseleri tahlil edebiliyor muyuz? İlim bu hususta yayadır. Gözümün önünde olup biten bazı tabiî hâdiseleri bile ilim izah edemiyor.

Biyoloji, fizyoloji, psikoloji garip şeylerle dolu. Yerde ve gökte, gözle görülen, teleskop ve mikroskopla tetkik olunan neler var. Hayat nedir, gayri uzvî olan şeyler uzviyete nasıl inkılâp ediyor? En basit bir canlı hücrenin bile yapısı hayret verici. Nasıl meydana geldiğini bilemiyoruz. İlim yıpranan uzviyeti tamir edemiyor. Yaratmak, o ancak Hâlikın sıfatı! Cerrahî bir uzvu kesip yerine başka birinden uzuv koyabiliyor. Bir damla kan bile meydana getirilemiyor. Hâlikın kurduğu makine kan yapıyor.

صنع الله الذي اتقن كل شيء فتبارك الله احسن الخالقين

"Sun'allâhil-lezi Etkane külle şey'in, Fetebârekâl-lâhu Ahsenül-Hâlikîn" ilim bir çok şeyler keşfetmiş ve daha da edecek. İlim de kâinat gibi sonsuzdur. Uçsuz bucaksızdır. Bunlar hep Allahın azametine delildir. Bu kâinatı muhit olan, bir Allah var. İşte bunları Resulüne vahyeden O'dur. Kur'an-ı Kerim o Allah'ın vahyidir. Onda bâtıl yoktur. İlim ile din arasında niza bulunamaz.

___________

86) Anâsırı Erbaa: Dört unsur: Toprak, su, hava, ateş.

(87) Adnan Adıvar, "İlim ve Din".

(88) Mevâlidi Selâse: Cemâdlar, Nebatlar, hayvanlar, Anasır-ı Erbaa: toprak, su, hava, ateş.

İLİM VE DİN BİRBİRİYLE BAĞDAŞAMAZ MI?

Bazı keşifleri insanlar dün hayâl sayardı. Bugün birer hakikat oldular. Bazı fen adamları bile yeni keşiflere karşı gelmişlerdir. Yeni keşiflere inanmamışlar, alay etmişlerdir. Yakın ilim tarihinde bile bu kabilden bir çok hâdiselere şahit oluyoruz. İlim cereyanına karşı giden âlimler de var. Akliyet ve zihniyet değişiyor, eğer değişen aklı görüş ölçüsü tutarsak bir çok şeyleri ters görürüz. Aklın ilmi izahı her asırda başka türlü. Aklın hakemliği her şeyde doğru çıkmıyor. İlmin bir nazariyesi düşüyor, diğeri yükseliyor. Tecrübeye müstenid müsbet ilimlerde bile böyle. Bir kayıt ve kaide altına alınamıyan ruhun ahval ve tezahürleri hakkında akıl şunu kabul eder, bunu kabul etmez, demek akıl kârı değildir. Aklım almıyor, havsalama sığmıyor demek akıl sahibine yakışmaz. Onun için Kur'an-ı Kerim'in vahyi ilâhî olduğunu kabul etmeğe hiç bir zaman mâni yoktur.

Burada şuna da işaret etmek isterim: Din ile ilim barışamaz deyip gidiyorlar. Hangi din ile barışamaz, evvelâ onu bir anlayalım. Bu lâflar garptan geliyor. Oradan aynen alınıp tekrarlanıyor. Bu hususta yazılan eserlere bak. Hep söz geçerken Hıristiyanlık karşımıza çıkıyor. Avrupa müelliflerinin sözleri böyle olacak. Avrupa zaten Hıristiyanlıktan başka bir din tanımıyor ve anlamıyor. O mübarek Hazreti İsa'nın dini de beceriksiz papazların elinde ilme karşı gelmiş. Hıristiyanlık tefekkürü, ilme düşmandır.

İlim ve din kavgalarında giden kurbanların sayısı 33 milyona baliğ oluyorsa çoğunun kanına girmeğe sebep papazlar olmuştur.

Kur'an'da ise ilimle barışmayan bir yer yoktur. Bugün inkâra mecal yoktur ki, ilim, İslâmda terakkisine hürriyet içinde devam etmiştir. Yunan ilminin bir

kısmı Arap tercümeleri sayesinde bize kadar gelebilmiştir. Medeniyet, İslâmiyete borçludur. Hulefa saraylarında gayrı müslim âlimler bile büyük itibar görmüştür.

Hıristiyanlık ise bir taraftan esrarengiz şeylerle akıl ve mantığı kendinden soğuturken diğer taraftan ilme karşı cephe tutmuş, ulemayı takip etmiştir. Nedir o teslis akidesi, İsa'nın ekmek ve şarapta temessülü? Endülüjanslar, gufran hüccetleri, itirafı zünup, vaftiz, zenbi aslî?!.

Müslümanlıkta ne böyle esrarengiz şeyler var, ne de ilme karşı bir vaziyet. Hakikaten bu şekilde Hıristiyanlık Avrupa'nın dine cephe almasına sebep olmuştur, boş yere Hazreti Kur'an, Hazreti İsa'ya bunlara böyle yapın diye sen mi dedin? demiyor! İşte Hıristiyanlığı ölçü tutarak Avrupalılar ilim ile din barışamaz diyorlar.

Bizde bazı gafiller de din ile ilim barışamaz deyip duruyorlar. Hangi din desek; işte Avrupalılar öyle diyor diye parmağiyle garbı gösterecek ve bir sürü muharrir ismi sayacak.

Bu neden ileri geliyor bilir misiniz? Bunun bir adı var: Cehalet ve taassup. Taassubun her nev'i kötüdür. Çünkü taassup bir fikre körükörüne bağlanmaktır. Hakikati görmeye engel olur. Cehalete kardeş çıkar. Galile "Bu dünyada cehlin ilme karşı duyduğu kin ve nefretten daha zorlu bir kin ve nefret yoktur." demişti. Hakikaten öyledir. Cehalet hangi taraftan olursa olsun kötüdür. Zararlıdır. Dini bilmeyen dine düşman olur, ilmi bilmeyenin ilme düşman olduğu gibi!

KUR'AN'DAKİ FEN'NE İŞARETLERE TOPLU BİR BAKIŞ

"İslam âleminde bütün ilim ve irfan şubelerinin hayrete şayan inkişafı, dolayısiyle Kur'an sayesinde olmuştur.'' (Herschfeld) "Yeni ilimlerin keşifleri veyahut yeni ilimlerin yardımiyle hallolunan veya hallolunmalarına uğraşılan meseleler arasında bir mesele yoktur ki, İslâmiyetin esasları ile tearuz etsin. Bizim Hıristiyanların Hıristiyanlığı tabiat kanunlariyle telif etmek için sarfettikleri gayrete mukabil Kur'an-ı Kerim ve onun teminatı ile tabiat kanunları arasında tam bir ahenk görülmektedir." (Alexi Luvazun)

1-Sümmes teva ilessemai ve hiye duhanün

ثم استوي الي السماء وهي دخان مبين "Sonra buhar halinde olan göğe teveccüh ve tecelli etti." (Hamim Secde: 11) Bu âyette kâinatın teşekkülü nazariyesine işaret vardır.

2- İnnes-semavati vel-arda kâneta ratkan fefetekna hüma

ان السموات والارض كانتا رتقاً ففتكنا هما

"Gökler ve arz bitişik idiler de onları biz ayırdık. " (Enbiyâ Sûresi: 30) Bu, arz ve diğer seyyareler güneşten kopmuştur nazariyesine uygundur.

3-Güneş kendi mihveri etrafında dönmektedir. Veşşemsü Tecri Limüstakarrin

والشمس تجري لمستقر لها "Güneş de kendine mahsus bir müstakar içinde ceryan etmektedir.!'' (Yasin Sûresi)

Mihveri etrafında dönmesi gibi ziya ve hararet neşretmesi de ceryanîdir.

4-Seyyareler fezada yüzmektedirler. Ve küllün fi Felekin yesbahun

وكل في فلك يسبحون

"Her biri birer felekte yüzerler." (Yasin Sûresi)

5- Arz yuvarlak olup dönmektedir. Dağlar seyyal gazlardan mürekkeptir: Ve teral-cibale tahsebüha camideten ve hiye temuru merressehab

وتري الجبال تحسبها جامدة وهي تمر مر السحاب

"O dağları görür, camid sanırsın, halbuki onlar bulut geçer gibi geçerler."

(Neml Sûresi: 88)

6-Arzın yuvarlak olduğuna şu âyet de delildir: Yükev-virul-leyle alennehar يكور الليل علي النهار

"Geceyi gündüze dolar." (Zümer: 5)

Tekvir, yuvarlak olan şeye dolamaktır. Bakara Süresindeki "Yeri size firaş, yaygı kıldı" âyetinin tefsirinde Kadı Beyzavî yerin musattah olması yuvarlak olmasına mâni değildir, demektedir.

7-Ay Güneşten ziya alır: Hüvellezi Cealeş-Şemse Ziyaen Velkamer

هوالذي جعل الشمس ضياء والقمر نوراً

''O öyle bir Allahtır ki, Güneşi ziya verici, Ay'ı da aydın kıldı."

8-Menazili Kamer, ayları ve yılları bilmeye vesiledir:

وقدرناه منازل لتعلموا عدد السنين والحساب (Yunus Sûresi)

Ve kaddernahü menazile li ta'lemû Adedessinine velhısab. (Yunus Sûresi) Gece ve gündüz de takvimde esastır.

وجعلنا اليل ونهار آية........ لتعلموا عدد السنين والحساب

Ve Caalnal-Leyle Vennehara Âyeten... Velita'lemû adedessinine velhısab. (İsrâ

Sûresi)

9- Göklerde, diğer seyyarelerde de hayat vardır. O sayısız âlemler boş değildir:

ومن آياته خلق السمموات والارض وما بث فيهما مندابه

Ve min âyetihi halkus-semavâti vel'ardı vema besse fihima min dabbetin

" O göklerin ve arzın yaradılışı ve onlara serpip yaymış olduğu her dabbenin

üremesi de onun âyetlerindendir.'' (Şurâ Sûresi: 29)

Müfessirlerin başı Mücahid (H. 105-M. 723) göklerde hayvanat olduğunu söylemiştir.

10- Günün birinde yıldızlar parçalanacaktır. Buna dair müteaddit âyetler vardır.

11- Cemadata, maddeye su hayat verir. Su hayvan ve nebatatın esasıdır. Hayatın en mühim unsuru sudur. Susuz hayat yoktur.

Ve Cealnâ Minel-mâi Külle şey'in hay وجعلنا من الماء كل شيء حي

''Her şeyi sudan diri kıldık; hayatı olan her şeyi sudan yaptık." (Enbiyâ Sûresi: 30)

12- Varlıkta her şey çifttir. Bu da yeni bir ilmî buluştur. Elektrik bile müsbet ve menfi, erkek ve dişi:

Ve min küllü şey'in halâkna zevceyn ومن كل شيء خلقنا زوجين

"Her şeyi çift olarak yarattık." (Vezzariyat: 49)

13- Nebatatta erkeklik ve dişilik vardır. Bilhassa o devirlerde nebatat âlemi için bu ne mühim bir ihtardır:

Min küllüs-semerati eeale fiyha zevceynis -neyni كل الثمرات جعل فيها زوجين اثنين

"Meyvaların hepsini ikişer çift olarak

14- En mühim bir işaret de nebatatta aşılanma, telkih hâdisesidir. Nebatatta erkek çiçek, dişi çiçeği aşılar ve bunu da rüzgâr yapar.

Ve erselnar-riyaha levakıha وارسلنا الرياح لواقح

"Biz rüzgârları aşılayıcı olarak gönderdik." (Hacr Sûresi: 22)

İşte nebatlarda bu aşılanma bir ilmî mucizedir. İbni Abbas: "Rüzgârlar eşcar ve bulutun levakıhidir." demiştir. Hasan, Katade. Dahhak da böyle tef-sirde bulunmuşlardır. Onların bu tefsiri, bugünkü ilmî buluşa uygundur.

15- Bulutların meydana gelmesine sebep olan tebahhurda rüzgârın rolü çok büyüktür. "Ve Erselnar-riyaha levakıha fe enzelna minessemai maen feeskayna kümuhü" âyetinde buna da işaret vardır.

"O ki, rüzgârları yağmurun önünden bir müjdeci gönderir, gökten temiz bir su indirdik. " (Furkan Sûresi: 48)

"Öyle Allah ki, rüzgârları gönderir, bulutları kaldırır, onları ölü bir beldeye sürerek orasını sularız da ölmüşken o yeri suyla yeniden diriltiriz. " (Fatır Sûresi: 9)

İşte yağmurun ve onun şevkinde rüzgârın rolü böylece bir çok âyetlerde anlatılmaktadır.

16- Bulutların havada durması bugün fennin hayretle izahına çalıştığı bir meseledir. Kur'an'ın bu husustaki işaret ve irşadı şöyledir:

"Rahmetin önünde rüzgârı müjdeci yollar. Nihayet bunlar ağır bulutları hafif bir şey gibi kaldırıp yüklenir de..." (A'raf Sûresi: 56)

Hakikaten bulutların havada nasıl durabildiği bugün fennin hayretle izahına çalıştığı bir meseledir. Kur'an bu mühim noktayı Allahın kudretinin azametine bir delil gösteriyor. Akılları hayran eden,fenni âciz bırakan noktayı nasıl yakalıyor. Bulutların durmasında ve şevkinde rüzgârın ve havanın oynadığı rol inkâr olunamaz. Tayyare bile pervanenin yaptığı rüzgâr sayesinde havada duruyor, muvazenesini sağlayıp yüzüyor. O ağır bulutların bir yerden başka yere sürüklenmesi müteaddit âyetlerde rüzgâr vasıtasiyle olduğu işaret buyurulmuştur.

17- Nice nakil vasıtaları, binitler halk olunmuştur. Denizlerdeki dağlar gibi gemilerden tut da merkebe varıncaya kadar hepsi insanın hizmetinde, daha da nice taşıtlar ve binitler bulunacaktır.

"Hayvanları da yarattı, sizin için onlarda bir ısınıklık ve bir takım menfaatlar vardır, hem onlardan yersiniz. Akşamları getirir, sabahleyin salarken onlarda sizin için ne hoş bir zevk vardır. Yüklerinizi de yüklenirler canlarınızın yarısını tüketmeden varamıyacağınız beldelere götürürler. Şüphesiz ki Rabbiniz size çok re'fetli, çok merhametlidir, hem binesiniz diye, hem de ziynet olarak atları, katırları, merkepleri de yarattı ve bilemiyeceğiniz daha neler de

yaratacak. " (Nahl Sûresi:

18- Hilkatte tetavvur ve tekâmül vardır. Evvelâ cemadat, sonra nebatat, sonra hayvanat ve en sonra da insan hayatı başlamıştır.

Ceninin ana rahminde geçirdiği safhalar ne ibretlidir: "Şanım hakkı için biz insanı balçıktan bir sülâleden yarattık." "Sonra onu oturaklı bir karar yerinde nutfe yaptık. "(Mü'mimun Sûresi: 13) Bu meseleden bahsederken Hamdi Yazır şöyle diyor:

"Ötedenberi maadinin, nebatatın, hayvanatın tasnifine çok ehemmiyet verilmiş, zaman zaman muhtelif noktai nazardan muhtelif tasnifler yapılmış, ve türlü mülahazalar yürütülmüştür. Ezcümle İbni Türketel-İsfehanî Fusus şerhinde demiştir ki: "Arzda evvela tekevvün eden maadin, sonra nebatat, sonra hayvandır. Ve Hak Taalâ bu mevalid ve ahbasından her sınıfın âhirini onu veliy edenin evveli kıldı da maadinin ahirini ve nebatın evvelini mantar, nebatın âhirini ve hayvanın evvelini hurma, hayvanın âhirini ve insanın evvelini maymun kıldı ki vahdeti ittisaliyeye halel ve inhiraftan, fasıla ve inkıtadan mahfuz ve mazbut olsun için..."(88a)

Bugünkü ilmi cemadat, nebatat ve hayvanat arasında had fasılı itibari yapıyor.

19- Fotoğraf gölgenin tesbiti demektir. Güneş yâni ziya olmayınca fotoğraf alınamaz.

"Bakmaz mısın Rabbine, gölgeyi nasıl uzatmakta, dilese idi onu sâkin de kılardı. Sonra nasıl güneşi ona delil kılmışız. "(Furkan Suresi: 45)

20- Maddenin unsurları muayyen miktardadır. Elektron ve proton sayılarına göre muhtelif maddeler teşekkül eder. Atomlar maddeyi, sayısına göre meydana getirir. Muayyen düsturlar dahilinde maddenin yapısı kurulur:

كل شيء خلقناه بقدر "Her şeyi takdirle yarattık."

وكل شيء عنده بمقدار "Onun indinde her şey muayyen miktarladır." (Rad Sûresi: 9)

Her şeyi yarattı da her birinin had ve miktarını tayin etti.

Eskiden cüz'ü fertlerden daha küçük bir şey olmadığı sanılıyordu. Madde en küçük kısımlara ayrılıp ondan ötesine geçilemez sanılıyordu. En küçük zerreye dayanıp kalıyorlardı. Halbuki yeni buluşlar elektron ve protonları meydana çıkardı, atom nazariyesi kuruldu. Kur'an'da zerreden daha küçük şeyler olduğuna işaret vardır:

"Ne yerde, ne de gökte zerre ağırlığında bir şey Tanrı'dan gizli kalmaz. Ondan daha küçük ve daha büyük hiç bir şey yoktur ki açıkça kitapta bulunmasın. " (Yunus: 61)

"Ne göklerde, ne yerde Tanrının ilminden bir zerre ağırlığınca bir şey kaçmaz. Bundan daha küçük ve daha büyük hiç bir şey yoktur ki hepsi muhakkak kitapta apaçık bulunmasın. "(Seba': 3)

Demek zerreden de küçük, en küçük olan şeyler var. Daha talebe iken 1931'de elektron nazariyesini okuduğum zaman bu âyete tatbik etmeyi düşünmüştüm. Sonra Mısır Ezher ulemasından Yusuf Dicvî'nin bunu "Nurül-İslâm" mecmuasında yazdığını gördüm.

21- Müşahede ve tecrübeye dayanan ıttırad kanunu yanında bugünkü atom fiziği imkânlar kanununu da kabul etmektedir. Hakikaten kâinata bakıyoruz. Bir ıttırad ve nizam dahilinde. Öte yandan da tabiat ve hilkat inkılâb ve teceddüt; daimî bir tehavvül içinde çalkanıyor. Tehaffuzu madde diyoruz, arkasından tehavvül geliyor. Kur'an işte bu tehavvül ve ıttırad kanunlarına da işaret etmektedir.

Allahın halkında değişmek yoktur. Sünnetullahın değiştiğini bulamazsın, anlamındaki âyetlere ıttırad kanununa işaret olduğu gibi "Külle yevmin huve şe'nin" âyeti de tehavvül ve imkânları göstermektedir.

Menşe bir, neş'et mütenevvi. Ittırad ve tahavvül içinde kâinatın hâdiseleri, hilkatın şuunu devam edip gidiyor. Bu ne kadar akıllara hayret verici kudrettir.

Şüûnât-ı tabiatta bidayet yok, nihâyet yok.

Vukûat-ı zamanı bir müselsel macera buldum.

Arif Hikmet

22- "Evet, biz onun parmaklarını da düzeltmeye kaadiriz."

Bu âyeti kerime parmak izi hakkında büyük bir irşaddır. İnsanın âzasından en göze çarpan, dikkati çeken mevziler bırakılıp ta parmakların tesviyesinden bahsolunması boş yere değildir. İnsanların parmak izleri asla birbirine benzememektedir. Onun için parmak izi bugün adaletin tahakkukunda büyük rol oynuyor. Birbirinden çok ince farklı olan parmakları bile tesviye ederiz buyurmak, parmak ısırtacak bir işarettir.

23- Hilkatteki akıllara hayret verici şeylerden birisi de nebatların, ağaçların meyvalârının başka başka lezzette, türlü türlü tatda olmasıdır. Herbirinin kendine mahsus lezzeti var. Nebatın kökleri topraktan bunları nasıl alıyor. O da kök, bu da kök, lezzet neden mütenevvi? Nebat bu tadı nasıl işliyor. O devirde nebatat bunları bilmezdi. İşte Allahın sun'u bediine, azameti kudretine bir delil:

"Hem O, arza bir imtidat verdi. Onda oturaklı dağlar ve ırmaklar yaptı. Ve meyvaların hepsinden onda iki çift yarattı. Geceyi gündüze bürüyüp duruyor. Her halde bunda düşünen bir kavim için âyetler vardır. Arzda mütecavir kıtalar, üzüm bağları, ekinler, hurmalıklar, çatallı çatalsız hepsi bir su ile sulanır. Halbuki yemişleri bazısı bazısına üstün ve farklı kılıyoruz. Her halde bunda aklı olan bir kavim için âyetler var.'' (Ra'd Sûresi: 3)

24- Nebatat âleminden hayvanat âlemine geçelim. Hayvanlar arasında nice ibret verici şeylere rastlıyoruz, arılar, karınca ve daha niceler acaib birer âlem içinde. Göçücü kuşların halleri ne alâka çekici! Bugünkü ilim bunlarla meşgul oluyor. Hayvanlar âleminde de birer ümmet var. Onlar da birer cemaat ve cemiyettirler.

"Yerde debelenen hiç bir hayvan ve iki kanadı ile uçan hiç bir kuş yoktur ki sizin gibi birer ümmet olmasın." (En'am Sûresi)

İşte böylece Kur'an-ı Kerim, akıl ve fikri kâinattaki dikkat noktalarına çekerek düşündürmeye sevkediyor.Böylece ulûm ve fünunun gelişmesini sağlıyor. (89)

Yukarıda yazdıklarımızın hepsi yeni söylenmiş şeyler değildir. Eskiden beri ulema bu sahada kalem oynatmışlar, eserler yazmışlardır. Bu hususta yeni eserler de vardır. Hattâ bazıları çok ileri gitmişlerdir. Buraya gelinceye kadar bazan münasebet düştükçe bu gibi şeylere işaret etmiştik. Eskidenberi bu hususta neler düşünülüp denildiğini görmek isteyenler Taşköprülüzade'nin Miftahüs-Saade'sinin oğlu tarafından tercümesi olan Mevzûatül-Ulûm'dan bu bahse baksınlar.(90)

Süyûtî'nin İtkan'ında da geniş malûmat vardır. Bu hususa dair yeni kaleme

alınan eserlere işaret edelim. Biri Muhammed Bahît'in (M. 1935) "Tenbihül-Ukulil-İnsaniyye limaani Âyatil-Kur'ani Minel Ulûmil-Kevniyye'si, diğeri de

Tantavî Cevheri'nin (M. 1938) ''El-Kur'an Vel-Ulûmül-Asriyye" sidir. Gazi Ahmet Muhtar Paşa ise "Serairi Kur'an" isimli eserinde yetmiş kadar âyeti ilim ve fen ile alâkalı bulur ve izah eder. En yeni eser ise "Kur'an'dan Fenne İşaretler'dir.

(88a) Hak Dini Kur'an Dili: s, 3434

_________

89) Kur'an-ı Kerim'de bu gibi işaretleri yalnız bu saydıklarımızdan ibaret sanmayın. Onlar daha çoktur. Biz burada yalnız misaller vermek istedik. Bu konuda yazılmış müstakil eserler de vardır. Onlara müracaat olunabilir. Belkısın arşından uçak, Yunusun balığından denizaltı çıkaranlar, "Amedin mümeddede" den buhar kazanı yapanlar var.

(90) Bunlar, eski tabirce edna bir mülabese, ufak bir işaretle de olsa böyledir. Çok ıstılahlı ve muğlâk ifadeli olduğundan baş tarafını kısaltarak, sonunu da biraz sadeleştirerek alıyorum. İsteyenler aslına baksınlar.

İlmi Marifetil-Ulûmil Müstenbetati Minel Kur'an

Hak Teala buyurmuştur: Ma ferratna fil kitabi min şey'in ve dahi Nezzelna Aleykel-Kitabe Tibyanen likülli şey'in buyurmuştur. Ve dahi Hazreti Resul "Setekunu Fitenun" dediler... İbni Mes'ud'dan mervidir, buyurdular ki, her kim ilim isteye hemen Kur'an'a mülazim olsun, zira ol Kelâmı Mübîn camii haberi evvelin ve âhirindir... Ve dahi Said İbni Cübeyr eyitti: Bana Hazreti Risaletten bir hadis yetişmedi alâ vechihi, illa ben anın mısdakını Kitabullahta bulmuşamdır. Ve dahi İbni Mesud eyitti: Kaçanki ben size bir hadisten haber verirsem Kitabullahtan anın tasdikini dahi haber veririm... Hazreti İmamı Şafii bir kere Mekke'de eyitti: Her ne kim dilerseniz benden sual edin, ben size Kitabullahtan anın haberin vereyim... (Seleften bu gibi daha bir çok sözler nakleder.)

Cemiul-ilmi fil-Kur'ani, lâkin Tekâsara anhü efhamür-ricâli.

"...Bazılar Kur'an'ın lâfzının zaptı ve harfinin mahreci ile meşgul oldular, kurra' gibi; nahivciler kavaidini tesbit ettiler. Müfessirler manasını izah eylediler, kelamcılar akaidi beyan ettiler; usuli fıkıhçılar edille ile ahkâm çıkardılar, fıkıhçılar meseleleri bildirdiler, tarihçiler ümemi salifeden kıssa alarak tarihi kurdular, vaizler ibret levhaları buldular ve ilmi feraizi ondan aldılar."

"Mevzuat" sözüne devamla diyor ki:

"Bazılar dahi bir kavimdir ki gece gündüz, Güneşte ve Ayda ve menazilinde, yıldızlarda ve buruçta ve gayrılarda olan hikemi bahire ve asârı zahireye delâlet eden âyat ve tesirat ve alâmata nazar edüp andan ilmi mevakib istihrac eylediler. Bazılar dahi küttab ve şuaradan bir kavimdir ki, anda olan cezaleti elfaz ve bedii nazm ve hüsni siyak ve mebadi ve makati' ve muhalasa ve telvini hitap ve icaz ve itnabe ve bunların gayrı bu baptan nice dekaike nazır olup andan maani ve beyan ve bedii istinbat eylediler. Bazılar dahi ashabı tarikattan bir kavimdir ki Kur'an'a nazar edüp elfazından anlara nice maani ve dekaik ve esrarı rekaik lâyih oldu ki anlara a'lam ve ıstılahat vazeylediler... İmdi bu zikrolunan şol fünundur ki, milleti İslâmiye "Ebbedallaha zik-rehüm ve eyyede fikrehum" ahz ve istinbat eylemişlerdir. Lâkin Kur'an bunlardan maada ulûmi evailden nice ulûmu câmi olmuştur. İlmi tıp ve cedel gibi ve heyet ve hendese ve cebir ve muka-bele ve necamet ve bunların sayrı nice ulum dahi.

Amma ilmi tıb: Anın medarı hıfzı sıhhat ve itidal ve istihkamı kuvvet üzerinedir. Veyahut bozulduktan sonra sıhhati iadedir. Veya hastalandıktan sonra şifa bulmaktır. Kısmı evvele işaret olunmuştur: (Ve kâne beyne zalike kavamen" kavli ile. Ve dahi "Külü veşrebu ve la tüs-rifu" kavli ile. Ve kısmı saniye: "Şerabün muhtelifun elvanühu ifhi şifaün lin-nâs" kelâmı şerifi ile işaret olunmuştur.

Amma ilmi heyet: şol âyâttadır ki, anlarda melekütu semavat ve arz ve âlemi ulvî ve süflî de bess olunan mahlükat ve ahvali şems ve kamer zikrolunmuştur. Meselâ: "Fe mehavna âyetel-leyli ve cealna âyeten-nehari mubsıraten" ve dahi "Leş-şemsü yenbagi leha en tüdrikel-kamera" kavli gibi. Ve dahi "Bi rabbil-meşarıkı vel-meğarib" gibi. Ve bunların gayrı nice âyat dahi ki ihsa olunsa usuli heyetin cümlesi maa ziyadetin anda mevcuttur.

Amma ilmi hendese: "İntaliku ilâ zıllin zi selâsi şuab" kavimdedir.

Amma ilmi cedel: Kur'an'ın âyatı haviye olmuştur, cemii berahin ve mukaddemat ve netaici ve kavil bilmucib ve arızayı ve bunların gayrı nice eşyayı, dahi ve İbrahim Nemrudun münaza-rası ve kavminin muhaccası bu bapta aslı azimdir.

Amma cebir ve mukabele; demişlerdir ki, evaili suverde müddetler, yıllar ve tevarih ümemi salife ve eyyam zikri münderictir. Anlar da bu ümmetin müddeti bakası tarihi ve tarihi müddeti dünya mündemiçtir. Ve geçmiş ve gelecek bazı bazında mezruptur.

Amma ilmi necamet: "Ev esarettin min ilmin" kavli kerimindedir ki, İbni Abbas (R.Anh) anınla tefsir eylemiştir. Ve bunlardan maada Kur'an-ı Azim'de usuli sınaat ve esmai âlât ki mühimmat ve zaruret ana ilca ve kesbi tahsilini iktiza eder, nicesi Kur'an'da mezkûrdur. Meselâ: Hıyatet (Terzilik, dikişçilik) "Ve tafika yahsıfani" kavlinde; ve demircilik: "Atuni zübüral-hadid" ve dahi "Ve Elen-nâlehul-hadid" kavlinde, ve dülgerlik nice âyatı adidede: ve doğramacılık: Vesnail-fülke bi a'yuninâ" ve iplik eğirmek: "Nekadat gazleha" kavlinde ve dokumacılık: "Kemeselil-ankebuti ittehazet beyten" kavlinde, ve çiftçilik: "Eferaeytüm matahrusun" kavlinde, ve avcılık nice âyatta, ve dalgıçlık: "Külle Bennain ve gavvas" ve dahi "Testahricun minhül hilye." kavlinde, ve kuyumculuk ve dökmecilik: "Min hulliyyihim iclen ceseden" kavlindedir. Ve şişecilik ve sırçacılık: "Sarhun mümerredün min kavarir" ve dahi "El-mısbahu fi zücecetin" kavlinde ve çömlekçilik ve kiremitçilik: "Fe ev kıdli ya Hamanü alet-tıni" kavlinde ve denizcilik: "Ve emmes-sefinetü" kavlinde ve kitabet: ''Alleme bil-kalem" kavlinde ve ekmekçilik: "Ahmilü fevka reisi hubzen" kavlinde ve aşçılık: "Bi iclin haniz" kavlinde ve çamaşırcılık ve bez çırpıcılık: "Ve siyabeke fetahhir" ve dahi "Kalel-havariyyun" ki anlar kassarler idi. (Kassar:Bez çırpıcı, bezi suda tokmakla döğerek yıkamak) ve kasaplık: "İllâ mâ zekkeytüm" kavlinde ve bey'i şira' nice âyatta ve boyacılık: "Sıbgatel-lah" ve dahi "Cüdedün bidun ve humrün" kavlinde ve taşcılık: "Ve tenhitune Minel cibali büyüten" kav-linde ve tartıcılık ve vezin nice âyatta; ve okçuluk, nişancılık: "Ve ma rameyte izrameyte" ve dahi '' Ve eiddu lehüm mesteta'tüm min kuvvetin" kavlinde mezkûr olmuşlardır.

Bunlardan maada esmai âlât ve durubi me'külât ve meşrubat ve fünun ve menkûhat ve cemii havadis ve vakıatı kâinattan nicesini dahi camidir ki "Ma ferratna fil-kitabi min şey'in" kavli kerimin manası anı muhakkik ve ol müddeayı musaddıktır.

Kadı Ebubekir İbnül-Arabî "Kanunüt-Te'vil" de beyan ve tafsil edüp demiştir ki, ulûmi Kur'an yetmiş yedi bin ve dörtyüz elli ilimdir; kelimatı Kur'an adedince, ol dahi dört nev'a zarp olunmuştur. Zira her kelimenin zahri ve batnı ve haddi ve matlaı vardır. Ve bu dahi mutlaktır. Terkibi ve mabeynlerinde olan revabıtı itibar olunmadan. Bes bu takdirce anı ilimle ihata ve ihsaya kimse kaadir olmaz. İlla Hüdayı Rabbil-Alemin kaadirdir. Ve dahi demiştir ki, ümmü ulûmi Kur'an üçtür: tevhid ve tezkir ve ahkam. Pes tevhidde marifeti mahlûkat ve marifeti halik bil-esma' vas-sıfat vel-efal cümlesi dahildir. Ve tezkirden zahir ve batın. Ve ahkâmdandır. Tekâlifin cümlesi ve tebyini menafi' ve mezar ve emir ve nehiy ve nedib. Ol cihettendir ki Fatiha Ümmül-Kur'an olmuştur. Zira bu aksamı selasenin herbirini müştemildir. Ve sûrei İhlâs sülüsi Kur'an'dır. Zira ehadı aksamı selâseyi müştemildir ki tevhiddir. Ve dahi İbni Cerir eyitti: Kür'an üç şeyi müştemildir: Tevhid, ahbar ve diyanat (ahkâm). Ol sebeptendir ki surei İhlas sü-lüsi olmuştur. Zira tevhidin cümlesini müştemildir. Ve dahi Ali Bini İsa eyitti: Kur'an otuz şeyi müştemildir... Nazarı hakikat ile nazar olunsa her ne denlü fehim derrâk olsa Kur'an'ın acaibini ihsa ve idrâk edemez. Nice ulemai a'lâm Kur'an mutazammın olduğu ahkâm hakkında müsta-killen kitap te'lif eylemişlerdir. Kadı İsmail gibi. Ve dahi Bekir Binil-Alâ ve Ebi Bekir-Razi ve El-Kiyal-Hirasî, ve Ebi Bekir Binil-Arabî ve Abdül-Münim Binil-Fers ve İbni Hiviz-Mendad gibi."

(91) Sünnetullah: İlâhî kaide, nizam ve kanunlar mânasına gelmektedir.

KUR'AN-I KERİM VE MUCİZELER

Müslümanlar ümmeti vasattır. Ortada olan bir mil-lettir. Hazreti Kur'an'ın şehadeti böyledir. Kur'an-ı Kerim her işin doğrusunu ve güzelini göstermiştir. Ehli Kur'an, ifrat ve tefritten uzaktır. Kur'an'ın irşadları Müslümanları en doğruya sevkeder. Kur'an, felsefî zanları yıkarak marifetin esasını kurmuştur. Kâinatta Sünnetullah(91) caridir. Ittırad kanunu vardır. Diğer tarafta harikulâde ahvalin vukuu da kaabili inkâr değildir. Hârikaya inanmak için âdet ve ıttıradı, illiyet ve sebepleri inkâra hacet yoktur. Bir tarafta ıttırad kanunu varsa, öte yanda da tegayyür ve ademî ıttırad, tehavvül ve zıddiyet var. İmkânlar ve ihtimaller kanunu var. İşte biz Müslümanlar, ilmi kâinatı saran, her yerde emri cari

ve kudreti hükümran olan Allahü Zülcelâl'e îman ettiğimiz gibi mucizeleri de kabul ve tasdik ederiz.

Elmalılı merhum Hamdi Yazır bu hususta bakın ne isabetli sözler söylüyor:

"Kur'an ne için nazarları hârikalardan ziyade kanun ve sünnete, şir'a ve minhaca tevcih etmek-tedir?

"Şüphe yok ki, insanın bütün ümit ve nazarını harikalara bağlayıp da hilkatteki cereyanı âdeti ihmal etmesi ve uzun bir tarihin hasılası olan ulûmü fünunu istikraiye ve istintaciyeyi hiçe sayarak kesibin, ilim ve iradenin, terbiyenin ve teşebbüsü şahsinin feyz ve hükmünü nazarı itibara almaması ve hilkatte meknuz olan defineleri istihrac ve istinbata çalışmayıp ta mücerred semadan inecek bir maide bekleyip durması, velhasıl Allahü Tealâya yalnız hârika noktai nazarından tevekkül ve itimad edip de âdet ve mantık noktai nazarından itimad etmemesi sıratı müstakimden ayrılmaktır. Ve bunun için Kur'an nazarları hârikalardan ziyade kanun ve sünnete, şir'a ve minhace tevcih etmekte ve sün-neti seniyye, bid'atciliği zem eylemektedir. Fakat aynı zamanda âdetler muvacehesinde harikalar, vâkıatı külliye ve müttaride mukabilinde vâkıatı garibe ve nadire mümkün bulunduğunu ve hatır ve hayale gelmez cihetlerden umulmaz hâdiseler, ümitler, korkular doğabileceğini bilmemek, yâni Allahü Tealanın cereyanı mutad hilafına bir şey yaratamıyacağını zannetmek te, Halik Taalanın kudreti mutlakasını camid bir tabiat mantıkiyle tahdide kalkışmaktır ki, sebebi, âdetlere tekaddüm eden halkı evveli unutmak ve neticesi akıl ve mantıkın tevakkuf eylediği hudutta imansızlıkla ye'si külliye boğulmaktır."

"Hiç şüphe yok ki, göklerin ve yerin yaradılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, insanlara yarar şeylerle denizde akıp giden gemide, Allahın yukarıdan yağmur suyu indirip te onunla arzı ölmüşken diriltmesinde, üzerinde debelenen hayvanatı yaymasında, rüzgârları değiştirmesinde, gök ile yer arasında müsahhar bulutta, şüphesiz hep bunlarda akıllı olan bir kavim için elbette âyetler, nişanlar vardır." (Bakara Sûresi)

Bu âyetin tefsirinde de Hamdi Yazır der ki:

"Bütün ulûm ve fünunun ve her türlü mazhariyeti beşeriyenin medarı olan illiyet kanununu hüsnü idrâk ve tatbik sayesinde akıl bu âyetlerden bu tariklerle vücud ve vahdaniyeti ilâhiyeyi ve rahmeti şamilesini bizzarure bulup anlayacağını, akıl teemmül ve fikir, hads yoliyle bunu yaptığını beyandan sonra diyor ki: Kur'an'da Cenab-ı Hak umum insanları bu tarika hidayet ve sevk için "Le-âyetün likavmin ya'kılûn" buyurmuş ve akıl olmayınca doğrudan doğruya hislerde icrayı tesir edecek olan rnucizatın büyük bir faydası olamıyacağını anlatmıştır. Kur'an'ın bu gibi âyetlerinde, insanları idrâk ve istidlal için mucizattan ziyade makulâtı külliyeye sevk vardır. Ve bunun için, Kur'an, a'zamı mucizattır. Fakat bundan bazılarının zannetmek istediği gibi mucizat enbiyanın imtinaına ve Hâtemül Enbiya Efendimizin maddî mucizeler göstermediğine ve göstermiyeceğine işaret gibi bir mâna çıkarmağa kalkışmak da doğru değildir. "(92)

Müşrikler bir takım suallerle Risaleti baltalamak istiyorlardı. Sordukları şeyler madde perestliğe dayanıyordu. Onlar maddenin zebunu idiler. En büyük mucize olan Kur'an gözlerinin önünde dururken daima harikulâde şeyler istiyorlardı. Halbuki hayat öyle değildir. Kur'an hayatta olduğu gibi anlatır. Elmalılı merhumun dediği gibi:

"Ne ilme, ne dine ehemmiyet vermiyerek her lâhza harika peşinde koşarlar ve daima ibda' fik-riyle yaşamak isteyenler hiç bir zaman iptidailikten çıkmayacak ve beynelbeşer hiç bir rabıta bırak-mıyacak derecede cahil, dal ve müdil kalırlar. Buna binaendir ki, mucizatı Kur'an, mucizatı sairenin fevkindedir."(93)

Bizim bu eserde isbatına çalıştığımız şey de işte budur. Kur'an, Hazreti Peygamberin en büyük mucizesidir. Kur'an ruhanî delillere, derunî hususları teemmüle sevkeder. Hazreti İsa mucizelere bürünerek ilâhlaşmış bir Peygamber şekline sokuldu. Hazreti Kur'an müşriklerin maddeciliğe dayanan taleplerine bakın nasıl cevap veriyor:

"Onlar dediler ki: Sana inanmayız, tâ ki bizim için şu yerden bir kaynak akı-tasın, pınar fışkırtasın, yahut senin için hurmalık, üzümlük bir bahçe ola da aralarından sırıl şırıl çaylar, ırmaklar akıtasın, yahut zuum ettiğin gibi üzerimize göğü parça parça düşmesin, yahut Allahı ve melekleri karşımıza getiresin, yahut senin altından bir evin olsun, yahut göğe çıkasın... Ona çıktığına da asla inanmayız, tâ ki okuyacağımız bir kitap indiresin! Onlara de ki, Sübhanallah, ben ancak bir beşer Peygamber değil miyim ? '' (İsrâ Sûresi)

Furkan Süresindeki şu âyetleri de okuyalım:

"O kâfir olanlar, bu Kur'an onun uydurduğu bir iftiradan başka bir şey değildir, başkaları da bu işde ona yardım etmişlerdir, dediler, onlar bu iddia ile haksızlık ettiler, tezvire gittiler. Yine onlar dediler ki, bunlar onun yazdığı eski masallar, bunlar ona akşam sabah okunuyor. Onlara de ki: Bu Kur'an'ı göklerde ve yerdeki sırrı bilen Allah indirdi. Yarlıgayıcı ve bağışlayıcı odur. Bir de onlar diyorlar ki: Bu Peygambere ne oluyor? Yemek yiyor, çarşıda dolaşıyor. Neden ona bir melek gönderilmedi ki kendisiyle birlikte âleme ihtarlarda bulunsun. Yahut ona niçin bir hazine indirilmedi. Yahut niçin içinden yiyeceği bahçe verilmedi.

Zalimler nihayet dediler ki, siz büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz. Bak, senin hakkında ne temsiller getiriyorlar da hem sapıyorlar ve bir daha doğru yolu bulamıyorlar." (Furkan Sûresi)

"Kendilerine doğru yolu gösteren hidayetçi geldiğinde nâsın îman etmeme-lerine ancak şöyle demeleri mâni oldu: Allah bir beşeri mi Peygamber gönderdi? Söyle onlara: Eğer yerde uslu uslu yürüyen melâike olsaydı onlara gökten bir melek peygamber gönderirdik. "(İsrâ Sûresi)

______

(93) Aynı eser, c. I, s. 411.

(92) M.Hamdi Yazır, Hak Dini, Kur'an Dili, c. I, s. 538.

(91) Sünnetullah: İlâhî kaide, nizam ve kanunlar mânasına gelmektedir.

KUR'AN İLİMLERİ

Her asırda İslâm uleması Kur'an ilmine büyük

ehemmiyet vermiş, onunla uğraşmayı en büyük hayır ve şeref bilmiştir. İbni Nedim (45) kadar tefsir ismi zikreder. Eserinde 36'ıncı sahifeden 60'ıncı sahifeye kadar Kur'an'a dair ilimlere ait eserlere yer ayırır ki, başlıca mevzuları

"Mevzuatil-Ulûm" da her iki cildde ulûmu Kur'an'a dair yüzlerce sahife tahsis ediyor. Eserde en çok yeri tefsir ilmi alıyor. Bazı bahislerine şöyle kısaca işaret edelim de ne gibi mevzulara temas ettiği hakkında bir fikir edinmeğe çalışalım:

Ulûmu Kur'an'a dair yazılan müstakil eserlerden bazılarını burada zikre-delim : Bu hususta geniş bilgi edinmek isteyen onlara müracaat edebilir:

Lokman Sûresi veciz bir şekilde diyor ki:

"De ki, şayet Rabbimin kelimeleri için deniz mürekkep olsaydı, Allahın kelimeleri tükenmez, o deniz tükenirdi, hattâ daha bir mislini yardımcı olarak

getirsek bile. "(Lokman: 27)

______

(94) Mısır 'da son yıllarda bu mevzua dair yeni eserler yazılmış, Ezher külliyelerine müzekkireler hazırlanmıştır. Ebu Dakika, Muhammed Ali Selame "Minhecül-Furkan fi Ulûmil-Kur'an", Muhammed Abdülazim Zarkani "Menahilül-İrfan fi Ulûmil-Kur'an'' bunlardandır. Muhammed Bahit, Muhammed Haseneyn, Muhammed Halefin de bu hususta, kıraat hakkında eserleri vardır. Mustafa Sadık Rafii'nin "İ'cazül-Kur'an" isimli eseri fazla takdir görmüş, kitabı Kral Fuat kendi hesabına tabettirmiştir. Abdülaziz Hûlî'nin "El-Kur'anil-Kerim"i, Abdülaziz Çavuş'un "Eserül-Kur'an"ı da zikre şayandır. Tantavi Cevherî'nin "El-Kur'an vel-Ulûmil-asriyye" si ile Muhammed Bahit'in "Tenbihül-Ukulil-İnsaniyye li maani âyatil-Kur'an minel Ulümil-Kevniyye" nam eserleri de mühimdir.

KUR'AN-I KERİM MAHLUK MU MESELESİ ---KUR'AN MAHLUK MU,DEĞİL Mİ MES'ELESİ NASIL BAŞLADI?--

Selef-i sâlih arasında Kur'an mahluk mu, kadim mi diye bir mesele yoktu. Onlar, bunu kurcalamaktan,tartışmaktan kaçınırlardı. Onlar; Kur'an, Allah kelamıdır, böylece inanırız, ne mahluktur, deriz, ne de mahluk değildir deriz, derler, bırakırlardı. Fakat sonraları bazı inanç fırkaları bu meseleyi ortaya çıkardılar. İslâm tarihinde Fitne, Mihne denen bu olayı biraz etraflıca anlatmıya çalışalım. Önce üstad Muhammed Ebu Zehra'yı dinleyelim: Ahmed B. Hanbel adlı eserinde şöyle diyor:

KUR'AN MAHLUK MU,DEĞİL Mİ MES'ELESİ NASIL BAŞLADI?

"Bu mes'ele şöyle başladı: Halife Me'mun: Kur'an mahlûktur, hadistir kanaatındaydı, bunu Mutezile'den öğrenmişti. Şimdi, âlimleri, fakihleri,hadis ulemasını da bunu kabule, bunu böyle söylemeye dâvet ediyordu. Me'mun'un akıl hocaları, Mutezileydi. Vezirleri, yakınları, danıştığı, konuştuğu kimseler onlardandı. Onları kendi gibi sayardı.

İmam Ahmed, Me'mun'un bu görüşüne katılmadı ve onun dediği gibi konuşmadı, o yüzden ona bu çok şiddetli ezayı yaptı, sert işkencelerde bulundu. Bu iş Halife Me'mun zamanında başladı. Me'mun'un vasiyeti gereğince Halife Mutasım ve Vâsık devirlerinde de devam etti, aynı tutum sürdü gitti. Biz burada bu belânın ve sınamanın beyaniyle yetinelim, Ahmed'in valilere, halifelere hitabiyle iktifa edelim. Çünki biz şimdi onun yaşamının safhalarını anlatmaya çalışıyoruz."

MUTEZİLENİN İDDİALARI

Tarihe Mihnet: Sınama adiyle geçen bu mes'eleyi başlatan madem ki, Halife Me'mun'dur, Kur'an mahlûk mu, değil mi konusunu ortaya atarak İmam Ahmed'i de kendi dediği gibi dedirtmeğe çalışmıştır. Öyleyse Me'mun'un dediği nedir, sapık fırkalar ve ulema ne demişlerdir? Onları bilelim.

Rivayete göre ilk defa: Kur'an mahlûktur diyen Emeviler devrinde Ca'd b. Dirhem olmuştur. Bundan dolayı Halid b. Abdullah Kasri onu kurban bayramında Kûfe'de öldürmüştür. Bayram günü sabahı eli kolu bağlı olarak onu meydana getirdi, bayram namazını kılıp hutbeyi irad etti ve hutbenin sonunda şunları söyledi:

— "Gidiniz, kurbanınızı kesiniz, Allah kabul etsin. Ben de Ca'd b. Dirhem'i kurban edeceğim. Çünki o: Allah Musa ile söyleşmedi, Allah İbrahim'i dost edinmedi, diyor. Allah onun dediğinden ne yücedir." Bundan sonra minberden indi ve onu öldürdü. "(95)

Cehm b. Safvân da buna benzer sözler söylemiştir. O, Allah'tan (kelâm) sıfatını nefî etmiş, Havâdise ve sıfatlarına muhalif olması gerekiyor diye bundan tenzih etmiş, böylece Kur'an mahlûktur, kadîm değildir diye hükmünü vermiştir.

Mutezile'ye gelince: Maâni sıfatlarını nefî ettiler, sonra daha mübalağaya kaçtılar. Allah'ın mütekellim olmasını inkâr ettiler, Kur'an-ı Kerim'de, Allah Teala'nın Musa ile konuştuğunu beyan eden ayeti tevil ederek Allah ağaçta kelâmı halketti manasına aldılar. Onlar, Allah Teâlâ' herşeyi yarattığı gibi, kelâmı da yaratır, derler. İşte davalarını bu inanç üzerine kurdular ve Kur'an Allah'ın mahlûkudur dediler.

Mutezile, Abbasiler devrinde Kur'an'ın mahlûk olduğu konusuna şiddetle taraftar çıktılar ve çok sarıldılar. Bu konuda, az da olsa, bazı fakihler onlara katıldılar. Bişir b. Gıyâs Merîsi bu konuda ısrar edenlerdendi. Ebû Hanife'nin talebesi olan İmam Ebû Yusuf onun hocasıydı, onu bundan nehyetti, vazgeçirmeye çalıştı, fakat o vazgeçmedi. Bunun üzerine Ebû Yusuf onu dersinden kovdu.

Harun Reşid devrinde Mutezile işi daha da azıttı, çok ileri gittiler, insanları bu inanca davet etmeye başladılar. Fakat Harun Reşid akaid mes'elelerini kurcalamaya taraftar değildi. Filozofların sözüne bakarak bunda münakaşa edilmesinden yana değildi. Onun için Mutezile bu konuya fazla dalmak cesaretini gösteremedi. Hattâ Reşid'in bu kanaattaki münakaşacı Mutezile'den bir kısmını hapis ettiği söylenir. Bişir b. Gıyas'ın Kur'an mahlûktur sözü kendisine ulaşınca: Eğer bu herif elime geçer, onu yakalarsam, öldürürüm demiştir. Reşid'in halifeliği müddetince Bişir, gizlenmiş, meydana çıkmamıştır.

______

(95) Serhul-Uyûn, s. 186.

ME'MUN DEVRİNDE MUTEZİLE YÜZ BULDU

Me'mun Halife olunca Mutezile onun çevresini sardılar. Bütün haşiyesi, etrafındaki adamlar onlardandı. Onları kendine yaklaştırdı, yanına aldı. Onlara son derece saygı gösterir, ikram ve izazda bulunurdu. Hattâ rivayete göre, Mutezile'nin ileri gelenlerinden Ebû Hişam, onun yanına girince, yerinden biraz kımıldanırmış, neredeyse ona ayağa kalkacak. Halbuki ondan başka kimseye karşı böyle bir hareket yapmazmış!

Halife Me'mun'un Mutezîle'ye bu kadar meyletmesinin, bu derece onlar yanlısı olmasının sebebi şudur: Me'mun, Ebu Hüzeyl Allaf'ın talebesidir. Dinler ve Fırkalar hakkında onda okurdu. Ebû Huzeyl ise, Mutezilenin başıdır.

Me'mun, o zaman âdet olduğu üzere, milletler, dinler hakkında münakaşa ve münazara meclisleri kurup tartışmalar yapılınca, Mutezile karşılarındakilere üstün gelirler, yarışı kazanırlardı. Çünki akıllarını işleterek herşeyi incelerlerdi. Bu yüzden Me'mun üzerinde büyük tesir bırakmışlardı. Onlardan beğendiklerini kendisine muhâsib alır, onlarla konuşur, müşavere eder, istediğini vezir yapardı. Özellikle aralarından Ahmed b. Ebû Duâd'ı (240 H./854 M.) son derece tutar, onu himaye eder, lütuf ve ihsanda bulunurdu. O derece ki, kardeşi Mutasım'a onu umurunda müşavir yapmasını bile vasiyet etmiştir. Vasiyette şöyle demektedir:

"Ebû Abdullah Ahmed b. Duâd'ı kendinden ayırma, uzak tutma. Bütün işlerinde onu müşavir yap. O senin için bu mevkie lâyıktır."

Mutezile, halife nezdinde itibarlarının bu kadar arttığını görünce onun Kur'an'ın mahlûk olduğunu ilân etmesi için çalışmaya başladılar. Böylece kendi mezheblerini yayacaklar, akıllarınca umum halkın takdirini kazanacaklardı. Mutezile'nin bu arzusunu Me'mun uygun buldu ve Hicri 212/Miladi 827 yılında Kur'an'ın mahlûk olduğu görüşünü açıkladı. Ancak herkesi bu konuda serbest bıraktı. Mesele münakaşa ediliyordu. Me'mun delillerini ortaya döküyor, davasını savunuyordu. İnancında, kanaatında herkes serbestti. Kimse, uygun görmediği, aklının yatışmadığı bir düşünceyi kabule zorlanmıyordu.

ME'MUN'UN,HALKI KUR'AN MAHLÛKTUR DEMEYE ZORLAMASI

Halife Me'mun'un tutumu bu kadarla kalmadı.

Hicri 218, Milâdi 833 yılında -ki bu, öldüğü yıldır-elinde bulundurduğu hükümet kuvvetiyle, halkı zorla Kur'an mahlûktur diye inandırmaya kalkıştı. Buna zorlaması için, Rakkâ'dan, Bağdad'ta bulunan Naibi İshak b. İbrahim'e emirnameler göndermeye başladı, kendisi o zaman Rakka'da bulunuyordu. Bu nâmelerde fukahayı, Hadis âlimlerini Kur'an mahlûktur demeleri için zorlamasını istiyordu.

Öyle anlaşılıyor ki, önce devlet makamlarında bulunanları, idarede herhangi bir vazife alanları, hakimleri zorlamakla bu işe başlamak istiyordu. Bağdad'daki naibi İshak'a gönderdiği ilk emirnâmenin sonunda şöyle diyordu:

"Orada bulunan kadıları topla. Emîr'ül-Mü'mininin sana gönderdiği emirnameyi onlara oku. Bu konuda ne dediklerini denemekle işe başla. Kur'an'ın mahlûk ve hadis olduğu hususundaki kanaatlarını anla! Onlara şunu bildir ki, Emîr'ül-Mü'minin'in görüşüne muvafakat ederlerse, onlar hidayet ve necat üzere olmuşlar demektir, orada bulunan şâhidlere de sor, Kur'an hakkındaki kanaatlarını anla. Kur'an mahlûktur, hadistir diye ikrar etmeyenlerin şehâdeti makbul sayılmayacak,o gibi kadılara vazife verilmeyecek, işten el çektirilecek. Oradaki kadılardan alacağın neticeyi Emîr'üİ-mü'minine bildir, yaz. Bu onlara benim emrimdir. Bundan sonra onları murakabe et, kadılar; Kur'an mahlûktur demeyenin şehâdetiyle hüküm vermesin. Allah'ın hükmü ancak dinde basîret üzere olan ve tevhide ihlasla bağlananların şehâdetiyle nâfiz olur."(96)

Görüldüğü üzere birinci emirnamede: Kur'an mahluktur inancını kabul etmeyenlerin cezası sadece devlet memurluğundan mahrum bırakmak ve bir de şâhitliklerinin kabul olunmaması. Bağdad'daki Naibi İshak b. İbrahim, mektubu alınca kadıları dâvet etti, onlara mektupdakileri anlatıp onları sınava çekti. O, yalnız kadılarla işi bırakmadı. Hadis âlimlerini, fetva veren, tebliğ ve irşadda bulunan bütün âlimleri, müderrisleri de sorguya çekip hepsinin bu husustaki kanaatlerini tesbit etti, aldığı cevapları, Halk-ı Kur'an hakkındaki görüşlerini, Halife Me'mun'a gönderdi. Bu cevapları alınca Halife Me'mun arzusuna uygun olmayan bu müdafaalar karşısında küplere bindi. Kızgın bir ifade ile: Bu cevapların saçma şeyler olduğunu söyledi, en sert ifadelerle onları haşlarcasına azarladı. Ve ikinci emirnamesinde, onun dediği gibi Kur'an mahlûktur demeyen, onun görüşünü kabul etmeyenlere yapılacak muameleyi, verilecek cezayı bildirdi. Zehir gibi olan bu mektupta, Kur'an mahlûktur demeyenlerin tevkif edilerek bağlı bir halde kendi yanına gönderilmesini istiyor ve şöyle diyor:

"Mektupta yazdığın veçhile Kur'an mahlûktur demeyenlerden olanları buraya gönder. Bunların içinde bulunan Bişr b. Velîd ile İbrahim b. Mehdi ve diğerlerini hepsi bağlı olarak Emîrül-Mü'minin'in ordugâhına teslim etsinler. Emin ellere teslim etmeye dikkat göstersinler. Emîrül-Mü'minin onları sorguya çekecek. Eğer eski dediklerinden dönmezler ve tevbe etmezlerse, inşaallah, hepsinin boynunu kılıçla vuracak Lâ kuvvete illâ billahi."

BU TEHDİT KARŞISINDA İKİ KİŞİ KANAATINDAN DÖNMEDİ: İBN-İ HANBEL VE İBN-İ NUH

Me'mun baştan inanca baskı yapmazken yavaş

yavaş işi azıttı. Birinci emrinde Kur'an mahlûktur demeyenleri vazifeden atmakla işe başladı, ikinci emrinde ise, işi idam sehpasına kadar götürdü!

Bu sert emri alınca, Bağdad'daki Naibi İshak b. İbrahim, hemen paçaları sıvadı, Halifenin emrini yerine getirmeğe koyuldu. Hadis âlimlerini, fukahayı, müftüleri (içlerinden Ahmed b. Hanbel de dahil) topladı, kendilerinden isteneni yapmazlar, Kur'an mahlûktur sözünü söylemezler ve Me'mun'un istediği hükmü kabul etmezlerse sert ceza göreceklerini söyledi, onları ölümle tehtid etti ve bu işden dönüş olmadığını bildirdi. Bunun üzerine dördü dışında, hepsi de isteneni kabul edip Kur'an mahlûktur sözünü söylediler ve bu görüşünü kabullenmiş oldular.

Ancak dört kişi bu baskıya boyun eğmedi. Allah onların kalbine kuvvet

verdi. Allah'ın hükmüne razı oldular, baki ahireti, fani dünyaya tercih ettiler, inançlarında direndiler, cesaretle sebat gösterdiler, onlar da Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Nuh, Kavâriri ve Sicade olup dördü de bağlandı, kelepçe vuruldu. Geceyi böyle zincirler içinde geçirdiler. Ertesi gün olunca: Sicade söyleneni kabul etti, eli ayağı çözülerek serbest bırakıldı. Diğer üçü aynı halde durdu.

Daha sonraki gün yine sorguya çekildiler, sorular tekrar soruldu ve cevap istendi. Bu hal canına tak diyen Kavâriri, olumlu cevap verdi. Onun da bağları çözülerek serbest bırakıldı. Onca ulemadan kala kala ikisi kelepçeli kaldı. Ahmed b. Hanbel ile Muhammed b. Nuh... bu ikisi, o zaman Tarsus'ta bulunan Me'mun tarafından sorguya çekilmek için kelepçeli oldukları halde Bağdad'dan yola çıkarılıp Tarsus'a gönderildi. Muhammed b.Nuh yolda ecel şerbetini içip hakkın rah-metine kavuştu. Bu garip yolculukta Ahmed yalnız kaldı.

Ahmed b. Hanbel, yolda kanaat arkadaşı Muhammed b. Nuh da ölünce bu davanın tek adamı kaldı ve Tarsus'a doğru yolculuk devam etti. Yolda Me'mun'un ölüm haberi duyuldu. Acaba Azrail imdada mı yetişmişti? Evet, Me'mun göçtü, fakat arkada vasiyet bırakmıştı. Yerine geçen kardeşi Mutasım'a vasiyeti vardı. Kur'an mahlûktur dâvasından vazgeçmemesini vasiyet etmiş, bu dünyadan öyle göçmüştü, Allah af etsin, ölüm ile dâvasının öleceğinden korktuğundan, kuvvet kullanarak bu dâvayı yürütmesini vasiyet etmişti, bu dâvayı o, o kadar benimsemişti ki, bunu boynuna borç bilmişti.

Vasiyetin baş tarafında şöyle diyordu: "İşbu vasiyet Emir'ul-Mü'minin Abdullah b. Harun Reşid'in hazır bulunanlar huzurunda yaptığı vasiyettir onların hepsini şahid göstererek der ki, Allah Teala birdir, mülkünde, O'nun ortağı yoktur. O'ndan başka emrini yürüten yoktur. Hâlık ancak O'dur. O'ndan gayrisi hepsi mahlûktur. Kur'an-ı Kerim'de: Herşeyin Halikı O, denir. Kur'an kendisi de o herşeye dahildir. Allah Teala'nın misli hiçbir şey yoktur," Vasiyetin orta yerinde şunlar var: "Ey Ebû İshak, bana yaklaş, gördüğünden ibret al. Kur'an mahlûktur mes'elesinde kardeşinin tutumuna uy!"

İşte bu vasiyet yüzünden Me'mun'un ölümünden sonra da Kur'an mahlûktur davası bitmedi, belki daha çok yayıldı ve acıları arttı. Başta Ahmed b. Hanbel olmak üzere Hadis ve fıkıh âlimlerinin, zahidlerin başına bitmez tü-kenmez bir belâ olmakta sürdü gitti.

Halife Mutasım devrinde bu belâ daha arttı. -BU BİTMEZ DAVADA BAZI YAZIŞMALAR Zahmetler, işkenceler çoğaldı. Ondan sonra Vâsık

zamanında hal böyle devam etti. Biz bunları anlatmaya geçmeden önce, Halife Me'mun ile, Bağdad'daki Naibi İshak arasındaki geçen yazışmayı nakledelim. Çünki onlarda Me'mun'un insanlara zorla kabul

ettirmeye kalkıştığı bu dâvanın delilleri var. Ahmed'in cevabı, Me'mun'un

tehditleri orada yazılı. Bu yazılar, Taberî Tarihinde kayıtlı olup oradan alınmıştır.

ME'MUN'UN BİRİNCİ EMİRNAMESİ

Bağdad'da Naibi İshak b. İbrahim'e:

"Müslümanların imam ve halifeleri üzerinde Allah'ın haklarından biri de onların, Allah'ın Dininin hükümlerini yerine getirmeye çalışmaları, Peygamberlerin mirasını korumaları, kendilerine verilen ilmi yaymaları, teb'aya hak üzere adaletle muamele etmeleri. Allah'a itaat hususunda gayret göstermeleridir. Emir'ül-Mü'minin'in, Allah Teâlâ'dan dilediği şudur ki, onu doğru yolda muvaffak kılsın, teb'a hakkında merhamet ve şefkat göstererek adaletle hükmetmeyi nasîb eylesin.

Emîr'ül-Mü'minin şunu anlamıştır ki, halkın çoğunluğu, teb'anın ekserisi bilgisizlik içinde olup Allah'ın dinini ve hidayetini lâyıkıyla kavramamış, ilmin nurundan nasibini alamamış. Her tarafta cehalet ve dalâlet yayılmış bir halde olup dininin ve tevhidin, imanın hakikatından gafil kalmış. Allah'ı hakkıyla bilmekte kusurlu, O'nun künhü marifetini idrakte âciz. Hâlık ile mahlûku, akıllarının noksanı sebebiyle tefrik edemiyorlar. Allah Teâlâ ile inzal etmiş Kur'an'ı müsavi tuttular. Onu da kadîm saydılar. Onu Allah yaratmamış, ihdas etmemiş gibi addettiler. Halbuki Allah Teâla kalblere şifa, mü'minlere rahmet ve hidayet kılmış olduğu Kur'an hakkında şöyle buyurmaktadır:

"Biz onu Arapça bir Kur'an kıldık," Allah kıldığı, yaptığı şeyi halketmiştir. Yine Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Hamd olsun O Allah'a ki, gökleri ve yeri yarattı, karanlığı ve aydınlığı da yarattı." Yine buyurur: "Böylece sana geçmişlerin kıssalarını, haberlerini anlattık." Allah Teâlâ haber veriyor ki, bunlar sonradan olmuş olayların kıssalarıdır. Yine buyurur: "Elif, Lam, Ra, bu öyle bir kitap ki, ayetleri muhkem kılınmış, sonra da hakim ve herşeyi haber veren tarafından tafsil olunmuştur." Her muhkem ve mufassal olanın bir yapanı vardır. Onu yapan da yaratıcı Allah'tır.

"Sonra onlar batılla mücadele edip kendi sözlerine çağırıyorlar. Kendilerini Sünnete nisbet ederler, halbuki Allah'ın kitabının her bölümü onların sözlerini çürütmekte, onların dâvalarını yalanlamaktadır. Böyle iken kendilerini ehli hak ve din sayıyorlar. Başkalarını batıl ve küfür üzerinde görüyorlar. Cahilleri aldatıyorlar... Allah'ın kitabını yanlış anlatıp iftira ediyorlar. Halbuki Allah onlardan doğru söylemeleri için ahd almıştır. Onların kulakları tıkalı, gözleri kör. Kur'an'ı düşünmüyorlar, sanki kalblerine kilit vurulmuş...

"Emîr'ül-Mü'minin'in anladığı, bunlar ümmetin kötüleri, dalâlet başlarıdır, imandan nasibleri az. Cehalet kapları, yalan başları, şeytan lisanları gibidirler. Bunların sözüne güvenilmez, ameline bakılmaz. Çünki amel yakînden sonra gelir. İslâmın hakikati tevhîd de ihlâs iledir. Bir kişi rüşt ve hidayetini kaybederse, imandan nasibi kalmaz...

"Orada bulunan kadıları topla, onlara Emir'ül-Mü'minin'in mektubunu oku. Onları imtihana tâbi tut, Kur'an mahlûktur, konusunda ne diyorlar, bunu anla, onlara bildir ki, Emîr'ül-Mü'minin bu konuda kimseden meded ummuyor, kimsenin yardımına muhtaç değil. O teb'asından dinine güvenilemeyenlere bakmaz. Eğer onlar bu hususta Emîr'ül-Mü'minin'in görüşüne muvafakat ederler, bunu ikrarda bulunurlarsa, o takdirde hidayete ermişler ve necat bulmuşlar demektir. Orada bulunan şahidlere sor, Kur'an mahlûk mu, değil mi hakkında bilgileri nasıl? Kur'an mahlûktur diye ikrar etmeyenlerin şahidliği kabul olunmayacaktır. O gibi kadılara vazife verilmeyecektir. Alacağın neticeyi Emîr'ül-Mü'minine yaz, bildir. Bu emir onlaradır. Bundan sonra onları murakabe et, ahvallerini araştır. Allah'ın hükümleri dinde basîret ve tevhîd'de ihlas sahibi olanların şahidliğiyle nafiz olsun. Bundan sonra olanları Emîr'ül-Mü'minine yazıp bildiresin."

Yazılış: Rebiulevvel 218 Hicri

ME'MUN'UN İKİNCİ EMİRNAMESİ

İkinci mektupta Me'mun, İshak b. İbrahim'e yedi kişinin adını verdi ki, onlar Muhammed s. Sa'd Vakıdî ve diğerleri. Onları yanına çağırdı ve sınava çekti. Onlara Kur'an mahlûk mu, değil mi diye sordu. Hepsi de mahlûktur diye cevap verdiler. İshak b. İbrahim onlara Me'mun'un emri gereğince bunu Hadis âlimlerinin ve fukahanın huzurunda sordu. Hepsi de Me'mun'un dediği gibi cevap verdiler. Sonra serbest bırakıldılar.

Me'mun'un, Naibi İshak b. İbrahim'e İkinci Emirnamesi Şudur

"Allah Teâlâ'nın yeryüzünde kulları için emin olarak seçtiği halifesi üzerindeki haklarından bir takımı da: Dinin hükümlerini yerine getirmek, halkı korumak, onlara hükmünü ifa etmek, adalet üzere iş görmek, onların hayrına çalışmaktır. Allah'ın kendine ihsan ettiği ilmi onlara da aktarmak, yoldan sapanları hidayete getirmek, onları iman hududu içinde korumak, fevz ve nacat yollarını göstermek, kapalı şeyleri açıklamak, şüpheleri gidermek ve onları aydınlığa kavuşturmaktır. Onların bütün maslahatlarını koruyup dünya ve âhiret mutluluğuna kavuşturmaktır. Allah Teâlâ kullarını gözetmekte olup, yaptıkları her şey sorulacaktır. Emîr'ül-Mü'minin'in tevfîki Allah'ın kudretiyledir. Allah kuluna yeter.

"Emîr'il-Mü'minin basiret ve dikkatiyle şunu beyan eder ki, Müslümanlar için iman ve nur kıldığı, Resulü Kibriyasına vahyettiği Kur'an-ı Kerim hakkında müslümanlar arasında şüpheli şeyler uyanmış, o mahlûk değildir sanılmış... Halbuki Allah Teâlâ, her şeyi halk edendir. Herşey O'nun mahlûkudur. Müslümanların Kur'an mahlûk değildir sanmaları, Hıristiyanların Hz.İsa mahlûk değildir iddiasına benzer bir şeydir. Onlar İsa, Allah'ın kelimesidir, mahlûk olamaz dediler. Müslümanların tutumu da bunu andırır. Halbuki Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Biz onu Arapça Kur'an kıldık." Buradaki kıldık -yarattık demektir. Nasıl ki başka âyetlerde ceale yarattı manasınadır. "Ona eş yarattı.'' "Geceyi elbise, gündüzü geçim için yarattı." "Sudan herşeyi diri kıldı." Allah Teâlâ, Kur'an ile kendi kudret ve azametine delil kıldığı bu mahlûkları beraber tuttu. Kur'an'ı yaratan O'dur. "O Levhi Mahfuzda olan bir şanlı Kur'an'dır." Bu âyet gösteriyor ki, Kur'an Levhi Mahfuzdadır, Levh onu ihata etmiştir. İhata edilen herşey mahlûktur. Yine Allah Teala şöyle buyurur: "Kur'an'ı dilinle acele söyleme", "Rablarından hadis olan bir zikr, her geldikçe" Allah Teâlâ Kur'an'a: Zikr, iman, nur, hüdâ, mübarek, Arapça kıssa" isimleri vermiştir. Onun önünden, ardından, başından ve sonundan batıl gelmez buyurmuştur. Bu Kur'an'ın mahdud ve mahlûk olduğuna delâlet eder. Bazı cahiller Kur'an hakkında yanlış söylüyorlar... Allah'ın sıfatı olan şeylerle Allah'ın mahlûklarını vasfediyorlar. Mü'minlerin emîri, böyle hatalı konuşmaların dinden nasibi yok, diyor. Onlardan birine itimad edemez. Onların adaleti yoktur, şehadetleri kabul edilmez... Bir kimse Allah'ın dinini bilmezse, başka şeyleri hiç bilmez, her şey hakkında kördür, yolunu görmez.

Emîr'ül-Mü'mininin sana yazdığı bu mektubu Cafer b. İsa'ya, Kadı Abdurrahman b. İshak'a oku. Onların Kur'an konusunda görüşlerini tesbit et. Onlara şunu duyur ki, Emîr'ül-Mü'minin, Müslümanların işleri hususunda ancak tevhîd ihlâsı olanlara ve mevsuk kimselere itimad eder ve Kur'an mahlûktur, demeyenlerden başkasının tevhidi tam olmaz. Eğer bu ikisi Kur'an hakkında Emîr'ül-Mü'mininin dediği gibi derlerse, onlar meclislerine şâhid olarak gelenlere sorsunlar, Kur'an hakkındaki kanaatlerini öğrensinler. Eğer Kur'an'ın mahlûk olduğunu kabul etmeyen bulunursa,

onların şehadetlerini kabul etmesinler. Onların sözlerine bakarak hüküm vermesinler. Diğer kadılar

hakkında da aynı şeyi yap, onları murakabe et, basiretle gözet, bu konuda olup bitenleri Emîr'ül-Mü'minine yazıp bildir."

İşte Kur'an olayı bu iki resmî emirle başladı. Birinci mektup gelir gelmez, İshak b. İbrahim imtihana başladı, bu iş ancak ikinci mektup geldikten sonra tamamlandı. Burada bu âlimlerin cevaplarını beyan etmemiz yerinde olur. Sonra Me'mun'un, daha doğru ve ince bir tâbirle Ahmed b. Duâd'ın onlara yaptığı ek cevapları, ondan sonra da bu sınavın en çetin safhasını, dayak ve işkence faslını dinleriz.

KİMLER SORGUYA ÇEKİLDİ, NELER SORULDU, NE DEDİLER, MEKTUPLARDAN DİNLEYELİM

Me'mun'dan aldığı talimat üzerine işe başlayan

lshak B. İbrahim sorguya çekilmek için fakihler, hakimler ve hadîs âlimlerinden bir cemaatı huzuruna

topladı. Ebu Hassan Ziyadî, Bişr b. Velid Kindî, Ali

b. Ebû Mukatil b. Gânim, Zeyyal b. Heysem, Sicade, Kavariri, Ahmed b. Hanbel, Kuteybe, Sa'duye Vâsitî, Ali b. Ca'd, İshak b. Ebû İsrail, İbni Hirş, İbni Aliyye Ekber, Yahya b. Abdurrahman Ömeri, Rakka'da kadı olan Ömer b. Hattab evlâdından diğer bir şeyh, Ebû Nars Temmâr, Ebû Ma'mer Katiî, Muhammed b. Hatem b, Meymûn, Muhammed b. Nuh, İbni Ferhân diğer bir cemaat ta onlara katıldı ki, Nadr b. Şumeyl, İbni Ali b. Asım, Ebul-Avam Bezzâz, İbni Şuca', Abdurrahman b. İshak, bunların hepsi İshak b. İbrahim'in yanına geldiler, toplandılar.

Sorguya, Me'mun'un mektubunun onlara okunmasıyla başladı ve iyice anlasınlar diye mektup iki defa okundu. Sonra sorular sorulmaya başlandı. İshak önce Bişr b. Velid'e sordu.

— Kur'an hakkında ne dersin? Cevap verdi:

— Bir çok defalar Emîr'ül-Mü'minine ne söylediğimi biliyorsun.

— Gördüğün gibi Emîr'ül-Mü'minin'in mektubiyle sorulan yenilendi.

— Ben derim ki, Kur'an Allah'ın kelâmıdır.

— Sana bunu sormuyorum. O mahlûk mu, değil mi? Buna cevap ver. —- Allah herşeyin Hâlikıdır.

— Kur'an da şey midir?

— O da, şeydir.

— Öyleyse o da mahlûk mu?

— Hâlık değildir.

— Sana bunu sormuyorum. O mahlûk mu?

— Sana bu söylediğimden başka bir şey söyleyemem. Bu konuda konuşmamak üzere Emir'ül-Mü'minin'e and verdim. Benim bu söylediğimden başka diyeceğim yok.

İshak b. İbrahim önünde duran bir yazıyı aldı, onu ona okuyup dedi ki: Allah'ın birliğine şehadet ederim, O tekdir. O'ndan önce bir şey yoktu, sonra da olmayacak, mahlûkatından hiç birşey O'na ne mânada, ne suret bakımından hiçbir veçhile benzemez.

Bunun üzerine Bişr: Evet dedi, ben, insanlara bundan başka türlü mü söylerdim! Bunu duyunca İshak kâtibe:

— Söylediğini yaz, dedi.

Sonra Ali b. Ebû Mukâtil sorguya çekildi:

— Ya Ali, sen ne diyorsun? Konuş bakalım.

— Defalarca Emîr'ül-Mü'minin'e dediklerimi işittin. Benim o işittiklerinden başka bir diyeceğim yok. Onu da yazılı kağıt ile denedi, o da onda yazılı olanların hepsini ikrar etti. Sonra ona sordu:

— Kur'an mahlûk mudur?

— Kur'an Allah kelâmıdır.

— Sana bunu sormadım.

— O Allah kelâmıdır. Eğer Emîr'ül-Mü'minin bize birşey emrederse başımız üzere, ona itaat ederiz, uyarız.

Bunun üzerine kâtibe:

— Onun sözünü yaz, dedi.

Bundan sonra Zeyyâle de, Ali b. Mukâtil'e sorduklarına benzer şeyle sordu, o da onun cevapları gibi cevap verdi. Sonra Ebû Hassan Ziyadi'ye sordu:

— Sen ne dersin?

— İstediğini sor, dedi. Ona da yazılı kağıdı okudu, o da ondakileri ikrar etti ve bu sözü söylemeyen kâfirdir, dedi.

İshak ona sordu:

— Kur'an mahlûk mudur?

— Kur'an Allah kelâmıdır. Allah herşeyin hâlikıdır. Allah'tan gayri herşey mahlûktur. Emîr'ül-Mü'minin bizim imamımızdır, onun sayesinde bütün ilimleri öğrendik. O bizim duymadıklarımızı duydu, bizim bilmediklerimizi öğrendi. Allah bizim umurumuzu ona teslim etti, onun eline verdi. Haccımızı onun saye-sinde yapıyoruz, namazımızı o kıldırıyor, malımızın zekatını o topluyor, onunla cihada gidiyoruz, onun hak İmam olduğunu kabul ediyoruz. Bize bir buyruğu olursa ona uyuyoruz. Emrini tutuyoruz, birşeyden nehyederse ondan sakınıyoruz. Bizi bir şeye davet ederse ona icabet ederiz.

— Kur'an mahlûk mudur, sen onu söyle?

Ebû Hasan aynı sözleri tekrar etti. Bunun üzerine İshak: ---Emîr'ül-Mü'minin'in sözü bu işte.

— Emîr'ül-Mü'minin'in sözü bu olabilir, fakat onu insanlara emretmez, insanları ona davet etmez. Eğer bana Emîr'ül-Mü'minin'in bu söylememi emrettiğini haber verirsen, ben de o emir ettiğini söylerim. Çünki sen ondan bana naklettiğin şeyde güvenilir bir kimsesin. Sen, ondan bir emir bana tebliğ edersen ben ona uyarım.

— Sana birşey tebliğ etmemi emir buyurmuş değil! Ebu Mukatil söze karıştı:

— Onun sözü, Resulüllah'ın ashabının ferâiz ve miras mes'elelerindeki ihtilafları gibi olabilir. Onlar bunları kabule zorlamazlardı, dedi. Ebû Hassan sözünü şöyle bitirdi:

Ben emre itaattan başka birşey yapmam. Bana emret, ben de ona uyayım!

İshak cevap verdi:

Sana emir etmemi bana emretmiş değil, bana ancak seni imtihan etmemi, sorguya çekmemi buyurdu.

Bundan sonra Ahmed b. Hanbel'e döndü ve ona sordu:

— Kur'an hakkında ne dersin?

— O, Allah kelâmıdır.

— O, mahlûk mudur?

— O, Allah kelâmıdır, bundan başka diyeceğim birşey yoktur.

Bunun üzerine yine Ahmed'i de kağıtta yazılı olanlarla imtihana çekti. "Allah, hiçbir mâna ve hiçbir veçhile mahlûkatına benzemez" sözüne gelince, burada Ahmed şöyle dedi:

— Onun misli hiç birşey yoktur. O işitir ve görür. İbni Bekkâ Asgar buna itiraz etti ve şunu söyledi:

— Allah hayrını versin, seni ıslah etsin, o kulakla işitir, gözle görür mü? dedi.

İshak, Ahmed b. Hanbel'e yine sordu:

— Allah işitir, görür, sözünün manası nedir? O cevap verdi:

— O zat-ı kibriyasını vasıfladığı gibidir.

— Bunun anlamı ne?

— Gerçeği bilemem, o zat-ı kibriyasını tavsif ettiği gibidir.

Bundan sonra oradakilerin hepsini birer birer çağırdı ve hepsi de "Kur'an Allah Kelâmıdır'' deyip kesti. Ancak Kuteybe, Ubeydullah b. Muhammed b. Hasan, İbni Aliyye Ekber, İbni Bekkâ, Abdülmünım b. İdris b. Binti Veheb b. Münebbih, Muzaffer b. Mercâ böyle demediler. Fıkıh ehlinden olmayıp bu konuda hiç birşey bilmediği halde araya sokuşturulmuş olan kör bir adam, Rakka'da kadı bulunan Ömer b. Hattab evlâdından bir zat, İbni Ahmed de onlar gibi söylediler. İbni Bekkâ Ekber'e gelince o, Kur'an mecûldür, yani kılınmıştır, dedi. Çünki Allah Teâlâ: Biz onu Arapça Kur'an kıldık buyurmuştur. Keza Kur'an hâdistir, çünki Allah: "Rabları tarafından hâdis olan zikir geldiğinde" buyurmaktadır. Bunun üzerine İshak ona:

— Mecul olan mahlûk olmaz mı? diye sordu. Oda:

— Evet, dedi.

— Öyleyse Kur'an mahlûktur?

— Mahlûktur diyemem, fakat mec'uldür, dedi ve dedikleri böylece yazıldı.

Cemaatın bu suretle sorguları tamamlanarak bu tatsız imtihan bitip dedikleri yazılınca, İbni Bekkâ Asgar itiraz etti:

— Allah seni ıslah etsin, bu iki kadı başımızdır, onlara emir etsen de sözleri tekrar etseler, dedi.

İshak b. İbrahim buna şu cevabı verdi:

— Onlar Emir'ül-Mü'mininin huccetiyle kaim.

— İkisine emretsen sözlerini dinleyelim, onlardan bunu naklederiz, dedi. İshak şöyle dedi:

— Onların huzurunda bir şahitlikte bulunursan, o zaman onların sözünü

öğrenirsin.

İshak, bu cemaattaki adamların birer birer hepsinin söylediklerini yazdı ve onları Halife Me'mun'a gönderdi. Bu zatlar dokuz gün beklediler. Sonra onları çağırdı. İshak İbni İbrahim'in Me'mun'a gönderdiği mektubun cevabı gelmişti. İşte cevap mektubu şudur:

ÜÇÜNCÜ MEKTUP

Bismillâhirrahmanirrahîm.

"Emîr'ül-Mü'minin'in göndermiş olduğu emirnameye cevap olarak yazdığın mektup geldi. Kendilerini ehli kıbleden sayan, Müslümanların işlerine ehil olmadıkları halde başa geçmek isteyen bu adamların Kur'an hakkında ne diyeceklerini anlamak için Emîr'ül-Mü'minin, onların imtihanını ve durumlarının tesbitini istemişti.

"Sen de onları anlatıyorsun: Cafer b. İsa ile Abdurrahman b. İshak'ı Emîr'ül-Mü'minin'in mektubu gelince çağırmışsın. Keza kendilerini fıkıh ehlinden sayan, Hadis okutmaya oturanı ve Medinet'ül-Selâm olan Bağdad'da fetva makamına oturanları da davet etmişsin. Kur'an hakkındaki inançlarını sormuşsun, Allah'ın benzeri, şebihi hakkında görüşleri, Kur'an hakkındaki ihtilâfları tesbit etmişsin. Kur'an mahlûktur demeyenleri, Hadis okutmaktan, gizli, aşikâr fetva vermekten menetmişsin. Şahitlik yapacaklar da aynı işleme tabidir. Etraftaki kadılara da yazılar gönderip onlardan Emîr'ül-Mü'minin'in çizdiği esasa uyacakları bildirilmiş, yazının sonuna imtihana tâbi tutulanların isimleriyle söyledikleri sözler kaydolunmuş. Emîr'ül-Mü'minin anlattıklarının hepsini anladı. Emîr'ül-Mü'minin, Allah'a hamd ve senalar ile Resulü ve kulu Muhammed Aleyhisselâma salat ve selâm eder. Allah Teâla'dan taatına muvaffak buyurmasını diler, rahmetliler onu iyi niyet sahibi kılmasını, salih işlere ehil kılmasını tazarru ve niyaz eder.''

Kendilerine Kur'an hakkındaki görüşlerini sorduğun kimselerin adlarını yazmışsın, Emîr'ül-Mü'minin bunları, kendilerine sorulanları ve onların sözlerini inceledi.

O mağrur Bişr b. Velid'in şebih -benzerlik- hakkındaki sözü, Kur'an mahlûktur demekten çekinmesi, bu konuda konuşmaktan vazgeçme hususunda Emîr'ül-Mü'minin'e and verdiği yalandır. Nankörlük yapıyor, yalan söylüyor, onunla Emîr'ül-Mü'minin arasında bu konuda ve başka bir hususta böyle bir and asla yapılmamıştır. Onun ihlâs sözünü kullanmasına itibar olunmaz. Kur'an hakkındaki sözünden dolayı onun tevbe ettirilmesi gerekir. Çünki Emîr'ül-Mü'minin'e göre, Kur'an hakkında onun dediği gibi konuşanın tevbesi lâzımdır. Zira bu söz sarih bir küfürdür; Emîr'ül-Mü'minin'in görüşünce bu şirktir. O küfürü ilhâdi yüzünden Kur'an'ın mahlûk olduğunu inkâr eden sözünden tevbe ederse, onun bu durumunu herkese açıkla, eğer bu türlü şirkinde direnirse, küfüre saplanarak, Kur'an'ın mahlûk olduğunu inkâr ederse, o takdirde onun boynunu vur, kellesini Emir'ül-Mü'minin "e yolla, inşaallah! İbrahim b. Mehdi de böyle. Bişr'i imtihana çektiğin gibi onu da imtihana çek. Çünkü o da Bişr'in dediği gibi dermiş, Emîr'ül-Mü'minin'e onun hakkında çok şeyler ulaştı. Eğer Kur'an mahlûktur derse, onu her tarafa duyur, halini açıkla. Yok, bunu demezse onun da boynunu vur, kellesini Emîr'ul-Mü'minin'e gönder, inşallah.

Ali b. Ebû Mukatil'e gelince, ona: Emîr'ül-Mü'minin'e: Helal ve haram kılmak senin elindedir, diyen sen değil misin? diye sor. Buna benzer daha nice sözleri var, Emîr'ül-Mü'minin'in hafızasından onlar henüz silinmedi.

Zeyyal b. Heysem 'e bildir, Anbâr taraflarında iken yiyecek çalan o değil mi? Emîr'ül-Mü'minin Ebul'Abbas'ın şehrinde neler yaptı. Şayet o Selef-i Salih'in asarına uymuş olsa, onların yolundan gitse böyle mi yapar? İmandan sonra şirke mi sapar?

Ebû Avvam diye tanınan Ahmed b. Yezid, Kur'an hakkında ben iyi cevap vermem diyor. Ona söyle, o yaşıyla değil ama, aklıyla henüz bir sabidir. Birşey bilmeyen bir cahildir. Eğer Kur'an hakkında iyi konuşamazsa, kötekle te'dip başlayınca öyle bir iyi konuşur ki, bülbül gibi öter, eğer o zaman da konuşmazsa bunun arkasında kılıç oynar, inşaallah.

Ahmed b. Hanbel ve onun hakkında yazdıklarına gelince: Ona, bildir ki, Emîr'ül-Mü'minin onun sözünün ihtiva ettiği manâyı ve bundaki tutumunu anladı ve bundan onun bilgisizliğini ve cehlin kötülüğünü öğrendi.

Fazl b. Gânim'e şunu söyle, Mısır'da iken onun yaptıkları, bir yıldan az bir sürede, ne kadar mal kazandığı Emîr'ül-Mü'minin'e gizli değil. Bu konuda Muttalib b. Abdullah ile aralarındaki çekişme malum. Tutumu öyle olan, dünyada dirhem ve dinardan başka bir arzusu olmayan kimsenin para uğrunda, menfaat için imanını satması çok görülemez. Bununla beraber o Ali b. Hışam'e diyeceğini demiş, muhalefet edeceğinde de etmiştir.

Ebû Hassan Ziyâdi'ye gelince, ona söyle: İslâmda ilk olarak babasından başkasına nisbet edilen oğulluk yapılmış bir soyu var. Bunda Hz. Peygamberin hükmüne aykırı davranıldı. Halbuki onun izinden gitmek gerekirdi.(Ziyad'a, Ebû Süfyan'ın gayrı meşru çocuğu denir, babası bilinmediğinden tarihte Ziyad İbni Ebih diye geçer.) Ebû Hassan, bu Ziyad'la münasebeti olduğunu inkâr eder, Ebu Ziyâd'a herhangi birşey dolayısıyla nisbet olunduğunu söyler. Ma'ruf Ebû Nasr Temmâr, Emîr'ül-Mü'minin bunun aklının kıtlığını, ticaretinin kıtlığına benzetmektedir.

Fazl b. Ferhan'a gelince: Ona şunu bildir: O Kur'an hakkında söylediği bu sözlerle, Abdur-rahman b. İshak'ın tevdi ettiği emanetleri, malları almak sevdasında. Elindeki mallara bunları da katıp çoğaltmaya temah ediyor. Zamanın ilerlemesi, günlerin uzamasıyla buna yol bulamayacak.

Abdurrahman b. İshak'a söyle ki, Allah hayrını vermesin, böylelerine güveniyor. Bu bir nevi şirk kapanıdır, tevhîdden sıyrılmadır.

Muhammed b. Hatem, Muhammed b. Nuh ve Ma'ruf Ebû Ma'mer'e bildir ki, onlar riba yemekle, faizcilikle meşguldürler. Tevhîde sıra gelmiyor. Emîr'ül-Mü'minin, onlarla savaşmayı uygun görür. Allah Teâlâ nazil kıldığı kitabında öyleleriyle mücadeleye müsaade eder, onların emsa-. liyle caiz olunca, onlarla neden olmasın, onlar ribaya bir de şirk katıyorlar. Nasârâ misâli oldular.

Ahmed b. Şucâ'a söyle, sen onun düne kadar arkadaşısın, onu korudun, Ali b. Hişam'm malından almasını sağladın. Onun dini, imanı; dirhem ve dinardır.

Vasıtılı Sa'du'ya haber ver, mevki kapıp başa geçmek hırsıyla bu kadar tasannu gösteren, yapmacık hareketler yapan kimsenin Allah yüzünü kara etsin, o bu Kur'an mahlûk mu imtihanı vaktini fırsat bilip onun sayesinde emeline yaklaşmak istiyor ve ne zaman sorguya çekilip mevkiye oturacağını bekliyor.

Sicade'ye de ki, Fıkıh ve Hadis ehlinden dersine oturduğu kimselerden, Kur'an mahlûktur diye işitmediğini söylemesi çok garip, o zaman çekirdek saymakla, seccadesini düzeltmekle meşguldü belki, Ali. b. Yahya'nın ona verdiği emanetler aklını mı aldı ki, onu tevhîdden şaşırtıyor? Ona tekrar sor bakalım. Yusuf b. Ebû Yusuf, Muhammed b. Hasan ne derlerdi? Eğer onları gördü ve derslerinde bulundu ise, söylesin. Kavâriri, onun hali belli. Rüşvet ve yapmaca hareketler onun mezhebini ve kötü yolunu açıklamaya yeter. Aklı kıt, dini az. Cafer b. Hasanî onu soruşturmaya çekecektir.

Yahya b. Abdurrahman Ömeri, her ne kadar Ömer b. Hattab evlâdından ise de cevabı belli.

Ömer b. Hasan b. Ali b. Asım, eğer selefinden geçmişlerin yolunda olsaydı, bu anlattığın fırkaların yolunu tutmazdı. Öyle anlıyorum ki, o henüz bir sabi, daha talime muhtaç. Emîr'ül-Mü'minin sana Ebû Misheri gönderdi, ona Kur'an hakkında sordu, açık birşey söylemedi, kemküm etti, onun üzerine şiddet kullanıp kılıç görünce istemiyerek ikrar etti. Onu yokla, ikrarında duruyor mu, yoksa döndü mü, eğer ikrarında duruyorsa bunu halka açıkla, ilân et.

Emîr'ül-Mü'minin'e gönderdiğin mektupta adlarını yazdığın kimselerden bu şirk kokan sözünden dönmeyen, Emîr'ül-Mü'minin'in yazdığı kimselerden veyahut burada ismi geçmeyip de Kur'an mahlûktur demeyen kimler varsa hepsini bağlı olarak, yanındaki muhafızlarla Emîr'ül-Mü'minin'in, karargâhına yolla. Yolda iyi muhafaza edilsinler, Emîr'ül-Mü'minin'in karar-gâhına gelince orada emin görevlilere teslim olunsunlar. Emîr'ül-Mü'minin onları sorguya çekecek. Eğer dediklerinden dönmezler ve tevbe etmezlerse, hepsini kılıçtan geçirecek, inşaallah. Lâküvvete illâ billah.

Emîr'ül-Mü'minin bu emirnameyi sahil şehrinden Haritati Bendariye'den yazıyor. (arapca metin) verdiği hüküm gereğince, ümid ettiği sevaba nail olup Allah'ın rızasına yaklaşmak emeliyle acele gönderiyor. Emîr'ül-Mü'minin'den sana gelen emirleri yerine getir, Emîr'ül-Mü'minin'e acele cevap yaz, Haritati Bendariye'de neler oluyor bilsin, neler yapıyorlar malumu olsun, inşaallah.

Yazılışı: 218 H. yılı

BU MESELEYİ TARİH MİZANINDA TARTMAK GEREK

İşte bu acı olayı dile getiren mektuplar. Ne kadar gereksiz yere, bu tatsız gürültü. Fakat olan olmuş.

Fakat şimdi biz, Halife Me'mun'u bu yaptıklarıyla,

başbaşa bırakalım mı, lüzumsuz yere bu âlimleri sınava çekip onlara bunca ezâ ve cefâ yapması yanına mı kalacak? Elleri bağlı zincirler içinde bu ulema kafilesini uzun yollara dökmesi, yolda bu zahmete dayanamayıp şehid düşenlerin âhı sorulmayacak mı? Tarih bunu olsun yapmayacak mı? Ahmed b. Hanbel, bu uzun yolculuğa ancak vücudunun sağlamlığı, imanının kuvveti, ruhunun azimkârlığı, sabır ve sebatı sayesinde dayanabildi. Me'mun kendi yaptıklarıyla hıncını alamadı, bu işkencenin sürdürülmesini vasiyet etmeden gitmedi. Onu buna sürükleyen sebep nedir? Bu sarp ve dikenli yola ulemayı sokup onlara eziyet etmekten maksadı ne? Bunun sebeplerini araştırıp öğrenelim, onu haklı gösterecek bir şey varsa, mazur görürüz, yoksa tarih önünde suçlu mevkiinde kalır. Tarih, bu mes'elenin ana hedefi olan Ahmed b. Hanbel'e karşı insaflı davrandı, ona hakkını vererek onu evliyalar, azizler derecesine çıkardı. Hattâ bazı taraftarları mübalağada ileri giderek onu Kıddîsler arasında saydılar. Onun hayranlarından biri şöyle demiştir:

"Eğer Ahmed, Beni İsrail arasında bulunsaydı Peygamber sayarlardı. "

BU FIRTINA KOPARAN MEKTUPLARI ME'MUNYAZMIŞ OLAMAZ, ONLAR EBÛ DUÂD'IN İŞİ

Me'mun'u bu işe iten sebebi gizli bırakmayıp açmak,kapalı bırakmayıp meydana çıkarmak istiyoruz. Tarih bunu zikrederken, kitaplar nakil yaparken bunun cereyan tarzı ve mektupların yazılış dili, bütün bunlar bazı ipuçları veriyor. Buna Me'mun'u teşvik eden o kimse en büyük sorumluluğu yüklenir. Me'mun, Mutezile âlimlerinden Ahmed b. Ebû Duâd'ı kendine vezir yapmıştır. Özel kâtibi, devlet işlerinde müşaviri, arkadaşı oydu. Onun nezdinde çok yüksek mevkii vardı. Hattâ kardeşine, kendisinden sonra onu mevkide tutmasını, sakın uzaklaştırmamasını vasiyet etti. Me'mun'un yazdığı mektupların dili açıkça gösteriyor ki, bunlar Ahmed b. Duâd'ın kaleminden çıkmadır. Bunları o yazmıştır. Mektuplar, görüyoruz ki, uzun ve teferruatlı. Halifeler kendileri yazdıkları zaman, böyle uzun yazmadıkları bilinen birşey. Sonra mektupta Halife kelimesi daima gâip sıgasiyle, üçüncü bir şahıs gibi geçiyor. Mektubu yazan Halife kendisi olsa, birinci şahıs siğası kullanır, hep üçüncü şahıs siğası kullanılmış. Demek yazan halife değil başkası. Sonra mektupta şunun bunun fetvalarına taan etmek, birinin ribayı helal sayması var, Me'mun gibi kültürü geniş biri bunlardan uzak kalır. Bu durum karşısında biz: Bu mektuplar Me'mun hasta iken yazılmıştır, diyebiliriz. Bitkin bir halde hasta olduğundan bu yazılanlara izin vermiştir, yoksa kendisi sıhhatte ve rahatı yerinde olsa, şuna buna taan edip dil uzatan, başkalarının kusurlarını bulup ayıplarını meydana çıkaran bir mektubun, kendi namına gönderilmesine asla müsaade etmezdi. Yüksek işlere yönelen, küçük şeylere tenezzül etmeyen Me'mun gibilerinden böyle kusurlu şeyler beklenmez. Eğer bunları kendisi yazmış olsaydı, böyle yazmazdı, sıhhati ve kuvveti yerinde olsaydı, başkalarının yazdıklarını da incelemeden imzalamazdı. Onun için bizim tercihimiz şudur: Mektuplar gönderilirken onlara muttali olmadı, her ne kadar muhtevasını bilse de dikkatle göz atmadı veyahut da göz atsa da çok zayıf olduğundan, içindekilere tam vakıf olamadı. Zaten mektupların gönderildiği sıralarda öldü.

BU İŞİN BAŞ SORUMLUSU EBÛ DUÂD'DIR

Biz biliyoruz ki, Me'mun eskidenberi bu görüşteydi, halife olmazdan önce dahi Kur'an mahlûktur,diyordu. Bunu münakaşa eder, münazara meclislerinde bu dâvayı savunurdu. Fakat o zaman bunu gönül kırmadan, kalb incitmeden, akılları imtihana çekmeden, kimseye ezâ ve belâ vermeden yapıyordu. Hayatının sonunda neden bu kadar birdenbire değişti, bu adama ne oldu? Niçin bu ilmî mes'eleyi böyle belâlı ve işkenceli bir hâle soktu? Şüphe yok ki, bu işin teşvikçisi, bu mektupları yazan Ahmed b. Ebû Duâd'dır. Me'mun'un hastalığını, zayıf halini fırsat bilerek kendi içindekileri onun kaleminden ortaya dökmüş, mektupları, bu ateşli, zehirli dille yazmıştır. Mektupların öyle acı olmasına hırsla sarılmıştır.

Burada şaşırtıcı bir iki sual daha kaldı:

Me'mun bu yapacakları şeyleri kendisi Bağdad'da iken neden yapmadı. O zaman iş daha kolay olacaktı. Ulemanın hepsi orada, onun etrafında, o zaman onları imtihana çekip soru sormadı da, neden Bağdad'dan ayrıldıktan sonra mektup göndererek yazışma yoluna başvurdu? Hem de tam ölümüne yakın? Bu tam mânasıyla Ahmed b. Ebû Duâd'ın bir tuzağı ve kurnazlığı. Bu işde Me'mun'un adını kötüye kullandı, onu siper yaparak kendi zehirlerini döktü. Me'mun hasta olduğundan iradesine tam hâkim değildi, zayıf düşmüştü. Eski ihtiyatlı hareketleri, hazmi kalmamıştı. Eskiden sağlamken, sıhhati yerinde iken, uzun yıllar ulemâ ile münakaşa ve münazaralar yapardı, sertleşip işi ezaya, sopaya götürmezdi. Bağdad'da iken böyle bir hali görülmemiştir. Demek oluyor ki, bu fırtınalı işin en baş sorumlusu Ahmed b. Ebû Duâd olmuş oluyor. Me'mun'un kusuru varsa, o da, o vakit cumhurun kabul etmediği, benimsemediği Mutezile Mezhebi adamlarını yanına alıp, müşavir ve vezirlerini onlardan yapmasıdır. Sıhhati ve kuvveti yerinde iken, işi itidal halinde yürü-tüyordu, fakat sonra ipler elden kaçtı. Olan oldu, ulema kafilesi görülmedik bir sınama geçirdi.(97)

Üstadı fazla yormamak için şimdilik sözünü biraz keselim, başka satırlar okuyalım.

Sorguya çekip imtihan yapmanın dokuzuncu günü Me'mun'un dördüncü emri geldi. Onda şu keskin ve sert emirleri veriyordu: "Bişr Bini Velid'i çağır, eğer Kur'an mahlûktur demezse boynunu vur ve kellesini bana gönder!"

İbrahim bini Mehdi hakkında da aynı korkunç emri veriyordu. Bu ikisi eğer ''Kur'an mahlûktur!" derlerse hemen halka ilân et, herkese duyur!"

Ebül-Avam hakkında ise şöyle diyordu: "Dayağı görünce öyle güzel bir cevap verir ki, bülbül gibi öter! Şayet vermezse ensesinde kılıç oynayacak!"

Me'mun, işte böyle tehdidi bir emirle ulemaya meydan okudu. Menfî cevap verirlerse Bişr ile İbrahim'in boyunlarını vurmasını, diğerlerini ise kelepçeliyerek, zincire vurarak muhafaza altında Emiril-Mü'minin'in karargâhına göndermesini emir buyuruyordu. Kendisi huzuruna alıp birer birer sorguya çekecekti. Menfî cevap verirlerse kellelerini alacağını söylüyordu.

Me'mun'un acele postayla gönderdiği bu dehşetli emri alınca, Bağdat valisi İshak Bini İbrahim; kadı, muhaddis, fakih olmak üzere otuz kadar âlimi toplayarak onlara Me'mun'un bu titiz mektubunu okuyarak tekrar deneme yaptı. Ahmet Bini Hanbel, Muhammed Bini Nuh, Sicade ve Kavarirî'den başkası "Kur'an mahlûktur!" dediler. Sonraki sorgularda Sicade ve Kavarirî de döndü. Yalnız Ahmet Bini Hanbel ile Muhammed Bini Nuh ikisi kaldılar. Kur'an mahlûktur diyenlerin hepsi serbest bırakıldı. Onları saldılar. Ahmet ile Muhammed'i demir kelepçeler içinde Tarsus'a gönderdiler.

Vali bu ikisine zincir vurarak gönderdiğini yazarken, ancak diğerlerinin de kanaatları hilafına zor altında cevap verdiklerini söyliyerek te'vile kalkıştıklarını da ilâveyi unutmadı. Bunun üzerine Me'mun, beşinci bir emirle böyle te'vil yoluna sapanların da gönderilmesini istedi. Bunun üzerine yirmi bir kişilik bir ülema kafilesi zincir içinde, esirler sevkolunur gibi muhafaza altında yola çıkarıldı. Muhaddisleriyle, müftüleriyle, kadılariyle, fakihleriyle Bağdat üleması zincirle sorguya çekilmeye gidiyordu. Bağdat'tan kalkarak Tarsus'a gelen bu ülema kafilesi, fikir hürriyetinden hesap vermeye geliyordu. İşte hürriyet taraf-tarı saydığımız ve sandığımız Mu'tezile böyle zorla kendi akidesini kabul ettirmek istiyordu.

Kanaatlarından dolayı sorguya çekilip hesap vermeye giden bu kafile, Rakka'ya ulaştıkları zaman Me'mun'un ölüm haberi duyuldu (18 Recep 218). Rakka Valisi de onları geriye Bağdad'a çevirdi. Bağdat Valisi de çoğunu serbest bıraktı. Böylece biçarelerin imdadına Azrail yetişmiş oldu.

Bu kafilenin içinde bulunan ve Kur'an mahlûktur demeyenlerin ikincisi olan Muhammed Bini Nuh, Me'mun'un ölümü üzerine Bağdad'a dönerken yolda kelepçeler içinde ölmüştü. Ortada muhalefetin başında Ahmet Bini Hanbel kalmıştı. Hükümet onu serbest bırakmadı. Çünkü Me'mun ölürken Mu'tasım'a: "Kur'an hususunda kardeşinin yolunu tut!" diye vasiyet etmişti. Mu'tasım da etrafa sert emirler vermeye başladı. İş inada binmişti. Hükümet dediğini zorla kabul ettirmeye azmetmişti. Hattâ küçük çocuklara bile bunun öğretilmesini emrediyordu. Mu'tasım daha ileri giderek emirle, fermanla mezhep kuruyor, bıçağı hakkına dediğini yaptırıyordu. Dediğini demeyen ülemayı işkenceler altında kıvrandıra kıvrandıra öldürüyordu. İşte Mu'tezile hürriyeti!

_____

(97) M.E. Zehra, Ahmed İbni Hanbel Tercemesi, s. 57/76.

İMAM AHMED'E DAYAK ATILDI

"Kur'an mahlûktur" demeye yanaşmıyanların bayraktarı Ahmet Bini Hanbel'di. Muhalefet liderliği onun üstünde toplanmıştı. 219 senesi Ramazanında İshak bini İbrahim onu evinde hapsetti. Sonra onu (H. 220 senesinde) umumî hapishaneye naklettiler. Halife Mu'tasım'ın emriyle İmamı Müslimin Ahmed'e dayak attılar. Vücudundan kanlar akıncaya kadar dövdüler. Ahmet, fikrinde sebat ediyor, hükümet ise zorla dayak altında "Kur'an mahlûktur!" dedirtmeye çalışıyordu. Hükümetin iltizam ettiği mu'tezile gibi "Kur'an mahlûktur" demedikçe hapisten çıkıp ak dünya yüzü göremiyecekti. 30 ay hapiste kaldı. Ona acıyanlar takıyyeten olsun korunmak için bu sözü demesini, kendini kurtarmak için bari istediklerini yapmasını söylüyorlardı. Onlara cevabı şu olmuştu: "Âlim takiyyeten cevap verirse, cahil zaten bilmiyor, ya hak ve hakikat ne zaman meydana çıkar?"

Mu'tasım, Ahmed'i yine bir deneyecekti. İçeri getirildi. Mu'tasım oturmuştu. İbni Ebu Du'ad ve arkadaşları huzurda idiler. İçerisi tıklım tıklım kadılar, fukaha devlet etbaı dolu idi. Münazara başladı.

Mu'tasım sordu:

— Ne dersin, söyle bakalım!

— Ben Allah'tan başka Tanrı olmadığına şehadet ederim. Ata İbni Abbas rivayet etmiştir ki, Abdikays'tan bir heyet Resulullaha geldikleri zaman onlara Allaha îmanı emretti:''Allaha îman nedir bilir misiniz?'' dedi.

Onlar da: "Allah ve Resulü bilir" dediler.

O da: "İman, Allahtan başka Tanrı olmadığına, Muhammed'in Allahın Peygamberi olduğuna şehadet etmek, namazı kılmak, zekatı vermek, Ramazan orucunu tutmaktır." dedi. "Ganimetin beşte birini verirsiniz... Yâ Emir'ül-Mü'minin, Kitabullahtan ve Resulünün sünnetinden birşey ortaya atın ki, söyliyeyim."

Oradakilerden biri ortaya atıldı:

— Allahü Teala buyurmuştur ki: uMa Ye'tihim min zikrin min Rabbihim muhdesin" (Muhdes olan mahlûk değil midir?)

Ahmet:

— Allahü Teala buyurur ki: "Vel-Kur'ani Ziz-zikri" buradaki Ez-zikir Kur'andır. Fakat yukarıki âyettekinde harfi tarif yok.

Diğeri:

— Allah her şeyin hâliki değil midir? Ahmet:

— Allah تدمر شيء بأمر ربها Tüdemmiru külle şey'in biemri Rabbiha" demiştir. Ancak Allahın murad ettiği tedmir olunmuyor mu?

Üçüncü biri:

— İmran Bini Hüseyn'in şu hadisine ne dersin: Allah zikri "Kur'an'ı halk etti.

Ahmet:

—Bu yanlıştır. Rivayet "Allah zikri (Kur'an'ı) yazdı" tarzındadır."

Dördüncü biri:

— İbni Mes'ud hadisinde şöyle bir şey var: "Allahü Teala Cennet, Cehennem, gök, yerden hiçbir şeyi Âyetel-Kürsü'den daha büyük yaratmamıştır. Ahmet:

— Halk, yâni yaratmak, Cennet, Cehennem, gök ve yere vâki olmuştur. Kur'an'a vâki olmamıştır.

Beşinci biri:

— Allahın kelâmı mahlûk değildir, sözü teşbihe götürür, müşebbiheden yapar.

Ahmet:

— Allah birdir, sameddir, benzeri ve dengi yoktur. O nefsini tavsif buyurduğu gibidir.

Mu'tasım:

— Sen nelerden bahsediyorsun?

Ahmet:

— Yâ Emir'ül-Mü'minin, Allahın kitabından ve Peygamberinin sünnetinden bir şey sorun bana!

Oradakilerden bazıları aklî deliller ortaya attılar.

Ahmet:

— Anlamıyorum, ne oluyor, nedir bu? Ne Allahın Kitabında, ne Peygamberin hadisinde böyle şey yok...

İşte böyle münazaralar uzayıp gitti. Bir netice alamadılar. Yine hapse attılar. Günlerce bu münazaralar sürdü.

Artık dediklerine çeviremiyeceklerini, kendilerine katamıyacaklarını anlayınca Mu'tasım dayak atılmasını emretti. Kırbaçlar iniyordu! Mesudi'nin dediğine göre 38 kırbaç vuruldu. Vücudu al kanlar içinde kaldı. Yaralarından kanlar akıyordu. Bu haliyle yine zindana atıldı. Yaralarına bakmak için doktor gönderildi. (98)

Bu münazaralar hakkında tafsilat almak isteyenler İbni Sübki'nin "Tabakatı Şafiiyye" sine baksınlar. Müsteşrik Walter Patton da Ahmet Bini Hanbel sınamasına ait bütün nasları toplamıştır.

Sonra Mu'tasım, Ahmed'i serbest bıraktı. 227 senesinde Mu'tasım ölünceye kadar İmam Ahmed'e yedi yıl kimse dokunmadı.

Mu'tasım'dan sonra Vâsik Halife oldu. O da Ahmet Bini Hanbel'e dokunmadı ise de, Halk-ı Kur'an meselesini hep eski çığırında devam ettirdi. Ahmet Bini Nasr'i yakalayıp Kur'an mahlûktur demediği için kellesini çok kötü şekilde kendi eliyle vurmuştur. İşin garibi bu Ahmed'in kellesi Bağdat'ta meydanlara asılarak teşhir olunmuş ve kulağına şu levha asılmıştır."

"Bu Ahmet Bini Nasr'ın kellesidir. Emirül-Mü'minin Vâsik onu Kur'an mahlûktur demeğe davet ettiği halde inat gösterip bunu demedi. O da onu Cehenneme gönderdi!"

232 senesinde Vâsik de öldü. Yerine Mütevekkil geçti. Halk-ı Kur'an meselesi biraz yavaşladı. 234 senesinde ise Halifenin bir emriyle bu defa "Kur'an mahlûktur" demek menolundu. Etrafa böyle emirler gönderildi. Müslümanlar geniş bir nefes aldı. İş tersine döndü. Siyaset, dinle işte böyle oynadı. Muhammed Abduhu'nun siyasetten Allaha sığınmasına insan hak veriyor!

Mevzuatül-Ulûm diyor ki: "Mihnette dört kişi çok sebat gösterdi ve felâkete katlandı. Ve bu sebat edenlerin cümlesi Meriv ehlindendir: 1- Ahmet Bini Hanbel'i Mu'tasım dövdü;

2- Ahmet Bini Nasr'ı Vâsik şehit etti;

3- Muhammed Bini Nuh Me'mun zamanında dövüldü ve yolda şehit düştü;

4-Naim İbni Hamad, Vâsik zamanında hapiste öldü.

Hilâfet merkezi olan şanlı Bağdat'ta işin cereyan suretini arz ettik. Abbasilerin idaresi altında bulunan diğer İslam merkezlerinde de, Mısır, Şam ve İran'da da iş aynı şekilde idi. Emirler oralara da aynı veriliyordu.

Mısır'da da bu takip ve imtihan işi çok ateşli olmuştur. Bazıları evlerine kapanıp bir yere çıkmamış; bazıları da, meşhur sofi Zennuni Mısrî gibi, kaçmışlardı. Vâsik, her nedense Mısır'a karşı daha şiddetli davranmıştır. Onun zamanında Mısır'da fakih, muhaddis, muallim, müezzin imtihana çekilmedik kimse kalmamıştı. Çoğu da kaçmıştır. Hapishaneler dolmuştur. Mescidlere (Lâ ilâhe illal-lâhü Rabbül-Kur'anil-mahlûk" "Mahlûk olan Kur'an'ın Rabbi Allah'tan başka Tanrı yoktur" yazılmasını Muhammed Bini Ebil-leys emretmiştir. Fustat (Eski Kahire)'deki mescidlere hep bu ibare yazılmıştır.

Mısır'da en kötü şekilde tenkil edilenlerden birisi Yusuf Buveyti'dir. Şafii ulemasındandır. Sınamada "Kur'an mahlûktur" demeye yanaşmadı. Demiştir ki: "Eğer Vâsik'in yanına götürülsem de böyle derim. Bu demirlerin içinde can veririm. Sonra gelenler görsünler ki bu uğurda zincirler içinde can verenler olmuştur!" Mısır'dan Bağdad'a götürüldü ve orada 231 yılında hapiste öldü.

Halk-ı Kur'an, günün meselesi olmuştu. Her yerde o konuşuluyordu. Hükümet işe karıştıkça iş büyüyordu. Hükümet şiddetini arttırdıkça halk öbür tarafa geçiyordu. Umumî efkâr Ahmet Bini Hanbel'i günden güne seviyordu.

Her yerde, her zaman bu mesele konuşuluyordu. İşe kin ve ihtiras, garaz ve ivaz da karışıyordu. Birinin diğerine öfkesi mi var, itham lekesi hazırdı: Kur'an mahlûk değildir, diyor diye damgayı yapıştırıyorlardı. Buhari de böyle bir tuzağa düşürülmek istendi. Nisabur'a geldiği zaman halk etrafına toplandı. Bir adam kalkarak sordu:

— Yâ Ebu Abdullah, Kur'an mahlûk'mudur, değil midir? Bu hususta ne dersin? dedi. Buhari bu müşkül durumdan çıkmak için yüzünü çevirdi, cevap vermedi. Soran adam sorusunu tekrarladı. Yine cevap vermedi. Üçüncü defa yine sorunca Buhari ona dönerek, şu çetin ve doğru sözleri söyledi:

— Kur'an Allah sözüdür. Mahlûk değildir, kulların fiilleri mahlûktur. İmtihan da bid'attir!

Hükümet bu meselede halkı zorlamakla bir netice alabildi mi? Hayır. Bu hâdise tekrar göstermiştir ki zorla, cebirle, şiddetle, tehdit ve terörle kalpler ve dimağlar fetholunamaz, vicdanlara tahakküm edilemez. Zulüm ve istibdadın sonu her zaman hüsrandır!

Demiri, Hayatül Hayevanda anlatır:

Vâsik'in huzuruna demir kelepçelerle elleri bağlı bir âlimi getirdiler. Kabahati "Kur'an mah-lûktur!" demekte devletin mezhebine muhalif olması. Tahkikat başladı. İbni Ebi Du'ad sordu:

— Kur'an hakkında ne dersin? İhtiyar âlim, İbni Ebi Du'ad'a dedi ki:

— İnsaf buyurun, önce ben bir şey soracağım! — Sor bakalım, dediler.

Dedi ki:

— Bu sorduğun meseleye Hazreti Peygamber davet etti mi? Bunu Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali biliyor muydu, yoksa bilmiyor muydu?

İbni Ebi Du'ad, zor duruma düştü. Bilmiyorlardı dese olmaz. Onun için:

— Biliyorlardı, dedi.

Âlim:

— Halkı sizin gibi buna davet ettiler mi, yoksa bu hususta sükût mu ettiler?

— Sükût ettiler.

— Onların sükût ettiklerine sen sükût edemedin mi? Onlara uygun olan sana olmadı mı?

Çok yerinde olan bu haklı söze İbni Ebi Du'ad cevap bulamadı ve sustu. İhtiyar âlimin bu sözü Vâsik'in de pek hoşuna gitti. "Hellâ vesiake ma vesiahüm" diye bu sözü tekrarladı durdu ve ihtiyarın serbest bırakılmasını emretti.

İşte Mu'tezilenin kopardığı bu fırtına da böyle geçti. Bu devir de böyle kapandı. Kur'an yine meydanda muzaffer ve galip kaldı.

Bu sınama ve denemede en büyük felâketlere katlanan Ahmet Bini Hanbel öldüğü zaman cenazesinde 1.300.000 kişi vardı. Çarşı, pazarda alışveriş durmuştu. Bunun ifade ettiği mana çok büyüktür. Onun için Ahmed'e kılıç oyunu oynayamıyorlardı.

Mütevekkil 234 senesinde Halk-ı Kur'an meselesini kurcalamayı yasak etti. Böylelikle kılıç ve kırbaçtan sonra yine Ahmet Bini Hanbel'in dediğine geldiler. Hanbelî mezhebinden bazısı da bu hususta ileri gittiler. Mu'tezilenin yaptığının aksülâmeli olacak ki bu defa iş tersine döndü.

218 senesinde başlayan bu şiddetli fırtına 234 yılında Mütevekkil tarafından durduruldu.

Biz yine üstad Ebu Zehra'yı dinleyelim:

______________

98) Mevzuâtül-Ulûm, bu hususta şunları kaydediyor: "İmam Ahmed kendi anlatıyor: "219 senesi Ramazanında İshak İbni İbrahim beni evinde hapsetti. Sonra umumi hapishaneye naklettiler. 30 ay kaldım. İshak bana dedi ki: "Ya Ahmet, Emirül-Mü'minin seni kılıçla öldürmez. Lakin azmetmiştir ki; sen onun sözüne gelmezsen sana dayak attıra attıra seni helak eder. Seni öyle bir yerde öldürür ki orada ne ay, ne güneşten eser göremezsin." Ben sükût ettim. Beni bir ay kapadılar. Ayağımdaki bağların ağırlığından yüzü koyun düşer gibi olurdum. Beni bir karanlık odaya kapadılar. Üstümden kilitler vurdular. Kandil yoktu. Sabah olunca beni yine alıp halk ile dolu bir odaya soktular. Oradan başka yere geçirdiler. Orada ellerinde kılıçlar ve kırbaçlar tutan nice taifeler vardı. Başkaları da geldi. Herbiri benimle konuşup münazara yaparlar, ben de cevap verirdim. Öyle bir sıra geldi ki, benim sesim onların sesinden yüksek oldu. Mu'tasım emretti. Beni yüzüm üstü sürüyerek yerimden çıkardılar. Elbisemi soydular, Mu'tasım imamın sebatını ve din emrinde salabetini görünce biraz yumuşadı. Fakat İbni Ebu Du'ad teşvik ederdi. Eğer sen bunu bırakırsan bütün halk senin için: Me'mun'un mezhebini bıraktı, onun kavlini kabul etti," derler diyordu.

Böylece kırbaççı iki kırbaç vurup giderdi. Diğer biri gelip o da vururdu. Onlar vurdukça İmam Ahmed: "Kuvvetli vur, ellerin kırılsın" diyerek sebatını ilan ederdi. 19 kamçı vurul-duktan sonra Mu'tasım kalkıp:

— Yâ Ahmed, niçin kendini helak edersin? Vallah ben sana acıyorum, hemen kail ol! dedi.

Etraftan çeşitli sesler yükseldi. Bazıları:

— Bunca kalabalığa sen mi galip geleceksin? diyor, diğerleri:

— Arkadaşlarından hangisi senin gibi yaptı. "Mahlûktur!"deyip kurtuldular. Bir sen kaldın, diyorlardı. Halifenin mezhebini kabule teşvik ediyorlardı. Kuvvete dalkavukluk yapan çatlak bir ses duyuldu:

— Yâ Emirül-Mü'minin, bunu öldür! Kanı benim boynuma olsun!

İşte bu gürültüler arasında bile İmam Ahmed onları asıl meseleye çağırıyor:

— Bana Allahın Kitabından ve Resulünün Sünnetinden bir şey verin, delil getirin, beni onlarla ilzam edin, diyordu.

Mu'tasım tekrar tekrar yanına gelip yalvarıyor, İmam Ahmed, bana Allahın Kitabından ve Peygamberinin Sünnetinden delil getirin, deyince, dönüp kırbaççıya:

— Vur! diyordu.

Ahmed'in oğlu Salih der ki: "Babam, derdi; o esnada aklım başımdan gidip bayıldım. Neden sonra ayıldım. Baktım ki bağlarımı çözmüşler, kelepçeleri almışlar. Bana biraz kavut getirip; bunu iç ve kus dediler. Ben ise oruçlu olduğumdan iftar etmem, dedim. Sonra beni İshak Bini İbrahim'in evine götürdüler. Öğle namazı olmuştu. Namazı kıldım. İbni Semmaa dedi ki: Sen namazı kılardın amma elbisenden al kanlar akardı. (Yani abdestin bozulmuştu.) Ben de dedim ki: Hazreti Ömer edâi salât eyledi, yarasından kan akarken... Sonra saldılar."

(Mevzuatül-Ulûm'dan kısaca)

AHMED'İN HAKLI OLDUĞU YÖNÜ OLDUĞU GİBİ MUTEZİLE'NİN DE HAKLI YANI VAR; ANCAK TUTUMU YANLIŞ

Dininde ihtiyatlı davranmak,felsefe

tartışmalarından korunmak, boş şeyleden uzak kalmak bakımından, İmam Ahmed'in tutumu övgüye lâyık. Çünki o bu gürültülü mes'eleye ne müsbet, ne menfi surette karışmak istemiyordu. Bu hususta tarafsız bir tutum içindeydi. Onun kanaatınca bu öyle bir mes'eledir ki, bir müslümana bunu kurcalamak yakışmaz, bunu incelemekten bir netice alınmaz, bu hususta selef-i salihten bir söz naklolunmamıştır. Hem Ahmed b. Hanbel, dinî mes'elelerde seleften bir şey naklolunmayan konulara dalmazdı. O, esere uyan bir Hadis âlimidir. Onların hidayetini izler, onların gittiği yoldan giderdi. Onun bu konudaki tutumunu ileride görüşlerini beyan ederken açıklayacağız.

Fakat mes'eleye: Kur'an mahlûk mu, değil mi diye hüküm verme noktasından bakarsak, Ahmed İbni Ebû Duâd'ın gerek bu mektuplarda getirdiği deliller, gerek akıl ve mantık, bizi Mutezile'nin görüşünün doğruluğunu kabule sevketmektedir. Çünki okunan Kur'an Allah kelâmı olmakla beraber mahluktur. Bunun böyle olması, kelâm sıfatının, Allah'ın Kıdem sıfatıyla birlikte kadim olmasına mani değildir. Nasıl ki Allah Teala kudretiyle halkeder, Allah'ın kudreti kadimdir, onun mahlûkatı bu kadim kudretiyle yaratması, mahlûkların kadîm olmasını gerektirmez. İşte böylece: Kur'an'ın Allah kelamı olması, onunla peygamberi Hz. Muhammed'e hitabetmesi, kudretiyle onu inzal etmesi, Zatı Kibriyasını tavsif ettiği kelamının kadim olması, Kur'an'ın kadim olmasını icabetmez.

Biz burada Ahmed İbni Duâd'ın ve umumiyetle Mutezile'nin bu mes'eledeki görüşlerinin doğru olduğunu söylemekle, insaflı davrandığımız gibi, yine insaf icabı söyleyelim ki, muhaliflerine böyle ezâ etmelerini, özellikle takva ve fazilet sahibi kimseleri incitmelerini aslâ doğru bulamayız. İnançları zorlayarak vicdanlara baskı yapmak, fikirlere tahakküm etmeye kalkışmak, gizli şeyleri açıklamaya zorlamak, işte bu olamaz ve tenkid noktası da burasıdır. Daha Ahmed zamanında, insanlar bunu tenkid etmiş,

Mutezile'nin görüşünde olanlardan bile bunu tenkid edenler bulunmuştur. Ahmed'in çağdaşı olan Mutezile âlimlerinden Edip Câhiz bunu savunmaya mecbur olmuştur. Yazılarından birinde bu imtihan mes'elesini, vicdanlara baskı, küfre nisbet etmek işini ele alarak şöyle der:

"Biz ancak delile dayanarak tekfir ettik, ancak itham altında olanları imtihana tabi tutup sorguya çektik. İtham altında olan bir kişiyi sıkıştırmak, tecessüs sayılmaz. Zanlı kişiyi sorguya çekmek, gizli şeyleri araştırmak, her imtihan tecessüs olsaydı, o zaman her kadı, hâkim, insanların içinde sırları deşip açığa vuranların, insanların ayıp ve kusurlarını araştıranların başında gelirdi, çünki sorgu yapıyor."

Mutezile'den Câhız'ın bu sözleri doğru değildir. Çünki onlar yalnız töhmet altında olanları sorguya çekmekle kalmadılar, bu işi umumî yaptılar, herkesi çektiler. En büyük fazilet âbidelerini bile hırpaladılar. Ahmed b. Hanbel dininde töhmet altında olanlardan mıydı? Eğer Ahmed gibileri de töhmet ehlinden sayılırsa, o zaman ortada din namına, dindarlık namına birşey kalmaz. Dünya neye yarar. Onun için Câhız'ın bu sözlerinin burada yeri yoktur.

İş böyle olunca, baskı ve ezâ asla doğru olamaz. Bize göre bunu haklı gösterecek hiçbir sebep yoktur. Fakat biz, onların bu yapışını her ne kadar doğru bulmuyorsak da, acaba onları temize çıkaracak hiç birşey yok mu? Bu ulemaya yapılanlar hiçbir sebep olmadan, sadece ezâ ve cefâ için midir?

İşte insanın içini kurcalayan bir soru bu. İnsan buna kesin bir cevap bulamıyor. Uzaktan, yakından, olumlu, ya da olumsuz kesin bir cevap olmayınca, o zaman zan ve tahmin yoluna başvurmak kalıyor. Bu kesin değilse bile râcih bir sebebe götürür. Tercih sebepleri elimizdedir, kesin hükme imkân yoksa da zan kapısı aralık.

Me'mun'un, daha doğrusu Ahmed İbni Duâd'ın yazdığı mektuplardan birinde Kur'an kadîmdir, diyenlerin sözünün batıl olduğunu isbat için deniyor ki; Kur'an kadîmdir diyenler, Hristiyanların İsa b. Meryem kadîmdir, Tanrı'dır, demeleri sözüne benzer, onu taklid ediyorlar. Çünki İsa, Allah'ın kelimesi

olduğundan mahlûk sayılmıyor. Bundan anlıyoruz ki, Me'mun ve Mutezile baktılar ki, Kur'an kadîmdir iddiası ve bu inancın avamın içinde yerleşmesi, Taaddüdi Kudema'ya götürecek, kadîmler çoğalacak, bu düşünce onların hayalini doldurdu. Kadîmler çoğalınca, Tanrılar da çoğalır, onlara ibadete başlarlar, ortaya Allah'a şirk çıkar, sandılar. Bunun örneği de var. Hıristiyanlar, İsa'yı kadîm tanıdılar ve ona tapdılar. Mutezile ile Me'mun, bu sözün halk arasında, mektupta denildiği üzere, milletin kaba tabakası arasında yayıldığını gördüler, fukaha ve Hadis âlimleri bunu onlara hoş gösterdiler O zaman Me'mun bunun ümmeti dalâlete götürmesinden endişe etti, nasıl ki daha önce Hıristiyanlar İsa Aleyhisselâma tapmak dalâletine düşmüşlerdi. Bunu önlemek için önce İrşad yoluyla Kur'an'ın mahlûk olduğunu halka anlatmağa uğraştılar, netice alamayınca bu defa kuvvete başvurdular, beyanla yapamadıklarını sultanla yapmağa kalktılar.

HRİSTİYANLARIN MÜSLÜMANLARI ŞAŞIRTMAK İÇİN PLANLARI -- BUNA BİR ÖRNEK

Bu olaya bunun sebep olduğu yazılan mektuplardan açıkça anlaşılmaktadır. Bunda biraz iyi niyet ve ihlâs da bulunmaktadır. Çünki Mutezile, daha önce İslâm'a hücum edenlere karşı mücadele etmeğe ve onlara cevâp vermeğe alışmışlardı. Cahız'ın Nesârî risalesinde yazdığı üzere: İslâma pusu kuranlar, bizim fukahanın ve Hadis âlimlerinin halk arasında yayılan sözlerini alkışla karşılıyorlar, çünki onlar, Allah'ın kelamı kadîmdir hükmünden, Hz. İsa'nın da kadîm olduğu neticesini çıkarmak için yol buluyorlar. Kur'an İsâ için: "Allah'ın kelimesi, diyor, madem ki Allah'ın kelimeleri kadîmdir, İsa'da kadimdir, diyorlar ve buna Kur'an delil olmuş oluyor.

Belki de Mutezile'nin kafasında dolaşan şey: Kur'an-ı Kerim'in Allah kelâmı olması dolayısiyle kadîm olduğu fikrinin yayılması hiristiyanların bir hiylesi olabilir. Çünki hıristiyanlar o zaman müslümanları şaşırtmak olduğu müslümanlarca kolayca kabul olundu.

BUNA BİR ÖRNEK

Sağlam haberlerle sabit bir husustur ki, müslümanlar arasında yaşayan hristiyanların İslâm dinini kabul ederek müslüman olmaları, hristiyanları çok üzüyor, buna kızıyorlardı. İslamı küçük düşürmek için müslümanlar arasına bazı fikirler atıyor, sonra onları ele alarak müslümanlarla din hususunda mücadele ediyorlardı. Türâs'ül-îslâm (İslâm Kültürü) adlı kitapta şöyle denilmektedir. Şamlı Yohanna ki, Hışam b. Abdülmelik devrine kadar Emevilerin sarayında hizmet görmüştür, o bazı hristiyanlara müslümanlarla nasıl mücadele edeceklerini telkin eder, onlara yol gösterirdi.

Şöyle ki: Arap sana, İsâ hakkında ne dersin? diye sorduğu zaman, O Allah'ın kelimesidir diye cevap ver. Sonra hristiyan o müslümana: İsâ hakkında Kur'an ne demektedir? diye sorsun. Ve müslüman cevap verinceye kadar hiçbir şey söylemesin. Çünki müslüman

Kur'an'daki ayetle cevap vermek zorunda kalacaktır.

Ayet şöyle der: "Meryem oğlu İsâ, Allah'ın Rasûlüdür, ve Meryem'e ilka ettiği kelimesidir, ondan ruhtur." Müslüman böyle cevap verince, bu defa ona: Allah'ın kelimesi ve ruhu mahlûk mudur, yoksa değil midir? diye sorsun. Eğer mahlûk derse o zaman ona şöyle red cevabı versin: Allah vardı, kelime ve ruh mevcut değildi. Arap buna verecek cevap bulamaz ve susar kalır. Çünkü bu görüşte olan kişi, müslümanlara göre zındık sayılır.

MUTEZİLE'NİN BU YOLU TUTUMU ÇOK HATALI

Hristiyanların bu tutumları, diğer din erbabiyle ve zındıklarla mücadele eden Mutezile'nin gözünden kaçmış değildir. Onlar biliyordu ki, Kur'an kadîmdir, mahluk değildir, diyenler, Müslümanlarla mücadele etmeleri için hristiyanların eline silâh vermiş oluyordu. Öyleyse bu sözü söylemeyi ortadan kaldırmalıdır, tâki düşmanın eline İslâmın aleyhine kullanılacak bir delil geçmesin. İslâm'a hücum için bir gedik açılmasın. Kur'an kadîmdir diyen, hristiyanların İsâ hakkındaki sözünü taklîd ediyor, kadîmlerin çokluğunu kabul ediyor, insanların diliyle söyledikleri Kur'an'ı âdeta kadîm kılmış oluyor, demektir.

Mes'ele, Mutezile'nin bakış açısından böyle. Bu İslâmda vahdaniyet inancını korumak için son derece ihtiyatlı ve derin bir bakış. Bu takdire değer bir tutum ve selîm bir iman yolu! Ahmed b. Hanbel de dinde çok ihtiyatlı davranan bir zat, Selef-i Salihin'in dalmadığı bir konuya dalmak istemez. Mutezile de dini korumak için ihtiyatlı davranmak arzusunda. İslama hücum için tuzak kurmak isteyenlerin yüzüne kapıları kapamak istiyorlar. En iyisi bu mahlûk mu, değil mi konusunu hiç kurcalamamak, onu karıştırmamaktı, nasıl ki Ahmed b. Hanbel bu kanaattadır, fakat İslâm'ın hayrını istemeyenler, bunu yaptılar, farkına varmadan buna hizmet edenler oldu. İslâmı gerçek haliyle korumak isteyenlere hakikati olduğu gibi anlatmak düştü. İşte Mutezile de bunu yapmaya çalıştı, fakat çizdiği yol yanlıştı.

Buraya kadar Ahmed Ebi Duâd'ı ve Mutezile'yi görüş bakımından haklı bularak onlara insaflı davrandığımız belli. Fakat tatbikat bakımından onları çok hatalı bulmaktayız. Çok aşırı gittiler, çok sert davrandılar. Nedir o kılıç ve sopa oyunları? Nedir o Ahmed b. Hanbel gibi takva sahibi, faziletli, temiz yürekli, alçak gönüllü bir adama ettikleri? O kadar ileri gittiler ki, dayak attılar, bayılıncaya kadar dövdüler, kelepçeli yollara düşürdüler, hapse attılar, zindana tıkdılar!

Bu; Kur'an mahlûk mu işini o kadar çığırından çıkardılar ki, halk nazarında bu bir fikir ve görüş mücadelesi olmaktan çıktı. Meydan dayağı kavgasına dönüştü. Allah'ın herşeyden münezzeh, ondan başka kadîm olmadığını isbat böyle mi olur? Bu İslama inen bir darbe, müslümanlara yapılan bir eziyet ve işkencedir. Din ve hidayet rehberlerine zulümdür. Vicdanlara ve kalblere baskıdır. Gönüllerin gizlediği şeyleri araştırmak, sırları teftiştir, hatayı zorla

kaldırmağa çalışmak, bundan hayır gelmez. Düşünceler, şiddet, cebir ve zorla öldürülemez. Zor tepki yaratır, halk kuvvetle zorla davet olunan şeyi benimsemez, onu kötü bilir. Burada da öyle oldu. Kuvvetle, şiddet kullanarak yerleştirmek istenen görüşler, galip gelemez. Açık bir hak olduğu meydanda olsa bile, benimsenmez, zorla güzellik olmaz. Mutezile baskısını arttırdıkça, halkın idarecilerden nefreti arttı, sorguya çekilenler gözlerinde büyüdü de büyüdü, onları evliya saydılar ve onlara bağlılıkları arttı. Eğer bu dâvet ettikleri şey hayırlı bir iş olsaydı, ona böyle azapla dâvet etmezlerdi, onun yolu böyle zindan ve zincire vurulmak olmazdı, dediler ve ondan uzak durdular.

HALİFE MUTASIM EN KORKUNÇ ŞEYİ YAPTI:28 AY ZİNDANDA TUTTU VE DAYAK ATTI

Halife Me'mun öldü. Ahmed İbni Hanbel o zaman eli kolu bağlı, kelepçeli bir halde sorguya çekilmek üzere ona götürülüyordu. Fakat Me'mun'un ölümü ile bu belâlı iş tarihlerin mihnet dediği bu işkence bitmedi. Belki aksine daha arttı. Daha sert, daha şiddetli, daha sivri ve daha umumî bir hal aldı. Çünki kardeşi Mu'tasım'a yaptığı vasiyette şu iki şey vardı:

1- Kur'an mahlûktur dâvasını yürütmesi, bundan asla vazgeçmemesi,

2- Ahmed Ebû Duâd'ı yerinde tutup, ona dayanması ve güvenmesi.

Çünki bu dâvanın sahibi o, insanları sultan kuvvetiyle, imtihan ve sorgu şiddetiyle, dayak ve hapis korkusiyle, elini kolunu bağlayıp kelepçe vurmakla Kur'an mahlûktur, diye zorlama fikri ondan gelme.

Mutasım, Me'mun gibi, ilim adamı değildi, o kılıç adamıydı. Boynundan kılıcını çıkarmazdı. Kur'an mahlûktur davasını Ahmed b. Duâd'a bıraktı. Me'mun'un vasiyetini yerine getirmek için, işi istediği gibi yürütsün dedi.

Biliyoruz ki, Me'mun öldüğü zaman Ahmed b. Hanbel yoldaydı. Bağdad'dan sorguya çekilmek üzere zincirler içinde Tarsus'a getiriliyorlardı. (Abbasî Halifeleri bazen Tarsus'da otururdu) Me'mun'un ölüm haberi üzerine Bağdad'a geri götürüldü. Hakkında bir emir çıkıncaya kadar hapsedildi. Bir ara serbest bırakıldı. Sonra Mutasım'ın huzuruna çıkarıldı. Mutasım ona Kur'an mahlûktur dedirtmek için çok uğraştı, zor kullandı, tehdit etti. Fakat ne tergıp, ne tehdit, bunların hiç birinden netice alamadı. Bundan sonra sıra dayağa gelinmiş olacak ki, zindanda defalarca dayak atıldı. Dövülürken bayıldığı olurdu, o zaman ara verirler, ayılınca yine kırbaçlarlardı. Aklı başından gidinceye kadar döverlerdi. Böyle sorguya çekilerek, dayak atılarak 28 ay zindanda kaldı. Kendi görüşlerini zorla kabul ettiremeyeceklerini anlayınca, içlerinde biraz acıma duygusu eseri kalmış ki, acıdılar ve onu serbest bıraktılar. Evine geldi, vücudu yara bere içindeydi. Devamlı dayak yediğinden, zindan hayatı onu bitirmişti.) (99)

___________

(99) Kur'an mahlûk mu, değil mi diye ortaya atılan bu fitne tarihte "Mihnet-i Kur'an" diye anılır. Bu konuda daha geniş ve ilginç bilgi isteyenler Osman Keskioğlu'nun (Kur'an Târihi) adlı eserinin onbeşinci bölümüne (232-244. sahifelere) müracaat etsinler.

MUTASIM SONRADAN DERS OKUTMASINA MÜSAADE ETTİ,VÂSIK DAYAK ATMADI AMA DERSİNİ YASAKLADI

Ahmed b. Hanbel yıllarca süren bu işkenceli

hayattan, 28 ay süren zindan günlerinden sonra evine geldi Fakat dayaktan o kadar zayıf düşmüştü ki, yürümeye takatı yoktu. O, davada imanının kuvvetiyle galip geldi, başkaları kuvvetli de olsalar hezimete uğradılar. Ahmed yaraları iyileşip kendini toplayıncaya kadar evinde kaldı, hiçbir yere çıkmadı, ders vermedi. Biraz kendine gelince camiye çıkmaya başladı. Yaraları kapanıp dayağın izleri ve uzun zindan hayatının acıları geçmesi uzun sürdü, vücudunda bazı ağrılar ve izler kaldı. Nihayet sıhhat ve afiyete kavuştu. Ondan sonra mescidde ders vermeye, Hadis okutmaya başlayıp eski vazifesine döndü ve Mutasım ölünceye kadar ona kimse dokunmadı, bu vazifesine devam etti.

Mutasım'ın ölümünden sonra Hilafet makamına Vâsık geçti. Onun devrinde de Bu Halk-ı Kur'an davası sürüp gitti. Ancak Vâsık, ondan önce Mutasım'ın yaptığı gibi kamçıya ve kılıca sarılıp Ahmed'e dayak attırmadı. Çünkü baktı ki, bu yolda bir netice alınmıyor, bu tarz tutum, halk arasında onun mevkiini arttırıyor, derecesini yükseltiyor, onun fikri daha çok yayılıyor. Halifenin görüşü sönüyor, geriliyor. Bundan başka bu yolda sert tutum, ayrıca umumun nefretini uyandırıyor. Ahmed İbni Duâd'ın Haşvul'âmme (milletin boş kalabalığı) dediği halkın kinini körüklüyor. Akıllı olan kimse halkın nefretini kazanmaktan kaçar, umumî efkârı hesaba katar, onun için Ahmed İbni Ebû Duâd ve Vâsık, Mutasım'ın denemesinden ibret alarak, ondan sonra böyle cismani cezaya, dövmeye kalkışmadılar.

Vâsık, ona ancak halkla toplantıyı yasakladı ve şu emri verdi: "Kimseyle toplantı yapmayacaksın, benim bulunduğum şehirde oturmayacaksın!" Bunun üzerine Ahmed evine kapandı, bir yere çıkmazdı, hattâ camiye namaza bile gitmezdi. Vâsık ölünceye kadar böyle göz hapsinde yaşadı.

Böylece Ahmeb b. Hanbel 232 yılına kadar beş yıldan fazla bir süre dersten kesildi. Ondan sonra izzet ve ikram içinde ders vermeye başladı. Takvâ izzeti içinde yaşının verdiği celâdet ve vakarla, kanaat ve zühd dolu temiz bir hayat yaşadı.

VÂSIK VE EBÛ DUÂD, VERECEK CEVAP BULAMIYORLAR

Tarihin hakkını vermiş olmak için söyleyelim ki, bu davanın işkence faslı sadece Ahmed b. Hanbel'e münhasır değildi. Ahmed merkezi sayılsa da diğerleri de bu belâya maruz kaldılar. Etraftaki fukaha, sorguya çekilmeküzere başka şehirlerden ulam ulam Bağdad'a getiriliyor, orada ne düşündükleri inceleniyor, kalblerinde gizledikleri araştırılıyor, vicdanlarına da baskı yapılıyordu. Bu belâya uğrayanlardan biri de İmam Şafii'nin talebesi olan Mısır'ın fakihi Yusuf b. Yahya Buveyti'dir. Kur'an mahluktur demeye dâvet olundu, fakat bunu kabul etmedi, mahluktur demedi. Bunun üzerine elleri bağlı, kelepçeler içinde sorguya götürüldü, elleri bağlı halde vefat edip hakkın rahmetine kavuştu. N. b. Hammad da aynı işkenceye uğradı, elleri kelepçe içinde olduğu halde Vâsık onu zindana attı ve orada hakkın rahmetine kavuştu.

Bu işin tehlikesi günden güne arttı, feci bir hal aldı. Millet bundan bıktı, usandı. Hattâ bu işi başlatanlar da usanmağa başladılar. Pişman oldular. Mes'ele halk arasında alay, şaka konusu bile yapıldı. Rivayet olunduğuna göre, bir defa meşhur şakacı Abbade, Hâlife Vâsık'ın yanına girdi ve:

— Ya Emîr'ül-Mü'minin, Allah hayrınızı versin, Kur'an hususunda başınız sağolsun, dedi.

Vâsık:

— Yazıklar olsun sana, hiç Kur'an ölür mü? dedi. Oda:

— Ya Emîr'ül-Mü'minin her mahlûk ölür, değil mi? dedi. Ve sözüne ekledi:

— Yâ Emîr'ül-Mü'minin, Allah aşkına, Kur'an ölünce halka teravih namazını ne ile kıldıracaklar?

Halife farkına vardı ve gülerek:

— Allah belânı versin, dilini tut, deyip sözü kapattı.(100)

________

(100) M. Ebu Zehra, Ahmed İbni Hanbel tercemesi, s/77/84

KUR'AN'DA ZİYADELİKVE NOKSANLIK ASLA YOKTUR

Batının Kur'an-ı Kerim'e dair garip iddiaları bitip tükenmez. Bunların yenilerinden biri: Kur'an'da gramer yanlışlığı bulunduğu sözüdür. Sanki onlar Arapçayı Arap ediplerinden daha iyi biliyorlar? Müşrikler bile böyle acayip bir iddiaya kalkışamadılar. Asr-ı Saadetten beri nice edipler, şâirler geçti, hepsi de Kur'an'ın belâgat ve üstünlüğü karşısında hayranlık duymuşlar, onu örnek tutmuşlardır. Bu noktaya bir çok yerde değindik. Bu kabil çürük iddiaları, Muhammed Mütevelli Şa'râvî en güzel surette çürütmektedir .(101)

Kur'an hakkındaki garip iddialara İslâm alimleri yeniden cevaplar vermektedirler. Vaktiyle Hindistan'da faaliyet gösteren protestan misyonerlerinden Fander'in Mizânül-Hak adlı eserinde İslama ve Kur'an'a hücumlarına, o zamanın büyük âlimlerinden Hoca Rahmetullah İzhârul-Hak kitabıyla çok güzel cevap vermişti. Bu konuda en yeni eser Câmiul-Ezher âlimlerinden Hâşim Abdülfettâh Gude tarafından yazılmıştır.

Havlel-Kur'anil-Kerim Vel Kitâbil-Mukaddes adını taşıyan bu eser. Mezkûr Mizanül-Hak'taki yanlış ve yersiz iddiaları bir bir ele alıp gayet ilmî bir surette red etmektedir. Eser 1984'te basılmıştır. Yeni çıkan bu iki önemli esere işaret ettikten sonra eskidenberi süregelen bazı iddialara cevap verelim:

Sahih İslâm kaynaklarında Kur'an'da fazlalık olduğuna, Kur'an'dan olmayan bir şeyin ona katıldığına, ziyade edildiğine dair rivayet yoktur. Mushafın iki kapağının arasındakiler vahiydir. Bu hususta bir şey uyduramamışlardır. Çünkü Kur'an'ın cemi ve istinsah işi çok sıkı bir kontrol altında yapıldığından buna kimseyi inandıramıyacaklardır. Yalnız İbni Mesud'un, Muavvazateyn hakkındaki rivayeti varsa da onun doğru olmadığını yerinde isbat etmiş bulunuyoruz. Böylelikle birinci noktayı kapayabiliyoruz.

Kur'an'da vahiy olmayan bir şey yoktur. Bunda bütün Müslümanlar müttefiktir.

İkinci noktaya gelince: Bu hususta biraz uzunca konuşmak icabedecektir. Kur'an'da bazı âyetlerin konulmadığına dair eski kaynaklardan bazı garip rivayetler sızıyor. Bunları birer birer bahis konusu yapıp incelemek istiyoruz. Tâ ki bu rivayetlerden öyle bir şey çıkarmak doğru mu, onlara bakarak Kur'an'da eksiklik var diye cüretkârane hüküm vermek kaabil mi? Bunu herkes görsün.

1- İbni İshak ve Mâlik tarafından başka başka yollar ve lâfızlarla Hazreti Aişe'den şu hadis rivayet olunuyor:

"Kur'an'da nâzil olanlardandı: On emzirme ile süt akrabalığı olurdu. Sonra bunlar beş emzirme ile nesih olundu. Resulü Ekrem irtihal ettiğinde bunlar Kur'an içinde okunurdu."

Evvelâ bu hadisten Kur'an'dan bir şey hazfolundu diye bir şey çıkarmaya kalkışmak asla doğru bir hareket olamaz. Burada nesihten bahsolunuyor. On emzirme, beş emzirme ile nesih olunmuş. Nesih olunduktan sonra bunun ötesi kalır mı? İncelendiği üzere neshi kabul ettikten sonra bu hadisten öyle bir şey asla çıkarılamaz. Bu hususta bir diyecek kalmaz. Kur'an'dan nesih olunanlar vardır. On emzirmenin hem hükmü, hem tilâveti mensuh. Beş emzirmenin ise tilâveti mensuh, hükmü baki.

Meseleyi diğer bir zaviyeden de inceliyelim: Süt kardeşliği ve akrabalığı hakkında muteber olacak miktar, emzirme Hanefiye ile Şafiiye arasında ihtilaflıdır. Şafiiye göre rıza'da had, beş defa emzirmedir. Hanefiye bu hadisi reddeder. Rida' babında bizzat Hazreti Aişe'den muhtelif, birbirine uymaz hadisler rivayet olunuyor. Hanefiye bunları kabul etmiyor. Çünkü bunlar "Usuli Fıkıh" ta incelendiği üzere mütevatir olan Kur'an âyetlerine aykırıdır. Kur'an'dan olsalardı tevatürle sabit olurlardı.

Arap içtimaî hayatında süt kardeşliği son derece yaygın, mühim bir şey olduğundan bunlar herkesin bildiği şeylerdendi. Gizli kalacak rivayetlerden değildi. Kur'an cem ve istinsah olunurken Hazreti Aişe sağ idi. Onun böyle bir şey ortaya attığına dair en zayıf bir rivayet bile yoktur.

Münadiler: "Kimde Kur'an'dan bir şey varsa getirsin!" diye bağırıp dururken böyle bir şey olsa Hazreti Aişe durur mu? Demek ortada böyle bir iddia yok. Hazreti Aişe Kur'an'dan rıza' âyeti hazfolundu iddiasında değil. Bu hadisten öyle bir rivayet çıkarılamaz. Bu gibi rivayetler sonradan çıkmıştır. İşte onun için Hanefiye ule-ması bunları reddediyor.

Muhaddisler, Hanefiye ulemasına kızsalar da Hanefiye nakil ve akıl ışığı altında yürür. Hanefiye mezhebinin kurucusu İmamı Azam rey hürriyetinin ve müsamahakarlığın kahramanıdır. Aklı selim ve mantık rehberidir.

Sahabe bile bunlarla ameli reddetmişlerdir.

Hazreti Abdullah İbni Ömer'e; "İbni Zübeyr, bir veya iki emzirmede bir

beis görmüyor." demişler; o da cevabında: "Allahın kazası ve hükmü, İbni Zü-beyr'in kazasından daha hayırlıdır" demiş, nas ile rey arasını bak nasıl buluyor. İbni Zübeyr'in sözünü reddediyor. "Sahabidir" deyip de durmuyor.

Hazreti Ömer de Fatma Binti Kays hadisini reddetmiştir. "Unuttu mu, uzca belledi mi, uzca bilemediğimiz bir kadının sözüne bakarak Allahın kitabı ile ameli bırakamayız" demiştir. Şafii de Hazreti Aişe'nin bu rivayetini kabul etmez. Beş emzirmeyi başka bir hadisten alıyor.

Görülüyor ki bu rivayet haberi vahittir, kabul edilmemiştir. Kabul edilse bile nesih vardır. Bundan "Kur'an'da noksan var" diye bir hüküm asla çıkarılamaz. Zaten Hazreti Aişe'den "âyet şöyledir' diye bir ibare rivayet olunmuyor. Fıkıh hükmü beyan olunuyor.

2-Recm âyeti:

لا ترغبوا عن آبائكم فانه كفر بكم الشيخ والشيخة اذا زنيا فارجموا هما ألبتةنكالا من الله ولله عزيز حكيم

Başka türlü rivayetler de vardır. Meselâ:

الشيخ والشيخة فارجموهما البتة بما قضينا منالذة

Bu seci'den başka bir şey midir, hem de bayağı bir seci'.

Evvelâ bu ibareye bak, Kur'an'dan olmadığını insanın yüzüne haykırıyor. (Fercumuhüma elbette) gibi kelimeler nazmı Kur'an'ın selâseti ile barışamaz ve rivayet çeşitlidir. İşin garibi, bu rivayet Hazreti Ömer'e nisbet olunuyor.(102) Yâni bunların Kur'an'dan olduklarını Hazreti Ömer söylemiş. O Ömer ki, Kur'an'dan bir şey zayi olmasın diye, Yemame harbinden sonra herkesten önce Halife Ebubekir'e müracaat ederek Kur'an'ın cem'i işini sağlamış, bu işe Ebu-bekir'i yalvara yalvara kandırmış ve bu işin başında bulunmuştu. Şimdi o kalkıp da Kur'an'dan hazif olunanlar var diyecek. Bunu hiç akıl kabul eder mi? Mescid kapısında durup: "Kur'an'dan kimde ne varsa getirsin" diye bağıran oydu. Onun için Hazreti Ömer'e nisbet olunan bu iddia hiç doğru değildir.

Hazreti Ömer'in Recm, zina yapanı linç etme hakkındaki sözü, onunla ameli takrir içindir. Söylendiğine göre Hazreti Ömer Recm hükmüne çok ehemmiyet verirdi. "Eğer halkın Ömer Allahın kitabına ziyade yaptı, kattı demesi olmasa, bunu ona yazardım." demiş. Bizzat Hazreti Ömer'in sözü bunun Kitabullahtan olmadığını haykırıyor değil mi? Bu Kur'an'dan değil ki, Ömer halkın kattı demesinden çekiniyor. Yazarsa Kitabullahtan olmayan bir şey katmış olacak. Yazmazsa atmış olmak yok. Bu fıkıh hükmüne Ömer fazla ehemmiyet veriyordu. Şeriattaki ahkâmın hepsi âyetle sabit değil ki. Sünnet, icmâ', kıyas ile sabit ahkâm ne kadar çok. Bu dört aslî delilden başka fer'î deliller de vardır.

Kur'an cemolunurken bu rivayetlerin birisi ortada yoktu. Kimse Kur'an'dan

olarak bunları ileri sürmedi. Ashab arasında bu hususta bir ihtilaf çıkmadı. Bu ihtilaflar hep sonradan ortaya çıkmıştır. Kur'an cemolunurken hiç bir sahabe ortaya çıkıp da Recm ve Rıda' âyeti şudur dememiştir. Halbuki cem işi ilân olunmuştu. Ashab hakkın ziyaına göz yumanlardan değildi. En ufak bir şey bile olsa onu düzeltirlerdi

İşin hakikati şudur: Hazreti Ömer: "Kur'ân'dan bu âyet hazif olundu" demiyor, "bu âyet nesih olunmuştur." diyor.

Müslim'in, İbni Abbas'tan rivayet ettiğine göre, Ömer Bini Hattab, Peygamberin minberi üzerinde otururken demiş ki:"Cenabı Allah, Muhammed'i hak ile gönderdi. Ve ona Kitabı vahyetti. Ona vahyettiği şeylerden biri Recm âyetidir. Biz bu âyeti okuduk, anladık. Aklımıza koyduk. Resulü Ekrem recm etti. Ondan sonra biz de recm ettik. Zaman geçtikçe biri kalkıp ta Allahın kitabında recmden bahis yoktur, demesin. Böylece insanlar Allahın vahyettiği bir farizeyi ihmal ederek dalâlete düşmesinler. Muhsan olan her zani ve zaniyenin recmi Allahın kitabınca haktır. Şu şartla ki beyyine bulunsun. Yahut gebelik vaki olsun, veyahut ta cürüm ititraf edilsin.''

Bu recm meselesi de usuli fıkıhta uzun boylu bahis konusu olmuş ve münakaşa edilmiştir. Bir kısmı bu rivayeti inkâr eder. Bir kısmı ise âyetin mevcudiyetini kabul eder ve onu tilâveti nesih olunup hükmü baki kalan nesih kısmından sayar. Hanefiyenin mezhebi budur. O zaman ortada mesele kalmaz. Çünkü Kur'an'dan böyle nesih olunanlar vardır. Rivayet doğrudur. Bundan, öyle Kur'an'da noksanlık bulunduğu çıkarılamaz. Bu âyetin mevcudiyeti kabul olunduğu takdirde bile Kur'an'da eksiklik var diyemeyiz. O âyet hazif olunmamış, nesih edilmiştir, İşin başka türlüsüne akıl yatışmaz. Kur'an'a en büyük hizmeti dokunan Hazreti Ömer, kalksın da Kur'an'dan bir şey hazif olunmasına razı gelsin, bu akla sığar mı? Onun için kesin olarak diyoruz ki bu hazif değil, nesihtir. Bu rivayetten noksanlık iddiası çıkarmak sonraları zındıklar tarafından ortaya sürülmüştür. Nice şeyler uyduruldu. Bu da o kabildendir.

3- Yine Müslim'e şöyle bir rivayet var: "Ebu Musa El'aş'arî Basra hafızlarını çağırmış, huzuruna Kur'an'ı ezbere bilen üçyüz kişi gelmişti. Onlara dedi ki: "Siz Basra halkının en iyisisiniz, onların hafızlarısınız. Kur'an'ı okuyunuz. Kur'an okumayı ihmal etmeyiniz. Sonra yürekleriniz katılaşır, nasıl ki sizden evvelkilerin de yüreği katılaşmıştı. Ben uzunluğu ve şiddeti itibariyle Tevbe Sûresine benzeyen bir süre okurdum ki, bunu unutmuş bulunuyorum. Yalnız hatırımda şurası kalmış:

لو ان لابن آدم وادين من مال(او ذهم)لأبتغي لهما ثالثا ولايملأ لوف ابن آدم الاالتراب ويتوب الله علي تاب

"Adem oğlunun iki vâdi dolusu malı veya altını olsa üçüncü bir vâdi daha olmasını isterdi. İnsanın hırs karnını ancak toprak doyurabilir. Tevbe edenin tevbesini Allah kabul eder."

Atâ bini Yesâr rivayetinde ise bu ibare şöyledir:

انا انزلناالمال لاقام الصلاة واتاء الزكاة ولو ان لابن آدم وادبالأحبان يكون الثاني ولو كان اليه الثاني لأحب ان يكون اليهما الثالث ولا يملأ جوف ابن آدم الا التراب الله علي من تاب

Aynı şey, Übey bini Kâab'dan çok daha başka türlü rivayet olunur ve Beyyine Sûresinin sonundan olarak gösterilir, o da şudur:

لو ان ابن آدم سأل وادياً من مال فاعطيته سأل ثانيا فاعطيته سأل ثالثا ولا يملأ جوف ابن آدم الا التراب الله علي من تابا وان ذات الدين عند الله الخيفية غير اليهودية ولا النصرانية ومن يعمل خيرا فلن يكفر.......ا

Evvelâ şunu kaydedelim ki, arapçasını yazdığımız şu ibarenin Kur'an'a benzer bir yeri var mı? Ayetlerdeki insicam ve âhenkten bunlarda hiç eser yok. Kur'an'da "Beni âdem" tâbirleri çok geçer. Burada "ibni âdem" tâbiri hiç te yakışmıyor. Zaten Müslim daha önce bunu hadis olarak rivayet ediyor. Ortada o zaman mesele de kalmamış oluyor. Fakat biz meseleyi yine inceliyelim: Hem bunu Kur'an olarak rivayet edenlerin kimisi o sûreden, kimisi bu sûreden rivayet ederler, sözleri birbirine uymaz.

Müslim aynı hadisi daha önce Yahya Bini Yahya, Said Bini Mansur ve Kuteybe Bini Said'den Peygamberin sözü olarak rivayet ediyor. Bunlar mutemed ve güvenilir şahıslardır. Onların rivayetinde, yukarıya aldığımız rivayette Kur'an'dan olarak zikrolunan sözler, hadis olarak naklolunur. Müslim'in usulü zaten öyledir. Doğru ve sahih rivayetleri baştan nakleder. Sonra zayıfları da ekler.

Buhari bu hadisi hiç nakletmemiştir. Müslim'in şartları daha geniş olduğundan o rivayet etmiştir. Fakat bu seneddeki ravi Süveyd Bini Said, nakdi rical ilmine göre itimada şayan bir kimse değildir. Buhari ona katiyen itimad etmemiştir. Ebu Davud onun kıymetsiz olduğunu söylüyor. İbni Hibban zındıklıkla itham ediyor.

Hasılı muhaddislerin çoğu onu kabul etmiyor. Yalana çıkarıyor. Çok yaşamış, ihtiyarlığında kör olmuş, kendine ait olmayan şeyleri rivayet etmiş, Şiiliğe mütemayil bir adammış. Müslim bile aynı sözleri daha mutemed bir senedle hadis olarak naklediyor. Şüphesiz ki, bütün muhaddislerin çürüğe çıkardıkları, hatta zındıklıkla ve Şiilikle itham ettikleri bir adama karşı mutemed ve mevsuk kimselerin rivayeti tercih olunur. Doğru olan budur. Bizzat Müslim, Süveyd'in rivayetini sona bırakmıştır. Onu zayıf bulmaktadır.

Bunu niçin yazdığına gelince, muhaddislerin ilmi rivayette tuttukları bir usul vardır. Ona uyarak bunu da yazmıştır. Nice zayıf rivayetler, hatta mevzu sözler naklolunmuştur. Fakat erbabı bunları seçip meydana çıkarır. Muhaddis yazar, nakdi rical ayırır. Nice rivayetler reddolunmuştur. Hadis başka, tefsir başka, fıkıh ve usulü fıkıh yine başkadır.

Sonra bu ve emsali Kur'an'dan olmak üzere naklolunan sözlere bakın. Arapçaya âşinâ olan her insan bunların Kur'an'ın üslûbu ile bir münasebeti olmadığını derhal sezer.

İşin diğer bir noktası da dikkate değer:

Haydi Ebu Musa El'aş'arî, bu rivayette olduğu gibi unutmuş diyelim. Başkaları da mı unuttu. O unuttu ise diğer bilenler var. Hem Ebu Musa El'aş'arî Kur'an cem ve istinsah olunurken vazife alanlardandı. Bunu heyete söyliyebilirdi. O zaman böyle bir şey söylememiştir. Demek böyle bir şey yok.

Burada esaslı olarak incelediğimiz bu üç noktadan başka diğer ihtilaf konusu olan bahislere de işaret edelim:

1- Abdullah İbni Mesud'un Muavvazateyni kendi Mushafına yazmadığı rivayet olunuyor. Bunu mahallinde reddetmiş bulunuyoruz.

2- Übey Bini Kâab'ın "Kunut Duaları'nı kendi mushafına yazdığı rivayet olunuyor, bu da mahallinde geçmiş ve halledilmiş bulunuyor.

3- Mâlikiye ve Şafiiye arasında Besmele hakkındaki ihtilaf, bu da başlıca bir bahiste incelenmiştir.

4- Hazreti Aişe'den bir rivayette Ahzab Süresinin 200 âyet kadar olduğu söyleniyorsa da bu bir şey ifade etmez, zayıftır.

5- Tevbe Sûresinin başında Besmele varmış. Bu da geçti.

6- Rafizîlerden bir kısmı Kur'an'dan bir kısmın zayi olduğuna, Mehdi'ye inmek üzere göğe çekildiğine inanırlar. Bunu redde bile lüzum yoktur.

İşte eski kaynaklara göre söylenen garip, aciyb, zayıf, mevzu ne varsa hepsini getirdik. Bunların nasıl hasıl ve ne yolda bize vâsıl olduğunu Allah bilir.

Mustafa Sadık Rafiî "İ'cazül-Kur'an" da bu noktaya temas ettiği sırada diyor ki:

"Bunları yazdık. Hepsini getirdik. Ne kadar az olduklarını görsünler ve sonra birbirlerini tutmaz, birbirine uymaz rivayetler olduğunu da bilsinler. Eğer böyle bir şey olsaydı cem'i Kur'an ve istinsahta kibar ashab susmazlardı. İhtilâfları duyulurdu. Halbuki böyle bir şey yok. İş olmuş bitmiş, ses çıkaran olmamış.... İbni Mesud'a, Übey Bini Kâab'a, Hazreti Aişe ve Hazreti Ömer'e bu dine hile için iftira edip onların ağzından yalan uydurulması uzak değildir. Bunlar da o kabilden olabilir."

"Biz Kur'an'dan bir şey gitti, veya Kur'an'dan olan bir şey kaldı denilmesini bütün varlığımızla reddederiz. Bu hususta istedikleri kadar tevil yapsınlar. Hattâ rivayeti Cibril ve Mikâil'e isnad etseler bile. Bunları kabul edersek: "Kur'an'ın koruyucusu biziz" demek nerede kalır. Sahabeye her nisbet olunan söz nassı katı' gibi alınamaz. Onlar da aralarında ihtilaf etmişlerdir. Kelâmullahtan başkası söz taşır.(103)

Bu ihtilaf konusu olan meseleleri hulâsa edersek şu neticeye varırız. Bunlardan bir kısmı elde: Muavvazateyn, Besmele gibi.

Bir kısmı mensuhtur: Rida', Recm gibi.

Bir kısmı Rafizîlerin rivayetleri ki söze değmez.

Ortada: Ebu Musa El'eş'arî'den gelen "Vadii Zeheb" kalır ki onun da hadis olduğu meydanda. Demek bu bahis te böylece bitiyor. Bunca ihtilaflar içinde Kur'an'ın bir harfinin bile zayi olmadan tahriften âzade kalabilmesi en büyük bir mucizedir.

______

(101) M. Mütevelli Şa'râvî, El-Fikrul-İslâmiyyil-Mu'âsır,s. 407/410

(102) İslâm Ansiklopedisi, bu rivayetlerin gayri mevsuk oldukları bedihi gibi görünmektedir, diyor.

(103) M. Sadık Rafiî, İ'cazül-Kur'an, Kahire.

KUR'AN'DA TAHRİF OLAMAZ

Dinler tarihini tetkik edin, tarihi vesikalarda aranan bütün şartları tam olarak toplayan ancak ve ancak

Kur'an-ı Kerim'dir. O Allah tarafından Peygamberi ve elçisi Hazreti Muhammed'e vahyolunmuştur. Zamanında ezberlenmiş, yazılmış, böylece bugüne kadar tevatüren nakledilmiştir. Her nevi tahriften âzadedir. Hiç kimse Kur'an'ı başkasına nisbet edemez. Dünyanın dört bucağında türlü mezheplerde olan Müslümanların el üstünde tuttukları Kur'an hep birdir. Mezhepleri, inanışları farklı olsa da bütün Müslümanların Allahı gibi Kur'an'ları da birdir. Hatta Kur'an'ın kelimelerinin harekeleri bile bir türlüdür. Bunun aksini kimse iddia edemez ve gösteremez.

Kur'an'ın mevsukiyeti hususunda İbni Hazmi Zahirî'nin (H. 456/M. 1063) sözünü ele alarak rahmetli Ahmet Naim diyor ki:

"Kitabullahın nazmı mütevatiri, elyevm tilavet ettiğimiz kelimat, huruf, harekat ve sekenat ve kıraati mütenevvia ile Muhammed Bini Abdullah Bini Abdülmuttalib (S.A.) Efendimiz tarafından tebliğ buyurulduğu ehli maşrik ve mağribin karnen bade karnin gayrı münkati' bir tevatürü ile şüphesiz olarak herkesin malumudur..'. Ve Kur'an-ı Kerim'in âyetleri peyderpey nüzullerinde nasıl ümmete talim buyurulmuş ise öylece herkes tarafından okunmuş ve ilk zamandaki gibi hiç bir asırda inkıtaa uğramaksızın seleften halefe intikal etmiştir. Kitabullahın sureleri ve âyetleri her devirde kaffei ümmetin kâffei ümmete tebliği suretinde bir tevatürü haiz olduğu gibi ehli kıraat denilen sınıfa ulemanın isnad-ı muttasıl ile mahfuz olan müselsel rivayetleri ile de ayrıca bir tevatürü haizdir.

Dünyada elfaz ve mebanisi ihtilafsız olarak bu kadar malum ve mahfuz, tahrif ve tağyirden masuniyeti bu kadar muhakkak hiç bir söz, hiç bir kitap yoktur ve olmayacaktır. Kur'an-ı Kerim'i okuyan kimse sahibi şeriatın tebliğini olduğu gibi bilâ noksan tekrar ettiğinde zerre kadar şüphe etmez. Bunda biraz şek eden -Hangi milletten olursa olsun- aklında hıffte var demektir. Meğer ki Kur'an'ın ne demek olduğunu ve takriben on dört asırdan beri nasıl bir ihtimamı emanetle sudurdan sudura ve suhuftan suhufa nakledildiğini bilmiyecek kadar cahil ola."(104)

İş ve hakikat böyle iken eskiden ve yeniden bazı bâtıl mezheplerin, sapık fırkaların şöyle böyle sözlerine bakarak Kur'an'a dil uzatanlar olmuş. Onlardan bazılarını söyliyelim:

Bazı Hıristiyan muharrirler Şianın Kur'an'ı noksan addettiklerini söylerler. Güya Hazreti Ali'ye ait olan âyetler Hazreti Osman tarafından hazif olunmuş.

Bunu akıl kabul eder mi? Hazreti Osman Halife iken çıkardı ise, Hazreti Ali Halife olunca niçin koymadı? Vakıa "gulâtı şia" dediğimiz bâtıniyenin sapık kavillerine göre böyle bir şey iddiası gidiyor. Hatta Hüseyin Bini Muhammed, Nakıy'nin "Faslül-hitab fî tahrifi kitabı Rabbil-erbab" diye bir eseri bile var. (1298 Hicrî Acem tab'ı) Bu eser bâtıl sözlerle, saçmalarla doludur. Fakat asıl Şîada böyle bir itikad yoktur. Ve olamaz. İran Mushafı ehli sünnet mushafının aynıdır. Bir kelimesinde bile fark yoktur. Gulâtı Şianın bu gibi iddialarına kulak tutacak değiliz. Onların yalnız Kur'an hakkında değil, bizzat Allah, din ve Muhammed hakkında nice bâtıl sözleri vardır. Nasıl ki onlara bakmıyorsak Kur'an hakkındakini de kabul etmeyiz,

Şîa ulemasından Molla Muhsin diyor ki: ''İçimizden bazı kimseler Kur'an'da tahrif ve noksan olduğunu söylüyorlar. Fakat dostlarımızın ve ekserimizin itikadı buna muhaliftir. Çünkü Kur'an Hazreti Muhammed'in mucizesidir. Ulûmu diniyenin menbaıdır. Müslümanlar bu kitabı muhafaza için bütün gayretlerini sarfetmiş ve her hangi bir tahrife mâni olmuşlardır. Kur'an elimizde bulunan şekliyle Resulü Ekrem'in hali hayatında toplanmış ve tertip olunmuştur.

Şia'nın Kur'an hakkındaki akidesi böyledir:

درميان مؤلفين شيعه مشهور أست كه بس أز وفات حضرت رسول (ص)آيات فرآن كه بر روي برك درخت وبارجه ابريشمي وجرم نوشته شده بوس درزير بالش حضرت كرد آمده واز رويآن مدارك حضرت امير المؤمنين علي عليه السلام نسخه آصلي قرآن راتويه تمده أسد

Görülüyor ki, Şîa, Kur'an zayi oldu demiyor. Yalnız cemi şerefini Hazreti Ali'ye veriyor. Sağlam Şîa kaynaklarının sözü budur, akidesi bu merkezdedir. Bunun dışındaki sözler Şîaya iftiradan başka bir şey sayılamaz.

İbni Haldun'un esaslı bir surette izah ettiği ve yukarıda geçtiği üzere Araplar yazıda o kadar usta olmadıklarından türlü türlü yazarlardı. Yazı için henüz muayyen bir kaide vazolunmamştı. Resmi hat kavaidine muhalif yerler Mushafı Osman'da bile olmuştu. Hazreti Osman Mushafa bakmış: "Çok güzel yapmışsınız, lâkin içinde bir şey görürüm ki onu biz lisanımızla düzeltiriz." demişti.

Bu gördüğü şeyler imlâya ait idi. Tabut تابوة ،تابوت gibi". Yoksa bazılarının

çıkarmak istediği gibi ziyade ve noksan meselesi olamaz. Çünkü bunların lisanla düzeltilmekle ne alâkası var? Lisanla düzeltilecek olan imlâsı yanlış olanlardır.

Bir çok defalar geçtiği ve temas ettiğimiz üzere Kur'an aleyhinde söylenen şeyler hep böyle saçma sapan. Tutunabilecek bir itiraz yok. İşin en garip tarafı, bugün Kur'an'ın karşısına çıkanlar, eskiden putperest ve müşrik Arapların dediklerini tekrarlamaktan başka birşey yapamıyorlar. Müşrikler "Ona bunu bir insan öğretiyor" demişlerdi. Bugün bazı misyoner ve müsteşrikler de aynı şeyi

söylüyorlar. Onlar da, aramışlar, taramışlar, düşünmüşler, taşınmışlar, Muhammed bu yüksek ilmi, metin esasları nereden öğrendi? Meğerse iş kolaymış. Arabistan'da Yahudi ve Hıristiyan ehli kitap varmış. Hazreti Muhammed de onlarla temasa gelirmiş, işte bütün bu dinî, ahlâkî, içtimaî, hukukî nizamları onlardan almış, yirmi üç yılda yaptığı ve başardığı eşsiz inkılâbı, insanlığa yeni bir medeniyet ve hayat veren, tarihin seyrini değiştiren hamleyi meğerse onlardan öğrenmiş!

Müşrikler de böyle söylüyordu. Yirminci asrın kafası da müşrikler gibi düşünürse, medeniyet ve terakki nerede kalır? Bu adamlar yalnız şuna cevap versinler: Muhammed'e bunları öğretenlerde mademki bu kuvvet vardı, onlar kendileri neden bu işleri yapmadılar da bu şerefi, kahramanlığı başkasına devr ve mal ettiler? Bunun başka misali var mıdır?

İslâm Ansiklopedisi: "Muhammed müşriklerin bu iddialarını cerh edememiştir!" diyorsa da bu pek hatâdır. Müşriklerin Muhammed'e öğrettiğini iddia ettikleri o kimse ve ismi hakkında ihtilaflar çoktur. Kimi bir Rum köle diyor, kimi demirci diyor. Hattâ Peygamberliğinin son devirlerinde Müslüman olan Selman diyecek kadar şaşkınlık gösterenler var. Şark ve Garp bütün kafaları meşgul eden bu Kitabı Mübîn'i bir demirci köleden öğrenmek, ne şaşacak şey? Hattâ bir kaç saat veya dakika görüştüğü Bahîra'ya bile işi götürenler var. Ne diyelim!

Kadı Iyaz'ın dediği gibi: Selman, Bel'am, Yaiyş, Cebr, Yesar her kim olursa olsun, aralarında idi.(106) Ömürleri boyunca müşrikler de onlarla konuşurlardı. Onlardan birinden böyle bir şey naklolundu mu? Düşmanların sayısı bol, hasedi çok olduğu halde o kölenin yanına oturup onlar da ondan öğrenemezler miydi? Böylelikle Kur'an tehaddi edip meydan okuduğu zaman ona mukabele edemezler miydi? Buna engel var mıdır?

Hasılı bu hususta söylenenlerin aslı faslı yok, senetsiz, isbatsız şeyler olduğu meydanda. Bunların hepsi garazkârlık, kin ve hased mahsulü şeylerdir.

Vaktiyle Baku'da çıkan "Hayat" gazetesi yazarı Talip Zade Ahond Yusuf "Hakikat-ı İslâm" diye bir eser neşredip bunda Tevrat ve İncil'in tahrife uğradığını, Kur'an'ın ise her türlü tahriften âzade bulunduğunu yazmış. Bir Hıristiyan âlim ve propagandacısı olan "Emir Han" da buna karşı "Tevrat, İncil mi tahrif, yoksa Kur'an mı?" unvanlı bir risale yazıp bunu Müslümanlar arasına yaymış. Şeyhül-İslâm Musa Kâzım Efendi, o zaman bu Hıristiyan âlimle münakaşalar yapıp ona güzel cevaplar vermiş, iddialarını reddetmiştir. O mübahaseleri görmek isteyenler Musa Kâzım'ın Külliyatına baksınlar.

Mısır'da misyonerlerin yazdığı "Mebahisi Kur'aniye" eserinde "Kitabı Şerifte tahrif var mı?" bahsinde pek saçma olarak yedi kıraat ta tahrife hamlolunmak istenmiştir. Yusuf Dicvî'nin bu gibi iftiraları çürütmek maksadiyle yazdığı: Ezher âlimlerinden "Elcevabüs-sedid Fir-reddi alâ müddeit-tahrif" ese-rinde güzel malûmat vardır.

Clair Tisdull da "Kur'an'ın Menbaları" diye İngilizce bir eser yazmıştır.

Kitabın başında işaret ettiğim gibi müsteşriklerden Emile Dermenghem "Muhammed'in Hayatı"(107) namındaki eserinde Kur'an'dan baştan takdirkâr ve sitayişkâr sözlerle bahseder. Orada der ki:

"Kur'an Muhammed'in yegâne mucizesidir. Bu kitaptaki bugün bile halledilemez, bir muamma gibi görünen, edebiyat fevkindeki güzelliği ve ilham kuvveti, onu okuyanların en az dindar olan-larında bile büsbütün ayrı bir meftunluk ve heyecan hali uyandırır. Onun Resullüğünü isbat için ortaya koyduğu yegâne büyük mucize bu kitap oldu."

Muharrir bu sözlerden sonra Kur'an'ın cem ve tertibine sözü getirerek şunları ortaya atar:

"Son ve kat'î metne gelince Halife Muaviye zamanında Haccac tarafından -tıpkı Osman'ın tatbik ettiği usul üzere- tertip edilmiştir. Kur'an'da sayısız tekrarlar vardır ve âyetlerden bir çoğunun yerinde olmadığı açıkça görülmektedir. Asıl metne bir takım ilâveler ve haşiyeler katılmadığı, yahut bazı parçaların çıkarılmadığı bilinemediği gibi bu artık ve eksiklerin nisbetini tayin etmek de imkânsızdır.(108)

Dermenghem, burada başlıca şu iddiaları, daha doğrusu iftiraları ortaya atıyor:

1- Son ve kat'î metin Muaviye zamanında Haccac tarafından tertip olunmuş!

2- Âyetlerin bir çoğu yerinde değilmiş!

3- Asıl metne ilâveler katılmadığı veya atılmadığı bilinemiyeceği ve bunların nisbetini tayinin imkânsızlığı...

Yukarıda cem ve tertip işlerinden uzun boylu bahsetmiş ve bu meseleyi lüzumu kadar tenvir eylemiş bulunuyoruz. O bahislere tekrar dönmeye lüzum yok. Ancak burada büyük bir tarihi hataya işaret etmeden geçemiyeceğim. Kur'an Haccac tarafından tertip olunmamıştır. Haccac tarafından harekelenmiştir. Hareke konmasiyle tertibi farketmek gerektir. Üçüncü noktaya gelince tahrif iddiaları yalnız Dermenghem'in kaleminden çıkmış değil.

Görüyoruz ki, karanlığa taş atma kabilinden böyle iftiraları rastgele savuranlar var. Bu da onlardan biri. Zaten bu kuru iftirayı tutturamıyacaklarını biliyorlar ki, biraz insaflı davranarak, bu işin bilinemiyeceğini ve imkânsızlığını da söylüyorlar. Mademki bilinemiyeceğini biliyorlar, neye ortaya atıyorlar mı diyeceksiniz? Su bulandırmak kabilinden. Muharrir isbat edemiyeceği bir iddiaya kalkıştığının farkına vararak daha aşağıda "Biz Kur'an meselesini halletmek

iddiasında değiliz" diyorsa da ok yaydan boşanmış bulunuyor. Atılan taş geri dönmez.

Bir Fransız müsteşrikinin sözlerine bir İngiliz müsteşrikinin sözleriyle cevap vereceğim. Kendi cinsinden delil getireceğim. (109)

Sir William Muir "Life Of Mohammed - Muhammed'in Hayatı" isimli ese-rinde Kur'an'ın tahrifi iftirasını kökünden reddeder. O ki, Hıristiyanlığa son derece bağlı bir müsteşriktir. Müslümanların Peygamberinde tenkit edilecek fırsat buldu mu hiç kaçırmaz. Öyle iken Kur'an hakkında diyecek bir şey bulamıyor ve onun asla tahrif olunmadığını ısrarla beyan ediyor. Sözü kendisine veriyorum. Bilhassa Garplıların sözlerine meftun olanlar dikkatle dinlesinler:

Muir, Kudsî vahiy İslâmın esası olduğunu, namazda ve namaz haricinde daima Kur'an okunduğunu, bunun için Kur'an Müslümanların hepsinin' değilse bile çoğunun hafızalarında mahfuz bulunduğunu, Arapların hâfıza kuvvetinin son derece inkişaf ettiğini söyledikten sonra aynen şöyle diyor:

"Araplar hafızasının kuvvetiyle seçilmiş olmalarına rağmen biz yine yalnız buna güveniyor değiliz... Bizi bu itikada götüren sebepler var: Peygamberin ashabı, onun hayatında Kur'an'ın muh-telif eczasını toplayarak müteaddit nüshalar yazdılar. Bu nüshalar Kur'an'ı tescil etti. Takriben hepsini tescil etti. Yazı yazmak, Muhammed'in bisetinden az önce Mekke'de malum idi. Peygamber mektup ve nameler yazdırmak için Medine'de ashaptan bir çoklarını bu vazifede kullandı. Bedir esirlerinin fakirlerini, Ensara okuyup yazma öğretmek mukabilinde serbest bırakmıştı. Medine halkı, Mekkeliler kadar kültür sahibi olmamakla beraber, İslamiyetten önce de aralarında okur yazarlar vardı. Böylece okuyup yazmayı bildikleri sabit olduktan sonra hiç hataya düşmeden şu neticeye kolayca varırız ki: Büyük bir dikkatle hâfızaların belledikleri âyetleri, yazı da aynı dikkatle tesbit ve tescil eylemiştir.

"Sonra biz biliyoruz ki, Muhammed İslâmiyete giren kabilelere Kur'an talim etmek ve dini öğretmek için ashaptan bir veya daha ziyade kimseler gönderirdi. Bir çok yerlerde okuyoruz ki, bu gönderilen murahhaslar, yanlarında din hakkında yazılmış eserler taşırlardı. Pek tabii olarak bu meyanda nazil olmuş olan vahiy de vardı. Bilhassa şeairi İslama, dini esaslara ait olanlar ve ibadet esnasında okunanlar yanlarında bulunurdu, onları da götürürlerdi. Bizzat Kur'an, kendisinin yazılı olarak bulunduğunu sarahaten söyler. Siyer kitapları, Ömer'in Müslüman olmasını anlatırken, yirminci sûreden "Taha" bir parçanın kız kardeşinin ve ailesinin nezdinde bulunduğunu zikrederler. Ömer'in Müslüman olması Hicretten üç veya dört sene evvel idi. İşte vahiy, Müslümanların az oldukları ve türlü işkencelere maruz kaldıkları sıralarda, ilk zamanlarda daha böylece tedvin olunup elden ele dolaşırsa, kesin olarak diyebiliriz ki, Peygamber nüfuz ve kudretinin son zirvesine ulaştığı ve kitabı bütün Arapların kanunu olduğu esnada hiç şüphesiz yazılı nüshaların adedi çoğaldı ve tedavülü arttı."

"Peygamberin hayatı esnasında Kur'an işte bu halde idi ve irtihalinden bir sene sonraya kadar bu hal üzere kaldı: İman edenlerin kalblerinde yazılı idi. Her gün adedi artan nüshalarda eczai muhtelifesi müseccel idi. Bu her iki menbaın (yani hafızalarla nüshaların) birbirine tamamen uygun olması gerekti. Daha Peygamberin hayatında iken Kur'an'a Kelamullah olduğundan büyük bir hürmet ve haşyetle bakarlardı. Onun nassında ihtilaf vaki oldu mu, halli için bizzat Peygambere müracaat olunurdu. Bizim elimizde bu kabil misaller vardır: Amr Bini Mesud ile Übey bini Kaab, Peygambere

müracaat etmişlerdi. Peygamberin irtihalinden sonra ihtilaf vukuunda yazılı metinlere, Peygamberin yakın ashabının hafızalarına ve vahiy katiplerine müracaat olunurdu."

Bundan sonra muharrir, Yemame Harbinde bir çok hafızların şehit düşmesi üzerine Hazreti Ömer'in teklifi ile Hazreti Ebubekir'in Hilafetinde Zeyd Bini Sabit'in riyasetinde bir heyet tarafından Kur'an'ın cemedildiğini, Kur'an'ın cem'i bahsinde geçtiği gibi, anlatıyor. Ve sonra Hazreti Osman'ın Hilâfetinde kıraatta ihtilaflar çıktığından gökten inen vahyin vahdetinin bozulmasından İslâm âleminin son derece endişe ettiğini, Ermenistan ve Azerbaycan harplerinde Iraklılarla Suriyeliler arasındaki kıraat ihtilafı yüzünden Huzeyfe'nin, Halife Osman'a müracaat ederek: ''Yahudiler ve Hıristiyanlar gibi kitaplarında ihtilafa düşmeden Müslümanların yardımına koş" demesi üzerine Hafsa nezdinde mahfuz bulunan nüsha alınarak yine Zeyd Bini Sabit'in riyasetinde bir heyeti ilmiyye tarafından istinsah edilip etrafa gönderildiğini, bilindiği veçhile, anlattıktan sonra diyor ki:

"Mushafı Osman bize kadar gelmiştir. Onun muhafazasına o kadar inayet ve dikkat gösterilmiştir ki, bu sayede geniş İslâm âleminin her tarafına yayılan ve sayısız olan nüshalar arasında hiç bir ihtilaf bulamayız. Muhammed'in çeyrek asır sonra bizzat Osman'ın katliyle İslam âleminin birliğini sarsan ve halâ da sarsmakta devam eden ihtilalci ve küskün şiyanın kıyamı bile bunu bozamamıştır. Zira bir tek Kur'an, ebedî olarak İslâm âleminin Kur'an'ı olarak, devam etmektedir. Asırların ihtilafı ile beraber bütün Müslümanların bir kitap üzerine tarih boyunca ittifakı, bugün önümüzde bulunan Kur'an'ın, talihsiz Halifenin emriyle toplanan naslar ve metinler olduğuna en kat'î delildi. Racih olan şudur ki, bütün dünyada tam on iki asır bu derece safveti asliyesini bütün dikkatle muhafaza eden Kur'an'dan başka bir kitap yoktur. Bugün kıraat ihtilafları, hayret uyandıracak derecede azdır. Bu ihtilafların da çoğu harekeli harflerin telâffuza, vakf ve durak mahallerine münhasırdır . Bu meseleler de sonraki tarihlerde çıkarılmıştır. Mushafı Osman'la ilgisi yoktur."

"Artık tebeyyün etti ki, tilavet ettiğimiz Kur'an, Mushafı Osman'ın aynıdır. "Metin değişmemiştir. Öyle ise şimdi de bu metin, sayısı az ve ehemmiyetsiz kıraat ihtilaflarını ortadan kaldırarak ittifakla Zeyd Bini Sabit'in cemetmiş olduğu şeklin tam mazbut bir sureti midir, bunu araştıralım. Elimizde bulunan deliller işin böyle olduğuna bizi tamamiyle ikna etmektedir."

"Eski veya tasdik ve itimada şayan haberlerin hiçbirinde, kendi maksadını teyid için Kur'an'ı tahrif etmek istedi, diye Osman'ın üzerine şüphe konduracak hiç bir şey yoktur. Evet sonraları Şia Hz. Ali'yi tezkiye eder bazı âyetleri almadığını iddiaya kalkıştılar. Lâkin, akıl böyle bir zulmu asla tecviz edemez. Mushafı Osman istinsah olunduğu esnada Emevilerle Aleviler arasında hiç bir ihtilaf belirmiş değildi. İslam birliği o zaman tamdı. Onu hiç bir şey ihlal ve tehdit etmiyordu. Sonra, Ali isteklerini, emellerini tam olarak tasavvur etmiş değildi. Öyle ise, Müslümanların son derece nefret gözüyle bakacakları böyle bir günahı irtikaba Osman'ı sürükliyecek ortada hiç bir sebep yoktur. Osman, Mushafı cemettiği esnada, Peygamber Kur'an'ı okurken ondan işittikleri gibi Kur'an'ı ezberlemiş olanlardan çok sayıda kimseler sağ idiler. Eğer Ali'yi tezkiye eder âyetler nâzil olmuş olsaydı, onların metinleri Ali'nin pek çok olan taraftarlarında bulunurdu. İşte bu iki sebep, bu âyet-lere göz yummağa kalkışmayı önlemeye kâfi gelirdi."

"Buna şunu da ilâve edelim: Osman'ın vefatından sonra Ali'nin taraftarları müstakilen işe hâkim oldular. Ali'yi Halife seçtiler. Hiç akıl kabul eder mi ki, onlar böyle nüfuz ve iktidar sahibi olduktan sonra, şeflerinin maksat ve emellerini söndürmek maksadiyle noksan bırakılanlara göz yumsunlar! Böyle Kur'an'a razı olurlar mı? O atılanları koymazlar mı? Halbuki onlar, düşmanlarının okudukları Kur'an'ın aynını okumakta devam ettiler, onun etrafında hiç bir itiraz gölgesi bile

dolaştırmadılar. Hattâ bizzat Ali ondan (Mushafı Osman'dan) bir çok nüshaların yayılmasını emretti. Kendi eliyle ondan bir kaç nüsha yazdığını söylerler. Evet ihtilalciler, Osman'ın Kur'an'ı cemetmesini, Mushafı Osman'dan başka mushafların idamını emreylemesini, Osman'a hücuma vesile yaptılar. Fakat onların itirazları, bizzat Osman'ın icraatını hedef tutardı. Bunları caiz olmayan haram şeyler sayarlardı. Fakat hiçbirisi Mushafta tahrif veya tebdil var diye bir şey söylemedi. Zira böyle bir bâtıl zannın, o gün fesadı meydanda idi. Şiya bunu sonraları kendi garez ve maksatları için uydurdular.

"Öyle ise itmi'nanla şu neticeye varırız: Mushafı Osman diğer rivayetlerle Kureyş lehçesi arasını tevfik ederek ve sonra memleketin her tarafına yayılmış olan kıraatları uzaklaştırmasiyle beraber, Zeyd Bini Sabit'in cemetmiş olduğu şeklin en mazbut sureti idi. Ve öyle de devam etmektedir. Bununla beraber önümüzde en mühim mesele henüz durmaktadır ki, o da şudur: Zeyd'in cemetmiş olduğu, Muhammed'e vahiy olunanın tam ve doğru bir sureti mi idi? Aşağıdaki noktalar bize o gün erişilmesi mümkün olan her şey yapılarak tam ve doğru şekilde toplanmış olduğu kanaatını yakinen vermektedir.

1- Birinci cemi' Ebubekir'in himayesinde tamam oldu. Ebubekir, Muhammed'in en sadık bir arkadaşı, sahabesi idi. Keza Kur'an'ın kudsî menbaından geldiğine îmanı kâmil bir Mümindi. Hayatının son yirmi senesinde Peygamberle samimi bir suretle ittisali, Hilafette sadelikten ve hikmetten ayrılmaması, her türlü tama'dan uzak olması, başka türlü hiç bir farz ve takdire yer bırakmaz. Arkadaşı Muhammed'e vahiy olunanın Allah tarafından vahiy olunduğuna kuvvetli îmanı, bu vahyin tam olarak muhafazasını onun en büyük emeli yapmıştı. Bu sözün aynı, Ömer hakkında da söylenebilir. Cemi' onun zamanında tamamlandı. Keza bu söz, o günkü bütün Müslümanlar hakkında da böyledir. Bu hususta cemi' işiyle uğraşmış olan kâtiplerle, kemik veya ağaç yapraklarına yazılmış elindeki vahyi Zeyd'e götüren fakir halli bir Mümin arasında asla fark yoktur. Bütün hepsinin en sadık emelleri, en büyük arzuları Peygamberlerine Allah indinden gelip kendilerine tilavet ettiği vahyin elfaz ve ibarelerinin en doğru olarak meydanda kalması idi. Ve hepsini böyle büyük ve temiz bir dikkat şuuru kaplamıştı. Zira onların kalplerinde, Allahın kelâmı olduğuna itikadı tam olan bu mukaddes kitabın takdisinden başka bir şey yer almamıştı. Kur'an'da Allah üzerine yalanla iftira atanlar veya O'nun vahyinden bir şey saklayanlar için dehşetli inzarlar vardır. İlk Müslümanların dinlerine olan gayret ve hamasetleri, onu takdisleriyle beraber, îmana bu derece karşı olan böyle bir işi düşünmeye cür'et edeceklerini tasdike asla yanaşamayız.

2- Cemi' işi, Hazreti Muhammed'in irtihalinden iki veya üç sene sonra tamam oldu. Biliyoruz ki, onun ashabından bir taife bütün Kur'an'ı ezbere biliyordu ve Müslümanlardan herbiri Kur'an'dan bir kısmını bilmek mecburiyetinde idi. Kur'an'dan bir kısmını devlet tayin ederek şeairi diniyeyi ikame, halka dini öğretmek için İslâm diyarının her tarafına gönderiyordu. İşte bunlar, Hazreti Muhammed'in tilavet ettiği Kur'an ile Zeyd'in cemettiği Kur'an arasında bir ittisal halkası idi. Müslümanlar yalnız Kur'an'ı bir Mushafta toplamak maksadında sadık olmakla kalmadılar, belki de bu maksadın tahakkuku ve cemiden sonra ellerine verilen kitabın dikkat ve kemalle cem'i yapıldığını tekeffül eden bütün vesail ve esbab ellerinde tam olarak mevcuttu.

3- Bizim elimizde bu işin dikkatle ve tam olarak yapıldığı hakkında daha bol teminat var. O da şudur: Daha Hazreti Muhammed'in hayatından itibaren Kur'an'ın cüz'leri, kısımları yazılı olarak bulunuyordu. Hiç şüphesiz Kur'an'ın cem'inden önce bunların sayısı çoğalmıştı. Meselenin daha mühimmi, bu nüshalar okumayı bilenlerin hepsinin elinde mevcut idi. Biliyoruz ki, Zeyd'in cemetmiş olduğu Kur'an'ı halk, cem'inden sonra hemen elden ele tedavül ettiler. Doğrudan doğruya onu tilavete koyuldular. Pek makul olarak şu neticeyi çıkarabiliriz: Zeyd o yazılı olan bütün cüzleri, parçaları topladı. Bu, ashabın bildiklerine uygundu. İşte ondan dolayıdır ki, bütün ashabın ikrar ve kabuliyle o

yazılı eczanın yerine Zeyd'in topladığı Mushaf kaim oldu. Kur'an'ı cemedenler, onun bir kısmını,

bazı âyetleri veya elfazı ihmal ettiler, diye bir haber göremiyoruz. Veyahut o yazılı cüzlerde bulunan bir şeyin cemolunan Mushaftakilerden başka türlü olduğuna dair bir şeye rastlamıyoruz. Eğer böyle

bir şey olmuş olsaydı, şüphesiz ki gözden kaçmaz ve Hazreti Muhammed'in en ufak iş ve sözlerini ihtiva eden ve hatta en ehemmiyetsiz olan bir şeyi bile kaçırmıyarak eski senetlere tedvin olunurdu.

4- Kur'an'ın muhteviyatı, tertip ve nizamı, cemi'nin dikkatle yapıldığını kuvvetle söylemektedir. Muhtelif kısımlar birbirine tam bir sadelikle zann olunmuştur. Orada tasannu' ve tefennü yok. Bu cemi', maharet ve ustalık kasteden bir elin eseri değil. Bu da onu cemedenin îmanının ihlasına delildir. O bu mukaddes âyetleri bir araya toplayıp onları birbiri yanına koymaktan daha ziyade bir şey gütmemiştir.

"İtmi'nan ile söyliyebileceğimiz netice şudur: Zeyd'in ve Osman'ın Mushafı yalnız dikkatle yapılmış değil, belki vakıaların delâlet ettiği veçhile tam ve kâmildir. Onu cemedenler vahiyden hiç bir şey ihmal etmiş değildirler. Yine böylece, en kuvvetli delillere dayanarak te'kiden söyliyebiliriz ki, Kur'an'dan her âyet, Muhammed'in okuduğu gibi dikkatle doğru olarak zaptolunmuş ve harekelenmiştir."

İşte aziz okuyucu, Sir W. Muir eserinin mukaddimesinde böyle diyor. Böyle söyliyen yalnız bir kişi değildir. Lammens, Hammer vesair müsteşrikler de aynı reydedirler, Bugün İslâm dünyasının okuduğu Kur'an'ın Hazreti Muhammed'e vahiy olunan Kur'an'la aynı olduğu şüphesizdir. İşin başka türlüsünü söylemeğe akıl ve iz'an, ilim ve vicdan zaten müsaade etmez. Dün olduğu gibi bugün de İslâm dünyasının her köşesinde, her türlü akide ve mezheplerde olan dağınık Müslümanlar arasında tek bir Kur'an vardır. Akide ve mezhepleri ayrılan Müslümanlar bir şeyde birleşiyorlar: Kur'an'da.

O Kur'an'ın değil bir sûre ve âyetinde, bir kelime ve harekesinde bile ihtilaf bulamazsınız. İşte dikkatli araştırmalar yapanlar, bu neticeden başka bir şeye varamazlar. Ezbere söz söylemek, cehlin ve taassubun kârıdır. İlim iftiradan uzaktır. Hakiki âlim hakikatten ayrılamaz.

____________

(104) Ahmed Naim, Buhari Tercümesi, Diyanet Başkanlığı tabı.

(105) Kâşânî, Essafi, s. 9.

(106) Kadı İyad: El-Şifa: c. I, s. 300, İstanbul, H. 1290

(107) Bu eser Reşad Nuri Güntekin tarafından Türkçeye çevrilmiş ve 1930'da basılmıştır.

(108) E.Dermenghem, Muhammed'in Hayatı,

tercümesi, s. 346-347.

(109) Kur'an'ın bugünkü metninin sonradan işlendiği hakkında Vollers tarafından atılan iddia, R. Geyer ve Nöldeke tarafından haklı olarak reddedilmiştir.

KUR'AN VAHİYDİR, İBDA' DEĞİLDİR

Kur'an'ın vahiy olduğuna en açık delillerden birisi de Hazreti Muhammed'in aleyhinde olan âyetlerin bulunmasıdır. Hiç bir insan kendi aleyhinde bir şey uyduramaz. Halbuki Hazreti Peygamber Bedir esirleri hakkında verdiği hükümden dolayı muahaze olunuyor. "Ma Kâne linebiyyin en yekûne lehu esra" eğer vahiy gelmese böyle muahaze olunur mu? Bir adamın kendini muahaze etmesi mutasavver midir?

Vahiy ile olmayıp içtîhad ile olan hâdiseleri bildirirdi. Meselâ harp için bir yere iniyorlar. Ashaptan Hubab Bini Münzir:

"Buraya vahiy ile mi indin, yoksa re'y ile mi?" diye sordu. Peygamber de: "Re'y ve içtihad ile" dedi. Demek vahiy ve içtihad ile olanlar belli.

Tarihin akışını değiştiren Peygamber tevazuu, asaleti bırakmazdı. Bir kere Mekke ulularından birisiyle konuşurken fakir bir köre iltifat etmemişti. Hemen vahiy indi. Muahaze etti: "Abese ve tevellâ en caehül-âmâ" عبس وتولي ان جاءه الاعمي Kendi arzusuna bağlı değildi. Vahiy idi. İbda etmiyor: "Kendiliğimden onu değiştirmek benim için asla olamaz"(Kur'an). Bir yerini

değiştiremez. Allahın vahyi ne ise onu tebliğ eder. O tebliğe memurdur. Leh ve aleyhinde ne vahiy olunursa onu aynen ümmetine tebliğden başka bir şey yapmamıştır.

Böyle, Peygamberi muahaze eden âyetlerin bulunması Kur'an'ın vahiy olduğuna açık bir delil olduğu gibi, Kur'an'ın müteferrik nüzulü de onun vahiy olduğunu gösterir. Hiç bir edebî eser bu şekilde meydana gelmemiştir. Şair, muharrir başlar, söyler, yazar bitirir. Böyle bir cümle oraya, bir kısım buraya serpiştirerek meydana getirilsin, ileriden, geriden yazılsın, sonra 23 senenin mahsulü hepsi bir araya dizilince bir kül teşkil etsin. İşte bu vahiyden başkasında kaabil değildir.

Haydi baştan hazırlamış diyelim. Kur'an hâdiselere ve suallere cevap olarak iniyordu. On, yirmi sene sonra ne sorulacağı, hangi hadise olacağını ne ile bilir. Demek bu vahiydir. İlmi her şeyi muhit olan Allah indinden nâzil olmuştur, öylece mahfuzdur.

Kur'an-ı Kerim, semavî kitaplar arasında gökten indiği gibi aslını muhafaza eden ve hiç tahrife uğramayan yegâne kitaptır. Bunda asla şüphe yoktur. Bu şeref diğerlerine nasip olmamıştır. Kur'an-ı Kerim'in her türlü tahriften uzak kaldığı, vahiy olunduğu üzere asıl sâfiyetini koruduğu herkesçe bilinen bir gerçektir. Bu hususta sünnî ve şiî bütün müslümanlar müttefiktir. Kur'an-ı Kerim'in cemedilip mushaf halinde bir araya, iki kapak arasında toplanmasını ve başta bu işi yü-rüten Zeyd İbni Sâbit olmak üzere Ashabın bunda ne kadar dikkatli ve titiz davrandıklarını yukarda geçen bahislerde anlatmış bulunuyoruz. Sonraları, bü-tün asırlar boyunca müslümanların aynı dikkati gösterdiklerini anlatmak için şu vak'ayı nakledelim:

Büyük Hadis âlimi Beyhakî (Vefatı: 458 H. / M. 1065) anlatıyor: Bir yahudi, bir gün Abbasi halifelerinden Me'mun'un huzuruna girer. Her konudan güzel güzel bahseder. Yahudinin konuşması, halifenin hoşuna gider ve onu İslama davet eder. Yahudi bu teklifi kabul etmez, çıkar gider.

Aradan bir yıl geçer. Yahudi yine halifenin huzuruna gelir ve müslüman olduğunu söyler. Halife ona, eskiden yaptıği teklifi reddettiği halde sonradan müslüman olmasının sebebini sorar, o da şöyle anlatır:

"Sizden ayrıldıktan sonra içimde bir şey uyandı, şu dinleri bir anlayayım dedim. Evvelâ Tevrât'la işe başladım. Üç nüsha yazdım, ziyâde ve noksan yaptım, bazısına kattım, bazısından attım. Üçü de birbirinden farklı oldu. Bunları havraya götürdüm, üçünü de satın aldılar. Sonra İncil'i ele aldım, üç nüsha yazdım, yine ziyade ve noksan yaptım. Onları kiliseye götürdüm, üçünü de sattım. Sıra Kur'an'a geldi. Üç nüsha yazdım, ziyade ve noksan yaptım. Onları kitapçılara götürdüm, alıp baktılar, incelediler, ziyade ve noksan olduğunu görünce almadılar. Anladım ki, bu Kitap vahiy olunduğu gibi mahfuzdur, Müslümanlar bu hususta çok dikkatlidir.

İşte benim müslüman olmamın sebebi budur."

KUR'AN VE İSLAM HAKKINDA BAZI BATILILARIN GÖRÜŞLERİ

"Diğer Bütün Dinlere Üstün Kılmak Üzere,

Peygamberini,

Hidayet Rehberi Kur'an ve

Hak Din İle Gönderen O'dur.

Şahit Olarak Allah Yeter."

(Fetih: 28)

Batılılar, İslâm'ı anlayamadılar, doğrusu eskiden pek anlamaya da çalışmadılar. Zira eğer anlasalardı, tarihe leke olan o Haçlı Savaşları olmazdı. Tarih boyunca kilise ve siyaset, İslâm düşmanlığı yaptı. Fakat edebiyat ta onlara katılmaktan kendini alamadı. Haydi, kilise ve siyaseti bir yana itelim, ya edebiyata ne oluyordu? O, kendini mazur gösterecek hiç bir sebep bulamaz. Nedir o kin ve garaz kusan Rolland Destanı?

Dante'nin (1321) İlâhî Komedyasında kendisine lâyık olan cehenneminde, Resûl-i Zişân'a yer ayırması, hiç insafa sığar mı?

Voltaire'in (1778), gücendirdiği Papanın gözüne girmek ve kendisini affettirmek için Peygamberimiz aleyhinde kalem oynatması ne küçüklüktür. Diyeceksiniz ki, batılıların kendilerine bile merhameti yoktu! Engizisyonların yüzbinlerce kişiyi haksız yere ateşte yaktığı, idam ettiği, kürek cezasına çarptırdığı zihinlerden hiç çıkar mı?

Goethe (1832) ve Tolstoy (1912) istisnâ edilirse, batılı yazarların İslâm'a dil uzattıklarını görürüz. Hugo gibi ağır başlı bir edip bile, bundan kendini alamamıştır. Hele siyaset hiç durmaz. 1918'de Lord Mareşal Allenby, Kudüs'ü Osmanlılar'dan alıp Müttefikler namına işgal ettiği zaman,

Hazret-i Süleyman'ın anıtı dibinde: "Bugün Haçlı seferi sonuna geldi."(110) demiştir. Haçlı seferi son buldu mu, onu bilmem, ancak Lavrens'in kurnazlıkla o yerlerde aldatıp başarı göstermesi sonucu değişen haritada, Yaralı Filistin'in solgun çehresine bir baksınlar; insanlık utansın!

Ne de olsa, Batı'nın eski taassubunun azaldığını söyleyebilirz. Bazı batılıların

İslâm'ı ve Kur'an'ı anlamıya çalıştıklarını görüyoruz. Aşağıya nakil edeceğimiz satırlar, her sınıftan insaflı kişilerin görüşlerini açıklamaktadır. İslâm'ı anlayanlardan bazıları Müslüman olmuştur, Lord Hedly bunlardandır, bazı sebeplerle inancını açıklamaktan çekinenler de vardır. Biz burada bazılarının dediklerini nakledelim. (Bu konuda geniş bilgi için Ömer Rıza Doğrul'un Kur'an Nedir? adlı eserine bakılsın.)

Bartelemi Sentier, "Muhammed'in Hayatı'' adlı eserinde şöyle der: "Kur'an'a Arap dilinin kıyas kabul etmez şaheseri gözüyle bakılabilir. Şeklin düzgünlüğü ve güzelliği, bütün âlemin müttefikan verdiği rey gereğince mevzuunun azametine müsavidir. Fikirlerden önce kalpler O'na kapılıp sarılır."

Alman filozoflardan Johan Jacob Reisig, bazı Arapça eski eserleri basan bu kimse, diyor ki:

"Biraz Arapça öğrenen bazı kimseler, Kur'an ile istihzaya kalkışıyor. Fakat bunlar Kur'an'ın te'sirli, fasih ve inananları elektrikleyen okunuşunu dinlemiş olsalar, Hazreti Peygamberin Ashâbına Kur'ân anlatırken kullandığı akıllara hayret verici lisanı duysalar. Allah'ın huzurunda secdeye kapanırlar ve hepsi de "Ya Resûlullâh! bizim elimizden tut ve bizi senin ümmetine dahil olmak şerefinden mahrum etme, derlerdi."

Dr. Johnson, Kur'an hakkında şöyle der:

"Kur'an şiir midir? Değildir. Fakat O'nun şiir olup olmadığını ayırmak müşküldür. Kur'an, şiirden daha yüksek bir şeydir. Bununla beraber Kur'an ne tarihtir, ne de hal tercemesidir. O İsâ'nın dağda irad ettiği mev'ıza gibi bir şiir mecmuasıdır... O bir peygamberin sesidir. Öyle bir ses ki, O'nu bütün dünya dinleyebilir. Bu sesin akisleri saraylarda, çöllerde, şehirlerde, devletlerde çınlıyor. Bu sesin tebliğ ettiği din, önce nâşirlerini bulmuş, sonra yenileşmiye can atan ve imâr edici bir kuvvet şeklinde tecelli etmiştir. Bu sâyededir ki, Yunanistan ile Asya'nın birleşen ışığı Avrupa'nın üzerine çöken bunaltıcı karanlıklarını yarmış ve bu hâdise Hıristiyanlığın en karanlık devirlerini yaşadığı bir zamanda olmuştur."

İngiliz bilginlerinden H. Leider, Müslümanların bu günkü medeniyet üzerindeki etkilerinden bahsederken der ki:

"İslam çocukları tahsillerine Kur'an ile başlıyorlardı. Çünki Kur'an bütün din ve dünya faziletlerinin kaynağıdır. Fakat bu mekteplerin yanlarında yine Kur'an'ın ilhamıyla felsefe ve hikmet dersleri okunan medreseler vardı, sonradan bu medreseler üniversite olmuştur. Bundan dolayıdır ki, Afrika'nın o zamanlar dünyanın en karanlık noktası denen köşeleri, maddî terakkiler itibariyle, çağdaşı olan Avrupa ülkelerinden çok yüksek bulunuyordu."

Başka biri de şöyle der:

"Şarkta müstebid hükümdarları ve diktatörleri zulüm ve baskı şiddetinden alıkoyan bir şey varsa, o da onların karşısında korkusuz ve lekesiz bir mürşidin okuduğu bir Kur'an âyetidir."

Londra'da çıkan Near East - Yakın Şark 1922'de şunları yazmıştır: "Hazreti Muhammed (s.a.v.) hakkında düşüncemiz ne olursa olsun, şunu itiraf etmek zorundayız ki, Kur'an nazil oluşu ve tertibi itibariyle hayrete şâyan ve mû'ciz bir kitaptır.''

Kur'an'ın İngilizceye Sale tarafından yapılan tercemesine önsöz yazmış olan Sir Edward Ross der ki:

"Son binüçyüz yıllık bütün bunalım ve ihtilaller içinde Kur'an Türklerin, İranlıların ve Hindlilerin dörtte birinin kitabı olarak pâyidar olmuştur. Bunlar, Kur'an gibi bir kitabın garbın her tarafında mutlaka tetkik edilmesi gerektiği fikri üzerinde, özellikle fenni keşiflerin, zaman ve mekan kaydı tanımadan genel menfaatların cihana hâkim olmaya başladığı son zamanlarda, bunda ısrar etmişlerdir."

Kur'an'ı İngilizceye çeviren Rodwil diyor ki:

"Kur'an'ı okudukça, O'nun bizi etkilediğini ve hayrete düşürdüğünü, nihayet bize üstünlüğünü teslim ettirdiğini ve önünde secdeye kapandırdığını görürüz. Kur'an temas ettiği konular ve güttüğü maksatlar itibariyle üslûbu temiz, yüksek ve haşyet vericidir. Belâgat bakımından ise en yüksek şâhi-kadadır."

İngiliz siyaset adamlarından Edmond der ki:

"Kur'an'ı tetkik ettikçe, O'nun kemal ve yüceliğini tanırız. Önce insanı cezbeden Kur'an, sonra onu hayrete sürükler, sonra da onda bir tutkunluk uyandırır, insanı kendisine hürmete mecbur eder ve bu suretle herkesi derinden etkiler."

Müsteşriklerden Scott şöyle der:

"Giydiğimiz elbiseler, ektiğimiz tohumlar, topladığımız meyveler, kokladığımız çiçekler, bunların hepsi, bizim Müslümanlara olan borcumuzu ifade eder. Müslümanlar asırlarca adâleti tevzi eden devletler, nesilleri ilimle donatan ülkeler vücuda getirdiler. Onlar insan dimağını, eşyaya hâkim kılan dehâlar yetiştirmişlerdir."

Ünlü Tolstoy şöyle demiştir:

"Peygamber Muhammed (s.a.v.) büyük bir ıslahatçıdır. İnsanlığa çok büyük hizmette bulunmuştur. Bir ümmeti, Hak nuruna kavuşturdu, O'na bu şeref olarak yeter. Onları kan dökmeden kurtardı, barışa eriştirdi. Onlara terakki ve yükselme yollarını açtı. Bu öyle büyük bir iştir ki, İlâhî hikmete ve ilme mazhar olmayan bir kimse, yapamaz. O'nun gibi büyük bir zat her türlü hürmet ve ta'zime lâyıktır."

Ansiklopedia Britannica, Kur'an için şöyle yazar:

"Kur'an'ın muhtelif bölümleri, muhtelif konulardan bahseder. Ayetlerin bir çoğu, dini ve ahlâkî meseleleri açıklar. Bazıları da tabiattaki mevcut tecelli ve olayları ifade ederek Allah'ın lütuf ve azametini, O'nun sonsuz ululuğunu tertil edip dile getirir... Ancak Hazret-i Muhammed (s.a.v.)'in peygamberliği iledir ki, Cenâb-ı Hakk'ın, bir ve tek Kadir-i Mutlak olduğu gösterilmiştir. Puta tapmak, yahut Allah'ın oğlu sıfatıyla İsâ'ya ibadet gibi mahlûkata tapmak, Kur'an'da şiddetle reddedilmiştir. Kur'an'ın dünyada en çok okunan kitap olduğu muhakkaktır."

1926 yılında, Fransız Eğitim ve Dışişleri Bakanlıkları emriyle yapılan Kur'an tercemesinin önsözünde denir ki:

"Kur'an'ın üslûbuna gelince, o şüphesiz ki, yüce ve ulu Hâlık'ın beyanıdır. Zira kendisinden böyle bir üslûp sadır olacak, ancak varlığın sırlarına vakıf bulunan Cenab-ı Hak olabilir. Gerçek şudur ki, O'nda şek ve şüphe üzere olan yazarlar bile, O'nun yüce beyanının tesirine boyun eğmişlerdir. Yeryüzüne yayılmış olan 300 milyon (bu adet bugün 1 milyardır) müslümanın üzerinde O'nun tesir ve nüfuzu o derecededir ki, bütün misyonerler, şimdiye kadar, bir müslümanın, O'nu

beğenmiyerek dininden döndüğünü ispat edecek bir olay gösterememişlerdir."

Londra Üniversitesi Arapça Profesörü müsteşrik Thomas Arnold, "İslâm'ın Tebliği" adlı eserinde der ki:

"Afrika'nın o iptidai okullarında yalnız Kur'an okunuyorsa, bu az bir şey ve küçük bir terakki değildir. Çünkü Kur'an daha büyük bir terakki kaynağı olabilir. Kur'an'ın Afrika'da bu şekilde okunmasının doğurduğu faydalardan biri, oradaki reislerin kendi arzularına göre hareket edecekleri yerine, Kur'an'ın irşadına uygun davranmalarıdır. Bu hareket tarzı Afrika'nın hayatında öyle bir değişiklik yapmıştır ki, bu onları medenileştirmiş, onları sanayi, ticaret ve diğer işleri geliştirmeye sevketmiştir. Müslümanların irşadıyla, İslâm'ın tesiriyle Afrika'nın her tarafına muhteşem şehirler kurulmuştur. Avrupalı seyyahlar, bunları ziyaret ederek hemşehrilerine anlattıkları zaman Avrupalı-lar bu ihtişama inanmak istememişlerdir."

İngiliz ictimâiyatçısı H.G. Wells şöyle der:

"Avrupalılar içinde Kur'an'ı tetkik edenler azdır. Bu cehâlet yüzünden O'na bâtıl isnadlar yapılmaktadır. Kur'an Allah'ın emirlerine uygun olarak Müslümanları en sıkı kardeşlik bağlarıyla bağlamış ve öyle bir kardeşlik vücûda getirmiştir ki, ırk, renk, dil farklarının üstüne çıkmıştır. Hıristiyanlar arasında kardeşlik bağları, İslâm kardeşliği ile kıyaslanacak gibi değildir. Müslümanlar, madencilik, hendese, astronomi, mimarlık, güzel sanatlar ve felsefeyi inkişaf ettirmişlerdir, onları buna sevk eden âmil, ancak Kur'an'ın insanları birleştirerek onları fazilet ve irfan servetini elde etmiye teşvik etmesinden ileri gelmektedir."

İngiliz bilgini Dr. İsac Taylor, 1865'te Times Gazetesi'nde şöyle yazmıştır: "Müslümanlık, medeniyetin parlak bir meş'alesi olan Kur'an'a müstenittir. Bu kitap insanları, bilmediklerini öğrenmeye teşvik eder. İleri atılıp yükselme, doğruluk ve onur sahibi olmanın, insanlar için gerekli olduğunu anlatır. Şüphesiz ki, İslâm'ın faydaları açıktır. O'nun başlıca özelliği, kültür ve medeniyetin esası, belki en büyük temel taşı olmasıdır."

Musevi bilgini Emanuel Dueş, "İslamiyet" başlığı altında yazdığı makale-sinde şöyle diyor:

"Arapları, Büyük İskender'in imparatorluğundan daha çok geniş memleketler fethine, Roma Devleti'nden daha büyük bir devleti, ancak bu devletin tesisi için geçen zamanın altıda biri kadar kısa bir zaman zarfında kurmaya sevk eden Mukaddes Kitap'tan bahsedeceğiz. Bu kitap Kur'an'dır, bu O kitaptır ki, O'nunla Müslümanlar Avrupa'ya hâkim olarak zaferle girmişlerdir. Fenikeliler Avrupa'ya tüccar, Yahudiler Avrupa'ya mülteci veya esir olarak girdikleri halde, Müslümanlar oraya hâkim olarak girdiler ve bu Müslümanlar, Kur'an'ın yardımıyla Avrupa'ya ilim meş'alesini taşımışlardır. Gerçekten Müslümanlar Avrupalılara ve şarklılara felsefe, tıp, astronomi ve edebiyat öğretmişlerdir. Yunan'ın ölü dimağına ve ölü irfanına hayat vermişler, bütün dünyayı cehalet karanlıkları sarmışken, onlar her tarafa nur saçmışlar, ışık tutmuşlardır. Ve böylelikle bu insanlar yeni ilimlerin temellerini atmışlardır."

İngiliz tarihçisi Edward Gibbon, "Roma İmparatorluğu'nun Çöküşü" adlı eserinde diyor ki:

"Ganj nehriyle Atlantik Okyanusu arasındaki memleketler, Kur'an'ı bir esas kanun gibi yasama hayatının ruhu olarak tanımıştı. Kur'an'ın nazarında satvetli bir hükümdar ile zavallı bir fakir arasında hukuk bakımından fark yoktur. Bu gibi esaslar üzerinde öyle bir teşri vücuda gelmiştir ki, dünyada bir benzeri yoktur. İlim ve hikmet kavramış bir dimağa malik olan bir müvahhid, Allah'ın birliğini tanıyan bir din adamı, İslam Dini'nin hükümlerini kabul etmekte hiç tereddüt etmez. Müslümanlık belki bugünkü fikrî inkişaflarımızın seviyesinden daha üstün ve yüksek bir dindir."

Fransız filozoflarından Alexi Luvazun şöyle demiştir:

"İnsanların hidayeti için Hazreti Muhammed (s.a.v.)'e vahyolunan Kur'an hikmetle dolu parlak bir kitaptır, Hz.Muhammed (s.a.v.)'in gerçek Peygamber olduğunda şek ve şüphe yoktur. Bundan başka Hz.Muhammed (s.a.v.), öyle yüksek bir ilahi peygamberdir ki, Allah'ın iradesine tevfikan Müslümanlık gibi dünya çapında bir dini getirmiş ve O'nun tesisinde Allah'ın inayetine nâil olmuştur. Neticede O'nun dinini kabul edenlerin sayısı 300 milyonu (o zaman) aşmış ve bu müslümanlar atlarının nallarıyla Roma İmparatorluğu'nu çiğnedikten sonra, mızraklarının ucuyla dalâleti kökünden kazımışlar daha sonra da Doğu ve Batı'nın en azametli devletleri bile onların karşısında titremişlerdir."

"Yeni ilimlerin keşfettikleri veya yeni ilimlerin yardımı ile hallolunan veyahut hallolunmaya uğraşılan meseleler arasında bir mesele yoktur ki, İslâm'ın esasları ile çatışmış olsun. Bizim hıris-tiyanların, hıristiyanlığı tabiat kanunları ile te'lif etmek için sarf ettikleri gayrete karşın, Kur'an-ı Kerim ve O'nun tâlimatı ile tabiat kanunları arasında tam bir ahenk ve uygunluk görülmektedir."

Fransız müsteşriki Sediyu, "Arabistan'ın Kısa Tarihi" adlı eserinde diyor ki:

"Kur'an her hürmete şayan olan bir kitaptır. Kur'an insanlara Allah haklarını tanıtmış, mahlû-kâtın Hâlık'tan ne beklediğini, kulların Hâlık ile münasebetini en açık, sarih şekilde öğretmiştir. Kur'an ahlâk ve felsefenin temellerini kapsar. Fazilet ve kötülük, hayır ve şer, eşyanın hakiki mahiyeti, hülasa herşey ve konu Kur'an'da ifadesini bulmuştur, Kur'an'ın âyetleri, zamanın ihtiyaçlarına ve devrin hadiselerine göre Hazreti Muhammed (s.a.v.)'e vahyolunmuştur. Bundan dolayıdır ki, Araplar toplu bir millet halinde birleşmişler aralarında düşmanlıktan başka bir şey olmayan kabileler, bu düşmanlığın şerrinden kurtularak, görülmedik bir şekilde birbirine bağlanmışlar, kaynaşmışlardır. Hikmet ve felsefenin esası olan kâideler, adâlet ve eşitlik öğreten nizamlar, başkalarına iyilik yapmayı, faziletli olmayı talim eden esaslar, bunların hepsi Kur'an'da vardır. Kur'an insanı iktisada, her şeyden itidale sevkeder. Dalâletten korur. Ahlak bozukluğu bataklıklarından çıkarır. Yüksek ve güzel ahlakın doruk noktasına eriştirir. İnsanın kusurlarını düzeltir, hatalarını ıslah eder."

"Müslümanlığa barbar diyenler: şuurdan yoksun kişilerdir, çünkü bunlar Kur'an'ın açık âyetlerine karşı gözlerini yumuyorlar ve Kur'an'ın asırlar boyunca kötülükleri, çirkin şeyleri nasıl söküp attığını, silip süpürdüğünü tetkik etmiyorlar."

İngiliz bilgini Manuel King, 1915'te Müslümanlık ve Kur'an hakkında şöyle demiştir:

"İslâm'ın semavi kitabı Kur'an'dır. Bu kitap Hazret-i Muhammed (s.a.v.)'in peygamberliği sü-resi esnasında telakki etmiş olduğu vahiylerin mecmuudur. Kur'an, Müslümanlığın inanca dair olan esaslardan başka bir çok ahlak kurallarını, günlük hayatla ilgili prensipleri de hâvidir. Bu cihetten Müslümanlar Hıristiyanlara üstündür. İslam, idare şekli bakımından cumhuriyet esaslarına dayanır. Bu din, bütün insanlara eşitlik tanır ve insanın ruhunu Allah'a pek yakından bağlar."

"İslam'ın toplumsal esaslarından bir kısmı kadınlara âittir. Kur'an'da kadınlar zikrolundukça, haklarında saygılı sözler kullanılır. Analara sevgi ve saygı, eşlere şefkat ve bağlılık Kur'an'da ısrarla tavsiye edilir."

"Müslümanların yüksek ahlâkı gerçekten takdire değer. Bu ahlâkı kuran ve yerleştiren İslam Dini'nin buyrukları ve öğretileridir. Allah'a teslim olup O'na dayanmayı öğreten Müslümanlığın mensupları: doğru dürüst, insaflı, sözünün eri, vefalı, vadine bağlı, şefkatli olmak gibi güzel sıfatlar almış kimselerdir. Başka türlü söyleyecek olursak, akıl ve mantık sözümüzü çürütüp atar.''

Alman devlet adamı Prens Bismark, Kur'an hakkında demiştir ki:

"Muhtelif devirlerde insanları idare etmek için Allah tarafından gönderildiği söylenen bütün indirilmiş ve semâvî kitapları tam ve etraflı surette tetkik ettimse de hiçbirinde bir hikmet ve isabet göremedim. Bu kanunlar, değil bir cemiyeti, bir hane halkının saadetini bile temin edecek mahiyetten pek uzaktır. Lâkin Müslümanların Kur'an'ı bu kayıttan âzâdedir. Ben, Kur'an'ı her cihetten tetkik ettim. Her kelimesinde büyük hikmetler gördüm. Müslümanların düşmanları, bu kitabın Muhammed'in sözü olduğunu iddia ediyorlarsa da, en mükemmel ve hatta mütekâmil bir dimağdan böyle hârikanın doğacağını iddia etmek, hakikatlara göz yumup kin ve garaza âlet olmak mânâsını ifade eder ki, bu da ilim ve hikmetle bağdaşmaz."

"Ben şunu iddia ediyorum ki, Muhammed mümtaz bir kuvvettir. Kudret elinin böyle ikinci bir vücudu imkân sahasına getirmesi ihtimalden uzaktır."

"Ben sana çağdaş olamadığımdan müteessirim, Ya Muhammed! Öğreticisi ve nâşiri olduğun bu Kitap, senin değildir. O, İlâhî'dir, O'nun ilâhî olduğunu inkar etmek, mevzu ilimlerin batıl olduklarını iddia etmek kadar gülünçtür. Bunun için insanlık senin gibi mümtaz bir kudreti bir defa görmüş, bundan sonra görmiyecektir. Ben sevgi dolu huzurunda derin bir hürmetle eğilirim.''

Doktor Stengass diyor ki:

"Kur'an'ı sâde edebi ve bediî kısmetlerle ölçmek yeterli değildir. O'nu yaptığı tesir ile ölçmek gerekir. Madem ki Kur'an, dinleyicilerin kafalarına ve kalplerine bu derece kudretli ve inandırıcı bir surette hitap ederek karmakarışıklık içinde ve birbirine düşman unsurlardan toplu bir heyet vücuda getirmiştir. Bu topluluğa o zamana kadar Arapların kafasına yerleşip hâkim olan fikirlere nisbetle, çok yüksek fikirler aşılamıştır. O halde O'nun belâgatı mükemmeldi. Çünkü O'nun sayesinde vahşi kabilelerden medeni bir millet meydana gelmiş, O tarihe yeni bir hız vererek akışını değiştirmiştir."

Müsteşriklerden Hirschfeld şöyle demiştir:

"Kur'an hâiz olduğu iknâ gücü, belâgat ve beyân tarzı itibarı ile mertebesine erişilmeyecek bir kitaptır. İslam âleminde, bütün ilim ve irfan şubelerinin hayrete şayan gelişmesi, dolayısıyla Kur'an sayesinde olmuştur."

Kur'an'ı İngilizceye tercüme eden Sale der ki:

"Kur'an muhakkak ki, Arap dilinin en kıymetli ölçüsüdür. Kur'an'ın üstün üslûbu umumiyetle güzel ve akıcıdır. Bilhassa Allah'ın azamet ve yüce şanını beyan eden âyetlerin üslubu son derece yüksek ve muhteşemdir."

Kahramanlar yazarı Cariyl, Hazreti Peygamber'i ve Kur'an'ı över, "Eşler arasına sevgi ve merhamet koydu"(111) meâlindeki âyete hayran kaldığını söyler ve "Kur'an baştan başa samimiyet dolu bir kitaptır." der. İngiliz edibi Bernard Shaw, insanlığın geçirmekte olduğu bunalımdan onu İslam'ın kurtaracağını söyler ve: Geleceğin dini Müslümanlık olacaktır, der.

Bodley, "Hazreti Muhammed" adlı eserinde Kur'an hakkında şöyle demektedir:

"Kur'an hayrete şayan bir kitaptır... Ayetler, insanın içine ürperti verecek bir ihtişam taşır. İnsanlık Kur'an'ın sûrelerine şiir deyip dememesi, tamamıyle bir kanaat meselesidir. Sûreler birer şiir değildir, fakat çok büyük bir heyecan taşırlar. Bu şiire mahsus hassaları taşıması, Kur'an'ı bir kanun, bir örf ve âdet, ahlâk, bir toplu ibadet kitabı ve tarihi hâdiselerin toplanmış olduğu bir kitap olmaktan menetmiyor. O'nun müslümanların üzerine şaşılacak derecede büyük bir tesir yapan mistik bir havası vardır. Neticede hepimiz Kur'an'ın ilahi kaynaklarını kayıtsız şartsız kabul etmek mecburiyetindeyiz.''

B.Smith'in "Muhammed'in Hayatı" adlı eserindeki bir cümlesiyle sözümüze son verelim:

"Kur'an Muhammed'in dâimî mu'cizesidir ve hakkaten Kur'an bir mu'cizedir."

_______

(110) M.H. Heykel Paşa, Hayat-ı Muhammed, s. 248, Kahire, 1938.

(111) Rum sûresi: 21.

BAŞLICA KAYNAKLAR

KUR'AN-I KERİM

"Elif, Lam, Ra. Bu bir kitaptır ki, Rabbinin izniyle
insanları karanlıklardan nura, O güçlü ve övgüye layık
olanın yoluna çıkarman için sana indirdik.

İbrahim Suresi, 1

ALLAH TARAFINDAN İNDİRİLMİŞTİR.

Batıl, ona önünden de, ardından da gelemez. (Çünkü Kur’an,) Hüküm ve hikmet sahibi, çok övülen (Allah)tan indirilmedir. (Fussilet Suresi, 42)

Elif, Lam, Ra. Bu bir Kitap’tır ki, Rabbinin izniyle insanları karanlıklardan nura, O güçlü ve övgüye layık olanın yoluna çıkarman için sana indirdik. (İbrahim Suresi, 1)

Gerçekten o (Kur’an), alemlerin Rabbinin (bir) indirmesidir. (Şuara Suresi, 192)

Bu Kur’an, Allah’tan başkası tarafından yalan olarak uydurulmuş değildir. Ancak bu, önündekileri doğrulayan ve kitabı ayrıntılı olarak açıklayandır. Bunda hiç şüphe yoktur, alemlerin Rabbindendir. Yoksa: “Bunu kendisi yalan olarak uydurdu” mu diyorlar? De ki: “Bunun benzeri olan bir sûre getirin ve eğer gerçekten doğru sözlüyseniz Allah’tan başka çağırabildiklerinizi çağırın.” (Yunus Suresi, 37-38)

(Bu) Kitabın indirilmesi, üstün ve güçlü olan, hüküm ve hikmet sahibi Allah (katın)dandır. (Zümer Suresi, 1)

O, bir şairin sözü değildir. Ne az inanıyorsunuz? Bir kahinin de sözü değildir. Ne az öğüt alıp-düşünüyorsunuz? Alemlerin Rabbinden bir indirilmedir. (Hakka Suresi, 41-43)

Kendisinde şüphe olmayan bu Kitabın indirilişi alemlerin Rabbi tarafındandır. Yoksa onlar: “Bunu uydurdu” mu diyorlar? Hayır; o, Rabbinden olan bir haktır; senden önce kendilerine bir uyarıcı gelmemiş bir kavmi uyarman için (onu sana indirdik). Umulur ki hidayet bulurlar. (Secde Suresi, 2-3)

(Bir de) Kendilerine ilim verilenlerin, bunun (Kur’an’ın) hiç tartışmasız Rablerinden olan bir gerçek olduğunu bilmeleri için; böylelikle ona iman etsinler ve kalpleri ona tatmin bulmuş olarak bağlansın. Şüphesiz Allah, iman edenleri dosdoğru yola yöneltir. (Hac Suresi, 54)

De ki: “Eğer bütün ins ve cin (toplulukları), bu Kur’an’ın bir benzerini getirmek üzere toplansa, -onların bir kısmı bir kısmına destekçi olsa bile- onun bir benzerini getiremezler.” (İsra Suresi, 88)

CEBRAİL VASITASIYLA VAHYOLUNMUŞTUR.

O (söyledikleri), yalnızca vahyolunmakta olan bir vahiydir. Ona (bu Kur’an’ı) üstün (oldukça çetin) bir güç sahibi (Cebrail) öğretmiştir. (Necm Suresi, 4-5)

Böylece O’nun kuluna vahyettiğini vahyetti. (Necm Suresi, 10)

Gerçekten o (Kur’an), alemlerin Rabbinin (bir) indirmesidir. Onu Ruhu’l-emin indirdi. Uyarıcılardan olman için, senin kalbinin üzerine (indirmiştir). (Şuara Suresi, 192-194)

ARAPÇA OLARAK İNDİRİLMİŞTİR

Gerçekten biz, akıl erdirirsiniz diye, onu Arapça bir Kur’an olarak indirdik. (Yusuf Suresi, 2)

İşte böylece biz onu (Kur’an’ı) Arapça bir hüküm olarak indirdik. Andolsun, sana gelen bu ilimden sonra, onların heva (istek ve tutku)larına uyacak olursan, senin için Allah’tan ne bir yardımcı, dost, ne bir koruyucu vardır. (Ra’d Suresi, 37)

Bilen bir kavim için, ayetleri (çeşitli biçimlerde, birer birer) ‘fasıllar halinde açıklanmış’ Arapça Kur’an (veya okunan) kitaptır; (Fussilet Suresi, 3)

GÖNDERİLİŞİNİN BİR ÇOK HİKMETİ VARDIR

Biz bunu (Kur’an’ı) senin dilinle kolaylaştırdık, takva sahiplerine müjde vermen ve direnen bir kavmi uyarıp-korkutman için. (Meryem Suresi, 97)

Her ümmet içinde kendi nefislerinden onların üzerine bir şahid getirdiğimiz gün, seni de onlar üzerinde bir şahid olarak getireceğiz. Biz Kitabı sana, her şeyin açıklayıcısı, müslümanlara bir hidayet, bir rahmet ve bir müjde olarak indirdik. (Nahl Suresi, 89)

De ki: “İman edenleri sağlamlaştırmak, müslümanlara bir müjde ve hidayet olmak üzere, onu (Kur’an’ı) hak olarak Rabbinden Ruhu’l-Kudüs indirmiştir.” (Nahl Suresi, 102)

Elif, Lam, Ra. Bu bir Kitap’tır ki, Rabbinin izniyle insanları karanlıklardan nura, O güçlü ve övgüye layık olanın yoluna çıkarman için sana indirdik. (İbrahim Suresi, 1)

İşte bu (Kur’an) uyarılıp korkutulsunlar, gerçekten O’nun yalnızca bir tek ilah olduğunu bilsinler ve temiz akıl sahipleri iyice öğüt alıp düşünsünler diye bir bildirip-duyurma (bir belağ)dır. (İbrahim Suresi, 52)

Biz Kitab’ı ancak, hakkında ihtilafa düştükleri şeyi onlara açıklaman ve inanan bir kavme rahmet ve hidayet olması dışında (başka bir amaçla) indirmedik. (Nahl Suresi, 64)

Biz sana bu Kur’an’ı güçlük çekmen için indirmedik, ‘İçi titreyerek korku duyanlara’ ancak öğütle-hatırlatma (olsun diye indirdik). (Taha Suresi, 2-3)

De ki: “Şahidlik bakımından hangi şey daha büyüktür?” De ki: “Allah benimle sizin aranızda şahiddir. Sizi -ve kime ulaşırsa- kendisiyle uyarmam için bana şu Kur’an vahyedildi. Gerçekten Allah’la beraber başka ilahların da bulunduğuna siz mi şahidlik ediyorsunuz?” De ki: “Ben şehadet etmem.” De ki: O, ancak bir tek olan ilahtır ve gerçekten ben, sizin şirk koşmakta olduklarınızdan uzağım. (En’am Suresi, 19)

Dosdoğru (bir Kitaptır) ki, kendi katından şiddetli bir azabla uyarıp-korkutmak ve salih amellerde bulunan mü’minlere müjde vermek için (onu indirdi); şüphesiz onlara güzel bir ecir vardır. (Kehf Suresi, 2)

(Kur’an,) Diri olanları uyarıp korkutmak ve kâfirlerin üzerine sözün hak olması için (indirilmiştir). (Yasin Suresi, 70)

Bunlar hikmetli Kitabın ayetleridir; Muhsin olanlara bir hidayet ve bir rahmettir. (Lokman Suresi, 2-3)

(Onları) Apaçık deliller ve kitaplarla (gönderdik). Sana da zikri (Kur’an’ı) indirdik ki, insanlara kendileri için indirileni açıklayasın ve onlar da iyice düşünsünler, diye. (Nahl Suresi, 44)

İNSANLARA BİR ÖĞÜT VE UYARIDIR

Andolsun, biz bu Kur’an’da çeşitli açıklamalar yaptık, öğüt alıp-düşünsünler diye. Oysa bu, onların daha uzaklaşmalarından başkasını arttırmıyor. (İsra Suresi, 41)

(Bu Kur’an,) Ayetlerini, iyiden iyiye düşünsünler ve temiz akıl sahipleri öğüt alsınlar diye sana indirdiğimiz mübarek bir kitaptır. (Sad Suresi, 29)

Çünkü o (Kur’an, Allah’tan sakınan) muttakiler için bir öğüttür. (Hakka Suresi, 48)

‘İçi titreyerek korku duyanlara’ ancak öğütle-hatırlatma (olsun diye indirdik). (Taha Suresi, 3)

Bu (Kur’an) insanlar için bir beyan sakınanlar için de bir hidayet ve öğüttür. (Al-i İmran Suresi, 138)

Andolsun, size açıklayıcı ayetler, sizden önce gelip geçenlerden bir örnek ve takva sahipleri için bir öğüt indirdik. (Nur Suresi, 34)

İşte bu (Kur’an), önündekileri doğrulayıcı ve şehirler anası (Mekke) ile çevresindekileri uyarman için indirdiğimiz kutlu Kitaptır. Ahirete iman edenler buna inanırlar. Onlar namazlarını (özenle) koruyanlardır. (En’am Suresi, 92)

Gerçek (şu ki), o (Kur’an,) elbette bir öğüttür. Artık kim dilerse, öğüt alıp-düşünür. (Müddessir Suresi, 54-55)

BENZERİ KESİN OLARAK YAZILAMAZ

Yoksa: “Bunu kendisi yalan olarak uydurdu” mu diyorlar? De ki: “Bunun benzeri olan bir sûre getirin ve eğer gerçekten doğru sözlüyseniz Allah’tan başka çağırabildiklerinizi çağırın.” (Yunus Suresi, 38)

DAHA ÖNCEKİ KİTAPLARDA BAHSİ GEÇMEKTEDİR

Ve hiç şüphesiz, o (Kur’an), geçmişlerin kitaplarında da vardır. (Şuara Suresi, 196)

ALLAH’IN KORUMASI ALTINDADIR

Rabbinin sözü, doğruluk bakımından da, adalet bakımından da tastamamdır. O’nun sözlerini değiştirebilecek yoktur. O, işitendir, bilendir. (En’am Suresi, 115)

Hiç şüphesiz, zikri (Kur’an’ı) biz indirdik biz; onun koruyucuları da gerçekten biziz. (Hicr Suresi, 9)

Saklanmış-korunmuş bir kitapta (yazılı)dır. (Vakıa Suresi, 78)

Batıl, ona önünden de, ardından da gelemez. (Çünkü Kur’an,) Hüküm ve hikmet sahibi, çok övülen (Allah)tan indirilmedir. (Fussilet Suresi, 42)

TEMEL BAŞVURU KAYNAĞIDIR

Sana da (Ey Muhammed,) önündeki kitap(lar)ı doğrulayıcı ve ona ‘bir şahid-gözetleyici’ olarak Kitab’ı (Kur’an’ı) indirdik. Öyleyse aralarında Allah’ın indirdiğiyle hükmet ve sana gelen haktan sapıp onların heva (istek ve tutku)larına uyma. Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol-yöntem kıldık. Eğer Allah dileseydi, sizi bir tek ümmet kılardı; ancak (bu,) verdikleriyle sizi denemesi içindir. Artık hayırlarda yarışınız. Tümünüzün dönüşü Allah’adır. Hakkında anlaşmazlığa düştüğünüz şeyleri size haber verecektir. Aralarında Allah’ın indirdiğiyle hükmet ve onların hevalarına uyma. Allah’ın sana indirdiklerinin bir kısmından seni şaşırtmamaları için diye onlardan sakın. Şayet yüz çevirirlerse, bil ki, Allah bir kısım günahları nedeniyle onlara bir musibeti tattırmak istemektedir. Şüphesiz, insanların çoğu fasıklardır. (Maide Suresi, 48-49)

Onlar hâlâ cahiliye hükmünü mü arıyorlar? Kesin bilgiyle inanan bir topluluk için hükmü, Allah’tan daha güzel olan kimdir? (Maide Suresi, 50)

Şüphesiz, Allah’ın sana gösterdiği gibi insanlar arasında hükmetmen için biz sana Kitabı hak olarak indirdik. (Sakın) Hainlerin savunucusu olma. (Nisa Suresi, 105)

AÇIK VE ANLAŞILIRDIR

Biz bunu (Kur’an’ı) senin dilinle kolaylaştırdık, takva sahiplerine müjde vermen ve direnen bir kavmi uyarıp-korkutman için. (Meryem Suresi, 97)

Allah’tan başka bir hakem mi arıyayım? Oysa O, size Kitabı açıklanmış olarak indirmiştir. Kendilerine Kitap verdiklerimiz, bunun gerçekten Rabbinden hak olarak indirilmiş olduğunu bilmektedirler. Şu halde, sakın kuşkuya kapılanlardan olma. (En’am Suresi, 114)

İşte biz onu (Kur’an’ı) apaçık ayetler olarak indirdik; şüphesiz Allah, dilediğini hidayete yöneltir. (Hac Suresi, 16)

Allah size ayetleri açıklıyor; Allah bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. (Nur Suresi, 18)

BİRER BİRER AÇIKLANMIŞTIR

O, karanın ve denizin karanlıklarından yolunuzu bulmanız için size yıldızları var edendir. Bilebilen bir topluluk için biz ayetleri birer birer (bölüm bölüm) açıkladık. (En’am Suresi, 97)

Bu, Rabbinin dosdoğru yoludur. Öğüt alıp düşünmesini bilen bir topluluk için ayetleri böyle birer birer açıkladık. (En’am Suresi, 126)

Suçlu-günahkârların yolu apaçık ortaya çıksın diye, ayetlerimizi işte böyle birer birer açıklıyoruz. (En’am Suresi, 55)

De ki: “O, size üstünüzden ya da ayaklarınızın altından azab göndermeye veya sizi parça parça birbirinize kırdırıp kiminizin şiddetini kiminize taddırmaya güç yetirendir.” Bak, iyice kavrayıp-anlamaları için ayetleri nasıl çeşitli biçimlerde açıklıyoruz? (En’am Suresi, 65)

Elif, Lam, Ra. (Bu,) Ayetleri muhkem kılınmış, sonra hüküm ve hikmet sahibi ve her şeyden haberdar olan (Allah) tarafından birer birer (bölüm bölüm) açıklanmış bir Kitap’tır (ki:) (Hud Suresi, 1)

SAFHALAR HALİNDE İNDİRİLMİŞTİR

Gerçek şu ki, Kur’an’ı senin üzerine ‘safhalar halinde bir indirme tarzıyla (tenzil)’ indiren biziz, biz. (İnsan Suresi, 23)

ALLAH’IN NURUDUR

Ey insanlar Rabbinizden size ‘kesin bir kanıt (burhan)’ geldi ve size apaçık bir nur (Kur’an) indirdik. (Nisa Suresi, 174)

Ey Kitap Ehli, Kitaptan gizlemekte olduklarınızın çoğunu size açıklayan ve bir çoğundan geçiveren elçimiz geldi. Size Allah’tan bir nur ve apaçık bir Kitap geldi. (Maide Suresi, 15)

Böylece sana emrimizden bir ruh vahyettik. Sen, kitap nedir, iman nedir bilmiyordun. Ancak Biz onu bir nur kıldık; onunla kullarımızdan dilediklerimizi hidayete erdiririz. Şüphesiz sen, dosdoğru olan bir yola yöneltip-iletiyorsun. (Şura Suresi, 52)

Onlar, Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmek istiyorlar. Oysa Allah, kendi nurunu tamamlayıcıdır; kafirler hoş görmese bile. (Saf Suresi,

“Şu halde Allah’a, O’nun Resûlü’ne ve indirdiğimiz nur (Kur’an)a iman edin. Allah yaptıklarınızdan haberdârdır.” (Teğabun Suresi,

İMAN EDENLER İÇİN ŞİFA, HİDAYET VE RAHMETTİR

Onlara bir ayet getirmediğin zaman: “Sen Onu (inmeyen ayeti) derleyip-toplasana” derler. De ki: “Ben, yalnızca bana Rabbimden vahyolunana uyarım. Bu, Rabbinizden olan basiretlerdir; iman edecek bir topluluk için bir hidayet ve bir rahmettir.” (A’raf, 203)

Ey insanlar, Rabbinizden size bir öğüt, sinelerde olana bir şifa ve mü’minler için bir hidayet ve rahmet geldi. (Yunus Suresi, 57)

Biz Kitab’ı ancak, hakkında ihtilafa düştükleri şeyi onlara açıklaman ve inanan bir kavme rahmet ve hidayet olması dışında (başka bir amaçla) indirmedik. (Nahl Suresi, 64)

Kur’an’dan mü’minler için şifa ve rahmet olan şeyleri indiriyoruz. Oysa o, zalimlere kayıplardan başkasını arttırmaz. (İsra Suresi, 82)

Kitabın sana (kalbine vahy ile) bırakılacağını umud etmezdin; (bu,) Rabbinden ancak bir rahmettir. Öyleyse sakın kafirlere arka olma. (Kasas Suresi, 86)

Ve gerçekten o, mü’minler için bir hidayet ve bir rahmettir. (Neml Suresi, 77)

Muhsin olanlara bir hidayet ve bir rahmettir. (Lokman Suresi, 3)

Bu (Kur’an), insanlar için basiret (nuruyla Allah’a yönelten ayet)lerdir, kesin bilgiyle inanan bir kavim için de bir hidayet ve bir rahmettir. (Casiye Suresi, 20)

SÖZLERİN EN GÜZELİDİR

Onlar, sözün en güzeline iletilmişlerdir ve övülen doğru yola iletilmişlerdir. (Hac Suresi, 24)

Allah, müteşabih (benzeşmeli), ikişerli bir kitap olarak sözün en güzelini indirdi. Rablerine karşı içleri titreyerek-korkanların O’ndan derileri ürperir. Sonra onların derileri ve kalpleri Allah’ın zikrine (karşı) yumuşar-yatışır. İşte bu, Allah’ın yol göstermesidir, onunla dilediğini hidayete erdirir. Allah, kimi saptırırsa, artık onun için de bir yol gösterici yoktur. (Zümer Suresi, 23)

DOĞRUYU YANLIŞTAN AYIRIR

Bundan (Kur’an’dan) önce (onlar) insanlar için bir hidayet idiler. Doğruyu yanlıştan ayıran (Furkan)ı da indirdi. Gerçek şu ki, Allah’ın ayetlerini inkar edenler için şiddetli bir azab vardır. Allah güçlüdür, intikam alıcıdır. (Al-i İmran Suresi, 4)

Alemlere uyarıcı olsun diye, kuluna Furkan’ı indiren (Allah) ne yücedir. (Furkan Suresi, 1)

DOĞRUYA GÖTÜRÜR, YOL GÖSTERİR

Sen onların dinlerine uymadıkça, yahudi ve hristiyanlar senden kesinlikle hoşnut olacak değillerdir. De ki: “Şüphesiz doğru yol, Allah’ın (gösterdiği) yoludur.” Eğer sana gelen bunca ilimden sonra onların heva (arzu ve tutku)larına uyacak olursan, senin için Allah’tan ne bir dost vardır, ne de bir yardımcı. (Bakara Suresi, 120)

Ramazan ayı... İnsanlar için hidayet olan ve doğru yolu ve (hak ile batılı birbirinden) ayıran apaçık belgeleri (kapsayan) Kur’an onda indirilmiştir. Öyleyse sizden kim bu aya şahid olursa artık onu tutsun. Kim hasta ya da yolculukta olursa, tutmadığı günler sayısınca diğer günlerde (tutsun). Allah, size kolaylık diler, zorluk dilemez. (Bu kolaylık) sayıyı tamamlamanız ve sizi doğru yola (hidayete) ulaştırmasına karşılık Allah’ı büyük tanımanız içindir. Umulur ki şükredersiniz. (Bakara Suresi, 185)

MÜMİNLERE FARZ KILINMIŞTIR

Şüphesiz, sana Kur’an’ı farz kılan, seni dönülecek yere elbette döndürecektir. De ki: “Rabbim, hidayetle geleni de, açıkca bir sapıklık içinde olanı da daha iyi bilmektedir.” (Kasas Suresi, 85)

ADALETLE HÜKMETMEYİ EMREDER

Allah rızıkta kiminizi kiminize üstün kıldı; üstün kılınanlar, rızıklarını ellerinin altında bulunanlara onda eşit olacak şekilde çevirip-verici değildirler. Şimdi Allah’ın nimetini inkar mı ediyorlar? (Nahl Suresi, 71)

Sana neyi infak edeceklerini sorarlar. De ki: “Hayır olarak infak edeceğiniz şey, anne-babaya, yakınlara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışadır. Hayır olarak her ne yaparsanız, Allah onu şüphesiz bilir.” (Bakara Suresi, 215)

Ey iman edenler, kazandıklarınızın iyi olanından ve sizin için yerden bitirdiklerimizden infak edin. Kendinizin göz yummadan alamayacağınız bayağı şeyleri vermeye kalkışmayın ve bilin ki, şüphesiz Allah, hiç bir şeye ihtiyacı olmayandır, övülmeye layık olandır. (Bakara Suresi, 267)

(Sadakalar) Kendilerini Allah yolunda adayan fakirler içindir ki, onlar, yeryüzünde dolaşmaya güç yetiremezler. İffetlerinden dolayı bilmeyen onları zengin sanır. (Ama) Sen onları yüzlerinden tanırsın. Yüzsüzlük ederek insanlardan istemezler. Hayırdan her ne infak ederseniz, şüphesiz Allah onu bilir. (Bakara Suresi, 273)

Eğer (borçlu) zorluk içindeyse, ona elverişli bir zamana kadar süre (verin). (Borcu) Sadaka olarak bağışlamanız ise, sizin için daha hayırlıdır; eğer bilirseniz. (Bakara Suresi, 280)

Size kendi nefislerinizden bir örnek verdi: “Size rızık olarak verdiğimiz şeylerde, sağ ellerinizin malik olduklarınızdan, sizinle eşit olup kendi kendinizden korktuğunuz gibi kendilerinden de korktuğunuz (veya çekinip saygı duyduğunuz) ortaklar var mıdır? “İşte biz, aklını kullanabilen bir kavim için ayetleri böyle birer birer açıklarız. (Rum Suresi, 28)

Kendileri, ona duydukları sevgiye rağmen yemeği, yoksula, yetime ve esire yedirirler. (İnsan Suresi,

İnsanların mallarından artsın diye, verdiğiniz faiz Allah katında artmaz. Ama Allah’ın yüzünü (rızasını) isteyerek verdiğiniz zekat ise, işte (sevablarını ve gelirlerini) kat kat arttıranlar onlardır. (Rum Suresi, 39)

Yetimlere mallarını verin ve murdar olanla temiz olanı değiştirmeyin. Onların mallarını mallarınıza katarak yemeyin. Çünkü bu, büyük bir suçtur. (Nisa Suresi, 2)

Allah’ın sizin için (kendileriyle hayatınızı) kaim (geçiminizi sağlamaya destekleyici bir araç) kıldığı mallarınızı düşük akıllılara vermeyin; bunlarla onları rızıklandırıp giydirin ve onlara güzel (maruf) söz söyleyin. (Nisa Suresi, 5)

Şüphesiz Allah, size emanetleri ehline (sahiplerine) teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adaletle hükmetmenizi emrediyor. Bununla Allah, size ne güzel öğüt veriyor!.. Doğrusu Allah, işitendir, görendir. (Nisa Suresi, 58)

Sadakaları açıkta verirseniz ne iyi; fakat gizleyip fakirlere verirseniz bu, sizin için daha hayırlıdır. O, günahlarınızdan bir kısmını bağışlar. Allah, yaptıklarınızdan haberi olandır. (Bakara Suresi, 271)

Ey iman edenler, kendiniz, anne-babanız ve yakınlarınız aleyhine bile olsa, Allah için şahidler olarak adaleti ayakta tutun. (Onlar) ister zengin olsun, ister fakir olsun; çünkü Allah onlara daha yakındır. Öyleyse adaletten dönüp heva (tutkuları)nıza uymayın. Eğer dilinizi eğip büker (sözü geveler) ya da yüz çevirirseniz, şüphesiz Allah, yaptıklarınızdan haberi olandır. (Nisa Suresi, 135)

Onlar, yalana kulak tutanlardır, haram yiyicilerdir. Sana gelirlerse aralarında hükmet veya onlardan yüz çevir. Eğer onlardan yüz çevirecek olursan, sana hiç bir şeyle kesin olarak zarar veremezler. Aralarında hükmedersen adaletle hükmet. Şüphesiz, Allah, adaletle hüküm yürütenleri sever. (Maide Suresi, 42)

Sadakalar konusunda, mü’minlerden ek bağışlarda bulunanlarla emeklerinden (cehdlerinden) başkasını bulamayanları yadırgayarak bunlarla alay edenler; Allah (asıl) onları alay konusu kılmıştır ve onlar için acı bir azab vardır. (Tevbe Suresi, 79)

Sadakalar, -Allah’tan bir farz olarak- yalnızca fakirler, düşkünler, (zekat) işinde görevli olanlar, kalbleri ısındırılacaklar, köleler, borçlular, Allah yolunda (olanlar) ve yolda kalmış(lar) içindir. Allah bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. (Tevbe Suresi, 60)

Akrabaya hakkını ver, yoksula ve yolda kalmışa da. İsraf ederek saçıp-savurma. (İsra Suresi, 26)
Erginlik çağına erişinceye kadar, -o da en güzel bir tarz olması- dışında yetimin malına yaklaşmayın. Ahde vefa gösterin. Çünkü ahid bir sorumluluktur. (İsra Suresi, 34)

“Yetimin malına, o erginlik çağına erişinceye kadar -o en güzel (şeklin) dışında- yaklaşmayın. Ölçüyü ve tartıyı doğru olarak yapın. Hiç bir nefse, gücünün kaldırabileceği dışında bir şey yüklemeyiz. Söylediğiniz zaman -yakınınız dahi olsa- adil olun. Allah’ın ahdine vefa gösterin. İşte bunlarla size tavsiye (emr) etti; umulur ki öğüt alıp-düşünürsünüz.” (En’am Suresi, 152)

Allah’ın o (fethedilen) şehir halkından Resûlü’ne verdiği fey, Allah’a, Resûl’e, (ve Resûl’e) yakın akrabalığı olanlara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara aittir. Öyle ki (bu mallar ve servet) sizden zengin olanlar arasında dönüp-dolaşan bir devlet olmasın. Resûl size ne verirse artık onu alın, sizi neden sakındırırsa artık ondan sakının ve Allah’tan korkun. Şüphesiz Allah, cezası (ikâbı) pek şiddetli olandır. (Haşr Suresi, 7)

Sizden, faziletli ve varlıklı olanlar, yakınlara, yoksullara ve Allah yolunda hicret edenlere vermekte eksiltme yapmasınlar, affetsinler ve hoşgörsünler. Allah’ın sizi bağışlamasını sevmez misiniz? Allah, bağışlayandır, esirgeyendir. (Nur Suresi, 22)

Allah’a ibadet edin ve O’na hiç bir şeyi ortak koşmayın. Anne-babaya, yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yanınızdaki arkadaşa, yolda kalmışa ve sağ ellerinizin malik olduklarına güzellikle davranın. Çünkü, Allah, her büyüklük taslayıp böbürleneni sevmez. (Nisa Suresi, 36)

İMAN ETMEYENLERİ TUZAĞA DÜŞÜRÜR

Kur’an’dan mü’minler için şifa ve rahmet olan şeyleri indiriyoruz. Oysa o, zalimlere kayıplardan başkasını arttırmaz. (İsra Suresi, 82)

Biz o ateşin koruyucularını meleklerden başkasını kılmadık. Ve onların sayısını inkâr edenler için yalnızca bir fitne (konusu) yaptık ki, kendilerine kitap verilenler, kesin bir bilgiyle inansın, iman edenlerin de imanları artsın; kendilerine kitap verilenler ve iman edenler (böylece) kuşkuya kapılmasın. Kalplerinde bir hastalık olanlar ile kafirler de şöyle desin: “Allah, bu örnekle neyi anlatmak istedi?” İşte Allah, dilediğini böyle şaşırtıp-saptırır, dilediğini böyle hidayete erdirir. Rabbinin ordularını kendisinden başka (hiç kimse) bilmez. Bu ise, beşer (insan) için yalnızca bir öğüttür. (Müddessir Suresi, 31)

"Sen yücesin, bize ögrettiginden baska bizim hiçbir bilgimiz yok. Gerçekten sen, her seyi bilen, hüküm ve hikmet sahibi olansin."

(Bakara Suresi, 32)

GERİ

İLERİ