Edep ve Hayâ

     Edep; akıl ve hikmete muvafık hareket edip, Cenab-ı Hakk’ın emrettiği gibi yaşamaktır. Hayâ ise, utanma ve ar duygusu olup, utanç verici durumlardan sakınmak ve nefsin süfli arzularını terk etmektir.

    Bediüzzaman Hazretleri hayâyı şöyle tarif eder; “Hayâ, nefsin sıkılmasıyla yüzde peyda olan kızartıdan ibaret”[1] tir.

      Edep, bütün hallerde istikamet ve iyilik üzere bulunmaktır.

      Edep, aklı ikmal eden, onu nurlandıran, imanı kemale erdiren, insanı ruhen terakki ettirip saadet ve selamete kavuşturan en hayırlı bir sermayedir.

      Şu hadisi şerif de edep ve hayânın ehemmiyetini ortaya koymaktadır. “Cebrail (as.) Hazret-i Âdem babamıza taraf-ı İlahiden akıl, hayâ ve din olmak üzere üç hediye getirmiş ve ‘Bunlardan birini tercih et!’ demiş. O da aklı tercih etmiş. Cebrail(a.s) din ve hayâ’yı geri götürmek istemiş. Ancak onlar; ‘Bizim akılla beraber olmamız yaradılışımızın gereğidir. O neredeyse biz de oradayız.’ demişler.”

      Mevlana’nın mürşidi olan Şems-i Tebrizi şöyle buyurur: “Akıldan, imanın hakikati nedir?” diye sordum. Akıl kalbimin kulağına dedi ki; imanın hakikati edepten ibarettir.” Tebrizi sözüne şöyle devam etti:  “İnsanın tenindeki can ne ise, edep de odur. İnsanların kalbindeki ve gözündeki nurlar edepten ibarettir. Bu kâinatın kubbesindeki nizam ve revnak edeptir. Geceleri parıldayan en nurlu ve en üstün ışık edeptir.”

 

       Hz. Mevlâna da şöyle der: “Eğer insanoğlu edepten mahrum ise insan değildir. İnsanın hayvandan farkı edeptir. Gözünü aç ve Allah’ın bütün kelamına dikkat et. Âyet âyet bütün Kuran’ın manası edeptir.”

 

      Evet, iffet, hayâ, haysiyet ve istikamet gibi ahlâk-ı haseneden mahrum olan fert ve cemiyetler,  fen ve teknik sahasında ne kadar terakki ederlerse etsinler, hüsrandan kurtulamaz ve huzurla yaşayamazlar. Bu meziyetlerden mahrum bulunan fertler, ne kadar münevver, ne derece tahsilli, ne nisbette sanatkâr da olsalar, o millet, bu fertlere istinaden bir ahenkle terakki edemez. Bu bakımdan, fert ve cemiyeti iman, ahlâk, fazilet, irfan, ilim, edep ve hayâ  ile  teçhiz etmek lazımdır ki maddi ve manevi terakki edilsin.   Edep ve irfan sahibi olanlar, hayatını nizam ve intizam içinde geçirir ve huzur ile yaşarlar. İnsanlığın ruhu, hakikati ve ziyneti olan edep ve terbiyenin; fert ve cemiyet için ehemmiyeti aşikârdır. Şu harika beyit de bu hakikati çok veciz bir şekilde ifade etmektedir:

     Edep bir taç imiş nur-u Huda’dan

     Giy ol tacı, emin ol her beladan

      Alvarlı Muhammed Lütfi Hazretleri de bir beytinde şöyle der;

       Olur isen ehl-i edep

       Edep saadete sebep

       Ehl-i irfan olan Laedrî ise  şöyle der;

       Edep hoştur, edep hoştur İlahî

       Edepsizlik hor eder pâdişahı

       İşte sözlerin büyüğü, büyüklerin sözü.

      Bazı zatlar: “Edep kelimesi, elif, dal ve be harfinden ibarettir. Elif, kişinin eline, de harfi kişinin diline, b harfi de beline sahip olmasına işaret eder.” Demişlerdir.  İnsanların ayıplarını yüzlerine vurmak, onları tahkir etmek edebe muhaliftir.  Edep abidesi ve hayâ timsali olanlar, kendisine hakaret edenleri affeder, hiç kimseye kötülük düşünmez ve fenalık yapmazlar; karşısındaki kişi edep ve hayâdan mahrum olsa bile, onu insanlar arasında küçük düşürecek ve mahcup edecek hareketlerden sakınırlar.

     Sünbülzâde Vehbi Efendi bir beytinde şöyle der:

      Setreder ayıbını insanın hep

     Ne güzel elbise imiş esvâb-ı edep

     İlahi ahlakla ahlaklanmış olan Peygamber Efendimiz’in (sav.) rahle-i tedrisinde yetişmiş olan Hz. Hasan (r.a) ile Hz. Hüseyin (r.a) Efendilerimizin yanlış abdest alan yaşlı birine yaklaşım tarzı herkesin malumudur. Onlar, abdestini yanlış alan kimsenin kusurunu direk yüzüne söylemezler de; “Amcacığım biz iki kardeşiz, biz abdest alalım da hangimiz abdesti doğru alıyoruz siz karar veriniz” deyip abdest alırlar. Böylece yaşlı adam abdesti kendisinin yanlış aldığını anlar. Edebin bütün inceliklerini şahsında yaşayan Hz. Ali (ra.) Efendimiz; “Hiç kimsenin hatasını yüzüne vurmayınız. O hatayı işleyene, başka birini misal göstererek hatasını anlatınız.” sözünü kendilerine rehber edinmiş olan evlatları, inceliğin, zarafetin ve edebin zirvesinde olduklarını böylece göstermişlerdir.

     Yetim kimse anası ve babası olmayan değil, ilim ve edebi olmayandır. Asıl fakir; malı mülkü olmayan değil, ilim ve edepten mahrum olandır. Çünkü nimet ve servetlerin en büyüğü ilim ve edeptir. Bu nimetlere nail olan, edebi sayesinde nail olur. O nimetleri kaybeden de edebi terk ettiği için kaybeder. Bu bakımdan, edepten mahrum olan bir kimse, vasıl-ı Huda olamaz. Dünyada rezil, rüsva olduğu gibi ahirette de azab-ı İlahiye maruz kalır. Edebini yitirmiş bir kimse,  en tehlikeli ve bulaşıcı bir hastalıktan daha tahripkârdır. Edep, hayâ ve iffetten mahrum olan insan ilim, makam ve rütbe bakımından ne kadar yükselirse yükselsin faziletli sayılamaz. Çünkü asıl fazilet ve kemal, ilim ile ahlakın ittihat etmesiyle mümkündür. Edep ve hayâdan mahrum olan kimseler, huzur ve saadetle yaşayamadıkları gibi, bazen haysiyet ve şereflerini de kaybederler.

         Bediüzzaman Hazretleri gazetecilere hitaben şöyle der:

         “Ey gazeteciler! Edibler edebli olmalı; hem de edeb-i İslâmiye ile müteeddib olmalı. Ve onların sözleri, kalb-i umumî-i müşterek-i milletten, bitarafane çıkmalı. Ve matbuat nizamnamesini, vicdanınızdaki hiss-i diyanet ve niyet-i hâlisa tanzim etmeli. Halbuki siz, iki kıyas-ı fâsidle, yâni: Taşrayı İstanbul'a ve İstanbul'u Avrupa'ya kıyas ederek efkâr-ı umumiyeyi bataklığa düşürdünüz; ve şahsî garazları ve fikr-i intikamı uyandırdınız. Zira elifba okumayan çocuğa felsefe-i tabiiye dersi verilmez! Ve erkeğe, tiyatrocu karı libası yakışmaz! Ve Avrupa’nın hissiyatı, İstanbul’da tatbik olunmaz! Akvamın ihtilâfı; mekânların ve aktârın tehalüfü, zamanların ve asırların ihtilâfı gibidir. Birisinin libası, ötekinin endamına gelmez. Demek, Fransız Büyük İhtilâli, bize tamamen hareket düsturu olamaz! Yanlışlık, tatbik-i nazariyat ve mukteza-yı hâli düşünmemekten çıkar.”[2]

      Eskiden evlerin ve işyerlerin duvarlarına “Edep Ya Hû!” yazılı levhalar asılıyordu.  Hocalarımdan biri olan Hacı Faruk Efendi’nin yanına ilk gittiğimde onun evinin duvarında da aynı levhanın asılı olduğunu gördüm.  Kendisine; “Edep Ya Hû!” ne demektir? diye sordum. Hocam şöyle cevap verdi: “İslâmiyet üç rükün üzerinde durur ve bu üç esas üzerinde devam eder. Bunlar,  itikat, ubudiyet ve ahlâk-ı hasene, yani güzel ahlâktır. Ahlâk-ı hasene diğer ikisini korur. Eğer güzel ahlak olmazsa diğerlerinin ruhu kalmaz. Bizim dinî kültürümüzün kaynağı bunlardır.”

       Daha sonra Şeyh Sadi’nin Gülistan adlı eserinde edebe ait bir bahis okuyunca, “Edep Ya Hû” sözünün fert ve cemiyet için ne kadar ehemmiyetli ve ne kadar büyük bir hazine olduğunu anladım.

       Edep ve iffet namusun perdesidir. Namus ancak edep ve hayâ ile muhafaza edilir. Hayat denilen şey edeptir. Esrar-ı ilahiyeden bir sır olan edep, insanın en büyük ziyneti ve nurudur.  Evet, edep insan-ı kâmilin meftun olduğu, fakat şeytanın ve şeytan gibi insanların hoşlanmadığı güzel ahlakın en önemli şubelerindendir. Edep ve iffetin düşmanı edepsizliktir. Edep her zaman takdirle, hayâsızlık ise lanetle yâd edilir. Bu bakımdan, her Müslüman’ın en önemli vasfı edep, hayâ ve nezaket olmalıdır. Zira, mütedeyyin kimselerin en büyük şiarı bunlardır. İnsanın bedeni gıdalara muhtaç olduğu gibi, aklı da ilim ve edebe muhtaçtır.

     Tasavvuf terbiyesinde de edebin çok önemli bir yeri vardır. Onun her kademesinde edep ön plandadır; baştan sona kadar hep edep üzerine bina edilmiştir. Odadan dışarı çıkan bir kişinin arkasını dönmesi edebe muhaliftir. Aziz Mahmud Hüdai Hazretlerinin şeyhi olan Üfdade Hazretlerinin Bursa’da bulunan türbesinin kapısının üzerine, “Edep ya hû” kapının arkasına ise, “Edeple giren lütufla çıkar” yazılıdır.

     İnce düşünce, hassasiyet, nezaket, zarafet, edep ve hayâ insani münasebetlerde de çok önemlidir. Büyüklerin yanında yüksek sesle konuşmamak, yaşlılara hürmet etmek, konuşan herhangi bir kimsenin sözünü kesmemek, meclis içinde fısıltılı veya gizli konuşmamak ve kahkaha ile gülmemek de edep ve hayâdandır. İnsanları aşağılamak, onlarla alay edip küçük düşürmek, su-i zanda bulunmak, insanların gizli hallerini araştırmak ve lakap takmak da edebe muhaliftir. Nitekim bir ayette mealen şöyle buyrulur: “Ey iman edenler! Bir topluluk bir diğerini alaya almasın. Belki onlar (alay edilenler) kendilerinden (alay edenlerden) daha iyidirler. Kadınlar da diğer kadınları alaya almasınlar. Belki alay edilenler, alay edenlerden daha iyidirler. Birbirinizi karalamayın, birbirinizi kötü lakab ile çağırmayın. İmandan sonra fasıklık ne kötüdür.  Kim tövbe etmezse işte o zalimlerin tâ kendisidir.”[3] Bir diğer ayette ise şöyle buyrulur: “Ey iman edenler! Zandan çok sakının; çünkü zanların bir kısmı günahtır. Birbirinizin gizli hallerini araştırmayın.”[4] Cenab-ı Hak, bu ayetlerle kullarına edep ve hayâ dersi vermektedir.

        Dünyada rahat ve huzurlu yaşamak, ahrette de  ebedi saadete mazhar olup aziz ve mükerrem olmak isteyen kişi, istikamet, edep ve hayâ dairesinde yaşamalı, herkesle iyi geçinmeli, hiçbir insanı incitmemelidir. İnsanların kusurlarını ve ayıplarını araştırıp ifşa edenler, settar-ül uyuba muhalefet etmiş olurlar, mahbub-u kulup yani kalplerin sevgilisi olamazlar. Kötülüğe kötülükle mukabele caiz olsa bile,  bu hal ehl-i irfanın yapmayacağı bir durumdur. Vakar ve şerefini muhafaza eden bir ehl-i irfan bu gibi hoş olmayan şeylere tevessül etmez.

      İslam dininde edep, kişinin her halinin murakabe altında olduğunun şuurunda olmasıdır. Nefsini ıslah edip iffet, vakar, hilim, sabır, nezaket, zarafet ve tevazu gibi hasletlerle edeplenenler, Allah’a yakınlaşır ve O’na dost olurlar.

      Evet edep; şeytanın ve nefs-i emarenin boynunu büken, onu ayaklar altına alıp mağlup eden ve insanı maksuduna kavuşturan en emin vasıtalardan biridir. Bir ayette mealen şöyle buyrulur: “Şüphesiz ki Allah, size adaleti, iyilik yapmayı ve yakınlara bakmayı emreder; hayâsızlıktan, fenalıktan ve azgınlıktan nehyeder. Düşünüp tutasınız diye size öğüt verir.”[5]

 

          Cenab-ı Hak Edebin Bütün Nevilerini Habibinde Cem Etmiştir    

 

      Her güzel haslette olduğu gibi edep ve hayâda da bütün insanların en üstünü, en mükemmeli Hz. Peygamber’dir (sav.). Rehber-i Ekmel olan Zat-ı Ahmediye (s.a.v) ilâhi hakikatleri beyan ve ifade ederken sözlerine ve üslubuna azamî derecede dikkat ederdi.   Hz. Peygamber (sav.) söze nazik bir şekilde başlar,  mülâyemetle hitap ederdi.  Sözlerinin tesirini kıracak nahoş hareketlerden ve muhataplarını rencide edecek, onların kalplerini kıracak ve nefretlerini celp edecek sözlerden son derece sakınır ve sakındırırdı. Herhangi bir kimse sözünü bitirmeden söze başlamazdı. Muhataplarını dikkatlice, muhabbetle ve sonuna kadar dinlerdi. Musafaha ettiği kimse elini çekmeden, o elini bırakmazdı. İyiliğe mükâfatla, kötülüğe ise af ile mukabelede bulunurdu. Yüksek sesle konuşmazdı. Daima mütebessim idi. Ömründe bir defa bile kahkahayla güldüğü görülmemiştir. Onun gülmesi tebessümden ibaretti. Daima başı önde yürürdü. 

     Allah Resulü (sav.) kimsenin kusurunu görmez, görse bile yüzüne vurmazdı. Kendisine bir kimsenin hoş olmayan bir şeyi yaptığı bildirilince; “Falan kimse neden böyle yapıyor? Niçin böyle söylüyor?” demez. “Neden böyle yapıyorlar? Niçin böyle söylüyorlar?” şeklinde konuşur ve böylece o kimseyi ikaz eder, edebe muhalif söz ve davranışından vazgeçirirdi.

     Peygamber Efendimiz(sav.) bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyurur: “Rabbim bana edebi güzel bir surette ihsan etmiş, edeplendirmiş.” Elbette bizzat Cenab-ı Hakk’ın terbiye ettiği Allah Resulü (sav.) bütün akvalinde, ahvalinde ve efalinde zirve noktada olacaktır ve olmuştur. Evet, Cenab-ı Hak, edebin bütün nevilerini Hz. Peygamber’de (sav.) cem etmiş ve kendisini rehber edinmemizi emretmiştir. Zira o (sav.), terbiye-i ilahiye ile mümtaz ve serfiraz, bütün kamalat-ı ahlakiyeye haiz, fezail-i ahlakiye ile mücehhezdir. Bu bakımdan, Kâinatın Fahri Ebedisi olan Allah Resulünde (s.a.v), istikamet, hilim, kerem, şecaat, metanet, şefkat, merhamet, edep, iffet, nezaket ve sabır gibi âli hasletler kemaliyle tecelli etmiştir.       Peygamber Efendimiz’ in (sav) bütün hayatı ahlâk ve adabın mücessem bir levhasıdır.

      Hazret-i Aişe Validemize (r.a);  “Hz. Peygamber’in ahlakı nasıldır?” diye sorulunca, “Onun ahlakı Kur’an idi.” diye cevap vermiştir. Bir ayette mealen şöyle buyrulur: “Ve muhakkak ki sen, pek büyük bir ahlak üzeresin.” [6]

      Peygamber Efendimiz (sav.) Kur’an’ın hariçte tecessüm etmiş bir şeklidir. Zira o, Kuran’ın bütün hakikatlerine güneş gibi bir ayna idi. Peygamber Efendimiz (sav.) bütün ahlak-ı hasenenin her bir şubesinin en son mertebesinde bulunan yegâne şahsiyettir ve hiçbir kimse ile mukayese edilmeyecek derecede hayâ ve edep timsalidir. Dost ve düşmanın ittifakıyla sabittir ki, Hz. Muhammed (s.a.v) gençliğinden beri edep, hayâ, iffet, nezahet ve ismet timsali olarak yaşamıştır. Bu ahvali bütün Arap kabilelerini kendisine meftun etmişti. 

        Kudsiyetin ey Nebiyi Enver!

        Düşmanların itiraf ederler.

        Vermekte bütün ukule hayret,

        Hulkunda olan mükemmeliyet.

        Bir mislini almamıştır elbet,

        Ağuşuna daye-i meşiyyet.

                         Ömer Nasuhi Bilmen

    Peygamber Efendimiz de (sav.) bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyurur:“Utanmadıktan sonra dilediğini yap” [7]  Hz Peygamber (sav.) nübüvvetinin ilk yıllarında sık sık tekrar ettiği bu hadis-i şerif, hayâ duygusunun ne kadar ehemmiyetli olduğunu, hayâsızlığın ise ne kadar büyük bir ayıp ve tehlike olduğunu ifade etmektedir.

      Hz. Peygamber’e (sav.) nübüvvet vazifesi tevdi edilmeden önce, Arap yarımadasında putperestlik, hayâsızlık, iffetsizlik, zulüm, yağma, gaddarlık, içki, fuhuş, kumar ve her türlü ahlaksızlık, o zamanki insanların müşterek eğlencesi ve yegâne vasıfları haline gelmişti. Peygamber Efendimiz (sav.) temelleri istibdat, zulüm ve ahlaksızlık üzerine bina edilmiş ve ahlaken sukut etmiş olan o zamanın insanlarını çok kısa bir zamanda öyle bir seviyeye getirdi ki, onların her biri edep, hayâ ve iffetin birer timsali ve yıldızı haline geldiler.

      Şunu hemen ifade edelim ki, edebin başı insanın haddini bilmesidir. Bunun içindir ki;  “Ne mutlu o adama ki, kendini bilip haddinden tecavüz etmez.” sözü, lisanlarda dolaşmaktadır. Haddini bilmek irfan ve faziletin temeli ve gereğidir. Haddini bileni herkes sever ve hürmet eder. Haddini bilmeyen ve edepten mahrum olan bir kimse, sevgi ve saygıdan mahrum kalır; herkesin nefretini kazanır.

      Lokman Hekim’e; “Edebi kimden öğrendin?” diye sordular. O da; “Edepsizlerden öğrendim.” diye cevap verdi. Evet, kişi, edebe muhalif olan söz ve davranışlardan son derece sakınmalı, ağzından çıkacak her kelimeye son derece dikkat etmelidir. Bazen olur ki,  bir mümin,  ağzından çıkan bir kelime ile (Allah korusun) iman dairesinden çıkabilir. Edep ve hayâ sahibi olanlar İslâm dinine muhalif olan söz ve fiillerden son derece sakınır ve bu gibi hallerden hacalet duyarlar.

         Ehl-i ilim ve irfanın ifade ettikleri şu sözler de edebin ehemmiyetini ortaya koymaktadır:

      Edep, Hakk’a giden yolun azığıdır.

      Edep, olgunlaşmanın ilk şartıdır.

      Hakiki güzellik, ilim ve edep güzelliğidir.

         İnsanın ziyneti, edebin tamamıdır.

         Edep, insanı utanılacak şeylerden koruyan melektir.

         Edep, nefsi gerektiği şekilde terbiye etmek ve güzel ahlâk ile süslemektir.

         Edep, insanın mutlak bir fazilet kaynağıdır.

         Evet, bütün güzel ahlâk ve ulvî seciyelerin kaynağı edeptir. Edep, güzel huyların ve seciyelerin bütün şubelerini içine alan şümullü ve zengin bir kelimedir. Bu şubelerden biri de hayâ ve iffettir. Hayâ imanın bir cüzüdür. Hayâ ve iffetten mahrum olan fert ve cemiyetler,  kemalattan hiçbir nasip alamazlar.

      Ziya Paşa’ya izafe edilen bir beyitte edebin ehemmiyeti şöyle ifade edilir:

     İlim meclisine girdim, kıldım talep

     İlim tâ gerilerde kaldı, illâ edep illâ edep

     Hacı Bektaş-ı Veli de; “Marifetullah ehlinin ilk makamı edeptir.” der.

     Edep ile mümtaz olan kimselerde hamiyet, mürüvvet, âlicenaplık gibi âli hasletler tezahür eder. Böyle kimseler de hem kendilerine, hem ailelerine, hem de milletine ve vatanına faydalı olurlar. Din, vatan, edep ve namus yolunda hayat feda edilir.  Edep, hayâ ve namus hissi taşımayanlar vatan ve millet hissi de taşımaz ve bu uğurda hayatlarını feda edemezler. Bunlar öyle ulvi hakikatlerdir ki, ne çiğnenir, ne de çiğnettirilir. Bütün kâinat hayat için olduğu halde, hayat ancak bunlar için feda edilir.

    Edep ve hayâ büyük bir devlettir. Bunlara muhabbet edip muhafazasına çalışmak aklın ve vicdanın gereğidir. Edep, hayâ ve iffet gibi âli vasıflardan mahrum olan fert ve cemiyetler huzur ve saadetle yaşayamazlar ve izmihlale uğrarlar. Bu bakımdan, bir milletin ebed müddet payidar olması;  kalplerin imanla intibaha getirilmesi, ruhlarının edep, hayâ ve iffet gibi ahlâk-ı hasene ile teçhiz edilmesi ve akılların nur-u irfanla tenvir edilmesine bağlıdır.    Maneviyatla teçhiz edilmeyen bir millette şecaat, kahramanlık ve fedakârlık olamaz. Gençlerimiz de sefahat ve sefaletin tahakkümünden ancak bu hal ile muhafaza edebiliriz.

       Tarihin şahadetiyle sabittir ki, düşmana mağlup olmuş nice milletler daha sonra güçlenerek istiklallerini elde edebilmiş, düşmanlarına galip gelebilmiş ve vatanlarını muhafaza etmişlerdir; fakat maneviyattan uzaklaşıp ahlâksızlığa, hayâsızlığa, sefahate, zulme ve adaletsizliğe mahkûm ve mağlup olmuş bir milletin kendini toparlaması ve güçlenmesi mümkün olmamıştır, olamaz da. Mazide edepsizlik ve ahlaksızlıkta çukuruna düşmüş olan birçok asi kavimlere Cenâb-ı Hakk’ın vurduğu sille-i tedip ve tazip Kur’an-ı- Kerim’in birçok ayetinde nazara verilmektedir. Bir kanser mikrobu olan sefahate, çok güçlü kavim ve imparatorlukların kudretleri dahi dayanamamıştır. Bu mikrop bir cemiyete girdi mi, artık onun bünyesini kısa bir zamanda kemirir, güçsüz bırakır ve sonunda çökertir.  Öyle ise geçmiş kavimlerin başına gelen o elim hadiselerden ibret alıp uyanalım, edep, hayâ ve istikamet dairesinde yaşayalım ki, gadab-ı ilâhinin celbine vesile olmayalım. Tarihte de bunun sayısız misalleri vardır. Mesela;  kanun hâkimiyeti fevkalâde güçlü olan Romalılarda faziletin bütün güzellikleri inkişaf etmiş; gerek idarecileri ve gerek ahalisi arasında muhabbet tesis edilmişti. Onlar sefahatten ve ahlaksızlıktan son derece sakınır ve faziletli, ahlâklı ve dürüst yaşamayı bir şeref sayar, buna fevkalâde itibar ederlerdi. Hanımları ve gençleri son derece iffetli idi.  Ancak, İskender Yunanistan’ı fethedince, onlardaki ahlaksızlık ve sefahat Roma’yı istila etmeye başladı. O güzel ahlâk ve faziletin yerine sefahat ve ahlaksızlık hâkim oldu. Aile hayatı bozuldu ve tefessüh etti. İktidar ve itibardan düştüler, hükümet hanedanı sukut etti. Ne kanun hâkimiyetleri ne de maddi kuvvetleri onları yıkılmaktan kurtaramadı. O ihtişamlı Roma imparatorluğu yıkılıp dünya sahnesinden silindi. Aynı şekilde,   İslâm’ın yaşanması ve hayata hâkim kılınmasıyla, maddi ve manevi kemalatın,  servet ve ihtişamın zirvesine çıkan ve Avrupa’ya ilim ve irfanda üstatlık eden Endülüs devletinin de inkırazına vesile olan en önemli sebeplerinden biri de ahlâksızlık ve sefahattir. Kuvve-i şeheviyye kuvve-i akliyeyi esir edip güzel ahlâkı yıkınca onlar da aynı elim akıbete duçar oldular.

       Himmeti âli insanlar, ecdadımızdan bize miras kalan mukaddesatı, ahlâkı, vatan ve millet sevgisini, örf ve âdeti, edep ve hayâyı, ilim ve irfanı nesl-i cedide tevdi edememenin ıstırabını yaşamaktadırlar.

      Bazı basın kuruluşları ile televizyonlar milletimizin örf ve âdetlerine, dinî inanç ve mukaddesatına muhalif yerli ve yabancı dizilerle onların kalp ve ruhunda telafisi mümkün olmayan derin yaralar açmaktadır. Bazı dizilerde de Anadolu insanının aklına, vicdanına, sağduyusuna, millî ruhuna, müşterek duygularına ve tarihine saldırılmaktadır. Bu tür yayınlar, kültür ve irfanımızı, musikimizi, edebiyatımızı, sanatımızı, hâsılı milleti millet yapan bütün değerler manzumesini tahrip yahut dejenere etmekle vicdan-ı umumîyi derinden yaralamakta; milletimizi, özellikle de gençlerimizi, ahlakî buhranlara ve  sefahat bataklıklarına sürüklemektedir.

     Evet müstehcen neşriyatla, bölücülük propagandalarıyla milletimizin, hem dimağı, hem vicdanı, hem kalbi, hem ulvî hisleri tarumar edilmekte, karanlık mecralara doğru sürüklenmektedir. Hürriyet perdesi altında, gençlerimiz nefs-i emmarenin istibdad-ı rezilesi altına sokulmak istenmektedir.   Ruhî ve fikrî dengesizliklere maruz, zevk ve sefahatle malûl neslimiz perişan bir hayata doğru çekilmek isteniyor.  

    Sefahat rüzgârları kat kat çelik istihkâmları delip geçen radyasyon şuaları misüllü, kalplerde, ruhlarda, vicdanlarda, iffetlerde, tedavisi çok müşkül derin cerihalar, rahneler açıyor. Bu milletin imanını, mukaddesatını, iffetini böylece vurarak onu benliğinden uzak, gayesiz, davasız ve şuursuz bir toplum haline getirmek gayretinde olanlar var.

 Çok şükür ki, şer kuvvetlerin bu milletin tarihine, mukaddesatına, iffetine, ibadetine, ulvi seciyelerine yaptığı korkunç hücuma karşı hamiyetli, âlicenap, vatanperver, şuurlu ve gayretli insanlar, bütün memleketi sarsan bu müthiş felaket ve facia karşısında büyük bir gayret göstermektedirler.        

  Yine Cenab-ı Hakk’a hadsiz şükürler olsun ki,  Bediüzzaman Hazretleri, bu felaket ve helaket asrında nice marifet, hakikat, feyiz ve esrarları havi altı bin sahifelik eşsiz bir marifet hazinesi olan Risale-i Nur’ları âlem-i insaniyete, hususen İslam dünyasına miras bıraktı.  Bu eserlerin bütün hakikatleri insanların fıtratına, aklına ve vicdanına uygun, fevkalade orijinal ve mükemmel olduğundan, onları kendine celb ve cezb etmekte ve büyük bir iştiyakla okunmaktadır. Risale-i Nur’lar akılları tenvir eder; kalplere ve ruhlara inşirah verir ve imanın zevkini tattırır. Risale-i Nur’lar, latifeleri terbiye eder, fikirlere istikamet verir, tefekkürü derinleştirir; ahlak-i aliyeyi inkişaf ettirir. Risale-i Nur’lar, zihinleri istilâ etmek isteyen zulmanî fikirleri, kalplerdeki pusları, şüphe ve vesveseleri eritir, ihrak eder. Nur’ları okuyanın rengi değişir, fikri değişir, âlemi değişir, ahlakı değişir. Onları okuyanlar kendilerini muhafaza ettikleri gibi, başkalarının da istikamet dairesinde yaşamalarına vesile olurlar.

  Bu eserleri okuyanlar, taklid-i imanlarını tahkikiye çıkarır, her türlü menfi ideolojilerden, sefahat ve ahlaksızlıktan muhafaza olur; istikamet, takva, hayâ ve edep dairesinde hayatlarını geçirirler. Kur’an’ın manevi bir tefsiri, büyük bir marifet hazinesi ve en ali bir feyiz kaynağı olan Risale-i Nurları tahkik ve tetkik edenler, dünyanın geçici ve fani lezzetlerine aldanmazlar.

  Kuran’ın asrımızdaki manevi reçeteleri olan Risale-i Nur eserlerini okuyup, büyük bir hamiyet,  ciddî bir gayret, yüksek bir fedakârlık, azamî ihlas ve sebatla hizmetlerine devam edenlerin en büyük gayelerinden biri de, dünyadaki bütün nimetlerden daha kıymetli olan iman hizmetinde bulunmak, gençliği imansızlıktan, ahlâksızlıktan ve anarşiden muhafaza etmek, vatanına ve milletine faydalı fertler haline getirmektir. Çünkü onlar sadece kendilerini değil, bütün insanlığın ve gelecek nesl-i cedidin ikbal ve istikbalinden endişe eder; onların imanlarını ehl-i dalaletin tecavüzünden, ahlâklarını ehl-i sefahatin tahribatından nasıl kurtarabileceğini düşünür ve bunun için azami gayret gösterirler.

    Ahlâk ve faziletin esası edep, irfan ve hikmettir. Zahiri sureti itibariyle varlıkların en güzeli olan insanın, manevî güzelliği de edep ve irfan iledir. Edep ve irfan, insanlığın cemal-i manevîsidir. İnsan, hayatı boyunca edep ve irfanını devam ettirirse,  Cennete layık bir kıymet alır. Evet,  cismin güzelliği geçicidir. Onun da en ihtişamlı vakti, bir gül gibi açılan gençlik çağıdır. Bu dönemin letafet ve taravetine doyulmaz; amma ne çare ki, geçici olduğundan, kısa bir zamanda sararır, solar ve bir rüzgâr gibi uçar gider. Eğer insan, o gençliği gaflet ile değil de, Cenab-ı Hakk’ın rızasına uygun geçirerek,  iffet dairesinde muhafaza ederse o fani olan gençliğini ebedileştirmiş olur.

     Bütün gençler bu konuda edep ve hayâ timsali olan Hazret-i Yusuf’u (as) kendilerine rehber edinmeli, o tatlı gençlik nimetini, iffet ve istikamet dairesinde geçirip ebedi bir gençlik kazanmak için azamî gayret göstermelidirler. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Yusuf’un (a.s) kıssasının anlatılmasının hikmeti de gençlere örnek olması içindir. Zira, Hz. Yusuf (as.) diğer peygamberlerin duçar oldukları imtihanlardan daha dehşetli, daha elim ve daha zor olan  büyük bir imtihanı, Allah'ın inayeti, sabır ve takvası, iffet ve hayâsı, sıdk ve emaneti, ilim ve irfanı sayesinde kazanmış Mısır'da en ali bir makama çıkmıştır.

     Bu durum Kur'an-ı Kerimde şöyle ifade buyrulur:

 

    "Şehirde bazı kadınlar da "Azizin karısı, delikanlısından murat almaya kalkmış, sevgi yüreğini yakıp kavuruyormuş, görüyoruz ki, kadın çıldırmış besbelli... "dediler.

 

 

   "Azizin karısı, onların gizliden gizliye dedikodu yaydıklarını işitince, onlara davetçi gönderdi ve onlara mükellef bir sofra hazırladı. Her birine bir bıçak verdi, beri taraftan da Yusuf’a "çık karşılarına" dedi. Görür görmez hepsi onu gözlerinde çok büyüttüler ve (şaşkınlıkla) ellerini kestiler. Dediler ki: "Hâşâ! Allah için, bu bir insan değil, olsa olsa yüce bir melektir."

 

 

    "İşte" dedi, "bu gördüğünüz, beni hakkında kınadığınız (gençtir). Yemin ederim ki, ben bunun nefsinden yararlanmak istedim de o, namuslu davrandı. Yine yemin ederim ki, emrimi yerine getirmezse, muhakkak zindana atılacak ve kesinlikle zelillerden olacaktır".

 

      "Yusuf dedi ki: "Ey Rabbiml Zindan bana, bunların beni davet ettikleri şeyden daha sevimlidir. Eğer sen, bu kadınların tuzaklarını benden uzak tutmazsan, ben onların tuzağına düşerim ve cahillik edenlerden olurum. "[8]

 

    

 

 

       Allah’a Karşı Edep Nasıl Olmalı?    

 

       Şunu hemen ifade edelim ki,  hayâ ve edep, öncelikle insanı yoktan var eden, onu hadsiz nimetlerle besleyen, her yerde hazır ve nazır olan, bütün kâinatı ve yarattığı her mahlûku murakabe eden Cenab-ı Hakk’a karşı olmalıdır. Kişi,  önce Cenab-ı Hak’tan, sonra da insanlardan utanmalıdır. Zaten Allah’tan hayâ etmeyen insanlardan da utanmaz; insandan utanmayan kimse de Allah’tan utanmaz. Nitekim bir hadis-i şerifte “Hayâ imandan bir şubedir.” buyrulmuştur.

       Peygamber Efendimiz (sav.) bir gün; “Allah’tan gereği gibi hayâ edin.” buyurdular. Bunun üzerine yanında bulunan sahabeler: “Ya Resulallah! Elhamdülillah biz Allah’tan hayâ ediyoruz.” deyince, Hz. Peygamber (sav.) şöyle buyurdular: “Allah’tan hakiki olarak hayâ etmek; gözünü, kulağını, haram olan şeylerden korumak, haram yemekten ve zinadan sakınmak, ölümü ve dünyanın fani olduğunu düşünmektir. Ahiret mutluluğunu isteyen kimse, dünya ziynetlerine önem vermez. İşte böyle yapan kimse, Allah’tan hakkıyla utanmış olur.”[9]

       Bediüzzaman Hazretleri;  “Her şeyi bilen ve gören ve hiçbir şey ondan gizlenemeyen Allâm-ül Guyub'a karşı edeb nasıl olur? Sebeb-i hacalet olan haletler, ondan gizlenemez. Edebin bir nev'i tesettürdür, mûcib-i istikrah hâlâtı setretmektir. Allâm-ül Guyub'a karşı tesettür olamaz?” sualine şu harika cevabı verir:

 

       “Evvelâ: Sâni'-i Zülcelal nasıl ki kemal-i ehemmiyetle san'atını güzel göstermek istiyor ve müstekreh şeyleri perdeler altına alıyor ve nimetlerine, o nimetleri süslendirmek cihetiyle nazar-ı dikkati celbediyor. Öyle de: Mahlûkatını ve ibadını sair zîşuurlara güzel göstermek istiyor. Çirkin vaziyetlerde görünmeleri, Cemil ve Müzeyyin ve Latif ve Hakîm gibi isimlerine karşı bir nevi isyan ve hilaf-ı edeb oluyor. İşte Sünnet-i Seniyedeki edeb, o Sâni'-i Zülcelal'in esmalarının hududları içinde bir mahz-ı edeb vaziyetini takınmaktır.

 

 

            ……..

 

      Meselâ: "Gaffar" ismi, günahların vücudunu ve "Settar" ismi, kusuratın bulunmasını iktiza ettikleri gibi; "Cemil" ismi de, çirkinliği görmek istemez. "Latif, Kerim, Hakîm, Rahîm" gibi esma-i cemaliye ve kemaliye, mevcudatın güzel bir surette ve mümkün vaziyetlerin en iyisinde bulunmalarını iktiza ederler. Ve o esma-i cemaliye ve kemaliye ise, melaike ve ruhanî ve cinn ve insin nazarında güzelliklerini, mevcudatın güzel vaziyetleriyle ve hüsn-ü edepleriyle göstermek isterler.”[10]

       Evet, Cenab-ı Hakk’a iman edip, emir ve yasaklarına riayet ederek nefsini ıslah edenler,  onu hakiki sevenler, edep, hayâ ve iffet dairesinde hareket edip rızasına uygun yaşayanlar, Hz. Peygamber’i dinleyip itaat edenler, ebedî bir hayatta nihayetsiz nimetlere ve saadetlere mazhar olacaklardır. Bediüzzaman Hazretleri 11. Söz’de çok harika bir temsil ile şöyle anlatmaktadır:

 

     “Bunlar (birinci güruh)  güzelce ( Peygamber Efendimiz’i)  dinlediler, iyice kabul edip tam istifade ettiler. Padişahın marziyatı dairesinde amel ettiler. Onların şu edepli muamele ve vaziyetleri o padişahın hoşuna geldiğinden onları has ve yüksek ve tavsif edilmez diğer bir saraya davet etti, ihsan etti. Hem öyle bir Cevvad-ı Melik'e lâyık ve öyle muti ahaliye şayeste ve öyle edepli misafirlere münasip ve öyle yüksek bir kasra şâyan bir surette ikram etti, daimî onları saadetlendirdi.”

 

     Yaratılış gayesini unutan, Cenab-ı Hakk’ı tanımayan, Hz. Peygamber’i dinlemeyen diğer güruhun vaziyetlerini ise şöyle ifade eder:

 

       “Akılları bozulmuş, kalpleri sönmüş olduklarından, saraya girdikleri vakit, nefislerine mağlup olup lezzetli taamlardan başka hiç bir şeye iltifat etmediler; bütün o mehasinden gözlerini kapadılar ve o üstadın irşadatından ve şakirtlerinin ikazatından kulaklarını tıkadılar. Hayvan gibi yiyerek uykuya daldılar. İçilmeyen, fakat bazı şeyler için ihzar edilen iksirlerden içtiler. Sarhoş olup öyle bağırdılar, karıştırdılar; seyirci misafirleri çok rahatsız ettiler. Sâni'-i Zîşan'ın düsturlarına karşı edepsizlikte bulundular. Saray sahibinin askerleri de onları tutup, öyle edepsizlere lâyık bir hapse attılar.”

 

 

      

 

 

       Kur’an’a Karşı Edep

 

       Her Müslüman’ın Kuran’a karşı edeple hürmette bulunması dini bir vecibedir. Ezeli ve ebedi, sönmeyen ilahi bir güneş olan Kuran-ı Kerim, akıl ve kalbimizi nurlandırdığı gibi, bütün kâinatı da nurlandırdı. Aynı şekilde, ahiretimizi de o aydınlatacaktır. Bu bakımdan, ona karşı en küçük bir edepsizlik ve hürmetsizlik insanı helakete götürür.

      Kur’an-ı Kerim’i öğrenip öğretmek, onun emrettiği şeyleri yapıp, yasakladığı şeylerden kaçınmak, ihtiva ettiği bütün ulvi hakikatleri ferdi ve içtimai hayatımıza tatbik etmek, haber verdiği hadiseler üzerinde düşünüp ibret almak, onun kutsiyetini bütün yönleriyle anlamaya çalışmak Kuran-ı Kerim’e karşı en büyük bir edeptir.

      “…kâinat semasında daim parlayan ve hiçbir vakit gurub etmeyen, âlem-i hakikatin Şemsüşşümus’u olan Kur'an-ı Mu'ciz-ül Beyan’ı”[11] huzu ve huşu içinde okumak, onu dinlerken Peygamber Efendimiz’den (sav.)  dinler gibi dinlemek gerekir.  Kur’an-ı Kerim’e abdestsiz dokunmamak edeptir. Zira bir ayette mealen şöyle buyrulur: “Ona tertemiz (abdestli) olanlardan başkası dokunamaz.”[12] Elbette ki, burada kastedilen sadece maddi temizlik değildir. İnsan abdest alarak maddi kirlerden temizlendiği gibi,  akıl, kalb ve ruhunu da manevi kir olan günahlardan ve batıl fikirlerden temizlemelidir.

     Şanlı ecdadımız Kuran’a karşı nihayetsiz derecede bağlılıkları, son derece edep ve hürmetleri ve onun feyzinin ruhlarında yerleşmesine azami gayret göstermeleri sayededir ki, altı yüz yıldan fazla bir zamanda Kur'an-ı Hakîm'in bayraktarı olarak, bütün cihana karşı meydan okuyup, Kuran’ın ulvî hakikatlerini ilân etmişlerdir.

     Osmangazi daha genç iken, Peygamber Efendimiz’in (sav.) neslinden gelen Şeyh Edibali’ye misafir olur. Gece istirahat etmesi için kendisine ayrılan odanın duvarında asılı olan Kur’an-ı Kerim’i görünce; “Ben bu Allah kelamının olduğu yerde nasıl yatarım” diyerek ona hürmeten ellerini bağlar ve sabaha kadar Cenab-ı Hakk’a niyazda bulunur. Sabaha yakın yorgunluktan gözleri kapanınca şöyle bir rüya görür: Bir ses ona şöyle der:

      “Mademki sen ellerini bağlayıp büyük bir edeple Kur’an-ı Kerim’e hürmet ettin, senin evlatların da nesilden nesile şan ve şerefe nail olsun ve insanlar arasında hürmet görsünler.”  

      Bu durum sadece bir geceye has değildir. Zira Osman Bey, hayatı boyunca Kuran’ın emirlerine uymuş ve onun ulvi hakikatlerini kendine rehber etmiştir. Osman Bey’in manevi mürşidi olan Edebali: “Sen ve senin zürriyetin, yeryüzüne hâkim olacak bir devlet kuracaksınız.” dedikten sonra, genç aşiret beyine kendi kızını vermek suretiyle onun o meşhur rüyasını fiilen de tabir etmiş oluyordu.

      Yavuz Sultan Selim Han da Topkapı Sarayı’nda mukaddes emanetler kısmında kırk hafızın münavebeden yirmidört saat  Kuran okumalarını ihdas etmiştir. Hatta sırası geldiğinde kendisinin de Kur’an tilavet eylediği tarihî vesikalarla sabittir.[13]

     Bu kutsi ve ulvi hizmet, muvakkaten inkıtaa uğramış olsa da inşaallah kıyamete kadar devam edecektir.[14]

      Bir darülfünun mahiyetinde olan Enderun mektebinde öncelikle Kur’ân-ı Kerim, tecvid,  akâid, ilmihâl, Arapça, Farsça,  tefsir, hadis, fıkıh, kelam,  sarf,  nahiv,  belagat, hitabet ve hikmet gibi din-i ilimler; sonra diğer ilimler okutulurdu. Bu da onların Kur’an-ı Kerim’e olan edep ve bağlılıklarını göstermektedir.

      Osmanlı’da bir çocuk zarif ve edepli bir dünyada büyürdü. Zira onun yetiştiği bütün ortam “Edep ya hû” hitabına muhatap olmak üzerine bina edilmişti. İslam terbiyesi ve nezaketi fert ve cemiyette hâkim idi.  Hanımlar kocalarına, beyefendi, onlar da eşlerine hanımefendi diye hitap ederlerdi.

     Osmanlı padişahları saraya alacakları insanları önce Enderun mektebinde yetiştirir,  sonra saraya kabul ederlerdi. Çünkü sarayın nizam ve intizamı; ahenk ve huzuru her şeyden önce Enderun’da aldıkları terbiyeye, eğitim ve öğretime bağlıdır. Aksi halde o sarayda edep ve hayâdan, huzur ve saadetten bahsetmek mümkün olmazdı.   

      Talebelerin nezafet ve âdab-ı muaşeret kurallarına uymalarına son derece itinâ gösterilir, onların edep ve hayâlı yetişmelerine dikkat edilirdi.  Yere tükürmek, öksürürken mendili ağza kapamamak ve kirli elbise giymek cezayı gerektirirdi.

 

      Bütün vakit namazları cemaatle eda edilir, eğer padişah İstanbul’da ise sabah namazları Ayasofya Camii’nde padişahla beraber kılınırdı. Uyuma saatleri ile kalkışlar güneşin doğuşuna ve yatsı namazının vaktine göre ayarlanırdı. Perşembe günleri yatsıdan sonra her odada,  topluca padişahın sıhhat ve selameti, devletin ve milletin huzur ve bekası için dua edilirdi.    

 

 

 

 

 

     Hanımlarda Edep      

 

 

     Şu da bir hakikattir ki, edep ve hayâ, her insanda güzel olmakla beraber, hanımlarda daha da güzeldir. Çünkü onlar,  edep ve hayânın şefkat ve merhametin birer timsalidirler. Nitekim bir hadis-i şerifte şöyle buyrulur: “Hayâ güzeldir, fakat kadında daha güzeldir.”

 

    Evet, hanımları fazilet ve irfana sevk edecek hakikat ise, Allah korkusu, ilim, irfan, fazilet, edep ve hayâdır. Bu güzel meziyetler ile bezenen hanımlar kemale erer ve cennet hatunu olmaya liyakat kesbederler. Bunlardan mahrum olan bir hanımın dış güzelliği bir kıymet ifade etmez. Onda asıl olan hüsn-ü sirettir.

      Bediuzzaman Hazretleri şöyle buyurur:

        “Kadının en cazibedar, en tatlı güzelliği, kadınlığa mahsus bir letafet  ve nezaket içindeki hüsn-ü sîretidir. Ve en kıymetdar ve en şirin cemali ise; ulvî, ciddî, samimî, nuranî şefkatidir. Şu cemal-i şefkat ve hüsn-ü sîret , âhir hayata kadar devam eder, ziyadeleşir”

 

[15]

      “Mimsiz medeniyet, taife-i nisayı yuvalardan uçurmuş, hürmetleri de kırmış, mebzul metaı yapmış. Şer'-i İslâm onları Rahmeten davet eder eski yuvalarına. Hürmetleri orada, rahatları evlerde, hayat-ı ailede. Temizlik zînetleri. Haşmetleri, hüsn-ü hulk; lütf-u cemali, ismet; hüsn-ü kemali, şefkat; eğlencesi, evlâdı.”

 

[16]

     Her türlü güzel ahlâk; kalbi iman, edep ve hayâ ile bezenmiş hanımlardan nebean etmektedir. Bir hanım, fikrini hakikat nurlarıyla ne kadar tenvir ederse insanlığa o derece faydalı olur ve devletine ve milletine faydalı olacak evlatlar yetiştirir. Onların eşsiz şefkatleri ve halis ubudiyetleri rahmet-i ilâhiyeyi celp eder. Bu vasıfları taşıyan hanımları Peygamber Efendimiz (sav.) “Cennet annelerin ayakları altındadır.” buyurarak meth ü sena etmiştir. Acaba dünyadaki bütün şairler, edipler ve mütefekkirler toplansalar kadınları bu şekilde methedebilirler mi? İşte, İslâm’ın kadına verdiği değer budur.

      Asr-ı Saadete kadar kadınlara bir değer verilmezdi. Onlar bir ev eşyası gibi alınıp satılırlardı. İslâm dini onları bu zilletten kurtarmış, şeref ve haysiyetlerini muhafaza altına almış ve onları  gerçek hürriyetlerine kavuşturup, kadınlık tahtına oturtturmuştur.

     Maalesef günümüzde nefs-i emaresinin kölesi ve mahkûmu olan, mal ve para hırsıyla sarhoş olan, haddini aşan, kendinden geçen,  namus, edep, nezaket, terbiye, hicap iffet ve hayâ duygularından mahrum olan, şeref ve haysiyetten bihaber nefisperest ve sefih medeniyetle sarhoş olan bir kısım kimseler, cahiliye devrinde olduğu gibi, hanımları bir eşya ve reklâm aracı olarak görmektedir. İslam nazarında bir hanım, devletleri idare edecek olan kahramanları yetiştirecek anne adayı, çocukların en müessir mürebbisi ve ruhundaki hassas yapı itibariyle erkeklerden daha şefkatli mümtaz bir varlıktır.

 Avlarlı Efe Hazretleri bir beytinde şöyle der:

 Gayet şecaatli erler var idi

 Nisası ricali hayâdar idi

      Edepli erkânlı bir diyar idi

      Mevla’ya emanet olsun Erzurum

      Eskiden Erzurum’da hanımlar, çok zaruri bir durum olmadıkça dışarı çıkmazlardı. Onların her biri âdeta birer edep ve hayâ timsali idiler.

     Burada tesettür konusuna da kısaca değinmek istiyorum.  İslam dininde tesettür, örtünmek anlamındadır. Tesettür de namaz, hac, zekât ve oruç tutmak gibi İslam’ın birer emridir. Bu emirleri yerine getirmeyen günahkâr okur, ama inkâr eden Allah korusun iman dairesinden çıkar.  Zira tesettür, Cenab-ı Hakk’ın bir emridir ve ayetle sabittir.

      Bir ayette mealen şöyle buyrulur:  "Mümin kadınlara da söyle, gözlerini sakınsınlar, ırzlarını korusunlar: görünmesi zaruri olanların dışında ziynetlerini açmasınlar ve başörtülerini yakalarının üzerine vursunlar; …..”[17]

        Elmalılı Hamdi Yazır Efendi bu ayeti uzun bir şekilde tefsir etmiştir. Burada kısa bir özetini sadeleştirerek dikkatinize sunmak istiyorum:   “Kadının ziyneti denilince örfte taç, küpe, gerdanlık, bilezik ve elbise süsleri gibi şeyler anlaşılır. Bu ziynetleri açmak bile yasak olunca, bunların mahalli olan bedeni açmak onlardan evvel nehyedilmiş olur. Yani bedenlerini açmak şöyle dursun, üzerlerindeki ziynetleri bile açmasınlar. Bir kısım ulema, ayette ifade edilen ziynetten muradın, ziynetin mahalli olan yerlerinin örtülmesi olduğunu ifade etmişlerdir. Bazıları ise ziynetten muradın, mücerret beden olduğuna hükmetmişlerdir. Çünkü, kadının gerçek ziyneti bedenidir. Ayrıca örtünün kendisi de kadının bir ziynetidir.”[18]  

     Başka bir ayette ise şöyle buyrulur: “Ey peygamber, hanımlarına, kızlarına ve müminlerin kadınlarına söyle, dış elbiselerinden (cilbablarından) üzerlerini sıkıca örtsünler! Bu, onların tanınmalarına, tanınıp da eziyet edilmemelerine en elverişli olandır. Bununla beraber Allah, çok bağışlayıcıdır, merhamet edicidir.”[19]

      Yine Merhum Hamdi Yazır Efendi bu ayetin tefsirinde şöyle buyurur:

     Müminlerin kadınlarında aslolan hürriyet olduğu için, bundan kast olunanın hür kadınlar olduğu beyan edilmiştir. Araplarda tesettür adet değildi. Cahiliyet devrinde kadına hürmet yoktu. Eski cahiliye kadınlarında erkeklerin dikkatlerini çekecek şekilde göz alıcı biçimde açık saçık çıkan, açılıp saçılan orta malı olanlar bulunurdu. İslam ise kadının şanını iffet ve ismetle, vakar ve haysiyetle yükseltiyordu.

     “Mümin erkeklere söyle, gözlerini sakınsınlar.” (Nur, 24/30) ve "Mümin kadınlara da söyle, gözlerini sakınsınlar.” (Nur, 24/31), mümin erkeklerin ve mümin kadınların, yani bir cinsin karşı cinse göz dikmeyip, bakışlarını kısarak edeplerini ve iffetlerini korumayı öğreterek terbiyelerini yükseltmiş olduğu gibi, burada da imanlı hür kadınların hiçbir şekilde eziyete uğramamalarını pekiştirmek için buyruluyor ki: Cilbablarından üzerlerini sıkı örtsünler.”
      Hz. Aişe'den rivayet edilmiştir ki; “Ensar kadınlarına Allah rahmet etsin. Bu "Ey Peygamber, hanımlarına, kızlarına bütün müminlerin kadınlarına da söyle" âyeti indiği zaman mırtlarını yardılar, onunla başlarını sardılar da Resulullah'ın arkasında öyle namaz kıldılar ki, sanki başlarında kargalar varmış gibi..." demiştir. Bu tesettür onların tanınmalarına, dağınık cariyelerden, adi kadınlardan vakar ve heybetle seçilerek hürmet edilmelerine ve dolayısıyla incitilmemelerine elverişli olan biçimdir. Gerçi eziyeti kendilerine davet edecek olan içi bozukları örtü tutacak değildir. Fakat imanlı, temiz kadınların, kirli bakışlardan yuvalarında gizli inciler gibi korunmuş kalmalarına en uygun olan biçim de budur. Asıl o zamandır ki onlara eziyet edecek olanların açık bir vebal ve iftira yüklenmiş oldukları ortaya çıkar. Ve dolayısıyla bundan önceki ve sonraki ayetlerin hükümlerine dâhil olacakları anlaşılır. Bununla birlikte Allah bağışlayıcı ve çok merhamet edici bulunuyor. Burada yukarıdaki ayetlerin eki gibi getirilen bu son cümle çok anlamlıdır. Bu bize şu manaları ilham eder:

     1- Allah'ın bağışlaması çoktur. Bugüne kadar geçmiş açıklıkları bağışlar. O kusurları örter. Rahmeti de çoktur; bundan böyle emrini tutanları rahmetiyle arzusuna çok ulaştırır.

     2- Allah bağışlayıcı ve merhametli olduğu içindir ki, kadınlara eziyet edilmesine razı olmaz ve onun için örtülmelerini emreder.”[20]

      Ayşe bint Ebu Bekir

'den rivayet edilen bir hadis-i şerifte Peygamber Efendimiz (sav.) şöyle buyurdular: “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir kadına ergenlik çağına varınca yüzü ve şuraya kadar elleri dışında herhangi bir yerini açması helal değildir."

 

       Bediüzzaman Hazretleri 24. Lem’a adlı risalesinde tesettürün ehemmiyetini ve hikmetlerini çok harika bir şekilde izah etmektedir. Burada çok kısa bir bölümünü dikkatinize sunmak istiyorum:         

 

      “Tesettür, kadınlar için fıtrîdir ve fıtratları iktiza ediyor. ..medeniyetin ref'-i tesettürü, hilaf-ı fıtrattır. Kuran’ın tesettür emri fıtrî olmakla beraber, o maden-i şefkat ve kıymetdar birer refika-i ebediye olabilen kadınları, tesettür ile sukuttan, zilletten ve manevî esaretten ve sefaletten kurtarıyor.”

 

      Şunu da ifade edelim ki, tesettür sadece başörtüsü demek değildir. Mesela, Arapça bir kelime olan hicab terimi, sadece fizikî örtünmeyi değil, aynı zamanda tevazu, mahremiyet, takva, edep, perde ve ahlâk gibi kavramları da ifade eder.  Nitekim bir ayette mealen şöyle buyrulur: “Ey Âdemoğulları, size mahrem yerlerinizi örtecek giysi, süslenecek elbise indirdik. Hayırlı olan, takva elbisesidir. İşte bu(nlar), Allah’ın âyetlerindendir, belki düşünüp öğüt alırlar.”[21]

      Bu ayette takvanın yani Allah korkusunun en güzel ve hayırlı bir elbise olduğu ve insanı her türlü kötülüklerden muhafaza ettiği ders verilmektedir.

      Hz. Ali (r.a) şöyle buyurur: “Bir kimse utanma elbisesini giyinse, yani hayâyı kendine şiar edinse insanlar o kişinin ayıbını göremez”

      Evet, takva, hayâ, edep ve iffet elbisesi, hurilerin giydikleri ipeklerden daha üstün, daha kıymetli, daha itibarlı, daha zarafetli ve daha şerefli bir elbisedir. Takva gerdanlığını takan,  ubudiyet tacını giyen, iffet ve hayâ libasına bürünen hanımlar, Allah tarafından sevilir, Peygamber Efendimiz’in (sav.) meth ü senasına mazhar olur, herkes tarafından izzet ve ikram görürler. Cennet’e layık bir kıymet alır,  ebedî bir hayatta nihayetsiz nimetlere ve saadetlere mazhar olurlar.  Böyle bir elbiseden mahrum olanlar, saçaklı saraylarda ve bahçeli köşklerde de yaşasalar, zümrüt, elmas, yakut ve pırlantalarla da bezenseler, altın ve  gümüşlerle süslenmiş sırmalı libaslar da giyseler gerçek manada bir şeref ve itibar sahibi olamazlar.

     Aristo’ya; “Kadınlarda en çok sevilecek şey nedir?” diye sorulunca, “Utanma duygusundan dolayı yüzlerinin kızarmasıdır.” diye cevap verir.

      Şu ayet-i kerimeler de başta Peygamber Efendimiz’in (sav.) hanımları olmak üzere, bütün mümin kadınların takva dairesinde yaşamalarını, oturup kalkmalarına, konuşmalarına dikkat edip edep;  edep, hayâ, iffet ve vakarla hareket etmelerini şöyle nazara verilir:

     “Ey peygamberin hanımları! Siz kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. Eğer takva ile korunacaksanız, konuşurken kırıtmayın da kalbinde bir hastalık bulunan kimse tamaha düşmesin. Güzel ve dosdoğru söz söyleyin. Hem vakarınızla evlerinizde durun da önceki cahiliyet devrinde olduğu gibi süslenip çıkmayın. Namazı kılın, zekâtı verin. Allah ve Resulü’ne itaat edin. Ey ehli beyt! Allah sizden kiri gidermek ve sizi tertemiz, pak yapmak istiyor.”[22]

 

      Ana Babanın En Önemli Vazifesi, Ahlaklı ve Vatanperver Evlatlar Yetiştirmektir

 

      Evet, her türlü güzel ahlâk; kalbi iman, edep ve hayâ ile bezenmiş kadınlardan nebean etmektedir. Bir kadın, fikrini hakikat nurlarıyla ne kadar tenvir ederse insanlığa o derece faydalı olur. Onların eşsiz şefkatleri ve halis ubudiyetleri rahmet-i ilâhiyeyi celbeder.

     Peygamber Efendimiz’in (s.a.v)  “Cennet annelerin ayakları altındadır.”  meth ü senasına mazhar olan şuurlu, edepli ve hayâlı hanımların yetiştirdiği evlatlar, toplumun birer güzide fertleri olarak ailesine, vatanına ve milletine faydalı olurlar. Evet, her hane memleketin küçük bir numunesidir. “Ve herkesin hanesi, küçük bir dünyasıdır.”[23] Yarın memleketi idare edecek kişiler, ilk terbiyeyi o hanede alırlar. Bir evladın ilk mektebi, validesinin kucağıdır. Ana ve babanın en önemli vazifesi, geleceğimizin teminatı olan yavrularımızı ahlaklı, edepli, vefakâr, fedakâr, çalışkan, âlicenap ve vatanperver evlatlar olarak yetiştirmektir. Bu görev ikinci olarak öğretmenlere ve âlimlere düşmektedir. Nefsi ve ahlâkî terbiye, ebeveyni tarafından, fikrî ve ilmî terbiye ise, eğitimciler tarafından verilir.  Terbiye; çocukların ve gençlerin güzel ahlâk ile yetiştirilmesidir. Peygamber Efendimiz (sav.)  “Hiçbir baba çocuğuna güzel ahlâktan daha iyi bir hediye ( miras) veremez.”  “Bir babanın çocuğunu eğitip terbiye etmesi maddî sadaka dağıtmasından daha hayırlıdır.” buyurarak anne-babaların en mühim ve asli vazifelerinin çocuklarını güzel ahlâk ile yetiştirmek olduğunu ifade etmektedir. Zira çocukluktan başlayan bu terbiyenin ilk mektebi aile yuvasıdır. İlk muallimi ise annedir. Bu bakımdan, bir ana babanın evlatlarına bırakacağı en kıymetli ve en hayırlı servet, fazilet, marifet ve güzel ahlaktır.  

      Annenin vazifesi, çocuk daha anne karnındayken başlar. Bundan dolayı annenin helal ve harama çok dikkat etmesi, çocuğu haram ile beslememesi gerekir. Çünkü haramla beslenen çocuğun ne ailesine, ne milletine, ne de devletine bir faydası olmaz.  Bilindiği üzere ilk altı yaşa kadar verilen eğitim ile çocuğun huyu ve şahsiyeti şekillenir.  

     Malumdur ki, her insanın yaratılışında iyiye ve kötüye, hayır ve şerre, hidayet ve dalalete kabiliyet mevcuttur. Şayet o ruh ve Allah korkusu, istikamet, iffet, takva, tevazu, hilim, edep, hayâ ve şecaat gibi güzel ahlâkla ıslah edilmezse, bayağı hislerin ve şehvanî arzuların tesiriyle hayvandan aşağı bir derekeye düşer.

     Çocuk, fıtraten temiz ve günahsızdır. Onu iyilik ve güzelliklerle donatacak annedir. İyi bir terbiyeci sayesinde çocuk ileri yaşlarda manen olgunluğa ve kurtuluşa erebilir. Anne, çocuğuna özellikle dini terbiye verirken bilinçli davranmalı; korkutmadan, çocuğa kâinatın yegâne sahibi olan Rabbini tanıtmalı ve sevdirmelidir. Cenab-ı Hakk’ın verdiği nimetleri ona hatırlatarak, O’nun affedici, mükâfatlandırıcı, koruyucu, merhamet edici sıfatlarını telkin etmelidir.  Bu bakımdan annenin vazifesi ve sorumluluğu büyük olduğu kadar zordur da. Zira memleketin geleceğine yön veren şahsiyetlerin yetiştirilmesinde en önemli görev annelere düşmektedir.

     Her insanın iman, ibadet, helal ve haramla ilgili bilgileri öğrenmesi ve çocuklarına öğretmesi farzdır. Yani annelerimiz geleceğimizin teminatı olan gençleri yetiştirmede vazifeli oldukları için, evvela kendilerini İslâmi bilgilerle yetiştirmelidirler. Bu durum ihmal edilirse, annenin çocuklarına faydadan çok zararı dokunur. İslami terbiyeden ve onun ulvî hakikatlerinden mahrum olan cahil  bir anneden terbiyeli ve ahlâklı bir çocuk yetiştirmesi beklenemez. “Beşiği sallayan el, dünyaya yön veren, tarihin akışını değiştiren eldir.” sözü darb-ı mesel olmuştur. Bediüzzaman Hazretleri de annenin hem kendi eğitiminde hem de çocuk eğitiminde nasıl önemli bir yere sahip olduğunu şöyle dile getirir:

 

      “Evet, insanın en birinci üstadı ve tesirli muallimi, onun validesidir. Bu münasebetle ben kendi şahsımda kat'î ve daima hissettiğim bu manayı beyan ediyorum:

 

 

    Ben bu seksen sene ömrümde, seksen bin zatlardan ders aldığım halde, kasem ediyorum ki; en esaslı ve sarsılmaz ve her vakit bana dersini tazeler gibi merhum vâlidemden aldığım telkinat ve manevî derslerdir ki; o dersler fıtratımda, âdeta maddî vücudumda çekirdekler hükmünde yerleşmiş. Sair derslerimin o çekirdekler üzerine bina edildiğini, aynen görüyorum. Demek bir yaşımdaki fıtratıma ve ruhuma, merhum vâlidemin ders ve telkinatını, şimdi bu seksen yaşımdaki gördüğüm büyük hakikatler içinde birer çekirdek-i esasiye müşahede ediyorum.

 

     Ezcümle; meslek ve meşrebimin dört esasından en mühimi olan şefkat etmek ve Risale-i Nur'un da en büyük hakikatı olan acımak ve merhamet etmeyi, o vâlidemin şefkatli fiil ve halinden ve o manevî derslerinden aldığımı yakînen görüyorum.”

 

[24]

      Evet, ebeveynin yerine getirmesi gereken en mühim vazifelerin başında; Cenab-ı Hakk’ın kulları üzerindeki hakkını ve kulların birbirine karşı olan vazifelerini anlatmak gelir. Ayrıca çocuğa, topluma zarar veren yalan, hile, hıyanet, sefahat, hayâsızlık ve iffetsizlik gibi kötü ahlâkın zararlarını da anlatmaları gerekir. Çocuğun terbiyesinde en birinci gaye, Allah ve Peygamber sevgisini onların kalp ve ruhlarına nakşetmektir. Çocuğun seviyesine uygun ibret verici hikâyeler ve güzel menkıbelerle bu sevgiyi tekid ve teyit etmek gerekir.

     Çocuklar evin içinde görüp işittiklerini bir fotoğraf makinesi gibi alarak kendi hayatlarına uygularlar. Bu yönden anne ve babalar çocuklar için modeldir. Çocukların müspet veya menfi davranışları, anne ve babasının hareketlerinden kaynaklanır. Peygamber Efendimiz (sav.) şöyle buyurmaktadır:  “İnsan ölünce amel defteri kapanır. Ancak üç şey bundan müstesnadır: Sadaka-i cariye, kendisinden faydalanılan ilim veya kendisine hayır dua eden salih evlat.”    Bu hakikate binaen hayırlı bir evladın güzel hasletlerinden dolayı anne babasına sevap yazılır.           

     Bediüzzaman Hazretleri bu hakikati şöyle ifade eder:

 

     “Fakat o çocuğun hayat-ı ebediyesi tehlikeye girdiğini düşünmüyor ve dünya hapsinden kurtarmağa çalışıyor, Cehennem hapsine düşmesini nazara almıyor. Fıtrî şefkatin tam zıddı olarak o masum çocuğunu, âhirette şefaatçi olmak lâzım gelirken davacı ediyor. O çocuk, "Niçin benim imanımı takviye etmeden bu helâketime sebebiyet verdin?" diye şekva edecek. Dünyada da terbiye-i İslâmiyeyi tam almadığı için, validesinin hârika şefkatının hakkına karşı lâyıkıyla mukabele edemez, belki de çok kusur eder. “

 

    “Eğer hakikî şefkat sû'-i istimal edilmeyerek, bîçare veledini haps-i ebedî olan Cehennem'den ve i'dam-ı ebedî olan dalalet içinde ölmekten kurtarmaya o şefkat sırrı ile çalışsa; o veledin bütün ettiği hasenatının bir misli, vâlidesinin defter-i amaline geçeceğinden, vâlidesinin vefatından sonra her vakit hasenatları ile ruhuna nurlar yetiştirdiği gibi, âhirette de değil davacı olmak, bütün ruh u canı ile şefaatçi olup ebedî hayatta ona mübarek bir evlâd olur.”

 

[25]

      Hz. Ali Efendimiz (ra.) bir gün kabir ziyareti esnasında bir kişinin büyük bir azap içinde olduğunu müşahede eder ve bu durumdan dolayı çok müteessir olur. Aradan biraz zaman geçer ve Hz. Ali yine o kabirdeki kişinin mezarını ziyaret eder. Bu kez onun azap görmediğini ve yerinin âdeta cennet bahçelerinden bir bahçeye tebdil edildiğini müşahede eder. Bunun üzerine o insanın kim olduğunu ve hayatta iken ne işle meşgul olduğunu araştırır. Onu tanıyanlar; “Onun bir çalgıcı olduğunu, vefatından sonra da oğlunun okuyup büyük bir âlim olduğunu söylerler.”

     Bu ibretli hadiseden de anlaşıldığı gibi bir ana baba, günahkâr olarak ölür, ama geride bırakmış olduğu hayırlı bir evladı sayesinde evliyalarla dirilebilir. Nitekim bir âyette mealen şöyle buyrulur:

      "Kim güzel bir şefaatle (hayır ve iyiliklere aracı, vasıta olmakla) şefaat ederse, bundan kendisine bir sevap (hisse) vardır. Kim de kötü bir şefaatle (kötülüğe delil olmak ve yardım etmekle veya kötülük çığırını açmakla) şefaatte bulunursa, ondan kendisine bir günah payı vardır. Allah her şeye kadirdir." [26]    

      Bu ayette geçen şefaat kelimesi; aracı olmak, yardım etmek, hayırlı bir işe vesile olmak ve öncülük etmek anlamlarındadır ve “şefaat-ı hasene” dir. Aynı şekilde insanlara her türlü menfi ve zararlı alışkanlıklar kazandırmak için gayret etmek de “şefaat-ı seyyie” olarak ifade edilmektedir. Bu bakımdan, hayır ve hasenata vesile olanlara büyük ecirler olduğu gibi, her türlü kötülüğe kapı açanlara da büyük bir vebal vardır. 

     Edep ve hayâdan mahrum olan bir kimsenin evladı, faziletli ve edepli olursa, babasının ayıp ve noksanlıklarını örter. Aksine bir baba ne kadar şerefli ve faziletli olursa olsun, eğer onun evladı edepten mahrum ise babasının izzet ve şerefini yıkar ve perişan eder.

       Evet, edep, hayâ ve iffetten mahrum olan ailelerden metin ve kavi bir millet teşekkül edemez. O halde, nesl-i cedidi dinin elmas zinciriyle bağlamak, edep ve hayâ ile teçhiz etmek lazımdır ki, istikbalimizi sağlam temeller üzerine bina edelim. Öyle ise, en büyük himmet ve gayret, insanın ıslahına, terbiyesine, ahlâk ve faziletinin tekmiline sarf edilmelidir. Bozulan bütün içtimai çarkların yenilenmesi ve hayat bulması için tedavi, kalp ve dimağdan başlatılmalıdır. Evet, beşeriyetin terbiyesi, kalbin iman ile tenevvürüne, fikrin de ilimle terakki ve tealisine bağlıdır. Zira akıl ile kalbin, ilim ile inancın imtizacı zaruridir ki, âlicenap hassas ruhlar, fazıl dimağlar, ateşin kalpler, ahlâklı ve necip simalar yetiştirilebilsin.      

       Gençlerin faziletli, ahlaklı ve edepli yetişmelerinde ikinci vazife ise eğitimcilere düşmektedir.  Bu vadide en büyük vazife ve mes’uliyet öğretmenlerimize düşmektedir. Eğitimcilerimizin, ilimde muktedir, dinde salâbetli, talebelere şefkatli, gayyur ve hüsn-ü ahlâkta örnek ve hayat-ı milliyemiz üzerinde ciddi bir tesir icra edecek güçte olmaları lâzımdır ki, bu hasletler, öğrencilere sirayet etsin, onlara numune-i imtisal olabilsinler.  Böylece millet ve vatanını seven, tarihine, kültürüne, örf ve an’anelerine sımsıkı bağlı, yüksek ahlâk sahibi, faziletperver, yüce idealler peşinde koşan ve himmetini sadece milletinde bilen bir nesil yetiştirmek mümkün olabilir. İşte o zaman Milli Eğitimimizden, hasretini çektiğimiz, mahir sanatkârlar, müdakkik âlimler, mütehassıs mütefenninler, dirayetli devlet ricali, müdebbir hükümet adamları, büyük dâhi mütefekkirler, vatanperver şairler zuhur eder.

     Bu millet, maddi ve manevi terakkisinde, vatan sevgisi, din ve millet aşkıyla donatılmış, mesuliyet duygusuyla örülmüş, sağlam karakterli, fedakâr öğretmenlerden müteşekkil, eğitilmiş eğitim ordusuna bilhassa ve öncelikle son derece muhtaçtır. Yeter ki, bütün fertlerin vicdanı bir potada eritilsin, ona göre sağlam ve müstakim bir hedef gösterilsin. O zaman, ahlâkta, fazilette, ilme, irfana, sanatta, nasıl parlak ve şaşaalı hamlelerin yapılacağı görülecektir.  O zaman, din ve mukaddesatını her şeyin üstünde tutan,  onu hasbî olarak yaşayıp yaşatmak isteyen, dinin neşrini,  dinsizlik cereyanı karşısında en müessir bir ilaç bilen, iman hakikatlerinin ilan ve tebliğini kendine farz bilip, bunu ibadet telakkisi ile yapan, her türlü anarşiden uzak kalarak, memleketin emniyet ve asayişine kuvvet veren, dini;  “silah, tahakküm ve tahrip” değil, “irşat, nasihat ve muhabbet” bilen samimi, âlicenap ve hamiyetperver insanlar yetişecektir.

       Maalesef bugün, eğitim sistemimiz gençlerimizin yaralarına merhem sürmekten, ıstıraplarını dindirmekten ve endişelerini gidermekten, onları hamiyetli, edep ve hayâlı olarak yetiştirip vatan ve milletine faydalı fertler haline getirmekten pek uzaktır. Eğer bu camia kendi üzerine düşeni yapamazsa, milletin ve hele gençliğin ne hale geleceğini tasavvur ediniz.

    Bugün gençliğimiz çoğunlukla, tarihine yabancı, mazisinden habersiz, milletini ve vatanını sevmekten haz duymayan, manevî değerlere sırt çevirmiş, yabancı doktrinlere açık, mesuliyet duygusundan mahrum, şehvanî arzuların zebunu, behimî hislerin mahkûmu, duygusuz, gayesiz, hedefsiz, kozmopolit bir gençlik halini almıştır. “Vatan bir millî ailenin hanesi” olduğundan, Milli Eğitim bu hanenin çocuklarının, gençlerinin kalp ve ruhlarına iman, marifet, istikamet, samimiyet, fazilet, hamiyet, edep, iffet, fedakârlık... gibi mukaddes mefhumları zerk etmekle mükelleftir. Eğer bu yapılmazsa gençlerimizin hissiyatı ilim, irfan ve vatan sevgisi yerine sefahat, ahlaksızlık ve sarhoşlukla kuşatılr ve o zaman fikir ve kültür hayatımız süratle hezimete uğrar ve neticede yabancı kültür ve âdetler karşısında maddî ve manevî hayatımız gitgide erir ve sonunda muzmahil olur gider.

     “Dünyada erbab-ı faziletten başka zevk-i saadeti tatmış kimse yoktur. Fazilet, saadete karşı lakayt, saadet ise, fazilete delice âşıktır….  Hissi fazilet ezvâk-ı sâfileden mümtaz bir zevk-i âlidir.”[27]

    Burada 8 Aralık 1978 yılında bazı hanımlara yazmış olduğum bir mektubu dikkatinize sunmak istiyorum.

 

      Azize Hemşirelerim ve Afife Kardeşlerim,

 

      Fetânet ve faziletlerinizi ibraz eden mektubunuzu aldım. Sizin gibi Risâle-i Nur'dan ziyâ-yı saadet iktibas etmiş hemşirelerimizin dinimize ait bir hakikati araştırıp sual etmeniz, vicdanımda tasviri mümkün olmayan bir mânevi tesir icra etti. Bu haliniz, kalbimdeki teessür ve teessüflerimi bir derece sürura incirâr ettirdi. Ve benim için güzel bir medâr-ı teselli oldu.

Zira, asırlardan beri Kur'an'ın elmas kılıcını elinde tutan aziz bir milletin hem namus-u haremine, hem mukaddesatına, hem iman ve Kur'an'ına, hem istikâmet ve iffetine, hem hürriyetine, vatan ve canına tecâvüz ve taarruz eden dehşetli dinsizlik ve komünistlik afatı ve bu afatın kafile-i Nur mücahidlerinin yanında açtığı hicran ve elemin, kendi çocuklarımızın eli ile şeref ve haysiyetimizi imha ve tahrip etmek istemesi karşısında elbette ulvî vicdanlar, âlicenap ruhlar muazzep olacaklardır. Bu müthiş manzara karşısında müteessir olmamak elde değil. Kafile-i Nur mücâhidlerinin yanında sizin gibi nur-i irfanla ziyadan, ümit ve cesaretle meşbû mücahidelerimizin de şu iman ve Kur'an dâvasına milletin himaye ve vikayesi hizmetine sahip çıkmaları ruhuma sürür ve inşirah verdi, medâr-ı teselli oldu. Kalbimdeki teessürleri tebessüme çevirdi.

 

      Risale-i Nur’un  Hakikatleriyle

 

     Fedakâr hemşirelerim, sizler -İnşaallah- Risâle-i Nur'un hakikatlerini tahsil edip merhamet, sadakat, edep, hayâ, iffet, rikkat gibi bir çok insani meziyetlere mazhariyetle kalp ve ruhumuzu nurlandırıp bu hakikatlerin kuvveti ile bu milletin mukaddes mefhumlarına hürmetsizlik edenlerin rağmına bu güzel vatanımızı lâtif kokulu çiçekler dolu bir gülistana çevirecek, ecdadımızın en sâdık ve vefadarları olacaksınız İnşaallah... Hem, Risâle-i Nur'un sizlere kazandırdığı marifet ve hakikatlerin kemalâtiyle –biiznillah- dünya ve ukbâda mes'ut ve bahtiyar, hem şu memleketin kurtuluş ve saadetine güzel bir vesile olacaksınız.

      Bilirsiniz ki, bu zamanda kemalât ve fazilet, sadece fakülte kapılarından alınmıyor. Görüldü ki bu zamanın tahsili gençlerimizi huzur ve saadete götürecek manadan mahrumdur. Sadece okullar açmakla şu memleketin terakkisini kâfi görenlerin ne kadar gaflet ettikleri, hadiselerle ortaya çıktı, işte pespaye gayelerin, rezilâne arzuların, bâtıl fikirlerin pençesine düşen faziletten mahrum, bedbaht gençlik!..

      Kardeşlerim, ufkumuzu kaplayan bu zulmâni bulutların zevali, sizlerin de katılacağı âlicenap himmetlere bağlıdır.

      Malumunuzdur ki, Bediüzzaman gibi bir büyük insanın doksan senelik hayatının bir muhassalası olan külliyât, sizlerin hayatınıza, tab'ınıza muvafık olarak efkârınızı tenvir eden, nazarınızı billurlaştıran ziyadar hakikatler manzumesidir. Her bir hakikati, birer tabib-i hâzık misâli, en kederli ruhlara hayat bahşeder, ümit ve inşirah verir, sürûra garkeder. Elhamdülillah, bu marifetler içindeki ulvî zevkler, safalar, lezzetler, huzur ve sükûnlar, sizleri bahtiyar etmeye kâfi ve vâfidir. Bu nurlar ile cihan, nazarınızda bir bağistana, gülistana inkilâb eder. (Cenabı Hakk'a nihayetsiz şükürler olsun ki sizi, nurun hakikatlerine âşinâ kıldı ve onu size de tattırdı.)

 

     Marifete Muhabbet

 

     Evet, marifete, muhabbet başka bir zevktir. Bunun haddi ve pâyânı olamaz ki lisan ve kalem tasvire muktedir olabilsin. Bu hakikatlere bağlı kalan muhabbet, hiç bir sevgi ve muhabbete benzemez. Böyle nezih, sâfi sürûr verici muhabbetlerin ulviyeti ancak ve ancak İlahi ve Rabbani marifetlerde karardâde olabilir. Böyle bir zevki tatmak isteyenler, Risale-i Nur'un bahçesine girsinler, o bahçede görecekler ki, bağban olan Bediüzzaman, hadsiz marifet çiçeklerini türlü türlü kokular, ayrı ayrı renkler içerisinde nasıl rikkatli ve şefkatli kalplere, müteyakkız dimağlara takdim ediyor. Hem yine bu hakikatleri tâlim etmek isteyenler, Bediüzzaman' ın medresesine uğrasınlar, rahle-i tedrisinde diz çöksünler, dinlesinler; görecekler ki, asırlardır gözlenen ve beklenen o zat, ne kudsi hakikatleri ders veriyor, ne kadar âlî meselelerden bahsediyor. Hakikatin cazibesi ile kalpleri tatmin, ruhları teskin, nefisleri teshir ediyor. Evet, evet… Cihanda marifetullaha mazhar olmak gibi büyük bir saadet yoktur. Bu saadeti hiç bir şeyle kabil-i kıyas değildir. Şevk ve muhabbet denilen ulvî hisleri tatmin eden böyle bir marifet pek büyüktür, pek vasi'dir, pek nezihtir, pek tatlıdır, pek zevklidir. Zaten insan fıtratından matlûp da budur, maksûd da bu. Aziz Üstad, büyük muallim bakın nasıl ifade ediyor:

    "Çünkü insan, Cemal-i Baki'ye âyinedir, Kemal-i Sermediyeye dellâl-ı mazhardır. Ve rah-met-i ebediyyeye muhtâc-ı mütefekkirdir. İnsan, Cemâl-i Bâki'nin âyine-i müştakıdır, Kemâl-ı Sermedi'nin dellâl-i âşıkıdır. Hem yine bakın Mevlâna Cami ne güzel söylemiş: “Hakiki mahbûb, hakiki matlûb, hakiki maksûd, hakiki mabûd yalnız O'dur.”

     Bu kemâlin dışındaki kemâller kemâl değil, mahbûb değil, maksûd değil. Derakap zeval ile zedelenen zevkler, alâka-i kalbe değmez, muhabbete lâyık değildir. Fıtraten en ziyade sevimli, muhabbetli ve en müstesna mahlûk olan insan fıtratına bütün bütün zıt olarak fenada mahvolan bir mahbubun, bir maksudun peşinden koşsa, o mahbûb onun kalbini doyurmaz, çünkü kalp âyine -i Samed'dir, Mahbûb-i Hakiki'den başkasını kabul etmiyor. Sonu mahcubiyet, nedamet, hıçkırık ile neticelenen herhangi bir sevgi ve muhabbet, elem ve kederden başka ne netice verebilir?

     “Güzel değil batmakla gaib olan bir mahbub. Çünki zevale mahkûm, hakikî güzel olamaz. Aşk-ı ebedî için yaratılan ve âyine-i Samed olan kalb ile sevilmez ve sevilmemeli.”

 

[28]

 

 

 

 

    Altın Taçlı Şehzadeler

 

     Kardeşlerim, saçaklı saraylarda, bahçeli kâşanelerde yahut zümrüt ve pırlantalarla süslenmiş gümüş sırmalı libaslar giymiş hanımlar, altun taçlı şehzadelere refika da olsalar, eğer böyle bir hakikat ve marifetten mahrum bir kalbe sahipseler, onların saadet ve sürûrlarının kadeh içinde sunulan bir yudum şerbetten ne farkı vardır?

     Kat'iyyen biliniz ki, meşru dahi olsa köşklerde, bağlarda, saraylarda, sultanlarda bulunmayan zevk ve sürür, marifetullahta mevcuttur. Marifete aşk ve muhabbet bir derya gibidir. Bu derya içinde gark olanlar, âb-ı hayata dalarlar. Yani yudum yudum hayata mazhar olurlar, nihayetsiz hayatı bulurlar. Bu saadet deryasının bahtiyarlık dalgaları üzerinde sürûra müstağrak olurlar, İbrahim Ethem'e taç ve tahtı terk ettiren de bu sır değil midir?

 

    Güzel  Nedir?

 

   Marifetsiz bir kalp, bir gönül, bir dimağ, susuz ve hayatsız çöller gibidir. En âlâ, en nezih, en mükemmel güzellik, marifettedir. Güzellik, İsm-i Kuddûs'un hakikatlerine âyine olmaktır. Nezafette, taharette, letafette terakki ederek tasaffî edene “Güzel” denir. Kötü hasletlerden, batıl itikatlardan, isyan ve hatalardan, bid'alardan şiddetle içtinap edendir “Güzel”... Takva gerdanlığını takandır “Güzel”, ibadet tacını takana “Güzel” denir, iffet ve haya libasını giyendir “Güzel”. Âli ve ulvî, ebedî arzularla meşbû olup, kalp ve dimağını maâliyâta çevirendir “Güzel”... Güzel odur ki, vesveselere kapılmasın. Güzel odur ki, serâp-misâl arzulara takılmasın. Güzel odur ki, kendini Allah'a beğendirsin, sevdirsin, gayre değil. (Güzel odur ki, behîmî arzularına perestiş etmesin) Güzel odur ki, özünü Hakk'a çevirsin.

    “Yandımsa İslâm’ın derdine yandım.” diyendir “Güzel”. Fani umûra iltifat etmeyendir «Güzel». «Ne elem, ne keder, Allah’ım bana yeter» diyendir “Güzel.”

     Evet, evet! Sevdası, davası olacak güzelin. Güzellik sûrette değil, sîrettedir, güzellik sahte tebessüm ve gösterişte değil, ahlâk ve fazilettedir.

     Hemşirelerim! Yukarıda dünyevi ve uhrevi saadet, sürûr ve güzelliğin merkezi Marifetullah ve Muhabbetullah'dır demiştik. O merkeze bağlı olmayan ve o marifette hissesi olmayan her şey kocaman bir hiçtir. Bir zamanlar, sizin aba ve ecdadınızın vücutlarıyla cihanın fahretmesinin yegâne sebebi, onların bu merkeze bağlı ve bu merkezden nur almış almalarıdır. Evet, Hâkim-i Ezeli, dûn hikmet ve marifeti düşmanın rağmına olarak sizlerin aba ve ecdâdınızın vücutlarında cemetmişti. Bu gün de o merkeze bağlanmanın, o hakikatlere yetişmenin en keskin, en kısa, en selâmetli yolu, Risale-i Nur'un hakikatleriyle meşgul olmaktır, vakit ve fikrini onun mütâlâasına hasretmektir. Evet, tarif ve nazif bir çiçek üzerindeki bir damla su, safiyet ve şeffâfıyetiyle, içinde semanın bir kısım yıldızlarını gösterip, elmas gibi parlaklığıyla cilâlı bir ayna hükmüne girerek asumanın bedii ve acip manzaralarını nazar-ı dikkate verdiği gibi, sâf ve pak olan kalplerinizi Nur'un hakikatleriyle tenvir edince, o kalpler, Esmâ-i İlâhiyye' nin tecellilerine zahir ve bahir birer cilvesaz olurlar. Evet, kalpler ne nisbette sâf ve şeffaf olursa, o nisbette inci-misal o marifetlere sadef ve cil-vegâh olur. İşte bu hakikatleri yaşayanlar ve ta hakikatlere âyine olanlar, arife olur, kâmile olur, hâbibe olur, mahbübe olur, cennete lâyık, hurilere sultan olur. Bu hakikat ve bu manâdan ırak ve uzak olanlar, binlerce maddî imkânlar içerisinde milyonlarca sene yaşasalar bile teselli bulamazlar ve sürura mazhar olamazlar. Saadetlere nâil olamazlar, kâmile olamazlar.

 

    Temel  Unsur Kadın

 

   Mazinin derinliklerinden ta günümüze gelinceye kadar beşere ait terakki ve tedenninin sebeplerini dikkatle tetkik ve tahkik edince kadınsız bir terakki ve tealinin mevcudiyetini göremiyoruz. Evet, tarih boyunca insanlarda görünen maddî ve manevi yükselmenin kemâline mazhariyet, ancak kadınlardaki mevhibe-i Sübhâniyye olan fıtri vazifenin tarik-i müstakimde istimal ve inkişâfı ile mümkün olmuştur. Bu vazifeye hakkiyle müdrik olmayan kadınlar, nice nice yuvaların, devletlerin, milletlerin, hatta imparatorlukların yıkılış ve çöküşlerine vesile olmuşlardır. Bizans ve Roma'nın çöküşünün temel unsuru da kadın değil midir?

Tarih boyunca birçok millet Adıl-i Hâkim’in kadınlara buyurduğu ve bahşettiği hususiyetlere iltifat etmeyerek onların hak ve hukukunu çiğnemişler, sefil arzuları namına onların şerefli mevkilerini zîr-i zeber etmişlerdir. «Saadet» tacının bedeline, «Kahr» belâsını başlarına koyarak tahtlarından indirip bahtlarını kara etmişlerdir. Kadın ile erkek arasındaki adalet ve dengeyi muvazene ve muhafaza edemediklerinden gâh ifratta, gah tefritte kalarak o meleksîmâ taifenin perişaniyetine sebep olmuşlardır. O sefihler bilememişler ki terakki ve tealinin içtimâi hayatımızdaki temel unsuru ailedir. Ailenin varlığı, sürûr ve sükûnu ise, kadındaki iffete bağlıdır, iffeti de İslâm dini getirmiştir. Âile fertleri arasında emniyetin tesisi, muhabbetin sıhhat ve devamlılığı için de tesettürü emretmiştir. Hiç şüphesiz İslâm’daki tesettür, hanımların hukuk ve hürriyetlerini kısmak için değil, belki o dâmen-i ismetlerini sefil ve kötü nazarlardan muhafaza etmek içindir. Hem tesettür, hanımların güzel meziyyet ve seciyyelerini korumaya matuf olarak emrolunmuştur.

 

    Hanım İçin En Büyük Saadet

 

   Tesettür, kadın için en büyük saadet ve fazilettir. Çünkü kadınların izzeti; namus ve iffetlerin-dedir. Namus ve iffeti muhafaza etmekte en sağlam yol, kadın için örtülü olmak ve ismettir. Erkekler hakkında da gözünü haramdan sakınmaktır. Aksi halde ortaya çıkacak tablonun tasvirinden ruhlar ürperir. Bu sebeple onları, gözleri ile tahakküm altına almak isteyen erkeklere karşı kadınların hürriyet ve istiklâliyetini muhafaza için tesettür bir emr-i zaruridir. Bu sır içindir ki, İslâm, kadına tesettürü, erkeğe de gözünü muhafazayı emretmiştir.

Bilirsiniz ki iman ve marifetten sonra en büyük kemâlat, güzel ahlâktadır. Kadınlar hakkında ise güzel ahlâkın esası haya ve iffettir. İşte bu hikmete binâen, bu sıfatlarla muttasıf hanımların dikiş iğneleriyle evlerinde nail olduktan ecir ve sevaba, erkekler harp meydanlarında düşmana karşı süngüleriyle ancak nail olabilirler. Demek ki iffet ve ismetli kadının iğnesi, mücahit erkeklerin düşmanın bağrına sapladığı süngü gibidir.

 

  Anne Ayağı Dibindeki Cennet

 

   Bakınız Peygamber Efendimiz (sav.) ne güzel söylemiş: “Cennet, validelerin ayakları altındadır.” Dünyadaki bütün erbâb-ı belagat ve fesahatten bahseden dâhiler, bu hakikati tavsifte kelîl ve ebkem kalıp, bu fesahat ve ince cezâlet karşısında boyun eğmişlerdir, İslâmiyet, anneyi öyle bir tahta oturtmuş ki, bu tahtta marifet tacını giyen, hilm ve haya libasiyle örtünen, sadâkat, zerâfet, şefkat ve tebessüm, zînet ve mücevheratiyle süslenen her bir annenin evlâtları için ayakları dibinde cennet vardır.

İşte İslâmiyet’in kadınlara bahşettiği makam ve mevki!...

Esas olarak mevzuumuzu kadın ve erkek arasındaki mukayese açısından değerlendirecek olursak, görülecektir ki fıtrata muvafık bir terakki, bütün meşakkatleriyle birinci derecede erkeklerle kaimdir. Yani, kadınlar ile devam eden ve kadınların hıfz-ı himayesinde neşv-ü nema bulan ve kemâl derecesine ulaşan maddî, manevî terakkinin sütunları erkeklerdir.

 

    Asya’nın İntibahı

 

    Muhakkak ki, insanları iki cihanda huzur ve saadete kavuşturan fazilet, marifet ve kemâlât gibi en büyük hak ve hakikatler, nev-i beşere ancak nebiler eliyle gelmiştir. Hiç şüphesiz bu büyük hasletlerin nev-i beşerde rüsûh bulup yerleşmesinde hanımların rolü de büyük olmuştur. Nitekim Resul-i Ekrem (S.A.V.) Efendimizin mübarek Zevce-i Tâhireleri, fedâkârlıklarıyla bütün kadınlar dünyasına birer nümûne-i imtisal olmuşlardır. Biilhassa Hazreti Hatice-i Kübrâ Validemizin Nebiyy-i Zîşân'a ve dâvasına gösterdiği fevkalâde refakat, muhabbet ve teslîmiyyette, hususan akıllara hayranlık veren tedbîr ve feragat ile değil kadirşinas insanların, hattâ ulvi âlemlerdeki ruhanilerin bile takdir ve tebcillerine bihakkın mazhar olması, bu mes'elemize güzel bir misâldir, kâfi ve vafi bir örnektir. Görülüyor ki yüksek cevherleri, lâhûti bir faziletten, müstenâ vicdanları Rahmani bir şefkatten yaratılan bu validelerimiz, bütün kabiliyet ve meziyyetlerini Kur'an'ın hakikatlerine ve marifet levhalarına çevirmişler, hattâ akıllarına ve kalplerine marifet ve muhabbet-i İlâhiyyenin iştiyakını bihakkın yerleştirerek, onun ziya ve şu'lelerine misbâh ve mişkât olmuşlardır.

      Denizden kurtarıp, milletinin necatına vesile olan Hz. Musa'yı Firavun'un sarayında yetiştiren Asiye Validemiz (R.A.) gibi sizlerin de Asya'yı, sefâhet ve dalalet dalgalarından kurtarıp sahil-i selâmete çıkarmanız, ancak ve ancak bu validelerimizi örnek alıp, her birinizin birer fazilet feneri olmanızla mümkün olacaktır. Çünkü anladığıma göre, Asya'nın intibahının bir vesilesi sizlerin teyakkuz ve intibahınıza bağlıdır.

       Elhasıl, tavsiyem şu ki; Derya gibi Nur'un derinliklerinde gizli şahdane incileri hafızalarınıza yerleştiriniz, idrâkınızda tanzim ediniz, lisanınız ile zaman ipine dizerek nescedip dokuyunuz. Meydana gelen o marifet kumaşından sîretinize giydirerek bezetiniz. Üzerine haya ve iffet çarşafını örtünüz. O vakit menâzır-ı âlânın Melekleri o mübarek sîretlerinizi takdir ve tebcil ile temaşa edip, tâ Kıyâmet'e kadar sizleri alkışlayacaklardır. Firdevs-i âlânın hurileri, cemâlinizi, gözleri kamaşarak temâşâ edeceklerdir. İnşaallah şu marifetlerden aldığınız ezvâk-ı mâneviyeleriniz, sizler için Cennet bağlarından esen bâd-ı seherlerden daha zevkli, daha tatlı olacaktır. Göreceksiniz, biiznillah…

   “Gün” tahsisi bid'attır. Böyle bir tahsis, dinimizde yoktur. Ancak şu var ki, ölüye her zaman ve her yerde hayır ve hasenat yapılabilir. Sâniyen: Divan-ı İlahinin güzergâhları, ancak Nebiyy-i Zişan'a nazil olan düstûr ve sünnetlerden geçer. Yani, o divâna onlar ile gidilir. O mi'raç ve mirsâdlar ile urûc edilebilir. Sâdece akıl ve âdetlerin koyduğu ölçüler içerisinde yürümek, hak ve istikâmetten udül etmektir. Hele dindeki ölçü ve esasları  kâfi görmeyip de başka telâkki ve fikirler ihdas etmek, dünyada fitne ve fesada, Ahirette de azap ve nara kapı açmaktan başka bir şey değildir.

     Cenabı Hak, kaşane-ı kalbinizi Risâle-i Nur’ un marifet ve faziletlerine mazhar eylesin. Selâm eder, dualarınızı beklerim.                                                         

 

---

[1] Nursî, B.S İşârât-ül İ’caz

[2] Nursî, B.S Tarihçe-i Hayat (5. Cinayet)

[3] Hucurat Suresi 49/11

[4]  Hucurat Suresi 49/12

[5] Nahl Suresi 16/90

[6] Kalem Suresi 68/4

[7]Buhari, Edeb, 78; Beyhaki, Şuabü’l-İman, nr.7734; İbn Kesir, el-Bidaye,12/54.

[8] Yusuf Suresi 12/ 30-33

[9] Tirmizi

[10] Nursî, B.S Lem’alar  (11. Lem’a 7. Nükte)

[11] Nursî, B.S Sözler (29. Söz. Birinci Maksad, Üçüncü Esas)

[12] Vâkı’a Suresi 56/79

[13] İshak Bin İbrahim, Selim -Name,Süleymaniye Kütüphanesi,Aşir Efendi kısmı no:655;Salih Çelebi, Tarih-i Sultan Selim Han, Süleymaniye Kütüphanesi,Hüsrev Paşa kısmı no:354”

[14] Selahattin Tansel, Yavuz Sulatn Selim , İstanbul 1969.

[15] Nursî, B.S Sözler

[16] Nursî, B.S Sözler

[17] Nur Suresi 24/31

[18] Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Nebioğlu Basımevi İstanbul, 5. Cilt s,3504

[19] Ahzab Suresi 33/59

[20] Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Nebioğlu Basımevi İstanbul, 6. Cilt

[21] A’raf Suresi 7/26

[22] Ahzap Suresi  33/32-33

[23] Nursî, B.S Şualar

[24] Nursî, B.S Lem’alar (24. Lem’a)

[25] Nursî, B.S Lem’alar (24. Lem’a)

[26] Nisâ Suresi, 4/85

[27] Ziya Gökalp, Makaleler-1 Kültür Bak. Yay.

[28] Nursî, B.S Sözler (17. Söz)

 

Okunma Sayısı : 28469


.

 

Edep Nedir? Edepli Olmak Ne Demektir? - Fethullah Gülen ...

Edep, Arapça bir kelime olup Türkçe karşılığı saygıdır. Ancak, o da terbiye manâsına artık Türkçe'ye mâl 

.Edep, Arapça bir kelime olup Türkçe karşılığı saygıdır. Ancak, o da terbiye manâsına artık Türkçe'ye mâl olmuş kelimelerden biridir.

 

Edep, dine ait prensipler sayesinde ruhta kazanılan ikinci bir fıtrat veya daha geniş manâsıyla ruhun dinle bütünleşerek istikrar kazanmasıdır. Ne var ki her din, insanı edebli kılmaz, İslâm edebli kılar. Aslında biz din deyince hemen İslâm Dini'ni kastederiz.

Edep, aynı zamanda ihsan mertebesine ermenin de adıdır. Yani bütün iş ve mükellefiyetlerimizi Allah (cc) görüyor ölçüsü altında yapmak ve davranışlarımızda Allah'ı görüyor gibi davranmak; bu da edebte bir ihsan şuurudur.

Daha husûsi manâda edep, Efendimiz'in (sas), farz ve vacibin dışındaki davranış ve hareketlerine aynen ittiba ve yaşantıyı O'nun hayatına göre ayarlama ameliyesidir.

Eskiler, bütün bu manâları kastederek edep hakkında nice cevher gibi sözler söylemişlerdir:

Edebtir kişinin daim libası
Edebsiz insan üryana benzer.

 

"Edep insan için bir urba, bir elbisedir. edebli olmayan ise, çıplak demektir."

 

Edep bir tâç imiş Nûr-ı Hudâ'dan
Giy ol tâcı emin ol her belâdan.

 

"Edep, bir tâc dır. O tâcı giyen her belâdan kurtulur. Sen de belâlardan emin olmak, kurtulmak istiyorsan daima edebli olmaya çalışmalısın."

 

Edep ehl-i ilimden hâli olmaz
Edebsiz ilim okuyan âlim olmaz.

Edep varsa ilim de var demektir. Fakat edebsiz bir insan kütüphaneler yutsa yine âlim sayılamaz. Çünkü Yunus'un dediği gibi:

İlim ilim bilmektir
İlim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsin
Ya nice okumaktır.

 

"Kendini keşfedip tanıyamamışsan, okuduğun ilimlerden sana ne fayda!"

 

Edebi son şekliyle temsil eden Allah Rasûlü'dür (sas). İster meseleyi terbiye manâsına ele alalım, isterse söz söyleme gücü ve iktidarı manâsına; netice değişmez ve Efendimiz (sas) hep zirvededir.

Hz. Ebu Bekir (ra) Allah Rasûlü'ne (sas) sorar:

-Ey Allah'ın Rasûlü. Seni böyle kim edeblendirdi? Cevab verir:

-Beni Rabb'im edeblendirdi ve güzel terbiye etti!..

Hz. Ebu Bekrin kızı ve Efendimiz'in zevcesi, hepimizin de kıyamete ve oradan da ebede kadar anası Hz. Aişe (ra) validemize sorulur:

-Allah Rasûlü'nün ahlâkı nasıldı?

-Siz hiç Kur'ân okumadınız mı?

"Okuduk" derler.

Cevap verir:

-O'nun ahlâkı Kurân'dı.

İşte Mürebbîsi Allah olan Efendimiz (sas), böyle edebin ufuk noktasındadır. Demek ki edep öğrenmek isteyen O'na bakmalı ve O endam aynasında edebi kendi kâmetine uygun şekilde seyretmelidir.

Cenab-ı Hakk O'nu bütün insanlara örnek olacak bir edeble yaratmış, öylece edeblendirmiş ve terbiyeli kılmıştır. Yoksa Peygamberlik gibi bir yükün altından nasıl kalkabilirdi... Eğer bu terbiye olmasaydı ve muhal farz O'ndan da, bizim gibi hatalar meydana gelseydi.. bunlar O'na münhasır kalmayacak; O'nun en küçük hatası milyarlarca insana aksedecekti. Onun içindir ki, Rabbi, O'nu hususi bir terbiye ile terbiye etmiş ve bizler için misâl kılmıştı.

Peygamber olmadan önceydi. Kâbe tamir ediliyor ve Allah Rasûlü (sas) de bu işte fiilen çalışıyordu. Zaten O bütün ömrü boyunca hep hayrın ve hayırlı işlerin yanında olmuştu. Amcası Hz. Abbas (ra), eteğini omuzuna atmış ve taşın omuzunu zedelemesine mâni olmaya çalışmıştı. Allah Rasûlü'nün (sas) omuzu ise iyice zedelenmişti. Hz. Abbas (ra) kendi yaptığını Allah Rasulü'ne (sas) de tavsiye etti. Halbuki mahrem yerlerinden bir kısmı böyle yapılınca açılacaktı. Bu tavsiyeye uyan Allah Rasulü (sas) eteğini kaldırır kaldırmaz, birden gözüne melek göründü. Dehşetinden yere düştü. Bir daha da görülmesi uygun olmayan yerlerini hayatı boyunca açmadı. İşte O, ta işin başında böyle bir teminat altındaydı...

"Hayatımda," diyor Allah Rasûlü (sas), "iki defa düğüne gitmeye niyetlendim. İkisinde de üzerime öyle bir uyku çöktü ki, uyudum kaldım. Her ikisinde de uyandığımda düğünün çoktan bitmiş olduğunu gördüm."

Bunlar peygamberliğinden önce olan hâdiselerdir. Cenab-ı Hakk O'na hayatının hiç bir devresinde günah işleme fırsatı vermemiştir. Ve bu tamamen Allah Rasûlü'ne ait istisnaî bir keyfiyettir.

Nasıl olmasın ki, O'nun daha çocukluğunda (O'na çocuk demekten de utanıyorum. O her zaman kâmildi.) sadrı açılmış ve melekler O'ndaki lümme-i şeytaniyeyi çıkarıp atmışlardı. Her insanda var olan ve şeytanın çeşitli oklarına hedef bulunan bu siyah nokta, Allah Resulü'nden (sas) alınmış ve atılmıştı. Bize vesvese veren, kan damarlarımızda dolaşan şeytan, Allah Rasulü'nün (sas) semtine dahi yaklaşamıyordu. Evet O, müstesnâ bir insandı...

Cenab-ı Hakk O'na peygamberlik öncesi günah işletmediği gibi, daha sonra da günah işletmedi. Ve O, doğduğu gün kadar temiz ve berrak bir hayat yaşayıp öyle gitti. O, edebin tecessüm etmiş şekliydi...

O'nun edebi bütün bir hayatı kucaklamıştı. Nerede ve nasıl hareket ederse işte O, o hususla alâkalı edebti. Meselâ bazen Allah Rasûlü (sas) celallenir, öfkelenir, dalgaları göğe yükselen bir deniz haline gelirdi. Çünkü orada öyle davranması edebti. Zira ortada bir haksızlık vardır; Allah Rasulü (sas) ise haksızlığın en amansız düşmanıdır. O, hakkı yerine getirinceye kadar dinme bilmeyen bir öfkeyle kükrerdi. O anda âdeta ormanları velveleye veren arslanlara benzerdi. Fakat, hiçbir zaman kendisine yapılan en büyük haksızlık karşısında dahi yüzünü ekşittiği görülmemişti. Çünkü orada da edep, O'nun öyle davranmasını gerektiriyordu.

Sahabî safları arasında bulunmasına rağmen, henüz bedeviyeti üzerinden atamamış birisi gelmiş, Allah Rasûlü'nün (sas) yakasından tutmuş ve hakkını talep etmişti. Öyle ki, bu şiddetli hırpalamada Allah Rasûlü'nün (sas) sert yakalığı, mübarek boyun köklerinde iz meydana getirmişti. Sahabeyi galeyana getiren bu davranışa, Allah Rasûlü (sas) sadece buruk bir tebessümle mukabele ediyor ve "Bu adama istediğini verin" demekle yetiniyordu. O'nun müsamahası bu kadar engindi...

Çok seçkin insanların dahi öfkeleneceği ve öfkelenmelerinde de mazur sayılacakları nice yerler vardır ki, Allah Rasulü (sas) oralarda dahi müstesna edebini güneş gibi ortaya koymuştu. İşte bunun en çarpıcı misâllerinden biri:

Uhud'a gitmeden evvel gördüğü rüya üzerine, Medine'de kalıp müdafaa harbi yapmanın daha uygun olacağına kanaat getirmişti. "O'nun rüyası ki bu vahiy demektir". O rüyalarında her şeyi apaçık görürdü. Nübüvvetinin ilk altı ayında hep böyle rüyalar görmüştü. Gördüğü rüyalar, o kadar hayatın kendisiyle ayniyet içindeydi ki, akşam gördüklerinin hepsi gündüz bir bir çıkıyordu. Uhud'tan evvel de bir rüya görmüş, hatta en yakınlarından birinin orada şehid düşeceğini istinbat etmiş ve rüyanın tevilinde ifade buyurmuşlardı. Ayrıca dışarıya çıkmak ashab arasında bir gedik açacaktı ki, bunu da O, rüyada müşahede etmişti.

Önce ısrar etti: Medine'den çıkmayalım. Ancak, ashab o kadar coşkun idi ki, sıdk ile, İslâm'a hizmet etme düşüncesi emre itaatteki inceliği kavramalarına engel oldu.. Evet, onların bu davranışı başka türlü ifâdelenemez. Bir yola koyulmuşlardı. O yolda koşarak ölümün üzerine yürümek istiyorlardı. Ve bilhassa Enes b. Nadr gibi, Bedir'de bulunamayışın ızdırabını bir sene, sînelerinde hem de yanan bir ocak gibi taşıyanlar, kınından sıyrılmış kılıç gibiydiler. Yalvarıp yakarıyor ve çıkmakta ısrar ediyorlardı. Burada da Allah Rasulü'ne (sas) ait ayrı bir içtimâî edebi görüyoruz. O, ashabıyla oturmuş meşveret ediyordu. Meşverette ağır basan görüşe karşı ısrarda bulunmuyordu. Bu da idareciye ait bir edebti. Ayrıca, ısrar etseydi, sahabi mutlaka O'nu dinlerdi, fakat, binde bir dahi olsa muhalefet ihtimali onların mahvına sebebiyet verebilirdi. İşte Allah Rasûlü (sas) bu ince noktaya da böylece riâyet etmiş oluyordu. Çünkü aynı zamanda O, bir şefkat âbidesiydi. Ashabının böyle bir durumda, Allah Rasûlü'ne (sas) muhalefet gibi bir hüsrâna düşmelerini elbette istemezdi. Bir müddet sonra Sahâbi de razı oldu. Ancak Allah Rasûlü (sas) bir kere zırhını giymişti. Artık onu çıkaramazdı.

Uhud'a gidildi. Allah Rasûlü (sas) ordunun tanzimini bizzat kendileri yaptılar. O bir erkan-ı harpti. Orduyu en güzel şekilde tanzim etmişti. Nitekim düşman ilk müsademeyle darmaduman olmuş ve kaçışmaya başlamışlardı. Ancak, buradaki stratejiye de muhalefet edilmişti. Yani sahabi yine emir dinlemedeki inceliği tam manâsıyla yerine getirmedi. Meselâ okçulara, yerleştirdiği yerden ne olursa olsun ayrılmamalarını söylemiş ve şöyle tahşidatta bulunmuştu: "Kartalların, cenazelerimizi kaldırdığını görseniz yine yerinizden ayrılmayın. Bizi ganimet taksim ederken görseniz yine yerinizden ayrılmayın..." Buradaki inceliği de kavrayamadılar ve kendilerince; ihtimal ki bu düşman mukavemetini devam ettirdiği süreceydi. Halbuki şimdi düşman kaçacak yer arıyor. Bizim burada beklememiz beyhude. Gidip arkadaşlarımıza yardım edelim... vs. diye düşündüler.

Ve netice herkesin malumu. 69 insan kütükte doğranır gibi doğrandı ve şehid oldu. İçlerinde Hz. Hamza (ra) da vardı. Zaten yara almayan kalmamıştı. Bunlardan bir kısmı aldıkları yaranın ızdırabını bütün ömür boyu çektiler. Daha mühimi de İslâm'ın onurunun kırılmış olmasıydı. Bu Müslümanlar adına alınan en büyük bir yaraydı.

Bütün bu olanlar, aslında, cemaatın lideri durumundaki insanı öfkelendirebilirdi. Normalde Allah Rasûlü (sas) bu olanlara canı sıkılır ve hiddetlenebilirdi. Fakat derhal, Allah (cc) O'nun geleceğe ait, böyle ihtimal dahilinde işleyebileceği bir hiddet emaresine dahi meydan vermeden, O'nu koruyor, muhafaza ediyor ve O'na şöyle diyordu:

"O vakit Allah'tan bir rahmet olarak onlara yumuşak davrandın! Şayet Sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphesiz etrafından dağılıp giderlerdi. Şu halde onları affet; bağışlanmaları için dua et; (umuma ait) işlerde onlarla istişare et. Artık kararını verdiğin zaman da Allah'a dayanıp güven. Çünkü Allah tevekkül sahiplerini sever" (Âli İmran, 3/159).

O öyle saygılı bir insandır ki, Cenab-ı Hakk da O'na böyle ifadelerle hitap etmektedir. Meselâ O'na: "Sen kaba ve öfkeli olma!" demiyor; "Eğer öfkeli ve katı kalpli olsaydın" ki böyle değilsin, diyor.

Farzı muhal öyle olsaydın onlar Senin etrafından dağılır giderlerdi. Onun için Sen, onlara o muallâ edebine göre davran; haşin ve sert olma!..

Böylece Cenab-ı Hakk geleceğe ait bir günahın önüne geçiyor ve Habîbe'ne günah işletmiyor. Bunu kim için yapıyor? Bir cemaatı ilelebed temsil edecek Zât için yapıyor!. O da Kurân'ın emrine uymada öyle hassas davranıyor ki, ileride dahi olsa içine gelebilecek şeyler birden gönlünden zail olup gidiyor.

İş bununla da bitmiyor. Cenab-ı Hakk: "Onları affet ve onlar için istiğfar et! " buyuruyor. Çünkü onların da kendi ulviyetlerine gölge düşürecek hareketlerden kaçınmaları gerekir. Onun için onlar namına Allah'tan mağfiret dile.

Bir de, Sana muhalefet ettiklerinden ötürü, suçluluk ruh haletine girdiler. Bu hâl devam ettiği müddetçe kendilerini hep suçlu kabul edecekler. Öyleyse, onları çağır ve hiçbir şey olmamış gibi onlarla yeniden meşveret et...

Cenab-ı Hakk, en kritik anda, bağırıp çağırmanın beklendiği safhada, Resûlü'nü (sas) öyle bir davranışa zorluyor ki, bir taraftan O'nun geleceğe ait günah işlemesine set çekiyor, diğer taraftan da O'na edebin en mükemmelini öğretiyor. İşte Allah Rasulü (sas) de böyle bir edeble edebleniyor..!

Hz. Enes anlatıyor: On sene Allah Rasulü'ne (sas) hizmet ettim. (Zaten Allah Rasulü'nün (sas) hizmetine girdiğinde de on yaşlarındaydı). Bir defa dahi, yaptığım bir iş için "Neden yaptın?", yapmadığım bir iş için de "Neden yapmadın?" dediğini duymadım. Hatta bir defasında beni bir işe göndermişti. Sokakta oyuna daldım. Aradan ne kadar zaman geçtiğini bilmiyorum. Bir ara arkadan birinin kulağımı tuttuğunu hissettim.. döndüm baktım ki Allah Rasûlü (sas). Yüzünde yine aynı tebessüm. "Hemen gidiyorum, Ya Rasûlallah" dedim ve koşarak bana verdiği işe gittim.

O, Allah (cc) ahlâkıyla ahlâklanmış ve ümmetinin de aynı ahlâkla ahlâklanmasını emir buyurmuştu. Bunu öğreneceğimiz iki ana kaynak vardır; onlar da Kur'ân ve edeb-i Rasûlullah diyeceğimiz Sünnet.

Edep, eğer farzıyla, vacibiyle, sünnet ve müstehabıyla Efendimizin (sas) hayatı seniyyeleri ve bize bıraktıkları en önemli miras da kendi nurlu yaşayışlarıysa, bizim de o edeble edeblenmemiz bir zaruret ve bir mecburiyettir. Tabii ki, farzıyla edeblenmek farz; vacibiyle edeblenmek vacib; sünneti ile edeblenmek sünnet ve müstehabıyla edeblenmek de müstehabtır. Çünkü Allah (cc) O'nu, bize hayatı öğretmesi için göndermiştir. Biz, yemenin, içmenin, yatmanın ve bütün fıtri ihtiyaçlarımızı gidermenin edebini hep O'ndan öğrendik. Hekimlik açısından O'nun dediklerinin hikmet yönleri araştırılabilir ve bu tamamen ayrı ve müstakil bir konudur. Biz mevzûu dağıtmamak için, meselenin o yönüne hiç girmeyeceğiz. Burada üzerinde durduğumuz husus, Allah Rasulü'nün (sas) bizlere her şeyin edebini talim ettiği hususudur.

Biz, bu edebe tam riayette bulunur, ferdî, ailevî ve cemiyet hayatımızı hep o edebe göre tanzim edersek, Kur'ân'ı hayatımıza hayat yapmış oluruz. Böylece de sorudaki "Kimlere ve nasıl edebli davranılır?" kısmı kendiliğinden cevaplanmış olur.

Sahabi, Allah Rasûlü'ne (sas) karşı çok saygılı ve çok edebliydi. O'nu dinlerlerken sanki başlarında kuş varmış da onu kaçırmak istemiyorlarmış gibi, bir hassasiyet ve titizlik içinde dinlerlerdi. O'nu tanıdıkça bu sevgiden kaynaklanan saygıları kökleşiyor ve bilme çapına göre de, saygıları derinlik kazanıyordu. Ekseriyet itibariyle O'na soru sormaya cesaret edemezlerdi. Dışarıdan bir yabancının gelip soru sormasını ve verilen cevabı doya doya dinleme fırsatını bulmayı çok arzu ederler ve böyle bir fırsatı dört gözle beklerlerdi. Efendimizle (sas), şöyle rahat bir iki kelime konuşan sahabi çok azdı. Bu, Efendimiz'in (sas) onlar üzerindeki baskısından ileri gelmiyordu. Belki O'nun mübarek şahsiyetine ait mehabet, ciddiyet ve vakardan kaynaklanıyordu...

Hudeybiye Musalahasında, murahhas, Efendimiz'e (sas) karşı ashabın tavrını görünce, başı dönmüş, şaşırmış ve Mekke'ye dönüp şöyle demişti:

"Ben Kisra saraylarında bulundum. Bizans saraylarında misafir oldum ve nice hükümdarlar gördüm. Bunların içinde, zalim ve müstebitler de vardı. Fakat yüreğinden gele gele hiç kimsenin, ümmetinin Hz. Muhammed'e (sas) saygılı olduğu kadar saygılı olduğunu görmedim. Abdest alırken, ağzının suyunu alıyor, tükürürken o suyun tek damlası dahi yere düşmüyor ve bu mübarek damlacıkları kim alıyorsa kim kapıyorsa yüzüne gözüne sürüyor. (Ah, keşke bulsaydık ve biz de sürseydik. Bilmem ki o pâye bizlere nasip olur mu?) yüzünden sular aşağıya doğru akarken tek katresini yere damlatmıyorlardı."

Dünyayı dirayet ve kiyasetleriyle idare eden bu insanlar arasında öylelerini görüyoruz ki, O'na saygıyla dopdolu ve âdeta kapısında kapıkulu.

Amr b. As, dünyanın belli başlı ve en çaplı siyasîlerinden biriydi. Vefat edeceği an, telaş içinde bir şey çıkardı ve "bunu dilimin altına koyun" dedi. Sordular bu nedir? Cevap verdi: "Allah Rasulü'ne (sas) ait muy-i mübarektir." (Efendimizin mübarek kıllarıdır.) O'nunla hesabı rahat vereceğine inanıyordu.

Hayatında hiç mağlubiyet görmemiş ve İslâm'ın hep yüzünü güldürmüş büyük kumandan Halid b. Velid, Akkad'ın tabiriyle "eşi bulunmaz büyük deha" bir muharebede, başındaki sarık yuvarlanınca, sarığına doğru koşar. Askerler arkasından bağırırlar: "Kumandan düşman saflarına giriyorsun, dikkat et". O, arkasına dahi bakmadan ve gelecek kılıç darbelerine hiç aldırmadan seslenir: "Hayatın da sözü mü olur? O sarığın içinde Efendimiz'in (sas) mübarek kılı var!."

Efendimiz (sas) onların ruhlarına bu derece işlemişti.

O geldiğinde edeble ayağa kalkar ve O oturmadan da kimse yerine oturmazdı. O, kat'iyyen onlardan böyle bir hareket talep etmezdi. Talep şöyle dursun daima ikaz eder ve "Acemlerin ayağa kalktığı gibi siz de ayağa kalkmayın" buyururlardı. Ancak her defasında sahabi, içinden gele gele O'na ayağa kalkar ve bunu da sadece bir vazife telakki ederlerdi.

Hz. Ebu Bekir (ra) ile bir Yahudi arasında münakaşa çıkar. Her ikisi de kendi peygamberinin daha üstün olduğunu söyler. Bir ara Yahudi, Efendimiz (sas) hakkında uygunsuz bir laf söyleyince, Hz. Ebu Bekir (ra) sıddîkiyetinin gereği, Yahudi'ye bir tokat aşk eder. Yahudi, yemez içmez derhal Allah Rasûlü'nün (sas) huzuruna gelerek durumu haber verir. Efendimiz (sas) bu hâdise vesilesiyle ashabına şöyle ferman eder: "Beni Musa'dan (as) üstün tutmayınız. Çünkü haşir için sur üflenince, ilk kalkan ben olacağım. Kalktığımda Hz. Musa'yı (as) Arşın kaideleri altında yalvarırken bulacağım.. Bilemeyeceğim, bu benden evvel bir haşr u neşir midir yoksa tur sâikası bedeli midir?"

Ve yine Kur'ân-ı Kerim'de Cenab-ı Hakk O'na hitaben: "Velâ tekün ke sahib'il-hût" (Sen hut sahibi Yunus gibi olma) (Kalem, 68/48) deyince, hemen ashabının aklına bir peygamber hakkında uygunsuz bir düşünce gelmemesi için "Beni Yunus b. Metta'ya tercih etmeyin" buyurmuşlardır.

Bu da O'nun, peygamberlere karşı edep ve saygısıydı. Cevher kadrini cevherfurûşan olmayan bilmez. Bizler Hz. Musa'yı, Hz. İsa'yı ve diğer bütün peygamberleri nasıl bilip nasıl tanıyacağız! Onlar, Hz. Muhammed'e (sas) sormalıdır ki hakiki cevap alınmış olsun. Efendimizi (sas) de onlara sormalı... Onun içindir ki, Hz. İsa (as), O'nun geleceğini müjdelemeye beş yüz sene evvel başlamış ve "geliyor, geliyor; bütün âlemlerin reisi geliyor" diyerek tebşiratta bulunmuştur. Çünkü onlar O'nun büyüklüğünü biliyorlardı. Fakat Efendimiz (sas) de tevazu kanatlarını yerlere kadar seriyor ve biraz evvel naklettiğimiz sözleri söylüyordu...

Evet, bütün bunlar Aleyhissalatü Vesselâm'ın edebiydi. O bu derece mütevaziydi. Tevazu izhar buyurdukça da Cenab-ı Hakk O'nun derecesini yükseltiyordu. Yüksele yüksele makam-ı Mahmud'a ulaştı. O makam ki, bir insanın, başkalarına el uzatma makamının doruğudur. Bir hususa dikkat çekmek isterim. Makam-ı Mahmud, en geniş manâda muhtaçlara el uzatma makamının en zirvesidir. Zaten ta baştan O'na Muhammed ve Ahmed demişler.. evet O'nun bu makamın sahibi olacağı ta baştan bellidir. İşin başında Cenab-ı Hakk, O'nun bu makamı elde edeceğini bilmiş ve istikbaline bakarak O'na bu isimleri verdirmiştir.

Zaten hiçbir peygambere nasip olmayan paye yine O'na aittir. Her peygamber Cenab-ı Hakk'la vasıtalı veya vasıtasız konuşmuştur. Ama, hiçbir peygamber Efendimizin (sas) serfiraz kılındığı Mirâc'la şereflendirilmemiştir.

Evet, bütün arşı-ferşi velveleye verme, kader kalemlerinin yazışına şahid olma, Cennet ve Cehennemi gezip görme gibi fazîletleri kendinde toplayan tek peygamber, Aleyhissalâtü vesselâm Efendimizdir. Ve işte biz de böyle Mirâc'la şereflendirilmiş O peygamberin ümmetiyiz. O, Miraç seyahatından Rabbimizin bir hediyesi olarak bize turfanda bir hediye getirmiştir. Bu hediye namazdır. Namaz da mü'minin mirâcıdır. Bunu da Cenab-ı Hakk bize en kâmil ve mükemmel manâda ihsan etmiştir.

Burada edebin müşahhasından yani, Efendimiz'in edebinden bahsediyoruz. Sözün akışını bu noktaya getiren sebep ise, sorudaki "Nasıl" a cevap teşkil etmesidir. Aslında bu meselenin nasılını düşünmeye, hiç gerek bile yoktur. Cevap gayet kısa ve nettir: "Allah Rasulü (sas) kime nasıl davranmış ve nasıl davranılmasını istemişse, işte öyle ..." demek yeterlidir.

Durum böyle olunca, insan büyüğüne, mürşidine, muallimine, kumandanına, başındaki âmirine, onlara, kendi hudutları dışında bir pâye vermemek kaydıyla ve onlar da daima hak ölçüsü içinde kaldıkları müddetçe, itaat etmeli, saygı göstermelidir ki, bu da bir edebtir. Ancak edebi tek taraflı düşünmek bir hatadır. Büyüklerin küçüklere ve üsttekilerin de alttakilere karşı bir edep tavrı vardır. Ve zaten hakiki edep bu iki kanadın kendilerine düşen edep vazifesini tam yerine getirmeleriyle mümkündür.

Efendimiz (sas), arkadaşlarıyla beraber yapılması gereken işlerde bizzat aktif olarak çalışırdı. Ev işlerinde de hanımlarına yardım ederdi. Kimseye emr-i vâki yapıp şahsi işlerini gördürmezdi. Belki arkadaşları, O'na ait bir işi yapmak için âdeta birbirleriyle yarışırlardı. Fakat her defasında iş yapmaya ilk teşebbüs O'ndan gelirdi.

Meselâ, bir yolculukta, yemek yapılacaktı. Sahabiden biri, "koyunu kesmek bana ait", dedi. Diğeri "yüzmek de bana ait" deyince, Efendimiz (sas) hemen ayağa kalkıp "odun toplamak da bana ait" buyurdular ve odun toplamaya koyuldular. Hendek kazımın da bizzat bulunduğu, mescid yapımında herkesle beraber kerpiç taşıdığı hepimizin mâlumudur. O, böyle davrandı ve arkadaşlarını da böyle yetiştirdi. Onun içindir ki, Ebu Bekirler, Ömerler, Osmanlar, Aliler (ra), müstesna bir titizlikle, kılı kırk yararak, adalet ölçüsünde yaşayabildiler. Bunu onlara, Muallim ve Mürşitleri olan Allah Rasulü öğretmişti.

Amr b. As'ın (ra) bu mevzuda hassas davranamadığını duyan Hz. Ömer (ra) O'na hitaben şiddetli bir dil kullanıyor ve mektubunda şöyle diyordu: "İnsanlar analarından hür olarak doğdular. Ne zamandan beri onları köle olarak kullanıyorsunuz?!.."

Bu ölçüyü bulabilme de onların, Efendimiz'den öğrendikleri edeble mümkün oluyordu.

Demek oluyor ki, günümüzün ve yarının insanının da önünde bir edep Rehberi vardır. O edebe riayet, ferdin ve cemiyetin kurtuluş beraatı olacaktır. Ancak biz, böyle bir sütunda O'nu tafsilatıyla sunamadığımızdan ötürü üzgünüz. Sunmamız da mümkün değildir. İmkân elverirse, bu mevzuu, müstakil bir eserde ele alıp incelemeyi düşünürüz. Burada sadece mevzûun felsefesine küçük bir işarette bulunmuş olduk.

Bunun ötesinde, O'nun giyim, kuşam, yeme-içme, yatma-kalkma gibi günlük yaşantısı, yüzlerce ciltlik eserlerle anlatılmış ve bize kadar da nakledilip gelmiştir. Mevzûun bu kısmını böyle mümtaz eserlere havâle ile beraber, son olarak şunu da arz etmek istiyoruz: Efendimiz'in (sas) hayatı, fıtratın ayrılmaz bir parçasıydı. O, hayatı en tabii haliyle yaşamıştı. Zaten, her insanın benimseyeceği ideal hayat da işte bu fıtrî ve tabiî hayattır. İnsanlık böyle bir hayatla kurtulacaktır. Sözün başında da dediğimiz gibi, hayatı bütünüyle kuşatan, nizam, intizam ve âhenk bir edebtir. Bu edebin en güzel örneğini de Efendimiz (sas) vermiştir...


.

İslâm'da Okuma ve Yazma Edebi

İslâmiyet her şeyden önce bir “İrfan”, bir “Hayâ”, bir “İffet ve Edep” medeniyetidir. Bundan dolayı, onun metinlerine de Edebiyat denirdi. Şimdi o edebi kaybettik, ismi kaldı. 


Tefsir, hadis ve benzeri İslâm kaynaklarına baktığımızda, oldukça bariz şekilde bir edep gözümüze çarpar. “Allah” lafzının her geçtiği yerde, mutlaka bir övgü, Hz. Peygamber’in ismi zikredildiği yerde bir saygı ve sena sergilenir. Bu mübarek ismin başına “Hazret” demekle, saygı; sonuna “aleyhissalâtu vesselam” demekle “sena” ifadeleri yer alır. Sahabî ve Hak dostları için de değişik saygı ifadeleri kullanılır.

Ehl-i ilim, bizzat Kur’an ve hadislerden gelen bir emirle, bu saygı ifadelerini yazma gayretine girmişlerdir. Yalnız kültürümüzde değil, diğer kültür ve din saliklerinin de saygın insanları ve azizleri için “Holy Man” ve “Saint” (St) gibi tabirleri kullandıklarına çok rastlanır. Mamafih, günümüzde, İslâmî konularda yazıp çizenlerin çoğunda bu hürmet ve saygıyı görmemekteyiz. 

Hâlbuki dilimizi kıpırdatırken, kalemimizi hareket ettirirken, ihsan şuuru içinde, Allah’ın her fiilimizi görmekte olduğu düşüncesiyle, hareket etmemiz gerekmez mi? Kim bilir, yazdığımız yazılarla rahmet umarken, kaç defa ruh-ı Nebî Aleyhissalâtü vesselamı incittik, kaç kez gazab-ı İlahî’yi celbe hazır hale geldik. “Güzel yaptığımızı sandığımız işler kim bilir hep boşa gittiler” (Kehf, 18/104) . Belki de çok geç kaldık. Kim bilir kaç Hak dostu bunları ihmalinden dolayı ihtar aldı. Kaç tanesi rüyalarında uyarıldı. Bir umut, ehl-i vicdanı harekete geçirir düşüncesiyle, metinleri yazma veya okumada, Cenab-ı Allah’a, Hazreti Peygamber aleyhissalâtü vesselama ve diğer din büyüklerine karşı edebin nasıl olması gerektiğini, sıra ile incelemeye çalışacağız.

1. Allah’a Karşı Edep
Kur’an’da Allah Teâla, kendisine karşı nasıl bir edep içinde olmamız gerektiğini bildirmiştir. Zatından bahsederken, Zat-ı Sübhaniyesiyle alay edilme konusunun nakledildiği veyahut bu manayı taşıyan, buna yakın bir anlatım söz konusu olduğu yerlerde, “Sübhanehu”, “Sübhanellah”, “Sübhane Rabbi” ile kendini tenzih eder. 

Zat-ı Zülcelâl, zatından bahsederken, “Bazıları kalkıp: Rahman evlat edindi, iddiasında bulundular. Sübhanehu, (o nasıl söz) Bilakis onların evlat dedikleri melekler O’nun ikram ve takdirine mazhar olmuş kullarıdır.” (Enbiya, 21/26) Burada Allah Celle Celalühu, kendine şirk koşup “Melekler Allah’ın kızlarıdır” diyen müşriklere, örnekte olduğu gibi, cevap vermiyor. Kur’an, ortaya bir cümle-i muterize (parantez cümlesi) girip Allah’ı noksan sıfatlardan beri kıldıktan sonra, konuya devam ediyor.

Melekler, Hz. Âdem’in yaratılış meselesinin içyüzünü öğrenmeye çalışırken (istifsar), hatalarını anlayıp Hak Teâla’ya cevap sadedinde, önce “Sübhansın ya Rab!” deyip, sonra “Senin bize bildirdiğinden başka ne bilebiliriz ki? Her şeyi hakkıyla bilen, her şeyi hikmetle yapan Sensin” dediler. (Bakara, 2/32) Burada yine, Allah’a karşı nasıl bir tavır içinde olmamız, kutsî beyanla öğretilmek istenir. 

Başka bir ayette, muhtaç insanlar onları görüp bir şey istemesinler diye, gece karanlığında bağlarını devşirmek için yola çıkan, vardıklarında bağlarının helâk olduğunu görünce, hatalarını itiraf eden insanların “(Subhanallah) Doğrusu biz (kendi kendimize) yazık etmişiz” (Kalem 68/29) sözlerinde görüldüğü gibi yine edepli ve zarif bir kutsi beyanla, böyle durumlarda nasıl davranılması gerektiği öğretilmiştir. Kur’an’da pek çok yerde bu türden örnekler mevcuttur.

Diğer yandan dilimiz o kadar Allahu Teâla’nın lafızlarıyla meşgul idi ki, kültürümüzde bir şey kafamıza takıldığında “Allahu a’lem”; bir şaşkınlık karşısında “Allah Allah”, “Fe sübhanallah”; bir dehşet karşısında “Aman Allah”; bir işe teşebbüste “Alimallah (Allah biliyor)”; O’na yakışmayan bir söz karşısında “Hâşâ lillah”; bir iş yapacağımız zaman “İnşaallah”, “inşaallahürrahman”, bir işe azmettiğimizde “tevekkeltü allallah” gibi hep O Yüce Yaratıcı’ya atıflarda bulunur, O’nu hatırlar O’nu soluklarız. Hep böyle terkip ve kelimeler, klasik metinlerimizi ve normal konuşmalarımızı süsler dururdu.

Genelde hadis ve tefsir gibi temel İslâm ilimlerine ait kitap ve yazılarda “Lafz-ı Celâl”den (Allah lafzı) sonra, “Celle Celalühü” ve “Azze ve Celle” cümleleri zikredilir. Bazen bunun yerine, “Cenab-ı Hak”, “Zat-ı Bârî”, “Rahim-i Zülcelâl”, “Halik-ı Zülcelâl” vb. kullanılır. Kur’an’da böyle bir tazimin emredilmesine dair, doğrudan bir beyan mevcut değildir. Ancak “Allah’a saygı gösteresiniz” (Fetih 48/9) ve “Gerçek müminler onlardır ki, Allah zikredildiğinde kalpleri ürperir” (Enfal 8/2) mealindeki kutsî beyanlarında olduğu gibi birçok ayet bu konuda bizi edepli ve saygılı olmaya çağırmaktadır. Ayetlerin sonlarında Cenab-ı Hakk’ın isimleriyle biten fezlekeler, her kelam ve sözümüzde, O’nu anlatan bir beyana yer vermemizi, bize örtülü bir şekilde hatırlatmaktadır.. Bununla birlikte ulema, çok derin ve ince bir anlayışın ifadesi olarak Allah’ın namının her geçtiği yerde celle celâlühû demeyi vacip görmemişlerdir. Zira, Allah’a her daim tâzimde bulunmak gibi bir mükellefiyetin altından kalkmak mümkün değildir. 

Allah (cc), Hazreti Peygamber aleyhissalâtü vesselam hakkında, “Peygamber’i, kendi aranızda birbirinizi çağırır gibi çağırmayın.” (Furkan 24/63) buyuruyor. Bununla bir yandan, O’na hitapta veya O’ndan bahis açmada, sadece isminin zikredilmesiyle yetinilmeyip, nübüvvet makamını ifade eden “Resûlullah”, “Resûl-i Ekrem” ve “Peygamber Efendimiz” gibi bir vasfını söylemelerini, bir Kur’an edebi olarak emretmektedir. Diğer yandan da Kendi Zat’ı hakkında aynı saygının gösterilmesini, yine bu ayetle, zarif bir şekilde imâ eder. 

Hazreti Peygamber aleyhissalâtü vesselam, Cenab-ı Hak’kı anlatırken, “Tebâreke ve Teâla” gibi tenzih bildiren cümleleri ekler. (Münzirî, 1, 397) Bu nedenle, Allah’ın ismi bir mecliste her geçtikçe, bir defa onu “Sübhanallah, Tebarekâllah, Celle Celalühû” diyerek, sena etmek gerekir. 

Hadis ve tefsir kitaplarında buna çok dikkat edildiğini görürüz. Yazıda ise “Allah” ismi geçtikten sonra “Celle Celalühû” ve “Azze ve Celle” ifadesi, Türkçe kitaplara “c.c./cc” veya Arapça, Farsça ve Urdca’da ise جل جلاله şeklindedir.

İslâm’ın geldiği günden bu asrın başlarına kadar, her ders ve her yazılı metin, besmele, hamdele ve salvele ile başlardı. Bunlarla başlamayan söz ve iş, hadislerde ifade edildiği gibi, bereketsiz ve sonuçsuz sayılırdı. Bu davranış, dinî ilimlerde olduğu gibi pozitif bilimlerde de böyleydi. Örneğin, Erzurum Kongresi’nin açılışı, besmele, hamdele ve salveleden sonra başlamıştı.

Cenab-ı Peygamber, bir Sahabinin namaz kıldıktan sonra, hamdele ve salvele yapmadan duaya başladığını işitince oradaki Sahabi’ye buyurdular ki: “Bu zat çok acele etti. Şayet duaya başlayacak olursanız, önce Allah’ı sena edin, sonra bana salât ü selam getirin, daha sonra da istediğiniz kadar dua edin.” (Nesefî, Sehv, 48) 

Genelde dillerden düşürmediğimiz bu saygı ve sena ifadeleri şu şekilde özetlenebilir. “Bismillahirrahmanirrahim”, besmele; Rahman’a en sevgili kelimeler “Elhamdülillah” ve “Hamdünlillahi”, hamdele; “sübhanallah” tesbih; Resûlüllah’ın bir nişanesi, “sallalahü aleyhi vesellem” ve “allahümme salli alâ seyydinâ Muhammed”, salvele; Rabbin izzetini ilan eden “Allahü ekber” tekbir; nezd-i ulûhiyette yeryüzünün en güzel kelimesi “la iâhe illallah” tehlil; ve nihayet cennet hazinelerinden bir hazine “Lâ havle velâ kuvvete illâ billâh”, havkala sözcükleriyle tarif edilir.

Bizler de, gerek konuşmalarımızda gerekse yazmalarımızda, Ona bir saygı olarak, Esma-i Hüsna’nın yanı sıra ileri de tablo halinde vereceğimiz isimleri de kullanabiliriz.

2. Peyamber Efendimiz’e Karşı Edep
Hz. Muhammed aleyhissalâtü vesselam, kâinatın ille-i gâiyesidir. Bu nedenle ona “Gaye İnsan” denir. O’nun risaleti, kâinatın yaratılmasına; kulluğu ise, saadet yurdu olan Cennet hayatının açılmasına vesile olacaktır. (Nursî, 1, 31) Hz. Âdem’den asrımıza kadar, belki kıyamete kadar bütün nuranî insanlar, ona tabi olarak, duasına “âmin” derler. Muhammed Ümmeti’nin “salât ü selam” getirmesinin anlamı, onun, “Cennetini ümmetime ver” diye dua etmesine, “Kabul buyur Allahım!” şeklinde küllî bir dua olmaktadır. 

Bundan dolayı, Hazreti Allah, Kur’an’da “Muhakkak ki Allah ve bütün melekleri Peygambere salât ederler. Ey iman edenler! Siz de ona Allah’ın salât ettiği gibi, (İbn Mesud’un kıraatine göre, İbn Atiyye, 4, 398) salât edin ve tam bir içtenlikle selam verin” (Ahzab 33/56) mealindeki ayette, cümle Müslümanları bu duaya “âmin” demeye çağırmaktadır.

Ayette geçen, salât ve selam emri, Cenab-ı Hakk’ın, Yaver-i Ekremi olan Efendimiz’in, nezd-i ulûhiyette ne kadar yüksek bir yeri olduğunun, gökler ötesi âlemde ilanıdır. Makro ve mikro âlemlerde, bütün kâinatta onun üstünlüğü Ezan-ı Muhammedî ile dalga dalga yükselirken her müminin gönlünde ve dilinde salât ü selamla buna alkış tutulur.

Ayette geçen, “salât” kelimesinin birçok anlamı vardır. Söyleyene ve kendisi için söylenene göre anlamları değişir. Binaenaleyh, “salât”, Allah’tan Resûlüllah’a olursa, kavlî olarak “Resûlüllah’a olan rahmet ve rızası”nı ve meleklerin katında onu tebrik ve tazim etmesini ifade eder. Fiilî olarak onun adını ezanla yükselteceğini, getirdiği din-i İslâm’ı bütün dinlere galip edeceğini ve her yerde hâkim kılacağını, getirdiği şeriatına hayat bulduracağını ve payidar edeceğini; ahirette ise ümmeti için şefaatçi kılacağını, ecir ve sevabını bol vereceğini, Makam-ı Mahmud’a yükseltip bütün âlemlerin üstünde bir fazilete nail edeceğini ifade eder. Meleklerin “salât”ı, diğer insanlar için “istiğfar”, Cenab-ı Peygamber için kavlî olarak “fazilet ve methini izhar” ve “risaletini tebrik”, fiilî olarak nusret ve muavenet ifade eder ki Cibril (a.s.), savaşlarda Resûlüllah’a “akdim hayzum” deyip atını şaklatarak ona binlerce melekle yardım etmiştir. (Alusî, 22, 76) Salât, Müslümanlardan Cenâb-ı Peygamber’e olursa kavlî olarak “dua” ve “şefaatini istemek”, fiilî olarak onun emirlerine tâzim” ve “hiç incitmeden teslim olma” anlamını ifade eder.

Salât’ın Cenab-ı Peygamber için bir ayrıcalığı söz konusudur. Zira Allah Teâla, peygamberlerden yalnız Hazreti Muhammed aleyhissalâtü vesselam için salât edilmesini emretmiştir. 

Ayette geçen “selam” kelimesi ise, üç anlama gelir. 1-Noksanlık ve afetlerden selamette kalmak; 2- Korumak, riayet edip gözetmek, kefil olmak, işlerini üzerine almak. Bu manada “selam” Allah’ın isimlerinden biri olur ve Allah, “Selam” ismi ile kime taalluk ederse, o zat, sürekli bereket ve hayır içinde kalır, her türlü kötülüklerden korunur. 3- İnkıyad anlamını taşır. Bu durumda, daha özel bir anlamıyla, selam edilen kimsenin emirlerine uyma ve boyun eğme, ona muhalefet etmeme manasını ihtiva eder. (Kurtubî, 14, 234) 

Salât ü selam söyleme emri böylece mezkûr Ahzab Suresi 56. ayetiyle sabit oldu. Biz bu makalede, salât ü selamı ifade için “salâvat-ı şerife” “salât-i şerife” ve “salât ü selam” tabirlerini kullanacağız. 

Hadislerde Hz. Peygamber için salât ü selam getirme hakkında önemli teşvikler yer alırken, getirmeyenler hakkında ise şiddetli tehditler mevcuttur.

Fahr-i Âlem’in adı her geçtiğinde, getirilen salât ü selamları ulaştıran bir melek, 
salâvat-ı şerife getiren her kişiye Allah’tan mağfiret ister ve bu mağfiret için bütün melekler “âmin” derler. İsmi zikredildikten sonra, salâvat-ı şerife getirmeyen Müslüman için de aynı melek, “Allah seni affetmesin” şeklinde beddua eder ve bu bedduaya, Hak Teâla ve bütün melekler “âmin” derler. Bu konuda hadis kitaplarının “as-salâtü alannebiyy” bablarında, birçok hadis mevcuttur. (Heysemî, 10, 164; Tirmizî, Daavât, 100; İbn Mâce, İkâme, 25; Müsned, 2, 446) 

Sahabîler, Allah’a yapılan dua ve yakarışların, salât ü selam eşliğinde olmadığı müddetçe Sema’ya mahpus kalıp Allah’a ulaşmayacağını önemle belirtmişlerdir. (Kurtubî, 14, 235) Bu cümleden olarak Cenab-ı Peygamber, “Kim bana, salât ü selam’ı yazarak, salâvat getirirse, ismim yazılı kaldığı müddetçe melekler o kimseye dua etmeye devam ederler” (Heysemî, 1, 136) buyurmuşlardır. Salâvat-ı şerife getiren müminleri, kıyamet gününde dillerinden tanıyacağını beyan buyuran Resuller Resulü bunu, müminlerin varlığının zekâtı saymış (İbn Ebi Şeybe, 2, 253) ve kıyamet günü, salâvat-ı şerife getirenleri en evlâ ve en yakın olarak görmüştür. (Tirmizî, Vitr, 349) Bazı alimlere göre, Efendimiz’in nam-ı celîlinin geçtiği her yerde salât ü selam getirmek vaciptir. Özellikle hadis kitaplarında Efendimiz’in her ismi geçişinde salât ü selam vardır. 

3. Selef-i Salihine ve diğer müminlere karşı edep
Başta, “İslâm’da birinci dereceyi kazanan Muhacirler ve Ensar ile onlara güzelce tabi olanlar yok mu? Allah onlardan razı, onlar da Allah’tan razı oldular” (Tevbe, 9/100) ayeti olmak üzere diğer birçok ayet-i kerimede “Allah’ın onlardan razı olduğu” ifade edilmiştir. Bu yüce dini et ve kemikleri üzerine kurup sonra da onun bayram günlerini görmeden geçip giden, İslâm’ın en büyük abideleri, hakka bu kadar yaklaşmış fedakârları için, “Allah onlardan razı olsun” diye dua etmek kadar nazik bir edep yoktur.1 

Kaynaklarımızda, Sahabiye, “radıyallahu anh/anha/anhum” diye övgü ve duada bulunulur. Fakat Resul-i Ekrem’in bir şiârı olan aleyhissalâtü vesselâm kelâmının, O’na ait olması gibi, “radıyallahu anh” terkibi, Sahabeye mahsus bir şiar değildir. Belki Sahabe gibi, veraset-i nübüvvet denilen velâyet-i kübrâda bulunan ve makam-ı rızaya yetişen İmam Ebu Hanife, İmam Şafiî, İmam Malik ve İmam Ahmed; Şah-ı Geylânî, İmam-ı Rabbânî, İmam-ı Gazalî gibi zatlara da denilmeli. Fakat İslâm âlimlerinin geleneğine göre Sahabeye radıyallahu anh, Tâbiîn ve Tebe-i Tâbiîne “rahimehullah”, onlardan sonrakilere “ğaferahullah” ve evliyaya “kuddise sirruhu” denilir. (Ezkâr, s. 106; Nursî, 1, 478) İmam Yafiî, “ğaferehullah”ın günahkâr kimselere söyleneceğini belirtmiştir. (Yafiî, 7, 228) Bazen Sahabe’ye “rahimehullah” tabirinin kullanıldığı da metinlerde göze çarpar.