,.ET-TEYSÎR Fİ’T-TEFSÎR Ömer Nesefî Tefsiri NECMEDDİN ÖMER EN-NESEFÎ 1. Cilt Copyright © Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Her hakkı mahfuzdur. Bütün yayın hakları Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’na aittir. Başkanlığın izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğaltılamaz. T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Süleymaniye Mh. Kanuni Medresesi Sk. No: 5 34116 Fatih / İstanbul Tel.: +90 (212) 511 36 37 Faks: +90 (212) 511 37 00 info@yek.gov.tr www.yek.gov.tr KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Library of Congress A CIP Catalog Record Necmeddin Ömer en-Nesefî et-Teysîr fi’t-Tefsîr, Ömer Nesefî Tefsiri 1. Kur’ân-ı Kerîm, 2. Tefsir, 3. et-Teysîr, 4. Ömer Nesefî, 5. Mâtürîdî, 6. Te’vîlâtü’l- Kur’ân ISBN: 978-975-17-4426-5 (Takım) 978-975-17-4427-2 (1. Cilt) TÜRKİYE YAZMA ESERLER KURUMU BAŞKANLIĞI YAYINLARI: 150 Dinî İlimler Serisi : 27 Kitabın Adı : ET-TEYSÎR Fİ’T-TEFSÎR Ömer Nesefî Tefsiri 1. Cilt Müellifi : Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî es-Semerkandî (ö. 537/1142) Özgün Dili : Arapça Eleştirmeli Metin ve Çeviri : Dr. Muhammed Coşkun Proje Editörü : Dr. Muhammed Coşkun Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri ( Tefsir), Öğretim Üyesi Türkçe Editörü : Dr. Öğr. Üyesi Ercan Alkan Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri (Tasavvuf), Öğretim Üyesi Arapça Editörü : Dr. Öğr. Üyesi Ali Benli Marmara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri ( Arap Dili ve Belagatı), Öğretim Üyesi Son Okuma : Ahmet Ali Balcı, Selahaddin Cimitoğlu, Zeynep Altıner Yapım : Yüksel Yücel Baskı : Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş. Dudullu OSB 1. Cadde No. 16 Ümraniye / İstanbul Tel: 444 44 03 www.bilnet.net.tr / Sertifika No. 42716 Baskı Yeri ve Yılı : İstanbul 2019 Baskı Miktarı : 1. Baskı, 1500 adet ET-TEYSÎR Fİ’T-TEFSÎR Ömer Nesefî Tefsİrİ (İnceleme - Eleştİrmelİ Metİn - ÇEVİRİ) 1. CİLT NECMEDDİN ÖMER EN-NESEFÎ (ö. 1142) Eleştirmeli Metin ve Çeviri Muhammed Coşkun Editör Muhammed Coşkun TAKDİM İnsanlık tarihi, akıl ve düşünce sahibi bir varlık olan insanın kurduğu medeniyetleri, medeniyetler arasındaki ilişkileri anlatır. İnsan, zihnî faaliyetlerde bulunma kabiliyetiyle bilim, sanat ve kültür değerleri üretir, ürettiği kültür ve düşünce ile de tarihin akışına yön verir. Medeniyetler, kültürler, dinler, ideolojiler, etnik ve mezhebî anlayışlar arasındaki ilişkiler kimi zaman çatışma ve ayrışmalara, kimi zaman da uzlaşma ve iş birliklerine zemin hazırlamıştır. İnsanların, toplumların ve devletlerin gücü, ürettikleri kültür ve medeniyet değerlerinin varlığıyla ölçülmüştür. İnsanoğlu olarak daha aydınlık bir gelecek inşâ edebilmemiz, insanlığın ortak değeri, ortak mirası ve ortak kazanımı olan kültür ve medeniyet değerlerini geliştirebilmemizle mümkündür. Bizler, Selçuklu’dan Osmanlı’ya ve Cumhuriyet’e kadar büyük devletler kuran bir milletiz. Bu büyük devlet geleneğinin arkasında büyük bir medeniyet ve kültür tasavvuru yatmaktadır. İlk insandan günümüze kadar gök kubbe altında gelişen her değer, hakikatin farklı bir tezahürü olarak bizim için muteber olmuştur. İslam ve Türk tarihinden süzülüp gelen kültürel birikim bizim için büyük bir zenginlik kaynağıdır. Bilgiye, hikmete, irfana dayanan medeniyet değerlerimiz tarih boyunca sevgiyi, hoşgörüyü, adaleti, kardeşlik ve dayanışmayı ön planda tutmuştur. Gelecek nesillere karşı en büyük sorumluluğumuz, insan ve âlem tasavvurumuzun temel bileşenlerini oluşturan bu eşsiz mirasın etkin bir şekilde aktarılmasını sağlamaktır. Bugünkü ve yarınki nesillerimizin gelişimi, geçmişimizden devraldığımız büyük kültür ve medeniyet mirasının daha iyi idrak edilmesine ve sahiplenilmesine bağlıdır. Felsefeden tababete, astronomiden matematiğe kadar her alanda, Medine’de, Kahire’de, Şam’da, Bağdat’ta, Buhara’da, Semerkant’ta, Horasan’da, Konya’da, Bursa’da, İstanbul’da ve coğrafyamızın her köşesinde üretilen değerler, bugün tüm insanlığın ortak mirası hâline gelmiştir. Bu büyük emanete sahip çıkmak, bu büyük hazineyi gelecek nesillere aktarmak öncelikli sorumluluğumuzdur. Yirmi birinci yüzyıl dünyasına sunabileceğimiz yeni bir medeniyet projesinin dokusunu örecek değerleri üretebilmemiz, ancak sahip olduğumuz bu hazinelerin ve zengin birikimin işlenmesiyle mümkündür. Bu miras bize, tarihteki en büyük ilim ve düşünce insanlarının geniş bir yelpazede ürettikleri eserleri sunuyor. Çok çeşitli alanlarda ve disiplinlerde medeniyetimizin en zengin ve benzersiz metinlerini ihtiva eden bu eserlerin korunması, tercüme ya da tıpkıbasım yoluyla işlenmesi ve etkin bir şekilde yeniden inşâ edilmesi, Büyük Türkiye Vizyonumuzun önemli bir parçasıdır. Bu doğrultuda yapılacak çalışmalar, hiç şüphesiz tarihe, ecdadımıza, gelecek nesillere ve insanlığa sunacağımız eserleri üretmeye yönelik fikrî çabaların hasılası olacaktır. Her alanda olduğu gibi bilim, düşünce, kültür ve sanat alanlarında da eser ve iş üretmek idealiyle yeniden ele alınmaya, ilgi görmeye, kaynak olmaya başlayan bu hazinelerin ülkemize ve tüm insanlığa hayırlar getirmesini temenni ederim. Aziz milletimiz, bu kutsal emaneti yücelterek muhafaza etmeyi sürdürecektir. Recep Tayyip Erdoğan Cumhurbaşkanı İÇİNDEKİLER TAKDİM 4 GİRİŞ 9 Ömer Nesefî: Hayatı ve Eserleri 9 Hayatı 9 Eserleri 10 et-Teysîr fi’t-Tefsîr: Literatür ve İçerik Müellife aidiyeti 14 Nüshalar 14 Özellikleri 16 Biçim Özellikleri Metin İçi Yapı/Tasnif Sistemi 17 Atıflar ve Kaynaklar 20 İçerik Yöntem ve Kavramlar 24 Tefsir Edebiyatındaki Yeri et-Teysir’in Geriye Dönük İrtibatları 29 et-Teysîr’in Dönemi Açısından Konumu 30 et-Teysîr’in Sonraki Dönem Tefsir Literatürüne Etkisi/Katkısı 31 Çağdaş Çalışmalarda et-Teysîr 33 KAYNAKLAR 37 ET-TEYSÎR Fİ’T-TEFSÎR [MÜELLİFİN MUKADDİMESİ] 60 [ İsti‘âze Bahsi] 76 FÂTİHA SÛRESİ 142 Rahmân ve rahîm oln Allah’ın adıyla 142 [Fâtiha Sûresinin Nüzûl Sebebi] 144 [Fâtiha Sûresinin İsimleri] 148 [Fâtiha Sûresinin Fazileti] 162 BAKARA SÛRESİ 282 ARAPÇA KAYNAKÇA 1188 DİZİN 1220 ÖMER NESEFÎ: HAYATI VE ESERLERİ Hayatı Tam adı Ömer b. Muhammed b. Ahmed b. İsmâîl b. Muhammed b. Ali b. Lokmân şeklindedir. en-Nesefî en meşhur nisbesidir, bunun yanı sıra Semerkant’ta yaşamış ve orada vefat etmiş olması nedeniyle kendisine es-Semerkandî de denilmektedir. Meşhur künyesi Ebû Hafs’tır. Müfti’s-sekaleyn ve Sâhibü’l-akāid şeklinde lakapları bulunmakla birlikte en yaygın lakabı Necmüddîn’dir. 461/1068 yılında Nesef (Nahşeb) şehrinde doğmuş, orada çok sayıda âlimden dersler alarak yetişmiştir. Bunlar arasında öncelikli olarak Nesefî’nin kendisinden Hanefî fıkhını öğrendiği Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî (ö. 494/1100) sayılabilir. Ayrıca İshâk b. Muhammed en-Nevhî (en-Nûhî) en-Nesefî (ö. 481/1088), Ahmed b. el-Hasen el-Hâdimî en-Nesefî (ö. 513/1119), Hüseyin b. Ali el-Kâşgarî (ö. 484/1091), Hasen b. Ahmed es-Semerkandî (ö. 491/1097) ve Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin torunlarından olan Ali b. Hasen el-Mâtürîdî (ö. 511/1117) gibi isimler de hocaları arasında yer almaktadır. Metinlerinin yanı sıra ders aldığı hocaları da onun ilmî şahsiyeti hakkında fikir vericidir. Hocaları arasında Hanefî fakihleri ve Mâtüridî kelâmcıları yer aldığı gibi talebeleri arasında da Hanefî fıkıh literatürünün önemli metinlerinden biri kabul edilen el-Hidâye’nin müellifi Burhânüddîn el-Merginânî (ö. 593/1197) yer almaktadır. Ayrıca Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Ömer el-Âkilî, Muvaffakuddin Ahmed b. Muhammed el-Hârizmî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Belhî ez-Zâhîr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Abdülcelîl es-Semerkandî, Ahmed b. Mûsâ el-Keşşenî, Burhâneddin Muhammed b. Hasan el-Kâsânî ve oğlu Ebü’l-Leys Ahmed b. Ömer en-Nesefî gibi isimler de onun talebeleri arasında zikredilir.1 Karahanlılar döneminde Mâverâünnehir bölgesinde yaşamış olan Ömer Nesefî, kelâm, fıkıh, usûl ve tefsir başta olmak üzere pek çok alanda behre 1 Bkz. Ebü’l-Fidâ Zeynüddîn Kāsım b. Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, ( Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992), s. 219 vd; Abdülkādir b. Muhammed b. Nasrullâh b. Sâlim İbn Ebi’l-Vefâ, el-Cevâhirü’l-Mudiyye fî Tabakāti’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hülv, (Kāhire: Dâru Hicr, 1413/1993), 2: 658; İsmâil b. Muhammed Emin el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn: Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951), 1: 783. GİRİŞ 10 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri sahibi çok yönlü bir ilmî kişiliğe sahiptir. Bu hususu eserlerinin çeşitliliğinde ve muhtevasında gözlemlemek mümkündür. Mekke’de bulunduğu bir dönemde Zemahşerî’yi (ö. 538/1144) ziyaret etmek istediği ve aralarında ilginç bir diyalog geçtiği anlatılır. Anlatıya göre Nesefî, Zemahşerî’nin kapısına vardığında Zemahşerî, Nesefî’ye kim olduğunu sorar, o da “Ömer” cevabını verir. Bunun üzerine Zemahşerî insarif! (Git!) diye karşılık verir. Nesefî insarif ifadesinin hem “Git!” anlamına hem de “ İ‘rab kurallarına tâbi ol, munsarif ol!” anlamına geldiğini fark edip “Ömer munsarif olmaz (Ömer çekip gitmez) Ömer ismi gayr-ı munsarıftır.” cevabını verir. Zemahşerî ise “izâ nükkire yensarif (Tanınmaz ise çekip gider, Ömer kelimesi nekre olarak kullanılınca munsarıf olur.)” cevabını verir.1 Ancak bu anekdota rağmen Nesefî ve Zemahşerî’den herhangi birinin, eserlerinde diğerine atıf yaptığı bilinmemektedir. 12 Cemâziyelevvel 537 (3 Aralık 1142) tarihinde Semerkant’ta vefat etmiştir.2 Eserleri 1. Akāidü’n-Nesefî: Ömer Nesefî’nin en çok şöhret bulmuş eseri olup Ehl-i Sünnet’in Mâtürîdiyye ekolünün kelâm/itikat alanındaki görüşlerini derli toplu ve öğretici bir şekilde sunan kısa bir risâledir. Eserin fakih olarak tanınan Ömer Nesefî’ye değil, kelâmcılığıyla meşhur Burhâneddin en-Nesefî’ye ait olduğunu savunanlar olmuşsa da risâlenin ilk şârihi olan Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) yanı sıra Kâtib Çelebi, Bağdatlı İsmâil Paşa, Wensinck ve Brockelmann gibi pek çok âlim ve araştırmacı arasındaki yaygın kanaat, eserin Ömer Nesefî’ye ait olduğu yönündedir.3 Başta Sa‘deddin et- Teftâzânî olmak üzere pek çok âlim tarafından şerh edilmiş, asırlar boyunca medreselerde okutulmuştur.4 1 Şemseddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvûdî, Tabakātü’l-Müfessirîn, (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983), 2: 8; İbn Ebi’l-Vefâ, el-Cevâhirü’l-Mudiyye, 2: 658; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Ayşe Hümeyra Aslantürk, “ Necmeddin Nesefî”, DİA (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006), c. 32, s. 571. 2 Kāsım b. Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, s. 220; Ahmed b. Mustafa b. Halil Taşköprüzâde, Miftâhu’s-Sa‘âde ve Misbâhu’s-Siyâde, (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985), 1: 124; İbn Ebi’l-Vefâ, el-Cevâhirü’l-Mudiyye, 2: 658; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Aslantürk, “Nesefi”, 32: 571. Taşköprüzâde, Nesefî’nin vefat tarihini h. 538 olarak vermekte ve Zemahşerî ile aynı sene vefat ettiklerini ifade etmektedir. 3 Mustafa b. Abdullâh Hacı Halife Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, nşr. Şerafettin Yaltkaya-Rafet Bilge, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941), 2: 1145; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Yunus Şevki Yavuz, “ Akāidü’n-Nesefî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1989), 2: 217-218. 4 Kāsım b. Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, s. 220; Kâtib Çelebi Keşfü’z-Zunûn, 2: 1144; Aslantürk, “ Necmed- et-Teysîr fi’t-Tefsîr 11 2. el-Manzûmetü’n-Nesefiyye: Hanefî fıkhına dair özet bir metin olan bu kitap, fıkıh tarihinde kaleme alınmış ilk manzum eser olma özelliğine sahiptir. Ayrıca Ebû Hanîfe, Muhammed b. Hasan, Ebû Yûsuf, Züfer b. Hüzeyl ile Şâfiî ve Mâlik’in görüşlerini içermesi itibariyle mezhepler arası görüş farklılıklarını ele alan hilâfiyat literatürünün de ilk örnekleri arasında gösterilir.1 Muhtevasının özlü oluşu, tertibi ve dilinin sadeliği dolayısıyla medreselerde ders kitabı olarak uzun süre okutulmuş, Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Alâeddin el-Üsmendî ve Ebü’l-Velîd İbnü’ş-Şıhne gibi isimlerin de aralarında bulunduğu çok sayıda âlim tarafından şerh veya ihtisar edilmiştir.2 3. el-Ekmelü’l-Atvel: Müellifin et-Teysîr’de de zaman zaman atıf yaptığı bu eseri, et-Teysîr’e oranla daha hacimli bir tefsir olup3 Kahire Hidîviyye Kütüphanesi’nde nüshaları mevcuttur. Eser Sabâh Tantâvî Abdülhamîd Abdülmün‘im, Muhammed Abdülmün‘im Harîbe, Azze Ahmed Abdurrahman, Hatice Ali Hasen Ebü’s-Suud, Sümeyye Sâbit Ahmed Mehrân, Sabra el-Hüseynî, Hindiyye Ahmed Muhammed Âmir, Meryem Abdülhamîd Muhammed ve Muhammed İbrâhim eş- Şâfiî gibi isimler tarafından bölümler hâlinde 1992 yılından itibaren Ezher Üniversitesi Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye’de tez olarak neşre hazırlanmaktadır.4 4. Kitâbü’l-Beyân an Garîbi’l- Kur’ân: 18 varaktan oluşan kısa bir Garîbü’l- Kur’ân metnidir. Matla‘u’n-nücûm koleksiyonu içerisinde yer alan ve medresede okutulmak üzere yazıldığı anlaşılan bu metin, yakın zamanda yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir.5 5. el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkand: Mâverâünnehir âlimlerinin biyografilerini konu edinen bu eserin yirmi ciltten meydana geldiği söylense de günümüze sadece bir ciltlik kısmı ulaşmıştır.6 din Nesefî”, 32: 572. 1 Ferhat Koca, “ el-Manzûmetü’n-Nesefiyye”, DİA (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003), 28: 34. 2 Kāsım b. Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, s. 220; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1867; Aslantürk, “ Necmeddin Nesefî”, 32: 572. 3 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 117. 4 http://www.quran-c.com/display/Disptitle.aspx?UID=25798&CID=148 (Erişim tarihi: 26.04.2019). 5 Bkz. Huzeyfe Kocabaş, Ömer Nesefi ve Kitâbü’l-Beyân an Ğarîbi’l- Kur’ân Adlı Eseri: Metin ve İnceleme, (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2018). 6 Bu cildin pek çok baskısı yapılmıştır. Yusuf el-Hâdi tahkiki ile (Tahran: Mir’âtü’t-Türâs, 1999) ve Nazar Muhammed el-Faryâbî (Riyâd: Mektebetü’l-Kevser, 1412/1991) tahkiki ile yapılan baskıları yaygındır. 12 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri 6. Tılbetü’t-Talebe: Fıkıh terimleri sözlüğüdür.1 Çok sayıda yazma nüshası bulunan eserin birçok baskısı yapılmıştır. 7. Fetâvâ Necmiddîn: Nesefî’ye ait fetvaların derlemesi olup Ebü’l-Hasan Necmeddin Atâ b. Hamza es-Suğdî tarafından derlenmiştir.2 8. Tuhfetü’l-Mülûk: Hanefî fıkhına göre yazılmış muhtasar bir ilmihal kitabıdır.3 9. Şerhu Medâri’l-Usûl: Ebü’l-Hasan el-Kerhî’nin el-Usûl adlı risâlesinin kısa bir şerhidir. Birçok yazması mevcuttur.4 10. Zelletü’l-Kārî: Birkaç varaktan müteşekkil küçük bir risâledir.5 Fermân İsmâil ed-Deylemî tarafından tahkikli neşri yapılmıştır.6 11. Tatvîlü’l-Esfâr li-Tahsîli’l-Ahbâr: Nesefî bu eserde 550 hocasından rivayette bulunmuştur.7 12. Tefsîr-i Nesefî: Farsça Kur’ân meâli mahiyetinde bir eser olup Azîzullah Cüveynî tarafından 2 cilt halinde neşredilmiştir.8 13. Risâle fî Beyâni Mezâhibi’t-Tasavvuf: Yazma nüshalarında farklı isimlerle kaydedilen bu risâle Ali Ekber Ziyâî tarafından neşredilmiş,9 Süleyman Uludağ tarafından da Türkçeye tercüme edilmiştir.10 14. Matla‘u’n-Nücûm ve Mecma‘u’l-Ulûm: 11 Ansiklopedik bir eser olup dinî ilimler yanında tabiî ve riyâzî ilimler, dil, edebiyat, tarih gibi konuları kapsayan elli yedi bölümden oluşmaktadır. Eser Taşkent Ebu Reyhan Biruni 1 Kāsım b. Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, s. 219; Kâtib Çelebi Keşfü’z-Zunûn, 2: 1144. 2 Süleymaniye Kütüphanesi, Fâtih, nr. 2345; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1230. 3 Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 969, Yazma Bağışlar, nr. 1963; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2165. 4 Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2003; Esad Efendi, nr. 669, vr. 61-67, nr. 3808, vr. 135-136, nr. 3583, vr. 19-22. 5 Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1532, 1598; Esad Efendi, nr. 692, 3541; Fâtih, nr. 5427. 6 Fermân İsmail İbrahim ed-Deylemî, “ Zelletü’l-Kārî li’ş-Şeyh Ebî Hafs ‘Umer b. Muhammed en-Nesefî: Dirâse ve Tahkīk”, Mecelletü’l-‘Ulûmi’l-İslâmiyye, 9/1, (1432/2011), 2: 361-420. 7 Kāsım b. Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, s. 220; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 415. 8 Ömer en-Nesefî, Tefsîr-i Nesefî, nşr. Azîzullah Cüveynî, (Tahran: İran Kültür Vakfı Yayınları, 1974- 1975) c. 2. 9 Bkz. Ömer en-Nesefî, “Risâle fî beyâni mezâhibi’t-tasavvuf”, nşr. Ali Ekber Ziyâî, et-Türâsü’l-Arabî, 46/12 ( Dımaşk: İttihâdu’l-Kitâbi’l-Arabî, 1412/1992), s. 133-141. 10 Bkz. Ömer en-Nesefî, “Risâle fî beyâni mezâhibi’t-tasavvuf”, çev. Süleyman Uludağ, Diyanet Dergisi, 18/3 (1979) s. 167-173. 11 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1602; Seyyit Ekber Muhammadaminov, “Matla‘ al-Nujum wa Majma‘ al-‘Ulum by Abu Hafs ‘Umar al-Nasafi as a Sample of Guidance Manual at the Time of Qarakhanids”, Manuscripta Orientalia, 21/2 (December/Aralık, 2015), s. 20-31. et-Teysîr fi’t-Tefsîr 13 Şark Yazma Eserler Merkezine (al-Beruni Center for Oriental Manuscripts) bağlı olan Taşkent Devlet Şark Çalışmaları Enstitüsünde (Tashkent State Institute of Oriental Studies) 1462 demirbaş numarasında kayıtlıdır. Eser P. G. Bulgakov (1927-1993) tarafından gün yüzüne çıkarılmış olmakla birlikte,tıpkıbasımı 2015 yılında Seyyit Ekber Muhammadaminov tarafından, geniş bir indeks ile gerçekleştirilmiştir.1 Muhammadaminov neşrinde, metinde 56 ayrı bölüm bulunmaktadır ki bunlardan 40’ı Ömer Nesefî’ye, 16’sı başka isimlere aittir. Yukarıda bahsi geçen Kitâbu’l-Beyân an Garîbi’l- Kur’ân isimli kısa eser de bu 40 bölümden biridir. Bunların yanı sıra 15. el-Yevâkīt fi’l-Mevâkīt, 2 16. Kalâ’idü’l-Ferâid fî Şerhi Kaydi’l-Evâbid, 3 17. Haşrü’l-Mesâil ve Kasrü’d-Delâil, 4 18. Minhâcü’d-Dirâye fi’l-Fürû‘, 5 19. Nazmü’l-Câmi‘i’s-Sagīr, 6 20. Ta‘dâdü Şüyûhi Ömer, 7 21. ed-Dâ ir fi’l-Fıkh, 22. el-Münebbihât, 8 23. el-Hasâil fi’l-Mesâil, 9 24. Târîhu Buhârâ, 10 25. el-İş‘âr bi’l-Muhtâr mine’l-Eş‘âr, 11 26. Ucâletü’l-Hasbî bi-Sıfati’l-Mağribî, 12 27. Meşâri‘u’ş-Şârî, 28. el-İcâzâtü’l-Müterceme bi’l-Hurûfi’l-Muceme, 29. en-Necâh fî Şerhi Ahbâri Kitâbi’s-Sıhâh, 13 30. Ba‘sü’r-Regāib li-Bahsi’l-Garâib, 31. el-Cümelü’l- Me’sûre, 14 32. Kitâb fî Ecnâsi’l-Fıkh, 15 33. el-Hasâil fi’l-Furû‘, 16 34. De‘avâtu’l-Müsteğfirîn, 17 35. el-Fetâvâ en-Nesefiyye18 gibi pek çok eserinin ismi de zikredilebilir. 1 Kocabaş, Ömer Nesefi, s. 40. 2 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 2054. 3 Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, nr. 980. 4 Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, nr. 1036, Şehid Ali Paşa, nr. 764; Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, nr. 720, 721, 835. 5 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1871; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Aslantürk, “Nesefi”, 32: 573. 6 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 563; Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Dâvûdî, Tabakātü’l-Müfessirîn, s. 306; Taşköprizâde, Miftâhu’s-Sa‘âde, 1: 123; Aslantürk, “Nesefi”, 32: 573. 7 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 418. 8 Carl Brockelmann, Geschicte der Arabischen Litteratur Supplmentband, (Leiden: Brill, 1937-1942), 1: 762. 9 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 668. 10 Bağdadi, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Aslantürk, “Nesefi”, 32: 573. 11 Bağdâdî, Hediyyetü’l-Ârifîn, 1: 783; Aslantürk, “Nesefi”, 32: 573. 12 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1125. 13 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1929. 14 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 602. 15 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 11. 16 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 706. 17 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 1: 756. 18 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, 2: 1230. 14 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri et-Teysîr fi’t-Tefsîr: Literatür ve İçerik Müellife aidiyeti Tahkik ve tercümesini sunduğumuz, tam ve hacimli bir tefsir olan et-Teysîr fi’t-Tefsîr’in Ömer Nesefî’ye aidiyeti konusunda literatürde herhangi bir tartışmanın varlığı bilinmemektedir. Ömer Nesefî’nin hayatta olduğu dönemde talebesi tarafından yazılan ve -ana nüsha olarak tercih ettiğimiz- Manisa İl Halk Kütüphanesi, 66/1-4 numarada kayıtlı bulunan nüshada müstensih her cildin başında ve sonunda metnin Ömer Nesefî’ye aidiyetini gösteren açık ifadelere yer vermiştir. Benzer kayıtlar incelediğimiz diğer nüshalarda da mevcuttur. Bunun yanı sıra et-Teysîr’in pek çok yerinde Ömer Nesefî, diğer eserlerine atıf yapmaktadır. Nüshalar et-Teysîr’in günümüze ulaştığı bilinen yüz civarında nüshası yazma eser kataloglarında kayıtlıdır.1 Büyük çoğunluğu ülkemiz kütüphanelerinde bulunan bu nüshalar içerisinde metnin tamamını ihtiva eden (eksiksiz) 19 nüsha vardır.2 Bunlara ilâve olarak yurt dışındaki kütüphanelerde de pek çok nüsha mevcuttur.3 En erken tarihli nüsha Manisa İl Halk 1 Nüshaların tam listesi ve tavsifleri hakkında geniş bilgi için bkz. Müessesetü Âli’l-Beyt, el-Fihristü’ş-Şâmil li’t-Türâsi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-Mahtût: Ulûmu’l- Kur’ân, Mahtûtâtu’t-Tefsîr ve Ulûmuh, (Ammân: el-Mecme‘u’l-Melekî li-Buhûsi’l-Hadârati’l-İslâmiyye, 1989), 1: 152-154; Ali Şevvâh İshâk, Mu‘cemu Musannefâti’l-Kur’âni’l- Kerîm, (Riyâd: Dâru’r-Rufâ‘î, 1403/1983), 2: 193 vd; Ayşe Hümeyra Aslantürk, Ebu Hafs Ömer en-Nesefi’nin et-Teysir fi’t- Tefsir Adlı Eserinin Tahlili ve el-Bakara Suresi’nin Tenkidli Neşri, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1995), s. 34-77; Ahmet Balaban, Necmuddin Ömer b. Muhammed en-Nesefi’nin et-Teysir fi’t- Tefsir İsimli Eserinin Edisyon Kritiği ve Tahlili (Ali İmran Suresi), (Yüksek Lisans Tezi, Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2018), s. 34-39. 2 Manisa İl Halk Kütüphanesi, nr. 66/1-4 (İstinsah tarihi: h. 522-524); Süleymaniye, nr. 93 (İstinsah tarihi: h. 523? -Bu nüshanın ferâğ kaydında h. 522-524 tarihine yer veriliyor olmakla beraber, bu kaydın, Manisa nüshasındaki ifadenin tekrarı olduğu açıktır, çünkü hem yazı tarzından hem tezyin/tezhip özelliklerinden, bu nüshanın geç döneme ait olduğu kolaylıkla anlaşılabilmektedir. Manisa nüshasından çoğaltıldığı anlaşılan nüshada, istinsah sürecinde çokça yazım yanlışı yapıldığı görülebilmektedir. Bu nedenle tahkikte dikkate alınmamıştır.-) Mahmutpaşa, nr. 57-58 (İstinsah tarihi: h. 823); Turhan Vâlide, nr. 15 (İstinsah tarihi: h. 847); Laleli, nr. 144-146 (İstinsah tarihi: h. 855); Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, nr. 88 (İstinsah tarihi: h. 860); Murad Molla, nr. 78-79 (İstinsah tarihi: h. 865); Turhan Vâlide, nr. 16 (İstinsah tarihi: h. 869); Atıf Efendi, nr. 156-159 (İstinsah tarihi: h. 874); Carullah Efendi, nr. 140 (İstinsah tarihi: h. 875); İstanbul Üniversitesi, nr. A 3198 (İstinsah tarihi: h. 887); Hazret-i Hâlid, nr. 10-13 (İstinsah tarihi: h. 904-906); Ayasofya, nr. 96-97 (İstinsah tarihi: h. 973); Ayasofya, nr. 94-95 (İstinsah tarihi: h. 1127); Reisülküttâb, nr. 41-42 (İstinsah tarihi: h. 1156-1159); Hamidiye, nr. 63 (İstinsah tarihi: h. 1167); Hamidiye, nr. 64 (İstinsah tarihi: h. 1169); İstanbul Üniversitesi, nr. A 4972 (İstinsah tarihi: h. ?); Koca Râgıp Paşa, nr. 74/99 (İstinsah tarihi: h. ?). 3 Örnek olarak: Özbekistan Akademi (Taşkent), nr. 3150 (İstinsah tarihi: h. 646); Berlin Devlet, nr. 41/ Mf 767 (İstinsah tarihi: h. 650); Yehuda (Boston), nr. 328 1/3675 (İstinsah tarihi: h. 728); Chester et-Teysîr fi’t-Tefsîr 15 Kütüphanesi, 66/1-4 numarada kayıtlıdır. 4 ciltten oluşan ve 524/1129 tarihinde yazımı tamamlanan bu nüshanın sonunda müellifin bu tefsiri yazdırma (imlâ) işlemini 523/1128 tarihinde bitirdiği, fakat nüshayı kaleme alan Ebü’l-Hasen Ali b. Abdülmelik b. Ebü’n-Nasr es-Semerkandî’nin geçirdiği bir hastalık nedeniyle yazımın tamamlamasının bir yıl geciktiği kaydedilir. Üçüncü cildin sonundaki kayıtta ferâğ tarihi olarak 523/1128 tarihi verilmektedir. Anlaşılan müstensih son cildi yazmadan önce hastalanmış ve metni ancak bir yıl sonra tamamlayabilmiştir. Tefsirin sonunda müellifin bizzat kendisinin ferâğ kaydı sadedinde ve “hâzâ min nazmihi fî zikri hatmihi (İşbu satırlar müellifin bu eserin tamamlanışına dair kendi beyitleridir).” şeklinde başlıklandırılmış manzum bir bölüm bulunmaktadır ve bu bölümde tefsirin tamamlanış tarihinin 523/1128 olduğu ifade edilmektedir. Bu kayıtlar söz konusu nüshanın en azından ilk üç cildinin 537/1142 tarihinde vefat etmiş olan müellifin hayatı esnasında ve talebesi tarafından, bizzat kendi huzurunda, kendisi tarafından imlâ ettirilerek yazılmış olduğunu, son cildin ise müstensih/talebe tarafından bir sene sonra tamamlandığını göstermektedir. Nüshanın ilk cildinde Sultan II. Bayezid’in ve Kanûnî Sultan Süleyman’ın mührü bulunmaktadır. Özellikle ilk üç cildi oldukça okunaklı olan nüshada hatalı yazılmış kelime yok denecek kadar azdır. Hatalı yazımların hâmişinde de tashih kayıtları bulunmaktadır. Tashih kayıtlarının yanı sıra metnin kenarlarında sıklıkla açıklayıcı notlar eklenmiştir ki bütün bunlar bu nüshanın özellikle Anadolu’ya intikalinden sonra âlimler arasında tedavülde olduğunu, çokça okunduğunu göstermektedir. Yapılan bütün çalışmalarda bu nüsha esas kabul edilmektedir. Bizim çalışmamızda da ana nüsha olarak bu nüsha tercih edilmiştir. İkinci önemli nüsha Süleymaniye Kütüphanesi, Mahmutpaşa, 57-58 numarada kayıtlı 2. ciltten müteşekkil nüshadır. Abdülhak b. Bahaüddîn tarafından 823/1420 tarihinde Semerkant’ta Zahîrüddîn el-Merginânî mescidinde istinsah edildiği kaydedilen ve pek çok yerinde mukabele ve tashih kayıtları bulunan bu önemli nüsha bugüne kadar yapılan çalışmalarda fark Beatty (Dublin), nr. 5104 (İstinsah tarihi: h. 887); Mahmudiye ( Medine), nr. 101-104 (İstinsah tarihi: h. 893-899); Rambor ( Hindistan), nr. 412 M 2218 (İstinsah tarihi: h. 979). 16 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri edilmemiş veya dikkate alınmamış görünmektedir. Nüsha, eserin Anadolu’ya intikalinden önce yazılmış olup ülkemiz kütüphanelerindeki nüshalar arasında Manisa nüshasından sonra en eski tarihli nüshadır. Ayrıca kenarlarında çok sayıda not bulunan bu nüshanın pek çok âlim tarafından okunup okutulduğu anlaşılmaktadır. Nitekim nüsha karşılaştırması neticesinde, ana nüshanın ardından, yazım yanlışlarının en az bu nüshada bulunduğunu söylemek mümkündür. Bu iki önemli nüsha dışında Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Vâlide koleksiyonunda bulunan 15 ve 16 numaralı nüshalar da bu çalışmada nüsha mukayesesi için esas alınmıştır. Turhan Vâlide, 15 numarada kayıtlı nüsha 847/1443 tarihinde Muhammed b. Muhammed el-Bemhâv tarafından istinsah edilmiş olup 522 varaktan müteşekkil tek nüshadır. Başında ve sonunda Sultan IV. Mehmed’in ve annesi Hatice Turhan Vâlide Sultan’ın vakıf mühürleri yer alan nüsha pek çok yerde harekelenmiş olmakla birlikte hem yazım hem harekeleme açısından sıklıkla yanlışlıklara rastlanmaktadır. Turhan Vâlide, 16 numarada kayıtlı nüsha ise 869/1464 tarihinde Dâvûd b. Mevlânâ İbrâhim tarafından istinsah edilmiş olup 859 varaktan müteşekkil tek nüshadır. Müstensih tarafından Mahmud Paşa’nın işareti ile istinsah edildiği ifade edilen bu nüshada da Hatice Turhan Vâlide Sultan’ın vakıf mührünün yanı sıra açık tashih ve mukabele kaydı bulunmaktadır. Turhan Vâlide, 15 numaralı nüsha ile benzerlik arz eden bu nüshada çok nâdir yerler dışında hareke bulunmamaktadır ve diğer nüshaya göre daha okunaklı ve açık yazılmıştır. Manisa ve Mahmutpaşa nüshalarına nazaran tâli konumda olan bu iki Turhan Vâlide nüshası, mukabele ve tashih görmüş olmaları nedeniyle diğer nüshalar arasında önce çıkmakta ve Osmanlı döneminde çoğaltılan pek çok diğer nüshaya da (Hamidiye, 63-64; Cârullah Efendi, 140; Ayasofya, 96-97 vs.) kaynaklık teşkil ettikleri anlaşılmaktadır. Özellikleri et-Teysîr fi’t-Tefsîr, tefsir literatürünün pek çok önemli örneği gibi hem biçimi hem de içeriği açısından incelenmesi gereken, kendine özgü ve kapsamlı metinler arasında sayılabilir. Gerek biçim gerek içerik özellikleri açı- et-Teysîr fi’t-Tefsîr 17 sından Râgıb el-İsfahânî’nin (ö. 5/11. yüzyılın ilk çeyreği) Câmiu’t-Tefsîr’i, Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) el-Keşşâf’ı, İbn Âtıyye’nin (ö. 541/1147) el-Muharraru’l-Vecîz’i, Tabersî’nin (ö. 548/1154) Mecma‘u’l-Beyân’ı gibi döneminin diğer tefsir metinlerini belirli ölçüde yansıtıyor olsa da onlardan ayrıştığı yönler de bulunmaktadır. Bu itibarla bu iki çerçeveden tefsirin özelliklerini yakından incelemek yerinde olacaktır. Biçim Özellikleri Metin İçi Yapı/Tasnif Sistemi et-Teysîr fi’t-Tefsîr’in başında dört varaktan müteşekkil kısa bir mukaddime bölümü yer almaktadır. Bu bölümde müfessir önce Kur’ân’ın yüz ismini zikrederek Allah’a hamdetmekte, ardından tefsiri yazış gayesini açıklamakta ve özellikle talebelerinin bu yöndeki ısrarlı isteklerini geri çeviremediğini, uzun süren bir kararsızlığın ardından onların isteğine icabet edip bu tefsiri yazdığını kaydetmektedir. Hemen ardından tefsir ve tevil kavramlarının açıklamasına geçmekte, bu konuda başta Nadr b. Şümeyl (ö. 204/820), Sa‘leb (ö. 291/904), İbn Düreyd (ö. 321/933), İbn Fâris (ö. 395/1004) gibi dil bilimcilerin izahlarının yanı sıra bu iki kavram arasındaki farklılıklara dair görüşleri vermektedir. Ardından re’y ile tefsirin ya da tevil yapmanın câiz olup olmadığı tartışmasına giren müellif İmam Mâtürîdî’den aktardığı ve re’y ile tefsirin cevazına dair görüşü detaylıca savunan bir pasajla bu konuyu sonlandırmaktadır. Ardından istiâze ve besmele tefsiri görece uzun sayılabilecek bir şekilde (yaklaşık on varak kadar) yapılmakta, daha sonra Fâtiha sûresinin tefsirine geçilmektedir. et-Teysîr’de müfessir her sûreye kendi içinde kafiyeli bir cümle ile başlar. Bu cümleler besmelenin uzun formu olup sûrenin içerisinden seçilmiş kelime ya da ibarelerin sırasıyla Allah, rahmân ve rahîm isimleriyle birleştirilmesinden oluşur. Örnek olarak burada sırasıyla Kehf,1 Nûr2 ve Furkān3 sûrelerinin başındaki ifadeler gösterilebilir: 1 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 3: 276a . 2 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 3: 369b . 3 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 4: 1b . 18 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri īĨ َ ّאس ،ً اīĩèóĤ اñĤي óĉĘاĭĤ ŻĩĐ ُ īùèأ ħı ƫ ĺَ ُħ أ İ َ ijĥُ ْ × َ ĻĤ ěĥíĤا َ ěĥì يñĤا ųا ّ ħùÖ ،ً اħĻèóĤ اñĤي ģđä īĺñĥĤ آijĭĨا وijĥĩĐا اāĤאéĤאت ّ اه رŻä ijø ّ ħà ٍ ÙęĉĬ īĨ ّ ħà ٍابóÜ źً ُ õُ ِ ĭäאت اóęĤدوس Ĭ ّכאح، اħĻèóĤ اñĤي وïĐ ĵĥĐ ِ ęאح، اīĩèóĤ اñĤي óüع اĭĤ ّ َ اùĤ م ƪ óè يñĤا ųا ّ ħùÖ اďĩùĤ واĉĤאÙĐ اŻęĤح ً ا، اīĩèóĤ اñĤي įĤ óĺñĬ īĻĩĤאđĥĤ نijכĻĤ هï×Đ ĵĥĐ آنóĝĤا لّ õĬ يñĤا ųا ّ ħùÖ ً ا، اħĻèóĤ اñĤي ģđä ĹĘ óĻùĐ īĺóĘכאĤا ĵĥĐ א ً َ اĻĝĤאÙĨ وכאن Ĩijĺ ُ اĥĩĤכ ƫ اěéĤ ijĺم ا ً ا óĻĭĨ ً ً א وóĩĜ ً א وģđä ıĻĘא óøاä äوóÖ אءĩ ّ اùĤ Sûre başlarında yer alan bu tür ifadelerin devamında sûrenin faziletine dair (büyük çoğunlukla) Übey b. Kâ‘b’dan nakledilen bir hadîs-i şerife yer verilmekte, ardından sûrenin önceki sûre ile münasebeti ele alınmaktadır. Sonrasında sûrenin isimleri, nüzûl dönemi ve nüzûl sebeplerine dair mevcut bilgiler verilmekte ve ilk âyetten itibaren tefsir başlamaktadır. et-Teysîr fi’t-Tefsîr’in bu noktadan sonra takip ettiği iç düzen, isminde vurgulanan kolaylığı yansıtmaktadır. Müellif hemen hiçbir yerde konudan konuya geçmemekte; âyetleri tefsir ederken münasebet, dil bilim (nahiv/ belâgat), nüzûl sebebi, rivayetler, kıraatler, fıkhî meseleler, kelâm tartışmaları ve tasavvufî/işârî muhtevaya büyük oranda burada zikrettiğimiz sıraya uygun bir şekilde yer vermektedir. Metinde bu bölümleri ayırt eden düzenli iç başlıklar bulunmamakla beraber, çoğu zaman Ve’ntizâmuhâ bimâ kablehâ (Öncesi ile münasebeti), Ve emmâ tefsîruhâ (Tefsirine gelince), Kıssatu nüzûlihâ ( Nüzûl sebebi şöyle anlatılır), Ve kurie (Bu kelimenin şöyle okunduğu bir kıraat vardır), Ve dellet el-âyetu ‘alâ…. (Âyet şu -fıkhî/kelâmî- hususa delalet eder), Ve kāle ehlü’l-ma‘rife (Marifet ehli zatlar/Tasavvuf büyükleri şöyle der) gibi ifadelerle konular başlıklandırılmıştır. Âyet metinleri, her bir âyetin tefsirine başlanırken (büyük çoğunlukla) tam olarak verilmiş, ardından o âyetin tefsir edildiği metin boyunca âyetteki et-Teysîr fi’t-Tefsîr 19 kelime ya da ibarelere ilişkin açıklamalar ve kavluhu (âyetin ... kısmı) şeklinde başlıklandırılmıştır. Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) Te’vîlâtü’l- Kur’ân’ında da gördüğümüz ve kavluhu (âyetin ... kısmı) şeklinde başlayan bu ara başlıkların hemen tamamı et-Teysîr’de ilgili ibaredeki kelimelerin dil bilimsel analizi ile başlamaktadır. Bu analizlerde kelimelerin etimolojisi, Kur’ân’ın farklı âyetlerindeki çeşitli kullanımları, Arap dilindeki diğer anlamları, bu anlamlar arasındaki irtibatlar, bütün bu anlamların Arap şiiri ve meselleri (deyişleri) üzerinden delillendirilmesi gibi hususlara yer verilir. Özellikle sûre başlarında ve uzun sûrelerde konunun/kıssanın bitip yeni bir konunun/kıssanın başladığı bölümlerde, yeni başlayan bölümün önceki bölüm ile münasebetine de değinen müfessir bu münasebeti “intizâm” kavramı ile ifade eder. Ancak münasebete dair bu açıklamalar, kavramın muhtevasının gereği, her âyetin tefsirinde bulunmaz. Fâtiha sûresi ve Bakara sûresinin ilk yirmi âyetinin tefsirinde bu başlıklar altında yer verilen konular, tefsirin geri kalanına oranla fark edilir ölçüde uzundur. Bu başlangıç bölümünde ( Fâtiha sûresi ve Bakara sûresinin ilk yirmi âyetinin tefsirinde) uzun kavram analizlerine de yer verilir. Örneğin hamd kelimesi yukarıda başlıkları zikredilen hususlar çerçevesinde incelendikten sonra, Kur’ân’da bu kelimenin kavram olarak hangi anlamlara geldiği çok daha geniş bir şekilde ele alınır ve kelimenin geçtiği hemen bütün âyetler, o âyetlerde kelimenin ifade ettiği anlama göre tasnif edilerek zikredilir. Bu bölümlerde Ömer Nesefî ilgili kelime/kavramı sadece tefsir etmekle kalmaz, bir bakıma o kavramın semantik analizini yapar; hem Arap dilinde hem Kur’ân’da hem de Kur’ân sonrası oluşan dinî ilimler literatüründe edindiği anlamları inceler. Görebildiğimiz kadarıyla et-Teysîr, bu türden izahlara verilen yer ve gösterilen ihtimam bakımından klasik tefsirin en önemli örneği sayılabilir. Bu yönüyle et-Teysîr’in bu kısmı, Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredât fî Garîbi’l- Kur’ân isimli meşhur eseri ile büyük benzerlik arz etmektedir. Kitâbü’l-Beyân an Garîbi’l- Kur’ân isimli bir eser de yazmış olan Ömer Nesefî, kendisinden kısa bir süre önce yazılan el-Müfredât’taki muhteva ve sistemi Garîbü’l- Kur’ân yazımı için uygun bulmamış, bunun yerine doğrudan tefsire taşımayı tercih etmiş görünmektedir. Nitekim Garîbü’l- Kur’ân metinlerinin Zeyd b. Ali (ö. 122/740) ile başlayan 20 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri ve Ömer Nesefî’nin yaşadığı 5/11. asra kadar uzanan dönüşüm seyri,1 bu metinlerin Râgıb el-İsfahânî’nin yaptığı türden kavram analizlerine değil, daha kısa kelime izahlarına tahsis edildiğini göstermektedir. Bu bakımdan Râgıb’ın el-Müfredât’ı, genel anlamda Garîbu’l- Kur’ân yazımında önemli bir dönüşümü/muhteva genişlemesini temsil ediyor görünmektedir. Muhtemelen bu sebeple Ömer Nesefî Kitâbu’l-Beyân an Garîbi’l- Kur’ân’ında dönemine kadar yazılan Garîbü’l- Kur’ân’ların benimsediği üslûp ve muhtevaya bağlı kalmış, diğer deyişle Râgıb’ın el-Müfredât’ındaki geniş kavram analizlerini Garîbu’l- Kur’ân metnine almaya sıcak bakmamış, bunun yerine, daha kısa kelime izahları yapmakla yetinmiş; el-Müfredât’takine benzer kavram analizlerini ise et-Teysîr’de, özellikle de Fâtiha sûresinin tefsirinde ve Bakara sûresinin baş tarafında yapmıştır. Atıflar ve Kaynaklar Bütün tefsir müellifleri gibi öncelikli olarak sahâbe ve tâbiîn nesli içinde tefsir faaliyeti ile tanınmış simalardan nakledilen rivayet malzemesini veri olarak kullanan Ömer Nesefî, özellikle sahâbeden İbn Abbas, İbn Mes‘ûd ve Übey b. Kâ‘b; tâbiînden Ebü’l-Âliye (ö. 90/709), Saîd b. Cübeyr (ö. 94/713), İbrâhim en-Nehaî (ö. 96/714), Mücâhid (ö. 103/721), İkrime (ö. 105/723), Dahhâk (ö. 105/723), Hasan-ı Basrî (ö. 110/728), Katâde (ö. 117/735), Süddî (ö. 122/745), Zührî (ö. 124/742), İbn Cüreyc (ö. 150/767) gibi isimlerin rivayetlerine sıklıkla yer vermektedir. Bunlar kadar sıklıkla olmasa da yer yer Şehr b. Havşeb (ö. 100/718), Yahyâ b. Vessâb (ö. 103/721), Muhammed b. Kâ‘b el-Kurazî (ö. 108/726), Atâ b. Ebû Rebâh (ö. 114/732), Kelbî (ö. 146/763), Ca‘fer-i Sâdık (ö. 148/765) gibi âlimlerden de rivayet ve görüşler nakletmektedir. İbn Mes‘ûd ve Übey b. Kâ‘b’dan ağırlıklı olarak kıraat ve fezâil rivayetleri aktarırken İbn Abbas’tan etimoloji, sebeb-i nüzûl ve doğrudan âyetin anlamı çerçevesinde rivayetler nakletmektedir. Ancak bütün bu rivayet aktarımlarında, Abdürrezzâk es-San‘ânî (ö. 211/826), İbn Cerîr et-Taberî (ö. 310/923) ya da İbn Ebî Hâtim (ö. 327/938) gibi rivayet derlemesi yapan müfessirlere (Taberî’nin ismini zikrettiği birkaç istisna dışında) herhangi bir atıf yapmamakta, sahâbe müsnedlerini derleyen hadis kitaplarını da 1 Garîbü’l- Kur’ân metinlerinin nesilden nesile dönüşümü, benzerlik ve farklılıkları ve Ömer Nesefî’nin Kitâbu’l-Beyân an Garîbi’l- Kur’ân’ının tahkik ve incelemesi için bkz. Kocabaş, Ömer Nesefi, s. 8-38. et-Teysîr fi’t-Tefsîr 21 açıkça referans göstermemektedir. Bu bağlamda onun bu rivayetlere erişim noktasında temel kaynağının Sa‘lebî (ö. 407/1035) ve Vâhidî (ö. 468/1067) olduğu söylenebilir. Özellikle rivayetlerin yer aldığı bölümlerde (rivayetlerin aktarılış sıralaması, aktarılış biçim ve miktarları vs.) et-Teysîr ile Sa‘lebî’nin elKeşf ve’l-Beyân’ı arasında büyük benzerlikler söz konusudur.1 Hatta Nesefî’nin naklettiği kimi rivayetler el-Keşf ve’l-Beyân dışındaki kaynaklarda kolaylıkla bulunamamaktadır. Bu türden rivayetlerin sayısı oldukça fazladır. Örneğin Fâtiha sûresinin fazileti hakkında Hasan-ı Basrî’den nakledilen şu rivayete, el-Keşf ve’l-Beyân dışında bir kaynakta rastlamadık: ّ ّ وģä ĨאÙÐ وأرÙđÖכÕÝ īĨ اĩùĤאء أودع ıĨijĥĐא أرÙđÖ: اijÝĤراة واģĻåĬŸ õĐ ųا Ʃ لõĬأ ،ģ ّ واijÖõĤر واĜóęĤאن، ħà أودع ijĥĐم ñİه اŶرÙđÖ اĜóęĤאن، ħà أودع ijĥĐم اóĝĤآن اāęĩĤ ďĻĩä óĻùęÜ ħĥĐ īĩכ כאن אİóĻùęÜ ħĥĐ īĩĘ .אبÝכĤا ÙéÜאĘ ģ ّ ħà أودع ijĥĐم اāęĩĤ Ʃ اų اÙĤõĭĩĤ، وīĨ óĜأİא ĘכĩĬÉא óĜأ اijÝĤراة واģĻåĬŸ واijÖõĤر واĜóęĤאن. כÕÝ Allah Teâlâ gökten yüz dört kitap indirmiş ve onların ilimlerini içlerinden dördüne, yani Tevrat, İncil, Zebûr ve Furkān’a yerleştirmiştir. Daha sonra onların ilimlerini Furkān’a, Furkān’ın ilimlerini mufassal sûrelere, mufassal sûrelerin ilimlerini de Fâtihatü’l-Kitâb’a yerleştirmiştir. Kim Fâtihatü’l-Kitâb’ın tefsirini bilirse, Allah’ın indirdiği kitapların tamamının tefsirini bilen kimse gibi olur.2 Benzer bir örnek Abdullah b. Mes‘ûd’dan nakledilen şu rivayet için de geçerlidir: ّıא ĬÍĘ ħĻِ èِ ƪ óĤا īĩِ ْ èƪ ِ اóĤ اų ƪ ħِ ْ ùِÖ أóĝĻĥĘ óýĐ ÙđùÝĤا ÙĻĬאÖõĤا īĨ ųا Ʃ īĨ أراد أن įĻåĭĺ .ïèوا ģכّ īĨ Ùĭä אıĭĨ فóè ģכÖ įĤ ųا Ʃ ģđåĻĤ אĘóè óýĐ ÙđùÜ 1 Bunun için iki tefsirde mukaddime bölümlerine ve Fâtiha sûresinin tefsir edildiği bölümlere bakmak yeterlidir. Örneğin Bakara sûresinin başındaki “Elif-lâm-mîm” harflerinin tefsirine (ya da tefsir edilip edilmeyeceğine) dair nakledilen görüşler Nesefî tarafından senetsiz, Sa‘lebî tarafından ise senetleri ile birlikte verilmektedir. 2 Bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 3a ; Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrahim es- Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l- Kur’ân, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422/2002), 1: 91. 22 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri Kim Allah Teâlâ’nın kendisini on dokuz zebâniden kurtarmasını isterse besmeleyi okusun, çünkü besmele, her bir harfini Allah bir zebâniye karşı kalkan kılsın diye tam on dokuz harftir.1 Yine et-Teysîr’de yer verilen Şa‘bî’nin Abdullah b. Abbas’tan naklettiği şu rivayet de el -Keşf ve’l-Beyân dışında bulunması zor rivayetler arasındadır: إن رŻä أĵÜ اđýĤ×Ĺ ýĘכא إįĻĤ وďä اíĤאóĀة، ĝĘאل: ĻĥĐכ øÉÖאس اóĝĤآن. Ĝאل: وĨא أøאس اóĝĤآن؟ Ĝאل: ĘאÙéÜ اĤכÝאب. Ĝאل اđýĤ×Ĺ: ة ijĝĺل: إن Ĥכģ Ĺüء أøאøא وأøאس ّ óĨ óĻĔ אس×Đ īÖ ųا Ʃ ï×Đ Ûđĩø اĩđĤאرة ĨכÙ ıĬŶאıĭĨא دÛĻè اŶرض وأøאس اĩùĤאوات ĺóĐ×א، وĹİ اĩùĤאء اùĤאÙđÖ، وأøאس اŶرض ĻåĐ×א، وĹİ اŶرض اùĤאÙđÖ اĵĥęùĤ، ّ Ûù اĭåĤאن، ة اĭåĤאن، وıĻĥĐא أø ّ وأøאس اĭåĤאن Ùĭä ïĐن، وĹİ óø وأøאس اĭĤאر ħĭıä، وĹİ اïĤرכÙ اùĤאÙđÖ اĵĥęùĤ وıĻĥĐא أÛùø ّ Żم، وأøאس اĬŶ×Ļאء ijĬح įĻĥĐ اïĤرכאت، وأøאس اěĥíĤ آدم įĻĥĐ اùĤ ّ Żم، وأøאس ĹĭÖ إóøاģĻÐ ijĝđĺب، وأøאس اĤכÕÝ اóĝĤآن، وأøאس اùĤ ÛĥĥÝĐا ذاÍĘ .ħĻِ èِ ƪ óĤا īĩِ ْ èƪ ِ اóĤ اų ƪ ħِ ْ اóĝĤآن اęĤאÙéÜ، وأøאس اęĤאÙéÜ Öِù .ĵęýÜ ÙéÜאęĤאÖ כĻĥđĘ ÛĻכÝüا أو Rivayete göre adamın biri Şa‘bî’nin yanına gelir ve kalçasındaki bir ağrıdan şikâyet eder, o da kendisine, “ Esâsü’l- Kur’ân’ı oku” der. Bunun üzerine adam, “ Esâsü’l- Kur’ân nedir?” diye sorar, Şa‘bî şöyle der: O Fâtihatü’l-Kitâb’dır. Ben Abdullah b. Abbas’ın defalarca şöyle dediğini işittim: Her şeyin bir esası vardır, dünyanın esası Mekke’dir, çünkü yer oradan yayılmıştır. Göklerin esası ‘arîbâ’dır ki yüce göklerin yedincisidir. Yerin esası ‘acîbâ’dır, o da en aşağı yer derecelerinin yedincisidir. Cennetlerin esası Adn cennetidir, o cennetlerin döşeği, zeminidir, cennetler onun üzerine tesis edilmiştir. Ateşin esası cehennemdir, o en aşağı yedinci derekedir, diğer 1 Bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 9a ; Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, 1: 91. et-Teysîr fi’t-Tefsîr 23 derekeler onun üzerine tesis edilmiştir. İnsanların esası Hz. Âdem, nebîlerin esası Hz. Nûh, İsrâiloğulları’nın esası Hz. Ya‘kūb, kitapların esası Kur’ân, Kur’ân’ın esası Fâtiha, Fâtiha’nın esası Bismillâhirrahmânirrahîm’dir. Hastalandığın ya da bir şikâyetin olduğu zaman el-Esâs’ı oku, Allah’ın izni ile şifa bulursun.1 Bu türden örnekleri çoğaltmak mümkündür. Neticede Ömer Nesefî’nin et-Teysîr’de, rivayet malzemesi açısından el- Keşf ve’l-Beyân’ı temel kaynak olarak kullandığı açıktır. Metinler arasında böyle bir benzerlik görece daha sınırlı bir ölçüde de olsa, et-Teysîr ile Vâhidî’nin et-Tefsîrü’l-Vasît’i arasında da kurulabilir. Sahâbe- tâbiîn neslinden sonra yaşayan ve gerek tefsir gerek tefsirin ilişkili olduğu disiplinlerde metin yazmış olan âlimler içerisinde Ömer Nesefî’nin en sık -hatta düzenli bir şekilde ve neredeyse her âyetin tefsirinde- atıf yaptığı isimler arasında ilk sıra İmam Mâtürîdî (ö. 333/944) ve Abdülkerîm b. Hevâzin el- Kuşeyrî’ye (ö. 465/1072) aittir. Bu itibarla İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l- Kur’ân’ı ve Kuşeyrî’nin Letâifü’l-İşârât’ı et-Teysîr’in asıl kaynakları olarak nitelendirilebilir. Bu iki metinden hem sıklıkla kısa alıntılar yapılmakta, hem de uzunca blok alıntılara yer verilmektedir. Bu iki kaynaktan -Mâtürîdî şöyle der, Kûşeyrî şöyle der şeklinde- doğrudan isim verilerek yapılan nakiller arasında Te’vîlâtü’l- Kur’ân’dan yapılan nakillerde müfessir zaman zaman Mâtürîdî’nin ifadelerini özetlemek ya da birebir alıntı yapmayıp anlam olarak nakletmek suretiyle verirken Letâifü’l-İşârât’tan yapılan nakillerin hemen tamamı harfi harfine iktibastır. Diğer taraftan doğrudan müellif ya da kitap ismi zikredilmeksizin bu iki metinden özetlenmiş bölümler de mevcuttur. Dolayısıyla et-Teysîr’in hemen her yerinde bu iki ismin ve eserin izini görmek mümkündür. Üstelik bu tespit sadece alıntı yapma, görüş iktibas etme düzeyinde değil, benimsenen ve savunulan görüşler açısından da geçerlidir. Bu bağlamda et-Teysîr’in Hanefî-Mâtürîdî gelenek ile tasavvuf geleneğini birleştiren bir metin olduğu kolaylıkla söylenebilir. Bunları takiben müfessirin önemli kaynakları arasında Mukātil b. Süleymân (ö. 150/767) ve İbn İshak (ö. 151/78) gibi siyer ve tefsir irtibatını kuran isimlerin yanı sıra Ferrâ (ö. 207/822), Ahfeş (ö. 215/830), 1 Bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 17b ; Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, 1: 128. 24 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri İbn Kuteybe (ö. 276/889), Zeccâc (ö. 311/923) gibi filolojik tefsir müellifleri ve Halîl b. Ahmed (ö. 175/791), Sîbeveyhi (ö. 180/796), Kutrub (ö. 210/825), Sa‘leb (ö. 291/904), İbn Düreyd (ö. 321/933), İbn Fâris (ö. 395/1004) gibi sözlük müellifleri gelmektedir. Fıkıh mesaili söz konusu olduğunda Hanefî geleneğine dayanan Nesefî başta Muhammed b . Hasan eş-Şeybânî (ö. 189/805) ve kendi hocası Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî (ö.493/1100) olmak üzere pek çok Hanefî fıkıh âliminden nakiller yapmakta, bunun yanı sıra zaman zaman Evzâî (ö. 155/774), Mâlik (ö. 179/795) ve Şâfiî (ö. 204/820) gibi diğer mezhep büyüklerinin görüşlerine de yer vermektedir. Kelâm alanında temel kaynağı Mâtürîdî olan müfessirimizin tasavvuftaki temel kaynağı Haris el-Muhâsibî (ö. 243/857), Tüsterî (ö. 283/896), Muhammed b . Ali et-Tirmizî (ö. 320/932) ve Kuşeyrî’dir. Ancak doğrudan iktibaslar sadece Kuşeyrî’nin Letâifü’l-İşârât’ından yapılmıştır. İçerik Yöntem ve Kavramlar Her sûrenin başında fezâil ve münasebet rivayetlerine yer veren Nesefî, bu iki hususun ardından sûrenin isimleri, nüzûl dönemi ve nüzûl sebeplerine dair mevcut bilgiler vermekte, sonrasında ilk âyetten itibaren tefsire başlamaktadır. Bu aşamada müfessir her âyeti, ilk kelime ya da kelime grubundan başlayarak parça parça izah etmekte, bu izahlarını temelde dil bilimsel analizlere ağırlık vererek yapmaktadır. Bir kelime grubunda yer alan kelimelerin her biri dil bilimsel olarak izah edildikten sonra o kelime grubunun (cümle ya da ibarenin) toplam olarak ifade ettiği anlam konu edilmekte ve bu çerçevede rivayetler ve o döneme kadar tefsir bilginleri tarafından savunulmuş görüşler kîyle (denildi ki/bir görüşe göre…) kalıbı ile tasnif edilerek verilmektedir. Bu bölümlerde müfessirin doğrudan rivayet verilerine dayanarak anlama ulaştığını söylemek her zaman mümkün değildir. Aksine eğer Hz. Peygamber aleyhisselâmdan nakledilen güvenilir bir rivayet yoksa -ki böyle rivayetlerin bulunduğu durumlar nadirdir- rivayetler üzerinden sadece görüşler derlenmekte; fakat anlamın tespitine ağırlıklı olarak dil bilimsel analizler üzerinden ve kelâm meseleleri ile ilgili değerlendirmeler neticesinde ulaşılmaktadır. Örneğin Rab isminin anlamını ele aldığı yerde önce Abdullah b. Abbas’tan bu ismin efendi (seyyid) anlamına geldiğine et-Teysîr fi’t-Tefsîr 25 dair bir rivayet aktarmakta, ancak ardından uzunca analizler yaptıktan sonra Mâtürîdî’den de bir pasaj naklederek şöyle demektedir: İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: “Bu ifadenin anlamını sahip olarak değerlendirmek efendi (seyyid) olarak değerlendirmekten daha uygundur, çünkü ‘Göklerin ve yerin rabbi ve sahibi’ demek uygun olur ama ‘Göklerin ve yerin efendisi’ demek uygun olmaz. ‘O, onun efendisidir.’ ifadesi ancak insanlar için hususi olarak kullanılır.”1 Mülk ve hükümranlık, yaratma ve emir O’nundur. O aynı zamanda onların efendisi yani itaat etmeleri gereken sahibidir. Kölenin efendisi onun sahibidir, köle ona itaat etmelidir. “Evin efendisi” ifadesi kullanılmaz, çünkü burada itaatin gerekliliği gibi bir anlam söz konusu değildir. Evin sahibi ev işlerini ıslah edip çekip çeviren, geçimini sağlayandır. Allah Teâlâ da kulların işlerini, dünya ve ahiret hayatlarını idare eder, müminlerin kalplerini marifete, dillerini şehâdete, nefislerini hizmete uygun hâle getirir. Onların itaatlerinde her ne kadar çokça kusur bulunsa da bu itaatleri kabule uygun hâle getirir, günahları ne kadar çok olsa da onları affa uygun hâle getirir. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Amellerinizi sizin için sâlih hâle getirir.” [ el- Ahzâb 33/71] O zâhirleri nimetlerle terbiye eder ki bu nefislerdir, bâtını da rahmet ile terbiye eder ki bu da kalplerdir.2 Bunun ardından Nesefî Rab kelimesinin Kur’ân’daki kullanımlarını ele almakta ve şöyle devam etmektedir: Mutlak kullanımda er- Rab kelimesi hususidir [yani yalnızca Allah için kullanılır], yaratılmışlar için ise bir şeye izâfe edilerek kullanılır. Örneğin rabbü’d-dâr (evin sahibi) denilir. Ebü’d-Derdâ ve Abdullah b. Abbas’ın şöyle dedikleri rivayet edilir: “er- Rab ismi Allah’ın ism-i a‘zamıdır.” Şöyle denilmiştir: Bunun delili şudur: er- Rab ismi dışındaki isimlerin harflerini ters çevirdiğin zaman anlamları kaybolur, ama er- Rab isminin maklûbu [yani ters çevrilmiş hâli] el-Berr’dir ki o da Allah’ın ismidir. Hızır aleyhisselâm Mescid-i Harâm’da geçen kıssada buna işaret edip şöyle demiştir: “Allah’ın ism-i a‘zamı her nebînin, her velînin ve her Allah düşmanının kendisi ile 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 13-14. 2 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 21a . 26 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri dua ettiği isimdir.” Hızır aleyhisselâm bununla nebîlerin şu dualarına işaret etmiştir: “Rabbimiz! Biz nefsimize zulmettik.” [ el-A‘râf 7/23], “Rabbim! Ben kavmimi gece gündüz davet ettim.” [ Nûh 71/5], “Rabbim! Onlar bana isyan ettiler.” [ Nûh 71/21], “Rabbim! Kâfirlerden yeryüzünde hiç kimseyi bırakma.” [ Nûh 71/26], “Rabbim! Beni ve ebeveynimi bağışla.” [ Nûh 71/28], “Rabbim! Bu beldeyi emin kıl.” [İbrâhîm 14/35], “Rabbimiz! Ben zürriyetimden bir kısmını bir vadide iskân ettim.” [İbrâhîm 14/37], “Rabbimiz! Sen bizim gizlediğimizi de açığa vurduğumuzu da bilirsin.” [İbrâhîm 14/38], “Rabbim! Beni namaz kılan biri eyle, zürriyetimden [gelenleri] de. Ve duamı kabul et.” [İbrâhîm 14/40], “Rabbimiz! Beni ve ebeveynimi bağışla.” [İbrâhîm 14/41], “Rabbim! Zindan bana daha sevimlidir.” [Yûsuf 12/33], “Rabbim! Sen bana mülk verdin.” [Yûsuf 12/101], “Rabbim! Ben nefsime zulmettim.” [ el-Kasas 28/16], “Dedi ki: Rabbim! Göğsüme genişlik ver.” [ Tâhâ 20/25], “Rabbim! Beni ve kardeşimi bağışla.” [ el-A‘râf 7/151], “Rabbim! Bana göster de sana bakayım.” [ el-A‘râf 7/143], “Rabbim! Beni bağışla ve bana bir mülk ihsan et.” [ Sâd 38/35], “Rabbim! Bana Senin ihsan etmiş olduğun nimete şükretmeyi nasip et.” [ en-Neml 27/19], “Rabbim! Beni tek başıma bırakma.” [ el-Enbiyâ 21/89], “Rabbim! Benim kemiklerim zayıfladı.” [ Meryem 19/4], “Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir.” [ el-Mâide 5/114], “Rabbimiz! Bizi hesaba çekme.” [ el-Bakara 2/286]. 1 Allah Teâlâ Rab ismini umumi olarak âlemlere izâfe etmiş ve “âlemlerin Rabbi” [ el-Fâtiha 1/1] buyurmuş, ardından gökleri, yeri ve ikisi arasındakileri tahsis edip “Göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin Rabbi” [ eş-Şuarâ 26/24] buyurmuş, sonra gök ve yeri tahsis edip “Göğün ve yerin Rabbine yemin olsun ki” [ ez-Zâriyât 51/23] buyurmuş, ardından doğuları ve batıları tahsis edip “ Hayır, doğuların ve batıların Rabbine yemin olsun ki” [el-Meâric 70/40] buyurmuş, sonra iki doğu ve iki batıyı tahsis edip “İki doğunun ve iki batının Rabbi” [ er-Rahmân 55/17] buyurmuş, sonra doğu ve batıyı tahsis edip “Doğunun ve batının Rabbi” [ eş-Şuarâ 26/28] buyurmuş, sonra yeryüzünden sadece kendi evini tahsisi edip “O hâlde bu evin Rabbine kulluk etsinler” [ Kureyş 106/3] buyurmuştur. Yine bu ismi bütün insanlara izâfe edip “De ki: İnsanların Rabbine sığınırım.” [en-Nâs 114/1] buyurmuş, sonra Resûlünü tah1 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 21a . et-Teysîr fi’t-Tefsîr 27 sis edip “Senin Rabbine yemin olsun ki” [ el-Hicr 15/92] buyurmuş, ardından ümmetini de aynı şekilde tahsis edip “Rabbiniz dedi ki: Bana dua edin, size icâbet edeyim.” [ el-Mü’min 40/60] buyurmuştur.1 Görüleceği üzere Nesefî her ne kadar kelimenin anlamını belirleme yönünde ilk adımı rivayet ile atmış olsa da bu noktada durmamakta ve hem dil bilimsel analiz yapmakta, hem de kelimenin/kavramın Kur’ân’daki kullanım alanını derinlemesine incelemektedir. Bu incelemeler neticesinde varılan anlamın rivayetlerle uyumlu olup olmaması, görebildiğimiz kadarıyla Nesefî açısından asli bir kaygı değildir. Hatta bu örnekte görüldüğü üzere, İbn Abbas’tan gelen rivayet tercih edilmeyip başka bir görüş benimsenebilmiştir. Nesefî’nin sıklıkla kullandığı kavramlar arasında intizâm-münâsebet, vech-vücûh-evcüh gibi kavramlar sayılabilir. İntizâm kelimesi düzen, uyum anlamına geliyor olmakla birlikte et-Teysîr’de özel olarak, sûrelerin birbirleri ile münasebetini ya da uzun sûreler içerisindeki farklı âyet gruplarından/pasajlardan her birinin öncekilerle münasebetini ifade etmek üzere kullanılmaktadır. Bu bağlamda Nesefî hemen her sûrenin başında, bu kavramı kullanarak o sûre ile önceki sûrenin sonunun irtibatına ilişkin açıklamalar yaparken, uzun sûrelerde konunun değiştiği hemen her yerde yine aynı kavrama başvurarak benzer açıklamalar yapmaktadır. Bu yönüyle et-Teysîr, Münâsebâtü’l-Kur’ân ilmi çerçevesinde temel kaynak kabul edilen Fahreddin er-Râzî’nin Mefâtîhu’l-Gayb’ı ve Bikā‘î’nin Nazmü’d-Dürer’i ile birlikte referans metinlerden biri; hatta bu iki metinden daha erken tarihli olması itibariyle Münâsebâtü’l-Kur’ân ilminin en erken kaynaklarından biri olarak değerlendirilebilir. Hatta et-Teysîr’de Ömer Nesefî’nin aralarında münasebet bulunduğunu ifade ettiği pek çok âyetin tefsirinde Fahreddin Râzî herhangi bir münasebet vechesinden söz etmemektedir.2 Diğer taraftan her iki müfessirin de münasebet vechesinden söz ettikleri yerlerde metinler ve temalar birbirinden ayrı görünmektedir. Örneğin et-Teysîr’de [el- Bakara 2/114]. âyetin öncesi ile münasebeti çerçevesinde şu ifadelere yer verilmektedir: 1 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 21b . 2 Örnek olarak bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 153a ( el-Bakara, 2/87), 166a ( el-Bakara, 2/106), 168a ( el-Bakara, 2/109). 28 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri ﴾µُ ¯ُ ~اْ Y·Áَ ž۪ yَ¦َ wْ ُ َ ْن À أ Ãا ِ ٰ uَ jY ِ ®َ •َ³®َ ±ْ َ ¯ّ®ِ ­ُ َ وįĤijĜ:﴿ َوَR ±ْ ْ ا’» واčÝĬאıĨא ĩÖאĜ×ıĥא أن اÙĺŴاŶوĹĘĵĤذכĜó×ĝĨçאħıĤ وñİه اĹĘÙĺŴذכó ųا Ʃ אد×Đ نijđĭĩĺو ÙĭåĤا ģİأ ħıĬأ نijĐïĺ ėĻכ :óìآ įäوو .ħıĤאđĘ ç×Ĝ .ųا Ʃ تijĻÖ ĹĘ ųا Ʃ אدة×Đ īĐ “Allah’ın mescitlerinde onun adının anılmasını yasak eden ve onların yıkılması için çalışandan kim daha zalimdir.” Âyetin öncesi ile münasebeti şöyledir: Önceki âyet onların sözlerinin çirkinliğini anlatıyordu, bu âyet ise onların fiillerinin çirkinliğini anlatmaktadır. Bir başka münasebet yönü ise şudur: Onlar Allah’ın kullarının Allah’ın evlerinde Allah’a kulluk etmesine engel oldukları hâlde nasıl olur da kendilerinin cennet ehli olduğunu iddia edebilirler?1 Buna karşılık Fahreddin er-Râzî aynı âyetin öncesi ile münasebeti hakkında şu değerlendirmeyi yapmaktadır: ْ īَ א Ĩ ƪ Ĩَ Éَ Ę :ٌ ُ ijه äُ א و َ ıĥَ ْ א َĜ× َ ĩِÖ ِ Ù َ ِ ْاĺŴ ِñه َ َ ِאل İ āِ ّ ِ اÜ Ù ƪ Ļِ ę ْ Ļَ ِĹ כ Ę :Ùُ َ Ļِ Ĭאƪ áĤا Ùُ Ĥََ É ْ ùَ ْاĩĤ ْ īِ א Ĩ َ ıĥَ ْ א َĜ× َ ĩِÖ ģُāِ ƪ Ýَ Ü :אلَ Ĝَ سِ ïِ ْ ĝ َ ĩĤاْ Ûِ ْ Ļ َ َ ِ اب Ö óìَ َ َى و َ אر āƪ ĭĤا ĵĥَ َ א Đ َ ıĥَ َ ĩ َ è ėَ ْ Ļَ ْ : כ ħُ ıĤَ ģĻَ ِ ĝَ Ę ،ćْ َ ĝَ Ę ِ Ùƪ ĭ َ åĤاْ ģِ ْ İَ ْ أ īِ Ĩ ْ ħُ ıƪ Ĭَ ا أ ْ ijَ Đƪ َى اد َ אر āƪ ْ ُß ِإ ƪن اĭĤ Ļ َ è Ĺِ Ę Ĺِ ْ đ ƪ َ اùĤ َ ِ אäِï و ùَ ĩĤاْ Õĺ ِ óِíْ َ Ü Ĺِ Ę ْ َ ُכħ Ýĥَ َ َאĨ đُ Ĩ نƪ َ َ أ ďَ ِ َכ Ĩ Ĥñَ َ ُ َijن כ َ ُכĬij Ü ïِäא ِ َ ùَ ĩĤاْ óِ ِ َ אÐ ø َ ِ و َ ام óَ éĤاْ ïِåِ ْ ùَ ĩĤاْ ĵĥَ َ Đ ُ įĥَ َ ĩ َ è ْ īَ א Ĩ ƪ Ĩَ أ َ َ َכ َñا. و א İ َ ıِÖا َ óìَ ُ َijن ĩĥَ ْ đ َ ĺ źَ َ īĺñِ Ĥاƪ אلĜ َ כَ ِ Ĥñَ :ِ כ įِ Ĥ ْ ijĜَ Ĺِ َ ِب Ę óَ đĤاْ Ĺِ כóِýْ ُ Ĩ ُ óْ ِכ َى ذ óَ ä :אلَ Ĝَ ً ة ƪ óَ ĩَ Ę ، ْ ħُ ı ƫ َ َذĨ ِĩ ِ ďĻ ْاĤ ُכęƪ ِאر و َ ä ُ óْ ِכ َى ذ óَ ä :ģĻَ ِ Ĝ َ :ِ ٣١١] و ة َ óَ ĝ َ ْ [ ْاĤ× ħ ِıِ Ĥ ْ ijĜَ ģَ ْ á ِ Ĩ . َ īĻِ כóِýْ ُ ً ِإَĵĤ ْاĩĤ ة ƪ óَ Ĩَ َى و َ אر āƪ َ اĭĤ ِ و ُijد ı َ ĻĤاْ ĵĤَإِ ƪ َ ƪ اñĤم įƪ ä َ و Bu âyetin öncesi ile irtibatı hakkında birkaç yorum yapılabilir. Âyetten Hıristiyanların ve Beytülmakdis’in harap edilişinin kastedildiğini düşünenlere göre bunun öncesi ile irtibatı şöyledir: Hıristiyanlar sadece kendilerinin 1 Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 169b . et-Teysîr fi’t-Tefsîr 29 cennetlik olduklarını iddia etmişler, buna karşılık onlara şöyle denilmiştir: Sizler mescitlerin harabında böyle bir tutum takınmışken nasıl cennetlik olabilirsiniz? Âyetteki mescit ile Mescid-i Haram ve diğer mescitlerin kastedildiğini düşünenler ise bu irtibatı şöyle kurarlar: “Bilmeyenler de onların söyledikleri gibi söyledi.” [el- Bakara 2/113] âyetinde Arap müşriklerinden söz edilmiş ve onlar kınanmıştı -ki bir görüşe göre bu âyette bütün kâfirlerden söz edilmiştir-, böylece Allah bir âyette Yahudi ve Hıristiyanları, diğer âyette ise müşrikleri kınamış olmaktadır.1 Görülebileceği üzere her iki müfessir de âyeti öncesi ile irtibatlandırma konusuna ilgi göstermiş olmakla beraber, kurdukları münasebet bütünüyle aynı değildir. Dolayısıyla buna benzer örneklerden hareketle Fahreddin erRâzî’nin et-Teysîr’i görmemiş olduğunu düşünmek mümkündür. Nesefî’nin sıklıkla kullandığı bir başka kavram olan vech-evcüh-vücûh kelimesi et-Teysîr’de kimi zaman farklı kıraatleri, kimi zaman bir kelimenin dildeki mümkün anlam ihtimallerini,2 kimi zaman Kur’ân’daki farklı kullanımlarını, kimi zaman belli âyetler arası münasebet çerçevesinde kurduğu farklı bağlantıları,3 kimi zaman da yorumunda/izahında görece zorluk ya da kapalılık bulunan müşkil ifadelerin farklı izah türlerini anlatmak için kullanılır. Tefsir Edebiyatındaki Yeri et-Teysir’in Geriye Dönük İrtibatları et-Teysîr’in Hanefî-Mâtürîdî gelenek ile tasavvuf geleneğini birlikte takip ettiğini daha önce ifade etmiştik. Bu bağlamda onun fıkıh ve kelâm konularında bu sünnî geleneği sürdürdüğünü, özellikle keskin bir Mu‘tezile karşıtlığı üzerinden hareket ettiğini söylemek mümkündür. Diğer taraftan özellikle Vâhidî- Sa‘lebî çizgisi üzerinden onun Şâfiî- Eş‘arî gelenekle ve dolaylı 1 Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Mefâtîhu’l-Gayb, (Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981), 4: 10-11. 2 Örneğin “el-Kur’ânu zelûlün” şeklinde hem Abdullah b. Abbas’tan nakledilen hem de kimi kaynaklarda Hz. Peygamber aleyhisselâma ref‘ edilen rivayette geçen zelûl ifadesini izah ederken ve Allah kelimesinin türeyişine dair on farklı seçeneği sıralarken bu kavramı kullanır. bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 3b ; 6a-b. 3 Örnek olarak Fâtiha sûresinin başındaki el-Hamdü ifadesi ile öncesindeki besmele arasındaki münasebetten söz ederken bu kavramı kullanır. Bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 14a . 30 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri olarak Ehl-i hadîs kanalı ile irtibat kurduğu da söylenebilir ki et-Teysîr ile Te’vîlâtü’l-Kur’ân arasında yapılabilecek herhangi bir mukayese, Ömer Nesefî’nin tefsir yazım tarzı ve tefsir yapma mantığı açısından, mezhep imamı olarak kabul ettiği Mâtürîdî’den belirli ölçüde ayrıştığını gösterecektir. Her ne kadar Vâhidî- Sa‘lebî çizgisinde tefsirde rivayet ile yetinmeyip re’y ağırlıklı bir mekanizmanın işletilmesi, bu çizgi üzerinden ılımlı akılcılık denilebilecek bir Şâfiî ekolün oluştuğunu söylemeyi mümkün kılsa da bu yöndeki değerlendirmeler bu aşamada ileri düzey incelemelere muhtaç görünmektedir. Bu bakımdan et-Teysîr’de Ömer Nesefî’nin -isimlerini sıklıkla zikretmiyor olmakla beraber, muhteva karşılaştırmasından anlaşılabileceği üzere- Vâhidî- Sa‘lebî çizgisine yakınlaşmış olması, bu iki ekolün -Hanefî-Mâtürîdî ekol ile Şâfiî- Eş‘arî ekolün- Mu‘tezile karşıtlığı ortak paydasında kesiştiklerini göstermektedir. Bununla beraber Ömer Nesefî et -Teysîr’de yer yer -konu gerektirdikçe- Eş‘arîlik eleştirisi de yapmaktadır. et-Teysîr’in Dönemi Açısından Konumu et-Teysîr, içerdiği muhtevayı düzenleyip belirli bir tasnife tâbi tutması itibariyle dönemindeki diğer tefsir metinleri ile önemli ölçüde benzeşmektedir. Nitekim hem Tabersî’nin Mecma‘u’l-Beyân’ında hem de İbn Atıyye’nin el-Muharrarü’l-Vecîz’inde benzer bir tasnif çabasının olduğunu söylemek mümkündür. Hicrî VI. asrın başından itibaren yazılan bu tefsir metinlerinde, önceki nesil metinlere nazaran konular titizlikle ayrıştırılmakta, mümkün mertebe bir konudan diğerine geçilmemektedir. Tabiatıyla böyle bir yazım sistemini tefsire uygulamak kolay değildir, çünkü tefsir metinleri de en nihayetinde mushaf sıralamasına ve Kur’ân’ın kendine özgü konu dağılımına tâbi metinlerdir. Bu nedenle onların fıkıh ya da kelâm metinleri gibi konulara, bölümlere ayrılarak yazılması söz konusu değildir. Ancak yine de bu dönemin tefsir metinlerinin büyük çoğunluğunda her bir âyetin tefsiri çerçevesinde konu edilecek hususların dil bilim, siyer/ rivayet, fıkıh, kelâm, tasavvuf/ahlâk gibi alt başlıklara göre ayrıştırılması ve bunların özenli bir şekilde sırayla ele alınmış olması, bir önceki dönemde -örneğin Sa‘lebî, Kuşeyrî ve Vâhidî gibi isimlerin tefsirlerinde- göremediğimiz bir husustur. Bu- et-Teysîr fi’t-Tefsîr 31 nunla beraber et-Teysîr’in kendi dönemindeki tefsir metinlerinden ayrıştığı noktalar da bulunmaktadır ki bunların başında geniş kavram incelemeleri gelmektedir. Kur’ân kelime ve kavramlarının hem Arap dilindeki hem de Kur’ân’daki anlam ve kullanım alanlarını (semantiğini) inceleyen müstakil çalışmalar hicrî 5. asır öncesinde yapılmış değildir. Geleneksel metinlere ilişkin bilgi birikimimiz çerçevesinde biz bugün, bu yönde yapılmış müstakil çalışmaların ilk olarak Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredât’ı ile başlamış olduğunu düşünmekteyiz. Ancak tefsir geleneğinde bu muhtevaya tekabül eden malumatlar ağırlıklı olarak, hicrî 2. ve 3. asırlarda büyük bir ivme kazanıp sonrasında görece yavaşlayan filolojik tefsir hareketi kapsamında telif edilen -Me‘âni’l-Kur’ân , Garîbü’l-Kur’ân , İ‘râbu’l-Kur’ân , Mecâzü’l-Kur’ân vs. isimler taşıyan- metinlerde işlenmiş ve tedavülde tutulmuş görünmektedir. Bununla birlikte filolojik tefsirin Râgıb el-İsfahânî’nin el-Müfredât’ında gördüğümüz türden kapsamlı semantik inceleme ile birebir örtüştüğünü düşünmek abartılı olacaktır. Râgıb’ın bu alana katkısı, sadece mevcut muhtevayı müstakil metin yazımına dönüştürmekle sınırlı olmayıp doğrudan muhtevanın geliştirilmesini de içermektedir. İşte bu geliştirilmiş ve kapsamlı bir semantik incelemeye dönüşmüş muhteva, et-Teysîr’de Ömer Nesefî tarafından doğrudan tefsir metninin içerisine taşınmış görünmektedir. Bu özellik et-Teysîr’i, döneminde yazılmış diğer tefsirlerden bariz bir şekilde ayırmakta, ona kendine özgü bir nitelik kazandırmaktadır. Bu yönüyle Ömer Nesefî’nin metnini bugün “ semantik inceleme” ve “konulu tefsir” olarak isimlendirdiğimiz başlıklar ve yaklaşımlar açısından hususi olarak inceleyecek ileri düzey çalışmalara ihtiyaç vardır. et-Teysîr’in Sonraki Dönem Tefsir Literatürüne Etkisi/Katkısı et-Teysîr’in Osmanlı dönemi tefsiri üzerinde belirli bir etkisi olduğunu onun Osmanlı ilmiyesi içerisinde çokça istinsah edilmiş ve okunmuş olmasından hareketle söylemek mümkün olduğu gibi haşiye metinlerinde ve kimi müstakil tefsirlerde kendisine yapılan atıflardan da anlayabiliyoruz. Osmanlı müfessirlerinden Bayezid Halife b. Abdullah el-Edirnevî (ö. 32 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri 900/1404) Secencelü’l-Ervâh isimli tefsirinde,1 Muğlalı Vefâî Muhyiddin Efendî (ö. 942/1535) ise Tenvîrü’d-Duhâ isimli işâri tefsirinde2 doğrudan et-Teysîr’den iktibas yapmışlardır. Yine Yavuz Sultan Selim dönemi âlimlerinden Habîb b. Ali (ö.?) Miftâhü’l-Fâtiha isimli eserinde doğrudan et-Teysîr’in mukaddime bölümünü ve Fâtiha sûresi tefsirini ihtisar etmiştir.3 Bu eserin başında yararlanılan kaynaklar arasında doğrudan Ömer Nesefî’nin ismine yer verilmiş olduğu gibi metnin içeriği de hemen hemen bütünüyle et-Teysîr’in özeti mahiyetindedir. Ayrıca Şihâbüddîn el-Hafâcî’nin (ö. 1069/1659) Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Envârü’t-Tenzîl’ine yazdığı meşhur hâşiyesinde,4 İsmâil Hakkı Bursevî’nin (ö. 1137/1725) Rûhu’l-Beyân’ında5 ve haşiye metinlerinin müstakil tefsire dönüşümü olarak değerlendirilebilecek Âlûsî’nin (ö. 1270/1854) Rûhu’l-Me‘ânî’sinde et-Teysîr’e doğrudan atıflar bulmak mümkündür.6 Bunların yanı sıra başta el-Câmi‘u li-Ahkâmi’l-Kur’ân müellifi Kurtubî (ö. 671/1273) olmak üzere pek çok müfessirin, isim zikretmeksizin et-Teysîr’den çokça faydalanmış, uzun bölümler iktibas etmiş olduklarını tespit edebiliyoruz. Örnek bir karşılaştırma için istiâzedeki şeytan kelimesinin tefsirine dair uzunca bahsin et-Teysîr’de ve Kurtubî tefsirinde ele alınışına bakılabilir. Bu iki tefsirde söz konusu bölüm neredeyse birebir aynıdır ve bu bölümde yer verilen detayların pek çoğu başka tefsirlerde bulunmamaktadır.7 Benzer bir karşılaştırma Allah, Rahmân gibi isimlerin iştikakı ile ilgili bölümlerde de yapılabilir. Bütün bu bahislerde Kurtubî tefsirinde yer alan sayfalarca bölümün et-Teysîr ile neredeyse birebir aynı olduğunu görmek mümkündür. Bildiğimiz kadarıyla bu bölümler Kurtubî’den önce yazılan et-Teysîr dışındaki herhangi bir metinde bulunmamaktadır. Bu da Kurtubî’nin et-Teysîr’den haberdar olduğunu ve ondan 1 Bayezid Halife b. Abdullah, Secencelü’l-Ervâh, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 3/1; Aslantürk, 230. 2 Bkz. Vefâî Muhyiddin Efendi, Tenvîrü’d-Duhâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 186; Aslantürk, 229. 3 Bkz. Habib b. Ali, Miftâhu’l-Fâtiha, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2855, Nuruosmaniye, 5005. 4 Örnek olarak bkz. Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer, Hâşiyetü’ş-Şihâb alâ Tefsîri’l- Beyzâvî, (Beyrût: Dâru Sâdır, ts), 1: 23; 2: 133, 137, 167; 3: 134, 141; 4: 189, 305; 5: 206; 6: 297; 8: 36. 5 Örnek olarak bkz. Bursevî, İsmâil Hakkı, Rûhu’l-Beyân, (Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts), 1: 20, 46; 2: 209, 417; 3: 272, 520; 4: 392; 6: 261; 8: 490; 9: 34; 10: 85. 6 Örnek olarak bkz. Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdullâh, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l- Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts), 5: 25, 70; 12: 159; 19: 95; 22: 216; 26: 33; 29: 99; 30: 201. 7 Bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr, 1: 7a ; Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi‘u li-ahkâmi’l- Kur’ân, thk. Abdülmuhsin et-Türkî, (Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2006), 1: 139-141. et-Teysîr fi’t-Tefsîr 33 faydalandığını düşündürmektedir. Dolayısıyla bunlar et-Teysîr’in sonraki dönemde ilim çevrelerince biliniyor olduğunu göstermektedir. Ancak yine de bütün bunlar et-Teysîr’in el-Keşşâf gibi bir gelenek oluşturduğunu söylemek için yeterli değildir. Bu durumda onun ancak sınırlı düzeyde bir etkisinden söz etmek mümkün görünmektedir. Aynı durum Mâtürîdî tefsiri için de geçerlidir. Nitekim Mâtürîdî’nin etkisinin görece azlığı hakkında araştırmacılar çeşitli açıklamalar yapmıştır ki bunlar içerisinde Mâtürîdî’nin hilâfet merkezi Bağdat’tan uzakta yaşamış olması, Arap tarihçileri tarafından kasıtlı olarak zikredilmemesi, siyasî iktidarla anlaşmazlık içinde bulunması sebebiyle Eş‘arîler gibi devlet imkânlarından yararlanmamış olması, Eş‘arîliğin Nizâmiye medreselerinde okutularak İslâm dünyasının her tarafına gönderilecek kimselerin yetiştirilmesine mukabil Mâtürîdîliğin resmî eğitim kurumlarına girememesi, Eş‘arîliğin Şâfiîler ve Mâlikîler gibi farklı kitleler tarafından benimsenmesine rağmen Mâtürîdîliğin sadece Hanefîler’e münhasır kalması, Mâtürîdîliğin akla daha fazla önem vermek suretiyle muhafazakâr ulemânın ve biyografi müelliflerinin ilgi alanı dışında kalması, Hanefî çevrelerinin Mâtürîdî’nin Ebû Hanîfe’nin otoritesini gölgelemesinden endişe etmeleri, eserlerinin dil ve üslûp açısından problemli oluşu gibi bir dizi sebep kaydedilmektedir.1 Ancak bütün bu sebeplerin yeterince izah edici olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü sayılan bu hususlar içerisinde eserlerin dil ve üslup açısından problemli oluşu dışındakilerin tamamında Mâtürîdî ile Ömer Nesefî bütünüyle müşterek oldukları halde, Ömer Nesefî’nin Akāid risalesi oldukça yaygınlık kazanmış, üzerine pek çok şerh/hâşiye yazılmış ve medreselerde okutulmuştur. Dolayısıyla Mâtürîdî’nin (ve özellikle) Te’vîlâtü’l- Kur’ân’ın etkisinin sınırlılığına ilişkin açıklamalar et-Teysîr için de söz konusu edilebilecek olsa da bu hususlar hem tartışmaya açıktır hem de daha hususi ve detaylı çalışmalara ihtiyaç duymaktadır. Çağdaş Çalışmalarda et-Teysîr Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l- Kur’ân’ı gibi Ömer Nesefî’nin et-Teysîr’i de çağdaş dönemde müellifinin sahip olduğu şöhrete mukabil ilgiyi görmüş değildir. Her iki metin de görece geç fark edilmiş, Te’vîlâtü’l-Kur’ân Arap dünyasında 1970’lerde, Türkiye’de ise ancak 2000’li yıllarda neşredilmiş, 1 Bkz. Şükrü Özen, “Mâtürîdî”, DİA (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003), 28: 147-148. 34 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri et-Teysîr ise bazı bölümleri gerek Arap dünyasının çeşitli üniversitelerinde gerekse ülkemizde lisansüstü tez konusu seçilerek tahkik edilmiş olsa da bir bütün olarak ilk kez elinizdeki yayımın tamamlanması ile neşredilmiş olacaktır. Yapılmış bu akademik çalışmalar içerisinden ulaşabildiklerimizi şöylece sıralamak mümkündür: Vâkıa sûresinden Mürselât sûresinin sonuna kadar olan kısım Ali Abdülkādir Cum‘a tarafından,1 A‘râf sûresinden Hicr sûresinin sonuna kadar olan kısım İbrâhim Muhammed tarafından,2 Gāfir sûresinden Rahmân sûresinin sonuna kadar olan kısım Ebû Ferha el-Hüseynî tarafından,3 Bakara sûresi 253. âyetten En‘âm sûresinin sonuna kadar olan kısım Fâize Mahmûd Abdülâl tarafından,4 Otuzuncu cüzü kapsayan kısım Mahmûd Dâvûd Sind Hamûde tarafından,5 Nahl sûresinden Mü’minûn sûresinin sonuna kadar olan kısım Abdülmün‘im Muhammed tarafından,6 Bakara sûresinin tamamını kapsayan bölüm Ayşe Hümeyra Aslantürk tarafından,7 ilk hizbin ( Kur’ân’ın ilk beş sayfasının) tefsirini kapsayan kısım Yahyâ b. Ali b. Muhammed Fakîhî tarafından,8 Tâhâ sûresinin tefsirini içeren bölüm Yasir Hüseyin Yağmur tarafından,9 Âl-i İmrân sûresinin tefsirini kapsayan bölüm Ahmet Balaban tarafından10 tahkik edilmiştir. 1 Ali Abdülkādir Cum‘a, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr li’l-İmâm Ebî Hafs en-Nesefî, Tahkīk ve Dirâse Min Evveli Sûreti’l-Vâkı‘a ilâ âhiri Sûreti’l-Mürselât, (Yüksek Lisans Tezi, Ezher Üniversitesi, Kāhire, 1989). 2 İbrâhim Muhammed eş- Şâfiî, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr Tahkīk ve Dirâse Li-Tefsîri’n-Nesefî Min Sûreti’l-A‘râf İlâ Nihâyeti Sûreti’l-Hicr, (Doktora Tezi, Ezher Üniversitesi, Kāhire, 1990). 3 Ebû Ferha el-Hüseynî, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr, Tahkīk ve Dirâse li-Tefsîri’l-İmâm en-Nesefî Min Evveli Sûreti Gāfir İlâ Nihâyeti Sûreti’r-Rahmân, (Yüksek Lisans Tezi, Ezher Üniversitesi, Kāhire, 1991). 4 Fâize Mahmûd Abdülâl, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr li’l-İmâm ‘Umer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesefî Tahkīk ve Dirâse Min Evveli Kavlihi Tilke’r-Rusulü Faddalnâ Ba‘dahum ‘alâ Ba‘din İlâ Âhiri Sûreti’l-En‘âm, (Doktora Tezi, Ezher Üniversitesi, Kāhire, 1991). 5 Mahmûd Dâvûd Sind Hamûde, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr li’l-İmâm‘Umer b. Muhammed b. Ahmed b. İsmâîl b. Muhammed b. Lokmân en-Nesefî Dirâse ve Tahkīk Min Evveli Sûreti’l-Nebe’ İlâ Ahiri Sûreti’n-Nâs, (Yüksek Lisans Tezi, Ezher Üniversitesi, Kāhire, 1992). 6 Abdülmun‘im Huraybe Muhammed, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr Tahkīk ve Dirâse li-Tefsîri ‘Umer b. Muhammed en-Nesefî min Sûreti’n-Nahl ilâ Nihâyeti Sûreti’l-Mü’minîn (Yüksek Lisans Tezi, Ezher Üniversitesi, Kāhire, 1992). 7 Ayşe Hümeyra Aslantürk, Ebu Hafs Ömer en-Nesefi’nin (öl. 537 - 1142) et-Teysir fi’t- Tefsir Adlı Eserinin Tahlili ve el-Bakara Suresi’nin Tenkidli Neşri (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 1995). 8 Yahya b. Ali b. Muhammed Fakîhî, et-Teysîr fî İlmi’t-Tefsîr li’l-İmâm Necmiddîn Ebî Hafs ‘Umer b. Muhammed en-Nesefî Dirâseten ve Tahkīkan min Evveli’l-Kitâb ilâ Nihâyeti’l-Hizbi’l-Evvel (Doktora Tezi, Câmi‘atu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Medine, 1416/1996). 9 Yasîr Hüseyin Yağmur, et-Teysîr fî’t-Tefsîr li’l-İmâm Ebî Hafs ‘Umer b. Muhammed en-Nesefî Mine’l-Varaka 45 ile’l-Varaka 72 Sûretu Tâhâ (Yüksek Lisans Tezi, Câmi‘atü Ümmü Dermân, el-İslâmiyye, Hartûm, 1435/2014). 10 Ahmet Balaban, Necmuddin Ömer b. Muhammed en-Nesefi’nin et-Teysir fi’t- Tefsir İsimli Eserinin Edisyon et-Teysîr fi’t-Tefsîr 35 et-Teysîr’in yakın zamanda 15 cilt olarak neşredilen bir baskısı mevcuttur.1 Bu baskı çok sayıda ismin katıldığı bir tahkik çalışması olarak yayımlanmış olmakla beraber, metnin ana nüshasına değil, tâli ve geç döneme ait nüshalara dayanmaktadır. Metnin sağlıklı bir şekilde okuyucuya aktarımı konusunda önemli sorunlar içeren ve yazma nüshaların varak numaralarına atıf yapılmayan bu baskının diğer pek çok kusurları da göz önünde bulundurulduğunda, ilmî tahkik olarak değil, neşir olarak değerlendirilmesi mümkündür. 1990’lardan itibaren hem ülkemizde hem de Arap dünyasında kısmî tahkik ve inceleme çalışmalarına konu olmasına rağmen tamamının henüz ilmî bir tahkik ile neşredilmemiş olması, söz konusu ilginin sadece akademik düzeyle sınırlı kaldığını göstermektedir. Dolayısıyla et-Teysîr üzerine yapılan akademik çalışmalar Ömer Nesefî ve Mâtürîdî geleneğinin tefsir birikimini gün yüzüne çıkarmaya yönelik umumi bir ilgiye dönüşmüş değildir. Elinizdeki çalışma bu boşluğu doldurmak üzere atılmış bir adım olmayı hedeflemekte, Hanefî-Mâtürîdî geleneğin ilim mirasını ihyâ etmeye yönelik bir katkı sunmayı amaçlamaktadır. Kritiği ve Tahlili (Ali İmran Suresi) (Yüksek Lisans Tezi, Sabahattin Zaim Üniversitesi, İstanbul, 2018). 1 Bkz. Ömer Nesefî, et-Teysîr fi’t-Tefsîr, thk. Mahir Edîb Hammûş-Cemal Abdürrahim el- Fâris- Sâriye Fayez Aclûnî-Fâdî el-Mağribî (Beyrût: Dâru’l-Lübâb, 2019). 36 GİRİŞ - Ömer Nesefî Tefsiri et-Teysîr fi’t-Tefsîr 37 KAYNAKLAR Ali Şevvâh İshâk. Mu‘cemu Musannefâti’l-Kur’âni’l- Kerîm. Riyâd: Dâru’r-Rufâ‘î, 1403/1983. Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdullâh. Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l- Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts. Aslantürk, Ayşe Hümeyra. Ebu Hafs Ömer en-Nesefi’nin (öl. 537 - 1142) etTeysir fi’t- Tefsir Adlı Eserinin Tahlili ve el-Bakara Suresi’nin Tenkidli Neşri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1995. Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “ Necmeddin Nesefî”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006, c. 32, s. 571-573. Bağdâdî, İsmail b. Muhammed Emin. Hediyyetü’l-Ârifîn: Esmâü’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Musannifîn. 2. cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951. Balaban, Ahmet. Necmuddin Ömer b. Muhammed en-Nesefi’nin et-Teysir fi’t- Tefsir isimli eserinin edisyon kritiği ve tahlili (Ali İmran Suresi). Yüksek Lisans Tezi, Sabahattin Zaim Üniversitesi, 2018. Bayezid, Halife b. Abdullah. Secencelü’l-Ervâh. Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 3/1. Brockelmann, Carl. Geschicte der Arabischen Litteratur Supplmentband. Leiden: Brill, 1937-1942. Bursevî, İsmâil Hakkı. Rûhu’l-Beyân. Beyrût: Dâru’l-Fikr, ts. Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakātü’l-Müfessirîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983, c. 2. Fermân, İsmail İbrahim ed-Deylemî. “ Zelletü’l-Kārî li’ş-Şeyh Ebî Hafs ‘Umer b. Muhammed en-Nesefî: Dirâse ve Tahkīk”, Mecelletü’l- ‘Ulûmi’l-İslâmiyye, 9/1, (1432/2011), 2. s. 361-420. Habib b. Ali. Miftâhu’l-Fâtiha. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2855, Nuruosmaniye, 5005. Hafâcî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü’ş-Şihâb alâ Tefsîri’l- Beyzâvî. Beyrût: Dâru Sâdır, ts. 38 KAYNAKLAR - Ömer Nesefî Tefsiri İbn Ebi’l-Vefâ, Abdülkādir b. Muhammed b. Nasrullâh b. Sâil. el-Cevâhirü’lMudiyye fî Tabakāti’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettâh Muhammed elHülv. 2. Baskı. Kāhire: Dâru Hicr, 1413/1993, c. 5. Kāsım b. Kutluboğa, Ebü’l-Fidâ Zeynüddîn. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992. Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullâh Hacı Halife. Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’lKütübi ve’l-Fünûn. nşr. Şerafettin Yaltkaya-Rafet Bilge. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941. Koca, Ferhat. “ el-Manzûmetü’n-Nesefiyye”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003, c. 28, s. 34-35. Kocabaş, Huzeyfe. Ömer Nesefi ve Kitâbü’l-Beyân an Garîbi’l- Kur’ân Adlı Eseri: Metin ve İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2018. Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘u liAhkâmi’l- Kur’ân. thk. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrût: Müessesetü’rRisâle, 2006. Muhammadaminov, Seyyit Ekber. “Matla‘ al-Nujum wa Majma‘ al-‘Ulum by Abu Hafs ‘Umar al-Nasafi as a Sample of Guidance Manual at the Time of Qarakhanids”. Manuscripta Orientalia. 21/2. (December/ Aralık, 2015). Ömer en-Nesefî. “Risâle fî beyâni mezâhibi’t-tasavvuf”. Çev. Süleyman Uludağ. Diyanet Dergisi, 18/3 (1979): 167-173. Ömer en-Nesefî. “Risâle fî beyâni mezâhibi’t-tasavvuf”. nşr. Ali Ekber Ziyâî. et-Türâsü’l-Arabî, 46/12 ( Dımaşk: İttihâdu’l-Kitâbi’l-Arabî, 1412/1992) 133-141. Ömer en-Nesefî. Tefsîr-i Nesefî. nşr. Azîzullah Cüveynî. Tahran: İran Kültür Vakfı Yayınları, 1974-1975. Özen, Şükrü. “Mâtürîdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 146-151. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981, c. 32. et-Teysîr fi’t-Tefsîr 39 Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-Beyân an Tefsîri’l- Kur’ân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. Beyrût: Dâru İhyâi’tTürâsi’l-‘Arabî, 1422/2002. Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa b. Halil. Miftâhu’s-Sa‘âde ve Misbâhu’sSiyâde. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985, c. 3. Vefâî, Muhyiddin Efendi. Tenvîrü’d-Duhâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 186. Yavuz, Yunus Şevki. “ Akāidü’n-Nesefî”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, c. 2, s. 217-219. http://www.quran-c.com/display/Disptitle.aspx?UID=25798&CID=148 (Erişim tarihi: 26.04.2019). Müessesetü Âli’l-Beyt. el-Fihristü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’lmahtût: Ulûmu’l- Kur’ân, Mahtûtâtu’t-tefsîr ve ulûmuh. Ammân: elMecme‘u’l-Melekî li-Buhûsi’l-Hadârati’l-İslâmiyye, 1989. Resim 1: Manisa nüshası (ana nüsha) 1. cilt, zahriye NÜSHA ÖRNEKLERİ 42 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 2: Manisa nüshası (ana nüsha), 1. cilt, ilk sayfa et-Teysîr fi’t-Tefsîr 43 Resim 3: Manisa nüshası (ana nüsha), 1. cilt, son sayfa 44 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 4: Manisa nüshası (ana nüsha), 4. cilt, ilk sayfa (zahriye) et-Teysîr fi’t-Tefsîr 45 Resim 5: Manisa nüshası (ana nüsha), 4. cilt, son sayfa ( ferâğ kaydı ve manzum hâtime) 46 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 6: Mahmutpaşa nüshası, 1. cilt, ön zahriye et-Teysîr fi’t-Tefsîr 47 Resim 7: Mahmutpaşa nüshası, 1. cilt, ilk sayfa (1b-2a) 48 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 8: Mahmutpaşa, 1. cilt, son sayfa et-Teysîr fi’t-Tefsîr 49 Resim 9: Mahmutpaşa, 2. cilt, ilk sayfa (ön zahriye) 50 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 10: Mahmutpaşa, 2. cilt, ilk sayfa et-Teysîr fi’t-Tefsîr 51 Resim 11: Mahmutpaşa, 2. cilt, son sayfa 52 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 12: Turhan Vâlide, 15, ilk sayfa et-Teysîr fi’t-Tefsîr 53 Resim 13: Turhan Vâlide, 15, ilk sayfa 54 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 14: Turhan Vâlide, 15, son sayfa et-Teysîr fi’t-Tefsîr 55 Resim 15: Turhan Vâlide, 16, ilk sayfa 56 NÜSHA ÖRNEKLERİ - Ömer Nesefî Tefsiri Resim 16: Turhan Vâlide, 16, ilk sayfa et-Teysîr fi’t-Tefsîr 57 Resim 17: Turhan Vâlide, 16, son sayfa ET-TEYSÎR Fİ’T-TEFSÎR NECMEDDİN ÖMER EN-NESEFÎ Allah’ın rahmeti onun üzerine olsun. óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا ĹęùĭĤا óĩĐ īĺïĤا ħåĬ įĻĥĐ ųا Ʃ رÙĩè [MÜELLİFİN MUKADDİMESİ] Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla Rabbim, kolaylaştır ve tamama erdir. Kur’ân’ı şifa ve rahmet, lutuf (fazlen) ve nimet, hüküm ve hikmet, beyân ve beyyine, korkutma (tahvîfen) ve öğüt, miras ve vasiyet, deliller mecmuası (besâira ) ve yol gösterici (tebsıraten), hatırlatma ve hatırlatıcı (tezkireten), zikir ve nasihat (zikrâ), müjdeleyici ve müjde, hidâyet edici ve hidâyet kaynağı (hâdiyen ve hüden), kitap ve Kur’ân, söz (hadîsen) ve furkān, hüccet ve burhan, tebliğ ve tebyin, haber ve yemin, kelâm ve kelimeler, dosdoğru (müstakîmen) ve hiçbir eğrilik içermeyen (kayyimen), müteşâbih ve muhkem, söz ve aktarım (kavlen ve kıylen), mufassal ve tafsil, indirilmiş ve bahşedilmiş (münezzelen ve tenzîlen), sırat ve yol, kolaylaştırılmış ve birbiriyle irtibatlandırılmış (müyesseren ve muvassalen), misaller ve mesel, peyderpey indirilmiş bölümler ve parıldayan yıldız (nücûmen ve necmen), muallim ve ilim, kıssa ve vahiy, emir ve nehiy, ruh ve nûr, okunan ve satırlarda yazılan, hayır ve Allah’ın ipi, hak ve fasıl, doğruluk ve âdil, yazılmış ve mahfuz, korunmuş ve sakınılmış, şeref sahibi (mecîden) ve azîm, yüce ve hikmetli, aziz ve kerim, müjdeleyici ve uyarıcı, çağıran ve aydınlatan, beyân eden ve beyân edilen, [kendisinden önceki kitapları] tasdik eden ve onları takvîm eden/ düzelten (müsaddikan ve müheyminen), imam ve tâbi olunan, akledilen ve işitilen, mübarek ve tertemiz, pınar ve sağanak, Arapça ve hayretâmiz, âyetler ve beyyineler, beyân eden ve beyân edilenler, tekrarlanan (mesâniye ) ve Nûn [el-Kalem 68/1], Kāf [Kāf 50/1], Hâ-Mîm-‘Ayn-Sîn-Kāf [ eş-Şûrâ,42/1-2], Sâd [es- Sâd 38/1], Elif-Lâm-Mîm- Sâd [ el-A‘râf 7/1], Kef-Hâ-Yâ-‘Ayn- Sâd [ Meryem 19/1], Tâ-Hâ [Tâ-Hâ 20/1], Elif-Lâm-Râ [ el-Hicr 15/1], Elif-Lâm-Mîm-Râ [ er-Ra‘d 13/1], Yâ-Sîn [Yâ-Sîn 36/1], Tâ-Sîn [ en-Neml 27/1], Hâ-Mîm [ el-Mü’min 40/1] ve Elif-Lâm-Mîm [ el-Bakara 2/1] gibi mukattaa harfleri olarak indiren Allah’a hamdolsun. İşte bunlar Kur’ân’ın yüz ismi olup her biri Kur’ân’da zikredilmiş ve açıklanmıştır. Hak Teâlâ bütün bunlarla Kur’ân’ı isimlendirmiş ve onu seçkin kulu, mümtaz elçisi, bütün insanlığın en hayırlısı Hz. Muhammed aleyhisselâma vahyetmiştir. Onda elçisi için ilimleri toplamış, 5 10 15 20 25 30 [ėĤËĩĤا ÙĨïĝĨ] ِ ħĻè۪ ƪ óĤا īِ ٰ ĩèْ ƪ óĤا ųا ِƩ ِ ħ ْ ùÖِ ١ ħ ّ ĩÜو ģّ رب ıø ُ כĩא وèכÙĩ وĻÖאĬא ų اñĤي أõĬل اóĝĤآن ęüאء ورÙĩè وŻąĘ وÙĩđĬ وè Ʃ ïĩéĤا َ وÜ×óāة وñÜכóĻا وñÜכóة وذכóا وذכóى ّÙĭ وęĺijíÜא وÙčĐijĨ وóĻĨاàא ووÙĻĀ وāÖאóÐ ِوĻÖ ّÙ وİóÖאĬא وĔŻÖא ُïى وכÝאÖא وóĜآĬא وáĺïèא وĜóĘאĬא وåè ّ وĨ×óýا وóýÖى وİאدĺא وİ ِĩא وýÝĨאıÖא وéĨכĩא وźijĜ وŻĻĜ ّ ِĩא وĩĻĝÝùĨא َوĻĜ ĥَ َ ĩא وכĨŻא وכ ً َوùĜ É×Ĭو אĬאĻ×Üو Żَ á َ ٢ وأáĨאź وĨ Ż ƪ Ā َ ijُ Ĩو اó ƪ ùَ Ļ ُ Ĩو ŻĻ×øو אĈاóĀو ŻĺõĭÜو źً ƪ õَ ĭ ُ Ĩو ŻĻāęÜو Ż ƪ āęَ ُ وĨ ا ّ َ āא ووĻèא وأóĨا وĻıĬא وروèא وijĬرا وijĥÝĨ ِĩא ِوĐْĩĥא َوāĜ ْ ĩא ّ وĥđĨ åَ وĨijåĬא وĬ ٣ ّא وŻāĘ وĜïĀא وźïĐ وĨכÖijÝא وČijęéĨא وĨכĬijĭא ĝèو Żْ × َ وijĉùĨرا وóĻìا وè ĭא ّ ٤ وèכĩĻא وõĺõĐا وכĩĺóא وóĻýÖا وóĺñĬا وĭĨאدĺא وóĻĭĨا ِ وĨ×Ļ א ّ وïĻåĨا وĩĻčĐא وĻĥĐ ً ×א وĨאء ّ ĭא وĜïāĨא وĭĩĻıĨא وإĨאĨא وÝĨ×Đijא وźijĝđĨ وĐijĩùĨא وĨ×אرכא وĻĈ ƪ Ļ×Ĩو َ ٍ وכĩĥאت وóèوĘא ٧ وáĨאĹĬ אتĭ ٍ ƪ Ļ×Ĩو אتĭ ٍ ِ ّ Ļ×Ĩو ٦ ّ ٍ ĭאت َ ×א ٍ وآĺאت وĻÖ åَ ٥ وĐ ِ×א وĻÖóĐא ّ وĻĀ ٓ﴾ [اijýĤرى، ٢-١/٤٢]، و ¡ٓ ٓ ٓ ٓ﴾ [ق، ١/٥٠]، و﴿ ٰn­ đĉĝĨאت ģáĨ﴿ نٓ﴾ [اħĥĝĤ، ١/٦٨[، و﴿ق ﴾µٰ Žٰ ﴿و ،]١/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾…ٓ ٓ ٓ ٓ…﴾ [اóĐŶاف، ١/٧]، و﴿¦ٓ ٰـ· ٰÁ ﴿ ٓص﴾ [ص، ١/٣٨]، و﴿اªٓ¯ ،[١/٣٦ ،÷ĺ] ﴾}ٓ Àٰ﴿و ،]١/١٣ ،ïĐóĤا﴾ [yٓ ٨ و﴿اªٓ¯ ،ٰ ١/٢٠]، و﴿اªٓ ٰ ـy] ﴾اóåéĤ، ١/١٥[، įĈٰ ] ﴾ٓ ٓ﴾ [ĔאóĘ، ١/٤٠[، و﴿اª­ٓ ٓ﴾ [اÿāĝĤ، ١/٢٨[، و﴿ ٰn­ و﴿ Žٰ ٓ{﴾ [اģĩĭĤ، ١/٢٧[، و﴿ Žٰ ­ٓ ّאه، وإĵĤ ĩø אıĥכّ אıÖ ،אنĻ×Ĥوا óכñĤا įĻĘ ١٠אıĤ آنóĝĥĤ ħøا ÙÐאĨ ĹıĘ ٩ [اĤ×óĝة، ١/٢] مijĥđĤا įĻĘ įĤ ďĩä ،אهèأو رىijĤا óĻìِ ïĩéĨ ĵ×ÝåĩĤا įĤijøور ĵęĉāĩĤا هï×Đ ١ ح: ĭĩĻÜא ijĥđÖ ذכóه وđÜאź ijĩùÖ ïĜره؛ ط: رب ďÝĨ ŻĺijĈ؛ ر: رب óùĺ وħĩÜ .óĻíĤאÖ .اó ٢ ƪ ùَ Ļ ُ ĨوŻ ƪ Ā َ ijُ ح: وĨ ٣ م: ČijęéĨא، çĀ İאûĨ؛ ح ر – وĨכĬijĭא؛ ط: ĨכÖijÝא. ٤ ط – وĻĥĐא ؛ ر + وĨכĬijĭא. ٥ ط ر: وĺóĔ×א. ٦ ر: وĭĻÖאت. ٧ ر- Ĩ×ĭĻאت. . ٨ ٓ ر: واĤٓħ . ٩ ٰ ر: واĤٓـó ١٠ م: ĩĤא، çĀ İאûĨ؛ ر ط: ıĤא. ٥ ١٠ ١٥ 62 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri açığını ve gizlisini anlamayı ona bahşetmiş, onu Kur’ân’ın sırlarına vâkıf kılmıştır. Yüce Allah Hz. Muhammed aleyhisselâmın Kur’ân’ın mânasını ümmetine beyân etmesi sûretiyle onu anlama yolunu açmış, onda tevdi edilmiş olanları ilk neslin öncü âlimlerinin çıkarımları (istinbatları) yoluyla kendilerine [ümmetin sonraki nesillerine] bildirmiş, böylece ilk nesilden sonra Kur’ân’ı tefsir ve te’vil edenlerin onun harikalarının deryasına dalıp incilerini çıkarmalarını kolaylaştırmıştır. Velhâsıl, dinî ve dünyevî nimetlerinin ardı ardına gelmesinden dolayı Allah’a hamd, Hz. Muhammed’e, ailesine, ashâbına ve kıyamet gününe dek onun ilmini taşıyanlara salât olsun. { Necmeddin Nesefî der ki:} Ey ilim ehli! -Allah sizi talebinize ulaştırsın ve muradınıza nâil olmanızı kolaylaştırsın- Nicedir sözlerime iştiyak duyup, ifade biçimimden haz alıp, tercihlerime itimat edip meseleleri ortaya koyuşuma rızâ gösterdiğiniz için benden Kur’ân tefsiri konusunda sehl-i mümteni tarzında, veciz ve derli toplu bir kitap telif etmemi istemekte, fakat mazeret beyân edip geri durduğumu, sakınıp ağırdan aldığımı ve şu sebepleri ileri sürdüğümü görmektesiniz: “Allah kelâmı üzerine konuşmak pek çetindir, böyle bir vazifeyi tamamlamak oldukça zordur, üstelik şu yaşlı hâlimde zihnim yorulmuş, biri diğerini izleyen hastalıklarla kalbim bitkin düşmüş durumdadır. Gece gündüz hususi vazifeler ve umumi hadiselerle meşguliyetim fazla, malın azlığına karşılık evlad ü ıyâlin çokluğundan dolayı düşüncelerin dağınıklığı da yamandır. Kaldı ki bu kitabın ne kadar ve nasıl olacağı konusunda herkesin isteği farklıdır. Bu isteklerin hepsi aynı istikamette değildir. Herkesi memnun etmek mümkün olmadığı gibi farklı talepte olanların ortak bir noktada birleşmesini umut etmek de beyhudedir.” Fakat bu kadar uzun izahlara rağmen gerekçelerim isteğinizi azaltmadı, gayretinizi köreltmedi, aksine sürekli kapımı aşındırıp talebinize icâbet etmemi istediniz ve bana gönüllü olarak bu işe koyulmaktan başka yol bırakmadınız. Neticede o kadar ayak diremeden sonra yelkenleri suya indirip pes ettim, isteğinizde size yardımcı olma konusunda Hak Teâlâ’ya istiharede bulundum, yardım edip sizi memnun edebilmek için Allah’tan yardım niyaz ettim, O’na sığınarak ve ecrini umarak işe koyuldum. Velî olarak da yardımcı olarak da Allah yeter. Muvaffakiyet ve dosdoğru yola hidâyet Allah’tandır. İmdi derim ki: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 63 įِ َאÜ Đَ ُijد Ĩ زóÖوأ ،įęýכ َ įÝĨŶ įĬאĻ×Öو įęĜأو ارهóøأ ĵĥĐو ،مijÝכĩĤوا įĭĨ ّ ĹĥåĤا įĩّ وıĘ ِره واóíÝøاج َ óĔُ אرéÖ ĹĘ صijĕĤا ĵĤإ įÖ ó ّ ħıĤ ÖאĭÝø×אط أŻĐم اïāĤر اŶول، وùĺ ،īĺïĤوا אĻĬïĤا ĹĘ אĭĻĥĐ įĩِ َ đِ Ĭ óİאčÜ ĵĥĐ ïĩéĤا įĥĘ ،لَ ّ وأو ħİïđÖ ó ّ ùĘ īĨ ģĻ×ø رهِ َ ُر د .īĺïĤا مijĺ ĵĤإ įĩĥĐ ِ Ùĥَ َ ĝَ ٍ وآįĤ وأéĀאįÖ وĬ ï ّ ĩéĨ ĵęĉāĩĤا ĵĥĐ ةŻāĤوا {:-į×Ļü ħèور į×ĻĐ ųا Ʃ óÝø- ١ ّ ĹęùĭĤا ïĩèأ īÖ ïĩéĨ īÖ óĩĐ ï×đĤا אلĜ} [ أ ّģ إĵĤ اóĩĤادات [٢ ıøو ħכĤËø ųا Ʃ ħאכÜأ- ħĥđĤا ģİأ َ óüאđĨ ĹĬijĩÝĤÉø אĩĤאĈ ħכĭĨ אęĕü ؛ďĩåÝùĨ õĻäو ďĭÝĩĨ ģıø ٍ آنóĝĤا óĻùęÜ ĹĘ אبÝכ َ ďĩä -ħכĤijĀو ĹĭĨ ٣ ٢ وÙĝà ÖאĻÝìאري ورĄא óĺÍÖادي وإïĀاري، ووħÜïä ĹĨאčĭĤ אÖاñđÝøوا ĹĨŻכÖ ĹĘ ïĨŶوا َ ،ïĺïü ųا Ʃ אبÝכ ĹĘ مŻכĤا نÉÖ źŻÝĐوا ،ارñèِ ĵĥĐ ً ِĻא ّ Ĭَ Éَ ْ ñار وÜ Đَ ÉÖ ً ّĻא ِÖَ Éَ Ü ģَ ْ ĕýĤوا ُ ،ģĻĥĐ ٌ ģĥَ ِ ُف اđĤ ادóÜ ĵĥĐ َ óĈאíĤوا ،ģĻĥכ ó×כĤا ĹĘ َ īİñĤوا ،ïĻđÖ įÐאıĬإ ƫق اÕĥĝĤ óęَ َ Ü َ Õĉْ ìوَ ،ģĻĥĜ ُ ČijÖאėÐ اíĤאÙĀ وijèادث اđĤאÙĨ آĬאء اģĻĥĤ واıĭĤאر óĻĔ Öכóáة اĻđĤאل ّ وÙĥĜ اĩĤאل ٌ ģĻĥä، ħà رĔ×אت اīĻùĩÝĥĩĤ ĹĘ ïĜر ذĤכ اĤכÝאب وכįÝĻęĻ ٌ ورäאء ďĭÝĩĨ ďĻĩåĤا ُ ،ٍ وإرĄאء ÙęĥÜËĨ ُ óĻĔ įĭĨ ïèوا ćٍ َ ĩَ Ĭ ĵĥĐ اتijıýĤوا ،ÙęĥÝíĨ ٌ ƪכħ؛ ïäِ ģƪ ِ ĝ ُ ĺ ħĤو ħכƪ ï َ è ģƪęُ َ ĺ ħĤ ģĺijĉÝĤا اñİ ĵĥĐ ģĻĥđÝĤا اñİو ، ٌ اĩÝäźאع ďĉĝĭĨ ïđÖ ħכĤ ÛĥøóÝøאĘ ،اً ْ د َ و ً ور ا واåĺŸאب إرادة ً ْ د ijَ ً وĐ اءïÖ ÙÖאäŸا َ źإ ĹĭĨ ħÝĻÖأ ģÖ ٤ ،ħادכóĩÖ ħכĘאđøإ ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ تóíÝøوا ،אحĭåĤا ăęì تóđýÝøوا ،אحĩåĤا ِ ųאÖ Ʃ ĵęوכ اóĻåÝùĨو ųאÖ Ʃ اñĻđÝùĨ įĻĘ ÛĐóüو ،ħאدכđøوإ ħכÜïĐאùĨ ĵĥĐ ُ įُ Ý ْ ĭ َ واđÝø :ěĺóĉĤا اءijø ĵĤإ ÙĺاïıĤوا ُ ěĻĘijÝĤا ُ ųאÖو Ʃ لijĜÉĘ ،اóĻāĬ ųאÖ Ʃ א وכĵę Ƭ وĻĤ ١ ط: Ĝאل اëĻýĤ اĨŸאم اđĤאħĤ اģäŶ اõĤاïİ اÝøŶאذ اåéĤאج ħåĬ اīĺïĤ زīĺ اÙĨŶ ĩäאل اŻøŸم واīĻĩĥùĩĤ أÿęèijÖ ؛ ر: Ĝאل اëĻýĤ اĨŸאم اđĤאħĤ اģäŶ اõĤاïİ اÝøŶאذ اåéĤאج ħåĬ اěéĤ واīĺïĤ óĩĐ ّ ĹęùĭĤا ïĩèأ īÖ ïĩéĨ īÖ óĩĐ . ّ ĹęùĭĤا אنĩĝĤ īÖ ĹĥĐ īÖ ïĩéĨ īÖ ģĻĐאĩøإ īÖ ïĩèأ īÖ ٢ ر: ĭĤאĹĩČ. ٣ ط ر: ħÜïäijĘ. ٤ ط - óĩÖادכħ. ٥ ١٠ ١٥ 64 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İnsanlar (âlimler) tefsir ve te’vil kelimelerinin anlamını kâh uzunca kâh kısaca izah etmişlerdir, biz de orta yolu tutup şöyle deriz: Tefsir âyetin nüzûlünü, durumunu, kıssasını, hangi sebepler hakkında indiğini ve kendisi ile kimlerin kastedildiğini bilmektir. Te’vil ise âyeti, taşıdığı ve öncesine ya da sonrasına muvâfık olan bir mânaya hamletmektir. Bu iki kelimenin kökenine gelince, Sa‘leb şöyle demiştir: Tefsir, Arapların, hızını alması için atı mahmuzlamayı ifade etmek üzere kullandıkları fessertü’l-ferese [yani atın yükünü aldım, uykusunu açtım] şeklindeki ifadeden türetilmiştir. Buna göre tefsir, âyetin muradının ortaya çıkması için zâhirinin açılması demektir. İbn Düreyd şöyle demiştir: Kelimenin aslı et-tefsiretüdür. Bu ise hastadan alınan ve doktor tarafından incelenen idrar örneği demektir. Nasıl doktor bu örnek üzerinde inceleme yaparak hastalığın durumunu açığa çıkarıyorsa müfessir de delil üzerinde inceleme yaparak âyetin muradını açığa çıkarır. el-Mücmel müellifi [ İbn Fâris] şöyle demiştir: el-Fesr kelimesi beyân (açığa çıkmak) anlamına gelir. Bu kelime doktorun hastadan alınan idrar örneği üzerindeki incelemesi demektir. et-Tefsiretü kelimesi de böyledir.1 Bir görüşe göre tefsir kelimesi fesere kökünden tef‘îl vezninde türetilmiştir, fesere ise sefere kelimesinin maklûbudur, yani harflerin yeri değişmek sûretiyle ondan türetilmiştir. Bu harf değişme durumu tıpkı her ikisi de “uzattı” anlamına gelen cezebe ve cebeze fiilleri ve her ikisi de “aktı” anlamına gelen bedda ve dabbe fiillerindeki gibidir. Kad sefereti’l-mer’etü ‘an vechihâ (kadın yüzünü açtı) ifadesindeki sefere fiili “açmak”, esfere’s-subhu (sabah aydınlandı) ifadesindeki esfere fiili “aydınlanmak”, vücûhun müsfiratun (ak, parlak yüzler) ifadesindeki müsfiratun kelimesi “aydınlık, parlak”, sefere’l-arda (toprağı süpürdü, yüzeyini açtı) ifadesindeki sefere fiili “süpürmek” anlamına gelir. Bu kökten el-misferatü kelimesi “süpürge”, es-sifru kelimesi “ beyân edici kitap” anlamına gelir. Yolculuğa insanların ahlâkını ortaya çıkardığı için es-seferu denilmiştir. es-Süfratü (sofra), içindekini almak üzere üstü açılan yiyecek bohçasıdır. Buna göre tefsir, zikredilen ifadeden zâhir olarak kastedilen, fakat kapalı ve örtülü olan mânanın açığa çıkarılmasıdır. 1 İbn Fâris, Mucemü Mekāyîsi’l-Luga, 1: 721. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 65 ćِ ƫ øijÝĤا ĵĥĐ אĭĤو ،ģĺijĉÝĤوا óĻāĝÝĤا īĻÖ ģĺوÉÝĤوا óĻùęÝĤا ĵĭđĨ ĹĘ אسĭĤا ِıא ِ واøŶ×אب اĹÝĤ ÛĤõĬ ıĻĘא ِıא وÝāĜ ĬÉüو ÙĺŴا ولõĬ ħĥĐ óĻùęÝĤا :لijĝĭĘ ،ģĺijđÝĤا ُ אıĥ×Ĝ אĩĤ ěĘاijĨ ٍ ٢ įĥĩÝéÜ ĵً ĭđĨ ĵĤإ ÙĺŴا فóĀ ١ ِ اīĺñĤ أرïĺوا ıÖא، واÉÝĤوģĺ واijĜŶام ْ ُت ó ƪ ùَ Ę» بóđĤا لijĜ īĨ ذijìÉĨ óĻùęÝĤا«٤ :Õĥđà אلĜ ïĝĘ אĩİñìÇĨ אĨÉĘ ٣ أو Ĩא İïđÖא. .«אİادóĨ óıčĻĤ ÙĺŴا óİאČ ėýכ óĻùęÝĤאĘ ،אİó ْ āè ěĥĉĭĻĤ אıَ Ýąْ َ َכ َ » إذا ر َس َ اóęĤ įĻĘ óčĭĺ يñĤا ģĻĥđĤا אءĨ īĨ ģĻĤïĤا Ĺİو ،ةَ óùِęْ ƪ ÝĤا īĨ įĥĀأ«٥ : ّ وĜאل اïĤرïĺي óčĭĤאÖ óùęĩĤا اñכĘ ÙĥđĤا אلè īĐ ėýכĺ אءĩĤا ĹĘ óčĭĤאÖ ÕĻ×ĉĤا أن אĩכĘ ،אء×ĈŶا .«ÙĺŴا ادóĨ īĐ ėýכĺ ٦ ģĻĤïĤا ĹĘ [ ب٢ [،אءĩĤا ĹĘ ÕĻ×ĉĤا óčĬ ó ْ ٨ َ واùęĤ ،אنĻ×Ĥا ó ْ ٧« َ اùęĤ :ģَ ĩ ْ åُ وĜאل ĀאÕè اĩĤ ٩ واóùęÝĤة כĤñכ». َ َ َñب ä» :ħıĤijĝכ ijİو» َ óęَ َ ø» īĨ بijĥĝĨ ijİو» َ ó َ ùَ Ę» īĨ ģĻđęÜ ١٠ijİ :ģĻĜو ُ īĐ وııäא١١ أي כÛęý، َت اóĩĤأة óęَ َ ø ïĜو .אلø أي » ƪ ÕĄوَ ăƪ َ Ö«و ،ïĨّ أي» ñَ َ × َ وä א óıČÉĘ َ ı َ ùَ َ َ اŶرض أي כĭ óęَ َ ٌ أي ÙÑĻąĨ١٢، وø ُóęùة Ĩ ٌ ُ أي أĄאء، ووijäه çْ × ƫ āĤا óęَ ْ øَ وأ قŻìأ īĐ ėýכĺ ُ óęَ َ ُ ، واùĤ īĻ×ĩĤا ١٤ ُ ُ اĤכÝאب óęْùĤوا ِ ١٣،Ùُ َ ùَ ُ ِ اĩĤ ْכĭ ْ َóęة وııäא، ِ واùĩĤ ěĥĕĭĩĤا ėýכ ijİ óĻùęÝĤا نijכĺ اñİ ĵĥđĘ ،אıĻĘ אĨ אولĭÝُ ĻĤ ėýכُ Ü ُ ة َ óęْ ُ اĭĤאس، واùĤ اijÝùĩĤر īĨ اóĩĤاد ÖאčĤאóİ اñĩĤכijر. ١ ط + اĩÝĐאد. ٢ ح: įĥĩÝéĺ. ٣ ر: وĨא İïđÖא. ّ اóđĩĤوف ÕĥđáÖ) ت. ٢٩١İـ/ ٩٠٤م) כאن راوÙĺ óđýĥĤ، àïéĨא، ijıýĨرا ĹĬא×ĻýĤا ĵĻéĺ īÖ ïĩèأ אس×đĤا ijÖأ ijİ ٤ ابóĐوإ آنóĝĤا ĹĬאđĨو çĻāęĤا :į×Ýכ īĨ .ادïĕÖ ĹĘ אتĨو ïĤو ،įĬאĨز ĹĘ ÙĕĥĤوا ijéĭĤا ĹĘ īĻĻĘijכĤا אمĨإ ċęéĤאÖ اóĝĤآن. اóčĬ: ÙİõĬ اĤŶ×אء Ĥכĩאل اīĺïĤ اĬŶ×אري، ص ١٧٣؛ ħåđĨ اŶدÖאء ĻĤאijĜت اijĩéĤي، ٥٣٦/٢؛ اŻĐŶم .٢٦٧/١ ،ĹĥرכõĥĤ ĹĘ ĹĘijÜ ،ةóā×Ĥا ĹĘ ïĤو .دبŶوا ÙĕĥĤا ÙĩÐأ īĨ (م٩٣٣/ـİ٣٢١ .ت (ّ زديŶا ïĺدر īÖ īùéĤا īÖ ïĩéĨ óכÖ ijÖأ ijİ ٥ ïĕÖاد. īĨ כÝ×į: اĝÝüźאق واóıĩåĤة واĵĭÝåĩĤ. اóčĬ: وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٣٢٣/٤؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٨٠/٦ ٦ ر: ÖאģĻĤïĤ. ّ (ت. ٣٩٥İـ١٠٠٤/م) īĨ أÙĩÐ اÙĕĥĤ واŶدب، أįĥĀ īĨ ّ اóĤازي ĹĭĺوõĝĤا אءĺóزכ īÖ אرسĘ īÖ ïĩèأ īĻùéĤا ijÖأ ijİ ٧ ،يijĩéĤا تijĜאĻĤ אءÖدŶا ħåđĨ :óčĬا .Ĺ×èאāĤوا ÙĕĥĤا ģĩåĨو ÙĕĥĤا÷ ĻĺאĝĨ :įęĻĬאāÜ īĨ .يóĤا ĹĘ ĹĘijÜ ،īĺوõĜ ٤١٠/١؛ إĬ×אه اóĤواة ĹĉęĝĥĤ، ١٢٧/١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٩٣/١ ٨ ح - اóùęĤ اĤ×Ļאن. .٧٢١/١ ،אرسĘ īÖź ÙĕĥĤا ģĩåĨ ٩ ١٠ ط – ijİ. ١١ ر: وııäא. .Ù ّ ١٢ ط: ĻąĨ ١٣ ط ر- ِ واóęùĩĤة ِ اĩĤכÙùĭ. ١٤ ط - اĤכÝאب، çĀ İאûĨ. ٥ ١٠ ١٥ 66 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Te’vil ise el-evl kökünden gelir, bu da dönmek demektir. Evveltühu fe-âle ifadesi, “Ben onu döndürdüm, o da döndü” anlamına gelir. Bu durumda te’vilden murat, âyeti delil vasıtasıyla muhtemel olduğu mânaya döndürmektir. Nadr b. Şümeyl şöyle demiştir: “Bu kelimenin aslı el-iyâledir, o da es-siyasetü (sevk etmek, yönlendirmek) demektir. Nitekim ulnâ ve îyle ‘aleynâ ifadesi, süsnâ ve sâsenâ gayruna (biz sevk edildik ve bizi başkası sevk etti) anlamına gelir. Sanki te’vil yapan kimse sözü sevk eden, ona kādir olan ve onu anlamına uygun bir şekilde kullanan kimsedir.” Buna göre âle fiili geçişlidir ve bunun [evvele şeklinde] şeddeli hâle getirilmesi geçişliliğini sağlamak için değil, terdîdi [yani tekrar anlamının ifade edilmesi] için yapılmıştır. Mânası da sûre sûre, âyet âyet birbirini takip etmesi demektir. Buna göre tefsir nüzûl ilmi olup hakkında ancak rivayet ( semâ‘) ile konuşulur, te’vil ise, nassa ve icmâya muvâfık olması şartıyla, istinbat (çıkarım) ile yapılabilir. İlim ehlinin bu iki kavram hakkında çeşitli ifadeleri mevcuttur. Denilmiştir ki “ Tefsir kelâmın zâhirinin keşfi, te’vil ise bâtınının keşfidir.” Farsçada bu “ Tefsir sözün yüzünü aydınlatmak, te’vil sözün özünü ortaya çıkarmaktır.” şeklinde ifade edilir. Bir başka görüşe göre tefsir, kelâmın başının, te’vil ise sonunun beyânıdır. Farsçada bu “ Tefsir açmak, te’vil göstermek içindir.” şeklinde ifade edilir. Bir başka görüşe göre tefsir muhkemler, te’vil ise müteşâbihler için olur. Bir diğer görüşe göre tefsir ilmi halka, te’vil ilmi ise Hakk’a aittir. Hak Teâlâ, “Onun te’vilini ancak Allah bilir.” [ Âl-i İmrân 3/7] buyurmuştur. Bu, kıyametin ne zaman kopacağı, şartlarının ne zaman zuhûr edeceği gibi Allah Teâlâ’nın müphem bıraktığı gayba dair konularda böyledir. Bir başka görüşe göre tefsir, üzerinde ihtilâf edilmeyen, te’vil ise üzerinde ihtilâf edilendir. Âlimler tefsir ve te’vile girişmenin cevazı konusunda ihtilâf etmişlerdir. Bir grup, sahih bir nakil bulunmadıkça Kur’ân’ın hiçbir şey ile tefsiri câiz değildir demiştir. Bu grup Abdullah b. Abbas’ın Hz. Peygamber aleyhisselâmdan naklettikleri şu rivayete dayanırlar: “Kim Kur’ân hakkında re’yi ile konuşursa cehennemdeki yerine hazırlansın.”1 1 Müslim, “Münâfikûn”, 40; Tirmizî, “Tefsîr”, 1. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 67 ١ ُį ÇĘل» أي «įÝĘóĀ ĘאóāĬف»، وכÉن ÝĤ ّ ْ ل وijİ اijäóĤع، ĝĺאل: «أو واÉÝĤوģĺ īĨ اŶو .ģĻĤïĤאÖ ĵĭđĩĤا īĨ ٢ įĥĩÝéÜ אĨ ĵĤإ ÙĺŴا فóĀ ijİ ģĺوÉÝĤאÖ ادóĩĤا ٤ َ َ وإģĺ ĭĻĥĐא» ُْĭĤא ٣ «أįĥĀ īĨ اĺŸאÙĤ، وĹİ اĻùĤאÙø، ĝĺאل: «أ :ģĻĩü īÖ óąĭĤا אلĜو ،«į َ đĄاij َ ِ ل øאĺ ÷َ اĤכŻم واĝĤאدر įĻĥĐ وواįđĄ Ĩ ّ ُ Ĭא. وכÉن اËĩĤو א وøאĭøא óĻĔ َ ĭ ْ ù ُ أي ø ٥ «آل» ĺïđÝĨא وĺכijن ïĺïýÜه óÝĤدïĺه ź įÝĺïđÝĤ ïĺïýÝÖه، :įĤijĜ نijכĺ اñİ ĵĥĐو ħĥכÝُ ĺ ź ولõĭĤا ħĥĐ ٧ ijİو óĻùęÝĤאĘ ٦ ،Ùĺآ ïđÖ Ùĺوآ رةijø ïđÖ رةijø ď×Ýĺ įĬأ :אهĭđĨو .אعĩäŸوا ÿĭĤا ÙĝĘاijĨ طóýÖ אط×ĭÝøźאÖ ēÐאø ģĺوÉÝĤوا ،אعĩùĤאÖ źإ įĻĘ ėýכ ģĺوÉÝĤوا مŻכĤا óİאČ ėýכ óĻùęÝĤا :ģĻĜ ،אرات×Đ אĩıĻĘ ħĥđĤا ģİŶو õĕِ َ ٨وÖאęĤאرÙĻø: óĻùęÜ روīü ِ כóدن ِ روى īíø اÛø و ÉÜوģĺ ïűŊا ِ כóدن Ĩ .įĭĈאÖ óĻùęÜ :ÙĻøאرęĤאÖو .هóِìآِ אنĻÖ ُ ģĺوÉÝĤوا ُ ِ ِل اĤכŻم ّ īíø اÛø. وģĻĜ: اóĻùęÝĤ ĻÖאن أو ُĩאûĺ را. Ĭ óَ Ĩ ģĺאوÜ و را ûĺאýŜ óَ Ĩ ħĥĐو ěĥíĥĤ óĻùęÝĤا ħĥĐ :ģĻĜو .אتıÖאýÝĩĥĤ ģĺوÉÝĤوا אتĩכéĩĥĤ óĻùęÝĤا :ģĻĜو ۢ﴾ [آل óĩĐآن، ٧/٣] وijİ ĩĻĘא ďäóĺ ُ َ ّ اà ٰ Êِّ َ ُµٓا ۪وÀ« ْ Oَ b ­ُ َ «ْ َ À Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ěéĥĤ ģĺوÉÝĤا ُİא١٠. وģĻĜ: ُıא ِ وأóüاıĈא ĵÝĨ ijıČر ĐijĜو ĵÝĨ ÙĐאùĤכא ٩ ųا Ʃ ُ į َ ĩَ ıْ إĵĤ اÕĻĕĤ اñĤي أÖ .įĻĘ ėِ ĥ ُ Ýìا אĨ ģĺوÉÝĤوا įĻĘ ėĥÝíُ ĺ ź אĨ óĻùęÝĤا óĻùęÜ زijåĺ ź :مijĜ אلĝĘ ،אĩıĻĘ ضijíĤا ازijä ĹĘ אسĭĤا ėĥÝìا ħà īĐ [ أ ٣] ġ אس×Đ īÖا ١١ÙĺواóĤ ؛çĻéĀ ģĝĬ ٌ įÖ دóĺ أن źإ ءĹýÖ آنóĝĤا ١٢.«אرĭĤا īĨ هïđĝĨ َ أij×ÝĻĥĘ įĺأóÖ آنóĝĤا ĹĘ אلĜ īĨ» :אلĜ įĬأ Ṡ ّ Ĺ×ĭĤا ١ ح: ĘכÉن. ٢ ح ر: įĥĩÝéĺ. ّ (ت. ٢٠٤İـ٨٢٠/م) īĨ اĩĥđĤאء ĺÉÖאم اóđĤب ورواÙĺ اßĺïéĤ وįĝĘ اÙĕĥĤ، وïĤ ĹĬאزĩĤا Ùüóì īÖ ģĻĩü īÖ óąĭĤا ijİ ٣ وĹĘijÜ óĩÖو. īĨ āÜאįęĻĬ: اęāĤאت واđĩĤאĹĬ وÕĺóĔ اßĺïéĤ. اóčĬ: اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ٧٨/٢٧؛ اŻĐŶم .٣٣/٨ ،ĹĥرכõĥĤ .אربåÝĤا ĹĘ ģáĨ įĬÉÖ įĻĥĐ ّ يóýíĨõĤا ěĥĐو įĻِÖِ َ أ īÖ אدĺز ĵĤوإ įĭĐ ųا ĹĄر אبĉíĤا īÖ óĩĐ ĵĤإ لijĝĤا اñİ ÕùĬ ٤ اóčĬ: اĤכאģĨ ĩĥĤ×óد، /٣ ١٢٩؛ כÝאب اđĘŶאل īÖź اĉĝĤאع، ٦٠/١؛ أøאس اĤ×ÙĔŻ óýíĨõĥĤي، ٣٩/١؛ اĵāĝÝùĩĤ óýíĨõĥĤي، ١٨٩/٢؛ ďĩåĨ اáĨŶאل ùĻĭĥĤאijÖري، .٥٣/١ ٥ ط: ĤijĜכ. .ûĨאİ çĀ ،Ùĺآ ïđÖ Ùĺوآ - ط ٦ ٧ ح ط: ijİ. ٨ ط + įĻĘ. ٩ ط ر - اų. ١٠ ط - ĵÝĨ ijıČرİא. ١١ ط: כóواÙĺ. ١٢ īĭø اñĨóÝĤي، óĻùęÜ ااóĝĤآن ،١ اīĭùĤ اĤכ×óى ùĭĥĤאĹÐ، ąĘאģÐ اóĝĤآن .٥٩ ٥ ١٠ ١٥ 68 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yine Hz. Peygamber aleyhisselâm “Kim Kur’ân hakkında re’yi ile konuşup da isabet [dahi] ederse, hata etmiş olur.” buyurmuştur.1 Hz. Ebû Bekir’e Hak Teâlâ’nın “Meyveler ve otlaklar” [ Abese 80/31] âyetinin tefsiri sorulmuş, o da “Eğer Allah’ın kitabı hakkında bilmediğim bir şey söylersem hangi gök beni gölgelendirir, hangi yer beni üzerinde taşır!” demiştir. Bir başka rivayette onun “Allah’ın kitabından bir âyet hakkında, Allah’ın ondan kastettiği muradın dışında bir şey söylersem…” dediği nakledilmiştir. Übey b. Kâ‘b şöyle demiştir: Senin için anlamı açık olan ile amel et, anlamı sana karışık gelene ise iman et ve onu bilenine havale et. İlim ehlinin geneli bunun câiz olduğu görüşündedir, çünkü Allah Teâlâ, “Onlar Kur’ân’ı tedebbür etmezler mi?” [ en-Nisâ 4/82] buyurmuştur. Bu, onun üzerinde düşünmeye ve mânalarına vâkıf olmaya teşviktir. Yine Hak Teâlâ, “İçlerinden onun derinliğini çıkaranlar onu bilirlerdi.” [ en-Nisâ 4/83], “Kendilerine indirileni insanlara beyân edesin diye…” [ en-Nahl 16/44] ve “Her şeyi açıklayıcı olarak…” [ en-Nahl 16/89] buyurmuştur. Hz. Peygamber aleyhisselâm “Yeryüzünden ilk kaldırılacak olan, ilimdir.” buyurmuş, bunun üzerine “Ey Allah’ın Resûlü! Kur’ân kaldırılacak mı?” demişler, o da “ Hayır, fakat onun te’vilini bilenler ölecek, geriye onu hevâlarına göre te’vil eden kimseler kalacaktır.” buyurmuştur. Abdullah b. Mes‘ûd şöyle demiştir: Her kim ilim isterse Kur’ân’ı alt üst etsin, çünkü onda öncekilerin ve sonrakilerin ilmi bulunur. Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: Allah Teâlâ, indirmiş olduğu her âyetten neyi kast etmiş olduğunu kullarının bilmesini ister. Hz. Ali şöyle demiştir: Bilgisi Kur’ân’da olmayan hiçbir şey yoktur, ancak insanların görüşü ondan [onu anlamaktan] âciz kalır. 1 Ebû Dâvûd, “İlim”, 5; Tirmizî, “Tefsîr”, 1. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 69 ٢ .«Éĉìأ ïĝĘ אبĀÉĘ įĺأóÖ آنóĝĤا ĹĘ אلĜ īĨ» ١ وĜאل Ṡ : [٣١/٨٠ ،÷×Đ ]﴾ۙY\ًَّ واَ_ ً·َ¦Yِ žَوَ ﴿ĵĤאđÜ įĤijĜ óĻùęÜ īĐ Ġ ěĺïāĤا óכÖ ijÖأ ģÑøو ٣ .«įÖ ĹĤ َ ħĥĐ ź אĨ ųا Ʃ אبÝכ ĹĘ ÛĥĜ إذا Ĺِ ĭĥ ƫ ِ ĝُ ƫ وأي أرض Ü Ĺِ ĭĥ ƫ čِ ُ Ü אءĩø أي ƫ ĝĘאل: « ٤ .«אıÖ ųا Ʃ أراد אĨ óĻĕÖ ųا Ʃ אبÝכ īĨ Ùĺآ ĹĘ ÛĥĜ إذا «:אلĜ Ùĺروا ĹĘو ُ įĥْ ِ وכ įÖ īĨÇĘ כĻĥĐ įِ ّ ×üُ אĨو įÖ ģĩĐאĘ כĤ אن×Ýøا אĨ : Ġ Õđכ īÖ ّ وĜאل أĹÖ ٥ .įĩĤאĐ ĵĤإ ۜ﴾ [اùĭĤאء، ٰ َن ْ ْ£ُyا َ ُy َون اª \ّuَcََ À Ëَžََ ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ لijĝĤ ازهijä ĵĥĐ ħĥđĤا ģİأ Ùّ وĐאĨ ±À َ w۪ َّ ªا µُ ¯َ«َِ َ ª﴿ :ĵĤאđÜ אلĜو ،įĻĬאđĨ ĵĥĐ ٧ ٦ įĻĘ واijĜijĤف ģĨÉÝĤا ĵĥĐ ßè ƭ ٨٢/٤] وijİ ،ģéĭĤا﴾ [­ْ·ِÁَْ ªِ ّ َل ا ِ {ُ ² Y®َ سY ِ َ ³«ّ ِ ª ±َ Áِّ]َcُِ ۜ﴾ [اùĭĤאء، ٨٣/٤]، وĜאل đÜאĵĤ:﴿ ª ­ْ·ُ³ْ®ِ µُ َ ²¹ُ ]ِ³ْcَْ َ À ِ ‚َ ْ¿ٍء﴾ [اģéĭĤ، ٨٩/١٦[. ©ّ §ُ ِ ª Y²Yً Áَ]ِْ b﴿ :ĵĤאđÜ אلĜو ،]٤٤/١٦ ďĘóُ ĺ ،ųا Ʃ لijøر אĺ» :اijĤאĜ ٨ ،«ħĥđĤا رضŶا īĨ ďĘóĺ אĨ لُ ƪ ّ Ṡ :» أو وĜאل اĭĤ×Ĺ ٩ .«ħıÐاijİأ ĵĥĐ įĬijĤ ّ وÉÝĺ مijĜ ĵĝ×ĺو įĥĺوÉÜ ħĥđĺ īĨ تijĩĺ īכĤو ،ź» :אلĜ ،«آن؟óĝĤا ّر اóĝĤآن، ّ ÍĘن įĻĘ ħĥĐ اŶوīĻĤ ijِ َ á ُ ĻĥĘ ħĥđĤا أراد īĨ : Ġ دijđùĨ īÖا אلĜو واīĺóìŴ١٠. ّ أن ħĥđĺ اđĤ×אد Õéĺ ١١ųوا Ʃ źإ Ùĺآ ĵĤאđÜ ųا Ʃ لõĬأ אĨ :įĻĥĐ ųا Ʃ Ĝאل اīùéĤ رÙĩè ١٢.אıÖ ĵĭĐ אĨ .įĭĐ õåđĺ אلäóĤا رأي īכĤو ١٣،آنóĝĤا ĹĘ įĩĥĐو źإ Ïü īĨ אĨ : Ġ ّ وĜאل ĹĥĐ ١ ح ط- īĨ Ĝאل ĹĘ اóĝĤآن óÖأįĺ ÝĻĥĘ×ijأ ïđĝĨه īĨ اĭĤאر وĜאل įĻĥĐ اŻùĤم. ٢ īĭø أĹÖ داود، ħĥĐ ٥؛ īĭø اñĨóÝĤي، óĻùęÜ اóĝĤآن .١ .١٣٦/٦ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ ٣ .٥٤٠/٣ ،ĹĝıĻ×ĥĤ אنĩĺŸا Õđü ؛١٦٨/١ ،رijāĭĨ īÖ ïĻđø īĭø īĨ óĻùęÝĤا ٤ .٦٤/١ ،אريí×ĥĤ ćøوŶا ëĺאرÝĤا ٥ ٦ ط: اÉÝĤوģĺ. ٧ ط: ijĜijĥĤف. ٨ ط – اħĥđĤ. ّ اijáĭĩĤر ĹĈijĻùĥĤ، .٢٩٣/٣ ٩ óāÝíĨ ĻĜאم اģĻĥĤ óĩĥĤوزي، ص ١٧٤؛ اïĤر .٣٤٧/٣ ،ĹĝıĻ×ĥĤ אنĩĺŸا Õđü ؛١٣٦/٩ ،ĹĬاó×ĉĥĤ óĻ×כĤا ħåđĩĤا ١٠ ١١ ط- اų. ّ اijáĭĩĤر ĹĈijĻùĥĤ، .٢٩٣/٣ ١٢ اïĤر ١٣ ر- ĹĘ اóĝĤآن. ٥ ١٠ ١٥ 70 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: Allah Teâlâ gökten yüz dört kitap indirmiş ve onların ilimlerini içlerinden dördüne, yani Tevrat, İncil, Zebûr ve Furkān’a yerleştirmiştir. Daha sonra onların ilimlerini Furkān’a, Furkān’ın ilimlerini mufassal sûrelere, mufassal sûrelerin ilimlerini de Fâtihatü’l-Kitâb’a yerleştirmiştir. Kim Fâtihatü’l-Kitâb’ın tefsirini bilirse, Allah’ın indirdiği kitapların tamamının tefsirini bilen kimse gibi olur. Müfessir Hüseyin b. Fazl el-Becelî şöyle demiştir: Allah Teâlâ’nın kitabını başından sonuna yirmi sekiz bin kez tefekkür ederek ve üzerinde düşünerek okudum. Her bir okuyuşumda yeni bir tür ilim buldum. Sonra rüyamda Hz. Peygamber aleyhisselâmı gördüm. Bana “Ey Ebû Ali! Sen yüz otuz sene yaşayacaksın.” buyurdu. [Râvi der ki:] Kendisi tam yüz otuz sene yaşadı. Abdullah b. Abbas, Hz. Peygamber aleyhisselâmın “ Kur’ân zelûldür, zû-vücûhtur [yani çeşitli vecihlere sahiptir]. Siz onu en güzel vecihlerine hamlediniz.” buyurduğunu rivayet etmiştir. Hz. Peygamber aleyhisselâmın kullanmış olduğu “zelûl” ifadesi iki anlama gelebilir. Birinci ihtimal kolay okunabilir, herkesin diline yatkın anlamında olması; ikinci ihtimal ise üzerinde çalışacak olanların anlayışlarının yetersiz kalmayacağı ölçüde anlamları açık mânasında olmasıdır. Hz. Peygamber aleyhisselâmın “zû-vücûh” ifadesi de iki anlama gelebilir. Birinci ihtimal, onun kelimelerinin düzeninin i‘câzına uygun te’villeri barındırması, ikinci ihtimal ise onun emir-yasak, va‘d-vaîd, haram kılma-helâl kılma gibi vecihleri kendisinde birleştirdiği anlamında olmasıdır. Hz. Peygamber aleyhisselâmın “Siz onu en güzel vecihlerine hamlediniz.” ifadesi de iki anlama gelebilir. Birinci ihtimal, “Onun te’vilini en güzel mânalarına hamlediniz.” anlamında olması; ikinci ihtimal ise “Ondaki en güzel olanla, yani ruhsatlarla değil azîmetlerle, intikam hükümleriyle değil af hükümleriyle amel edin.” anlamında olmasıdır. Bütün bunlar da istinbatın câiz olduğunun delilidir. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: “ Tefsir dört türlüdür: Arapların kendi dil bilgileri ile bilecekleri tefsir, hiç kimsenin bilmeme konusunda mazur sayılamayacağı tefsir, âlimlerin bileceği tefsir ve Allah’tan başkasının bilmeyeceği tefsir.” Demişlerdir ki: Bunlardan birincisi dilin hakikatleri ve sözün vazedildiği mânalardır. İkincisi tevhid ve şeriatın asıllarıdır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 71 ّ ĩאء أودع ùĤا īĨ ÕÝכ ÙđÖوأر ÙÐאĨ ĵĤאđÜ ųا Ʃ لõĬأ :įĻĥĐ ųا Ʃ وĜאل اīùéĤ رÙĩè ١ ñİه اŶرÙđÖ ّ ijÖر ُ واęĤ َ Ĝóאن، ħà أودع ijĥĐم َıא أرÙđÖ ıĭĨא: اijÝĤراة واģĻåĬŸ واõĤ ĨijĥĐ īĩĘ ،אبÝכĤا ÙéÜאĘ َ ģ ّ āęĩĤا مijĥĐ أودع ħà ģَ ّ ٢ ħà أودع ijĥĐم اĜóęĤאن اāęĩĤ َ اĜóęĤאن ٣ .ÙĤõĭĩĤا ųا Ʃ ÕÝכ ďĻĩä َ óĻùęÜ َ ħِ ĥَ Đ īĩכ כאن אİóĻùęÜ ħĥĐ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אبÝכ أتóĜ» :įĻĥĐ ųا Ʃ ٥ رÙĩè ƫ Ĺِ ĥ َ åَ ٤ اóùęĩĤ اĤ× وĜאل اīĻùéĤ īÖ ْ اģąęĤ ة إź وóáĐت ّ óĨ īĨ ٦ ّóا ّ ęÝĨכóا Ĩא ıĭĨא ة ÖïÝĨ ّ óĨ ėĤأ īĺóýĐو אĻĬאĩà هóìآ ĵĤإ įĤأو īĨ ، إĬכ ّ ٨ ĺא أÖא ĹĥĐ :ĹĤ אلĝĘ אمĭĩĤا ĹĘ Ṡ ّ Ĺ×ĭĤا Ûĺورأ ħĥđĤا īĨ ïĺïä عijĬ ٧ ĵĥĐ .Ùĭø īĻàŻàو ÙÐאĨ אشđĘ :אلĜ ،«Ùĭø īĻàŻàو ÙÐאĨ ûĻđÝĤ ٍ ] ذو وijäه ّ Ṡ أįĬ Ĝאل: «اóĝĤآن ٌ ذijĤل [٣ب Ĺ×ĭĤا īĐ ġ אس×Đ īÖا ٩ وروى īכĩĨ įĬأ :אĩİïèأ :אنıäو įĤ «لijĤذ «:įĤijĝĘ ١٠،«įİijäو īùèأ ĵĥĐ هijĥĩèאĘ אمıĘأ įĭĐ óāĝÜ ź ĵÝè ĹĬאđĩĤا çĄوا įĬأ :ĹĬאáĤوا .ÙĭùĤŶا ُ ďĻĩä įÖ ١١ěĥĉĭĺ اءةóĝĤا īĨ ģĩÝéĺ ِ įِ َ כĩĥאÜ ħčْ َ اīĺïıÝåĩĤ įĻĘ. وįĤijĜ:» ذو وijäه» įĤ وıäאن: أĩİïèא: أن Ĭ ïĐijĤوا ĹıĭĤوا óĨŶا īĨ אİijäو ďĩåĺ įĬأ :ĹĬאáĤوا .אزهåĐŸ Ù×øאĭÝĨ אİijäو ģĺوÉÝĤا :אنıäو įĤ «įİijäو īùèأ ĵĥĐ هijĥĩèאĘ» :įĤijĜو .ģĻĥéÝĤوا ħĺóéÝĤوا ïĻĐijĤوا īĨ įĻĘ אĨ īùèÉÖ اijĥĩĐا أي :ĹĬאáĤوا .įĻĬאđĨ īùèأ ĵĥĐ įĥĺوÉÜ اijĥĩèا أي :אĩİïèأ ِ اõđĤاħÐ دون اÿìóĤ ِ واijęđĤ دون اāÝĬźאف. وñİا ّכįĥ دģĻĤ ijäاز اĭÝøź×אط. ،אıĨŻכÖ بóđĤا įĘóđÜ įäو :įäأو ÙđÖأر ĵĥĐ óĻùęÝĤا «:ġ אس×Đ īÖا אلĜو ١٢.«ųا Ʃ źإ įĩĥđĺ ź óĻùęÜو ،אءĩĥđĤا įĩĥđĺ óĻùęÜو ،įÝĤאıåÖ ïèأ رñđُ ĺ ź óĻùęÜو ĜאijĤا: ĘאŶول ijİ ĝèאěÐ اÙĕĥĤ وijĄijĨع اĤכŻم، واáĤאĹĬ ijİ اïĻèijÝĤ وأijĀل اóýĤاďÐ، ١ ط - ijĥĐم. ٢ ر- ħà أودع ijĥĐم ñİه اŶرÙđÖ اĜóęĤאن. .٩١/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :óčĬا ٣ ّ (ت. ٢٨١İـ/ ٨٩٥م) اóùęĩĤ اŶدÕĺ إĨאم óāĐه ّ اùĻĭĤאijÖري ّ اĤכĹĘij Ĺĥå×Ĥا óĻĩĐ īÖ ģąęĤا īÖ īĻùéĤا ĹĥĐ ijÖأ ijİ ٤ .٣٠٧/٢ ،óåè īÖź انõĻĩĤا אنùĤ ؛٧٤٢/٦ ،Ĺ×İñĥĤ مŻøŸا ëĺאرÜ :óčĬا .آنóĝĤا ĹĬאđĨ ĹĘ ّ اóùęĩĤ. ٥ ط: اĤ×Ĺĥå ٦ ر: ıĭĨא. ٧ ط + ħĥĐ. ٨ ر - ĹĤ. ٩ ر: وروي īĐ. ١٠ īĭø اïĤارĹĭĉĜ، ٢٥٥/٥؛ ĜóĨאة اęĩĤאçĻÜ ŻĩĥĤ اóıĤوي، .٣١٠/١ ١١ ط: ěĥĉĭÜ؛ ر: ěĉĭĺ. ١٢ óĻùęÜ اĉĤ×óي، ٧٠/١؛ óĻùęÜ اĩĤאوردي، .٣٦/١ ٥ ١٠ ١٥ 72 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Üçüncüsü fer‘î hükümler ve farklı anlama gelen ifadelerin te’vilidir. Dördüncüsü ise kıyamet saatinin zamanı, onun alâmetlerinin zuhûr ediş zamanı gibi gayba dair hususlardır. Hiç kimsenin bilmeme konusunda mazur sayılamayacağı kısım farz-ı ayndır, sadece âlimlere mahsus olan kısım ise farz-ı kifâyedir. Hz. Peygamber aleyhisselâmın “Kim Kur’ân’ı kendi re’yi ile tefsir ederse…” şeklindeki hadisini delil olarak göstermelerine cevaben şöyle denilir: Bu hadisin mânası, “Kim onu aklına geldiği şekilde yorumlar ve lafızlarının delâletini esas almaz ise, doğruyu bulmuş olsa bile delil konusunda hata etmiştir.” şeklindedir. Denilmiştir ki re’y iki türlüdür: Birincisi bir iç dürtü ile insanın aklına gelen düşüncedir ki buna zan ve tahmin denilir. İşte Kur’ân söz konusu olduğunda sakıncalı görülen ve kendisinden sakındırılan re’y budur. İkincisi ise kâmil bir akıldan, keskin bir ilimden ve Allah tarafından zâhir ve destekten neşet eden re’ydir ki bu da [ fıkıh ilminde] bilinen hüküm çıkarma (istinbat) işlemidir, övgüye lâyık olan re’ydir. Mâturîdî şöyle demiştir: Seleften bazıları bu rivayetin sıhhatini kabul etmemiştir. Nitekim imamların [ sahâbe ve tâbiîn âlimlerinin] Kur’ân’ı tefsir ettikleri ve onun hakkında konuştukları sabittir. İnsanların Kur’ân’ı bilmeye ihtiyaçları vardır. Bu rivayetin sahih olduğunu kabul edenler ise te’vilinde ihtilâf etmişlerdir. Onlardan bazıları, “ Re’y ile tefsir kişinin delillere dayanarak maksadı araştırmaksızın Kur’ân’ı aklı ile düşündüğü anlama hamletmesidir.” demişlerdir. [Yine Mâturîdî şöyle demiştir:] Demişlerdir ki: Bu tehdit, ictihadı neticesinde varmış olduğu görüşün doğruluğunu kesin bir dil ile iddia eden kimse hakkındadır, çünkü insan bir süre sonra başka bir şeyi fark edebilir ve görüşünden dönebilir. Ancak “Bu muhtemeldir.” diyen ve “Eğer bu görüş yanlış ise benden, doğru ise Allah’tandır.” diyen kimsenin yaptığında bir sakınca yoktur. Bir görüşe göre de buradaki tehdide konu olan re’y, kişinin Kur’ân’da ifade edilen hususları anlama konusunda kendi görüşünü ölçü hâline getirmesi ve mezhebini bunun üzerine bina etmesidir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 73 واáĤאßĤ óĘوع اèŶכאم وÉÜوģĺ ِ اŻĩÝéĩĤت، واóĤاďÖ اijĻĕĤب īĨ وÛĜ ĻĜאم اùĤאÙĐ אءĩĥđĤا įÖ ÿÝíĺ אĨو ،īĻĐ ٍ ٣ ٢ ُ óĘض ijıĘ įĥıåÖ ïèأ ُ َñđر ٌ ĺ ź ١ ووÛĜ ijıČر آĺאıÜא، وĨא ٤ כęאÙĺ. óĘض įĥĩè īĨ :אهĭđĩĘ «įĺأóÖ آنóĝĤا óùĘ īĨ» : Ṡ įĤijĝÖ ħıäאåÝèا īĐ ابijåĤا אĨÉĘ ïĝĘ ěéĤا אبĀÉĘ įĥÐźïÖ įČאęĤأ ïİاijü ĵĥĐ ģĩđĺ ħĤو ٥ َى įĤ íÖאóĈه َ اء óَ Ý َ ĺ אĨ ĵĥĐ أÉĉì اģĻĤïĤ. َى īĨ İאä ÷ٍ ęĬ ÷وijİ اīčĤ واùéĤ×אن، وذĤכ َ اء óَ Ý َ وģĻĜ: اóĤأي ĐijĬאن: رأي ĺ ïĻĺÉÜو óİאÖ ħĥĐو ģĨכא ģĝĐ īĨ Éýĭĺ ورأي ،آنóĝĤا ĹĘ رijåéĩĤاįĭĐ رijäõĩĤا ijİ Ʃ اų Čאóİ، وijİ اĭÝøź×אط اijıđĩĤد واóĤأي اijĩéĩĤد. وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر īĨ :ųا Ʃ ّ (ت. ٣٣٣ İـ٩٤٤/م) رįĩè اĩĤאïĺóÜي óĻùęÜ ÙĩÐŶا īĨ Û×à ïĝĘ ،ó×íĤا اñİ تij×à ėĥùĤا ăđÖ óכĬأ ّ وا įÝéāÖ اóĝĤآن ُ واijĝĤل įĻĘ، وĭĥĤאس èאÙä إĵĤ įÝĘóđĨ، واīĺñĤ أóĜ ٦ ّ أي ijİ أن įĥĩéĺ óĤאÖ óĻùęÝĤا :ħıąđÖ אلĜ ،įĥĺوÉÜ ĹĘ اijęĥÝìا ïĝĘ :אلĜ .ģĻĤïĤا ĵĥĐ ضóđĤאÖ įĭĐ ÿéęĤا دون ٧ į×ĥĝÖ اهóĺ אĨ ĵĥĐ ءóĩĤا ٨ إįĻĤ ّاه أد אĨ ÙéāÖ لijĝĤا ďĉĝĺ īĨ ěè ĹĘ ïĻĐijĤا اñİ [ أ وģĻĜ:] ٤ כאن إن :لijĝĻĘ اñİ ģĩÝéĺ :אلĜ īĨ אĨÉĘ .ďäóĻĘ įĤ وï×ĺ ïĜو אدهıÝäا :ģĻĜو :אلĜ .įÖ سÉÖ ź اñıĘ ،ĵĤאđÜ ųا Ʃ ّĹ وإن כאن ijĀاÖא īĩĘ ĭĩĘ Éĉì .į×İñĨ įĻĥĐ Ĺĭ×َ ĺ آنóĝĤا ĹĘ אءä אĩĤ אراĻĐ įĺرأ ģđåĺ أن ijİ ١ ح: ĩĘא. ٢ ح - ijıĘ. ٣ ح ر: óęĘض. ٤ ح ر: óęĘض. ٥ ح: ìאóĈه. ٦ ط: أن ģĩéĺ. ٧ ط ر ĹĘ İאûĨ م: įĥĝđÖ. ٨ ح: أدى. ٥ ١٠ ١٥ 74 MÜELLİFİN MUKADDİMESİ - Ömer Nesefî Tefsiri { Necmeddin Nesefî der ki:} Bu tıpkı Mu‘tezile’nin, “Rablerine nazar ederler.” [ el-Kıyâme 75/23] âyetinde geçen “nazar” kelimesini “göz ile görmek” anlamında değil de “ikramı beklemek” anlamında yorumlamalarına ve Allah tarafından olduğu ifade edilen “dalâlete düşürme” ifadelerini dalâletin var edilmesi olarak değil de sadece sapkın kimselere bu ismin verilmesi olarak yorumlamalarına benzer. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Bir görüşe göre bu, insanların bilmeye ihtiyaç duymadıkları müteşâbihlerle ilgilidir. Bir diğer görüşe göre ise söz konusu yasak te’vil ile değil tefsir ile ilgilidir ve bu ikisi arasında bir fark bulunmaktadır. Buna göre tefsir, âyetin kim hakkında indiğine ve iniş sebebine dair haber vermektir. Bu, nüzûle şahit olanın bileceği bir ilimdir, nüzûle şahit olan kimse bunu bilgiye dayanarak söyler, başkası ise re’yi ile söyler. Te’vil ise lafzın muhtemel mânalarını beyân etmektir. Allah Teâlâ Kur’ân’ı, kıyamete kadar ortaya çıkacak bütün ihtiyaçlar için bir asıl kılmıştır. İmamlardan nakledilen ve fukahanın, görüşlerini üzerine inşa ettikleri bütün yorumlar tefsir değil, te’vildir. Tefsir bunun [yani âyetteki mânanın] hakikatinin beyân edilmesi, te’vil ise bundan maksadın ne olduğunun beyân edilmesidir. Çünkü te’vil kelimesi dilde, sözü, nihaî olarak varacağı yere döndürmek anlamındadır. Tefsir tek vecihli iken te’vil çok vecihli olur.1 Bütün bu ifadeler İmam Mâtürîdî’nin sözlerinin özetidir. Biz bu ikisine [yani tefsir ve te’vile] bir tek örnek vereceğiz. Allah Teâlâ’nın “Müminlerden iki grup çarpışacak olurlarsa…” [ el-Hucurât 49/9] âyetinde sözü edilenlerin Evs ve Hazrec olduğu; “Siz güçlü kuvvetli bir kavme karşı (savaşa) çağrılacaksınız.” [ el-Feth 48/16] âyetinde sözü edilenlerin Farslar ve Yemâme savaşındaki düşmanlar olduğu; “İnsanlardan öyleleri vardır ki dünya hayatında söyledikleri hoşuna gider.” [ el-Bakara 2/204] âyetinde sözü edilenin Ahnes b. Şerîk olduğu; “İnsanlardan öyleleri vardır ki (Allah rızâsını kazanmak için) kendi nefsini feda eder.” [ el-Bakara 2/207] âyetinde sözü edilenin Suheyb olduğu söylenmiştir. 1 Bkz. Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 4. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 75 ٌۚة﴾ yَ’Yِ َ ٰ« َرِّ\َ·Y ² ªِ ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ óčĭĤا ÙĤõÝđĩĤا ģĩéכ ijİو} : Ġ ١ īĺïĤا ħåĬ אلĜ} ųا Ʃ [اĻĝĤאÙĨ، ٢٣/٧٥ [ĵĥĐ اčÝĬאر اĤכóاÙĨ دون اóĤؤÙĺ وħıĥĩè اŻĄŸل اñĩĤכijر īĨ ٢ đÜאĵĤ ĵĥĐ اÙĻĩùÝĤ دون اåĺŸאد. Ĝאل: .įĻĘ אĨ ÙĘóđĨ ĵĤإ Ùäאè אسĭĤאÖ ÷ĻĤ ىñĤا ٣ įÖאýÝĩĤا ĹĘ ijİ :ģĻĜو ijİ óĻùęÝĤאĘ ق؛óĘ אĩıĭĻÖو ،ģĺوÉÝĤا دون óĻùęÝĤا īĐ ĹıĭĤا :ģĻĜو :אلĜ ïıü īĨ ħĥĐ כĤوذ ،įĤوõĬ Õ×ø īĐو įĻĘ لõĬ īĨ نÉü īĐ אر×ìŸا įĥĩÝéĺ אĨ īĻĻ×Ü ijİ :ģĺوÉÝĤوا ،أيóĤאÖ هóĻĔو ħĥđĤאÖ ٤ įĻĘ لijĝĺ ijıĘ כĤذ ىijĥ×Ĥا įÖ ďĝĺ אĨ ďĻĩåĤ ŻĀأ آنóĝĤا ųا Ʃ ģđä ïĜو ĹĬאđĩĤا īĨ ċęĥĤا ĵĭÖو ÙĩÐŶا īĐ אءä אĨ ďĻĩäو :אلĜ .ÙĐאùĤا אمĻĜ ĵĤإ ازلijĭĤا īĨ ،כĤذ ÙĝĻĝè īĻĻ×Ü óĻùęÝĤوا :אلĜ .óĻùęÜ ź ģĺوÉÜ ijıĘ įĻĥĐ אءıĝęĤا ٥ إĵĤ Ĩא إįĻĤ مŻכĤا فóĀ ÙĕĥĤا ĹĘ įĬÍĘ ؛įĻĘ دijāĝĩĤا īĻĻ×Ü ģĺوÉÝĤوا ٧ ٦ واóĻùęÝĤ ĺכijن ذا وįä، واÉÝĤوģĺ ذو وijäه. Ëĺول، ñİا ّכįĥ óāÝíĨ כŻم اĨŸאم أĹÖ ijāĭĨر. نYِ cَŸَِ ٓYئ ِ ْن Žَ واَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘ اijĤאĜ ،אĩıĤ اïèوا źאáĨ óכñĬو} : Ġ אلĜ} ٨ اŶوس واõíĤرج وĹĘ įĤijĜ đÜאĵĤ: ْ َcَcُ«¹ا﴾ [اóåéĤات، ٩/٤٩] ĩİא ¢ا ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ ِR ±َ اª įĤijĜ ĹĘو ÙĨאĩĻĤا ģİوأ אرسĘ ٩ ħİ [١٦/٤٨ ،çÝęĤا﴾ [uÀٍ u۪ ‚َ سٍ ْ Oَ ُو۪۬ª\ ¿ ٍ ا ¹َْم ¢ »ٰ ªِ ﴿ َ~ُc ْu َ¹َْن ا īÖ ÷ĭìŶا ijİ [٢٠٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹ِ Áٰ oَ ْ ªا¿ žِ µُ ُ ª¹َْ ¢ ¥َ ]ُkِ ْ ُ À ±ْ ®َ سY ِ َ đÜאĵĤ:﴿ َوِR ±َ ّ اª³ ،ÕĻıĀ ١٠ijİ [٢٠٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [µَُ Ÿَْ ۪ ي ² yƒْ َ À ±ْ ®َ سY ِ َ ³ªا ّ ±َR ِوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘو ěĺóü .īĺïĤا ħåĬ - óĈ ح ١ . ّ ٢ ĺ×ïو īĨ اĻùĤאق أن اĝĤאģÐ ijİ اĩĤאïĺóÜي ٣ ط: īĨ اýÝĩĤאįÖ. .įĻĘ لijĝĺ ijıĘ כĤذ ïıü īĨ ħĥĐ כĤوذ ،įĤوõĬ Õ×ø īĐو - ر ٤ ٥ م - اĤכŻم، çĀ İאûĨ. ٦ ط ر + Ĝאل. ٧ اóčĬ: ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٤/١ ٨ ط: وĩİא. ٩ ط: وħİ. ١٠ ط: وijİ. ٥ ١٠ ١٥ 76 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri İşte bu ve benzeri bilgiler tefsir kapsamındadır ve bu konuda ancak rivayet yoluyla konuşulabilir. Yine Allah Teâlâ’nın “Gerek hafif gerek ağır hâlde sefere çıkın.” [ et-Tevbe 9/41] âyetindeki “hafif ve ağır” ifadeleri kimilerine göre genç-yaşlı, kimilerine göre fakir-zengin, kimilerine göre bekâr-evli, kimilerine göre sıhhatli-hasta, kimilerine göre ise hareketli-sakin mânasındadır. İşte bu [tür yorumlar] te’vil kapsamındadır ve bütün bu mânaların her biri mümkün ve makbuldür. Asıllara uyduğu ve akla ters düşmediği sürece bunları savunmakta bir sakınca yoktur. [ İsti‘âze Bahsi] Necmeddîn en-Nesefî şöyle der: Kur’ân-ı Azîmü’ş-şân’ı okumaya başlamadan önce söylediğimiz: “Kovulmuş şeytandan Allah’a sığınırım.” cümlesi hakkında: Mârifet ehli şöyle demiştir: İsti‘âze kelimesi Allah’a yakınlaşmış olanların vesilesi, havf ehlinin korunağı, günahkârların sığınağı, kaçanların dönüş yeri, muhabbet ehlinin hoşnutluk hâlidir. Bu, Allah Teâlâ’nın “ Kur’ân okuduğun zaman kovulmuş şeytandan Allah’a sığın.” [ en-Nahl 16/98] âyetindeki emrine imtisal edip sarılmaktır. İsti‘âze nüzûlü şeytanın Hz. Peygamber aleyhisselâmın Kur’ân okumasına bir şey karıştırmaya çalışması esnasında olmuştur. Allah Teâlâ bu hususu kitabında şöyle anlatmıştır: “Biz senden önce hiçbir resûl ya da nebî göndermedik ki bir temennide bulunduğu zaman şeytan onun temennisine bir şey karıştırmasın.” [el-Hac 22/52] bu hususun izahı, inşallah yeri geldiği zaman yapılacaktır. E‘ûzü ifadesinin mânası “sığınırım, iltica ederim” şeklindedir. Kimileri bunun mânasının “korunma talep ederim”, kimileri “yardım dilerim”, kimileri de “imdat dilerim” şeklinde olduğunu söylemiştir. [E‘ûzü kelimesinin kökünde yer alan] el-‘Avzü ve el-‘iyâzü kelimeleri tıpkı el-levzü - el-liyâzü ve es-savmu - es-sıyâmü kelimeleri gibi iki mastardır. Bir görüşe göre bu [E‘ûzü kelimesi], “güç-kuvvet sahibi olandan koruma talep etmek” bir başka görüşe göre ise “ huşû içerisinde yardım talep etmek” anlamına gelir. Bir diğer görüşe göre bu kelime el-‘uvvez kelimesinden türetilmiştir, el-‘uvvez ise örtünmeye, saklanmaya yarayan ve ağacın gövdesinden çıkan her türlü bitki anlamına gelir. Şair şöyle der: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 77 ِ £َ ً ـÊY] ﴾اÖijÝĤـÙ، fوَ YـžY ً Ÿَrِ واyـ ُ Ÿِ²ِْ ١ وĤijĜـį:﴿ ا ّ ـĩאع، ùĤאÖźإįـĻĘ ħـĥכÝُ ıĘـñا وéĬـijهĨـī اùęÝĤـóĻ وĺź ـא ً Öاƪ õُ ٢ ĝĘـóاء وأĻĭĔـאء، وĜـאل Ĝـijم: أيĐ ٤١/٩] Ĝـאل ıąđÖـħ: أيüـ×אĬא وüـìijĻא، وĜـאل ıąđÖـħ: َ ّ ýĬـאط، ıĘـñا ٣ ĈאęÐـÙ: أي ّ ýĬـאĈא وĻĔـó ّ ـאء وĄóĨـĵ، وĜـאل ،َ وĜـאلĩäאĐـÙ: أيأéĀ īـĻِ ĥِ ّ İَ É َ Ý ُ Ĩَ و ٥ واĘـěاijĀŶلوíĺħĤאėĤاijĝđĤل. ٤ ÖאĝĤـijلĩÖįÖא َ ĨـīاÉÝĤوĺـģ، ّ وכĥـäįאÐـĝĨõ×ـijلوÖźـÉس [اđÝøźאذة] īـĨ ųـאÖ Ʃ ذijـĐأ :ħـĻčđĤا آنóـĝĤا اءةóـĜ ģـ×Ĝ ـאĭĤijĜ ĹـĘ مŻـכĤا] ٦ [٤ب {: Ġ ـאلĜ} اýĤـĉĻאن اĻäóĤـħ ٨ ٧ واāÝĐــאم اíĤאĻęÐــī وÝĐ×ــĵ Ĝــאل أİــģ اĘóđĩĤــÙ: İــñه اĤכĩĥــÙ وøــÙĥĻ اĻÖóĝÝĩĤــī ٩ رب اđĤאĻĩĤــī: اĻĨóåĩĤــī ورđäــĵ اıĤאرĻÖــī وĨ×אøــÙĉ اéĩĤ×Ļــī وİــij اáÝĨــאل ĝĤــijل ِ﴾ [اéĭĤــģ، ٩٨/١٦ [وõĬوıĤــא َ ۪Ájــ­ َ ْ ــÁ َ ِYن ّ اyª ِ ّ ــÃY ِٰ ِ ®َ ــ± ّ اªƒ \ wْ ِcــ َ~ Yْ žَ نَ ٰ ْ £ُ ْ ــyا ْ َت اª َ َ ــyأ ــYَذا ¢ ِ žَ﴿ :įــÖאÝכ ĹــĘ ĵــĤאđÜ ųا Ʃ ÿــĜ ّ ١٠ــאĩכ Ṡ ّ כאن ĭĐــï إĝĤــאء اýĤــĉĻאن ĘــĹ ÜــŻوة اĭĤ×ــĹ ﴾ۚ µـ ۪ cَِ Áّ³ِ®ْ ُ َ ْ ـÁ َ ُYن ٓž۪ـ¿ ا ْ £َـ« ّ اªƒ ªَ ٰٓـ« ا ³ّ¯َ َ َِذا b َٓ ا Êِّ ٍّ ا َِ[ـ¿ َ ْ[ِ» َ ـ¥ ِR ْ ـ± َر ُ~ ٍ ـ¹ل َوَÊ ² ْ ³َY ِ ®ْ ـ± ¢ َْرَ~ـ» ﴿َوَRٓـY ا ١١.ĵـĤאđÜ ųا Ʃ ـאءü إن įـđĄijĨ ĹـĘ įـĬאĻÖ ħכĻÜÉĻـøو ،]٥٢/٢٢ ،ãـéĤا[ وĭđĨــĵ» أĐــijذ»: أåÝĤــÏ١٢، وĻĜــģ: أøــóĻåÝ، وĻĜــģ: أøــīĻđÝ، وĻĜــģ: أøــßĻĕÝ. ĵـĨ ـאنĨا و ħـİاijì ĵـĨ Ûـüدا אهŝـĬ و ħـİاijì ĵـĨ ـאهĭŊ و ħـùìïĬا ĵـĨ :įÝĻـøאرĘو .ħــİاijì ĵــĨ ــאدĺóĘ و ħــİاijì ĵــĨ ــאرىĺ و ħــİاijì ّ Ļـאم. وĻĜـģ: İـij اøźـåÝאرة ƪ ـijم واāĤ َـאذ واāĤ Ļِ ِ ّ واĥĤ ْ ذ ـאذ āĨـïران ƪ כאĥĤـij ُ َ Ļ ِ ْ ُذ واđĤ َـij واđĤ ħـąÖ ِ ƪذ ُ ـij đĤا īـĨ ذijـìÉĨ ijـİ :ģـĻĜو ،عijـąì īـĐ ÙĬאđÝـøźا ijـİ :ģـĻĜو ١٣.ٍ َـÙ đَ ĭ َ Ĩ يñـÖ ١٤:óĐـאýĤا ـאلĜ ،ـאıÖ óّ ÝـùÝĺ ةóåـü ģـĀأ ĹـĘ Ûـ ٍ ْ ×َ اĻđĤـī وýÜـïĺï اĤـijاو وİـij כģ Ĭ ١ ر: ÖאĩÝøźאع. ٢ ر: آóìون. ٣ ط: ĜאÛĤ. ٤ ط: ź ÉÖس؛ ر: ŻĘ ÉÖس. ٥ ط: ĩĤא؛ ر - ĩÖא. ٦ ط ر - Ĝאل رĹĄ Ʃ اų įĭĐ. ٧ ح: إĵĤ اīĻÖóĝÝĩĤ. .ĵ×ĝĐ :ط ٨ ٩ ح: ijĝÖل. ١٠ ط: ĵĥĐ Ĩא. ١١ ط + Ʃ وÖאų اÙĩāđĤ واěĻĘijÝĤ؛ر + ĝĺאل. ١٢ ح + وģĻĜ: اħāđÝø. ١٣ ر - وģĻĜ: ijİ اåÝøŸאرة ñÖي .ٍ Ù َ đَ ĭ َ Ĩ ْ ١٤ Û. اóčĬ دijĺاįĬ، ص Ļ َ ĩכُ ĥĤْ ÛĻ×Ĥا ٣٤٣؛ ùĤאن اóđĤب īÖź ijčĭĨر، «ijĐذ» وĩıĻĘא ورد: «ŻĻĥìي َ īِ Ĩ אıƫ × ُ è ěِ ْ × ُ ĺ ْ ħĤَ ، ƪ َ אĹĬ āĥْìُ .א َ ıُ Ĥאĭَ Ļ َ ø ً ƪذا ijُ Đ źƪإِ Õِ ĥْ َ اĝĤ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 78 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Dostlarım, kurtarın beni! Onun sevgisi Kalpte sadece zor ulaşılır (‘uvvezen) olanı bıraktı ki onu da ele geçirecek Buna göre [E‘ûzü kelimesinin kökünde yer alan] el-‘avzu kelimesi Allah Teâlâ’nın güzel örtüsü ile örtünmek ve onun her şeyi gölgeleyen himayesinin gölgesine sığınmak demektir. Bir başka görüşe göre bu kelime aynı formdaki el-‘uvvez kelimesinden türetilmiştir ve anlamı da “kemiğe yapışık olan et” şeklindedir. Araplar “Etin en iyi yeri, kemiğe yapışık olanıdır.” deyişinde kelimeyi bu mânada kullanırlar. Buna göre el-‘avzu kelimesi, Allah’tan başkasından kopup uzaklaşmak ve Allah’a yönelmek (el-ittisâl billâh) mânasına gelir. Kişinin E‘ûzü demesi, kendi fiiline dair bir bildirim olup Allah Teâlâ’nın fazl u keremini istemek şeklinde değerlendirilir. Anlamı “Beni koru Ey Rabbim!” şeklindedir. Benzer şekilde kişinin “Allah’ın mağfiretini dilerim.” anlamında Estağfirullah demesi de “Beni bağışla Ey Rabbim!” mânasındadır. Bu ifade bir hürmet ve tâzim olup gevşeklik ya da cüretkârlık demek değildir. Kaldı ki ezelde bu emir verilmiş olmasaydı kulun bu alanda adım atması [yani Allah’tan böyle bir talepte bulunmaya cüret etmesi] o kadar kolay olmazdı. Kimilerine göre bu ilâhî emir, kişinin Kur’ân okumayı bitirdikten sonra isti‘âze okumasını gerektirir, çünkü âyette geçen “fe” harfi takip mânası verir. Müslümanların çoğunluğuna göre ise bu, okumadan öncedir ve Allah Teâlâ’nın “ Kur’ân okuduğun zaman” [ en-Nahl 16/98] şeklindeki ifadesinin mânası, “ Kur’ân okumayı istediğin zaman” şeklindedir. Benzer bir kullanım “Namaza kalktığınız zaman yüzlerinizi yıkayın.” [ el-Mâide 5/6] ve “Kadınları boşadığınız zaman onları iddetlerini gözeterek boşayın.” [ et-Talâk 65/1] âyetlerinde de söz konusudur. Burada lafız olarak zikredilmeyip gizlenmiş olan ifadenin varlığı, bedîhî olarak sabittir. Çünkü isti‘âze, Kur’ân okurken şeytanın vesvesesinden korunmak için okunur, bu da onun Kur’ân okumanın sonrasında değil, öncesinde olması ile mümkündür. Bu şekildeki kullanım dilde mevcuttur. Şair şöyle demiştir: Hamuru yoğurduğun zaman sağ elin ile başla İşte bu [yani sağ el ile başlamak] sonra değil, önce yapılacak bir iştir. Bazı inkârcılar şöyle demişlerdir: “Siz Hz. Peygamber’in ‘ Şeytan içerisinde Kur’ân okunan evden kaçar.’ şeklindeki hadisini rivayet ediyorsunuz, bu durumda şeytandan Allah’a sığınmaya ne hacet var ki?” Biz de deriz ki buna pek çok açıdan cevap verilebilir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 79 َא ıĤאĭ ُ َ Ļ َ ø ذاً ƪ ij ُ Đ źƪإِ Õِ ĥْĝĤا َ īَ Ĩِ אıƫ ×èُ ěِ ْ × ُ ĺ ْ ħĤَ ، ƪ ĹĬאāَ ĥْìُ ƪ ĹĥĻĥِìَ ،ģĻĥčĤا įÝĺאĩè ģČ ĹĘ ءij×ÝĤوا ģĻĩåĤا ųا Ʃ óÝùÖ óّ ÝùÝĤا ijİ ١ ْ ُذ» ijَ đĤا «،اñİ ĵĥđĘ ħéِ ĥĤا ّ ُ ÕĻĈأ «:אلĝĺ ،ħčđĤאÖ ěāĤ يñĤا ħéĥĤا ijİو ÙĕĻāĤا هñıÖ ِ ƪذ ijُ đĤا īĨ ijİ :ģĻĜو .ųאÖ Ʃ אلāÜźوا ųا Ʃ óĻĔ īĐ אعĉĝĬźا ijİ ٣ ْ ُذ» ijَ đĤا «،اñİ ĵĥđĘ ٢ ،« ُ ƪ ُذه ijُ Đ īĨ ģäو õĐ ųا Ʃ الËø óĺïĝÝĤا ĹĘ ijİو įĥđĘ īĐ אر×ìإ ،»ذijĐأ «:ģÐאĝĤا لijĜو įĥąĘ، أي ِأĐ ْĹĬñ ĺא رب، כĩא ijĝĺل اĝĤאģÐ:» أóęĕÝø Ʃ اų«، أي اóęĔ ĹĤ ĺא رب، وijİ .امïĜŸا ó ƪ ùĻÝĺ ħĤ įÖ óĨŶا ě×ø źijĤو ،امóÝäوا אطù×Ĭا ź אمčđÝøوا امóÝèا ٤ اđÝøźאذة ïđÖ اóęĤاغ īĨ اóĝĤاءة؛ بijäو ĹąÝĝĺ אسĭĤا ăđÖ ïĭĐ óĨŶا اñİ ħà ْ َت ََyأ ¢ ذاَYِžَ﴿ :įĤijĜ ٥ ĵĭđĨو .اءةóĝĤا ģ×Ĝ ijİ īĻĩĥùĩĤا ÙĨאĐ ïĭĐو ،ÕĻĝđÝĥĤ אءęĤا نÍĘ ٰ ¹ِة َ« ّ اªَ‡« ªِ َِذا ¢ُ ُْ̄c­ْ ا ٧ ﴿ا ٦ ÍĘذا أردت óĜاءة اóĝĤآن כĩא ĹĘ įĤijĜ: ٰ َن﴾ [اģéĭĤ، ٩٨/١٦ [أي ْ ْ£ُyا اª َ﴾ [اŻĉĤق، ±ّ ·ِِ bَ uّ ِِ ª َ ±ّ ¶¹ُ £ُ ِ ّ «َ žَ ءYَ َٓ ³ªا ِّ ­ُcُ ْ £َّ َِذا Žَ» žَ ْYš ُِ«¹ا ُو ُj ¹َ ¶ُ §­ْ] ﴾اĩĤאïÐة، ٦/٥]، وįĤijĜ:﴿ ا ïĭĐ אنĉĻýĤا Ùøijøو īĐ زƫ óَ éƪ Ýĥِ Ĥ [ أ ١/٦٥] وñİا إĩĄאر àאÛÖ ÖאĤ×Ùıĺï؛ ÍĘن اđÝøźאذة [٥ :óĐאýĤا אلĜ ،ÙĕĥĤا ĹĘ ēÐאø اñİو ،óĻìÉÝĤאÖ ź ħĺïĝÝĤאÖ כĤوذ ،آنóĝĤا اءةóĜ įĭĩĻĩĤאÖ ĹÐïَ ْ ÖאĘ Ûِ ْ ĭ ƪ إذا َéĈ :אلĜ įĬأ Ṡ ّ Ĺ×ĭĤا īĐ ħÝĺرو ħכĬإ :אدéĤŸا ģİأ ăđÖ אلĜو .óìËĨ ّ ź مïĝĨ ّ כĤوذ ٨ ÉĘي èאÙä إĵĤ اđÝøźאذة įĭĨ؟، ُóĝأ įĻĘ اóĝĤآن، ĺ ىñĤا ÛĻ×Ĥا īĨ بُ óْ ı َ إن اĉĻýĤאن ĻĤ ٩ ĭĥĜא: įĭĐ أÙÖijä כóĻáة: ْ ُذ. ijَ ١ ر - اđĤ ٢ اóčĬ ñıĤا اģáĩĤ: اģÐźïĤ ĹĉùĜóùĥĤ، ٩٥٤/٢؛ أøאس اĤ×ÙĔŻ óýíĨõĥĤي، .٦٨٤/١ ْ ُذ. ijَ ٣ ر - اđĤ ٤ ط: ďĻĩä. ٥ ط: ĵĭđĨ. ٦ ط - أي. ٧ ط: כįĤijĝ. ٨ اóčĬ: ėĭāĨ اīÖ أĹÖ Ļü×Ù، ١٢٧/٦؛ כõĭ اĩđĤאل ŻđĤء اīĺïĤ اĹĝÝĩĤ اïĭıĤي، .٣٩٤/١٥ ٩ ر - כóĻáة. ٥ ١٠ ١٥ 80 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Birincisi, isti‘âze bize ibadet kastıyla emredilmiştir. Bu yüzden de böyle bir gerekçe ile emri yerine getirmemek söz konusu olmaz. İkincisi, bu vaad Kur’ân’ı okuyan ve onunla amel eden kimse için söz konusudur. Nitekim Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Eğer Kur’ân seni alıkoymuyorsa o zaman sen okuyucu değilsin.”1 buyurmuştur. Kişinin Kur’ân ile amel etmesinde daima eksiklikler söz konusu olur. Bu yüzden de hadiste vaad edilen şeye nâil olduğundan emin olamaz, Allah’tan korunma talep etmekten müstağni kalamaz. Üçüncüsü, şeytan onu bu kararlılıktan vazgeçirmeye çalışır, insan da isti‘âze ile şeytanı defeder. Şeytanın insanın hâlini ifsat etmek için en çok çaba gösterdiği an, onun Rahmân ile mükâlemeye (konuşmaya) yöneldiği andır, bu yüzden insan derhal isti‘âze okuyarak onun şerrini defetmeye çalışır. Dördüncüsü, isti‘âzeden maksat, Ca‘fer es- Sâdık’ın şu sözünde ifade ettiği husustur: “Sığınmak, Kur’ân okumayı tâzim etmek üzere ağzın yalandan, gıybetten, iftiradan temizlenmesi ya da Kur’ân vasıtasıyla Allah ile konuşmak için izin talep etmektir.” Yine [ inkârcı kimseler] şöyle der: “Madem Kur’ân okurken Allah’a sığınıyorsunuz, o zaman neden hata, unutma ve isyan hâline düşerek imtihan edilme söz konusu oluyor?” Buna şöyle cevap veririz: Allah’a sığınıldığı zaman Allah’ın kişiyi koruması, kulun takvâ, tezekkür (Allah’ı hatırlama, zikretme) ve basiret üzere olmasına bağlıdır. Allah Teâlâ, “Şüphe yok ki takvâ sahipleri, kendilerine şeytandan bir vesvese dokunduğu zaman tezekkür ederler (derhal Allah’ı hatırlarlar da) sonra hemen basiret sahibi olurlar.” [ el-A‘râf 7/201] buyurmuştur. Bu şartları ihlal eden kimse söz konusu vaade nâil olamaz. Şeytandan Allah’a sığınıp da ardından şeytan kendisini isyana çağırdığı zaman ona tâbi olan kimsenin hâli, çokça mal ile birlikte yola çıkan ve malını korumak üzere büyük bir muhafız birliği edinen, ama ardından yolda dört bir bucaktan gelmiş azılı hırsızlara yem olan tüccarın hâli gibidir. Görmez misin ki şartları bihakkın yerine getirenler her neye nâil oldu iseler ona sözleri (duaları) ile nâil olmuşlardır. 1 Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, 13: 622. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 81 ١ ñİا. ģáĩĤ įĭĐ ولïĐ ŻĘ ؛įÖ אĬïّ أİïèא: أĬא đÜ× כıĭĺ َ ħĤ إذا «: Ṡ אلĜ ïĝĘ ،įÖ ģĩĐو أهóĜ īĨ ěè ĹĘ ïĐijĤا اñİ أن :ĹĬאáĤوا .įĤاËø īĐ ĵĭĕÝùَ ĺ ŻĘ įĥĻĭÖ ěáĺ ŻĘ ģĥìٌ įÖ ģĩđĤا ĹĘو ٢ اóĝĤآن ÛùĥĘ ĝÖאرئ»، ،אذةđÝøźאÖ į ُ đĘïĻĘ ÙĩĺõđĤا هñİ īĐ įĘóāĺ أن ĹĘ ïıÝåĺ אنĉĻýĤا أن :ßĤאáĤوا ïıÝåĻĘ īĩèóĤا ÙĩĤכאĨ َ هïāĜ ïĭĐ אنùĬŸا אلè אدùĘإ ĹĘ אنĉĻýĤا نijכĺ אĨ ĵđøوأ ِ ÖאđÝøźאذة اŴن. ِه ّ óü ďĘد ĹĘ واóĤاďÖ: أن اóĕĤض įÖ Ĩא ĜאįĤ óęđä اāĤאدق (ت. ١٤٨İـ٧٦٥/م): اijđÝĤذ óĻıĉÜ ÙĩĤכאĩĤ ٤ ٣ ñÑÝøŻĤان اħęĤ īĐ اĤכñب واĻĕĤ×Ù واĤ×Ýıאن ĩĻčđÜא óĝĤاءة اóĝĤآن، أو ijİ .آنóĝĤאÖ ųا Ʃ َ وijĜع اÉĉíĤ واĻùĭĤאن ħِ ĥĘ آنóĝĤا اءةóĜ ïĭĐ אنĉĻýĤا īĨ ųאÖ Ʃ ħÜñĐ إذا :אąĺأ ٥ وĜאل واŻÝÖźء ÖאĻāđĤאن؟ אلĜ ،אرāÖŸوا óכñÝĤوا ىijĝÝĤا ĵĥĐ دijĐijĨ ųאÖ Ʃ אذĻđĤا ïĭĐ ųا Ʃ ċęْèِ :אĭĥĜ ﴾ۚ ُyوا ِžَYَذا ُ¶ ­ْ ُRْ[ ُ‡ِy َون َ ¦ّ wَ َ b نYِ َ Áْ َ ِ ٌ ِR ±َ ّ اªƒ ٓYئ َِذا َR َّ ُ·­ْ Žَ ¹ْ£ََا ا bاّ ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن đÜאĵĤ:﴿ ا īĨ אلáĨو ،دijĐijĩĤا اñİ ģĭĺ ħĤ وطóýĤا هñıÖ ģƪìَ َ [اóĐŶاف، ٢٠١/٧] īĩĘ أ اđÝøאذ Ʃ Öאų īĨ اĉĻýĤאن ħà اÜ×įđ إذا دĐאه إĵĤ اĻāđĤאن áĨאل اÝĤאóä óíĺج إĵĤ ّ اق ó ُ َ اùĤ َאة İُ د ûĻåÝùĺ ħà ٦ óĻĉì óĻِ ęíÖ َ įčęè ĹĘ ÏåÝĥĺو óĻáכ אلĩÖ óęùĤا ٧ Ĩא ĬאijĤا ĩÖא ĜאijĤا، َijا ÖאóýĤوط ĬאijĤا Ę َ īĨ أĜאĹĀ اĘŴאق، أź óÜى أن اīĺñĤ و ١ ر: ģáĩÖ. .١٨٤/١ ،ĹĩáĻıĥĤ ïÐواõĤا ďĩåĨ ؛٤٣٢ /١ ،ĹĐאąĝĥĤ אبıýĤا ïĭùĨ ؛٦٢٢/١٣ ،ĹĬاó×ĉĥĤ óĻ×כĤا ħåđĩĤا :óčĬا ٢ ٣ ط: وijİ. ٤ ط: اñĻÝøźان. ٥ اĝĤאģÐ ăđÖ أģİ اéĤŸאد. ٦ ط + כ×óĻ. ٧ م ح ط - ĬאijĤا. ٥ ١٠ ١٥ 82 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hz. Nûh, “Rabbim! Hakkında bilgi sahibi olmadığım bir şeyi senden istemekten sana sığınırım.” [ Hûd 11/47] şeklinde; Hz. Mûsâ, “Şüphesiz ki ben, beni taşlamanızdan, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a sığındım.” [ ed-Duhân 44/20] şeklinde; Hz. Yûsuf, “Allah’a sığınırım, çünkü o (kocan) benim efendimdir, bana iyi baktı.” [Yûsuf 12/23] şeklinde; İmrân’ın karısı, “Onu ve soyunu kovulmuş şeytandan senin korumana bırakıyorum.” [ Âl-i İmrân 3/36] şeklinde; Hz. Meryem “Senden, Rahmân’a sığınırım. Eğer Allah’tan sakınan biri isen.” [ Meryem 19/18] şeklinde dua etmiştir. Rivayette geçtiğine göre Hz. İbrâhim de ateşe atıldığı zaman “Bana isyan eden ve bu yüzden eziyet eden kimsenin şerrinden beni yaratan ve hidâyete ulaştırana sığınırım.” diye dua etmiştir. Peygamberimiz Hz. Muhammed aleyhisselâm da Allah Teâlâ’nın kendisine verdiği emir ile “Ey Rabbim! Şeytanların vesveselerinden sana sığınırım. Onların benim yanımda bulunmalarından da sana sığınırım.” [el- Mü’minûn 23/97-98], “Yarattığı şeylerin kötülüğünden, karanlığı çöktüğü zaman gecenin kötülüğünden, düğümlere üfleyenlerin kötülüğünden, haset ettiği zaman hasetçinin kötülüğünden, sabah aydınlığının Rabbine sığınırım.” [el-Felak 113/1- 5], “Cinlerden ve insanlardan; insanların kalplerine vesvese veren sinsi vesvesecinin kötülüğünden, insanların Rabbine, insanların Melikine, insanların İlâhına sığınırım.” [en-Nâs 114/1-6] şeklinde dua etmiştir. Mi‘raç gecesinde de şöyle demiştir: “Azabından affına, gazabından rızâna, Senden Sana sığınırım.” Böylece Hz. Nûh selâmete, Hz. Mûsâ keramete, Hz. Yûsuf ismete, İmrân’ın karısı korunmaya, Meryem müjdeye, Hz. İbrâhim dostluğa, Hz. Muhammed ise şefaat makamına nâil olmuştur. Yine şöyle demişlerdir: “Şeytandan Allah’a sığınmakta Allah’tan başkasından duyulan korkunun açığa vurulması söz konusudur, oysa bu, kulluğu ihlal eder!” Buna cevaben deriz ki: Düşmanı düşman bellemek muhabbetin tahkikidir, Allah’tan başkasından firar edip Allah’a sığınmak kulluğun tamamlanmasıdır. Allah’ın emrine sıkıca sarılmak, O’na itaat takdim etmektir. Allah’tan korkmayandan korkmak meskeneti (acziyeti) ızhar etmektir, Allah’a sığınmak O’nun lutfuna el açmayı pekiştirmektir. Denilir ki, isti‘âze edip sığınmak uzaklaşmak ve yabanilik ifade eder. Çünkü bu kelime bazı dil âlimlerine göre yabancılık, ünsiyetsizlik anlamına gelir. Uzaklaştırılmış olan kimseden uzaklaşmak ondan duyulan korkudan değil, ama onu huzurundan uzaklaştırana muvafakat göstermek içindir. Nitekim insan sultanın uzaklaştırdığı kimseden uzak durur, fakat bunu ondan korktuğu için değil, sultanın bu tavrına muvafakat göstermek için yapar. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 83 ­ۜ﴾ [ijİد، ٤٧/١١]، ٌ ْ «ِ µ۪ ِ \ ¿ª۪ }َ Áَْ ª Y®َ ¥َ َ َ ْ~َٔـ» َ ْن ا ِ ¥َ ا َ ُ ¹ُذ \ ۪¿ ا ٓ²ِّ Ĝאل ijĬح įĻĥĐ اŻùĤم : ﴿َر ِّب ا ¹ۘن﴾ [اìïĤאن، ٢٠/٤٤]، وĜאل ِ ¯ُ jُ yْ َ َ ْن b َِyّ۪ ¿\َوَرِّ\ ُ§ ­ْ ا ²ِّ۪¿ ُ ْw ُت \ وĜאل ĵøijĨ įĻĥĐ اŻùĤم: ﴿َوا ۜ ﴾ [ėøijĺ، ٢٣/١٢[، وĜאÛĤ اóĨأة اي َ ¹َgْ®َ ±َ َ nْ َ ۪¿ ا َ ُµ َرّ\ٓ ²ِّ ėøijĺ įĻĥĐ اŻùĤم : ﴿َRَ َYذ ّ اà ِٰ ا ِ﴾ [آل óĩĐآن، ٣٦/٣ ]، ­Áj۪ َ yªا ّ نYِ َ Áْ َ ƒªا ّ ±َR ِ Y·َcََ Àّ ِ ِ ¥َ َوُذّر \ [ب٥ [Y¶َ wÁُ ۪ ُ ۪¿ ا ٓ²ِّ óĩĐآن: ﴿َوا įĻĥĐ ħĻİاóÖإ אلĜو ،]١٨/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾YÁًّ £َِ b aَ ³ْ¦ُ نْ ِ َ ْn ٰ¯±ِ ِ®³ْ ¥َ ا yªY ّ ِ َ ُ ¹ُذ \ ۪¿ ا ٓ²ِّ وĜאÛĤ ħĺóĨ:﴿ ا īĨ ĹĬاïıĘ Ĺĭĝĥì ىñĤאÖ ذijĐأ «:אر×ìŶا ĹĘ ورد אĨ ĵĥĐ אرĭĤا ĹĘ ĹĝĤُ اŻùĤم īĻè أ ±ْ ®ِ ¥َ ِ َ ُ ¹ُذ \ ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ óĨÉÖ مŻùĤا įĻĥĐ ١ ïĩéĨ אĭĻ×Ĭ אلĜو ،»ĹĬذاÉĘ אهāĐ īĨ ِ ّ óü َِy ِّب َ ُ ¹ُذ \ َ ْo ُ‹ُy ِون﴾ [اijĭĨËĩĤن، ٩٨-٩٧/٢٣]، وĜאل: ﴿ا َ ْن À ِ ¥َ َر ِّب ا َ ُ ¹ُذ \ واَ ±Áِۙ ŽY۪ Áَ َ َ¶ ََ̄} ِ ات ّ اªƒ ٢ وĜאل ÙĥĻĤ ،َ [اĭĤאس، ١/١١٤]، َ ِۙ Yس﴾ اijùĤرة َِy ِّب ّ اª³ َ ُ ¹ُذ \ ¡﴾ [اěĥęĤ، ٥-١/١١٣[، وĜאل: ﴿ا ِۙ َ «Ÿَ ْ اª ٣ ĭĘאل اóđĩĤاج: «أijĐذ ijęđÖك īĨ ĝĐאÖכ وأijĐذ ĄóÖאك īĨ ĉíøכ وأijĐذ Öכ ĭĨכ»، ijĬح اÙĨŻùĤ وĵøijĨ اĤכóاÙĨ وėøijĺ اÙĩāđĤ واóĨأة óĩĐان اĐŸאذة وħĺóĨ اĤ×ýאرة .ÙĐאęýĤا ĵęĉāĩĤوا ÙĥّíĤا وإóÖاħĻİ ُ ģ ƫ íِ ُ ĺ ijİو ųا Ʃ ٤ أąĺא: ĹĘ اđÝøźאذة īĨ اĉĻýĤאن إıČאر اijíĤف īĨ óĻĔ وĜאijĤا ųا Ʃ ĵĤإ ųا Ʃ óĻĔ īĨ ُ ٥ اíÜאذ اïđĤو ïĐوا ٌ ěĻĝéÜ éĩĥĤ×Ù، واóęĤار :אĭĥĜو .Ùĺدij×đĤאÖ ٌ אرıČإ ųا Ʃ אفíĺ ź īĩĨ فijíĤوا ُ ،ÙĐאĉĥĤ ٌ ħĺïĝÜ ųا Ʃ óĨÉÖ אلáÝĨźوا ُ ٦ ،Ùĺدij×đĥĤ ٌ ħĻĩÝÜ .Ùĉøא×ĩĥĤ ïĻכÉÜ ٌ ųאÖ Ʃ ُ ùĩĥĤכÙĭ، واåÝĤźאء ïُ ّ đ×ÝĤوا ،ħıąđÖ ïĭĐ אشéĻÝøا Ùĩĥכ Ĺİو ،ûèijÝĤوا ïƫ đ َ × ƪ وģĻĜ: اijđÝĤذ ÝĥĤ ƪ َïه؛ أź óÜى أن اùĬŸאن Ýĺ×אïĐ đَ Ö īĩĤ אĜאĘوِ نijכĺ ģÖ įĘijíĤ نijכĺ ź ïƪ đ َ × ُ ĩĤا īĐ ƪ َïه اĉĥùĤאن ź Ęijìא īĨ ذĤכ اùĬŸאن، ģÖ ِوĘאĜא ĉĥùĥĤאن ĵĥĐ Ĩא כאن، đَ Ö īĩĐ ١ ح + اĵęĉāĩĤ. .ûĨאİ çĀ ،אسِ ƪ ِ اĭĤ ّ َب óِÖ ذijُ ُ Đَ ٢ ط - وĜאل:ا .٣٦٣/٥ ،ĹĝıĻ×ĥĤ אنĩĺŸا Õđü ؛٦٢ אذةđÝøźا ،ĹÐאùĭĤا īĭø ٣ ٤ ح: ĜאijĤا |اĝĤאģÐ أģİ اéĤŸאد. ٥ ح: ĭĥĜא. ٦ م ح ط: اđĤ×ijدÙĺ. ٥ ١٠ ١٥ 84 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Âdeta isti‘âze okurken insan şöyle demiş olur: “Ey İblîs, rahmet ve yakınlıktan uzak ol. Bize senden yana çok büyük bir uzaklık vardır.” Benzer şekilde Allah Teâlâ Sâmirî’yi lânetleyip rahmetinden uzaklaştırdığı zaman Hz. Mûsâ Sâmirî’ye bütün yaşamı boyunca “Bana dokunmak yok.” demesini emretmiş, böylece insanları Sâmirî ile yakınlık kurmaktan uzaklaştırmak istemiştir. Bir görüşe göre isti‘âze, kişinin bütün kuvvet ve kudret iddiasından vaz geçip teberrî etmesi demektir. Buna göre isti‘âze okuyan kimse sanki şöyle demiş olmaktadır: “ Şeytan kendi aslına ve fiillerine bakıp ona göre hareket ettiği için helâk oldu, ben de onun gibi olmaktan teberrî edip Allah’a sığınıyorum.” Bir başka görüşe göre isti‘âze, şeytanın tuzağından, saptırmasından ve kaydırmasından değil, hâlinden ve âkıbetinden Allah’a sığınmaktır. Bir diğer görüşe göre isti‘âze hürmetkâr olmaktır, nitekim Allah hürmetkâr olanları sever. Nasıl bir baba, evladının kendisine karşı hürmetkâr olmasını isterse Allah da kulunun kendisine karşı hürmetkâr olmasını ister. Şöyle de denilmiştir: Aklına şeytanın durumu geldiğinde ondan Allah’a sığınan kulun durumu tıpkı yırtıcı bir hayvanla karşılaşan ve güvenli bir gölgeye (hareme) sığınıp içeri girerek kendisini emniyete alan bir avın durumu gibidir. Av güvenli bölgeye girdiği zaman yırtıcı hayvan eli boş hâlde geri döner. Yine efendisinden kaçtıktan sonra amansız bir haydutla karşılaşan ve tekrar geriye kaçıp efendisine sığınan kimsenin durumu da buna benzer. Bu durumda da haydut eli boş kalır. İşte kul kovulmuş şeytandan Allah’a sığındığı zaman şeytan da eli boş bir şekilde hüsrana uğrar. İsti‘âzede geçen “billâhi” kelimesindeki “be” harfi sıla [yani fiil ile nesnesini birbirine bağlayan unsur] olup birkaç mânada kullanılır. Buradaki mânası ise ilsâk (yani birleşiklik) anlamındadır. Bu, geçişsiz fiilin nesnesi ile irtibatlandırılması demektir. Allah kelimesi Yüce Allah’ın en büyük ismidir ( ism-i a‘zam). Anlamı ise “yoktan yaratmaya kādir olan” şeklindedir. Bir görüşe göre bu ismin anlamı, “yücelik sıfatlarına müstahak olan”, bir diğer görüşe göre ise “yaratma ve emrin sahibi olan” şeklindedir. Bir başka görüşe göre bu isim mâbut (kulluk edilen zât), bir diğer görüşe göre ise “kulluk edilmeye lâyık olan” anlamındadır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 85 ُور. أź óÜى أن ُوراد כįĬÉ ijĝĺل: اى اĻĥÖ ÷از رÛĩè و ÛÖóĜ دور، Ĩא را از ijÜ دور د ĹĘ ٢ «אسùĨ ź» įĤijĜ ĵĥĐ ومïĺ أن ĵøijĨ ١ هóĨأ įÝĩèر īĨ ųا Ʃ ّïه đÖ אĩĤ ƪ اùĤאóĨي .įÝ×éĀ īĐ כĤñÖ אسĭĤا ï ِ ّ đ َ × ُ ĺ įÜïĨّ ďĻĩä ٤ ijĝĺل: ĥİכ اĉĻýĤאن ÖאóčĭĤ إĵĤ أįĥĀ ٣ īĐ اijéĤل واijĝĤة، وכįĬÉ ؤ ّ ó×ÝĥĤ ijİ :ģĻĜو .įĥáĨ īĨ ųا Ʃ ĵĤإ أó×Üأ אĬوأ įĥđĘو ٥ وإįĤŻĄ. įĤźوإز هïĻכ īĐ ź įĤÇĨو÷ ĻĥÖإ אلè īĨ ųאÖ Ʃ אذةđÝøا ijİ :ģĻĜو ٦ įÖ ěĥĩÝĺ أن هïĤو īĨ Õ ƫ éِ ُ Ʃ واų Õéĺ ّ اīĻĝĥĩÝĩĤ، وכĩא أن اŶب ĺ ěٌĥĩÜ ّ ijİ :ģĻĜو .įÖ ěĥĩÝĺ ƪ أن هï×Đ īĨ ّ Õéĺ ĵĤאđÜ ųאĘ Ʃ ٧ ٍ ïāĜه ïĻĀ [ أ ٦] ģáĩכ ųאÖ Ʃ įĭĨ אذđĘ ÷ĻĥÖإ אلè įĤא×Ö óĉì إذا ï×đĤا ģáĨ :ģĻĜو هźijĨ īĨ אربİ ï×Đ ģáĩوכ ،اóøאì ď×ùĤا ďäóĘ ٨ īĨÉĘ įĥìïĘ مóéĤا ĵĤإ ّ óęĘ ٌ ď ُ × َ ø ųאÖ Ʃ אذĐ إذا ١٠ï×đĤאĘ ،اóĀאĜ ÿĥĤا Ĺĝ×Ę واهÇĘ هźijĨ ĵĤإ įĭĨ بóıĘ ٩ כÜאĘ ÿĤ ƭ אهّ ĝĥÜ َ É اĉĻýĤאن ìאóøا. ùìَ ħĻäóĤا אنĉĻýĤا īĨ Ʃ Öאų«، اĤ×אء ٌÙĥĀ وĹİ ٍ đĩĤאن، وİאĭİא āĤŹĤאق وijİ وģĀ اģđęĤ اŻĤزم وĭĤijĜא: « .įĻĥĐ ģđęĤا ďĝĺ يñĤا ħøźאÖ ěéÝùĩĤا ijİ :ģĻĜو .اعóÝìźا ĵĥĐ אدرĝĤا :هóĻùęÜو ،ħčĐŶا ųا Ʃ ħøا» ųا Ʃ و« ijİ :ģĻĜو .دij×đĩĤا ijİ :ģĻĜو ،óĨŶوا ěĥíĤا įĤ īĨ ijİ :ģĻĜو . ّ ŶوĀאف اijĥđĤ اěéÝùĩĤ đĥĤ×אدة. ١ ر: أóĨ. .[٩٧/٢٠ ،įĈ] ﴾ ۖ َ £ُ ¹َل َÊ ِ ®َ َ Yس َ ْن b ْ َo ٰÁ ¹ِة ا َ ¥َ žِ¿ اª ª َ َ َYل žَ ْYذَ¶ ْ] ِžَY ّن ¢ ﴿ ĵĤאđÜ įĤijĜ ĵĤإ óĻýĺ ٢ ٣ م ط ر: اÝĤ×óي. ٤ ح: כįĬÉ. ٥ ط - وإزįĤź. ٦ ر - واų Õéĺ اīĻĝĥĩÝĩĤ وכĩא أن اŶب Õéĺ īĨ وïĤه أن ěĥĩÝĺ įÖ. .ûĨאİ çĀ ،įĥÝĜ :ط ٧ ٨ ر: כģáĩ رģä رأى ø×đא ñìÉĘ اŻùĤح واóÝèز įÖ įĭĐ. ٩ ط: İאÜכ. ١٠ ح: واđĤ×ï. ٥ ١٠ ١٥ 86 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Allah isminin türemiş olup olmadığı konusunda ihtilâf edilmiştir. Dilbilimcilerden Halîl b. Ahmed, nahivcilerden Zeccâc, tefsircilerden Hüseyin b. Fazl el-Becelî, fıkıh imamlarından Muhammed b. Hasan, hadis ehlinden Şâfiî ve bir grup âlim, kelimenin türememiş olduğunu, Hak Teâlâ’ya mahsus, sadece O’na ait özel isim olduğunu söylemişlerdir. Hak Teâlâ, “Sen O’na bir adaş bilir misin?” [ Meryem 19/65] buyurmuştur. Tefsirde ifade edildiğine göre bu âyetin mânası, “Kendisine Allah ismi verilen birini bilir misin?” şeklindedir. Başka bazı âlimler ise bu ismin türemiş olduğunu söylemiştir. Bunlardan bazıları bu ismin korkup kaçtı, sığındı anlamlarına gelen velihe-yevlehu-velehen kelimesinden türediğini söylemiştir. Şair şöyle der: Başıma gelen belâlarda size sığındım Ve bu durumlarda sizi cömert ve saygıdeğer kimseler buldum Buna göre Allah isminin mânası, “kulların ihtiyaç anlarında O’na firar edip sığınmaları” şeklindedir. Kimileri de bu kelimenin hayrete düşmek anlamındaki el-veleh kelimesinden türediğini söyler. Bu kökten el-vâlih kelimesi evladını ya da başka bir şeyini kaybettiği için şaşkın duruma düşen kimse demektir. Yine el-veleh kelimesi aşırı özlem anlamına da gelir. Şair şöyle der: Hasret dolu gönlüm size öyle özlem duydu ki… Yeme içmeden kesilir oldu Bu durumda Allah isminin anlamı, kulların O’nun azameti karşısında hayretler içinde oldukları, O’nu görme arzusu içinde oldukları şeklindedir. Bu iki görüşe göre Allah isminin aslı başlangıçta vilâh şeklindeydi, ancak başındaki ve harfi hemzeye dönüştü. Nitekim vişâh kelimesinin başındaki ve harfi de benzer şekilde hemzeye dönüşmüş ve kelime işâh şeklini almıştır. Böylece vilâh kelimesi ilâh şeklini almış, ardından da başına elif-lam takısı getirilmiş, el- ilâh hâlini almıştır. Bunun ardından, hafiflik (telaffuz kolaylığı) sağlamak üzere hemze (el- ilâh kelimesindeki “i” harfi) atılmış ve kelime “Allah” hâlini almıştır. Bazıları da Allah isminin “devam etti, sebat etti” anlamına gelen “elihe-ye’lehu” fiilinden türediğini söylemiştir. Elihe bi’l-mekân ifadesi, “bir yerde ikamet etti, devamlı olarak orada bulundu” anlamında kullanılır. Şair şöyle demiştir: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 87 ģİأ īĨ ٢ ųا Ʃ įĩèر ïĩèأ īÖ ģĻĥíĤا אلĜ ، ٍ ěÝýĨ ّ óĻĔ أو ěÝýĨ ƭ ١ įĬأ ĹĘ ėĥُ واÝì ïĩéĨو ُ óĻùęÝĤا ģİأ īĨ ّ Ĺِ ĥ َ åَ ×Ĥا ģąęĤا īÖ ُ īĻùéĤوا ijéĭĤا ģİأ īĨ ٣ ُ ّ אج اÙĕĥĤ واäõĤ ijİو ěÝýĨ óĻĔ ijİ :ÙĐאĩäو ٌ ßĺïéĤا ģİأ īĨ ƫ ĹđĘאýĤوا įĝęĤا ÙĩÐأ īĨ īùéĤا īÖ אءä ،[٦٥/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾۟ YÁًّ ¯ِ ~َ µُ َ ª ­ُ َ «ْ َ b ©ْ ¶َ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،אصì ƭ įĤ ħøا ijıĘ įÖ ųا Ʃ د ّ óęÜ ħøا ħıĭĨ ħà ،ěÝýĨ ijİ :ونóìآ אلĜو .َ ųا Ʃ أïèا ĵĩùĺ ً فóđÜ ģİ :אهĭđĨ أن óĻùęÝĤا ĹĘ ٤ א» إذا ِõĘع وÉåĤ، Ĝאل اýĤאóĐ: ً ıĤَ َ ، و ُ įĤَ ْ ij َ ĺ ، َ įِ Ĥ َ و «īĨ įĜאĝÝüا :אلĜ īĨ اï ƪ åَ ĩُ ُ ُכħ ıĻĘא כĩĺóא Ĩ Ý ْ ĻęَĤْאĘَ Ĺĭِ ُ Öijُ ĭَ Ü אĺŻÖ ĹĘ ħכُ ْ ĻĤإَ Ûُ ْ ıĤِ َ و īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .ħıåÐاijè ĹĘ įĻĤإ نijĐõęĺو įÖ ٥ ĭđĩĘאه أن اěĥíĤ Ëåĥĺون ُ» ّïüة اijýĤق įĤَ َ óƫ، و»اijĤاįĤ «اóĻéĤان ïĝęĤ اïĤijĤ وijéĬه، و»اijĤ ĻéÝĤا ijİ يñĤا» įĤَ َ «اijĤ ٦ أąĺא، Ĝאل اýĤאóĐ: ٧ ِ َאم đĉĤا ƪ ِ ħ ْ ُ َون َđĈ ًא َè َאل د ıĤَ َ ُ ُوب إĻĤכħ و óĉĤا ƪ Ĺùِ ęْĬَ Ûْ َ ıĤِ َ و īĺñİ ĵĥđĘ ،įÝĺرؤ قijü īĨ نijَ ُ ıِ َ اĤ وĵĭđĨ اħøź أن اěĥíĤ óĻéÝĺون ĹĘ įÝĩčĐ و ħà «ٌ įĤَ ِ ٌ» ģĻĝĘ:» ا ٌ» و» َإüאح ً כĩא ĜאijĤا: «ِو َüאح ُÛĤïÖ اijĤاو õĩİة ٨ أ َه» أģĀ اħøź:» ِوź īĨ ħıĭĨو .»ųا Ʃ » :ģĻĝĘ אęĻęíÜ ً ُ ُ ÛĘñ اõĩıĤة è ħà «įĤźا «:ģĻĝĘ مŻĤوا ėĤŶا įÝĥìد ٩ َ ÖאĩĤכאن، أي دام وأĜאم، وĜאل įِ Ĥَ ُ» أي دام وà×Û، ĝĺאل: أ įĤَÉْ َ ĺ ، َ įِ Ĥأ «īĨ ħøźا ģđä اýĤאóĐ١٠: ١ ط: ĹĘ اų. ّ . وïĤ وĨאت ĹĘ اĤ×óāة، ّ (ت. ١٧٠İـ/ ٧٨٦م) أÝøאذ Ļø×įĺij اijéĭĤي يïĻİاóęĤا ïĩèأ īÖ ģĻĥíĤا īĩèóĤا ï×Đ ijÖأ ijİ ٢ ّħĕ؛ כÝאب اóđĤوض. اóčĬ: Ĉ×ĝאت اóđýĤاء īÖź ّ وÏýĭĨ ħĥĐ اóđĤوض. īĨ āÜאįęĻĬ: כÝאب اīĻđĤ؛ כÝאب اĭĤ ijĕĤي اõÝđĩĤ، ٩٥/١؛ ÙİõĬ اĤŶ×אء ĬŷĤ×אري، ص ٤٥؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣١٤/٢ ٣ ijİ أijÖ إéøאق إóÖاħĻİ īÖ اóùĤي اäõĤאج (ت. ٣١١İـ٩٢٣/م) ĐאħĤ ÖאijéĭĤ واÙĕĥĤ واóĻùęÝĤ، وïĤ وĨאت ĹĘ ïĕÖاد، īĨ כÝ×į: đĨאĹĬ اóĝĤآن واĝÝüźאق وěĥì اùĬŸאن. اóčĬ: Ĉ×ĝאت اīĺóùęĩĤ ïĥĤاوودي، ٩/١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٤٠/١ .٥/١ ،ويóıĤا ŻĩĥĤ çĻÜאęĩĤا אةĜóĨ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٤ ّ ijن. ٥ ط: åĥĺ ،يóİزŷĤ ÙĕĥĤا ÕĺñıÜ ؛)١/١ ،ÙéÜאęĤا (٩٨/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ ؛٢٣ ص ،ÛĻĩכĥĤ אتĻĩüאıĤا :óčĬا .ÛĻ َ ĩכĥĤ ُ ÛĻ×Ĥا ٦ ِ َאم đĉĤا ƪ ħِ ْ ُ َون َđĈ َ َאل د א è ً ıĤَ َ ُ إħıĻĤ و ُ وب óĉĤا ƪ Ĺùِęْ َ Ĭ Ûْ َ ıِ Ĥ َ «وįĤ«. وورد ĹĘ اijĺïĤان: و ٧ ط: اĉĤאħĐ. ٨ ط: وźة. ٩ ح: Ĝאل. .١/١ ،ÙéÜאęĤا ٩٨/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ١٠ ٥ ١٠ ١٥ 88 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Öyle bir diyarda kaldık ki izleri (bile) belli değil Sanki kalıntıları eldeki dövme gibi (belli belirsiz) Bu durumda Allah isminin anlamı, kadîm, ezelî, dâimî varlık şeklindedir. Bazıları da Allah isminin “kulluk etti” anlamına gelen elihe-ye’lehu-ilâheten fiilinden türediğini söylemiştir. A‘râf sûresinin 128. âyetinde geçen ve yezereke ve âliheteke (Seni de ilâhlarını da terk etsin diye…) ifadesi ve yezereke ve ilâheteke (Seni de sana kulluk etmeyi de terk etsin diye…) şeklinde okunmuştur. Şair şöyle demiştir: Tek ve yegâne ilâh olarak (olduğunu ikrar ederek) ilâhına kulluk et Teellehe-yeteellehu fiili de kulluk etti anlamına gelir. Şair şöyle demiştir: Allah iyiliklerini versin şu methiyeci şarkıcı kadınların Ardımdan “Nasıl da ibadet ehli idi” diye tesbih ve istircâ’ okurlar [yani Allah’tan geldik, yine O’na döneceğiz derler] Buna göre Allah isminin mânası, “kulluk edilmeye lâyık varlık” şeklinde olur. Bazıları Allah kelimesinin “döndü, itimat etti” anlamına gelen “Elihe ilâ fülânin” fiilinden türemiş olduğunu söylemiştir. Şair şöyle der: Binek develeri durdurulmuş hâlde iken ben ona dönüp sığındım Buna göre Allah isminin mânası, “mahlûkatın dönüşü ve tevekkülü O’nadır” şeklinde olur. Bazıları Allah kelimesinin “şaşkınlık, hayret” anlamına gelen el-eleh kelimesinden türediğini söylemiştir. Şair şöyle der: Issız bir çöl ki ortasında göz şaşkına döner Kupkuru, amansız toz içinde, bir tek bitki bile yok üzerinde Buna göre Allah isminin mânası, el-veleh kelimesinde söylediğimiz gibi olur. Bazıları Allah kelimesinin “Onda sükûn buldum.” anlamına gelen “elihtu ileyhi” ifadesinden türediğini söylemiştir. Şair şöyle der: Hadiseler ardı ardına yaşanırken ben onda sükûn buldum 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 89 [ َï] ٦ب َ ْاĻĤ ĵĥ َ Đ ٌ َ א ِو َüאم َאİ ĺאĝَ َ ُıא ّכÉن Ö Ĩij ُ øُ َِ× ُ īĻ ر Ü אĨ ارٍ ïَ Öِ אَ ĭ ْ ِأıĤ َ ًÙ «أي ، َإıĤ ُ įĤَÉْ َ ĺ ، َ įĤََ أ «īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو ١ ّ اïĤاħÐ. وĵĭđĨ اħøź أįĬ اħĺïĝĤ اŶزĹĤ ٣ َ َכ، Ĝאل اýĤאóĐ: Ü َ َאد ٢ أي ِĐ× َ َכ» Ý َ ِإَıĤ َ َ َك و َñر َ ĺ َ و «:ħıąđÖ اءةóĜ ĹĘو ،ïَ َ × َ Đ ًا ِد ّ óęَ َ Ýُ Ĩ اïًèا ِ َ َ َכ و ْ إıĤ įĤَْ َ أ و ٦ ٥ Ĝאل اýĤאóĐ: ،ïƪ ٤ أي đÜ× «ُ įĤÉÝĺ ƪ ، َ įĤÉÜ ƪ »و įِĤƫَ Éَ Ü īْ Ĩِ īَ ْ đäَ ْ óَ Ý ْ َ اø و īَ éْ ƪ × َ ø هِïƪ ُ َ ِ אت ْاĩĤ ĻĬאِ ĕĤا َ ƫ َر ِųّ ٧ د َ إĵĤ ŻĘن» أي įِ Ĥَ أ «:ħıĤijĜ īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .אدة×đĤا įĤ ě ƫéِ َ ĺ įĬأ ħøźا ĵĭđĨو ٨ :óĐאýĤا אلĜ ،įĻĥĐ ïĩÝĐوا įĻĤإ ďäر ėٌ Ĝƪ ُ ƪ َכ ِאÐ ُÕ و َ اóĤ َא و ıْ ĻĤإ Ûُ ْ ıĤَِ أ «ِ įĤََ Ŷا «īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .įĻĥĐ ħıĥَכijÜو ƫ įĻĤإ ěĥíĤا َ وĵĭđĨ اħøź أن رijäع ٩ :óĐאýĤا אلĜ ،óƫ اñĤي ijİ اĻéÝĤ ěĥَ ْ ĩ َ ø َ َאء Ĩْ óĀَ َ ْóاء ×Ĕَ Ùٍĝَĥƪíَ ُ َא Ĩ ıĉَ ْ øَ ْ ُī و Ļ َ ُ ْاđĤ įĤَ ْ Éَ Ü įĻٍ Üِ َ ْ َïاء وĻÖ Ûĭכø أي» įĻĤإ Ûُ ْ ıِ Ĥَ أ «:ħıĤijĜ īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .»įĤَ َ وĭđĨאه Ĩא ĭĥĜא ĹĘ» اijĤ إįĻĤ، Ĝאل اýĤאóĐ: ١٠ Ùٌ ƪ َ ِاد ُث َĩä َא َ واijéĤ ıْ ĻĤإَ Ûُ ْ ıĤَِ أ . ّ ١ ط: + اïÖŶي َِ·َc ۜ¥َ] ﴾ اóĐŶاف، ١٢٧/٧]، وñİه اóĝĤاءة ùĬ×Û إĵĤ اīÖ ijđùĨد واīÖ ªٰ َ َwَرَك َوا Àوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ ĵĤإ óĻýĺ įĬأ óİאčĤا ٢ ّ ّ وأijÖ ĈאijĤت وأijÖ رäאء واīÖ īāĻéĨ واīùéĤ اĤ×óāي ّ واĹĩĻĩÝĤ Đ×אس وأĬ ÷وåĨאïİ وÙĩĝĥĐ وĐאħĀ اïéåĤري .١٣٦/٣،ÕĻĉíĤا ėĻĉĥĤا ï×đĤ اءاتóĝĤا ħåđĨ ؛٣٦٧/١٠ ،يó×ĉĤا óĻùęÜ :óčĬا .אكéąĤوا .٣٧٤/١٧ ،يïĺóÜאĩĥĤ آنóĝĤا تŻĺوÉÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٣ ٤ ح + ıĤÉÜא. ٥ ر: ïāĜ. ĹĘ ورد .١٢٢-١٢١/١ ،يó×ĉĤا óĻùęÜ ؛١٠٨/٣ ،دó×ĩĥĤ ģĨכאĤا ؛١٦٥ ص ،įĬاijĺد :óčĬا ،אجåđĤا īÖ ÙÖؤóĤ ÛĻ×Ĥا ٦ اijĺïĤان: .ĹıĤÉÜ ْ īِ Ĩ َ īْ đَ ä ْ óَ Ý ْ َ اø َ و ī ْ éƪ × َ ø ِ ƪة ï ُ َ ِ אت ْاĩĤ Ļِ َאĬ ĕĤا ƫ َر ِųّ د ٧ ط - ų. ٨ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: ùĤאن اóđĤب īÖź ijčĭĨر، «أįĤ«؛ Üאج اóđĤوس ïĻĺõĥĤي، «أįĤ«. .٣٧٤/١٧ ،يïĺóÜאĩĥĤ آنóĝĤا تŻĺوÉÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٩ ١٠ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: ùĤאن اóđĤب īÖź ijčĭĨر، «أįĤ«؛ Üאج اóđĤوس ïĻĺõĥĤي، «أįĤ«. ٥ ١٠ ١٥ 90 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buna göre Allah isminin mânası, “Yaratılmışların kalpleri O’nu zikretmekle sükûn bulur.” şeklindedir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Dikkat ediniz! Kalpler Allah’ın zikri ile mutmain olur.” [ er-Ra‘d 13/28] Bazıları Allah kelimesinin “yükseldi” anlamına gelen “elihe” fiilinden türediğini söylemiştir. Nitekim Araplar güneşi, yüksekliğinden dolayı el-ilâhe şeklinde isimlendirirler. Şair şöyle der: Güneş (el-ilâhe) batacak endişesiyle acele ettik Buna göre Allah isminin mânası, Allah Teâlâ’nın yüce ve azamet sahibi olduğu şeklindedir. Bütün bu vecihlere göre ilâh kelimesi, kökündeki hemzenin vâv harfine dönüşmesi söz konusu olmaksızın fi‘âl vezninde türetilmiş, ardından -daha önce ifade edildiği üzere- başındaki hemze ve elif-lâm takısı hazfedilmiştir. Bazıları Allah kelimesinin “yüceldi” anlamına gelen lâhe-yelûhu fiilinden türediğini söylemiştir. Buna göre Allah ismi, yüce, ulu, azamet sahibi ve münezzeh anlamına gelir. Bazıları da Allah kelimesinin “perdelendi” anlamına gelen “lâhe-yelûhu-levhen” ve “lâhe-yelîhu-leyhen” fiilinden türediğini söylemiştir. Şair şöyle der: Örtünüp perdelendi de bir gün olsun dışarı çıktığı bilinmedi Ah keşke çıksaydı da kendisini görseydik! Bu durumda Allah isminin anlamı, O’nun zâtını dünya ehlinin gözlerinden perdelediği ve onlar cennette iken kendisini göstermeyi vaad ettiği şeklindedir. Bu iki veche göre “Allah” kelimesi, herhangi bir hazif söz konusu olmaksızın, kelimenin aslına dayanır. Yine bu formda ve başında elif-lâm takısı olmadan kullanımı da nakledilir. Şair şöyle der: Büyük ilâh(lar)ı onu işitir Bir başkası nidâ (dua) kabilinden şöyle der: Allah’ım! Bu Cürhüm (kabilesi) senin (halis) kullarındır (Diğer) insanlar yeni, onlar ise kadîm kullarındır [yani sana öteden beri inananlardır] 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 91 َ ْ َِ̄ئ ُ±ّ b ِٰ Ãا ّ ِ yْ ¦wِ ِ \ Êََ ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،هóכñÖ īכùÜ ěĥíĤا بijĥĜ أن ħøźا ĵĭđĨو َ» أي ارďęÜ، واóđĤب ĹĩùÜ اĩýĤ÷ įِ Ĥَ أ «īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .]٢٨/١٣ ،ïĐóĤا ﴾ [ۜب¹ُ» ُ£ُ ْ اª ١ :óĐאýĤا אلĜ ،אıÝđĘóĤ Ùَ اİŸ א َ ÖËُ َ ْ َĭĥåא َ اÙİźŸ أن Ü وأĐ وĵĭđĨ اħøź أįĬ اĹĥđĤ اħĻčđĤ. ħà ،واو īĐ ةõĩİ الïÖإ óĻĔ īĨ ÙĩĥכĤا ģĀأ ĵĥĐ אلٌ َ đِ Ę «įĤإ «هijäijĤا هñİ ĵĥđĘ ُ» أي ŻĐ، ُijĥه َ ĺ ، َ َه ź» īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .óĨ אĩĤ مŻĤوا ėĤŶا ďĨ ةõĩıĤا ÛĘñ ُ è ًא» İ ْ ijĤَ ، ُ ُijĥه َ ĺ ، َ َه ź» īĨ įĥđä īĨ ħıĭĨو .ĹĤאđÝĩĤا ٢ ّ اđĤאĹĤ اħĻčđĤ وĭđĨאه: أįĬ اĹĥđĤ ٣ א» أي اÕåÝè، Ĝאل اýĤאóĐ: ً ı ْ ĻĤَ ، ُ įĻĥَ ĺ ، َ َه و»ź َ א َאİ ĭ ْ َأĺ ƪ ر ĵÝèَ Ûْ äَ َ َא َóì ıَ Ý ْ א َĻĤ َ ĺ Ùٍäَ אرِ íَ Öِ אً Ĩْ ijَ ĺ ÛĘ ْ óِ ُ َ א Đ ĩĘَ Ûْ َ İźَ ĵĥĐو .įÝّ ĭä ĹĘ ħİو אءهĝĤ ħİïĐوو įÝĺرؤ īĐ אĻĬïĤا ģİأ َ َ Õ أāÖאر åَ è įĬأ אهĭđĩĘ هñıÖ אąĺأ ورد ïĜو ،فñè óĻĔ īĨ ģĀŶا ĵĥĐ ijİ «ųا Ʃ » :אĭĤijĜ īĻıäijĤا īĺñİ ٤ :óĐאýĤا אلĜ ،مźو ėĤأ įĤأو ĹĘ ÷ĻĤ אĩĻĘ ÙĕĻāĤا َאر ُ ُ اĤכ× įُ İźَ אıđĩùĺ ٦ ٥ ĹĘ اïĭĤاء: وĜאل آóì ُك دŻَÜِ ٧ ħُ ıْ ĭĨِ َ ْ ٌف و óĈِ אس ُ ƪ ُك اĭĤ َאد ً א ِĐ× ĩ ُ İ ْ óäُ إن ƪ ƪ ħ ُ İźَ .ً ْ óا āĜَ ِ َאء × ْ đĥĤا ƪ īĨ א َ ĭ ْ è ƪ َ و óَ Ü :įĤأو ؛٦٣/٤ ،هïĻø īÖź ÿāíĩĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ١ ٢ ط ر - اħĻčđĤ. .(٢٢-١٩/٥٣ ،ħåĭĤا (١٠١/١٧ ،Ĺ×ĈóĝĤا óĻùęÜ ؛)١/١ ،ÙéÜאęĤا (٩٨/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٣ ٢٨/١ ،אنĻè ĹÖأ óĻùęÜ ؛»كóÖ» ،ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä ؛)٢٦/٣ ،انóĩĐ آل (٣٠٢/٥ ،يó×ĉĤا óĻùęÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٤ (اęĤאÙéÜ، ٧-١/١(. ٥ ط: آóìون. ħُ ıْ ĭ ِ Ĩَ ْ ٌف و óĈِ ُ ƪאس ُك اĭĤ َאد א ِĐ× ً ĩُ İ ْ óُ ä إن ƪ כĻ×Ĥ :įĻĘ ورد .)٣٠/٢٢ ،ãéĤا (١٢٥/٣ ،אنĩĻĥø īÖ ģÜאĝĨ óĻùęÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٦ ُك. َŻد ِ Ü ٧ ط ر: وħİ. ٥ ١٠ ١٥ 92 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri İşte bunlar kelimenin türeyişi konusundaki on görüştür. Geriye ilginç ve oldukça hoş bir görüş daha kaldı. Buna göre kelimenin aslı [Allah’a delâlet etmek üzere] kinaye olarak kullanılan hâ harfi idi, çünkü insanlar daha önce işitilmiş bir isim bilmedikleri için bu mânaya işaret etmek üzere içlerindeki fıtrî delâletten yola çıkarak bu kelimeyi kullandılar. Daha sonra buna mülkiyet anlamı katan lâm harfini ilâve ettiler, böylece kelime “leh” şeklini aldı. Bununla, “Yaratma ve emir O’na aittir.” mânasını kast ediyorlardı. Ardından tâzim ifade etmek üzere bu kelimeyi seslendirirken biraz uzattılar ve böylece kelime “lâh” şeklini aldı. Sonra yine yüceltme maksadıyla kelimenin başına elif-lâm takısı eklediler ve kelime “Allah” hâlini aldı. Nahivcilerden kimi şöyle der: Bu kelimenin başına elif-lâm takısı, başından hazfedilmiş olan hemzenin yerine konulmak üzere ilâve edilmiştir, bu yüzden de bu elif-lâm takısı, yerine kullanıldığı hemze gibi kelimenin ayrılmaz parçasıdır. Bu nedenle “Yâ Rahmân”, “Yâ Rahîm” ve benzeri nidâ ifadelerinde ilâhî ismin başındaki elif-lâm takısı düşürülürken “Yâ Allah” nidâsında elif-lâm takısı düşürülmez. Ka‘b el-Ahbâr’ın şöyle dediği rivayet edilir: Dâvûd aleyhisselâm elih ve ulûh idi, yani her hâlinde Allah’ı anar, dilinden hiç ilâhî, ilâhî (Ey Allah’ım!) ifadesini düşürmezdi. Ca‘fer es- Sâdık şöyle demiştir: Allah Teâlâ bu isminde gayb hâlinden sözüne, sözünden kalemine, kaleminden levhine, levhinden vahyine, vahyinden de nebîlerine, velî kullarının kalplerine sekinet ibraz buyurdu. Mine’ş-şeytân (şeytandan) ifadesindeki “min” harfi dilde pek çok mânada kullanılır. Burada ise şu üç anlamdan birinde kullanılmıştır: Ya “Sonra insanların akın ettikleri yerden siz de akın edin.” [ el-Bakara 2/199] âyetinde olduğu gibi başlangıç anlamında, ya “Onlar oradan çıkacak değillerdir.” [ el-Mâide 5/37] âyetinde olduğu gibi intikal anlamında ya da fiili geçişli (müte‘addî) yapmak için kullanılmıştır. Çünkü bu fiilin [yani sığınma fiilinin] devamında zikredilen isim [yani şeytan ismi] ile ilişkilendirilmesi dil bakımından sadece bu kelimeye [yani isti‘âze cümlesine] mahsus bir durumdur. Birinci ve ikinci seçenekte anlam şöyle olur: Sığınmak şeytandan ayrılmakla başlar, Allah’a vuslat ile tamamlanır. Bu, mâsivâdan Allah’a intikaldir. Şeytan İblis’tir. Bu kelimenin türeyişi konusunda on görüş vardır. 1. Şeytan kelimesi “uzaklık” anlamındaki eş-şütûn kökünden gelir. Şair şöyle der: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 93 أ] İאء ٧] įĥĀأ כאن :ģĻĜ ،ÕĺóĔ ėĻĉĤ įäو ĹĝÖو ،אقĝÝüźا ĹĘ įäأو ةóýĐ هñıĘ اijĩĥđĺ ħĤ ١ إذا ةóĉęĤا ÙĤźد īĨ ħıøijęĬ ĹĘ ďĄُ اĤכĭאÙĺ؛ وذĤכ أħıĬ أüאروا إįĻĤ ĩÖא و ،« ُ óĨŶوا ěĥíĤا ُ įĤ» :نijĭđĺ ،«įĤ» אرāĘ כĥĩĤا ِ َ َم ź įĻĥĐ اijĥìأد ħà ،אĐijĩùĨ אĩøا אرāĘ ħĻíęÝĥĤ مŻĤوا ėĤŶאÖ هijĥĀو ħà ،«ْ هź» :اijĤאĝĘ אĩĻčđÜ ħıَ ïĨوا ıÖא أijĀاÜ ƫ ّ ħà ÙĘوñéĩĤا ةõĩıĤا īĐ źïÖ įĻĘ مŻĤوا ėĤŶا Ûĥìدُ أ :אلĜ īĨ īĻĺijéĭĤا īĨو .»ųا Ʃ » īĨ אÝĉĝø אĩכ» ųأ Ʃ אĺ» اءïĭĤا ïĭĐ אĉُ ĝ ْ ùَ َ ĥÜכ اõĩıĤة وñıĤا ħĤ Ü ومõĤ ÙĩĥכĤا אÝĨõĥĘ įĭĨ óĻĔه īĨ اĩøŶאء ĺא رīĩè، ĺא رħĻè وijéĬه. ĹĘ įĤאĝĩÖ א ً đĤijَ ُ ًא أي Ĩ İijُ Ĥَ א أ ً ıِ Ĥَ وīĐ כÕđ اèŶ×אرĜĠאل: כאن داود įĻĥĐ اŻùĤم أ .«Ĺ ِıĤإَ ،Ĺ ِıĤإَ « įĤاijèأ ģכ īĨو įĤijĜ ĵĤإ ٣ į×ĻĔ īĨ ĵĤאđÜ ųا Ʃ زهóÖأ ħøźا اñİ ĹĘ : Ġ אدقāĤا óęđä ٢ وĜאل ÙĭĻכø įÐאĻ×Ĭأ ĵĤإ įĻèو īĨو įĻèو ĵĤإ įèijĤ īĨو įèijĤ ĵĤإ įĩĥĜ īĨو įĩĥĜ ĵĤإ įĤijĜ ijĥĝĤب أوĻĤאįÐ. :ÙàŻà אنđĨ ïèŶ نijכÜ אĭİو ،אءĻüŶ ÙĕĥĤا ĹĘ « ْ īِ وĭĤijĜא: «īĨ اĉĻýĤאن»، כÙĩĥ» Ĩ א ّ َ ُ Yس﴾ [اĤ×óĝة، ١٩٩/٢]، وإĨ žََ َ Yض ّ اª³ ا eُ Áْnَ ±ْ ®ِ ا¹‹Áُ ž۪ َ َ ا ­ّ fُ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘ אĩכ اءïÝÖŻĤ א ّ إĨ א ÙĺïđÝĥĤ؛ ÍĘن ّ ۘ﴾ [اĩĤאïÐة، ٣٧/٥]، وإĨ Y·َ³ْ®ِ ±Áَ j۪ ِ ِ َYsر \ ­ْ ¶ُ Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘ אĩכ אلĝÝĬŻĤ ĵĭđĩĤا ěĻĝéÜو .ÙĕĤ ً ÙĩĥכĤا هñıÖ ÿÝíĨ هïđÖ رijכñĩĤا ħøźا ĵĥĐ ģđęĤا اñİ عijĜو אلĝÝĬا ijİو ،ųאÖ Ʃ אلāÜźאÖ ّ ُ ÖאāęĬźאل īĨ اĉĻýĤאن وħÝĺ َ َïا Ý ْ × ُ ْ َذ ĺ ijَ اŶول واáĤאĹĬ أن اđĤ .ųا Ʃ ĵĤإ ųا Ʃ óĻĔ īĨ واĉĻýĤאن ijİ إĻĥÖ÷، وĹĘ اĝÝüאįĜ óýĐة أĜאوģĺ: ٤ :óĐאýĤا אلĜ ،ïْ đ ُ ُijن وijİ اĤ× ĉýĤا ƫ أİïèא: أįĬ īĨ ١ ط ر: إذ. ٢ ر: ĝĘאل. .į×ĻĔ :ر ٣ .٥٦/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا ؛٣٤ ص ،įĬاijĺد :óčĬا ،אن×Ļü ĹĭÖ ÙĕÖאĭĤ ÛĻ×Ĥا ٤ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 94 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri Uzak bir beldeye vardıktan sonra Ne döner oldu ne de döndürülür Bu durumda kelimenin mânası, “rahmetten uzaklaştırılmış” şeklindedir. 2. Kelime “ helâk oldu” anlamındaki şâte-yeşîtu fiilinden gelir. Şair A‘şâ şöyle der: İyi biliriz ölümcül darbenin nereye vurulacağını Nice koç yiğitler devrilmiştir mızraklarımızın ucunda Bu durumda kelimenin mânası, “iki cihanda helâk olan” şeklindedir. 3. Kelime “yaktı” anlamındaki şeyyeta eş-şey’e ifadesinden ve yine “öfkeden yanıp tutuştu” anlamındaki isteşâde gadaben ifadesinden türemiştir. Bu durumda kelimenin mânası, “dünyada ayrılık ateşi ile âhirette ise ceza ateşi ile yakılacak olan” şeklindedir. 4. Kelime “âsi, gemlenmez at” anlamındaki feresün şetûnün ifadesinden gelir. Bu durumda kelimenin mânası, “isyankâr, söz dinlemez” şeklindedir. 5. Kelime “uzun ip” anlamındaki eş-şetan kökünden gelir. Bu durumda kelimenin mânası, “azgınlıkta ileri giden, işi isyana uzatan/vardıran” şeklindedir. 6. Kelime “yerinde durmaz, hareketli” anlamındaki feresün şeytânün ifadesinden gelir. Bu durumda kelimenin mânası, “kibirli, kendini üstün gören” şeklindedir. 7. Şeytan her cinsin dik başlı ve söz dinlemez olanıdır, bu nedenle yılana da şeytan denilir. Allah Teâlâ, “Onun başı sanki şeytanların başları gibidir.” [ es-Sâffât 37/65] buyurmuştur ki bu âyette “şeytanlar” ifadesinden kasıt yılanlardır. Şair Cerîr şöyle der: Bir zamanlar sevda şiirlerimden ötürü beni şeytan diye çağırırlardı Ama ben şeytan olunca hepsi beni hor görmeye başladı 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 95 ُ ُ ijد đَ Ü źو ُ ُđאد Ü ź ١ نijٍ ĉُ üُ ارïÖ ٍ Ûْ ĥَĀوَ אĨïđÖ Ûْ éَ Ąْ َ ÉĘ .ÙĩèóĤا īĨ ïُ ƪ đ َ × ُ وĭđĨאه اĩĤ ٢ َ َĥ َכ، Ĝאل اĵýĐŶ: İ أي» ćĻ ُ ýِ َ ĺ ،אط َ üَ» :ħıĤijĜ īĨ įĬأ :ĹĬאáĤوا ٣ ģُ ĉَ َ َא اĤ× َ ِ אĭè َ أرĨ ĵĥ َ Đ ćĻ ُ ýِ َ ĺ ïْ Ĝَ َ و įِĥِÐאِ Ęَ نijِ ُ َ ْכĭ Ĩ ĹĘ َ óْ Ļ َ đĤاْ īُ َ đĉْ Ĭَ ïْ Ĝَ وĭđĨאه: «اıĤאĤכ ĹĘ اïĤارīĺ«. א» أي اóÝèق، ً ׹َ Ĕَ אط َ ýَ َ ُ و»اÝø įĜَ َ óْ َ» أي أè ءĹýĤا ćَ ƪ Ļüَ» :ħıĤijĜ īĨ įĬأ :ßĤאáĤوا ٦ اÙÖijĝđĤ. ٥ ĭÖאر ĵ×ĝđĤا ĹĘو ÙĜóęĤا ُ אرĭÖ אĻĬïĤا ĹĘ ٤ َ ُق óéُ وĭđĨאه: اĩĤ . ƫ ĹِÖŶا ƫ ،ٌ وĭđĨאه: ِ اĹāđĤ ٌ زijĨح ُ ٌijن» أي ijĩäح ĉüُ ٌ َس óَ Ę» :ħıĤijĜ īĨ įĬأ :ďÖاóĤوا ĹĘ אديĩÝĩĤا :אهĭđĨو ،ïĺïĩĤا ģĺijĉĤا ģ×éĤا ijİو» īĉَ ýĤا ƪ » īĨ įĬأ :÷ĨאíĤوا ï إĵĤ اĻāđĤאن. [٧ب] ƫ َ Ýĩ ُ اĻĕĉĤאن اĩĤ .ďِ ّ ĘóÝĩĤوا óِ ّ ٨ اÝĩĤכ× :אهĭđĨو ،ćĻ ٌ ýĬِ ٌ ِóح َ ٧ أيĨ ْ َĉ ٌ אن» Ļüَ ٌ َس óَ واùĤאدس: أħıĤijĜīĨįĬ:» Ę ًא، ĬאĉĻüÙُ ّ ĻéĤا ١٠Ĺّ ĩ ُ øכĤñĤو÷ĭäģכīĨ ٩ ِد ّ واùĤאďÖ: أناĉĻýĤאنijİاđĤאĹÜواóĩÝĩĤ ِ אت، وĜאل١١ óĺóä١٢: ƪ ĻéĤا أي،]٦٥/٣٧ ،אتĘאāĤا﴾ [±Áِ ŽY۪ Áَ َ َ ُµ ُرُ۫ؤ ُس ّ اªƒ ²َّ Y¦َ Y·َُ ْ «Žَ ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ْ َĉאĬא١٣ Ļüَ Ûُ ْ َِĹĭ إذ ُכĭ ĭ ْ ĺ َ ij ْ ıَ ĺ īƪ ُ İو ĹĤِ َ õĔَ īĨ אنĉĻýĤا َ ĹĭِĬijَ ُ Đïْ َ ĺ َ ƪאم أĺ ١ ر: َijĉüن | وĹĘ اijĺïĤان: َijĉüن. داره אıĻĘو ÙèijęĭĨ אıĤ אلĝĺ ÙĨאĩĻĤאÖ ÙĺóĝÖ ïĤو) م٦٢٩/ـİ٧ .ت (لïĭä īÖ ÷ĻĜ īÖ نijĩĻĨ óĻāÖ ijÖأ óĻ×כĤا ĵýĐŶا ijİ ٢ اءóđýĤا ħåđĨ :óčĬا .įÜïĻāĝÖ įèïĨو ħĥøو įĻĥĐ ųا ĵĥĀ ّ Ĺ×ĭĤا ïĺóĺ ÙכĨ ĵĤإ ïĘوو ً وıÖא Ĝ×óه؛ وĝĺאل إįĬ כאن óāĬاĻĬא .٣٤١/٧ ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ؛٣٢٧/٦١ ،óאכùĐ īÖź ěýĨد ëĺאرÜ ؛٤٠١ ص ،ĹĬאÖزóĩĥĤ ٣ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: دijĺاįĬ، ص ٦٣؛ اijĻéĤان åĥĤאċè، ٢٢٣/٣؛ اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، ٥٦/١؛ اÿāíĩĤ īÖź ïĻøه، .١٦٧/١ ورد ĹĘ اijĺïĤان: .ģُĉَ َ א اĤ× َ َ ِ אĭè َ أرĨ ĵĥَ Đ ćĻ ُ ýِ َ ĺ ïْĜَ َ ِ و įِ ĥِ َאÐ Ę نijِ ُ َ ْכĭ Ĩ īĨ َ ó ْ Ļ َ ُ ْاđĤ Õąِ íْ َ Ĭ ïْĜَ ٤ ط: اóÝéĩĤق؛ ر: اÙĜóéĩĤ. ٥ ط ر: وïĔا. ٦ ر + اÙĜóéĤ. ٧ ح: īĉĻü. ٨ ط: ĭđĩĘאه. ٩ ط ر: اóĩÝĩĤد. ١٠ ح ر: ÛĻĩø. ١١ ر: Ĝאل. ّ (ت. ١١٠ İـ/ ٧٢٨ م) وïĤ وĨאت ĹĘ اĩĻĤאÙĨ. وĐאش óĩĐه כįĥ ĭĺאģĄ óđüاء زįĭĨ ĵęĉíĤا īÖ Ù ƪ Ļĉِ َ Đ īÖ óĺóä ijİ ١٢ :óčĬا .īĺأõä ĹĘ هóđü انijĺود اءõäأ ÙàŻà ĹĘ زدقóęĤا ďĨ įąÐאĝĬ Ûđĩä ïĜو ،اóđü אسĭĤا لõĔأ īĨ ijİو ħıĥäאùĺو .١١٩/٢ ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ؛٨٦/٧٢ ،óאכùĐ īÖź ěýĨد ëĺאرÜ ؛٢٩٧/٢ ،ĹéĩåĥĤ اءóđýĤا لijéĘ אتĝ×Ĉ Ĺِ Ĥ َ õĔَ īĨ אنĉĻýĤا َ Ĺِ ĭَ Ĭijُ Đïْ َ َ َ אن ĺ Ĩْ َز ١٣ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: دijĺاįĬ، ص ٤٩٣؛ ģĩåĨ اÙĕĥĤ īÖź Ęאرس، .٥٠٢/١ ورد ĹĘ اijĺïĤان: أ ْ َĉאĬא. Ļüَ Ûُ ْ ĭُ ِĹ إذ כ ĭ َ ĭ ْ ĺ َ ijْ ı َ ĺ ƪ īُ و כ ٥ ١٠ 96 İSTİ‘ÂZE BAHSİ - Ömer Nesefî Tefsiri 8. Kelime “eti dumana boğdu, iyi pişiremedi” anlamındaki şeyyeta el-lahme ifadesinden gelir. Bu durumda kelimenin mânası, “her şeyi ifsat eden, hiçbir şeyin ıslahına sahip olmayan” şeklindedir. 9. Kelime “yağ ile dolu (yağlı, besili) at” anlamındaki feresun mişyâtun ifadesinden gelir. Bu durumda kelimenin mânası, “çirkinlik, kötülük, şer ve tuzakla dolu” şeklindedir. 10. Kelime “ bâtıl oldu, geçersiz oldu” anlamındaki şâte ifadesinden gelir. Bu durumda kelimenin mânası, “ameli bâtıl, emeli boşa çıkan” şeklindedir. Şeytan kelimesinin eş-şütûn ve eş-şetan köklerinden türediği kabul edilirse o zaman bu kelime fey‘âl veznindedir. Ama eğer şeytan kelimesinin eş-şeyt, et-teşyît ve el-mişyât köklerinden türediğini düşünecek olursan, o zaman kelime fa‘lân veznindedir. Daha doğru olan birinci seçenektir, çünkü şair kelimeyi, sonunda nûn harfini de içerecek şekilde fâil formunda kullanmıştır. Nitekim Ümeyye b. Ebü’s-Salt şöyle der: ( Hz. Süleyman) Hangi şeytan kendisine karşı gelse onu yakalar Ve onu zincire vurup hapse atardı İsti‘âzedeki er-racîm ifadesine gelince, Kisâî Allah Teâlâ’nın “Eğer yakınların olmasaydı seni taşa tutardık (kınardık).” [ Hûd 11/93] âyetindeki raceme fiilinin kınama anlamına geldiğini, bu yüzden isti‘âzedeki er-racîm ifadesinin de “kınanmış” anlamına geleceğini söylemiştir. Bir görüşe göre bu kelime “en feci şekilde helâk edilmiş” anlamına gelir ve taşla recmedilmek ifadesinden türemiştir. Çünkü taşla recmedilmek ölümlerin en beteridir. Bir diğer görüşe göre bu kelime “atmak” anlamındaki errecm kökünden türemiştir  Müteahhirûn (sonraki dönem) âlimleri bu kıraatlerin hangisinin daha evlâ olduğu hususunu konuşmuşlardır. Bir görüşe göre bunlar içinde evlâ olanı mâliki şeklindeki kıraattir, çünkü bunda ziyade bir harf bulunur, bu yüzden ziyade bir sevap alınır. Abdullah es-Selcî’nin şöyle anlattığı nakledilir: Alışkanlığım “mâliki yevmi’d-dîn” şeklinde okumak idi, bir gün belâgat ehli bir zât bana, “melik” şeklindeki okunuşun övgü hususunda daha güçlü olduğunu ve daha sevap olacağını söyledi, ben de alışkanlığımı terk ettim ve “meliki yevmi’d-dîn” şeklinde okumaya başladım. Nihayet rüyamda bir kişinin bana şöyle dediğini işittim: “Neden sevaplarından on tane eksilttin? Hz. Peygamber aleyhisselâmın ‘Kim Kur’ân’ı okursa ona her bir harf için on sevap verilir, on günah silinir, derecesi on kat yükseltilir.’ buyurduğunu duymadın mı?” Uyandım ve eski alışkanlığıma tekrar geri döndüm. 5 10 15 20 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 199 َ ْĥ ِ ـכ ùÖـכijن اĤـŻم وİـij اĻÝìـאر ĬאĘـď واÖـī כĻáـó وأÖـĵ ĩĐـóو وĩèـõة واÖـī ĐאĨـó، وأĨـא Ĩ ِ َ ـכ āĭÖـÕ اĤـכאف đĘـī أÖـĹ َאĤ ١ وأĨـא Ĩ ،ïĻđـø īـÖ ارثijـĤا ïـ×Đ رواه وóـĩĐ ĵـÖأ īـđĘ īـđĘ ÕـāĭĤوا ėـĤأ óـĻĕÖ ¥ـ َ» ِRَ ـאĨوأ ،ûـĩĐŶوا õـĺõđĤا ïـ×Đ īـÖ óـĩĐو Ġ ةóـĺóİ īـÖ ĵـĻéĺ īـđĘ ĵـĄאĩĤا ģـđęĤا ÙـĕĻĀ ĵـĥĐ ¥ـ َ َ «®َ ـאĨوأ ،ïـĺõĺ īـÖ ٣ çĺóـü ٢ أÖـĹ Ļèـijة ٥ Ùـ×ĻÝĜو óـĩđĺ īـÖ ĵـĻéĺ īـĐ ħـà ـאمýĤا ģـİأ ăـđÖ īـđĘ ďـĘóĤאÖ ¥ــ ُ ِ ٤ وأĨـא َRªY ،óـđĩĺ ٦ üÍÖـĩאم ّ ِ ِ ـכ åĄÍÖـאع ĻĥÖـē وĐـī أĺـijب اùĤـĻÝíאĹĬ ĤאĨ وÜכĥـħ اìÉÝĩĤـóرن ĘـĹ أوĤـĵ İـñه اĝĤـóاءات ĻĝĘـģ: أوİźـא RªYـ¥ ÖאĤŶـė؛ Ŷن ĻĘـį ٨ أĬـį Ĝـאل ّ ĹـåĥáĤا ųا Ʃ ïـ×Đ īـĐ ٧ ُ כـĹ زĺـאدة èـóف وÖـį زĺـאدة àـijاب. éĘ ] ĤــĹ đÖــă اŶدÖــאء أن أ ٢٤] óכــñĘ ،«īــĺïĤا مijــĺ ــכĤאĨ» :اءةóــĜ ĹــÜאدĐ īــĨ כאن ٩ ĘכĭـÛ١٠ أĜـóأ: «ĥĨـכ ĺـijم ĹـÜאدĐ ÛכـóÝĘ ،ابijـáĤا ĵـĘ óـáوأכ حïـĩĤا ĵـĘ ēـĥÖأ» ـכĥĨ» ـאĨأ ،اóـýĐ כÜאĭـùè īـĨ ÛـāĝĬ ħـĤ :ĹـĤ ـאلĜ ŻـÐאĜ ١١أن ـאمĭĩĤا ĵـĘ Ûـĺرأ ĵـÝè «īـĺïĤا ُ ùèـĭאت óـýĐ فóـè ٍ ģـכÖ įـĤ ÕـÝכ آنóـĝĤا أóـĜ īـĨ» :مŻـùĤا įـĻĥĐ ّ Ĺـ×ĭĤا لijـĜ Ûđĩـø ĹـÜאدĐ كóـÜأ ħـĥĘ Ûـı×ÝĬאĘ ١٤«ـאتäدر ُ óـýĐ įـĤ ١٣ÛـđĘور אتÑĻـø ُ óـýĐ įـĭĐ ١٢ÛـĻéĨو يó×ĭđĤا ، ïĻđø īÖ ارثijĤا ï×Đ ةïĻ×Đ ijÖأ ijİ ١ اijĭÝĤري اĤ×óāي (ت. ١٨٠ ه٧٩٦/ م) èאċĘ à×Û، אءĩĥĐ óĻİאýĨ :óčĬا .ßĺïéĤا ÙĩÐأ īĨ אéĻāĘ כאن اāĨŶאر īÖź è×אن، ص ٢٥٢؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٨٩/١٩؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٧٧/٤ ĹāĩéĤا ĹĨóąéĤا ïĺõĺ īÖ çĺóü ةijĻè ijÖأ ijİ ٢ (ت. ٢٠٣İـ٨١٨/م) ĀאÕè اóĝĤاءة اýĤאذة وóĝĨىء اýĤאم، روى īĐ أرĈאة īÖ اñĭĩĤر وijęĀان īÖ óĩĐو ijÖوأ ïĻ×Đ īÖ óĻáوכ ةijĻè įĭÖا įĭĐ وروى ĹÐאùכĤوا ،אريí×ĥĤ óĻ×כĤا ëĺאرÝĤا :óčĬا .ĹİijđĤا ïĻĩè ÙĺאıĭĤا ÙĺאĔ ؛٤٨٤/١ ،Ĺ×İñĥĤ ėüכאĤا ؛٢٣٤/٤ īÖź اõåĤري، .٢٩٤/١ نŶ אه؛ĭÝ×àأ אĨ çĻéāĤوا| çĺóüو :ëùĭĤا ďĻĩä ٣ īÖ çĺóü ÙĻĭכ ijİ ģÖ óìآ אĩøا÷ ĻĤ «ةijĻè ĹÖأ« .įÝĩäóÜ ĹĘ çĄوا ijİ אĩכ ïĺõĺ يóā×Ĥا ĹĬواïđĤا óĩđĺ īÖ ĵĻéĺ אنĩĻĥø ijÖأ ijİ ٤ ćĝĬ īĨ أول ijİو ĹđÖאÜ (م٧٠٩/ـİ٩٠ ģ×Ĝ .ت( ،ريõåĤا īÖź ÙĺאıĭĤا ÙĺאĔ :óčĬا .ėèאāĩĤا .٣٣١/١ انóıĨ īÖ Ù×ĻÝĜ īĩèóĤا ï×Đ ijÖأ ijİ | Ù×ĻÝĜو - ر ٥ īĐ اءةóĝĤا ñìأ ،Ùĝà çĤאĀ يءóĝĨ אمĨإ ĹĬزاذاŶا īÖ ģĻĐאĩøوإ אزĩä īÖ ħĥùĨ īÖ אنĩĺאøو ĹÐאùכĤا ÕĻ×è īÖ ÷Ĭijĺ óýÖ ijÖأ įĭĐ ÙÐاóĝĤا روى ،óęđä אمýİ īÖ ėĥìو ةóàijè īÖ ïĩéĨ īÖ ïĩèوأ .٢٤/٢ ،ريõåĤا īÖź ÙĺאıĭĤا ÙĺאĔ :óčĬا .ħİóĻĔو ĹĬאĻÝíùĤا אنùĻכ ÙĩĻĩÜ ĹÖأ īÖ بijĺأ óכÖ ijÖأ ijİ ٦ اĤ×óāي (ت. ١٣١ İـ٧٤٨/ م) ïĻø ıĝĘאء óāĐه، ُوي ÜאĹđÖ، īĨ اùĭĤאك اİõĤאد، īĨ ęèאظ اßĺïéĤ، ر īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا :óčĬا .ßĺïè ٨٠٠ ijéĬ įĭĐ ؛١٥/٦ ،Ĺ×İñĥĤ ءŻ×ĭĤا مŻĐأ óĻø ؛٢٤٦/٧ ،ïđø اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٨/٢ ُ ٧ כĹ. ح : è /ـİ٢٦٦ .ت (ĹåĥáĤا אعåü īÖ ïĩéĨ ųا ƪ ï×Đ ijÖأ ijİ ٨ ٨٧٩م) أïè ıĝĘאء أģİ اóĤأي، اįĩıÜ اĤ×ăđ ÖאďĄijĤ ĹĘ ßĺïéĤا ďąĺ :يïĐ īÖا אلĜ ،óęכĤوا بñכĤوا īÖ ųا Ʃ ï×Đ אلĜ ،ßĺïéĤا ģİأ ĵĤإ į×ùĭĺو įĻ×ýÝĤا אعåü īÖا :لijĝĺ ïĩéĨ يóĺارijĝĤا Ûđĩø :ïĩèأ כאóĘ، وĜאل أijÖ اçÝęĤ اŶزدي: כñاب ź ģéÜ اóĤواÙĺ :Ĺ×İñĤا אلĜ .óāđĤا ةŻĀ ĹĘ ïäאø ijİو ĹĘijÜ ،įĭĐ ؛٥٥١/٧ ،يïĐ īÖź ģĨכאĤا :óčĬا .óĻíÖ įĤ ħÝì اęđąĤאء واóÝĩĤوכijن īÖź اijåĤزي، .٧٠/٣ ٩ ح - ĐאدĹÜ. ١٠ ر: وכÛĭ. ١١ ر: כאن. .Ĺé ١٢ ُ ح : وĨ .ďĘ ١٣ ُ ح : ور ىó×כĤا īĭùĤا ؛١١٨/٦ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ ١٤ ùĭĥĤאĹÐ، ģĩĐ اijĻĤم واÙĥĻĥĤ ٦٣؛ اħåđĩĤ اŶوćø .٣٠٧/٧ ،ĹĬاó×ĉĥĤ ٥ ١٠ 200 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bir süre sonra ikinci bir rüya gördüm ve rüyamda bana, “Neden bu alışkanlığını terk etmiyorsun? Hz. Peygamber aleyhisselâmın ‘ Kur’ân’ı fehim ve mufahhim olarak [yani tâzim ile] okuyunuz’ şeklindeki sözünü duymadın mı?” denildi. Bunun üzerine Kutrub’un yanına vardım ve kendisine “el-mâlik” ile “el-melik” arasındaki farkı sordum, bana şöyle cevap verdi: “el-Melik dünyada herhangi bir şeye sahip olandır, el- Mâlik ise sahip olanlara sahip olandır.” Bir görüşe göre harfin fazlalığı tercih sebebi değildir, çünkü sahâbe fârihîn [ eş-Şuarâ 26/149] kelimesinin ferîhîn şeklindeki okunuşu, hemietin [ elKehf 18/86] kelimesinin hâmietin şeklindeki okunuşu ve nehiratin [ en-Nâziât 79/11] kelimesinin nâhiratin şeklindeki okunuşu arasında ihtilâf etmiştir. Ancak içlerinden hiçbiri diğerine kendi okuyuşunun bir harf fazla ihtiva ettiğini söyleyerek delil getirmemiş, aksine [lafzın değil] mânanın ziyadesine bakarak tercih yapmışlardır. Bu durumda bizim de hangi okunuşun mâna itibariyle daha güçlü olduğuna bakmamız icap eder. Ebû Ubeyde, Asmaî, Ebû Hâtim ve Ahfeş şöyle demişlerdir: Mâlik şeklindeki okunuş [mâna bakımından] daha güçlüdür, çünkü “her şeyin mâliki” denilir ama “her şeyin meliki” denilmez, aksine “insanların meliki” (meliki’n-nâs) denilir. Yine mâlik kelimesi hem zâta (isme) hem fiile izâfe edilir. Örneğin “kölenin mâliki” ve “tasarrufun mâliki” denilir. Ayrıca bir kimse bir şeye melik olmadan o kimsenin o şeye mâlik olduğu söylenmez, ama aksi, yani mâlik olmadığı hâlde melik olduğu söylenir. Mesela “Falan kimse Arapların, acemlerin, Hintlilerin, Rumların, Türklerin meliki” denilir. Yine mâlik “milk” kelimesinden, melik ise mülk kelimesinden türer, ama mâlik her ikisine de delâlet eder. Örneğin “mülkün mâliki” ve “milkin mâliki” denilir, ama melik kelimesi bu iki mânaya delâlet etmez, çünkü “mülkün meliki” denilir ama “milkin meliki” denilmez. Yine Allah Teâlâ bu ifadeyi “din günü”ne izâfe etmiş, başka bir âyette ise “O gün hiçbir nefis bir başka nefis için hiçbir şeye sahip olmaz.” [el-İnfitâr 82/19] buyurmuş, yaratılmışların mülke sahip olmadığını, bunun sadece Allah’a ait olacağını bildirmiştir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 201 ّ Ĺ×ĭĤا لijĜ Ûđĩø אĨأ ،אدةđĤا هñİ كóÝÜ ź ħĤ :ĵĤ ģĻĜ įĬأ אمĭĩĤا ĵĘ אĻĬאà Ûĺرأ ĵÝè ١ أي ĩĻčĐא ĩčđĨא، ÛĻÜÉĘ óĉĜب وįÝĤÉø اóęĤق Ṡ:» اóĜؤا اóĝĤآن ĩíĘא ĩíęĨא» īĻÖ اĩĤאĤכ واĥĩĤכ، ĝĘאل: اĥĩĤכ اñĤى ĥĩĺכ ÑĻüא īĨ اĻĬïĤא، واĩĤאĤכ اñĤى ĥĩĺכ اijĥĩĤك. ﴾ۚ ±Áَ ¶۪ ِ ۚ» و﴿žَYر ±Áَ ¶۪ ِ yžَ» ĹĘ ÙÖאéāĤا ٢ ÛęĥÝìا ïĝĘ ،فóè אدةĺõÖ çĻäóÜ ź :ģĻĜو ۜ﴾ [اĭĤאزĐאت، ١١/٧٩] و ةًyَsِ َ [اóđýĤاء، ١٤٩/٢٦] و﴿ َn ِ¯َئٍ_﴾ [اĤכėı، ٨٦/١٨ [و « َn ِY®َئٍ_» و﴿² א َ ĭ×Ęِ ،ĵĭđĩĤا אدةĺõÖ اijéäر אĩĬوإ فóéĤا אدةĺõÖ į×èאĀ ĵĥĐ ٣ ïèأ ãÝéĺ ħĥĘ «ۜ ةًyَrY ِ َ ²» أن óčĭĬ أĩıĺא أēĥÖ ĹĘ اĵĭđĩĤ. ٥ واûęìŶ: ĨאĤכ أēĥÖ؛ įĬÍĘ ĝĺאل: ĨאĤכ ħÜאè ijÖوأ ٤ ّ ĹđĩĀŶوا ةïĻ×Đ ijÖأ אلĜ ٦ ĝĺאل: ĥĨכ اĭĤאس، وįĬŶ ąĺאف إĵĤ כģ Ĺüء، وź ĝĺאل: ĥĨכ כģ Ĺüء، وإĩĬא اģđęĤ واñĤات ĝĺאل: ĨאĤכ اđĤ×ï وĨאĤכ اóāÝĤف، وįĬŶ ĝĺźאل: «ĨאĤכ اĹýĤء» إź ٧ ĝĺאل: ŻĘن ĥĨכ اóđĤب وĥĨכ ِ ُכ Ĺüء وijİ ĥĩĺźכį، ĥ َ Ĩ نijכĺ ïĜو ،įכĥĩĺ ijİو ِכ ĥ َ اħåđĤ وĥĨכ اïĭıĤ وĥĨכ اóĤوم وĥĨכ اóÝĤك، وŶن اĩĤאĤכ īĨ ِ اĥĩĤכ واĩĤ ِכ ź ĥ َ ُĥכ» واĩĤ ُĥכ واĩĤאĤכ ïĺل ĩıĻĥĐא، ĝĺאل: «ĨאĤכ ِ اĥĩĤכ وĨאĤכ اĩĤ ĩĤا īĨ ِ ُכ ِ اĥĩĤכ»، وįĬŶ أĄאف إĵĤ ijĺم ĥ َ Ĩ» :אلĝĺ źو» כĥُ ِכ اĩĤ ĥ َ Ĩ» :אلĝĺ ،אĩıĻĥĐ لïĺ īĐ ٨ ُĥכ ۜ﴾ [اĉęĬŸאر، ١٩/٨٢] ĵęĭĘ اĩĤ Yـًٔ Áْ‚َ }ٍ Ÿْ³َِ ª } ٌ Ÿَْ ² ¥ُ «ِ¯ْ َ b Êَ﴿ :Ùĺآ ĹĘ óوذכ īĺïĤا .ų Ʃ כĤذ Û×áĘ ěĥíĤا ųا ĵĥĀ ųا لijøر כאن :ċęĥÖ (٢٤/٣) אنĩĺŸا Õđü ĹĘ ĹĝıĻ×Ĥوا) ١٥٥/٢٢ (óĻ×כĤا ħåđĩĤا ĹĘ ĹĬاóĻ×ĉĤا įäóìأ ١ .رï×Ĥا ÙĥĻĤ óĩĝĤا ËĤŷÜ įıäو ŶŷÝĺ אĩíęĨ אĩíĘ ħĥøو įĻĥĐ ٢ ح: اėĥÝì. ٣ ر: أħİïè. ّ (ت. ٢١٦ İـ٨٣١/ م) راوÙĺ اóđĤب وأïè أÙĩÐ اħĥđĤ ÖאÙĕĥĤ ّ اĹđĩĀŶ Ĺĥİא×Ĥا ÕĺóĜ īÖ כĥĩĤا ï×Đ ïĻđø ijÖأ ijİ ٤ אıĨijĥĐ ÷×Ýĝĺ ،اديij×Ĥا ĹĘ افijĉÝĤا óĻáכ כאن ،ةóā×Ĥا ĹĘ įÜאĘوو هïĤijĨ ،ďĩĀأ هïä ĵĤإ įÝ×ùĬ .انïĥ×Ĥوا óđýĤوا وĵĝĥÝĺ أì×אرİא. īĨ āÜאįęĻĬ: اģÖŸ واïĄŶاد وěĥì اùĬŸאن واóÝĩĤادف وóüح دijĺان ذي اÙĨóĤ. اóčĬ: أì×אر اīĻĺijéĭĤ اĤ×īĻĺóā óĻùĥĤاĹĘ، ص ٤٦؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٢٦/١٩؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٦٢/٤ ّ (ت. ٢٤٨ İـ٨٦٢/ م) īĨ כ×אر اĩĥđĤאء ÖאÙĕĥĤ واóđýĤ، īĨ ّ اÝùåùĤאĹĬ ĹĩýåĤا אنĩáĐ īÖ ïĩéĨ īÖ ģıø ħÜאè ijÖأ ijİ ٥ .ÙĨאđĤا įĻĘ īéĥÜ אĨو ÙĥíĭĤوا īĺóّ د Żĺزم اóĝĤاءة įĻĥĐ، įĤ ėĻĬ وijàŻàن כÝאÖא، ıĭĨא: כÝאب اĩđĩĤ ّ أģİ اĤ×óāة، כאن اĩĤ×ó اóčĬ: Üאرëĺ اĩĥđĤאء اīĻĺijéĭĤ ĹìijĭÝĥĤ، ص ٧٣؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٤٣/٣ ٦ ح: إĩĬא. ٧ اóčĬ: اćĻøijĤ ijĥĤاïèي، /١ .٦٧ ٨ ح: ِ اĥĩĤכ. ٥ ١٠ ١٥ 202 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ebû Ubeyd, Âsım el- Cahderî, Müberrid, Ebû Amr, Zeccâc ve bir grup âlim şöyle demiştir: Melik daha güçlü ve Kur’ân’a daha uygundur. Allah Teâlâ “Gerçek melik olan Allah yücedir.” [ Tâhâ 20/114], “İnsanların meliki” [en-Nâs 114/2], “el-melik ve el-kuddûs” [ el-Haşr 59/23] buyurmuştur. Kıyameti nitelerken “O gün mülk yalnız Allah’ındır.” [ el-Hacc 22/56], “Kimindir bugün mülk?” [ el-Mü’min 40/16], “Göklerin ve yerin mülkü Allah’a aittir.” [ eş-Şûrâ 42/49], “Mülkü elinde bulunduran Allah, münezzehtir.” [el-Mülk 67/1], “Mülk ve hamd O’nundur.” [ et-Tegābün 64/1] buyurmuştur. Ayrıca mâlik olan melik olmayabilir, ama mâlik olmadan melik olunmaz. Yine mâlik sadece muzaf olarak zikredilir, “şunun mâliki” şeklinde kullanılır, melik ise muzaf olmadan da kullanılır. “O el-meliktir” denilir. Bir zâtı hiçbir izâfet olmaksızın kendisinin ismi olarak kullanılan bir kelime ile övmek, onu başka bir kelimeye izâfe edilerek kullanılan bir kelime ile övmekten daha güçlü bir övgüdür. Bu ismin dildeki kökü “melektü’l-‘acîne” (Hamuru kuvvetlice yoğurdum.), “melektü bi’t-ta‘ni’l-yemîni” (Güçlü bir tasarruf ile hâkim oldum.), “emlektü beyne’z-zevceyni” (Eşlerin arasını düzelttim.) gibi ifadelerden gelir. Netice olarak mânası sıkıca tutmak, bağlamak, şiddet, kuvvettir. Bu durumda ismin anlamı hakiki olarak sadece Allah’a aittir, çünkü kâmil kuvvet, nüfuz sahibi velâyet, geçerli tasarruf ve hüküm O’nundur. Bu isim kullar için mecaz olarak kullanılır. Zira milk, mülk, melekût, izzet ve ceberût Allah’ındır, O haydır, ölümsüzdür. Kullardan mülke sahip olanların ise mülklerinin başı ve sonu vardır, sınırı vardır. Üstelik kulların mülkü her şeye değil bazı şeylere, arazlara değil cisme, nefese değil nefse, bâtına değil zâhire, gāibe değil hâzıra, ölüye değil diriye geçerlidir. Allah Teâlâ’nın mülkü ise başsız, sonsuz, sınırsızdır. Her şeye şamildir. Nefeslere ve nefislere, zâhirlere ve bâtınlara, fıtratlara, fikirlere, heyetlere, düşüncelere hâkimdir. O ezelden ebede mâliktir, mülkü zâil olmaz. O’nun mülkü dışında bütün mülkler zâil olur, O’nun mülkü dışında bütün mülkler bâtıldır. Oysa O’nun mülkünün ne zevali ne de intikali söz konusudur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 203 ِכ ĥ َ ٢ واäõĤאج وĩäאÙĐ: Ĩ ١ واĩĤ×óد وأijÖ óĩĐو ّ ï وĐאħĀ اïéåĤري ْ Ļ َ × ُ وĜאل أijÖ Đ :אلĜو] ١١٤/٢٠ ،įĈ] ﴾ُۚ¡ّ oَ ْ ْ َِ̄» ¥ُ اª ُ اª َ« ّ اà ٰ ªYَcَžَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،آنóĝĥĤ ěĘوأو ēĥÖأ ُ ُ وس﴾ [اóýéĤ، ٢٣/٥٩ [وĜאل ĵĘ ÙęĀ uّ£ُ ْ ْ َِ̄» ¥ُ اª ªَ َ ِۙ Yس﴾ [اĭĤאس، ٢/١١٤] وĜאل: ﴿ا ﴿َRِ» ¥ِ ّ اª³ ۜ﴾ [اīĨËĩĤ، ١٦/٤٠[، َْÁَ¹ْم ْ ¥ُ اª «¯ُ ْ ِ َ̄±ِ اª ۜ﴾ [اãéĤ، ٥٦/٢٢ [وĜאل: ﴿ª ِٰ Ãِّ wٍئِRَ¹َْ À ¥ُ ْ «¯ُ ْ ªَ اĻĝĤאÙĨ:﴿ ا ﴾¥ۘ ُ ْ «¯ُ ْ ªا هِuِÁَِ ۪wي \ َّ ََ[ َYرَك اª ْ ¥ُ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر ِۜض﴾ [اijýĤرى، ٤٩/٤٢] وĜאل: ﴿b وĜאل: ﴿ِّà ِٰ ُ«® نijכĺ ź ïĜ כĤאĩĤا نŶو ،]١/٦٤ ،īÖאĕÝĤا﴾ [uۘ ُ ¯ْ oَ ْ ªا µُ َ ْ ¥ُ َوª «¯ُ ْ ªا µُ َ [اĥĩĤכ، ١/٦٧] وĜאل: ﴿ª ِכא إź وĺכijن ĨאĤכא وŶن اĩĤאĤכ ź ñĺכó إź ąĨאĘא، ĝĺאل: ĨאĤכ ĥ َ ِכא، وź ĺכijن Ĩ ĥ َ Ĩ ُ اñĤات ĩÖא ijİ اįĩø ِכ، وïĨح ĥ َ ĩĤا ijİ :אلĝĺ ،אفąĨ óĻĔ óכñĺ [ ِכ [٢٤ب ĥ َ כñا واĩĤ .هóĻĔ ĵĤإ ÙĘאĄŸאÖ įèïĨ īĨ ُ ēĥÖأ ÙĘאĄإ óĻĔ īĨ «īĻĩĻĤا īđĉĤאÖ ÛכĥĨ«و» َ īĻåđĤا Ûُ כْ ĥَ َ Ĩ» :ħıĤijĜ īĨ ÙĕĥĤا ĹĘ ħøźا ñìÉĨو ĹĘ ħøźا ĵĭđĩĘ ،ةijĝĤوا ةïýĤوا ćُ ْ Ö ƪ óĤوا ï ƫýĤا ƪ įĥĀאèو ،»īĻäوõĤا īĻÖ ÛכĥĨأ»و اÙĝĻĝéĤ ِųّ ، įĥĘ اijĝĤة اĤכאÙĥĨ واÙĺźijĤ اĭĤאñĘة واóāÝĤف اĩĤאĹĄ واéĤכħ اåĤאري، ّ ُĥכ واĥĩĤכijت واõđĤة واåĤ×óوت، وijİ اĹéĤ وijİ đĥĤ×אد åĨאز، įĥĥĘ ِ اĥĩĤכ واĩĤ ĵĥĐ ijİو ،ÙĺאĔو ïèو ÙĺאıĬو ÙĺاïÖ įכĥĩĥĘ אد×đĤا īĨ כĥَ َ اñĤي ijĩĺźت. وīĨ Ĩ ĵĥĐو÷ ِęَƪ ĭĤا ĵĥĐ ź ÷ِęْ ƪ َض وĵĥĐ اĭĤ óَ đĤا ĵĥĐ ź ħùåĤا ĵĥĐو ģכĤا ĵĥĐ ź ăđ×Ĥا .ÛĻĩĤا ĵĥĐ ź ّ ĹéĤا ĵĥĐو ÕÐאĕĤا ĵĥĐ ź óĄאéĤا ĵĥĐو īĈא×Ĥا ĵĥĐ ź óİאčĤا ٍ و ĵĥĐ اĤכģ وĵĥĐ اijęĭĤس ÙĺאĔ źو ٍ ïè źو ÙĺאıĬ źو ÙĺاïÖ ŻÖ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ٣ ُĥכ وĨ واęĬŶאس وĵĥĐ اijčĤاóİ واĤ×ijاīĈ وĵĥĐ اóĉęĤات واęĤכóات واÑĻıĤאت واĩıĤאت، ģوכ įכĥُ Ĩ źإ ģÐزا כĥ ٍ ُ َ ال، כģ Ĩ õ ُ َ ل وź ĺ õ ُ َ ال وħĤ ĺ õ َ َ ل وź ĺ õ َ وijİ اĥĩĤכ اñĤي ħĤ ĺ ِ ِĥĩכį اĝÝĬאل. Ĥ źو زوال įכĥُ ĩِ Ĥ ÷ĻĤ ،įכĥِ Ĩ źإ ģĈאÖ כĥِ Ĩ Ùƪ ÝĜَ īÖ אنĩĻĥø ĵĥĐ آنóĝĤا أóĜ óùęĩĤا ئóِ ْ ĝ ُ ّ (ت. ١٢٣İـ٧٤٠/م) اĩĤ ْ ِóي āَ ƪ× אح اïéåĤري ْاĤ× āĤا ĹÖأ īÖ ħĀא ِ َ Đ ijİ ١ َאن. Ļ ْ ×Č īÖ Ù َ ×ĝĐ īĐ روى Ùَ ĝِ à اءةóĝĤاْ ÕèאĀ ijİ ريïéåĤا ħĀא ِ َ Đ :īĻ ِ đĨ īÖا אلĜ . ّ يóā×Ĥا īùéĤوا ħĀאĐ īÖ óāĬو اóčĬ: ĔאÙĺ اıĭĤאÙĺ īÖź اõåĤري، ٣١٧/١؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٢٦/١٩ ّ وÕĝĥĺ أijÖه ÖאŻđĤء (ت. ١٥٤ İـ٧٧١/ م) īĨ أÙĩÐ اÙĕĥĤ واŶدب ّ اĤ×óāي ّ اĩĤאزĹĬ ƪ אر اĹĩĻĩÝĤ ĩَ Đ īÖ אنƪ Ö َ ٢ ijİ أijÖ óĩĐو ز وأïè اóĝĤاء اùĤ×Ùđ، وïĤ ĩÖכÙ وÉýĬ ÖאĤ×óāة وĨאت ÖאĤכÙĘij، Ĝאل أijÖ Đ×ïĻة: כאن أħĥĐ اĭĤאس ÖאŶدب واÙĻÖóđĤ واóĝĤآن واóđýĤ، وכאÛĬ ĐאÙĨ أì×אره īĐ أóĐاب أدرכijا اåĤאÙĻĥİ. įĤ أì×אر وכĩĥאت ijàÉĨرة. اóčĬ: اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٤١/٣ ٣ ر: واĥĩĤכ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 204 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Âyette Rab Teâlâ’nın, onun mülkü altında olmakla nitelendirildiği zaman [ki bu kıyamet günüdür] mevcut olmayan şeylere de mâlik olduğuna delâlet vardır. Böylece Allah Teâlâ’nın lâyık olduğu her sıfata başkası sayesinde değil, kendi zâtı ile lâyık olduğu sabit olur. Bu yüzden biz deriz ki: O ezelde yaratıcıdır (hâlık), ezelde rahîmdir, ezelde cömerttir (cevâd), ezelde işitendir (semî‘), bütün bunların nesneleri henüz mevcut olmasalar da bu böyledir. Aynı şekilde deriz ki: Her şey sonradan yaratılmış (hâdis) olsa da O ezelde her şeyin rabbi ve ilâhıdır. Nitekim kendisi daha bugünden “Din gününün mâlikidir” buyurmuştur ki burada sözü edilen “gün” henüz yaratılmış değildir.1 Mâliki yevmi’d-dîn ifadesi nasıl [yevme’d-dîn şeklinde] nasb ile okunmuşsa Zeyd b. Ali rabbi’l-‘âlemîn ve er-rahmâni’r-rahîm ifadelerini de [rabbe’l-‘âlemîn ve er-rahmâne’r-rahîme şeklinde] nasb ile okumuştur. Bu okunuşta bu ifadeler övgü ya da nida sayılır. Çoğunluğun kıraati bu ifadeleri sıfat sayıp esre ile okumak şeklindedir. Şakîk b. Seleme ise mübtedâ kabul edip merfû olarak okumuştur. Din günü: Milk ve mülkün (sahiplik ve egemenliğin) özellikle din gününe izâfe edilmesinin [yani din gününde mülkün sadece Allah’a ait olduğunun ifade edilmesinin] sebebi Allah Teâlâ’nın bugün (dünyada) yaratılmışlara mülk ve milk vermiş olmasıdır. Ama dünyada mülk sahipleri cimrilik eder, hükümranlık sahipleri zulmeder. Kıyamet günü geldiği zaman dünyadaki bütün mâlik ve meliklerden her türlü milk ve mülk alınır, böylece bütün milk ve mülk hususi olarak Allah Teâlâ’ya ait olur ve ortada hiçbir cimrilik ve zulüm kalmaz, aksine Allah milkinde cömert, mülkünde âdildir. Bu itibarla bu âyet bir vaad ve uyarıdır. Dostlara “Melik ve mâlik Benim, sizi mülküm ile izzetlendiririm, milkim ile zenginleştiririm ve hiç kimse Bana mani olamaz.” demekte, düşmanlara ise “Melik ve mâlik Benim, bana karşı muamelenizin nasıl olduğunu biliyorum, size karşılık vermeye kādirim, artık benden kaçışınız yoktur ve azabı sizden defedecek kimse de yoktur.” demektedir. Din kelimesinin tefsiri hususunda yedi görüş vardır. Abdullah b. Abbas, İbn Mes‘ûd, Hasan-ı Basrî, Süddî ve Mukātil’e göre tıpkı “İşte dosdoğru din budur.” [ er-Rûm 30/30] âyetindeki “dosdoğru din”in anlamının “dosdoğru hesap” olması gibi, buradaki din kelimesi de “hesap” anlamına gelir. Allah kullarını kıyamet günü hesaba çeker. Nitekim şöyle buyurmuştur: “Dönüşleri muhakkak bizedir, sonra hesapları da muhakkak bize düşer.” [el-Gāşiye 88/25-26] 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 18. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 205 ÷ـĻĤ ـאĨ ـכĥĩÖ بóـĤا ėـĀو ÙـĤźد ÙـĺŴا ĹـĘ :ųا Ʃ وĜـאل اĨŸـאم أÖـij āĭĨـijر رĩèـį ěéÝـùĺ אĨ ďĻĩåÖ ĵـĤאđÜ ųا Ʃ أن Ûـ×à ،įـĨאĻĝĤا مijـĺ ijـİو įכـĥĩÖ ėـĀijĤا ÛـĜو َ دijـäijĩÖ ħـĻèور ،لõـĺ ħـĤ ěـĤאì ijـİ :īـéĬ ـאĭĥĜ ـכĤñĤو ،هóـĻĕÖ ź įـùęĭÖ įĝéÝـùĺ įـÖ ėـĀijĤا .īכـĺ ħـĤ ـכĤذ ٥ įـĻĥĐ ٤ ٣ وإن כאن Ĩـא وĜـď ،لõـĺ ħـĤ ďĻĩـøو ٢ ،لõـĺ ħـĤ ادijـäو ،لõـĺ ħـĤ وכĤñـכ ĝĬـijل: İـij رب כģ üـĹء وإĤـį כģ üـĹء ĘـĹ اŶزل وإن כאĬـÛ اüŶـĻאء èאدàـÙ، ٧ َ èـאدث. ٦ و إن כאن «اĻĤـijم» ُ đÖـï ĻĔـó َ ِ ّ اuª۪ ِۜ Àـ±﴾ اĻĤـijم َ ْـ¹م ِ ِ ـ¥ À כĩـא Ĝـאل: ﴿َRªY ّ ﴿َر ّبَ ĹـĥĐ īـÖ ïـĺز أóـĜ ïـĝĘ ÕـāĭĤאÖ ئóـĜ ـאĩכ﴾ ±ــÀ ِۜ ۪uªا ّ ِ َ ْ ــ¹م ِ ِ ــ¥ À ªY®َ﴿ :įـĤijĜ ħـà َ ۪n َ Áــ­﴾ ÖאāĭĤـÕ وİـij ĥĐـĵ اĩĤـïح أو ĥĐـĵ اĭĤـïاء، وĜـóاءة َ ْn ٰ ¯َ ــ± ّ اyª yªّ َ Áــ±﴾ ﴿ا َۙ ¯۪ َ ªYَ ْ اª .اءïـÝÖźا ĵـĥĐ ďـĘóĤאÖ Ùĩĥـø īـÖ ěĻĝـü أóـĜو ،ÛـđĭĤا ĵـĥĐ ăـęíĤאÖ ÙـĨאđĤا ĵــĥĐ īــĺïĤا مijــĺ ĵــĤإ ــכĥُ ٨ أĄــאف ِ اĥĩĤــכ واĩĤ ِ ّ اuª۪ ِۜ Àــ±﴾ ĩĬÍĘــא َ ْ ــ¹م À﴿ :įــĤijĜو ħـıכĥِ Ĩ ĹـĘ نijـĥí×ĺ ٩ ƪ ُك ُ ـŻ ِĥـכא، واĩĤ ُĥـכא وĨ Ĩ ěـĥíĤا مijـĻĤا ĵـĉĐأ ïـĜ įـĬŶ ص؛ijـāíĤا ُ َ ĥـכ ĩĤوا ـכĤאĨ ٍ ģכ īـĐ ـכĥ َ ĩĤا ِ عõـĬ īـĺïĤماijـĺ ذاכאنÍـĘ ،ħـıכĥُ Ĩ ĹـĘ رونijـåĺ كijـĥĩĤوا źو ģـíُ Ö ĵـĝ×ĺ ŻـĘ صijـāíĤا ĵـĥĐ įـĤ ـכĥُ ĩĤوا ـכĥĩĤا ِ ĵـĝ×ĻĘ [ أ ِ ٍ ـכ [٢٥ ĥ َ Ĩ ģכ īـĐ ُĥכــį وİــij وĐــï ووĻĐــï، ĝĺــijل ŷĤوĻĤــאء: أĬــא Ĩ ĹــĘ لïــđĺو įכــĥِ Ĩ ĹــĘ دijــåĺ ģــÖ رْ َ ــij ä :اءïـĐŷĤ لijـĝĺو .ďـĬאĨ Ĺـĭđĭĩĺ ŻـĘ ĹכـĥĩÖِ ħכـĻĭĔوأ Ĺכـĥُ ĩÖ ħכـّ õĐُ َĥـכ واĩĤאĤـכ، أ اĩĤ ħכـĤ ارóـĘ ŻـĘ ħכـÜאĘכאĨ ĵـĥĐ رïـĜوأ įـÖ ١٠ĹـĬijĩÝĥĨאĐ ـאĨ ÛـĩĥĐ ـכĤאĩĤوا ـכĥَ أĬـא اĩĤ .ďـĘدا ħכـĭĐ ابñـđĤا ďـĘïĺ ź و ĹـĭĨ īــùéĤوا دijđــùĨ īــÖوا ــאس×Đ īــÖا ــאلĜ :Ùđ×ــø ģــĺאوĜأ﴾ ±ــÀ ِۜ ۪uªا ّ ﴿ óĻــùęÜ ĹــĘو ْ ِّ£َÁ ُ ــ­﴾ ِ َ ــ¥ ّ اuª۪ ُ Àــ± اª ªذٰ ﴿ įــĤijĜ ĵــĘ ــאĩכ ــאبùéĤا ijــİ :ƻ ģــÜאĝĨو ّ ّ واùĤــïي اĤ×āــóي [اĤـóوم، ٣٠/٣٠] أي اùéĤـאب اùĩĤـħĻĝÝ، Ʃ واų éĺאøـÕ اđĤ×ـאد١١ ĺـijم اĻĝĤאĨـÙ، Ĝـאل đÜאĤـĵ: َُ·­ْ﴾ [اĕĤאüــÙĻ، ٢٦-٢٥/٨٨[. \Yــَ nِ Yــ³َÁَْ «َ َ ِ ّن َ ا َُ· ْۙ ــ­ ُf ّ ــ­ \Yَ Àِ َْÁٓ³َــY ا ªِ َ ا ِ ّن ﴿ا َ ل. õ ُ ١ ر: وħĤ ĺ ٢ ر - وijäاد ħĤ õĺل. ٣ ر + وóĻāÖ ħĤ õĺل. ٤ ر - وďĜ. ٥ ر + وďĜ. . َ ٦ ح - اijĻĤم ٧ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .١٨/١ ٨ ح: إĩĬא. ٩ ر: واijĥĩĤك. ١٠ ر: ĹĬijĩÝĥĩĐ. ١١ ر: اđĤ×ï. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 206 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Mücâhid, Dahhâk ve Katâde ise şöyle demiştir: Tıpkı “Mademki ceza görmeyeceksiniz.” [ el-Vâkıa 56/86] ve “O gün Allah onlara gerçek cezalarını verir.” [ en- Nûr 24/25] âyetlerinde olduğu gibi din kelimesi ceza/karşılık anlamındadır. Allah kullarına o gün amelleri ile karşılık verir. Nitekim şöyle buyurmuştur: “Bugün her nefis kazandığının karşılığını alır.” [ elMü’min 40/17] Bir grup şöyle demiştir: Tıpkı “Kralın yasasına göre kardeşini alması mümkün değildi.” [Yûsuf 12/76] âyetinde olduğu gibi burada da din kelimesi kazâ/hüküm anlamındadır. Allah o gün kulları arasında hüküm verecektir. Nitekim şöyle buyurmuştur: “Aralarında hak ile hükmedilir.” [ez-Zumer 39/69] Muhammed b. Kâ‘b el-Kurazî şöyle demiştir: “Biliniz ki halis din Allah’ındır.” [ ez-Zümer 39/3] âyetinde olduğu gibi din kelimesi tevhid anlamındadır. O gün izzet ve keramet tevhid ehlinindir. Nitekim şöyle buyurmuştur: “ Mümin erkeklerle mümin kadınları, önlerinden ve sağlarından, nûrları aydınlatıp giderken gördüğün günde...” [ el-Hadîd 57/12]. Bir görüşe göre din kelimesi itaat anlamındadır. Şair Züheyr şöyle demiştir: Eğer Esed oğulları bölgesinde bir vadide konaklayacak olursam Amr’a itaat altında (fî dîni ‘Amr), ve aramıza Fedek bölgesi girerse Bu durumda anlam, “O gün itaatten başka hiçbir şeyin fayda vermeyeceği bir gündür.” şeklindedir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “O gün ne mal fayda eder ne evlatlar.” [ eş-Şuarâ 26/88], “Ne mallarınız ne de evlatlarınız siz bizim katımızda yakınlaştırır.” [ es-Sebe’ 34/37] Hüseyin b. Fazl el-Becelî, “Din kelimesi boyun eğmek anlamındadır.” demiştir. Hz. Peygamber aleyhisselâm Ebû Tâlib’e, “Ben seni öyle bir kelimeye davet ediyorum ki eğer söyleyecek olsan Araplar sana boyun eğer.” demiştir. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 207 yَÁْ šَ ­ْcُ³ْ¦ُ نْ ِ Ê ا َٓ¹َْ وĜאل åĨאïİ واéąĤאك وÝĜאدة: ijİ اõåĤاء כĩא ĵĘ įĤijĜ:﴿ žَ« ﴾َ ¡ّ oَ ْ ُ ۪د َÀُ³·­ُ اª ٰ Ãا ّ ­ُ·Áِ ۪žّ¹َُ À wٍئِRَ¹َْ À﴿ :אلĜو ،īĻِ ّ ĺõåَ Ĩ óĻĔ أي] ٨٦/٥٦ ،ÙđĜاijĤا [١ ﴾±Á َۙ ³À۪ u۪ ®َ َْÁَ¹ْم ªَ ا ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ אĩכ ħıĤאĩĐÉÖ ñÑĨijĺ אد×đĤا يõåĺ ųوا Ʃ ،ħİَ [اijĭĤر، ٢٥/٢٤] أي õäاء .[١٧/٤٠ ،īĨËĩĤا ﴾ [ۜaْ ]ََ ¦َ Y¯َ ِ \ }ٍ Ÿَْ ² ُ ©ّ¦ُ ى}ٰ kْ bُ ﴾¥ِ «ِ¯َ ْ ªا ±Àِ د۪¿ ž۪ هYُ rَ َ ا wَ rُ ْ OÁَِ ª نYَ ¦َ Y®َ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ אĩכ ،אءąĝĤا ijİ :ÙĐאĩä אلĜو ­ْ·ُ³َÁَْ \ َ ¿‹ِ ¢ُوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ אĩכ ñÑĨijĺ įĝĥì īĻÖ Ĺąĝĺ ųوا Ʃ ،įÐאąĜ أي] ٧٦/١٢ ،ėøijĺ] ِ ﴾ [اóĨõĤ، ٦٩/٣٩[. ¡ّ oَ ْ ªYِ \ ﴾ ۜ…ُ ِ ªYsَ ْ ªا ±À ُ ۪uªا ّ ِٰ Ãِّ Êََ ا ﴿:įĤijĜ ĵĘ אĩכ ïĻèijÝĤا ijİ ٢ : ّ ĹČóĝĤا Õđכ īÖ ïĩéĨ אلĜو ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ ََyى اª َ¹َْم b À﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ïĻèijÝĤا ģİŶ ñÑĨijĺ ÙĨاóכĤوا ّ [اóĨõĤ، ٣/٣٩ [واõđĤ .[١٢/٥٧ ،ïĺïéĤا [،ÙĺŴا﴾ ­ْ·Àِ u۪ Àَْ َْÁ ±َ ا ُ ¹ُرُ¶ ­ْ \ ² »ٰ ْ َ À تY ِ ³َ®ِQْ¯ُ ْ َواª ٣ وģĻĜ: اīĺïĤ اĉĤאÙĐ، Ĝאل زóĻİ: َא َĘَï ُك ٤ ĭَ ĭ ْ Ļ َ Ö Ûْ Ĥאèو َ وóْ ĩ َ Đ īĺ ِ دِ ĹĘِ ïٍ َ øَ ِĹĭ أ َ Ö ĹĘِ ادٍ َ ijÖِ Ûُ ĥْĥَèَ īÑĤ ْ ۜ﴾ اÙĺŴ، ³َُ ¹َن Yل َوَÊ\ ٌ ®َ •ُŸَ³َْ À Êَ مَ¹َْ À﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ÙĐאĉĤا źإ įĻĘ ďęĭĺ ź مijĺ ijİ أي َْوَÊ ُدُ¦­ْ﴾ اÙĺŴ،] اùĤ×É، ٣٧/٣٤[. Ê ا ُ ُ§ ­ْ َوَٓ َ ْR¹َاª [اóđýĤاء، ٨٨/٢٦] وĜאل: ﴿َوَRٓY ا ّ įĻĥĐ اŻùĤم Ĺ×ĭĤا אلĜ ،عijąíĤا ijİ : ّ Ĺĥå×Ĥا ģąęĤا īÖ īĻùéĤا אلĜو ٥ أي Ûđąì، «بóđĤا כĤ ÛĬدا אıÝĥĜ ijĤ Ùĩĥכ ĵĤإ كijĐأد ĹĬإ «:ÕĤאĈ ĹÖŶ ١ ر + ıĬijđäóÜא. אĩĥĐ ÙĭĺïĩĤا ģİأ ģĄאĘأ īĨ כאن ،ĹĬïĨ ĹđÖאÜ (/ـİ١٠٨ .ت (ّ ĹČِ َ óُ ĝĤا ïøأ īÖ ħĻĥø īÖ אن×è īÖ Õđכ īÖ ïĩéĨ ijİ ٢ وıĝĘא، وïĜ وïĤ ĹĘ Ļèאة رijøل اų ĵĥĀ اų įĻĥĐ وħĥø روى īĐ ĹĥĐ واīÖ ijđùĨد وأĹÖ اïĤرداء وأĹÖ أijĺب وąĘאÙĤ īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا :óčĬا .įÖאéĀأ ďĨ įכĥİوأ ėĝùĤا مïıĬאĘ ïåùĩĤا ĹĘ ßĺïéÝĥĤ ÷ĥä ïĜو ةóĺóİ ĹÖوأ ïĻ×Đ īÖ .١٦٠/٣ ،Ĺ×İñĥĤ مŻøŸا ëĺאرÜ ؛٢١٦/١ ،אريé×ĥĤ óĻ×כĤا ëĺאرÝĤا ؛١٣٤/١ ،ïđø ّ (ت ٦٠٩ م) èכħĻ اóđýĤاء ĹĘ اåĤאÙĻĥİ، وĹĘ أÙĩÐ اŶدب īĨ įĥąęĺ Ĺِ Ĭ َ õُ ĩĤا אحĺر īÖ ÙđĻÖر ĵĩĥø ĹÖأ īÖ óĻİز ijİ ٣ įÝìوأ اóĐאü įĤאìو اóĐאü هijÖأ כאن هóĻĕĤ īכĺ ħĤ אĨ óđýĤا ĹĘ óĻİõĤ כאن :ĹÖاóĐŶا īÖا אلĜ ،ÙĘכא بóđĤا اءóđü ĵĥĐ ĵĩùÜ هïÐאāĜ ،ÙĭĺïĩĤا ĹèاijĭÖ (Ùĭĺ َ õٌ Ĩ) دŻÖ ĹĘ ïĤو ،ةóĐאü אءùĭíĤا įÝìوأ īĺóĐאü óĻåÖو Õđכ אهĭÖوا ةóĐאü ĵĩĥø ّאت وįĤ دijĺان. اóčĬ: اóđýĤ واóđýĤاء īÖź ĻÝĜ×Ù، ١٣٧/١؛ ijýĬة اóĉĤب īÖź ïĻđø اĹùĤïĬŶ، ص ٤٧١؛ اĻĤijéĤ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٥٢/٣ .[٤/١ ،ÙéÜאęĤا[١١٦/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ ؛»كïĘ» ،يïĻÖõĥĤ وسóđĤا אجÜ ؛٢٧٨/١ ،אري×ĬŶا īÖź óİاõĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٤ َ َï ُك א Ę َ ĭ َ ĭ ْ Ļ َ Ö Ûْ Ĥאèو َ ،وóْ ĩَ Đ īĺ ِ ِ ِĹ د Ę ، ٍ ï َ øَ ِĹ أ ĭ َ Ö Ĺِ Ę ّ ij َ åِÖ Ûُ ĥْĥَ َ è ْ واĤ×ÛĻ ĹĘ اõĤاóİ وÜאج اóđĤوس وردت İכñا: īÑĤ بóđĤا אıÖ ħıĤ īĺïÜ אıĬijĤijĝĺ ةïèوا Ùĩĥכ ĵĥĐ ħİïĺأر ĹĬإ ،ħĐ אĺ» :هïĭùĨ ĹĘ ïĩèوأ įęĭāĨ ĹĘ Ù×Ļü ĹÖأ īÖا جóìا ٥ .٤٥٨/٣ ،ïĩèأ ïĭùĨ ؛٣٣٢/٧ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ :óčĬا ،ßĺïéĤا» ÙĺõåĤا ħåđĤا įÖ ħıĻĤإ ديËÜو ٥ ١٠ ١٥ 208 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Kıyamet günü mahlûkatın boyun eğme günüdür. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “O gün yüzler hay ve kayyûm olana boyun eğer.” [ Tâhâ 20/111], “Sesler Rahmân’ın huzurunda kısılır.” [ Tâhâ 20/108] Yemân b. Riâb şöyle demiştir: Bu kelime kahır ve galebe çalmak anlamına gelir. Araplar, dintuhu fe-dâne (Onu baskı altına aldım, o da boyun eğdi.) derler. Şair A‘şâ bu ikisi hakkında şöyle der: O ittifak etmiş beş kabileyi boyun eğdirir istemediklerinde Boyun eğmeyi, sürekli saldırı ve hücum ile Kıyamet günü zorbaların bastırıldığı, baskıcıların derdest edildiği gündür. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Sakın Allah’ın, zalimlerin yaptığından gafil olduğunu sanmayasın.” [İbrâhîm 14/42] Ferrâ şöyle demiştir: Bu kelime âdet mânasına gelir. Şair Musakkib el-Abdî şöyle demiştir: [Gece vakti onu (devemi) yola koşmaya çalıştığım zaman… Hüzünlü bir adam gibi dile gelir ve sızlanarak şöyle der:] Ben ona semerimi eğmedim diye “Benim ve onun âdeti (dini) hep bu mudur?” diyor Kıyamet günü herkesin kendi âdeti üzere diriltileceği gündür. İnkârcı kâfir inkârı üzere diriltilir. Allah Teâlâ onların şöyle diyeceklerini bildirir: “Vallahi Ey Rabbimiz! Biz müşrik değildik.” [ el-En‘âm 6/23] 4. Yalnız Sana kulluk eder, yalnız Senden yardım dileriz. [ el-Fâtiha 1/4] İyyâke (yalnız Sana) ifadesi, “Deyiniz ki yalnız Sana” anlamına gelir. Eğer el-hamdü ifadesi cümle başı ya da haber kabul edilecekse o takdirde burada bu şekilde bir gizli ifadenin bulunması gerekir. Ama eğer “el-hamdü” ifadesi emir kabul edilecek ve onun başında “deyiniz ki” ifadesinin gizli olduğu düşünülecekse, o zaman burada ikinci kez aynı ifadenin gizli olması değil, bunun ona atıf olduğu düşünülür. İyyâke kelimesi ile ilgili olarak kıraat, dil, i‘rab mâna bakımından ele alınacak hususlar vardır. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 209 [١١١/٢٠ ،įĈ] ﴾ۜ ِ ¹ُم Áّ£َ ْ ِّ اª ¿oَ ْ «ِ ª ه¹ُ jُ ¹ُ ْ ªا aِ ³ََوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،ěĥíĤا عijąì ُ ُ اĻĝĤאÙĨ ijĺم وijĺم .[١٠٨/٢٠ ،įĈ] ﴾±ِ¯ٰ nْ َ y«ّ ِ وĜאل: ﴿َو َr َƒَ ِa َْ اÊ ¹َ†ْ ُ ات ª įÜóıĜ أي» انïĘ įُ ÝĬ ِ ١ ijİ اóıĝĤ واĥĕĤ×Ù، ijĝÜل اóđĤب: «د وĜאل ĩĺאن īÖ رÐאب: [ ٢ [٢٥ب óđü) אđĻĩä אĩıĻĘ ĵýĐŶا אلĜ ،ďąíĘ ـïِ َ ĺـī ِد ً راכא ٍ õĕÖوة ِوĻĀאل ٣ إذ כijİóا اĤـ ... ّ ِ َ Öאب ّ ijİ َدان اóĤ Ëً žYِ šَ َٰ Ãا ّ َ ±ّ ]ََ oْ َ b Êَوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،īĺאرıĝĤا ħāĜو īĺאر×åĤا óıĜ مijĺ ÙĨאĻĝĤا مijĺو ۜ﴾ اĺŴאت، [إóÖاħĻİ، ٤٢/١٤[. ِ ُ̄ ¹َن ªYَ َ ْ َ̄ ُ© ّ اª À Yَ ¯ّ َ ٥ : ّ ِïي ْ × َ ُ اđĤ Õِ ّ ĝَ á ُ ٤ ijİ اđĤאدة، Ĝאل اĩĤ وĜאل اóęĤاء: ٦ ُį أïÖا ِودĹĭĺ َ ñا ِدĭĺ İَ َ ِĹĭĻĄ ... أ َא و َijĝل ِإذا ُ درأت َıĤ Ü ،כאرهĬإ ĵĥĐ ßđ×ĺ óכĭĩĤا óĘכאĤאĘ ،įÜאدĐ ĵĥĐ ٧ ïèأ ģכ įĻĘ ßđ×ĺ مijĺ ÙĨאĻĝĤا مijĺو ِ ۪¦ َÁ±] ﴾اđĬŶאم، ٢٣/٦]. yƒْ ®ُ Yَ ٨ ﴿َو ّ اà ِٰ َرِّ\³َY َ®Y ُ¦³ّ :نijĤijĝĺ ħıĬأ ħıĭĐ اó×ì ĵĤאđÜ ųا Ʃ لijĝĺ īĻ ُۜ đ۪ َ Ý ْ ùĬَ אك َ ƪ َ ِاĺ ُ ُï و × ْ đĬَ אك َ ƪ -٤ ِاĺ ٩ :įĤijĜ ģĩ ُ َ َ Yك﴾ أي «ijĤijĜا إĺאك» وź ïÖ īĨ ñİا اĩĄŸאر إن è Àِّ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا «اijĤijĜ» óĩĄُ وأ óĨŶا ĵĥĐ ģĩ ُ è وإن ،אر×ìŸا ĵĥĐ أو اءïÝÖźا ĵĥĐ ﴾ِٰ Ãِّ uُ ¯ْ oَ ْ ªَ ﴿ا ƪ َ אك﴾ ıĻĘא כŻم īĨ Ùıä اóĝĤاءة ĺِ ĭİאك כאن ñİا ęĉĐא ĵĥĐ ذĤכ īĨ óĻĔ إĩĄאر àאن. و﴿ا واÙĕĥĤ واóĐŸاب واĵĭđĩĤ. ، įęđĄ اïĤارĹĭĉĜ وĜאل: óĺى ّ ١ ďĻĩä اëùĭĤ: رÖאب | واçĻéāĤ Ĩא أà×ĭÝאه، وijİ ĩĺאن īÖ رÐאب اóíĤاøאĹĬ رأي اijíĤارج. وįĤ כÝאب ĹĘ اóĻùęÝĤ وđĨאĹĬ اóĝĤآن. وįĤ أijĜال ĹĘ اóĻùęÝĤ أورد ıąđÖא اĥđáĤ×Ĺ واĩĤאوردي يijĕ×Ĥوا زيijåĤا īÖا įĤاijĜأ ăđÖ óכñĘ ت؛óıÝüوا įĤاijĜأ ÛĥĝĬ īĺóĻùęÝĤا īĺñİ īĐو ،אĩıĺóĻùęÜ ĹĘ ِė ïĥĤارĹĭĉĜ، ١٠٥٢/٢؛ اęđąĤאء ĥ َ ÝíĩĤوا ėِ ĥَ وĩİóĻĔא. اóčĬ: اęđąĤאء واóÝĩĤوכijن ïĥĤارĹĭĉĜ، ١٣٧/٣؛ اÜËĩĤ واóÝĩĤوכijن īÖź اijåĤزي، ٢١٨/٣؛ ùĤאن اõĻĩĤان īÖź óåè، .٥٤٦/٨ ٢ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: دijĺاįĬ، ص ١١؛ اõĤاóİ īÖź اĬŶ×אري، ٢٧٩/١؛ اéāĤאح óİijåĥĤي، «دīĺ«. ً واïèة وħİ: Ą×Ù، وijàر، وģåĐ، وħĻĩÜ، اïĺ אرواāĘ اijđĩåÜ ģÐא×Ĝ ÷ĩì óùכĤאÖ אبÖóĤا :ģĀŶا ûĨאİ ĹĘ ٣ اij×ÖóÜ ħıĬŶ įÖ اijĩø :ĹđĩĀŶا אلĜو .įĻĥĐ اijęĤאéÜو رب ĹĘ ħıĺïĺأ اijùĩĔ ħıĬŶ כĤñÖ اijĩø אĩĬوإ ،يïĐو .ħąĤאÖ ĹÖ ُ أي ijđĩåÜا، واùĭĤ×Ù إħıĻĤ ر ƪ اء (ت. ٢٠٧ İـ٨٢٢/ م) إĨאم اĤכīĻĻĘij وأħıĩĥĐ ÖאijéĭĤ واÙĕĥĤ وijĭĘن اŶدب óęĤا אدĺز īÖ ĵĻéĺ אءĺóزכijÖأ ijİ ٤ ،אĩĥכÝĨ אıĻĝĘ ÙĕĥĤا ĹĘ įĨïĝÜ ďĨ وכאن .ÙכĨ ěĺóĈ ĹĘ ĹĘijÜو įĭĻÖا ÙĻÖóÝÖ نijĨÉĩĤا įĻĤإ ïıĐو ،ادïĕÖ ĵĤإ ģĝÝĬوا ĐאĩĤא ĺÉÖאم اóđĤب وأì×אرİא، ĐאرĘא ÖאijåĭĤم واÕĉĤ، ģĻĩĺ إĵĤ اõÝĐźال. īĨ כÝ×į: اijāĝĩĤر واïĩĩĤود وđĨאĹĬ اóĝĤآن واñĩĤכó واßĬËĩĤ وכÝאب اĕĥĤאت و اęĤאóì ĹĘ اáĨŶאل وĨא īéĥÜ įĻĘ اđĤאÙĨ. اóčĬ: إĬ×אه اóĤواة ĹĉęĝĥĤ، ٧/٤؛ وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ١٧٦/٦؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٤٥/٨ ģİأ īĨ Ĺĥİאä óĐאü ،ÙđĻÖر īĨ (م ٥٨٨ ijéĬ/ ـİ ق ٣٥ ijéĬ .ت (ّ يï×đĤا ÕĝáĩĤا Ù×ĥđà īÖ īāéĨ īÖ ñÐאđĤا ijİ ٥ ăđÖ ďĩä ،įĤאĜ ÛĻ×Ö ÕĝáĩĤا Ĺĩøو ،رñĭĩĤا īÖ אنĩđĭĤا حïĨو .çÐاïĨ įĻĘ įĤو ،ïĭİ īÖ وóĩĐ כĥĩĤאÖ ģāÜا ،īĺóé×Ĥا .٢٣٩/٣ ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ؛٣٠٣ ص ،اءóđýĤا ħåđĨ :óčĬا .انijĺد ĹĘ هóđü .٢٧٩/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا ؛»ĹıĄ» ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä ؛١٩٥ ص ،įĬاijĺد:ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٦ ٧ ح: واïè. ٨ ح - أħıĬ ijĤijĝĺن. ٩ ح: ijĤijĜا. ٥ ١٠ ١٥ 210 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Kıraat: Çoğunluğun kıraati elif harfinin kesresi ve ye harfinin şeddesi iledir. Fazl er-Rukâşî elif harfinin fethası ve ye harfinin şeddesi ile okumuştur. Ubeyd b. Umeyr’in kıraati elif harfinin meddi ve ye harfinin tahfifi ile eyâke şeklinde, Amr b. Fâid’in kıraati elif harfinin kesri ve ye harfinin tahfifi ile iyâke şeklindedir. İbn Mücâhid şöyle demiştir: “Bu okunuşun neyin nesi olduğunu bilmiyorum, ya bir hatadır ya da bir lehçedir.” { Necmeddin Nesefî der ki:} Bu kıraat yanlışlığının izahı şöyledir: Araplar iyâtü’ş-şemsi ‘aynuhâ der ve iyâ kelimesi ile güneşin kendisini kast ederler. Bu durumda iyâke şeklindeki okunuş “Senin güneşine kulluk ederiz.” anlamına gelir ki buna inanmak küfürdür. Dolayısıyla bu şekilde okumak hatalıdır ve namazı ifsat eder. Bu okunuşun bir lehçe olmasının izahı ise şöyledir: Şeddeli harfin tahfifi Arap dilinde nakledilir, örneğin aynı kelime rubemâ ve rubbemâ şeklinde kullanılır. Nitekim “Rubemâ yeveddüllezîne keferû (İnkâr edenler isteyecek ki...)” [ el-Hicr 15/2] âyetindeki bu ifade iki şekilde de okunmuştur. Yine hemze yerine he harfi konularak hiyyâke şeklindeki okunuş da mümkündür. Aynı durum eyhât ve heyhât kelimelerinde de söz konusudur. Dil: Bir görüşe göre bu kelimenin aslı ivyâkedir ve evâ ileyhi, âvâhu (ona sığındı) ifadesinden gelir. Sanki bu âyeti okuyan kimse, “Yardım ve kulluk konusunda her şeyi bırakıp Sana sığınıyorum.” demektedir. Bu kelime bir zamir olup ancak mansub olarak kullanılır ve sadece kinayeye (zamire) izâfe edilir. Nadir durumlarda açık isme izâfe edildiği de olmuştur. [Mesela bir Arap deyişinde], “Bir adam altmışına vardığı zaman artık gençlerden uzak durmalıdır.” (fe-iyyâhu ve iyyâ eş-şevâb) denilir. Şair şöyle der: Beni Hâlid ile baş başa bırak (Da‘nî ve iyyâ Hâlid) Kesivereceğim onun şah damarını 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 211 ٢ ّ ١ اđĤאĨـÙ Öכùـó اĤŶـė وýÜـïĺï اĻĤـאء، وĜـóاءة اąęĤـģ اĜóĤאüـĹ أĨـא اĝĤـóاءة: ĝĘـóاءة َ َ ـYك ّ ĩÖـï اĤŶـė وĻęíÜـė اĻĤـאء، ٣ آÀ óـĻĩĐ īـÖ ïـĻ×Đ اءةóـĜو ،ـאءĻĤا ïĺïـýÜو ėـĤŶا çـÝęÖ ٥ «Ĩـא َ َ ــYك Öכùـó اĤŶـė وĻęíÜـė اĻĤـאء. Ĝـאل اÖـī åĨאİـï: Àِ ٤ إ ïـÐאĘ īـÖ وóـĩĐ اءةóـĜو .«٧ ٦ً أو ĕĤـÙ أدري Ĩـא İـĹ، وýĺـ×į أن ĺכـijن ĉìـÉ ُ اýĤـĩ÷ ـאةĺإ «:اijـĤאĜ ħـıĬأ :ćـĥĕĤا įـäوو} :įـĻĥĐ ųا Ʃ Ùـĩèر īـĺïĤا ħـåĬ ٨ {وĜـאل ٩ ةŻـāĥĤ Ĺـİو ،Éـĉì įـÖ اءةóـĝĤאĘ ،óـęכ ـאدهĝÝĐوا ،ïـ×đĬ ـכ َ ùĩü :لijـĝĺ įـĬÉכĘ «ـאıُ ĭĻĐ َ ـא ĩƪ Ö ُ ƪد ùĨـijĩع أąĺـא כĩـא ĘـĹ ıĤijĜـħ١١: ر ïـýَ ُ ùęĨـïة١٠. ووäـį اĕĥĤـÙ: أن ĻęíÜـė اĩĤ ۪w َ Àـ± َ¦Ÿَ ُ ـyوا﴾ [اåéĤـó، ٢/١٥ [ĩıÖـא đĻĩäـא. Ĝـאل١٢: وåĺـijز َّ ُ اª َ َـّ¹د À Yـَ̄ َ ـא وĜـï Ĝـóئ: ﴿ُر\ َ ĩَ Ö ُ ور َ ِ ـאت وıĻİـאت. ı ْ ĺا ħـıĤijĜ ĵـĘ ـאĩכ ةõـĩıĤا īـĐ źïـÖ ـאءıĤאÖ كYـ َ َ Áّ¶ِ ـאك وİـĹ Ĩـī ıĤijĜـħ:» أوى إĻĤـį آواه» ĘכĬÉـį ĝĺـijل: َ َ ĺ ْ وأĨـא اĕĥĤـÙ: ĝĘـï ĻĜـģ: أĥĀـį ِإو ďـĄijĨ ĵـĘ źإ نijכـĺ ź ّ إĻĤـכ أĉĝĬـď ÖאđĤ×ـאدة واøźـđÝאÙĬ. وİـñه اĤכĩĥـÙ ĻĩĄـó ĨכĭـĹ āĬـÕ وź ąÜـאف إź إĤـĵ כĭאĺـÙ، وĜـï وردت إĄאıÝĘـא إĤـĵ اĺóāĤـç üƬـאذا: « ِإذا ĥÖـē وĜـאل اýĤـאóĐ١٤: ١٣،« ِ ّ َ اب ِـא ƪ اýĤـij ّ ّـאه ِوإĺ ĺÍĘِ īĻÝـ ّ ُ اäóĤـģ اùĤ َ ِאįĈ َى ِĻĬ óُ Đ īƪ َ đĉِّ Ĝَŷُ َĘَ ïٍ Ĥאِ ìَ א ƪ َ ِإĺ ْ ِĹĭ و Đَ د ١ ر: óĜاءة. ïĩāĤا ï×Đ īÖ ģąęĤا אس×đĤا ijÖأ ijİ ٢ ّ ، (ت. ijéĬ يóā×Ĥا ĹüאĜَ ƪ óĤا ģąْ ęĤا َ īÖ īĨ،ïĻåĨóĐאü (م ٨١٥ ijéĬ / ـİ ٢٠٠ ĵĤإ ģĝÝĬا ،ģĀŶا ĹøאرĘ ،ةóā×Ĥا ģİأ ïĕÖاد وïĨح اęĥíĤאء وכאÛĬ įĭĻÖ وīĻÖ أijĬĹÖاسıĨאäאة وĨ×אÙĉø. اóčĬ:ħåđĨ اóđýĤاء óĩĥĤزÖאĹĬ، ص ٣١١؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ٤٣/٧؛ اŻĐŶم .١٥٠/٥،ĹĥرכõĥĤ ٣ ّ Ĺِ á ْ ة ƪ اĻĥĤ َ َאد ÝĜَ īÖ ó ْ Ļ َ ĩُ Đ īÖ ïĻ×Đ ijİ ّ (ت. ٧٤İـ٦٩٣/م) Ĺِ َ ّכ اĹĐïĭåĤ ْاĩĤ ųا Ʃ لijøر אةĻè ĹĘ ïĤو óùęĩĤا ċĐاijĤا īĐ ijİ وروى ÙĐאĩåĤا įĤ وروى Ṡ īÖ وóĩĐ īÖ ųا Ʃ ï×Đو אبĉíĤا īÖ óĩĐ ،Ĺ×İñĥĤėüכאĤا :óčĬا .ÙýÐאĐאصوđĤا ٦٩١/١؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ٢٨١/١٩؛ ĔאÙĺ اıĭĤאÙĺ īÖź اõåĤري، .٤٤١/١ اريijøŶا ïÐאĘ īÖ وóĩĐ ĹĥĐ ijÖأ ijİ ٤ اĹĩĻĩÝĤ) ت. ïđÖ ٢٠٠ İـ/ïđÖ ٨١٥ م) ģİأ īĨ ،אصāĝĤا اءóĝĤا īĨ ،ĹĤõÝđĨ اĤ×óāة، כאن đĉĝĭĨא إĵĤ أİóĻĨא ïĩéĨ ،ïĻ×Đ īÖ وóĩĐ īĐ ñìأ .אنĩĻĥø īÖ ÙĺواóĤا įĭĐ ووردت ،اتóČאĭĨ įđĨ įĤو ĹĘ óèوف اóĝĤآن روى įĭĐ اóéĤوف óāĬ īÖ óכÖو óĺóąĤا ïĩéĨ īÖ אنùè ÙĺאĔ :óčĬا .óĻ×כ óĻùęÜ įĤ :ģĻĜو אرĉđĤا اıĭĤאÙĺ īÖź اõåĤري، ٥٣٢/١؛ اŻĐŶم .٨٣/٥،ĹĥرכõĥĤ אس×đĤا īÖ ĵøijĨ īÖ ïĩèأ óכÖ ijÖأijİ ٥ ّ (ت. ّ اĤ×ïĕادي ĹĩĻĩÝĤا ïİאåĨ īÖ ٣٢٤ İـ٩٣٦/ م) כ×óĻ اĩĥđĤאء ÖאóĝĤاءات ِ ُث ïّ َ ْ ِóئ اéĩĤ ĝ ُ ĹĘ óāĐه، اĨŸאم اĩĤ ّė כÝאب ĭāĨ ،īĻÐóĝĩĤا ِ ëĻü ،يijéĭĤا اءاتóĝĤאباÝכįĤ .ادïĕÖģİأīĨ،Ùđ× ّ اùĤ اĤכ×óĻ وכÝאب óĜاءة اīÖ כóĻá وóĜاءة أĹÖ óĩĐو وóĜاءة ĐאħĀ وóĜاءة ĬאďĘ وóĜاءة õĩèة و óĜاءة اĤכùאĹÐ وóĜاءة اīÖ ĐאóĨ وóĜاءة اĭĤ×Ĺ Ṡ وכÝאب اĻĤאءات وכÝאب Ĺ×İñĥĤءŻ×ĭĤماŻĐأóĻø :óčĬا .אءاتıĤا ٢٧٢/١٥؛ اŻĐŶمõĥĤرכĹĥ، .٢٦١/١ .ً ٦ ح - Éĉì .ً ٧ ح: ÙĕĤ أو Éĉì ٨ ح + اëĻýĤ اĨŸאم. ٩ ر - ŻāĥĤة. ١٠ ر + ŻāĥĤة. ١١ ر: đÜįĤijĜאĵĤ. ١٢ ح : وïĜ ĜאijĤا؛ر: ĜאijĤا ١٣ اģáĩĥĤóčĬ: اĤכÝאبĻùĤ×įĺij٢٧٩/١،؛ ĩü÷اijĥđĤمïĻđøīÖź اóĻĩéĤى، .١٤١/١ ،ĹøijĻĥĤ ħכŶاóİ؛ز٣٧٠/١ óé×Ĥا:óčĬا،ÙĭĻĻĐĹÖأīÖŶ ÛĻ×Ĥا ١٤ اĹÖŶćĻéĩĤ Ļèאن، ٤١/١ [اęĤאÙéÜ، ؛٤٧ص،ĹùِĜאُ ęَ ƪ ٧-١/١]؛ اïĻåĩĤ ùĥĤ .٤٥/٥ ،يïĻèijÝĤا אنĻè ĹÖŶ óÐאā×Ĥا ٥ ١٠ 212 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yaygın kullanımda ve Kur’ân âyetlerinde bu kelime zamire izâfe edilir: “Ya Biz ya da siz (ve iyyâkum)” [ es-Sebe’ 34/24], “Daha öncesinde onları da beni de (ve iyyâye)” [ el-A‘râf 7/155], “Sizi de onları da (ve iyyâhum) rızıklandıran Biziz.” [ el-En‘âm 6/151], “O’ndan başka (illâ iyyâhu) dua ettikleriniz yitip gitti.” [ el-İsrâ 17/67]. Bu kelime ancak öncesinde bir fiil var iken kullanılır ve fiil ile arasında ancak istisna, atıf ya da zamirin tekrarı girebilir. Örneğin: Mâ ‘aneytü illâ iyyâke (Senden başkasını kast etmiş değilim.), Zekertüke ve iyyâhu (Seni ve onu andım.), Ed‘ûke iyyâke (Seni çağırdım.) kullanımları böyledir. İ‘rab: Halîl b. Ahmed şöyle demiştir: İyyâ dil için bir merdiven mesabesinedir, kef harfi mansubdur, yani bu daha önce geçmiş olan bir ismin zamiridir. Eğer kef harfi fiilden sonra gelecek olsa na‘buduke (Sana kulluk ederiz) şeklinde kullanılır. Ama fiilin önüne geçtiği zaman tek bir harf olarak telaffuz edilmez, bu yüzden başına, dile bir merdiven, dayanak olsun ve kolayca telaffuz edilsin diye “iyyâ” eklemişlerdir. Ya da kef harfi fiilin öncesinde tek başına kullanıldığı zaman teşbih harfi ile karıştırılmasın diye bu eklemeyi yapmış, böylece bu karışıklığı gidermişlerdir. Ferrâ şöyle demiştir: Fiil kendisine taalluk ettiği için nasb edilmiştir, kef harfi ise izâfet nedeniyle mecrurdur. Yani bu ifade, “Zâtına kulluk ederiz.” mânasına gelir. Mâna: Bu kelimenin ilâvesinde açık bir anlam söz konusudur, çünkü “Sana kulluk eder ve Senden yardım dileriz.” demiş olsaydın, her ne kadar bu ifade daha kısa/veciz olsa da, âyetin mevcut ibaresinde birtakım ilâve anlamlar bulunmaktadır: Âyet sonlarındaki seci uyumu sağlanmış, Allah’tan başkasına kulluk ve başkasından yardım isteme anlamı olumsuzlanmıştır. En önemlisi ise bu şekilde okuduğunda kişi önce kendisini zikrederek değil, Allah’ı zikrederek söze başlamış olmaktadır ki bu, kulluktan Allah’a değil Allah’tan kulluğa nazardır. İşte bu sayede “Allah bizimledir.” [ et-Tevbe 9/40] diyen Hz. Peygamber aleyhisselâmın “Muhakkak benimle birlikte Rabbim var, bana yol gösterecek.” [ eş-Şuarâ 26/62] diyen Hz. Mûsâ’ya göre derece üstünlüğü ortaya çıkar. Bu çok ince bir mâna ve yüce bir bilgidir. Burada şöyle denilemez: “Neden iyyâke ibaresi iki kez tekrarlandı? Sadece birincisi ile yetinilseydi de doğru olurdu.” Cevaben deriz ki: Çünkü sözün başındaki iyyâ ifadesi, sonundaki kef gibidir. Eğer “Sana kulluk eder ve Senden yardım dileriz.” demiş olsaydı da her iki fiilin sonundaki kef harfini [yani sen zamirini] tekrarlamış olacaktı. İyyâ da işte böyledir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 213 ،É×ùĤا﴾ [­ْ¦Yُ َ Àِّ َْو ا Y ا َٓ ²ِّ وĹĘ اĤכŻم اýĤאďÐ وĹĘ آĺאت اóĝĤآن اĄŸאÙĘ إĵĤ اĤכĭאÙĺ؛ ﴿َوا ±ْ ®َ َ ۚ ﴾ [اđĬŶאم، ١٥١/٦]، ﴿ Šَ ّ© ­ْ ¶Yُ َ Àِّ َْyُز¢ُ ُ§ ­ْ َوا ۜ ﴾ [اóĐŶاف، ١٥٥/٧]، ﴿ ² َ َYي Àِّ َ ْ[ُ© َوا ¢ ±ْ ®ِ﴿ ،[٢٤/٣٤ óìËĺ źو ģđęĤا ĵĥĐ ÙĨïĝĨ ً [ أ Yه﴾ [اóøŸاء، ٦٧/١٧]، وź ĵÜËĺ ıÖא إź] ٢٦ ُۚ َ Àِّ َٓ ا Êِّ َ ْu ُ ¹َن ا b ّאه»، ّאك»، «ذכÜóכ وإĺ إź ęÖאģĀ ÖאĭáÝøźאء أو اėĉđĤ أو Üכóار اĤכĭאÙĺ،» Ĩא ÛĻĭĐ إź إĺ ّאك»». «أدijĐك إĺ ٌ ّùĥĤאن، واĤכאف ÕāĬ أي Ĺİ ħĥƪ ُ א ø ّ وأĨא اóĐŸاب: ïĝĘ Ĝאل اģĻĥíĤ īÖ أïĩè:» إĺ ،ïèوا فóéÖ ċęĥÝĤا īכĺ ħĤ ÛĨïĜّ ذاÍĘ «كï×đĬ» :ÛĥĜ تóìأ ّ ijĤو ،ÙĨïĝÝĨ Ùĺאĭכ ùĥƪאن ĩÝĻĤכī įĭĨ أو Ŷن اĤכאف وİïèא إذا ÛĨïĝÜ üאÛıÖ כאف ِ א Ĥ ً ĩĥƪ ُ ø ١ א» ّ õĘادوا «إĺ اýÝĤ×įĻ ÉĘزاijĤا اÝüź×אه ñıÖا». اñİ أن įĬאĻÖو ،ÙĘאĄŸאÖ ăęì כאفĤوا įĻĥĐ ģđęĤا عijĜijĤ َ Õāُ ّ اء: إĩĬא Ĭ وĜאل اóęĤ .ï×đĬ כùęĬ :כĤijĜ ÙĤõĭĩÖ כĭĻđÝùĬو كï×đĬ :ÛĥĜ ijĤ כĬÍĘ ؛ēĻĥÖ ĵĭđĨ ÙĩĥכĤا هñİ אدةĺز ĹęĘ :ĵĭđĩĤا אĨوأ وإن כאن أوõä Ĥכī ĹĘ ñİا اħčĭĤ ijĘاïÐ زواïÐ: ijĨاÙĝĘ رؤوس اŴي، وĹęĬ اđĤ×אدة Ʃ اų إĵĤ اđĤ×אدة īĨ óčĬ ijİو įùęĬ دون ųا Ʃ óכñÖ Ùĺاï×Ĥا ُ אıĥäوأ ƫ ،ųا Ʃ óĻĔ īĐ ÙĬאđÝøźوا مŻùĤا įĻĥĐ ĵøijĨ ĵĥĐ مŻùĤا įĻĥĐ ٢ אĭĻ×Ĭ Ùäدر ijĥĐ óıČ اñıÖو ،ųا Ʃ ĵĤإ אدة×đĤا īĨ ź ،اءóđýĤا﴾ [±Àِ u۪ ·ْÁَ~َ ¿\ّ۪رَ َ ¿ِ®َ َ ِ ّن ۚ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٤٠/٩ [وijĜل ĵøijĨ:﴿ ا Y³ََ®َ َٰ Ãا ّ َ ِ ّن įĤijĝÖ:﴿ ا .ėĺóü ħĥĐو ėĻĉĤ ĵĭđĨ ijİو] ٦٢/٢٦ א ĹĘ أول ّ ٥ إĺ ٤ ÉÖن ٣ ijĝĬل: אĬŶ ،çĀ ولŶאÖ ĵęÝاכ ijĤو﴾ كY َ َ Àِّ ر ﴿ا ّ َ כó ħِ Ĥ :אلĝĺ źو ّא، ُãĻÝèإÜĵĤכóاراĤכאفĘכñا إĺ اĤכŻمכאĤכאفĹĘآóìه، وijĤ Ĝאل: «đĬ×ïكوĭĻđÝùĬכ» ا ƪאه. ١ ر: إĺ ٢ ح + ïĩéĨ. ٣ ر - ĬŶא. ٤ ر: ĭĥĜא. ٥ ر: Ŷن. ٥ ١٠ ١٥ 214 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ayrıca bunun tekrarı, her birinde ayrı bir anlam ifade eder, “Yalnız Sana kulluk ederiz, başkasına değil; yalnız Senden yardım dileriz, başkasından değil.” anlamı ortaya çıkar. İbadet ederiz: İbadet dilde pek çok mânaya gelir. Birincisi zillet ve kahırdır. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “ İsrâiloğulları’nı baskı altına aldın (‘abbedte)” [ eş-Şuarâ 26/22], yani onları zelil kıldın diye. Arapların Tarîkun mu‘abbedun (çok çiğnenmiş yol) ifadesi de bu mânadadır. Şair şöyle der: Süratli ve safkan beyaz develerle yarışır İyice çiğnenmiş yol üzerinde arka ayakları ön ayaklarının kalktığı yeri derhal takip eder (çok süratli koşar) Ba‘îrun mu‘abbedun ifadesi “katranla boyanmış deve” anlamına gelir. Şair Tarafe şöyle der: Nihayet tüm aşiret beni bırakıverdi Tıpkı katrana bulanmış deve gibi bir başıma bırakıldım Buna göre ibadet, Allah Teâlâ karşısında tezellül (zillet içinde olmak) anlamında el-‘abd kelimesinden gelir. İkincisi, ikram ve izzet anlamındadır. Ba‘îrun mu‘abbedun ifadesi “kendisine ikram edilen deve” anlamında kullanılır. Hâtim [et-Tâî] şöyle demiştir: Diyor ki: (Malın) sende kalsın, çünkü ben Malın cimrilerin elinde kıymetli olduğunu düşünürüm Buna göre ibadet eden (el-‘âbid), hizmet izni almış olmakla ikrama nâil olmuş kimse demektir. Üçüncüsü, burun kıvırma ve geri durma anlamındadır. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “De ki eğer Rahmân’ın evladı olsaydı ben ilk yüz çevirenlerden olurdum.” [ ez-Zuhruf 43/81]. Bu âyetteki el-‘âbidîn kelimesinin elif harfinin hazfedilerek [yani el-‘abidîn şeklinde] okunması hâlinde anlam böyle olur. Şair şöyle der: İşte bunlar benim atalarım, hadi sen de getir onların dengini Ben Küleyb (oğullarının) Dârim (oğulları) tarafından hicvedilmesinden geri dururum. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 215 .óĻĔ ź ٢ כĭĻđÝùĬو óĻĔ ź كï×đĬ أي ،داóęĨ אĩıĭĨ ïèوا ģכĤ ěĻĝéÜ ١ وŶن Üכóاره :ĵĤאđÜ אلĜ ،óıĝĤوا ģĻĤñÝĤا :אİïèأ ،אنđĩĤ ÙĕĥĤا ĵĘ אدة×đĤאĘ ﴾ïُ ُ × ْ đَ Ĭ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ěĺóĈ» :ħıĤijĜ įĭĨو .ħıÜóıĜ ħıÝĥّ ِ ْ~َyٓ ۪ٔاÀ َ] ﴾©اóđýĤاء، ٢٢/٢٦] أي ذĤ َ ٓ³۪¿ ا َ ْu َت \ َ ْن َ ّ[ ﴿ا ٣ :óĐאýĤا אلĜ ،ÏĈijĤا ةóáכÖ ģĤñĨ أي» ï ƪ × َ đُ Ĩ ïِ ƪ × َ đُ ْ ٍر Ĩ ijَ ْ َق Ĩ ijĘَ אęĻً Čِ َ َ ِČ ًęĻא و َ ْÛ و đَ ×ْ Üَ َ ٍ אت وأ Ļäא ِ Ĭَ אĜאÝ ً Đِ אريِ َ ×ُ Ü ٤ :ÙĘóĈ אلĜ ،انóĉĝĤאÖ ƭ Ĺِ ĥĉْ َ Ĩ أي» ï ƪ × َ đُ Ĩ óĻđÖ»و ٥ ïƪ ×đĩĤا óĻِ đِ َ َ اĤ× َ اد ْ ُت ْإóĘ دóِĘْ ُ َא وأ َ ُة ُכıĥƫ óĻýِ َ đĤاْ Ĺĭِْ Ýَ Ĩאéَ َ َ ْن Ü َ أ ِإĵĤ .ĵĤאđÜ ų Ʃ ģĤñÝĤا ٦ ijİ ï×đĤا īĨ אدة×đĤאĘ ٨ :ħÜאè אلĜ ،مƪ ُ َכó Ĩ أي ï ƪ × َ đُ Ĩ óĻđÖ :אلĝĺ ٧ واáĤאĹĬ: اŸכóام واõĐŸاز، ïƪا ٩ × َ đُ Ĩ īĻĥ َ ìא×Ĥا ِ ïَ ْ َى َ اĩĤאل ِĭĐ َر Ĺĭƪ أ ĬÍĘ כĻĥĐ َ כْ ùĨأ ِ źأ لijُ ĝُ َ Ü م ÖאŸذن ĹĘ اÙĨïíĤ. ƪ ُ َכó ĩĤا ijİ اñİ ĵĥĐ ïÖאđĤאĘ َ ُل َّو َY۬ ا ²َ Yžَ u ٌ َ ªوَ ±ِٰ̄ nْ َ y«ّ ِ ِ ْن َ¦ َYن ª ] واĭÝøźכאف، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ¢ُ ْ ©ا ْ َÙę] ٢٦ب Ĭَ واáĤאßĤ: اŶ ١٠:óĐאýĤا אلĜ ،ėĤŶا فñè اءةóĜ ĵĥĐ ،[٨١/٤٣ ،فóìõĤا﴾ [±À َ u۪ ]َِ ْ اª ارمِ ïَ Öِ ١٢Õٌ ْ Ļĥَכُ ١١ĵåَ ْ ıُ َ ْن ĺ َ ُï أ × ْ Đَ َ أ ْ و ħıĥِ ْ áĩِ Öِ Ĺĭِْ Ñåِ Ęَ ĹÐאِ َ ُ َوĤِÑ َכ آÖ أ ١ ر: اÝĤכóار. ٢ ر: وīĻđÝùĬ Öכ. ْï.اóčĬ:دijĺاįĬ، ص ٢٠؛ اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، ١٠٧./١ × َ đĤا īÖ Ùَ Ę َ óĉĤ َ ÛĻ×Ĥا ٣ Ùĝ×ĉĤا īĨ Ĺĥİאä óĐאü (م ٥٦٤/ ـİ ق ٦٠ ijéĬ .ت (ّ ّ اijĤاĹĥÐ يóכ×Ĥا ïđø īÖ אنĻęø īÖ ïْ × َ đĤا īÖ Ùَ Ę َ óĈَ وóĩĐ ijÖأ ijİ ٤ אبÝכÖ įĥøأر ħà įÐאĨïĬ ĹĘ įĥđåĘ ïĭİ īÖ وóĩĐ כĥĩĤאÖ ģāÜوا ïåĬ אعĝÖ ĹĘ ģĝĭÜو īĺóé×Ĥا ÙĺאدÖ ĹĘ ïĤو ،ĵĤوŶا .אÖאü ó×đכĩĤا įĥÝĝĘ ،אıÖ אهåİ ÙĘóĈ أن כĥĩĤا ēĥÖ אتĻÖŶ ،įĥÝĝÖ įĻĘ هóĨÉĺ (אنĩĐو īĺóé×Ĥا ĵĥĐ įĥĨאĐ) ó×đכĩĤا ĵĤإ ةijýĬ ؛١٨٢/١ ،Ù×ĻÝĜ īÖź اءóđýĤوا óđýĤا :óčĬا .óĻĕĀ انijĺد ĹĘ هóđü īĨ ظijęéĩĤا ďĩäو ،įÝĝĥđĨ هóđü óıüأ اóĉĤب īÖź ïĻđø اĹùĤïĬŶ، ص ٦١٦؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٢٣٩/٣ ْï.اóčĬ:دijĺاįĬ، ص ٢٥؛اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، .١٠٧/١ × َ đĤا īÖ Ùَ Ę َ óĉĤ َ ÛĻ×Ĥا ٥ ٦ ر: Ĺİ. ٧ ح: اõĐŸاز واŸכóام. ّ (ت. ٤٦ ق İـ ٥٧٨/ م) Ęאرس üאóĐ ijäاد äאĹĥİ، ّ اĉéĝĤאĹĬ ĹÐאĉĤا ųا ï×Đ īÖ ħÜאè ّ ِïى َ Đ ijÖأ ijİ | ّ ٨ ح + اĉĤאĹÐ دŻÖ ĹĘ ģ×ä) ارضijĐ ĹĘ אتĨو ÙĻĬאùĕĤا óåè ÛĭÖ ÙĺאوĨ وجõÝĘ אمýĤا وزار ïåĬ ģİأ īĨ כאن ،دةijåÖ ģáĩĤا بóąĺ .١٥١/٢ ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ؛٢٥٢/٣ ،óĻáכ īÖź ÙĺאıĭĤوا Ùĺاï×Ĥا :óčĬا .óĻĕĀ انijĺد įĭĨ ĹĝÖ ،óĻáכ هóđü .(Ïِ ّ ĻĈ .١٠٨/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٩ ؛»عïÖ» ،ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä ؛٤٥ ص ،ÛĻכùĤا īÖź ěĉĭĩĤا حŻĀإ :óčĬا .įĬاijĺد ĹĘ ijİ ÷ĻĤو زدقóęĥĤ ÛĻ×Ĥا ١٠ óĻùęÜ اĩĤאوردي، ٢٤١/٥ [اóìõĤف، ٨١/٤٣]. ١١ ح: أijåİ. ١٢ ح: כĻĥ×א. ٥ ١٠ 216 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buna göre el-‘âbid kelimesi efendisinden başkasının hizmetinden geri duran, başkasına bağlanmaya yanaşmayan, sadece ona kulluk edip ondan yardım isteyen anlamındadır. Dördüncüsü, emir ve yasakla mükellef tutmak anlamındadır. Bu anlamda te‘abbedehu ve iste‘bedehu (onu mükellef tuttu, emir ve yasak koydu) denilir. Şair şöyle der: [Bak şu işe!] Nimr b. Sa‘d bana emir vermiş, oysaki [daha düne kadar] Nimr b. Sa‘d bana boyun eğer, hizmetime koşardı Buna göre el-‘abd, Allah’ın emir ve yasakları ile mükellef olan kimse, el- ‘âbid de bu emir ve yasaklara uyan kimsedir. Bu ifadenin tefsirine gelince, Abdullah b. Abbas “Bunun mânası, ‘Seni birleriz’ şeklindedir.” demiştir. İkrime de şöyle demiştir: Kur’ân’da geçen bütün ibadet kelimelerinden murat tevhiddir. Bütün tesbih kelimelerinden murat namaz, bütün kunut kelimelerinden murat itaat, bütün divan/koltuk kelimelerinden maksat üzerinde tüller bulunan döşekler, bütün kadeh kelimelerinden maksat şarap dolu kadeh, bütün rüzgâr kelimelerinden murat rahmet rüzgârı, bütün rîh (kasırga) kelimelerinden murat azap rüzgârıdır. Süfyân b. Uyeyne ve bir grup âlim şöyle demiştir: Bunun mânası, “Sana boyun eğer ve itaat ederiz.” şeklindedir. Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: [Mânası] “Sana itaat ederiz.” şeklindedir. Dahhâk’in Abdullah b. Abbas’tan rivayet ettiğine göre Cebrâil Hz. Peygamber aleyhisselâma gelmiş ve “Ey Muhammed! İyyâke na‘budu demek, ‘Rabbimiz! Sadece Seni umarız, başkasını değil!’ demektir.” demiştir. Eğer tek başına bu rivayet sahih olsa, âyetin başka bir te’viline ihtiyaç kalmazdı. Dahhâk’in şöyle dediği nakledilir: Bunun mânası, “Seni umar, Senden korkarız.” şeklindedir ki O buna lâyıktır, çünkü “O, takvâya (sakınmaya) ehildir ve O mağfiret ehlidir.” [ el-Müddessir 74/56] buyurmuştur. Peygamberleri övgü sadedinde “Bize korku ve istek ile dua ederler.” [ el-Enbiyâ 21/90], 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 217 ٣ ěĥđÝĤا īĨ ėכĭÝùĺو هźijĨ óĻĔ ٢ ÙĨïì īĨ ١ ėĬÉĺ يñĤا ijİ اñİ ĵĥĐ ïÖאđĤאĘ .אهĺإ źإ īĻđÝùĺ źو ï×đĺ źو اهijùÖ ،įَ ه وĻıĬ َ óĨأ įęĥכƪ إذا» هï×đÝøوا ،هïَ ƪ × َ đَ Ü» :אلĝĺ ،ĵıĭĤوا óĨŶאÖ ėĻĥכÝĤا :ďÖاóĤا و ٤ Ĝאل اýĤאóĐ: ُ ďĉِ ْ ıُ Ĩَ ٌ و ďĻĉِ ُ Ĩ ĹĤِ ïٍ ْ đ َ ø īُ ْ Ö ُ óْ ĩĬِ َ َى و ُر أ ïْ Ĝَ َ ْ ٍï و đ َ ø īُ ْ Ö ُ óْ ĩĬِ ĹĬِïَ ƪ × َ đَ Ü . ُ Ĺ ِıَ Ý ْ ĭ ُ ُ اĩĤ óĩِ َ Ü ْ Ë ُ ĩĤا ijİ ïÖאđĤوا ،įĻıĬو ųا Ʃ óĨأ ėĥכĩĤا ƪ ijİ ï×đĤאĘ אĨ ďĻĩä :ÙĨóכĐ אلĜ ،«ïèijĬ אكّ ĺإ אهĭđĨ» :ġ אس×Đ īÖا אلĜ ïĝĘ هóĻùęÜ אĨوأ ادóĩĤאĘ ç×ùÝĤا īĨ įĻĘ óذכ אĨ ďĻĩäو ،ïĻèijÝĤا אıÖ ادóĩĤאĘ אدة×đĤا īĨ آنóĝĤا ĹĘ óذכ īĨ įĻĘ óذכ אĨ ďĻĩäو ،ÙĐאĉĤا įÖ ادóĩĤאĘ تijĭĝĤا īĨ įĻĘ óذכ אĨ ďĻĩäو ،ةŻāĤا įÖ ďĨ حïĝĤا ĹıĘ سÉכĤا īĨ įĻĘ óذכ אĨ ďĻĩäو ،ÙĥכĤا אıĜijĘ ĵÝĤا رóùĤا ĹıĘ כÐراŶا įĻĘ óذכ אĨ ďĻĩä [أ اóýĤاب، وďĻĩä Ĩא ذכó įĻĘ īĨ اĺóĤאح ĹıĘ رĺאح اÙĩèóĤ،] ٢٧ .ÙÖijĝđĤا çĺر ĹıĘ çĺóĤا īĨ .ÙĐאĉĤאÖ أي ďąíĬو ďýíĬ כĤ אهĭđĨ :ÙĐאĩäو ٥ ÙĭĻĻĐ īÖ אنĻęø אلĜو ّאك ďĻĉĬ. ّ : إĺ وĜאل اīùéĤ اĤ×óāي įĻĥĐ اŻùĤم : ّ Ĺ×ĭĥĤ אلĜ مŻùĤا įĻĥĐ ģĺó×ä أن ġ אس×Đ īÖا īĐ אكéąĤا وروى ħĤ įÝĺروا ÛÝ×à ijĤ هïèو اñİو ،»كóĻĔ ź אĭÖر ijäóĬو ģĨËĬ أي ï×đĬ אكّ ĺإ ،ïĩéĨ אĺ» .اهijø ģĺوÉÜ ĵĤإ ãÝéĺ ْ ¹ٰى £َ َ ْ¶ ُ© ّ اcª ّאكijäóĬوíĬאفوijİأĤñĤģİכ،ĜאلđÜאĵĤ: ﴿ ُ¶¹َا وīĐاéąĤאكĜאل: ĭđĨאهإĺ ٦ ۜ﴾[اĬŶ×Ļאء٩٠/٢١،] ³ََY َرšَ ً[Yَوَرَ¶ ً[Y ²¹ُ uْ َ Àوَ ﴿:אءĻ×ĬŶحاïĨĹĘאلĜ،[٥٦/٧٤،óàïĩĤا﴾[ةِyَŸِ›ْ ¯َ ْ َ ْ¶ ُ©اª َوا ١ ر - ėĬÉĺ. .ÙĨïì īĐ :ح ٢ ٣ ح: īĐ اěĥđÝĤ. אدرāĩĤا īĨ óĻáכ ĹĘ ورد ïĜو ď ƪ ×ُ Ü ĵĤإ ÛĻ×Ĥا اñİ Ƽ אس×Đ īÖا ÕùĬ אكĭİو زرقŶا īÖ ďĘאĬ ģÐאùĨ ĹĘ ورد ÛĻ×Ĥا ٤ אحéāĤا ؛٩٧/١ ،يóİزŷĤ ÙĕĥĤا ÕĺñıÜ ؛١٥١ ص ،אس×đĤا īÖ ųا ï×Đ īĐ زرقŶا īÖ ďĘאĬ ģÐאùĨ :óčĬا .بijùĭĨ óĻĔ .١٠١/٢ ،ĹĈijĻùĥĤ אنĝÜŸا ؛»ï×Đ» ،يóİijåĥĤ ÙĘijכĤאÖ ïĤو ،ĹĤاijĩĤا īĨ ، ّ ّ (ت. ١٩٨ İـ٨١٤/ م) ّ ïéĨث اóéĤم اĩĤכĹ ّ اĤכĹĘij ĹĤŻıĤا ÙĭĻĻĐ īÖ אنĻęø ïĩéĨ ijÖأ ijİ ٥ .óĻùęÝĤا ĹĘ אبÝوכ ßĺïéĤا ĹĘ ďĨאåĤا :įęĻĬאāÜ īĨ .رïĝĤا óĻ×כ ħĥđĤا ďøوا ،Ùĝà אčĘאè כאن ،אıÖ ĹĘijÜو ÙכĨ īכøو اóčĬ: اĉĤ×ĝאت اĤכ×óى īÖź ïđø، /٥ ٤٩٧؛ وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٣٩١/٢؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٠٤/٣ ۜ﴾ [اóĐŶاف، ٥٦/٧]. ٦ ر + وأóĨ įÖ اđĤ×אد ĝĘאل: ﴿َو ْادُ ¹ُه َržً¹ْY َو Žَ َ̄ ًY ٥ ١٠ ١٥ 218 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri kunut ehli hakkında “Âhiretten sakınır, Rabbinin rahmetini umar.” [ ez-Zümer 39/9] buyurmuş ve bunu emrederek “O’na korku ve ümit ile dua edin.” [ el-A‘râf 7/56] buyurmuştur. Mârifet ehli bir zât şöyle demiştir: İbadet, senin bütününün O’nunla meşgul olmasıdır. Bu; kalbin O’nun mârifeti ile, ruhun O’nun müşahedesi ile, nefsin O’nun hizmeti ile ve dilin O’nun övgüsü ile meşgul olmasıdır. Şöyle denilmiştir: İbadet, Rabbi yüceltip nefsi zelil etmektir. Şöyle denilmiştir: İbadet, kazâya rızâ, belâlara sabır ve nimetlere şükürdür. Şöyle denilmiştir: İbadet, Allah’ı haberinde tasdik etmek, kaderinde O’na boyun eğmek, emir ve yasaklarında O’na itaat etmek, teşvik ve sakındırmalarında O’na güvenmektir. Hak Teâlâ’nın “İbadet ederiz.” sözü ibadet ve ubûdeti ifade eder. İbadet kulluk etmek, ubûdet kul olmaktır. İbadet bir vakitle sınırlıdır ve onu yapmak taattir, ubûdet ise ebedîdir ve ondan geri kalmak günahtır. Doğru söylemek ibadettir ve her söylediğini yerine getirmek üzerine şart değildir, yalan söylememek ubûdettir ve yerine getirmeyeceği bir şeyi söylemek aslâ münasip değildir. İbadet Allah’ın hoşnut olduğunu yapmak, ubûdet Allah’ın her yaptığından hoşnut olmaktır. İbadet zekât ve sadaka yoluyla maldan vermek, ubûdet hırsızlık ve yağma sebebiyle malın gitmesinden hoşnutluk duymaktır. Ubûdetin sevabı ibadetin sevabından daha fazladır. Ebû Ümâme el-Bâhilî, Hz. Peygamber aleyhisselâmın şöyle buyurduğunu rivayet eder: “Sultanın zulüm ve düşmanlık yoluyla aldığı bir tek dirhem, üç yüz bin dirhem sadaka vermekten daha hayırlıdır.” İbadet edene ‘âbid denilir, çoğulu ‘ubbâddır. Ubûdet sahibi ise ‘abddır, bunun çoğulu da ‘ibâddır. Allah Teâlâ melekleri, nebîleri ve müminleri her ikisi ile de övmüştür. Meleklerle ilgili olarak ibadet niteliği konusunda “O’na ibadet konusunda kibirlenmezler.” [ el-Enbiyâ 21/19] buyurmuş, ubûdet niteliği konusunda, “Aksine onlar değerli kullardır.” [ el-Enbiyâ 21/26] buyurmuştur. Nebîler hakkında “Onlar bize ibadet eden kimselerdir.” [ el-Enbiyâ 21/73], “İbadet ehli için uyarıdır.” [ el-Enbiyâ 21/74] buyurmuş, 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 219 :אلĝĘ óĨوأ] ٩/٣٩ ،óĨõĤا﴾ [µ۪ \ِّرَ_ ََ̄ nْ رَ ا¹jُ yَْ Àوَ ةَyَrِ Êا ٰ ْ رُ wَ oْ َ À﴿ ÛĬאĝĤا ěè ĹĘ אلĜو . ١ ۜ﴾ [اóĐŶاف، ٥٦/٧] ﴿َو ْادُ ¹ُه َr¹ْ žًY َو Žَ َ̄ ًY ģĕüو įÝĘóđĩÖ ÕĥĝĤا ģĕü ijİو įÖ כĥכ ģĕü אدة×đĤا :ÙĘóđĩĤا ģİأ ăđÖ אلĜو اóĤوح ýĩÖאįÜïİ وģĕü اęĭĤ ÷įÝĨïíÖ وģĕü اùĥĤאن ِįÝèïĩÖ. وģĻĜ: اđĤ×אدة إŻäل اóĤب وإذźل اęĭĤ÷. .אءĩđĭĤا ĵĥĐ óכýĤوا ءŻ×Ĥا ĵĥĐ ó×āĤوا] أ وģĻĜ: Ĺİ اĄóĤאء ÖאąĝĤאء [٢٧ ،óĨوأ ĵıĬ אĩĻĘ ٢ ÙĐאĉĤوا ،رïĜّ אĩĻĘ įĤ אدĻĝĬźوا ،ó×ìأ אĩĻĘ ųا Ʃ ěĺïāÜ Ĺİ :ģĻĜو واÙĝáĤ ĩÖא ّرÕĔ ّ وñèر. هïĭÖ دتij×Đو دنóŘ ĵŜïĭÖ אدت×Đ .دةij×đĤا īĨو אدة×đĤا īĨ ﴾uُ ]ُ ْ َ ²﴿ :įĤijĜ ħà ijÖدن، Đ×אدت ÛĜijĨ اÛø وان کردن ĈאÛĐ اÛø وĐ×ijدت ïÖËĨ اÛø وان ĨאïĬن دتij×Đ īÝęŜ אĬ دررغ ĵĬ ijÜ óÖ آوردن įĩİ Ûøا אدت×Đ īÝęŜ Ûøرا ،Ûøا ÛĻāđĨ نïĺïĭùŊ دتij×Đ دïĭøپ اىïì įœĬآ دنóŘ אدت×Đ ،ĵĬ روا īÝęŜ دروغ őĻİ Ûøا آįœĬ ïìاى כïĭ، Đ×אدت داد ز Ĩאل ěĺóĉÖ زכijة وÙĜïĀ Đ×ijدت ijìش ijÖدن īÝĘóÖ Ĩאل ĕÖאرت و įĜóø، و ijàاب اīĺ ûűÖ از ijàاب آن. ّ Ṡ أįĬ Ĝאل: «درħİ واïè ñìÉĺه اĉĥùĤאن Ĺ×ĭĤا īĐ Ġ ّ روى أijÖ أĨאÙĨ اĤ×אĹĥİ ٣ «.ħİدر ėĤأ ÙÐאĩàŻáÖ قïāÝĺ أن īĨ óĻì اءïÝĐوا אĩĥČ ųا Ʃ ،وïĨïĜح ُ َאد × ِ đĤاį ُ đĩäوïٌ ْ × َ Đدةij×đĤاÕèאĀو، ُ ƪאد × ُ đĤاį ُ đĩäو،ïِ ٌ Öאَ وĀאÕèاđĤ×אدةĐ ونَ yُ]ِ§ْ cَْ َ ÀÊَ﴿ :אدة×đĤاÙęĀĹĘÙכÐŻĩĤاěèĹĘאلĝĘאĩıÖīĻĭĨËĩĤواīĻĻ×ĭĤواÙכÐŻĩĤاĵĤאđÜ َ ْ© َِ[ ٌYد ُR ْ§َyُ ®¹َن﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٢٦/٢١] وĜאل \﴿ :دةij×đĤاÙęĀ ĹĘ אلĜو] ١٩/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [µ۪ ِ bدYَ ]َِ ±ْ َ [٧٤/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [±À َ u۪ ِ \Yَ ْ «ِ ª ىyٰ ْ ِ ۪u َ À±] ﴾اĬŶ×Ļאء، ٧٣/٢١]، ﴿َوِذ¦ \Yَ Y³ََ ¹ُا ª ²Y¦َوَ ﴿:אءĻ×ĬŶا אدة×Đ ĹĘ ۜ﴾ [اóĐŶاف، ٥٦/٧]. ١ ر - وأóĨ ĝĘאل: ﴿َو ْادُ ¹ُه َržً¹ْY َو Žَ َ̄ ًY ٢ ح ر + įĤ. .įĻĥĐ ėĜأ ħĤ ٣ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 220 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri onların ubûdeti konusunda da “Muhakkak o şükreden bir kul idi.” [ el-İsrâ 17/3], “O iki hanım, sâlih iki kulumuzun nikâhı altında idi.” [ et-Tahrîm 66/10], “Muhakkak o bizim mümin kullarımızdan idi.” [ es-Sâffât 37/132], “Kullarımızı an!” [ Sâd 38/45], [Sâd 38/41], “Ne güzel kuldur!” [ Sâd 38/30], “Dedi ki: Ben Allah’ın kuluyum.” [ Meryem 19/30], “Kuluna Furkān’ı indirdi.” [el- Furkān 25/1], “Kulunu gece vakti yürüttü.” [ el-İsrâ 17/1], “Ve kuluna vahyetti.” [ enNecm 53/10], “Ve Allah’ın kulu kalktığı vakit.” [el-Cinn 72/19] buyurmuştur. Müminlerle ilgili olarak ibadet niteliği konusunda “Tövbe edenler, ibadet edenler.” [ et-Tevbe 9/112] buyurmuş, ubûdet niteliği konusunda ise “Ey kullarım!” [ el-Ankebût 29/59] buyurmuştur. İbadetin kapsamına gafletsiz namaz, gıybetsiz oruç, minnetsiz sadaka, gösterişsiz hac, insanlar işitsin derdi olmaksızın gazâya çıkmak, eziyet etmeden köle azat etmek, bıkmadan zikir, âfete bulaştırmadan yapılan diğer ibadetler girer. Ubûdetin kapsamına ise husumetsiz rızâ, şikâyetsiz sabır, şüphesiz yakîn, gaybetsiz müşahede, dönüşsüz yönelme, kopuşsuz vuslat girer. Şöyle denilmiştir: Ubûdetin hakikati iddiayı terk etmek, eziyete tahammül etmek ve Mevlâ’yı sevmektir. Şöyle denilmiştir: O, dünyanın sende bir kıymetinin olmaması, iki kâinatın kalbinde hiçbir tesirinin bulunmamasıdır. Şöyle denilmiştir: O hadleri muhafaza etmek (Allah tarafından belirlenen kaidelere riayet etmek), ahde vefa göstermek, var olana razı olmak, olmayanı istemeyi terk etmektir. Şakīk-ı Belhî şöyle demiştir: O, dünyayı ehline terk edip âhireti hakkıyla talep etmen ve hevânı Allah’ın kazâ ve rızâsının altına alman, ölüme ve kıyamete hazırlanmandır. Şöyle denilmiştir: Onun alâmeti, senin mertebeni yükselttikçe tevazuunun, malını artırdıkça cömertliğinin, ömrünü uzattıkça itaatinin artmasıdır. Şöyle denilmiştir: O, minneti görmek, hizmette gayretkeş olmak ve son nefesten korkmaktır. Birincisi Hz. İbrahim’e aittir. Nitekim şöyle demiştir: “Beni yaratan O’dur ve O bana hidâyet eder.” [ eş-Şuarâ 26/78]. İkincisi Hz. Muhammed aleyhisselâma aittir. Nitekim Hz. Peygamber ayakları şişinceye kadar namaz kılmıştır. Üçüncüsü doğru sözlü Hz. Yûsuf’a aittir. Nitekim şöyle demiştir: “Canımı Müslüman olarak al ve beni sâlihlere ilhak et.” [Yûsuf 12/101] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 221 ±ْ ®ِ ±ِÀْuَ]ْ َ aَ oْ َ b Ycََ َ ُµ َ ¦َYن َ ْ[ ًuا ‚َ ُ§ ¹ًرا﴾ [اóøŶاء، ٣/١٧]، ﴿َ¦Y² ²ِّ ا ﴿:ħıÜدij×Đ ĹĘ אلĜو ْ ُْ̄Qِ®³۪ َÁ±] ﴾اāĤאĘאت، ١٣٢/٣٧]، ﴿َو ْاذُ¦ْy ªا Yَ ²دYِ ]َِ ±ْ ®ِ µُ َ ²ِّ ا ﴿،]١٠/٦٦ ،ħĺóéÝĤا﴾ [±ِÁْoَ ِ ªY†َ Yَ َِ[ ِYد² َ َYل ۜ﴾ [ص، ٣٠/٣٨]، ﴿¢ uُ ]ْ َ ْ ِ ْ ­َ اª Y] ﴾ص، ٤١/٣٨]، ﴿² َٓ Y] ﴾ص، ٤٥/٣٨]، ﴿َو ْاذُ¦ْy َ ْ]َu² َٓ َِ[ َYد² ِ َ ْ[ِuه﴾ َ ْ~ ٰyى \ ٰ« َ ْ[ِu۪ه﴾ [اĜóęĤאن، ١/٢٥]، ﴿ا َ َYن َ» ¢yْŸُ ْ ََل اª {َّ ²﴿ ،[٣٠/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ِٰ Ãا ّ uُ ]ْ َ ¿²ِّ۪ ا [١٩/٧٢ ،īåĤا﴾ [ِٰ Ãا ّ uُ ]ْ َ مYَ َ ¢ Yَ ¯ّ َ ª µُ َ ²َّ ٰ« َ ْ[ِu۪ه﴾ [اħåĭĤ، ١٠/٥٣[،﴿ َوا ªِ ٓ« ا َْو ٰn [اóøŸاء، ١/١٧]، ﴿žَY ِ ُu َون﴾ [اÙÖijÝĤ، ١١٢/٩ [وĜאل ĹĘ \Yَ ْ ُِ[ ¹َن اª َٓYئ cªّ َ ا ﴿:אدة×đĤا ÙęĀ ĹĘ īĻĭĨËĩĤا ěè ĹĘ אلĜو َY َِ ]ِYدَي﴾ [اĭđĤכ×ijت، ٥٩/٢٩]. À﴿ :دةij×đĤا ÙęĀ إراءة ŻÖ ãéĤوا ÙĭĨ ŻÖ ÙĜïāĤوا Ù×ĻĔ ŻÖ مijāĤوا ÙĥęĔ ŻÖ ةŻāĤا אدة×đĤا īĩĘ īĨو ،ÙĘآ ŻÖ אتĐאĉĤا óÐאøو ÙĤŻĨ ŻÖ óכñĤوا Ù ّ ĺأذ ŻÖ ěÝđĤوا Ùđĩø ŻÖ وõĕĤوا Ù×ĻĔ ŻÖ دijıýĤوا Ùı×ü ŻÖ īĻĝĻĤوا Ùĺכאü ŻÖ ó×āĤوا ÙĨijāì ŻÖ אĄóĤا دةij×đĤا .ÙđĻĉĜ ŻÖ אلāÜźوا Ùđäر ŻÖ אل×ĜŸوا ] وÕè اĵĤijĩĤ. وģĻĜ: وģĻĜ: ÙĝĻĝè اđĤ×ijدة óÜك اijĐïĤى واĩÝèאل اŶذى [٢٧ب ودïéĤا ċęè Ĺİ :ģĻĜو .óàأ כ×ĥĜ ĹĘ īĻĬijכĥĤ źو óĉì كïĭĐ אĻĬïĥĤ نijכĺ ź أن Ĺİ واĘijĤאء ÖאijıđĤد واĄóĤאء ÖאijäijĩĤد وóÜك ÕĥĈ اijĝęĩĤد. Ʃ اų: Ĺİ óÜك اĻĬïĤא ıĥİŶא وÕĥĈ اóìŴة ıĝéÖא وأن ģđåÜ ١ رįĩè وĜאل ěĻĝü ijİاك ÛéÜ ąĜאء Ʃ اų ورĄאه واïđÝøźاد ijĩĥĤت واĻĝĤאÙĨ. źإ כĤאĨ ĹĘ ïĺõĺ źو ،ďĄاijÝĤا ĹĘ زدت źإ כÝđĘر ĹĘ ïĺõĺ ź أن אıÝĨŻĐ :ģĻĜو .ÙĐאĉĤا ĹĘ زدت źإ كóĩĐ ĹĘ ïĺõĺ źو ،אوةíùĤا ĹĘ زدت :אلĜ ßĻè ģĻĥíĥĤ ولŶאĘ ،ÙĩÜאíĤا فijìو ÙĨïíĤا ïıäو ُ ÙĭĩĤا Ùĺرؤ Ĺİ :ģĻĜو ÛĨرijÜ ĵÝè» אمĜ ßĻè ÕĻ×éĥĤ ĹĬאáĤوا ،]٧٨/٢٦ ،اءóđýĤا﴾ [ۙīĺ ِ ï۪ ْ ı َ ĺ َ ijُ ıَ Ę Ĺ۪ ĭَ ĝĥَìَ يñ۪ Ĥƪَ ﴿ا ﴾ َ īĻé۪ ِ Ĥא ƪ āĤאِÖ Ĺ۪ ĭ ْ ĝéِ Ĥَْ ا َ ً و ِĩא ĥ ْ ùُ Ĩ Ĺ۪ ĭƪ Ę َ ijَ Ü﴿ :אلĜ ßĻè ěĺïāĤا ėøijĻĤ ßĤאáĤوا ٢ ĨïĜאه»، .[١٠١/١٢ ،ėøijĺ] ëĺאýĩĤا óĻİאýĨ īĨ ،ĹĘijĀ ïİزا) م ٨١٠ /ـİ ١٩٤ .ت (ّ Ĺíĥ×Ĥا ّ زديŶا ĹĥĐ īÖ ħĻİاóÖإ īÖ ěĻĝü ĹĥĐ ijÖأ ijİ ١ įĭĐ ثïèو ħİأد īÖ ħĻİاóÖإ ÕéĀ ،אنøاóì رijכÖ (ÙĻĘijāĤا (الijèŶا مijĥĐ ĹĘ ħĥכÜ īĨ أول įĥđĤو אنøاóì ĹĘ ijÖوأ Ĺíĥ×Ĥا ħĀŶا انijĭĐ īÖ ħÜאè įĭĐ وروى ÙęĻĭè ĹÖوأ óĻáכ īÖ אد×Đو ĹĥÖŶا ųا ï×Đ īÖ óĻáכ ħüאİ ĹÖأ īĐو ،óאכùĐ īÖź ěýĨد ëĺאرÜ :óčĬا .)óıĭĤا وراء אĩÖ) نźijכ وةõĔ ĹĘ ïıýÝøا ،ونóìوآ Ĺíĥ×Ĥا وóĩĐ īÖ ïĩéĨ ïĻđø ١٣١/٢٣؛ وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٤٠٥/٢؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، /١٦ ١٠١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٧١/٣ .١٧ ģĻĤا אمĻĜ ،ĹÐאùĭĤا īĭø ؛١ رةijø óĻùęÜ ،אريí×Ĥا çĻéĀ ٢ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 222 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İbadet, Allah Teâlâ’nın insanlar ve cinleri kendisi için yarattığı şeydir. Bu hususta Hak Teâlâ “Ben insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.” [ ez-Zâriyât 51/56] buyurmuştur. İbadeti umumi olarak insanlara emredip “Ey İnsanlar! Rabbinize ibadet edin.” [ el-Bakara 2/21] buyurmuştur. Nebîlere tahsis edip “Biz senden önce hiçbir resul göndermedik ki kendisine Allah’tan başka ilâh yoktur, bana ibadet edin diye vahyetmiş olmayalım.” [ el-Enbiyâ 21/25] buyurmuştur. Aralarından Hz. Mûsâ’ya tahsis edip “Ben, elbette Ben Allah’ım. Benden başka ilâh yoktur, o hâlde Bana ibadet et.” [ Tâhâ 20/14] buyurmuştur. Ümmetler hakkında “Biz her bir ümmete, Allah’a ibadet edin diye elçi gönderdik.” [ en-Nahl 16/36] buyurmuş, her bir nebînin kıssasında “Ey Kavmim! Allah’a ibadet edin. Sizin O’ndan başka ilâhınız yoktur.” [ el-A‘râf 7/65] buyurmuş, İsrâiloğulları hakkında “Hani biz İsrâiloğulları’ndan Allah’tan başkasına ibadet etmeyeceksiniz diye söz almıştık.” [ el-Bakara 2/83] buyurmuş, Hz. Îsâ’nın kavmi hakkında “Ve Allah elbette benim de sizin de Rabbinizdir, o hâlde O’na ibadet edin.” [ Meryem 19/36] buyurmuş, ümmet-i Muhammed hakkında “İş bu ümmet sizin bir tek ümmetinizdir, Ben de Rabbinizim, o hâlde Bana ibadet edin.” [ el-Enbiyâ 21/92], “Allah’a ibadet edin, O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın.” [ en-Nisâ 4/36], “O’na ibadet edin ve O’na şükredin.” [ el-Ankebût 29/17], “Sadece bana ibadet edin.” [ el-Ankebût 29/56] buyurmuş, sonra bunu Hz. Muhammed aleyhisselâma tahsis edip “O’na ibadet et ve O’na tevekkül et.” [ Hûd 11/123], “Sana ölüm gelinceye kadar Rabbine ibadet et.” [ el-Hicr 15/99], “O’na ibadet et ve ibadetinde sabırlı ol.” [ Meryem 19/65], “Aksine sadece Allah’a ibadet et ve şükredenlerden ol.” [ ez-Zümer 39/66] buyurmuş, ona bunu dili ile de söylemesini emrederek “De ki: Ben Allah’a ibadet ederim, dinimi sadece O’na halis kılarak.” [ ez-Zümer 39/14] buyurmuş, bize de aynı şeyi emredip “Yalnız Sana kulluk ederiz.” [ el-Fâtiha 1/4] buyurmuştur. “Yalnız Senden yardım dileriz.” yani yardımı sadece senden talep ederiz. Çünkü istif‘âl veznindeki sîn harfi talep ve isteme anlamı katar. Mârifet ehlinden bir zât şöyle demiştir: Bu, muayene (ayan beyân görme) talebidir, yani “Senden, sanki Seni görüyormuşçasına ibadet etmemizi nasip etmeni istiyoruz.” anlamındadır. Nitekim Hz. Peygamber aleyhisselâmın, “İhsan, sanki Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir, çünkü sen O’nu görmesen de O seni görüyor.”1 buyurduğu sabittir. 1 Buhârî, “Tefsîru Sûreti Lukmân”, 2; Müslim, “Îmân”, 1. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 223 }َ ²ْ ِ َ َو ْاÊ ±ّ kِ ْ ªا aُ ْ £َ «rَ Y®َوَ ﴿:אلĝĘ ١ אıĤ ÷ĬŸوا īåĤا ĵĤאđÜ ųا Ʃ ěĥì ٌ ħà اđĤ×אدة أóĨ َ ُ Yس ْا ُ[ ُuوا ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :אلĝĘ مijĩđĤا ĵĥĐ אسĭĤا įÖ óĨوأ] ٥٦/٥١ ،אتĺارñĤا﴾ [ونِ uُ ]ُ ْÁَِ ª َ Êِّ ا ¿n¹ ۪ٓ ُ ² َ Êِّ َ ْ[ِ» ¥َ ِR ±ْ َر ُ~ ¹ٍل ا ¢ ±ْ ®ِ Y³َ ْ َْرَ~» َ ُ§ ­ُ﴾ [اĤ×óĝة، ٢١/٢] وÿì ıÖא اĬŶ×Ļאء ĝĘאل: ﴿َوَRٓY ا َرّ\ َ ۪ـٓ³¿ ²ِّ ا ﴿:אلĝĘ ĵøijĨ ħıĭĻÖ īĨ ÿì [٢٥/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ونِ uُ ]ُ Yْ žَ ۬Yَ ²َ َٓ ا Êِّ ٰ َµ ا ªِ Ê ا َٓ µُ َ ²َّ ا µِÁَْ ªِ ا ِ ©ّ¦ُ ¿ž۪ Y³َgْ َ َ \ uْ£ََ ªوَ ﴿:ħĨŶا ěè ĹĘ אلĜو] ١٤/٢٠ ،įĈ] ﴾¿ۙ²۪uْ ]ُ Yْ žَ ۬Yَ ²َ َٓ ا Êِّ ٰ َµ ا ªِ Ê ا َٓ ُ ٰ Ãا ّ Yَ ²َ ا ِ ْا ُ[ ُuوا ّ اà َٰ ¹َْم ¢ Yَ À﴿ :Ĺ×Ĭ ģכ ÙāĜ ĹĘ אلĜو] ٣٦/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [َٰ Ãا ّ واuُ ]ُ اْ نَِ َ ٍ_ َر ُ~ ¹ًÊ ا ®ّ ُ ا ¿ٓ³۪ َ \ قY َ gÁَ ®۪ Yَ ²wْ rَ َ ِ ْذ ا ۜ﴾ [اóĐŶاف، ٦٥/٧] وĜאل ĹĘ ĹĭÖ إóøاģĻÐ:﴿ َوا هُyُÁْ šَ µٍ ٰ ªِ َ ُ§ ­ْ ِR ±ْ ا ª Y®َ ­ْ §ُ ُ َ ّ اà َٰ َرّ۪\¿ َوَرّ\ ِ ّن واَ ﴿:ĵùĻĐ مijĜ ěè ĹĘ אلĜو] ٨٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [َٰ Ãا ّ َ Êِّ َ ْ ُ[ ُu َون ا b Êَ ©َ Àأ۪ ٓyَ~ْ ِ ا ۬Yَ ²َ ۘ َوا َ ً_ َو ِ اn َuًة ®ّ ُ َ ُc ُ §­ْ ا ®ّ ُ َ ٰ¶ ِw۪هٓ ا ِ ّن ا ﴿:ÙĨŶا هñİ ěè ĹĘ אلĜو] ٣٦/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۜ وهُ uُ ]ُ Yْ žَ [٣٦/٤ ،אءùĭĤا﴾ [Yـًٔ Áْ‚َ µ۪ ِ ِ ُ¦¹ا \ ُ ُ§ ­ْ žَ ْY ُ ]ُu ِون﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٩٢/٢١] وĜאل: ﴿َو ْا ُ[ ُuوا ّ اà َٰ َوَÊ ُb ƒْy َرّ\ َ َYي žَ ْY ُ ]ُu ِون﴾ [اĭđĤכ×ijت، ۜ﴾ [اĭđĤכ×ijت، ١٧/٢٩] وĜאل: ﴿ِžَYّÀ µُ َ وĜאل: ﴿َو ْا ُ[ ُu ُوه َو ْ ا‚ ُ§ُyوا ª ۜ﴾ [ijİد، ١٢٣/١١] وĜאل: µِÁَْ «َ ©ْ َ ¦ّ ¹ََ bوَ هُuْ ]ُ Yْ žَ﴿ :אلĝĘ Ṡ ĵęĉāĩĤا įÖ ÿìو] ٥٦/٢٩ ﴾ۜ µ۪ ِ bدYَ ]َِِ ª yْ]ِَ †ا ْ وَ هُuْ ]ُ Yْ žَ﴿ :אلĜو] ٩٩/١٥ ،óåéĤا﴾ [±Áُ £۪Áَْ ªا ¥َ Áَِ b ْ Oَ À »ٰ cّnَ ¥َ َ ﴿َو ْا ُ[ ْu َرّ\ ۪ َ À±] ﴾اóĨõĤ، ٦٦/٣٩ [وأóĨه أن ijĝĺل y¦Yِ َ ƒªا ّ ±َR ِ ±ْ¦ ُ وَ uْ ]ُ Yْ žَ َٰ Ãا ّ© ِ َ [ħĺóĨ، ٦٥/١٩ [وĜאل: ﴿\ َ ُµ ۪د ۪Àۙ³] ﴾¿اóĨõĤ، ١٤/٣٩ [وأĬóĨא įÖ أąĺא ª Y‡ً «ِsْ ®ُ uُ ]ُ ْ َ ذĤכ ÖאùĥĤאن أąĺא ĝĘאل: ﴿ِ¢ُ© ّ اà َٰ ا .[٤/١ ،ÙéÜאęĤا﴾ [uُ ]ُ ْ َ َ َ Yك ² Àِّ أن ijĝĬل: ﴿ا ] ÍĘن īĻø اđęÝøźאل أ ۜ﴾ أي ÕĥĉĬ اijđĤن وįĤÉùĬ؛ [٢٨ ±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوا ÕĥĉĥĤ واËùĤال. ٢ وĜאل ăđÖ أģİ اÙĘóđĩĤ: Ĺİ ÕĥĈ اīĻđĤ أي ĤÉùĬכ أن ĭĥđåÜא đĬ×ïك כĭĬÉא اهóÜ īכÜ ħĤ نÍĘ اه؛óÜ כĬכא ųا Ʃ ï×đÜ أن אنùèŸا «أن ßĺïéĤا ĹĘ Û×à ïĝĘ ،כĭĺאđĬ ٣ .«اكóĺ įĬÍĘ ١ ح: ħİóĨÉĻĤ ıÖא. ٢ ح: כĬÉא. .١ אنĩĺŸا ،ħĥùĨ çĻéĀ ؛٢ אنĩĝĤ رةijø óĻùęÜ ،אريí×Ĥا çĻéĀ ٣ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 224 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Âyetin mânası, “Sana kulluk konusunda yalnız Senden yardım isteriz.” şeklindedir. Süddî şöyle demiştir: Gücümüzün yetmeyeceği şeyler konusundan yalnız Senden yardım dileriz. Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: Bizi yaratış amacı olan ibadet konusunda yalnız Senden yardım isteriz. İbn Uyeyne şöyle demiştir: Bizi Sana ibadetten alıkoyan şeytan ile muharebe konusunda yalnız Senden yardım isteriz. Mukātil şöyle demiştir: Dinimizi ve dünyamızı ıslah edecek yardımı her işimizde Senden dileriz. Bütün bu görüşleri birleştiren ifade şudur: Bize hakların edası, farzların yerine getirilmesi, kötülüklere tahammül ve maslahatları talep konusunda yardım etmeni Senden niyaz ederiz. Eğer, “Yardımı ancak amelden önce isteriz, dolayısıyla burada önce ‘Yalnız Sana kulluk ederiz.’ denmeden önce ‘Yalnız Senden yardım dileriz.’ denilmesi gerekmez miydi?” diye sorarlarsa buna verilecek cevap birkaç türlüdür. Birincisi: Vâv harfi iki şeyin bir aradalığını ifade eder, tertip ifade etmez. Bu yüzden burada anlam her ikisinin de istenmesi, ikisinden herhangi birinin terk edilmemesidir. Bir diğer cevap: Bu ibarenin mânası, “Yalnız Seni birleriz ve tevhidde sebat konusunda yalnız Senden yardım dileriz.” şeklindedir. Bir diğer cevap: Bu ibarenin mânası, “Tevhidin ardından itaatleri/ibadetleri eda konusunda yardım isteriz.” şeklindedir. Bir diğer cevap: Bu ibarenin mânası, “Hâlihazırda yalnız Sana kulluk eder, bunu gelecekte de devam ettirmek için Senden yardım isteriz.” şeklindedir. Bir diğer cevap: Bu ibarenin mânası, “Zâhirlerimizle yalnız Sana kulluk ederiz ki elimizden gelen budur. Bâtınlarımızı muhafaza etmen için ise Senden yardım dileriz, çünkü bâtınları dilediği gibi çekip çeviren Sensin.” şeklindedir. Bir diğer cevap: Bu ibarenin mânası, “Recâ hâliyle yalnız Sana kulluk ederiz, korku hâliyle yalnız Senden yardım dileriz.” şeklindedir. Bir diğer cevap: Bu ibarenin mânası, “Şükür olarak yalnız Sana kulluk eder, sabır konusunda yalnız Senden yardım dileriz.” şeklindedir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 225 .כÜאد×Đ ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ :אهĭđĨ :אĩıĭĐ ųا Ʃ ١ اīÖ Đ×אس رĵĄ وĜאل .įÖ אĭĤ ÙĜאĈ ź אĨ ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ّ : وإĺ وĜאل اïùĤي .כÜאد×Đ īĨ įĤ אĭÝĝĥì אĨ ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ وĜאل اīùéĤ: وإĺ .כÜאد×Đ īĐ אĭđĭĩĺ يñĤا אنĉĻýĤا ÙÖאرéĨ ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ وĜאل اīÖ ÙĭĻĻĐ: وإĺ وĜאل ĝĨאģÜ īÖ ĩĻĥøאن: أي Öכ ßĻĕÝùĬ ĹĘ أijĨرĬא ĩÖא ĭéĥāĺא ĹĘ دĭĭĺא ودĻĬאĬא. ģƫ واåĤאďĨ ĜŷĤאوģĺ: ĤÉùĬכ أن ĭĭĻđÜא ĵĥĐ أداء اijĝéĤق وإĜאÙĨ اóęĤوض وĩéÜ اĩĤכאره وÕĥĈ اāĩĤאçĤ. ّאك ĺإ įĤijĜ ģ×Ĝ īĻđÝùĬ אكّ ĺإ :אلĜ ŻıĘ ؛ģĩđĤا ģ×Ĝ ÕĥĉÜ אĩĬإ ÙĬijđĩĤا «:اijĤאĜ نÍĘ ،هijäو īĨ įÖاijåĘ «؟ï×đĬ .אĩıכóÝĺ źو אĩıÖ ĵÜÉĺ įĬأ :אهĭđĩĘ ،Õ×ÜóÝĥĤ ź ďĩåĤا ěĥĉĩĤ اوijĤا أن :אİïèأ ٢ ّאك īĻđÝùĬ ĵĥĐ اáĤ×אت واïĻèijÝĤ. ĺوإ ï ِ ّ èijُ ّאك Ĭ وآóì: أن ĭđĨאه إĺ وآóì: أن ĭđĨאه īĻđÝùĬ ĵĥĐ أداء اĉĤאĐאت ïđÖ اïĻèijÝĤ. ّאك īĻđÝùĬ ĵĥĐ ذĤכ ĹĘ اĝÝøź×אل. ĺوإ אلéĤا ĹĘ ï×đĬ אكّ وآóì: أن ĭđĨאه إĺ ċęè ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ אĭđøو ĹĘ ĹÝĤا ĹıĘ אĬóİاijčÖ ï×đĬ אكّ وآóì: أن ĭđĨאه إĺ .אءýÜ ėĻכ אı×ĥĝÜ يñĤا ÛĬÉĘ אĭĭĈاijÖ ّאك īĻđÝùĬ ĵĥĐ اijíĤف. ĺوإ אءäóĤا ĵĥĐ ï×đĬ אكّ وآóì: أن ĭđĨאه إĺ .ó×āĤا ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ óכýĤا ĵĥĐ ï×đĬ אكّ وآóì: أن ĭđĨאه إĺ ١ ر: ĝĘאل. ٢ ح: ĵĥĐ اïĻèijÝĤ. ٥ ١٠ ١٥ 226 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ebû Bekir Verrâk şöyle demiştir: Bu ibarenin mânası: “Bizi yarattığın için yalnız Sana kulluk ederiz, bize hidâyet ettiğin için de yalnız Senden yardım dileriz.” şeklindedir. Muhammed b. Alî et-Tirmizî şöyle demiştir: Yalnız Sana kulluk ederiz, ibadetimiz saf olmasa da Sen kabul buyur. Yalnız Senden yardım dileriz, yardıma lâyık olmasak da Sen bize yardım lutfet. Ebü’l-Hasan el-Kannâd şöyle demiştir: Yalnız Sana kulluk ederiz, çünkü yaratıcı Sensin. Yalnız Senden yardım dileriz, çünkü yaratılanın yaratandan müstağni olması mümkün değildir. Şöyle denilmiştir: Yalnız Sana kulluk ederiz, çünkü biz kullarız. Yalnız Senden yardım dileriz, çünkü Sen kerem sahibi ve cömertsin. Şöyle denilmiştir: Yalnız Sana kulluk ederiz, çünkü Sen gerçek mâbutsun. Bu yola bağlı kalmak için de yalnız Senden yardım dileriz. Şöyle denilmiştir: Yalnız Sana kulluk ederiz, bu zâhirde zillettir. Hakikatte bâtında bunun izzet olduğunu kalplerimize öğretmen için yalnız Senden yardım dileriz. Şair şöyle demiştir: Boyunlar yakınlaşmak üzere eğildiğinde Bizden sana, onların izzeti zilletindedir Şöyle denilmiştir: Dünyevi alakaları ve yüz çevirmeyi bırakmak için yalnız Sana kulluk ederiz, bu hâl üzere sabit kalmak için yalnız Senden yardım dileriz. Çünkü bu bizim değil, Senin sayendedir. Şöyle denilmiştir: İhlâs ile yalnız Sana kulluk ederiz, sırlarımızın mükâşefesi için yalnız Senden yardım dileriz. Şöyle denilmiştir: Senin emrin ile yalnız Sana kulluk ederiz, ihsanın ile bu konuda yalnız Senin yardımını isteriz. Şöyle denilmiştir: Dua ile yalnız Sana kulluk ederiz, iddiaları bizden uzaklaştırman ve bizi hakikat bahçelerine döndürmen için yalnız Senden yardım dileriz. Şöyle denilmiştir: Muvaffakiyet ile yalnız Sana kulluk ederiz. Bizi muvaffak kıldığın bu kulluğun şükrünü eda edebilmek için yalnız Senden yardım isteriz. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 227 ّאك īĻđÝùĬ ĬŶכ ĭÝĺïİא. ĺوإ אĭÝĝĥì כĬŶ ï×đĬ אكّ وĜאل أijÖ Öכó اijĤراق: إĺ ّאك ĺوإ ،ÙĻĘאĀ óĻĔ ÛĬכא وإن אĭÜאد×Đ ģ×ĜאĘ ْ ï×đĬ אكّ ĺإ :يñĨóÝĤا ĹĥĐ īÖ ïĩéĨ אلĜو א وإن כĭא óĻĔ īĻĝéÝùĨ ĐŹĤאÙĬ. ƪ ĭĐِ َ Éَ Ę īĻđÝùĬ ّאك īĻđÝùĬ؛ Ŷن اijĭāĩĤع ّאك đĬ×ï؛ ĬŶכ اāĤאďĬ، وإĺ ١ إĺ وĜאل أijÖ اīùéĤ اĭĝĤאد: .ďĬאāĤا īĐ įĤ ĵĭĔ ź ّאك īĻđÝùĬ؛ ĬŶכ כħĺó ïĻåĨ. ĺوإ ،ïĻ×Đ אĬŶ ؛ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ [ ّאك īĻđÝùĬ ĵĥĐ õĤوم ñİه [٢٨ب ĺوإ ،ÙĝĻĝéĤאÖ دij×đĩĤا כĬŶ ؛ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ اÙĝĺóĉĤ. ّز õđÜ įĬأ אĭÖijĥĜ َ ħِ ĥّ َ đُ Ü أن ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ ،óİאčĤا ĹĘ ģĤñÜ اñİو ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ ٣ :ħıĥÐאĜ ٢ אلĜ ïĜو .īĈא×Ĥوا ÙĝĻĝéĤا ĹĘ א ĭĨא إĻĤכ ِİõƫđĘא ĹĘ ذıĤא ً Ö ƫ وإذا ÛĥĤñÜ اĜóĤאب óĝÜ اñİ ĵĥĐ אت×áĤا ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ ،اضóĐŸوا ěÐŻđĤا ďĉĝĤ ï×đĬ אكّ *وģĻĜ: إĺ .אĭÖ ź כÖ įĬÍĘ אل؛éĤا .אĬارóøŶ ÙęüכאĩĤا ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ صŻìŸאÖ ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ ّאك īĻđÝùĬ ıĻĥĐא ĥąęÖכ. ĺوإ كóĨÉÖ ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ ّאك īĻđÝùĬ أن ćĝùÜ ĭĐא اĐïĤאوى وóĬد إĵĤ رĺאض ĺوإ אءĐïĤאÖ ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ اĝéĤאěÐ. ٤ *.אدك×Đ īĨ אĭÝĝĘو אĨ óכü ĵĥĐ īĻđÝùĬ אكّ ĺوإ ěĻĘijÝĤאÖ ï×đĬ אكّ وģĻĜ: إĺ ّאد (ت. ٢١٢İـ٨٢٧/م) أįĥĀ īĨ أĀ×ıאن، روى īĐ أĹÖ ÙęĻĭè وروى ّ اĭĝĤ ĹĘijכĤا אبİijĤا ï×Đ īÖ ïĩéĨ ĵĻéĺ ijÖأ ijİ ١ ėüכאĤا ؛٤١٧/١ ،ĹĬאı×ĀŶا ëĻýĤا ĹÖŶ אنı×ĀÉÖ īĻàïéĩĤا אتĝ×Ĉ :óčĬا .ÙäאĨ īÖوا ّ ّ واùĭĤאĹÐ įĭĐ اñĨóÝĤي .٥٥ /٤ ،يïęāĥĤ אتĻĘijĤאÖ ĹĘاijĤا ؛١٩٧ /٢ ،Ĺ×İñĥĤ ٢ ح: وĜאل. ّ Öא ... ıĭĨא óĝÜ אبĜّ óĤا Ûĥّ ٣ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: اģéÝĭĩĤ đáĥĤאĤ×Ĺ، ص ٣٥؛ اñÝĤכóة īÖź ïĩèون، .١٨٧/٤ وĩıĻĘא ورد: وإذا ĤñÜ ّıא. Ĥذ ĹĘ אİ ّ إĻĤכ õđĘ .óìŶا ëùĭĤا īĨ אİאĭĩĩÜÉĘ ،ح م īĨ ćĜאø īĻÝĩåĭĤا īĻÖ אĨ ٤ ٥ ١٠ ١٥ 228 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu iki ifadenin birlikte kullanılması iftihâr (övünme) ve iftikār (muhtaçlık) ifade etmek içindir. Çünkü “İbadet ederiz.” ifadesi kişinin Allah’ın kulu olması, O’na ibadet etmesi ile iftihardır, “Yardım isteriz.” ifadesi ise O’nun yardımına, muvaffak kılmasına ve korumasına olan ihtiyaçtır. Bu durumda âyet âdeta şöyle demiş olur: Naz etmeyi bir yana bırak çünkü sen Benim kulumsun. Yardım isteğini ortaya koy çünkü Benim yardımım olmasa hiçbir şey değilsin. Şöyle demişlerdir: Bu iki ifade kullara ellerinden gelen gayreti göstermelerini öğretmek, ilâhî lutuf ve cömertliği nasıl isteyeceklerini telkin etmek için (birlikte kullanılmıştır). Kulun bu iki ifadeyi birlikte kullanmayı tahkik etmesi, yani diliyle söylediğini gerçekleştirmesi ise, bir kez sadece Allah’a kulluk edip O’ndan yardım dileyeceğini söyledikten sonra artık asla başkasına kulluk etmemesi ve başkasından yardım istememesidir. Anlatıldığına göre bir gün Süfyân es-Sevrî bir topluluğa akşam namazı kıldırır. Namaz esnasında “Yalnız Sana kulluk eder, yalnız Senden yardım dileriz.” âyetini okuduğu zaman düşüp bayılır. Ayılınca kendisine bunun sebebi sorulur, o da şöyle der: “Korktum ki bana ‘O zaman niye doktorların ve sultanların kapısına gidiyorsun?’ denilecek.” Sonra bu iki ifadenin toplamından Ehl-i sünnet ve’l-cemâat mezhebinin görüşünün teyidi çıkar ki bu da hem kulun fiilinin hem Allah’ın muvaffak kılmasının kabulüdür. Burada Cebriyye ve Mu‘tezile mezheplerine reddiye vardır. Cebriyye kulun fiilini reddeder, oysa “Yalnız Sana kulluk ederiz.” ifadesi onlara bu konuda reddiyedir. Mu‘tezile ise Rablerinin muvaffakiyetini kabul etmez, oysa “Yalnız Senden yardım dileriz.” âyeti onların görüşüne reddiyedir. Ehl-i sünnet ve’l-cemâat ise “Kul fiil sahibidir, fiilini seçer. Allah da bu fiili yaratır ve irade eder.” der. Âyet işte bu görüşün bütününe delâlet eder. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: “Yalnız Sana kulluk ederiz” ifadesinin başında gizli bir emir, yani “Bunu söyle!” ibaresi vardır. Sonra burada söylenecek şeyde herhangi bir istisna kaydı koymamış, aksine mutlak olarak bunu söylemesi emredilmiştir. Dolayısıyla tevhidde hiçbir şeyin istisna edilmemesi gerekir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 229 įĤ اï×Đ įĬijכÖ אرíÝĘا» ï×đĬ» :įĤijĝĘ ،אرĝÝĘźوا אرíÝĘŻĤ īĻÝĩĥכĤا īĻÖ ďĩåĤا ħà įĬÉכ ،įÝĩāĐو įĝĻĘijÜ ĵĤإ אجĻÝèوا įÝĬijđĨ ĵĤإ אرĝÝĘا» īĻđÝùĬ» :įĤijĜو ،įĤ ١ وĐאïÖا .ĵÑĬ őűİ óÖ īĨ ÛĬijđĨ ِ ĵÖ įכ آر ودóĘ óø و ارõÖ و ĵĭĨ ۀïĭÖ įכ آر óÖ óø و אزĭÖ :لijĝĺ وĜאijĤا: ĩİא ħĻĥđÝĤ ñÖل اijıåĤد وīĻĝĥÜ Ëøال اĉđĤאء واijåĤد. ħà ěĻĝéÜ īĺñİ įĬأ įùęĬ īĨ اñİ óıČأ אĨ ïđÖ ųا Ʃ óĻĔ لÉùĺ źو ųا Ʃ óĻĔ مïíĺ ź أن ï×đĤا īĨ īĻčęĥĤا ّאه īĻđÝùĺ. ĺوإ ï×đĺ אهّ إĺ ّ ĨijĜא ĹĘ ŻĀة اóĕĩĤب ĩĥĘא Ĝאل: Ʃ اų أįĬ أم ٢ رįĩè ّ ُ כĹ īĐ Ļęøאن اijáĤري è ïĜو أن Ûęì :אلĝĘ כĤذ ĹĘ įĤ ģĻĜ אقĘأ אĩĥĘ ،įĻĥĐ א ّ ĻýĕĨ ّ óì ﴾ۜ ±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ َ ْ ُ[ ُu َوا َ َ Yك ² Àِّ ﴿ا َ ÕİñÜ إĵĤ أijÖاب اĈŶ×אء واīĻĈŻùĤ. ħِ ĥَ Ę :ĹĤ אلĝĺ īĨ ģđęĤا אت×àإ ijİو ÙĐאĩåĤوا ÙĭùĤا ÕİñĨ ěĻĝéÜ īĻÝĩĥכĤا عijĩåĨ ĹĘ ħà īĨ ģđęĤا نijَ ęُ ْ ĭ َ ĺ ٤ Ùĺó×åĤوا ،ÙĤõÝđĩĤوا ٣ Ùĺó×åĤا ĵĥĐ رد įĻĘو ،ųا Ʃ īĨ ěĻĘijÝĤوا ï×đĤا :įĤijĜو ħıÖر īĨ ěĻĘijÝĤا ونóĺ ź ÙĤõÝđĩĤوا ،ħıĻĥĐ כĤذ دóĺ ﴾uُ ]ُ ْ َ َ َYك ² Àِّ اđĤ×ï وįĤijĜ:﴿ ا ģđęĤا ï×đĤا īĨ» :نijĤijĝĺ ÙĐאĩåĤوا ÙĭùĤا ģİوأ ،ħıĻĥĐ כĤذ دóĺ ﴾ۜ ±Áُ ۪ cَْ َ َ َYك ² Àِّ ﴿َوا Ʃ اų ěĥì ذĤכ اģđęĤ وÙÑĻýĨ ذĤכ اģđęĤ «واÙĺŴ ïÜل ĵĥĐ ذĤכ כįĥ. واĻÝìאراģđęĤ وīĨ :įĻĥĐ ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رÙĩè įĤ ģđåĺ ħĤ ħà «اñİ ģĜ» أيóĨŶאراĩĄإ ĵĥĐ ijİ ﴾uُ ]ُ ْ َ َ َYك ² Àِّ įĤijĜ:﴿ ا ïĻèijÝĤا ĹĘ ĵĭáÝùĺ ź أن ÕåĻĘ įÖ لijĝĤا įĨõĤأ ģÖ įÖ لijĝĤا ĹĘ ĹĭáÝùĺ أن ١ ر: ĐאïÖا. ÉýĬو ïĤو ،īĺïĤا مijĥĐ ĹĘ įĬאĨز ģİأ ïĻø כאن) م ٧٧٨/ـİ ١٦١.ت (ريijáĤا وقóùĨ īÖ ïĻđø īÖ אنĻęø ųا ï×Đ ijÖأ ijİ ٢ ÙĭĺïĩĤوا ÙכĨ īכùĘ ـİ ١٤٤ Ùĭø ÙĘijכĤا īĨ جóìو ĵÖÉĘ ،ħכéĤا Ĺĥĺ أن ĵĥĐ Ĺøא×đĤا رijāĭĩĤا وراوده ،ÙĘijכĤا ĹĘ אĩİŻכ óĻĕāĤا ďĨאåĤوا óĻ×כĤا ďĨאåĤا :įęĻĬאāÜ īĨ .אĻęíÝùĨ אıĻĘ אتĩĘ ةóā×Ĥا ĵĤإ ģĝÝĬوا ارىijÝĘ ،يïıĩĤا į×ĥĈ ħà ĹĘ اßĺïéĤ، وכÝאب ĹĘ اóęĤاăÐ. اóčĬ: وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، /٢ ٣٨٦؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٧٤/١٥؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٠٤/٣ ٣ ح: اåĤ×Ùĺó. .Ùĺó×åĤאĘ :ح ٤ ٥ ١٠ ١٥ 230 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu konuda bir istisnada bulunan [inşâallah vb. bir kayıt koyan] kimse bunu bir şüphe ile yapmış olur, oysa Allah Teâlâ “Gerçek müminler Allah’a ve resulüne iman edip sonra şüphe etmeyenlerdir.” [ el-Hucurât 49/15] buyurmuştur. Hz. Peygamber aleyhisselâm da, “Amellerin en faziletlisi şüphe içermeyen imandır.”1 buyurmuştur.2 “Yalnız Senden yardım isteriz” âyetinde Mu‘tezile’nin görüşünün iptali söz konusudur, çünkü onların görüşüne göre yardım dilemek söz konusu olmaz. Zira bu yardım, insanın mükellef kılındığı şey hususunda olacaktır. Oysa bu şey [onlara göre] zaten kula verilmiştir. Nitekim onlara göre kulun mükellef olduğu şeyleri yapması için gerekli olan hususlardan herhangi biri verilmemiş [Allah katında kalmış] ise o zaman onun mükellef olması câiz olmaz. Bu durumda zaten verilmiş olanı istemek, verileni gizlemek demektir ki bu da nankörlüktür. Sanki bu durumda âyet kula Allah’ın nimetini gizlemesini, nankörlük etmesini ve inat olsun diye O’ndan bunu yine istemesini emretmiş olmaktadır ki Allah hakkında böyle bir düşünce küfürdür. Sonra kulun istediği şey ya Allah katında vardır ve tamamını vermemiştir ya da O’nun katında yoktur ki bu durumda da onu istemek Allah ile alay etmektir, çünkü bir başkasından onda bulunmadığını bildiği bir şeyi isteyen kimse onunla alay etmiştir. Yine istenen şeyi Allah’ın ya vermeme ve bununla beraber kulu onunla mükellef tutma hakkı vardır ki bu durumda onların “Allah katında kulun din konusunda salâhına yarayacak bir şey olup da onu vermemesi hâlinde mükellefi yet câiz değildir.” şeklindeki görüşleri geçersiz olur ya da Allah’ın bu istenilen şeyi vermeme yetkisi yoktur. Bu durumda sanki [bu âyeti okumuş olan] kul, “Allah’ım, haksızlık etme.” demiş olmaktadır. Allah hakkındaki ilmi (düşüncesi) böyle olan kimsenin öncelikle (doğru düzgün) Müslüman olması icap eder.3 Eğer “Yalnız Sana kulluk eder, yalnız Senden yardım dileriz.” âyeti hakkında, “Burada gizli bir ‘deyiniz’” kelimesi takdir edilirse ki bu, sûrenin başında da takdir edilmişti, bu durumda sözün başı gāib sîgası formunda, burası ise muhataba hitap formunda olacaktır, aynı durum “Bize hidâyet et.” âyeti için de söz konusudur, o hâlde bu iki ifade (sîga farklılığı) nasıl birlikte kullanılmıştır?” diye sorulacak olursa bunun cevabı şudur: Bu kullanım Arap dilinde yaygındır ve Kur’ân’da da mevcuttur. 1 Nesâî, “Îmân”, 1. 2 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 18. 3 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 20. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 231 Y¯َ َ ²ِّ ا ﴿:لijĝĺ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ ĹĭáÝùĺ כü īđĘ įĻĘ ĵĭáÝøا īĨ وأن ّ َ ُY\¹ا﴾ [اóåéĤات، ١٥/٤٩] وĜאل اĭĤ×Ĺ byَْ À ­ْ َ ª َ ­ّ fُ µ۪ ِ ِ ّÃY ِٰ َوَر ُ~¹ª ٰ َR¹³ُا \ ا ±À َ w۪ َّ ْ ُْ̄Qِ®³ُ ¹َن اª اª ١ .«įĻĘ כü ź אنĩĺإ אلĩĐŶا ģąĘأ «: Ṡ ÙĬאđÝøźا نŶ ؛ÙĤõÝđĩĤا لijĜ אلĉÖإ įĻĘ ﴾±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ Ĝאل: وįĤijĜ:﴿ َوا ٢ وïĜ įÖ ėĥכ אĨ أداء ĵĥĐ ÙĬijđĩĤا כĥÜ نŶ ؛ħıĤijĜ ĵĥĐ çāÜ ź ٤ ïĜو אęĥכĨ نijכĺ أن زijåĺ ź ħıĤijĜ [ أ ٣ ُ اđĤ×ï ذĤכ إذ ĵĥĐ] ٢٩ َ ĹĉĐُ أ Ʃ اų، وÕĥĈ Ĩא أĹĉĐ ُ כĩÝאن ïĭĐ ٥ įÖ ėĥכ אĨ أداء įÖ אĩĨ ءĹü ĹĝÖ اÙĻĉđĤ وijİ כóęان، óāĻĘ כÉن Ʃ اų أóĨ أن ĺכóę įĩđĬ وĺכıĩÝא وĥĉĺ×ıא Õĥĉĺ אĨ ųا Ʃ ïĭĐ نijכĺ أن īĨ ijĥíĺ ź ħà .óęכ ųאÖ Ʃ įĥáĨ ƫ īČو ،אÝĭđÜ įĭĨ ÕĥĈ īَ Ĩ إذ įÖ اءاõıÝøا į×ĥĈ نijכĻĘ هïĭĐ ÷ĻĤ ْ ٦ أو ħĥĘ ćđĺ اĩÝĤאم ًإذا أن אĨأ Õĥĉĺ يñĤا نŶو ،įÖ אزئİ ijıĘ هïĭĐ ÷ĻĤ įĬأ ħĥđĺ אĨ óìآ َ ĵĤإ ėĥכĺ أن زijåĺ ź įĬإ :ħıĤijĜ ģĉ×ĻĘ ėĻĥכÝĤا ďĨ įĻĉđĺ ź أن ųِ نijכĺ įĬÉכĘ ،Ĺĉđĺ ź أن įĤ ÷ĻĤ أو ،ĵĉđĺ ŻĘ īĺïĤا ĹĘ حŻāĤا įÖ אĨ هïĭĐو ٧ .įÖ ĵĤأو مŻøŸאĘ įÖóÖ įĩĥĐ اñİ īĨو ، ْ óُ åَ Ü ź ħıĥĤا :אلĜ لijĝĤאÖ óĨŶا įĻĘ óĩĄأ وإن] «:ģĻĜ نÍĘ] ﴾ۜ ±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ َ ْ ُ[ ُu َوا َ َ Yك ² Àِّ ا ﴿:įĤijĜ ħà ﴾Yَ ²uِ ¶ْ ِ وĹĘ أول اijùĤرة כĤñכ، ÍĘن اŶول ĕĨאĺ×Ù وñİا íĨאĈ×Ù وכñا įĤijĜ:﴿ ا ٨ øאēÐ ĹĘ כŻم اóđĤب ووارد ĹĘ اóĝĤآن. ِďĩ ĩıĭĻÖא»؟ وijäاįÖ أįĬ ُ ä ėĻכĘ ١ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .١٨/١ أóčĬ ßĺïéĥĤ اñĤي أورده اĨŸאم اĩĤאïĺóÜي: īĭø اùĭĤאĹÐ، اĩĺŸאن ،١ اõĤכאة .٣٩ ٢ ح - įÖ. . َ Ĺĉِ ْ Đُ ٣ ح: ïĜ أ ٤ م: ïĜ. ٥ ح - įÖ. ٦ ح: إذن. ٧ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٢٠/١ .ûĨאİ çĀ ،įĬأ - ح ٨ ٥ ١٠ ١٥ 232 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Allah Teâlâ önce “Rableri onlara tertemiz içecek sunar.” [ el-İnsân 76/21] buyurmuş, ardından da “Muhakkak bu sizin için bir karşılıktır.” [ el-İnsân 76/22] buyurmuştur. Yine önce “Rabbine yemin olsun ki onları ve şeytanları toplayacağız ve onları hazır bulunduracağız.” [ Meryem 19/68] demiş, ardından “İçinizden oraya girmeyecek olan yoktur.” [ Meryem 19/71] buyurmuş, önce “Ve peygamber kendisi ile evlenmek istediği takdirde kendini peygambere hibe eden mümin kadın...” [ el- Ahzâb 33/50] demiş ardından “Yalnız sana mahsus olmak üzere...” [ el- Ahzâb 33/50] buyurmuştur. Bütün bunlar önce gāib sonra muhatap sîgasının kullanıldığı örneklerdir. Başka âyetlerde de önce muhatap sîgasının sonra da gāib sîgasının kullanıldığı olmuştur. [Örneğin] Hak Teâlâ şöyle demiştir: “Hatta siz gemilerde bulunduğunuz ve o gemiler onları alıp götürdüğü vakit...” [ Yûnus 10/22]. Şair Nâbiga şöyle demiştir: Ey Meyye’nin (Alyâ isimli) yüksek tepedeki diyarı! Terk edilmiş, üzerinden onca zaman geçmiş Şair burada muhatap sîgasından gāib sîgasına geçiş yapmıştır. Bir başka şair de gāib sîgasından muhatap sîgasına geçiş yaparak şöyle demiştir: Vah nefsime vah! Daha gencecik Hâlid (ölmüş) (Dostum Hâlid!) Yüzünün beyazı çorak toprağa gömülü Sonra buradaki incelik şudur: Seven kimse söze başladığı zaman önce gāib sîga kullanır, biraz açıldığı zaman muhatap sîga kullanmaya başlar. Kimileri de buradaki muhatap sîgasının başlangıcının “Din gününün mâlikidir.” âyeti (âyetteki mâliki kelimesini nida olarak değerlendirip mâlike şeklinde mansub olarak okuyan kıraate göre) olduğunu söyler. Rabbi’l-‘âlemîn (âlemlerin Rabbi) ifadesini mansub olarak [Rabbe’l-‘âlemîn şeklinde] okuyanlar ise hitap sîgasının bu âyetten başladığını söylerler. Bu iki âyetin ikisini de övgü ifadesi kabul edip mansub okuyanlar ise bunları sûrenin başına uygun olarak gāib sîgası sayarlar. Hz. Peygamber aleyhisselâmın bu sûrenin Allah ile kul arasındaki taksimini bildiren rivayetinde geçen “Bu, benimle kulum arasında iki bölümdür.” şeklindeki sözü konusunda İmam Mâtürîdî iki mânaya işaret etmiştir. Bunlardan ilki, bu iki bölümün her birinin Allah ile kul arasında olmasıdır. Buna göre kulluk kuldandır ve Allah içindir, yardım isteme kulun fiilidir ama kulun Allah’tan talebidir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 233 َ ٰ¶ َwا َ¦ َYن ِ ّن ُ ُ·­ْ َ‚َy ً ا\Y ُŽَ ·¹ًرا﴾ [اùĬŸאن، ٢١/٧٦] ħà Ĝאل: ﴿ا \ّرَ ­ْ·Áُ £ٰ ~َ وَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħĺóĨ] ﴾­ْ·َُ ²ّyَ‹ِ oْ ³َُ ª َ ­ّ fُ ±Áَ ŽY۪ Áَ َ َُ·­ْ َو ّ اªƒ ²ّyَƒُ oْ ³ََ َ ُ ـ§ ­ْ َjَ{ٓ ًاء﴾ [اùĬŸאن، ٢٢/٧٦] وĜאل: ﴿َ¹َžَرِّ\ ¥َ ª ª ِ ْن َوَ¶َ[ ْa ًَة ُRْQِ®ً³َ _ا ۚ﴾ [ħĺóĨ، ٧١/١٩ [وĜאل: ﴿َو ْاRَyا ِ ُدَ¶Y َ َوار Êِّ ِ ْن ِR³ْ ُ§ ­ْ ا ٦٨/١٩] ħà Ĝאل: ﴿َوا ﴾¥َ َ ª _ً‡َ ِ ªYrَ ﴿ :אلĜ ħà [٥٠/٣٣ ،ابõèŶا﴾ [Y·َoَ §ِ ³ْcَْ َ َ ْن À ُّ ا ¿]َِ ََر َاد ّ اª³ ِ ْن ا ِّ ا ¿]َِ ³«ّ ِ ª Y·ََ Ÿَْ ² ،אąĺأ Ù×ĈאíĩĤا ïđÖ Ù×ĺאĕĩĤا وردت ïĜو .Ù×ĈאíĨ ħà Ù×ĺאĕĨ įĥכ هñİو] ٥٠/٣٣ ،ابõèŶا[ ١ ِِ·­ْ﴾ [Ĭijĺ÷، ٢٢/١٠ [وĜאل اĭĤאÙĕÖ: \ ±َ Àْyَjَ وَ ¥ۚ ِ ْ «Ÿُ ْ َِذا ُ¦ُ³ْc­ْ žِ ¿اª ٰٓ« ا cّnَ ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ٢ ïِ َ ÖŶا َ ْ ėُ Ĥאِ َ َא ø ıْ Ļĥَ َ Đ אلَ Ĉَ َ َ ْت و ijĜْ َ َ ِï أ ĭ ƪ َ ِאء َĘאùĤ Ļĥْ َ đĤאْ Öِ Ùَ ƪ Ļَ Ĩ َ َار א د َ ĺ ĵĤإ Ù×ĺאĕĩĤا īĨ ďäور óìآ אلĜو .Ù×ĺאĕĩĤا ĵĤإ Ù×ĈאíĩĤا īĨ اñİ ĹĘ ďäر ٣ (óđü) :Ù×ĈאíĩĤا óِęَ ْ َ ِ اب ْ َ اĐŶ óƬ ÝĥĤِ כَ ıِäْ َ َ ُ אض و Ļ َ Ö َ و ïٍ Ĥאِ ìَ ةُïƪäِ כאنَ Ĺùِ ęْĬَ çَ ْ ĺ َ א و َ ĺ ģđä īĨ ħıĭĨو .ÕĈאì ćù×Ĭا ذاÍĘ ÕĺאĔ أïÝÖا إذا ÕéĩĤا أن אĭıİ įĻĘ ÙęĻĉĥĤا ħà ĵĥĐ כאفĤا ÕāĬ īĨ اءةóĜ ĵĥĐ ﴾±À ِۜ ۪uªا ّ ِ ¹َْم À ¥ِ ِ ªY®َ﴿ :įĤijĜ īĨ Ù×ĈאíĩĤا هñİ اءïÝÖا אĩıĥđä īĨو ،כĤذ īĨ اءïÝÖźا ģđä ÕāĭĤا ĵĥĐ ﴾±Á َۙ ¯۪ َ ªYَ ْ اïĭĤاء، وīĨ óĜأ ﴿َر ّبَ اª āĬ×א ĵĥĐ اïĩĤح وĵĥĐ اďĉĝĤ כאن ĵĥĐ اĕĩĤאÙĻÖ ĭÖאء ĵĥĐ اÝÝĘאح اijùĤرة. ijÖأ אمĨŸا אرüأ» īĻęāĬ يï×Đ īĻÖو ĹĭĻÖ اñİ» :ÙĩùĝĤا ó×ì ĹĘ مŻùĤا įĻĥĐ įĤijĜو ųا Ʃ ] أن ĺכijن כģ واïè ĩıĭĨא īĻÖ ب٢٩ [:אĩİïèأ ،įĻĘ īĻĻĭđĨ ĵĤإ ųا Ʃ ijāĭĨر رįĩè .ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ į×ĥĈ Ĺİو ï×đĤا ģđĘ ÙĬאđÝøźوا ،ĵĤאđÜ ų Ʃ Ĺİو ï×đĤا īĨ אدة×đĤا ٤ وĐ×ïه؛ Ùĝ×ĉĤا īĨ ،Ĺĥİאä óĐאü (م ٦٠٤ ijéĬ/ـİ ق ١٨ ijéĬ .ت (يóąĩĤا ّ ّ اęĉĕĤאĹĬ ĹĬאĻÖñĤا ÙĺאوđĨ īÖ אدĺز ÙĨאĨأ ijÖأ ijİ ١ ،אİאرđüأ įĻĥĐ ضóđÝĘ اءóđýĤا هïāĝÝĘ כאظĐ قijùÖ óĩèأ ïĥä īĨ Ù×Ĝ įĤ بóąÜ ÛĬכא .אزåéĤا ģİا īĨ ،ĵĤوŶا وכאن اĵýĐŶ وùèאن واùĭíĤאء īĩĨ óđĺض óđüه ĵĥĐ اĭĤאÙĕÖ، وכאن أijÖ óĩĐو اīÖ اŻđĤء įĥąęĺ ĵĥĐ øאóÐ اóđýĤاء. ؛٥٦٢ ص ،ĹùĤïĬŶا ïĻđø īÖź بóĉĤا ةijýĬ :óčĬا .ŻĺijĈ اóĩĐ אشĐو .óĻĕĀ انijĺد ĹĘ įąđÖ ďĩä ،óĻáכ هóđü اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٥٤/٣ īÖź ħכéĩĤا ؛٢٧٥/٨ ،يóİزŷĤ ÙĕĥĤا ÕĺñıÜ ؛١٦٥/١ ،Ù×ĻÝĜ īÖź اءóđýĤوا óđýĤا ؛١٤ ص ،įĬاijĺد :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٢ ïĻøه، ٥٠٥/٧؛ õìاÙĬ اŶدب ĥĤ×ïĕادي، .١٢٥/٤ ėَ ْ א َıĤ َ ْ÷. أóčĬ: دijĺان اīĻĻĤñıĤ، ١٠١/٢؛ اĵāĝÝùĩĤ óýíĨõĥĤي، .٦٧/١ وıĻĘא: ĺ ĻĥَíĤا ُ īÖ óĨאĐ óĻ×כ ĹÖŶ ÛĻ×Ĥا ٣ .óِęَ ْ Đَ َ ِ اب ْاŶ óƬ Ýĥِ Ĥ כ ِıَ ْ ä َ َ ُ אض و Ļ َ Ö َ ٍ و ïِ Ĥאìَ ُ ƪة ïäِ כאن َ Ĺùِęْ َ Ĭ ٤ ر: وīĻÖ Đ×ïه. ٥ ١٠ ١٥ 234 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İkincisi ise kulluğun kuldan Allah’a, yardım etmenin ise Allah’tan kula olduğu şeklindedir. Bu, daha açık bir mânadır, çünkü sûrenin geri kalanı için “Bu, kulum içindir, kuluma istediği vardır.” buyurmuştur. Hidâyetin faydası kula yönelik olduğu için bunun “kula ait” olduğunu söylemiştir. Aynı durum yardımın faydası için de geçerlidir. Sonra bu taksim besmelenin Fâtiha sûresinden olmadığına delâlet eder, çünkü sûreyi ikiye bölmüş ve tam ortada kalan bu âyeti de ikiye bölmüştür. Öncesinde üç, sonrasında da üç âyet vardır. Ama bu hesap besmeleyi sayamayınca doğru olmaktadır. Böylece bu âyetin yarısı ile birlikte önceki âyetler sûrenin yarısı, âyetin diğer yarısı ile sonraki âyetler de sûrenin diğer yarısı olmaktadır ki sûre yedi âyettir. Yine taksime başlarken besmeleyi saymamış, doğrudan “Kul el-hamdü lillâh dediğinde Allah ‘Kulum bana hamdetti’ der” şeklinde başlamıştır. Bu, Medine ve Basra’nın kurrâ ve fakihlerinin görüşüdür, haberler ve sahâbe rivayetleri de buna delâlet etmektedir. 5. Bizi dosdoğru yola hidâyet eyle! [ el-Fâtiha 1/6] Bu âyetin öncesi ile irtibatı şöyledir: “Yalnız Sana kulluk ederiz.” ifadesi kulun kendisinden tevhid inancını ızhar etmesi, “Yalnız Senden yardım dileriz.” ifadesi ise Rabbinden yardım talebidir. “Bize hidâyet et.” ifadesi ise kulun dininde sebat talep etmesidir ki bu sebat da O’nun kulluğunun ve yardım istemesinin gerçekleşmesidir. Âyetteki ihdinâ (bize hidâyet et) ifadesinin tefsirinde birçok görüş vardır. Birincisi -ki bu, sıhhatinde görüş birliği edilmiş bir görüştür- Hz. Ali ve Übey b. Kâ‘b’ın şu görüşüdür: “İhdinâ kelimesi, ‘Bizi, bu dosdoğru yol üzere sabit kıl!’ anlamına gelir.” Nitekim kişi zaten yemek yemekte olan bir başkasına “Ye!”, okumakta olan birine “Oku!” dediği zaman, “Bu yaptığına devam et, sabit kal!” demiş olur. Bunun bir benzeri Hz. İbrâhim ve Hz. İsmâil “Rabbimiz! Bizi Sana teslim olmuş iki Müslüman eyle.” [ el-Bakara 2/128] şeklindeki sözleridir ki bu devamlılık ve sebat talebine yönelik bir duadır. Allah Teâlâ bunu müminlere hitaben emretmiş ve “Ey iman edenler! Allah’a ve resulüne iman edin.” [ en-Nisâ 4/136] buyurmuştur. İkincisi Mukātil ve Süddî’nin görüşüdür: İhdinâ demek, bize yol göster, bizi irşat et demektir ki bu söz, fiil ya da niyet itibariyle bir an olsun sapmamak için dosdoğru yolda her daim rüşd üzere olma talebidir. Benzer şekilde Abdullah b. Abbas da “Bunun mânası, ‘Bizi itaatlere irşat et!’ şeklindedir.” demiştir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 235 ĹĘ אلĜ įĬŶ ؛óıČأ اñİو ،ï×đĥĤ ųا Ʃ īĨ ÙĬijđĩĤوا ų Ʃ ï×đĤا īĨ אدة×đĤا أن :ĹĬאáĤوا ï×đĥĤ ٢ įĥđä ï×đĥĤ ÙĺاïıĤا ďęĬ כאن א ƪ ĩĤ ١ ،«لÉø אĨ يï×đĤو يï×đĤ اñİ» :رةijùĤا ÙĻĝÖ įĬÍĘ ؛ÙéÜאęĤا īĨ ÛùĻĤ ÙĻĩùÝĤا أن ĵĥĐ ÙĩùĝĤا هñİ ÛĤد ħà .ÙĬijđĩĤا ďęĬ כĤñכĘ ونïÖ אتĺآ ثŻà אıĥ×Ĝو īĻęāĬ ÙĉøijÝĩĤا ÙĺŴا هñİ ģđä ħà īĻęāĬ رةijùĤا ģđä אتĺŴا ثŻáĤا ďĨ ÙĺŴا هñİ ėāĬو رةijùĤا ėāĬ ÙĺŴا هñİ ėāĬ ďĨ óĻāÝĘ ÙĻĩùÝĤا أïÖ ģÖ אıĩĻùĝÜ ĹĘ ÙĻĩùÝĤا ïđĺ ħĤ įĬŶو ،تÉĺآ ď×ø Ĺİو رةijùĤا ėāĬ אİïđÖ ĹÝĤا ÙĭĺïĩĤا آءóĜ لijĜ اñİو» يï×Đ ĹĬïĩè :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ų Ʃ ïĩéĤا ï×đĤا אلĜ ذاÍĘ» :įĤijĝÖ واĤ×óāة وıĝĘאء اĤכÙĘij، وĵĥĐ ذĤכ دÛĤ اìŶ×אر وأàאراéāĤאÙÖ. َۙ ħĻĝ۪ َ Ý ْ ù ُ َ َ اط ْاĩĤ ó ِāĤا ّ אĬَïِ İْ اِ -٥ َ ْ ُ[ ُu ﴾إıČאر َ َ Yك ² Àِّ ا ﴿:įĤijĜ أن įĥ×Ĝ אĩÖ įĨאčÝĬا﴾ ­Áَۙ £۪cَْ ¯ُ ْ ªا اط َ yَ‡ªا ِّ Yَ ²uِ ¶ْ ِ وįĤijĜ :﴿ ا الËø ﴾Yَ ²uِ ¶ْ ِ ۜ﴾ ÕĥĈ اijđĤن īĨ رįÖ، وįĤijĜ:﴿ ا ±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ اïĻèijÝĤ īĨ įùęĬ و﴿ا .įÝĬאđÝøوا įÜאد×Đ ěĻĝéÜ ijİو įĭĺد ĵĥĐ אت×áĤا ّ رĵĄ ّ وأĹÖ ĹĥĐ لijĜ įÝéĀ ĵĥĐ ďĩåĩĤا ijİو אİïèأ ،ģĺאوĜأ ÙĩĥכĤا óĻùęÜ ĹĘو «ģْ ُ Ʃ اų ĩıĭĐא: «إĬïİא أي à×ĭÝא ĵĥĐ ñİا اóāĤاط اħĻĝÝùĩĤ«. وñİا כĩא ĝĺאل ģäóĥĤ:» כ ْأ وijİ óĝĺأ، أي دم ĵĥĐ ذĤכ وأà×Û įĻĥĐ، وijİ óĻčĬ ijĜل إóÖاħĻİ َ óĜواْ ،ģכÉĺ ijİو َ ¥َ﴾ [اĤ×óĝة، ١٢٨/٢] ijİ دĐאء اïÝøاÙĨ واáÝø×אت، ª ±ِÁْ¯َ«ِْ ®ُ Y³َ ْ ³ََY َو ْ اjَ« وإĩøאģĻĐ:﴿ َرّ\ ِ ۪µ] ﴾اùĭĤאء، ١٣٦/٤]. ِ ّÃY ِٰ َوَر ُ~¹ª ٰ ِR¹³ُا \ ٰ َR¹ٓ³ُا ا ا ±À َ w۪ َّ ªا Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :אلĝĘ īĻĭĨËĩĤا ųا Ʃ ÕĈאì כĤñÖو َY ﴾أي أرĬïüא، وijİ ÕĥĈ إĉĐאء اïüóĤ ĹĘ כģ ²uِ ¶ْ ِ ّ : ﴿ا واáĤאĹĬ: ijĜل ĝĨאģÜ واïùĤي ًÙ، وכñا Ĝאل اīÖ ّ ĻĬ źو ً źijĜ źو ً ŻđĘ ÙčéĤ įĭĐ ēĺõĺ ŻĻכ ħĻĝÝùĩĤا ěĺóĉĤا ĵĤإ ÙĐאø Đ×אس ġ: ĭđĨאه: أرĬïüא إĵĤ اĉĤאĐאت. ١ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٢١-٢٠/١ ٢ ح: ıĥđäא. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 236 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Üçüncüsü bazı müfessirlerin, bu ifadenin “Hidâyete erenlerin hidâyetini artırır.” [ Muhammed 47/17] âyetinde zikredilen artırmayı talep etmek olduğu şeklindeki görüşleridir. Buna göre bu, yakîn ve nûrdur, yani “Bizi isabetli bir yakîn ve nûr vererek ziyade et ki her gün basiretimiz ve hak din üzere sebat ve kararlılığımız daha da artsın.” Dördüncüsü bazı âlimlerin şu görüşüdür: Mânası, “Bizi muvaffak kıl!” şeklindedir. Allah Teâlâ, “Allah zalimler kavmine hidâyet etmez.” [ Âl-i İmrân 3/86] buyurmuştur ki burada “ hidâyet etmez” ifadesi, “muvaffak kılmaz” mânasındadır. Yine “Bizim uğrumuzda cihat edenleri yollarımıza hidâyet ederiz.” [ el-Ankebût 29/69] âyetinde de “Yollarımızda sülûka muvaffak kılarız.” anlamında kullanılmıştır. Şair [kendisini hapseden Hz. Ömer’e hitaben] şöyle demiştir: Hakkımda acele etme, mülkün sahibi sana hidâyet etsin Çünkü her makamın kendine mahsus bir sözü vardır Beşincisi bazı âlimlerin şu görüşüdür: Mânası, “Bizi cennet yolunda sev ket!” şeklindedir. Allah Teâlâ, “Onları cehennem yoluna ( hidâyet) sevk edin.” [ es-Sâffât 37/23] buyurmuştur ki buradaki “Onları hidâyet edin.” ifadesi, sevk edin anlamına gelir. Bu, Arapların, “Atların öncüleri (hevâdiyy) geldi.” şeklindeki ifadesinde de bu mânada kullanılır. Hevâdiyyü’l-cibâl, “dağların sırtları” anlamında; hâdiyetü’l-icl, “yaban sürüsünün önünden giden dağ keçisi” anlamındadır. Kelimenin asıl anlamı “uzatmak”tır. Çoğunlukla yol göstermek, delâlet (rehberlik) etmek anlamında kullanılır. Örneğin “hedâhu kezâ”, “hedâhu li-kezâ” ve “hedâhu ilâ kezâ” (hem harf-i cersiz hem li hem de ilâ harfi cerleri ile), “Onu falan şeye yönlendirdi, yol gösterdi.” anlamında kullanılır. Bu üç kullanım da Kur’ân’da yer alır: “Bizi dosdoğru yola ilet.” [ el-Fâtiha 1/5], “Allah dilediğini nûruna iletir.” [ en- Nûr 24/35], “Allah dilediğini dosdoğru yola iletir.” [ en- Nûr 24/46] Delâlet imâle (uzatma) anlamına gelir, hidâu’l-‘arûsi ilâ zevcihâ “gelinin, eşi ile zifafa girmesi” anlamına gelir. Aynı şekilde ihdâu’l-hediyyeti ile’s-sadîk “dosta hediye vermek”, ihdâu’l-hedyi ile’l-harem “kurbanlık hayvanı hareme doğru sevk etmek”, tehâdâ el-kavmü fi’l-meşyi “Topluluk birbirlerine dayanarak yürüyor.”, Harace fülânün yuhâdâ beyne isneyn “Filanca iki kişi arasında (hastalığı nedeniyle onlara tutunarak) çıktı.” gibi kullanımlar bu kabildendir. el- Hâdî “boyun” anlamına gelir ki el-‘asâ ve es-sâbık kelimeleri de böyledir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 237 ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ رةijכñĩĤا אدةĺõĤا ÕĥĈ įĬأ īĺóùęĩĤا ăđÖ لijĜ :ßĤאáĤوا ْا¶َcَuْوا َز َادُ¶ ­ْ ُ¶ ًuى﴾ [ïĩéĨ، ١٧/٤٧ [وijİ اīĻĝĻĤ واijĭĤر أي زدĬא اīĻĝĻĤ اāĤאÕÐ واijĭĤر .ً ً وóĜارا אÜא×à ěéĤا īĺïĤا ĵĥĐو אراā×Ýøا مijĺ ģכ دادõĬ ĵÝè ÕĜאáĤا ﴾±Áَ ¯۪ ِ ªYَ ْ َ¹ْ£َم ّ اª َْ·ِuي اª À Êَ ُ و اóĤاďÖ: ijĜل ħıąđÖ: ĭđĨאه وĭĝĘא، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َو ّ اà ٰ ﴾ۜ Y³ََ «]ُ~ُ ­ْ·ُ َ ³َّ Àuِ·ْ³ََ ª Y³Áَ ž۪ واuُ ¶Yَ jَ ±À َ w۪ َّ ] أي ħıĝĘijĺź، وĜאل: ﴿َواª أ [آل óĩĐان، ٨٦/٣] [٣٠ ١ [اĭđĤכ×ijت، ٦٩/٢٩] أي ħıĭĝĘijĭĤ ijĥùĤك ø×ĭĥא، وĜאل اýĤאóĐ: źאĝĨ ً ٍ אمĝĨ ِģכĤ ّ نÍĘ ƪ כĻĥĩĤا ُ اكïİ َ ĵĭِĥْ ِåّ َ đُ Ü Żَ Ęَ »ٰ ªِ ا ­ْ¶ وُ uُ ¶Yْ žَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ÙĭåĤا ěĺóĈ ĹĘ א َ ĭ ْ Ĩِ ïّĜَ :אهĭđĨ :ħıąđÖ لijĜ :÷ĨאíĤا و «ģĻíĤا اديijİ Ûĥ×Ĝأ «:ħıĤijĜ īĨ ijİو ħİijĨïĜ أي] ٢٣/٣٧ ،אتĘאāĤا﴾ [­Áِ ۙ o۪ kَ ْ َ†ِy ِ اط اª أي ĨïĝÝĨאıÜא، وijİادي اåĤ×אل وıİijäא وأĭĐאıĜא، وİאدÙĺ اģäŸ اõĭđĤ اÙĨïĝÝĩĤ ٢ وأģĀ اĤכÙĩĥ اĨŸאÙĤ، وأÕĥĔ اđĩÝøאıĤא ĹĘ اŸرüאد واÙĤźïĤ، ĝĺאل: «ïİاه ıĻĥĐא، ،[٥/١ ،ÙéÜאęĤا﴾ [­Áَۙ £۪cَْ ¯ُ ْ ªا اط َ yَ‡ªا ِّ Yَ ²uِ ¶ْ ِ ٣ وإĵĤ כñا» وıÝàŻàא ĹĘ اóĝĤآن: ﴿ا כñا وĤכñا ٍ﴾ [اijĭĤر، ٤٦/٢٤]. ­Á£۪cَْ ®ُ اط ٍ yَ†ِ »ٰ ªِ َ ƒَٓ ُYءا À ±ْ ®َ يu۪ ·َْ À ُ ِه﴾ [اijĭĤر، ٣٥/٢٤]، ﴿َو ّ اà ٰ ¹³ُِر ª ُ َْ·ِuي ّ اà ٰ À﴿ واÙĤźïĤ إĨאÙĤ، وïİاء اóđĤوس إĵĤ زوıäא وijİ زĘאıĘא כĤñכ، وإïİاء اÙĺïıĤ إĵĤ َ ْïي إĵĤ اóéĤم כĤñכ، و»ıÜאدى اijĝĤم ĹĘ اĹýĩĤ «إذا اěĺïāĤ כĤñכ، واïİاء اıĤ ĩÜאijĥĺا، و»óìج ŻĘن ıĺאدى īĻÖ اīĻĭà «īĨ ذĤכ، واıĤאدي اěĭđĤ، واāđĤאء واùĤאěÖ ٥ ٤ īĨ ذĤכ. أąĺא ųا ĹĄر óĩĐ ėĉđÝøאĘ ،įù×è א ƪ ĩĤ įĭĐ ųا ĹĄر אبĉíĤا īÖ óĩĐ אıÖ ÕĈאíĺ ĹÝĤا ةïĻāĝĤا īĨ ijİو Ùَ Ñ ْ Ļĉَ ُ éĥĤ ÛĻ×Ĥا ١ ،ĹĬאı×ĀŷĤ ĹĬאĔŶا ؛١١٤/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا ؛١٤٨/٢ ،دó×ĩĥĤ ģĨכאĤا ؛١٠٩ ص ،įĬاijĺد :óčĬا .įĝĥĈÉĘ هóđýÖ įĭĐ .ً źאĝĨ ٍ אمĝĨ ģכĤ ِّ نÍĘ ƪ ... כĻĥĩĤا ُ اكïİ َ ƪ ĹĥĐ ْ īƪ ĭ َ éَ .١٢١/٢ وıĻĘא ورد: Ü ٢ ح: įĻĥĐ. ٣ ر: وכñا. ٤ ر - أąĺא. ٥ ر + أąĺא. ٥ ١٠ ١٥ 238 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Kur’ân’da kullanılan “ hidâyet (el-hüdâ)” kelimesinin anlamlarının ondan fazla olduğu zikredilmişse de bunlardan hâsıl olan asıl mânalar ikidir. Birincisi “ Semûd’a gelince, biz onlara hidâyet ettik.” [ Fussilet 41/17] âyetinde olduğu üzere beyân, ikincisi ise “Dilediğine hidâyet eder.” [ en- Nûr 24/46] âyetinde olduğu üzere kulda hidâyet bulma fiilinin yaratılması anlamıdır. Üçüncü bir anlama daha gelebilir ki o da hidâyette sabit kılma anlamıdır, bu da ikinci anlamın aynısıdır, çünkü o anlamda sözü edilen hidâyetin yenilenmesidir. Buna göre âyetteki “Bize hidâyet et.” ifadesi beyân talebi değildir, çünkü beyân daha önce gelmiştir. Hidâyetin ilk kez yaratılmasının talebi de değildir, çünkü [bu sözü müminler söyleyeceği için] daha önce Allah bunu zaten vermiştir, fakat bu sebat talebidir ki bu da hidâyetin an be an yenilenmesidir. Kur’ân’da “ hidâyet (el-hüdâ)” kelimesinin kullanımları ise şöyledir: 1. Hidâyet kelimesi beyân anlamında kullanılmıştır. 2. Hidâyet bulma fiilinin yaratılması anlamında kullanılmıştır. Nitekim bu ikisine dair âyetleri daha önce vermiş idik. 3. Sabit kılma anlamında kullanılmıştır: “Bizi dosdoğru yola hidâyet et.” [ el-Fâtiha 1/5] 4. Davet anlamında kullanılmıştır: “Her kavmin bir hidâyetçisi vardır.” [ er-Ra‘d 13/7] 5. Delâlet anlamında kullanılmıştır: “Umulur ki Rabbim beni doğru yola hidâyet eder.” [ el-Kasas 28/22] 6. Islah anlamında kullanılmıştır: “Elbette Allah, hainlerin tuzağını hidâyete erdirmez.” [Yûsuf 12/52] 7. İlham anlamında kullanılmıştır: “Takdir eden ve hidâyet eden...” [el-A‘lâ 87/3] Yani erkek ve kadını yaratan ve onların birbirlerine nasıl yaklaşacaklarını kendilerine ilham eden. 8. Din anlamında kullanılmıştır: “De ki: Asıl hidâyet Allah’ın hidâyetidir.” [ el-Bakara 2/120] 9. Yakîn anlamında kullanılmıştır: “Ve biz onların hidâyetini artırdık.” [ el-Kehf 18/13] 10. Tevhid anlamında kullanılmıştır: “Biz mi sizi hidâyetten alıkoyduk?” [ es-Sebe’ 34/32] 11. Kitaplar ve resuller anlamında kullanılmıştır: “Benden size bir hidâyet geldiğinde ise…” [ el-Bakara 2/38]. 12. Hususi olarak Hz. Peygamber aleyhisselâmın durumu anlamında kullanılmıştır: “İndirmiş olduğumuz apaçık delilleri ve hidâyeti gizliyorlar.” [ el-Bakara 2/159] 13. Hususi olarak Kur’ân anlamında kullanılmıştır: “Ki onlara Rablerinden hidâyet gelmiş idi.” [ en-Necm 53/23]. 14. Hususi olarak Tevrat anlamında kullanılmıştır: “Biz Mûsâ’ya Kitab’ı verdik ve onu hidâyet kıldık.” [ el-İsrâ 17/2], “Biz Mûsâ’ya hidâyeti vermiştik.” [ el-Mü’min 40/53]. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 239 ُïى اñĩĤכijر ĹĘ اóĝĤآن وإن ُذכóت وıİijäא١ زاïÐة ĵĥĐ اóýđĤة واıĤ ،ÛĥāĘ] ﴾­ْ ¶Yُ ³َÀْuَ·َžَ د¹ُ̄ ُ َ f Yَ ®ّ َ éĘאįĥĀ ÑĻüאن، أĩİïèא: اĤ×Ļאن כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ َوا َ ƒَٓ ُYء﴾ À ±ْ ®َ يu۪ ·َْ À﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ ï×đĤا ĹĘ اءïÝİźا ģđĘ ěĥì :ĹĬאáĤوا] ١٧/٤١ įĬŶ ؛ĹĬאáĤا īĻĐ ijİو اءïÝİźا ĵĥĐ אت×àŸا ijİو ßĤאà Ïåĺ ïĜو] ٤٦/٢٤ ،رijĭĤا[ źو ěÖאø įĬÍĘ אن؛Ļ×Ĥا الËø ijİ ÷ĻĤ ﴾Yَ ²uِ ¶ْ ِ ا ﴿:įĤijĜ اñİ ĵĥđĘ ،įĻĘ دهïåĺ ÙĐאø įĻĘ هïĺïåÜ ijİو ÛĻ×áÝĤا الËø įĭכĤ و ،אهĉĐأ ïĜ įĬÍĘ אد؛åĺŸا اءïÝÖا .ÙĐאø ïđÖ اءïÝİźا ģđĘ ěĥíĤ óوذכ ،אنĻ×ĥĤ óذכ ïęĜ :آنóĝĤا ĹĘ رةijכñĩĤا ٢ ĨÉĘא وıİijäא :ةijĐïĥĤو ،]٥/١ ،ÙéÜאęĤا﴾ [­Áَۙ £۪cَْ ¯ُ ْ ªا اط َ yَ‡ªا ِّ Yَ ²uِ ¶ْ ِ ٣ ﴿ا :ÛĻ×áÝĥĤو ،īĻÝĺŴا אĬijĥÜ ïĜو َ ³۪¿ َ~ٓ¹َ َاء ّ اªَ ۪ ]ِÁ] ﴾©اÿāĝĤ، Àuِ·َْ َ ْن À ۪¿ا ۟﴾ [اïĐóĤة، ٧/١٣]، وÙĤźïĥĤ: ﴿ َ ٰ »َرّ\ٓ ٍ َ¶ ٍYد ¹َْم ¢ ِ ©ّ §ُ ِ ﴿َوª :אمıĤŹĤو ،]٥٢/١٢ ،ėøijĺ] ﴾±Áَ ³۪ ِ ْ َٓYsئ ªا uَÁْ¦َ يu۪ ·َْ À Êَ َٰ Ãا ّ َ َ ّن ٢٢/٢٨]، وŻĀŹĤح: ﴿َوا ۖى﴾ [اĵĥĐŶ، ٣/٨٧ [أي ěĥì اñĤכó واĵáĬŶ ĩıĩıĤÉĘאכėĻ ıĻÜÉĺא وįĻÜÉÜ، َ َر َžَ· ٰuۙ uّ َ ۪wي ¢ َّ ﴿َواª ،ėıכĤا﴾ [ىuً ¶ُ ­ْ ¶Yُ َ ِ ْد² ُ· ٰu ۜى﴾ [اĤ×óĝة، ١٢٠/٢]، وīĻĝĻĥĤ:﴿ َوز ْ َ ُ¶ َuى ّ اà ِٰ ُ¶¹َ اª ِ ّن وīĺïĥĤ:﴿ ا :ÕÝכĤوا ģøóĥĤو ،]٣٢/٣٤ ،É×ùĤا﴾ [ىuٰ ·ُ ْ ªا ±َِ ­ْ¦Yُ َ ²دْ uَ†َ ±ُ oْ َ ²َ ١٣/١٨]، وïĻèijÝĥĤ:﴿ ا [ ب٣٠ [:ÙĀאì مŻùĤا įĻĥĐ ïĩéĨ óĨŶو ،]٣٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ىuً ¶ُ ¿³ّ۪®ِ ­ْ §ُ َ ³ّÁَِ b ْ Oَ À Yَ ®ّ Yِžَ﴿ uْ£ََ ُ· ٰuى﴾ [اĤ×óĝة، ١٥٩/٢]، وóĝĥĤآن ìאÙĀ:﴿ َوª ْ ªواَ تY ِ ³َÁِّ]َْ ªا ±َR ِ Y³َْ ª{َ²َْ َ ْ§ُc ُ ¯¹َن َRٓY ا À﴿ بY َ cَ§ِ ْ ªا~« ¹َR ُ Y³َÁَْ bٰ ّijراة ìאÙĀ:﴿ َوا ُ· ٰu ۜى﴾ [اħåĭĤ، ٢٣/٥٣[، وÝĥĤ ْ َٓj َYء ُ¶ ­ْ ِR ±ْ َرِّ\ِ·­ُ اª ُ· ٰuى﴾ [اīĨËĩĤ، ٥٣/٤٠[. ْ ªا~« ¹َR ُ Y³َÁَْ bٰ ْ£ََu ا ْ ³َ ُYه ُ¶ ًuى﴾ [اóøŸاء، ٢/١٧]، ﴿َوª َو َjَ« ١ ح: وįİijä. ٢ ح: وįİijä. ٣ ر: وßĻĬÉÝĥĤ. ٥ ١٠ ١٥ 240 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hidâyet bulma fiili de Kur’ân’da birçok anlamda kullanılmıştır. 1. Dünyada yol bulma anlamında kullanılmıştır: “Ve onlar yıldızlarla yol bulurlar.” [ en-Nahl 16/16]. 2. İstircâ‘ [yani Allah’tan geldik, yine O’na döneceğiz demek] anlamında kullanılmıştır: “İşte onlar hidâyete ermiş olanlardır.” [ el-Bakara 2/157]. 3. Geçmiştekilerin yolunu izleme anlamında kullanılmıştır: “Ve biz onların izinden yola devam edenleriz.” [ ez-Zuhruf 43/22]. 4. Sünnet ve cemâat mezhebini takip etme anlamında kullanılmıştır: “Elbette ben tövbe eden, iman edip sâlih amel işleyen, sonra da hidâyet bulan kimse için çok bağışlayıcıyım.” [ Tâhâ 20/82] Tahkik ehli olan Kuşeyrî’nin “Bize hidâyet et.” âyeti ile ilgili oldukça anlamlı ifadeleri vardır. Kendisi şöyle der: “Bize hidâyet et.” yani bizi Sana meylettir, yönelişimizi Sana doğru kıl. Sana yol gösteren delilimiz olan, Sana ulaşan yolumuzu kolaylaştır. Sırlarımızı ağyârı [yani Sen’den gayrısını] müşahede etmekten kesip ayır, kalplerimizi nûr parıltıları ile aydınlat. Kastımızı izlerin kirinden arıtıp sadece Sana doğru kıl. Bizi istidlal makamından yakınlık ve vuslat makamına yücelt. Bize mükâşefe buyuracağın cemâl ve celâl müşahedesi ile bizleri emsâl ve eşkâlde sükûn bulmaktan uzaklaştır. Hâllerimizin karanlıklarını bizden gider ki Senin kutsiyetinin nûrları ile aydınlanalım, çabamızın gölgesini üzerimizden kaldır ki Senin cömertliğinin yıldızları ile basiret sahibi olalım. Bizi vesveselerden, havatırdan, akla gelen düşüncelerden, desiselerden muhafaza buyur ki başarısızlık, zayıfl ık, tabiat, âdet, tembellik, irade zafi yeti, mal tamahı ya da ziyade talebi gibi âfetler bizi sürüklemesin.1 İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: -Allah gönüllerini daraltsın- Mu‘tezile “Hidâyetten murat beyândır.” der, çünkü onlar hidâyet bulma fiilinin Allah tarafından yaratıldığını düşünmezler. Eğer onların dediği gibi olsaydı o zaman onlarla gazaba uğrayanlar ve sapmışlar bu konuda eşit durumda olurlardı, çünkü Allah herkese beyânda bulunmuştur.2 Ayrıca hidâyet kelimesinde birtakım ilâve anlamlar da söz konusudur. Bunlardan biri şöyledir: Allah Teâlâ kullarının ihtiyaçlarını önemsediği için onlara bu şekilde talepte bulunmalarını emretmiştir. Nitekim O, nebîlerin ve velîlerin kendisinden talepte bulunduğu zâttır. Hz. Yûsuf şöyle demiştir: 1 Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, 1: 13. 2 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 21. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 241 ،[١٦/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [ونَ uُ cَ·َْ À ­ْ ¶ُ ِ ­kْ َ ³ªY ّ ِ وذכó اïÝİŸاء ijäijĤه: ÙĘóđĩĤ óĈق اĻĬïĤא: ﴿َو\ Yَ ²ِّ ْ ُْ̄·َc ُu َون﴾ [اĤ×óĝة، ١٥٧/٢]، وĭÝøŻĤאن īĭùÖ اĩĤאīĻĄ:﴿ َوا ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª وäóÝøŻĤאع: ﴿َوا َ ٌYر Ÿّ ›َ َ ª ¿²ِّ۪ ِ ِ¶ ­ْ ُRْ·َc ُu َون﴾ [اóìõĤف، ٢٢/٤٣]، وijĥùĤك ÕİñĨ اÙĭùĤ واĩåĤאÙĐ:﴿ َوا َYر fٰ « ا ٰٓ «َ .[٨٢/٢٠ ،įĈ] ﴾ىuٰ cَ¶اْ َ ­ّ fُ Yoً ِ ٰ َR ±َ َوَ ِ̄ َ© †َªY َ َ Yب َوا b ±ْ ¯َ ِ ª َY ﴾כĩĥאت ÙéĻĥĨ وijİ اĨŸאم اóĻýĝĤي Ĝאل: ²uِ ¶ْ ِ ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ ěĻĝéÝĤا ģİأ ăđ×Ĥو اĬïİא أي ģĨ ĭÖא إĻĤכ، واģđä إĜ×אĭĤא ĻĥĐכ، כī ĻĥĐכ دĭĥĻĤא، ّ ح ĹĘ ĭÖijĥĜא وóùĺ إĻĤכ ø×ĭĥĻא، اďĉĜ أóøارĬא īĐ ijıüد اĻĔŶאر وijĤ אزلĭĨ īĐ אĭِ Ĝّ َ ijĈاďĤ اijĬŶار وأóĘد ijāĜدĬא إĻĤכ īĐ دĬ ÷اàŴאر ور اźïÝøźل إĵĤ øאèאت اóĝĤب واĀijĤאل، ّģè ĭĭĻÖא وīĻÖ ùĨאכÙĭ اáĨŶאل واüŶכאل ĩÖא Üכאĭęüא įÖ īĨ ijıüد اĩåĤאل واŻåĤل، ِأزل ĭĐא ĩĥČאت أijèاĭĤא ĹąÝùĭĤء ijĬÉÖار øïĜכ، وارďĘ ĭĐא ģČ Ĭïıäא ÝùĭĤ×óā ijåĭÖم ijäدك، اĭčęèא īĐ اĔõĭĤאت واijøijĤاس واóĉíĤات ١ īĨ ģýĘ أو ijİادة أو Ĉ×ď أو Đאدة أو واijıĤاä ÷כŻĻ ĭĺijıÝùÜא آÙĘ ٢ כģù أو ėđĄ إرادة أو ďĩĈ Ĩאل واõÝøادة. ÙĺاïıĤا īĨ ادóĩĤا :ųا Ʃ ħıĩèز ÙĤõÝđĩĤا ÛĤאĜ» :ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ħıĘ اijĤאĜ אĩכ כאن ijĤو ،اءïÝİźا ģđĘ ěĥì ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ ونóĺ ź ħıĬÍĘ ،אنĻ×Ĥا אĭİ ٣ .«ģכĥĤ īĻÖ ïĜ įĬź اء؛ijø כĤذ ĹĘ نijĤאąĤوا ħıĻĥĐ بijąĕĩĤوا ٤ įĬŶ ال؛ËùĤا اñıÖ אده×Đ óĨأ ųا Ʃ أن :אıĭĨ «ïÐاijĘ ÙĩĥכĤا هñİ ĹĘ ħà :مŻùĤا įĻĥĐ ėøijĺ אلĜ ،אءĻĤوŶوا אءĻ×ĬŶا įĤÉø يñĤا ijİو ħıåÐاijè ħİأ ١ ر + اåĤ×ī. ٢ ر: أواõÝøادة | ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٣/١ ٣ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٢١/١ ٤ ر: ħıĬŶ. ٥ ١٠ ١٥ 242 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Benim canımı Müslüman olarak al.” [Yûsuf 12/101] Hz. Mûsâ’ya iman eden sihirbazlar şöyle demiştir: “Bizim canımızı Müslümanlar olarak al.” [ el-A‘râf 7/126] Sahâbe-i kirâm şöyle demiştir: “Bizim canımızı iyilerle birlikte al.” [ Âl-i İmrân 3/193]. Kul hâlinin zâhirine güvenmemelidir, çünkü işin sonu değişebilir. İblis’ten, Bersîsâ’dan, Bel‘am’dan ve Sa‘lebe’den ibret al! Bir başka ilâve mâna şudur: Allah Teâlâ nasıl dua edileceğini öğretmiştir ki bu, önce senâ ile duaya başlamak şeklindedir. Hz. Peygamber aleyhisselâm da, “Kim senâda bulunmadan önce duaya başlarsa, kendisine icâbet edilmemeye müstahaktır.” buyurmuştur. Bir başka ilâve mâna şudur: Allah Teâlâ bu duayı yapmayı emretmiştir, eğer icâbet etmeyi murat etmiş olmasaydı bu emri vermezdi. Nitekim daha önce naklettiğimiz rivayette geçen “Bu, kulum içindir, kuluma istediği vardır.” şeklindeki hadîs-i şerifte bu icâbeti tahakkuk ettirmiştir. Bu, ilâhî rahmetin ispatı, muhabbetin gerçekliğinin delilidir. Rivayette “Namaz kılan, Rabbi ile münacattadır.”1 denilmektedir ki rivayetin bu konu ile ilgili olduğu söylenmiştir. Bunun bir münacat olduğunun ortaya konulması muhabbetin, yakınlığın ve hususiyetin ispatıdır, çünkü ancak muhabbet ehlinin münacatı olur, ancak yakınlık elde edildikten sonra ve ancak hususiyet ortaya çıktıktan sonra münacat olur. Bir başka ilâve mâna şudur: Çoğul formundaki “Bize hidâyet et.” ifadesini okuyan mümin hem kendisini hem de bütün Müslümanları kasteder ki bu da kendisi için şefaat mahallinin ispatıdır. Nitekim namazın sonunda da “ Mümin erkek ve mümin kadınları bağışla!” diye dua eder, bağışlanma talebi konusunda onlara şefaatçi olur ve “Bize dünyada da âhirette de iyilik ver.” [ el-Bakara 2/201] şeklinde dua ederek dünya ve âhiret maslahatları konusunda onlara şefaatçi olur. Kıyamda iken “Bize hidâyet et.” diye dua eder ki bu hem kendisi için hem de bütün müminler için iman ve mârifet üzere sebat talebidir. Bu da şefaatin en büyüğüdür. Her bir müminin bütün iman ehline şefaati sabit olduğuna göre, Hz. Peygamber aleyhisselâmın isyankâr/ günahkâr kimseler hakkındaki şefaati hakkında zannın ne olabilir? 1 Buhârî, “Mevâkîtu’s-salât”, 8. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 243 ۟﴾ [اóĐŶاف، ±Áَ ¯۪ «ِْ ®ُ Y³ـ َ َ žّ¹ََ bوَ ﴿:نijĐóĘ ةóéø אلĜو ،]١٠١/١٢ ،ėøijĺ] ﴾Y¯ً «ِْ ®ُ ¿³۪ َ žّ¹ََ b﴿ ١ ۚ﴾ [آل óĩĐان، ١٩٣/٣] وĨא ĭĺ×Ĺĕ أن ïĩÝđÜ ِ َ َ ـ³Y َ®•َ َْ اÊْ\َyار žّ¹ََ ١٢٦/٧]، وĜאÛĤ اéāĤאÙÖ:﴿ َوb .Ù×ĥđàو ْ ħَ đĥْ َ Öو אāĻĀóÖو÷ ĻĥÖÍÖ ó×ÝĐوا ،لÇĩĤا ĹĘ óĻĕÝĺ ïĝĘ אل؛éĤا óİאČ ĵĥĐ أïÖ īĨ» :مŻùĤا įĻĥĐ אلĜ ïĜو ،אءĭáĤאÖ Ùĺاï×Ĥا Ĺİو אءĐïĤا ÙĻęĻכ ħĥĐّ įĬأ :אıĭĨو ٢ .«įĤ אبåÝùُ ĺ ź أن ٌ īĩِĜَ אءĭáĤا ģ×Ĝ אءĐïĤאÖ כĤذ ěĝè ïĜو įÖ óĨأ אĩĤ [ أ وıĭĨא: أįĬ أóĨ ñıÖا اĐïĤאء وijĤ ħĤ óĺد اäŸאÙÖ] ٣١ ÙĝĻĝè ģĻĤد ijİو ،Ùĉøא×ĩĤا ٣ ĩĻĘא روĭĺא: «ñİا đĤ×ïي وđĤ×ïي Ĩא Éøل»، وñİا إà×אت هñİ אت×àإ ĹĘو ،اñİ ĹĘ ijİ :ģĻĜ ïĝĘ ٤ ُوي أن «اĹĥāĩĤ ĭĺאĹä رįÖ« اéĩĤ×Ù، وĨא ر ïđÖ źوإ Ù×éĩĤا ģİأ īĨ źإ אةäאĭĨ ŻĘ ÙĻĀijāíĤوا ÙÖóĝĤوا Ù×éĩĤا אت×àإ אتäאĭĩĤا .ÙĻĀijāíĤا رijıČ ïĭĐ źإ و ÙÖóĝĤا ģĻĬ אت×àإ ijİو īĻĩĥùĩĤا ÙĨאđĤو įùęĭĤ نijכĺ ďĩåĤا ĵĥĐ ﴾Yَ ²uِ ¶ْ ِ وıĭĨא: أن įĤijĜ:﴿ ا ħıĤ ďęýĻĘ ،אتĭĨËĩĤوا īĻĭĨËĩĥĤ óęĔا ٥ :ةŻāĤا óìآ ĹĘ لijĝĺو ،įĤ ÙĐאęýĤا ģéĨ [٢٠١/٢ ،ةóĝ×Ĥا_﴾ [ً³ََ nَ ةِyَrِ Êا ٰ ْ¿ žِوَ_ ً³ََ nَ YÁَ²ْ ُ uªا ّ¿ žِ Y³َِ bٰ ĹĘ ÕĥĈ اóęĕĩĤة، وijĝĺل: ﴿ا الËø ijİو﴾ Yَ ²uِ ¶ْ ِ ٦ ijĝĺل: ﴿ا אمĻĝĤا ĹĘو ،ةóìŴوا אĻĬïĤا çĤאāĨ الËø ĹĘ ħıĤ ďęýĻĘ ÙĐאęýĤا ÛÝ×à ٧ įùęĭĤ وħıĤ اáĤ×אت ĵĥĐ اĩĺŸאن واÙĘóđĩĤ وأįĬ أħčĐ اęýĤאÙĐ، وĩĤא ģİأ ěè ĹĘ مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا ÙĐאęýÖ כĭČ אĩĘ אنĩĺŸا ģİأ ģכ ěè ĹĘ īĨËĨ ģכĤ اĻāđĤאن. .ïĩÝđُ ١ ح ر: ĺ ĵĥĐ כאن אءĭáĤا ģ×Ĝ אءĐïĤאÖ أïÖ وإذا ،Õäو ïĝĘ אءĐïĤا ģ×Ĝ אءĭáĤאÖ ģäóĤا أïÖ إذا «:įęĭāĨ ĹĘ Ù×Ļü ĹÖأ īÖا جóìأ ٢ .٢٢/٦ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ :óčĬا .»אءäر ٣ ح: àŸ×אت. ٤ ÉĈijĨ ĨאĤכ، اŻāĤة ٢٩؛ çĻéĀ اĤ×íאري، ijĨاÛĻĜ اŻāĤة .٨ ٥ ر + اħıĥĤ. ٦ ح: اĻĝĤאÙĨ. ٧ ح: ĩĥĘא. ٥ ١٠ ١٥ 244 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri es-Sırât (yol) kelimesini Nâfi‘, Iraklılar ve çoğunluk sâd harfi ile okumuş, Abdullah b. Abbas ise sîn harfi ile okumuştur. Bazı kıraat imamları da böyle okumuştur. Hamza b. ez-Zeyyât biraz işmâm ile ze harfine yakınlaştırarak okumuştur. Sâd harfi ile okunuş Kureyş lehçesidir, sîn ile okunuş Benî Kays lehçesidir, ze harfi ile okunuş ise Benî Uzre lehçesidir. es-Sırât “yol” anlamına gelir. Bir görüşe göre bu, “düz yol” anlamındadır. Bir başka görüşe göre “apaçık yol” anlamındadır. Bir diğer görüşe göre kelime Rumca’dır. Ancak Ebû Ubeyde şöyle demiştir: “ Kur’ân’da Arapça olmayan bir kelime yoktur.”1 Bazıları şöyle demiştir: Araplar bu kelimeyi dillerine dâhil edip konuştukları zaman artık Arapçalaşmıştır. Bazıları şöyle demiştir: Bu kelime el-istirât kökünden gelir ki bu da “yutmak” anlamındadır. Yola bu ismin verilmesi, kendisini takip edenleri çekip içine almasındandır. Bazıları şöyle demiştir: el-Musterat kelimesi yiyeceğin geçtiği yol anlamına gelir. Yol ise canlıların geçtiği yere denilir. Sîn harfi, tı harfine uyum sağlamak için sâd harfine dönüşmüştür. Bu şekilde zayıf olan, kuvvetli ile birleşerek kuvvet kazanır. Burada sırat kelimesi ile neyin kast edildiği konusunda ihtilâf edilmiştir. Abdullah b. Abbas, Câbir, İbnü’l-Hanefiyye, Dahhâk, Mukātil ve İbn Cüreyc, “Bu, İslâm’dır.” demişlerdir. Nitekim Allah Teâlâ İblis’ten haber verirken ondan naklederek “Onlar için Senin dosdoğru yolunun üzerine oturacağım.” [ el-A‘râf 7/16], yani “Onları Senin dininden saptıracağım.” demiştir. Yine Allah Teâlâ peygamberi Hz. Muhammed aleyhisselâma, “Muhakkak sen onları dosdoğru yola davet ediyorsun.” [el- Mü’minûn 23/73] buyurmuştur. Hz. Ali ve İbn Mes‘ûd, “Sırat, Allah’ın kitabıdır.” demişlerdir. Allah Teâlâ “Sana vahyedilene sımsıkı sarıl, muhakkak sen dosdoğru yol üzeresin.” [ ez-Zuhruf 43/43] buyurmuştur. 1 Ebû Ubeyde, Mecâzü’l- Kur’ân, 1: 17. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 245 ١ وأģİ اóđĤاق واđĤאÙĨ ÖאāĤאد، وóĜأ اīÖ Đ×אس ďĘאĬ أóĜ ïĝĘ ﴾اط َ yَ‡ªا ِّ ﴿ :įĤijĜو īĻùĤوا ،ûĺóĜ ÙĕĤ אدāĤאĘ .ŻĻĥĜ ايõĤا אıƪ ĩüÉĘ َ ٣ ٢ وõĩèة اءóĝĤا ăđÖ أóĜ įÖو ،īĻùĤאÖ .رةñĐ ĹĭÖ ÙĕĤ ايõĤوا ،÷ĻĜ ĹĭÖ ÙĕĤ :ģĻĜو .çĄاijĤا ěĺóĉĤا ijİ :ģĻĜو . ّ واóāĤاط ijİ اùĤ×ģĻ، وģĻĜ: اěĺóĉĤ اijùĤي .ومóĤا ÙĕĤ ijİ ٤ .«ÙĻÖóđĤا óĻĔ آنóĝĤا ĹĘ ÷ĻĤ» :ةïĻ×Đ ijÖأ אلĜو א ÜכÛĩĥ اóđĤب įÖ Āאرت ÙĻÖóĐ أąĺא. ّ ĩĤ :ģĻĜو .įĻכĤאø ďĥÝ×ĺ įĬŶ כ؛ĤñÖ Ĺĩø عŻÝÖźا ijİو ،اطóÝøŸا īĨ ijİ :ģĻĜو ّ اĬŶאم، وĀאرت اīĻùĤ Āאدا ĉĩĤאÙĝÖ ّ اđĉĤאم واěĺóĉĤ óĩĨ وģĻĜ: إن اóÝùĩĤط óĩĨ اĉĤאء، وכñا اėĻđąĤ ijĝĺى ÖאāÜאįĤ ÖאĺijĜŶאء. واėĥÝì ĹĘ اóĩĤاد įÖ ĭıİא، Ĝאل اīÖ Đ×אس وäאóÖ واīÖ اÙĻęĭéĤ واéąĤאك وĝĨאģÜ ُ·­ْ َ†ِy َ اŽ ¥َ َ ª َ ْ ُ َu ّن ¢Êَ َ﴿ :÷ĻĥÖإ īĐ اó×ì ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،مŻøŸا ijİ :ãĺóä īÖوا :مŻùĤا įĻĥĐ ïĩéĨ įĻ×ĭĤ אلĜو ،כĭĺد īĐ ħıĭĥĄŶ أي] ١٦/٧ ،افóĐŶا﴾ [­Áَۙ £۪cَْ ¯ُ ْ اª ٍ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ٧٣/٢٣]. ­Á£۪cَْ ®ُ اط ٍ yَ†ِ »ٰ ªِ ا ­ْ¶ ¹ُ ُ uْ cََ ª ¥َ َ ²ِّ ﴿َوا ۪ ي ٓ َّـw ªYِ \ ¥ْ ِ ¯ْ cَ~Yْ žَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ĵĤאđÜ ųا Ʃ אبÝכ ijİ :دijđùĨ īÖوا ّ وĜאل ĹĥĐ ٍ﴾ [اóìõĤف، ٤٣/٤٣]. ­Á£۪cَْ ®ُ اط ٍ yَ†ِ »ٰ «َ ¥َ َ ²ِّ َْÁ ۚ¥َ ا ªِ َ ا ُ۫و ِn¿ ا ّ (ت. ١٦٩ İـ ٧٨٥/ م) أïè اóĝĤاء اùĤ×Ùđ اijıýĩĤرīĺ، أįĥĀ īĨ أĀ×ıאن، ĹáĻĥĤا ħĻđĬ ĹÖأ īÖ īĩèóĤا ï×Đ īÖ ďĘאĬ ijİ ١ اóıÝü ĹĘ اÙĭĺïĩĤ واÛıÝĬ إįĻĤ رĺאÙø اóĝĤاءة ıĻĘא، وأóĜأ اĭĤאس ęĻĬא وø×īĻđ Ùĭø، وĹĘijÜ ıÖא. اóčĬ: وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٣٦٨/٥؛ ĔאÙĺ اıĭĤאÙĺ īÖź اõåĤري، ٢٨٨/٢؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٥/٨ ٢ ر: اīÖ כóĻá. ÙÖאéāĤا أدرك ،Ùđ×ùĤا اءóĝĤا ïèأ) م ٧٧٣/ـİ ١٥٦ .ت (אتĺõĤا ،ĹĩĻÝĤا ،ģĻĐאĩøإ īÖ אرةĩĐ īÖ ÕĻ×è īÖ ةõĩè ijİ ٣ אعĩäŸا ïĝđĬا ،اءاتóĝĤאÖ אĩĤאĐ כאن ،انijĥéÖ ĹĘijÜ ،ħıĻĤإ ÕùĭĘ ħĻÝĤا ĹĤاijĨ īĨ وכאن ،ħıąđÖ رأى نijכĺ أن ģĩÝéĻĘ مŻĐŶا ؛٢٣٨/١ ،ريõåĤا īÖź ÙĺאıĭĤا ÙĺאĔ ؛٢١٦/٢ ،כאنĥì īÖź אنĻĐŶا אتĻĘو :óčĬا .لij×ĝĤאÖ įÜاءóĜ ĹĝĥÜ ĵĥĐ .٢٧٧/٢ ،ĹĥرכõĥĤ .١٧/١ ،ةïĻ×Đ ĹÖŶ آنóĝĤا אزåĨ ٤ ٥ ١٠ ١٥ 246 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hasan-ı Basrî ve Ebü’l-Âliye er-Riyâhî, “Sırat, Hz. Peygamber aleyhisselâm ve iki dostu Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in yoludur.” demişlerdir. Allah Teâlâ Hz. Peygamber aleyhisselâm hakkında, “Seni dosdoğru yola hidâyet edecektir.” [ el-Feth 48/2], sahâbe hakkında “Allah müminlerden razı olmuştur. Kalplerinde olanı bilmiş, onlara güven duygusu vermiş ve onları pek yakın bir fetihle ödüllendirmiştir.” [ el-Feth 48/18] buyurmuştur. O, “Allah sizi doğru yola ulaştırsın.” [el-Feth 48/20] buyurmuştur. Bekir b. Abdullah el-Müzenî’nin şöyle dediği nakledilir: Rüyamda Hz. Peygamber aleyhisselâmı gördüm ve kendisine sırât-ı müstakîmin ne olduğunu sordum, o da bana, “Benim ve benden sonra râşid halifelerimin sünnetidir.” buyurdu. Ebû Süleymân ed-Dârânî şöyle demiştir: Sırat, Allah Teâlâ’nın bir önceki âyette “Yalnız Sana kulluk ederiz.” âyetinde ifade ettiği kulluk yoludur. Allah Teâlâ “O’na kulluk edin, işte bu dosdoğru yoldur.” [ Âl-i İmrân 3/51] buyurmuştur. Süddî şöyle demiştir: Sırat, cennet yoludur. Yol ikidir: Biri cehennem yoludur. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Onları cehennem yoluna sevk edin.” [ es-Sâffât 37/23] Diğeri cennet yoludur. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Bizi dosdoğru yola hidâyet et.” [ el-Fâtiha 1/5] Dinin sırat olarak isimlendirilmesinin sebebi şudur: Bir hedefi veya maksadı olan kimse ona ancak yol kat ederek, doğru bir yola girerek ulaşabilir. Allah Teâlâ mekândan münezzehtir, ancak talep eden kul mekân sahibidir, bu yüzden vuslata ve maksada nâil olması için mesafeleri kat etmesi, âfetlere maruz kalması, korkulan şeylere tahammül etmesi kaçınılmazdır. Büyük zâtlardan birine, “Allah’a giden yol nedir?” diye sorulmuş, o da, “İki devir yapar, sonra ulaşırsın. Bir devir yapar dünyayı ardına atarsın, ikinci bir devir daha yapar ve ukbâyı (âhireti) ardına atarsın, işte o zaman ulaşmış olursun.” demiştir. el-Müstakîm kelimesi “düz, dosdoğru” anlamına gelir. Ekāmehû, fe’s-tekāme “Onu doğrulttu, o da doğruldu.” denilir. Aynı formda, evse‘ahu, fe’stevse‘a, “Ona genişlik sağladı, o da genişliğe ulaştı.”; erhâhu, fe’sterhâ “Ona rahatlık sağladı, o da rahat erdi.” denilir. Harf-i cersiz kullanım üç bâbdan gelir: İnfi‘âl (örnek: el-inkitâ‘), ifti‘âl (örnek: el-ihtilât) ve istif‘âl (örnek: el-istirsâl). 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 247 ّ įĻĥĐ اŻùĤم Ĺ×ĭĤا ěĺóĈ ijİ : ّ ّ وأijÖ اđĤאÙĻĤ اĺóĤאĵè وĜאل اīùéĤ اĤ×óāي ¥َ َ Àuِ·َْ įĻĥĐ اŻùĤم : ﴿َوÀ ّ Ĺ×ĭĤا ěè ĵĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ġ óĩĐو óכÖ ĹÖأ įĻ×èאĀو ±َِ ُ َ ّ اà ٰ ْ£ََu َر Šِ¿ ª﴿ [ ب٣١ [:įÖאéĀأ ěè ĵĘ אلĜو] ٢/٤٨ ،çÝęĤا﴾ [ۙY¯Á ً £۪cَْ ®ُ ąŽا ً yَ†ِ .[٢٠/٤٨ ،çÝęĤا﴾ [ۙY¯Á ً £۪cَْ ®ُ ąŽا ً yَ†ِ ­ْ §ُ َ Àuِ·َْ Àوَ ﴿:įĤijĜ ĵĤإ] ١٨/٤٨ ،çÝęĤا﴾ [±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ اª اطóāĤا īĐ įÝĤÉùĘ אمĭĩĤا ĹĘ Ṡ ّ Ĺ×ĭĤا Ûĺرأ :אلĜ ّ ĹĬõĩĤا ųا Ʃ ï×Đ īÖ óכÖ īĐو ١ اħĻĝÝùĩĤ ĝĘאل: «ĹÝĭø وÙĭø اęĥíĤאء اóĤاīĺïü ïđÖي». ﴾uُ ]ُ ْ َ َ َ Yك ² Àِّ ا ﴿įĥ×Ĝ אİóذכ ĹÝĤا Ùĺدij×đĤا ěĺóĈ ijİ ٢ : ّ وĜאل أijÖ ĩĻĥøאن اïĤاراĹĬ Á­] ﴾آل óĩĐان، ٥١/٣]. اط ُR َْc£۪ ٌ ٌ yَ†ِ اwَ ¶ٰ ۜ وهُ uُ ]ُ Yْ žَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،[٤/١ ،ÙéÜאęĤا[ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħĻéåĤا ěĺóĈ :אنĝĺóĈ ěĺóĉĤאĘ ؛ÙĭåĤا ěĺóĈ ijİ : ّ وĜאل اïùĤي اط َ yَ‡ªا ِّ Yَ ²uِ ¶ْ ِ ِÁ­] ﴾اāĤאĘאت، ٢٣/٣٧]، وěĺóĈ اÙĭéĤ، Ĝאل: ﴿ا ۙ o۪ kَ ْ ٰ« َ†ِy ِ اط اª ªِ ﴿žَ ْY ¶ُu ُو¶ ­ْ ا .[٥/١ ،ÙéÜאęĤا﴾ [­Áَ £۪cَْ ¯ُ ْ اª ïđÖ įĻĤإ ģāĺ אĩĬÍĘ ïāĝĨ أو دijāĝĨ įĤ כאن īĨ نŶ א؛ĈاóĀ īĺïĤا Ĺĩø אĩĬإ ħà ÕĤאĉĤا ï×đĤا īכĤ ÙĭכĨŶا īĐ אلđÝĨ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ ،ģĻ×ùĤا اءijø كijĥøو ěĺóĉĤا ďĉĜ אتĘאíĩĤا ģĩéÜو אتĘŴا÷ Ĩو אتĘאùĩĤا ďĉĜ īĨ įĤ ïÖ ŻĘ כאنĩĤا ÕèאĀ ٣ واijĩĤاĘאة. . ĻĤכóم ÖאijĀijĤل ورïÜ ،ÛĥĀو ïĜو īĻÝęĉĐ :אلĝĘ ؟ĵĤאđÜ ųا Ʃ ĵĤإ ěĺóĉĤا אĨ :اءó×כĤا ăđ×Ĥ ģĻĜو .ÛĥĀو ïĜو كóıČ وراء ĵ×ĝđĤا ñ×ĭÝĘ ÙĻĬאà ورïÜو كóıČ وراء אĻĬïĤا ñ×ĭÝĘ ةóĨ ٤ ْ ُ̄ َْc£۪ َۙÁ­ ﴾أي اijÝùĩĤي، ĝĺאل: «أĜאįĨ، ĘאĝÝøאم» כĩא ĝĺאل: «أوįđø، وįĤijĜ:﴿ اª ĘאďøijÝø «و»أرìאه ĘאĵìóÝø«، واŻĤزم Ĺåĺء īĨ ÙàŻà أijÖاب، īĨ اđęĬźאل כאĉĝĬźאع، وīĨ اđÝĘźאل כאŻÝìźط، وīĨ اđęÝøźאل כאøóÝøźאل. ١ ر: īĨ ïđÖي. ّ (ت. ٢١٥ İـ٨٣٠/ م) أïè رäאل اÙĝĺóĉĤ، ّ اïĤاراĹĬ ّ اĹåèñĩĤ ĹùĭđĤا ÙĻĉĐ īÖ ïĩèأ īÖ īĩèóĤا ï×Đ אنĩĻĥø ijÖأ ijİ ٢ א (ÙĈijĕÖ دěýĨ (رģè إĵĤ ïĕÖاد وأĜאم ıÖא ïĨة، ħà ّ כאن īĨ Ùĥä اùĤאدات وأرÖאب اïåĤ ĹĘ اåĩĤאïİات، īĨ أģİ دارĺ Đאد إĵĤ اýĤאم وĹĘijÜ ĹĘ ïĥÖه. اóčĬ: وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ١٣١/٣؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٢٩٣/٣ ٣ ر: ÖאĀijĤאل. ٤ ر - أوįđø. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 248 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yolun müstakim sıfatı ile nitelenmesi iki anlama gelir. Birincisi, yolun kendisinin düzgün olması, eğriliğinin bulunmaması, ikincisi ise o yola girenin dosdoğru ilerlemesi anlamınadır. Örneğin Hak Teâlâ “Gündüzü gösterici kıldık.” [ Yûnus 10/67] buyurmuştur ki buradaki “gösterici” ifadesi, “içerisinde görülen” anlamındadır. Benzer şekilde “Akan nehir” ifadesi, “içinde suyun aktığı nehir” anlamına gelir. Kur’ân’da bunun benzeri ifade, “İş sıkılaştığı, kararlaştığı zaman...” [ Muhammed 47/21] âyetidir, burada “Onlar işte kararlı hâle geldikleri zaman...” anlamına gelir. Yine “Onların ticareti kâr etmemiştir.” [ el-Bakara 2/16] ifadesi, “Onlar bu ticarette kâr etmemişlerdir.” anlamına gelir. Aynı durum “Dediler ki: O zaman bu, hüsrana uğrayan bir dönüştür.” [ en-Nâziât 79/12] âyetinde de söz konusudur. Müfessirlerden biri şöyle demiştir: Sırât-ı müstakîm, kendisine giren yolcuyu hataya meylettirmeyen, dümdüz yoldur. Bazıları şöyle demiştir: Sırât-ı müstakîm, yolcusunu cennete götüren yoldur. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Sırât-ı müstakîm, kāim, yani delillerle sabit, hiçbir şey ile ortadan kalmayan, kanıtları hiçbir tuzak ile yok edilemeyen yoldur.1 Kuşeyrî şöyle demiştir: “Sırât-ı müstakîm, kitap ve sünnetten delili bulunan ve kendisine bid‘atin sirayet etmediği yoldur.” Yine şöyle demiştir: “O, ümmetin selefinin kendisi ile yükseldiği, ibret delillerinin doğruluğunu dile getirdiği yoldur.” Yine şöyle demiştir: “O, sıhhatine tevhid delillerinin şahitlik, tahkik şahitlerinin tembih ettiği yoldur.”2 { Necmeddin Nesefî der ki:} Ben de şöyle derim: Sırât-ı müstakîm, üzerinde belirsizlik karanlığının ve bid‘at tozunun olmadığı yoldur. O, yolcusunu saptırmayan, terk edeninin de doğruya ulaşamadığı yoldur. O, kendisine girenin yol kesme korkusu yaşamadığı, yolcusuna ismet ve tevfik kılavuzu ile rehberlik eden yoldur. O, maksada ve hedefe ulaşmak isteyenlere bunu kolaylaştıran ve Allah Teâlâ tarafından gözetilen yoldur. 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 22. 2 Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, 1: 14. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 249 أن :ĹĬאáĤوا .جijđĨ óĻĔ įùęĭÖ ijÝùĨ ٍ įĬأ :אİïèأ ؛،אنĻĭđĨ įĤ ١ įÖ ěĺóĉĤا ėĀو ħà óıĬ» :כĤijĝوכ įĻĘ ٢ óā×ُ ĺ أي] ٦٧/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ۜ ََ· َYر ُRْ[ ‡ِ ًyا ³ªا ّ وَ ﴿:įĤijĝכ įĻĘ ħĻĝÝùĨ įכĤאø äאر» أي اĩĤאء äאر įĻĘ، وóĻčĬه ĹĘ اóĝĤآن: ﴿ِžَYَذا ََ}َم َْ اÊْ®ُy] ﴾ïĩéĨ، ٢١/٤٧ [أي ijĨõĐا ِ ًذا ْ ¥َ ا «ِ ¹ُا b ªYَ ِ َk َYرُbُ·­ْ] ﴾اĤ×óĝة، ١٦/٢] أي Ĩא رijéÖا ıĻĘא وįĤijĜ:﴿ ¢ b aْ oَ ِ \رَ Y¯َ žَ﴿ :įĤijĜو įĻĘ ۢ﴾ [اĭĤאزĐאت، ١٢/٧٩]. ة ٌ yَ~Yِ rَ ة ٌَ yّ¦َ .ٍ وĜאل Éĉì ĵĤإ ٣ įכĤאùÖ ģĻĩĺ ź يñĤا يijÝùĩĤا ijİ :óĻùęÝĤا ģİأ ăđÖ אلĜو .ÙĭåĤا ĵĤإ įכĤאùÖ Ĺąęĺ يñĤا ijİ :ħıąđÖ įĥĺõĺ ź يñĤا īĻİاó×ĤאÖ ÛÖאáĤا أي ħÐאĝĤا ijİ» :ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ٤ .«ïĻכ įååè ăĝĭĺ źو ءĹü ÙĐï×ĥĤ ÷ĻĤو ģĻĤد ÙĭùĤوا אبÝכĤا īĨ įĻĥĐ אĨ ijİ» :ųا Ʃ ّ رįĩè ٥ اóĻýĝĤي وĜאل اĨŸאم ،«ةó×đĤا ģÐźد įÖاijāÖ ěĉĬو ÙĨŶا ėĥø ٦ įĻĥĐ درج אĨ ijİ» :אąĺأ אلĜو ،»ģĻ×ø įĻĤإ [ أ ٣٢] ٧ .«ěĻĝéÝĤا ïİاijü įĻĥĐ į×Ĭو ïĻèijÝĤا ģÐźد įÝéāÖ ïıü אĨ ijİ» :אąĺأ אلĜو ijİ ،ÙĐï×Ĥا אر×Ĕ źو ١٠ةóכĭĤا مŻČ įĻĥĐ ÷ĻĤ אĨ ijİ ٩ Ġ : {وأĬא أijĜل: ٨ {وĜאل įכĤאø ïĩĺو ěĺóĉĤا ١١ďĉĜ įĻĘ אفíĺ ź אĨ ijİ ،įُ אرכÜ يïÝıĺ źو įכĤאø ُ ģą ƫ َ ĺ ź אĨ ّ אده Ʃواų āĜ لijĀو دijāĝĩĤوا ïāĝĩĤا ĹĤإ ģıùĺ אĨ ijİ ،ěĻĘijÝĤوا ÙĩāđĤا ١٢ÙĜرï×Ö .אدهĀóĩÖ ĵĤאđÜ .ëùĭÝùĩĤا īĨ ijıø įĥđĤ ،ģĀŶا īĨ ćĝø ١ ٢ ر: Ü×óāة. ٣ ح: øאĤכį. ٤ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٢٢/١ ٥ ر - اĨŸאم. ٦ ر: إįĻĤ. ٧ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٤/١ ٨ ح: Ĝאل + اëĻýĤ اĨŸאم ħåĬ اīĺïĤ. ٩ ح - وأĬא أijĜل. ١٠ ر: اęĤכóة. ١١ ر + įĻĘ. ١٢ ح ر: Ö×ñرįĜ. ٥ ١٠ ١٥ 250 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 6. Nimet verdiklerinin yoluna... [ el-Fâtiha 1/6] Bu ifade, “Bizi dosdoğru yola ilet.” âyetindeki “yol” kelimesinin bedelidir, onun açıklaması gibidir. Bedel, neyin bedeli ise i‘rabda ona tâbidir, çünkü o, bedeli olduğu şeyin aynıdır. Aynı durum, “Sen muhakkak ki dosdoğru bir yola iletirsin.” [ eş-Şûrâ 42/52] âyeti ile “Allah’ın yolu…” [ eş-Şûrâ 42/53] âyeti arasında da söz konusudur. İkincisindeki sırat kelimesi, birincisindekine tâbi olarak mecrur olmuştur. Burada da ikincisindeki sırat kelimesi, ilkindekine tâbi olarak mansub olmuştur. Aynı durum “Onu perçeminden yakalarız.” [el- Alak 96/15] âyeti ile “O yalancı ve günahkâr perçeminden.” [el- Alak 96/16] âyeti arasında ve “ Kureyş’e yapılan kolaylaştırma için…” [ Kureyş 106/1] âyeti ile “Onlara yaz ve kış yolculuklarında yapılan kolaylaştırma…” [ Kureyş 106/2] âyeti arasında da söz konusudur. Bütün bunlar Halîl b. Ahmed’e göre bedel, Ahfeş’e göre atf-ı beyân, Kisâî’ye göre itbâ‘, Ferrâ’ya göre ise el-mütercim şeklinde isimlendirilir. Ellezîne kelimesi ellezî kelimesinin çoğuludur. Bu ancak birleştiği kelime ile tamamlanan ve ondan ayrı zikredilmeyen bir ism-i mevsûldür. İki şey için kullanılan hâli (tesniyesi) ellezâni, müennesinin iki şey için kullanılan hâli ise elletânî şeklindedir. Ellezînin çoğulu ellezîne, elletînin çoğulu ise ellâtî, ellevâtî ve ellâî şeklindedir. “Nimet verdiklerin” ifadesi kendilerine minnet buyurdukların anlamındadır. En‘amte fiilinin isim hâli kesre ile en-ni‘metü şeklindedir. Fetha ile [yani en-ne‘me şeklinde] okununca nimete mazhar olma, ötre ile [yani ennu‘me şeklinde] okununca sevinç anlamına gelir. Âyette sözü edilen kendilerine nimet verilenlerin kimler olduğu ve verilen nimetin ne olduğu konusunda ihtilâf edilmiştir. Mücâhid ve Ebû Ravk şöyle demişlerdir: Kendilerine nimet verilenler nebîlerdir. Delili ise Meryem sûresinde nebîleri zikrettikten sonra, “İşte bunlar Allah’ın kendilerine nimet verdiği kimselerdir.” [ Meryem 19/58] buyrulmuş olmasıdır. İbn Keysân, “Onlar nebîler ve sıddıklardır.” demiştir. Hasan-ı Basrî ve Abdurrahman b. Zeyd “Onlar nebîler ve onlara tâbi olanlardır.” demişlerdir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 251 ْۙ ħıِ ْ ĻĥَĐَ Ûَ ْ ĩ َ đĬْاَ īĺ َ ñ۪ Ĥاƪ اط َ َ óĀِ -٦ ijİو ﴾ اط َ yَ‡ªا ِّ Yَ ²uِ ¶ْ ِ ا ﴿:įĤijĜ īĐ لïÖ ijİ ﴾­ْ·ِÁَْ «َ aَ ¯ْ َ ²َْ ا ±À َ w۪ َّ وįĤijĜ: ﴿ َ†ِy َ اط اª ٓي u۪ ·ْcََ ª ¥َ َ ²ِّ واَ ﴿:įĤijĝכ ijİو ،ijİ įĬŶ ؛įÖاóĐإ ĹĘ لï×ĩĤا ď×Ýĺ لï×Ĥوا ،įĤ óĻùęÝĤכא ٍ﴾ [اijýĤرى، ٥٢/٤٢]، ﴿ َ†ِy ِ اط ّ اà ِٰ] ﴾اijýĤرى، ٥٣/٤٢]، ÜÉĘ×ď َ اăęíĤ ­Á£۪cَْ ®ُ اط ٍ yَ†ِ »ٰ ªِ ا [١٥/٩٦ ،ěĥđĤا_﴾ [ِÁَ†Y ِ َ ³ªY ّ ِ \ Yً Ÿَْ ³ََ َ ، وñİا כįĤijĝ:﴿ ª َ اÕāĭĤ َ اăęíĤ، وĭİא أÜ×ď اÕāĭĤ [١/١٠٦ ،ûĺóĜ] ﴾ٍ Àْyَ¢ُ فِËÀَ Ê۪ ِ﴿ :įĤijĜو] ١٦/٩٦ ،ěĥđĤا_﴾ [ٍئَŽY ِ rَ _ٍ َ \ذYِ ¦َ _ٍÁَ†Y ِ َ ²﴿ .[٢/١٠٦ ،ûĺóĜ] ﴾­ْ·ِžِËÀَ ا۪﴿ ïĭĐو אنĻ×Ĥا ėĉĐ ĵĩùĺ ûęìŶا ïĭĐو لï×Ĥا ĵĩùĺ ģĻĥíĤا ïĭĐ įĥכ اñİ ّ اء ĵĩùĺ اħäóÝĩĤ. ّ ĵĩùĺ اÜŸ×אع وïĭĐ اóęĤ اĤכùאĹÐ źو įÝĥāÖ źإ ħÝĺ ź لijĀijĨ ħøا ijİو» يñĤا «ďĩä ijİ ﴾±À َ w۪ َّ وįĤijĜ : ﴿ اª ١ ïÖوıĬא، وįáĻĬÉÜ» اĹÝĤ«، وÙĻĭáÜ اñĤي «اñĥĤان»، وÙĻĭáÜ اĹÝĤ» اÝĥĤאن»، وďĩä óכñĺ اñĤي «اīĺñĤ«، وďĩä اĹÝĤ» اĹÜŻĤ واijĥĤاĹÜ واĹÐŻĤ «. ،óùכĤאÖ Ùĩđّ ĭĤا įĭĨ ħøźوا ،ħıĻĥĐ ÛĭĭĨ أي﴾ ­ ْۙ·ِÁَْ «َ aَ ¯ْ َ ²َْ و įĤijĜ:﴿ ا ٢ .ُ ة ƪ ó َ ùَ وÖאçÝęĤ اħđĭÝĤ، وÖאħąĤ اĩĤ ْ ħİ وĹĘ ñİا اđĬŸאم اñĤي ħıĻĥĐ Ĩא ijİ؟ īَ Ĩ ħıĻĥĐ ħَ đĭĩĤا ءźËİ ĹĘ ėĥÝìوا óذכ ïđÖ ħĺóĨ رةijø ĹĘ įĤijĜ įĥĻĤود ،نij××ĭĤا ħİ ٣ Ĝאل åĨאïİ وأijÖ روق: .[٥٨/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾­ْ·ِÁَْ «َ ُ ²َْ َ ­َ ّ اà ٰ ا ±À َ w۪ َّ ِئ ¥َ اª ٰٓ ُو۬ª اĬŶ×Ļאء: ﴿ا ٤ ħİ اĬŶ××אء واijĝĺïāĤن. وĜאل اīÖ כùĻאن: .ħıĐא×Üوأ אĻ×ĬŶا ħİ :ïĺز īÖ īĩèóĤا ï×Đو īùéĤا אلĜو ١ ر - ñĺכó. ٢ ر: اóĩĤة. īÖ אكéąĤا īĐ روى» óĻùęÝĤا «ÕèאĀ ،ÙùĨאíĤا Ùĝ×ĉĤا īĨ وقïĀ . ّ ّ اĹĬ اĤכĹĘij ْ ق اıĤِ õ َ و ر ijÖأ אرثéĤا īÖ ÙĻĉĐ ijİ ٣ īĺóùęĩĤا אتĝ×Ĉ ؛٣٦٩/٦ ،ïđø īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا :óčĬا .ÙäאĨ īÖوا ĹÐאùĭĤوا داود ijÖأ įĤ وروى هóĻĔو ħèاõĨ ïĥĤاوودي، .٣٨٦/١ ،ادïĕÖ ģİأ īĨ ،ÙĕĤو اijéĬ ،ÙĻÖóđĤאÖ ħĤאĐ (م ٩١٢/ـİ ٢٩٩ .ت (אنùĻכ īÖאÖ وفóđĩĤا ïĩèأ īÖ ïĩéĨ īùéĤا ijÖأ ijİ ٤ įęĻĬאāÜ īĨ .Õĥđàو د ّ ó×ĩĤا īĐ ñìأ įĬŶ ؛īĻĻĘijכĤوا ijéĭĤا ĹĘ īĻĺóā×Ĥا ÕİñĨ ċęéĺ وכאن ،Õĥđàو دó×ĩĤا īĐ ñìأ :اñıĩĤب ĹĘ اijéĭĤ وćĥĔ أدب اĤכאÕÜ وÕĺóĔ اßĺïéĤ وđĨאĹĬ اóĝĤآن. اóčĬ: ħåđĨ اŶدÖאء ĻĤאijĜت اijĩéĤي، ٢٣٠٦/٥؛ إĬ×אه اóĤواة ĹĉęĝĥĤ، ٥٧/٣؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ٢٤/٢؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٠٨/٥ ٥ ١٠ ١٥ 252 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Mukātil, “Onlar nebîler, sıddıklar, şehitler ve sâlihlerdir.” demiştir. Süddî, “Onlar nebîler ve müminlerdir.” demiştir. Bu dört görüş birbirine yakındır ve hepsinin delili, “İşte onlar Allah’ın kendilerine nimet verdiği nebîler, sıddıklar, şehitler ve sâlihlerle beraberdir.” [ en-Nisâ 4/69] âyetidir. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Onlar, Allah’ın kendileri üzerindeki nimetini değiştirmelerinden önceki hâlleri ile Hz. Mûsâ’nın ashabıdır. Bunun delili “Ey İsrâiloğulları! Üzerinizdeki nimetimi hatırlayın.” [ el-Bakara 2/122] âyetidir. Dahhâk, İbn Cüreyc ve Vekî‘ şöyle demişlerdir: Kendilerine nimet verilenler, müminlerdir. Delili ise “Allah’ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın, hani siz düşmanlar idiniz de O sizin kalplerinizi birbirine yakınlaştırdı ve O’nun nimeti sayesinde kardeşler oldunuz.” [ Âl-i İmrân 3/103] âyetidir. Saîd b. Müseyyeb şöyle demiştir: Onlar Allah’ın kendilerine hidâyet ve itaat nimeti bahşettiği kimselerin tamamıdır. Bunun delili de yukarıdakinin aynıdır. Sehl b. Abdullah et- Tüsterî şöyle demiştir: Onlar Allah’ın kendilerine sünnete tâbi olma nimeti verdiği kimselerdir. Delili ise “İşte onlar rüşd ehlidir, Allah’tan bir lutuf ve nimet olarak...” [ el-Hucurât 49/7-8] âyetidir. Muhammed b. Ali et-Tirmizî şöyle demiştir: Onlar Allah’ın kendilerine verdiği nimete şükretme nimetini de ihsan ettiği kimselerdir, çünkü nimet [bir sıfat olarak] nankörde değil, şükredende kalır, gittiği zaman sanki hiç olmamış gibi olur. Ali b. Hüseyin b. Vâkid şöyle demiştir: Onlar Allah Teâlâ’nın kendilerine bollukta şükür, darlıkta sabır ihsan ettiği kimselerdir, çünkü şükür ancak sabır ile tamam olur. Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: Bunlar dört sahâbîdir. Delili ise daha önce zikrettiğimiz “İşte onlar Allah’ın kendilerine nimet verdiği nebîler, sıddıklar, şehitler ve sâlihlerle beraberdir.” [ en-Nisâ 4/69] âyetidir. Bu âyet onlar hakkında indirilmiştir. Kuşeyrî şöyle demiştir: Onlar, Allah’ın kendilerine dosdoğru yola hidâyet nimetini ihsan ettiği kimselerdir, çünkü âyetin öncesinde zikredilen husus budur. Onlar nebîler ve seçkinlerdir.1 1 Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, 1: 14. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 253 : ّ وĜאل ĝĨאģÜ: ħİ اĬŶ×Ļאء واijĝĺïāĤن واïıýĤاء واāĤאijéĤن. وĜאل اïùĤي ħİ اĬŶ×Ļאء واijĭĨËĩĤن. وñİه اĜŶאوģĺ اŶرÙđĺ ĝÝĨאرÙÖ ودģĻĤ כıĥא įĤijĜ: ۚ﴾ [اùĭĤאء٦٩/٤،]. ±Áَ o۪ ِ ٓ ِاءَو ّ اªَ‡ ªY uَ·َ ُƒªا ّ وَ ±Áَ £À۪ ۪uّ ‡ªا ِّ وَ ±َ Áّ۪]َِ ³ªا ّ ±َR ِ ­ْ·ِÁَْ «َ ُ ²َْ َ ­َ ّ اà ٰ ا±À َ w۪ َّ ِئ ¥َ َR•َاª ٰٓ ُو۬ª Yžَ﴿ כĤذ ģĻĤود ،ħıĻĥĐ ųا Ʃ ÙĩđĬ واóĻĕĺ أن ģ×Ĝ ĵøijĨ אبéĀأ ħİ :אس×Đ īÖا אلĜو .[١٢٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ§ ُ Áَْ «َ aُ ¯ْ َ ²َْ ۪cٓ ¿ا َّ َ اª ¿cِ¯َ ْ ِ ِ ْ~َyٓ ۪ٔاÀ َ ©ْاذُ¦ُyوا ² َ ٓ³۪¿ ا \ Yَ À﴿ :įĤijĜ aَ ¯َ ْ ِ وĜאل اéąĤאك واīÖ ãĺóä ووכďĻ: ħİ اijĭĨËĩĤن، ودįĥĻĤ įĤijĜ:﴿ َو ْاذُ¦ُyوا ² ۚ﴾ [آل óĩĐان، ١٠٣/٣]. Y²ا ً ¹َrْ ِ ا ٓµ۪ cِ¯َ ْ³ِِ \ ­ْcُoْ ]َ†ْ َ Yžَ ­ْ §ُ ِ \¹«ُ¢ُ ±َ Áَْ \ َ َّ ªَ ٓ ًاء žَY uَ ْ َ ِ ْذ ُ¦ُ³ْc­ْ ا َْÁ ُ §­ْ ا ّ اà ِٰ َ« .ّ óĨ אĩĤ ،ÙĐאĉĤوا ىïıĤאÖ ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ īĨ ďĻĩä ħİ :ÕĻùĩĤا īÖ ïĻđø אلĜو ģĻĤود ،ÙĭùĤאÖ ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ īĺñĤا ħİ ١ : ّ ] اóÝùÝĤي Ʃ اų /] ٣٢ب ï×Đ īÖ ģıø אلĜو ۜ﴾ [اóåéĤات، ٨-٧/٤٩]. _ً¯َ ْ ِ َ ِ ا‚ ُu َۙون žَ ‹ْ ًË ِ ®±َ ّ اà ِٰ َو² ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ ّ اyª ٰٓ ُو۬ª ذĤכ įĤijĜ:﴿ ا ؛ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ אĨ óכýÖ ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ īĺñĤا ħİ : ّ ىñĨóÝĤا ĹĥĐ īÖ ïĩéĨ אلĜو .īכÜ ħĤ אıĬÉכĘ ÛĤزا ذاÍĘ ،óęכ īĩĤ ź óכü īĩĤ ĵĝ×Ü אĩĬإ ÙĩđĭĤا نŶ כĤوذ اءóùĤا ĵĥĐ óכýĤאÖ ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ īĺñĤا ħİ :ïĜوا īÖ īĻùéĤا īÖ ّ وĜאل ĹĥĐ .ó×āĤאÖ źإ ħÝĺ ź óכýĤا نŶ اء؛óąĤا ĵĥĐ ó×āĤوا ُ ²َْ َ ­َ ّ اà ٰ ا ±À َ w۪ َّ ِئ ¥َ َR•َ اª ٰٓ ُو۬ª Yžَ﴿ :אĬijĥÜ אĨ įĥĻĤود ،ÙđÖرŶا ÙÖאéāĤا ħİ :īùéĤا אلĜو .ħıĻĘ ÛĤõĬ Ĺİو] ٦٩/٤ ،אءùĭĤا [،ÙĺŴا ﴾ ­ْ·ِÁَْ «َ אıĬŶ ؛ħĻĝÝùĩĤا اطóāĤا ĵĤإ ÙĺاïıĤאÖ ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ īĺñĤا ħİ» : ّ وĜאل اóĻýĝĤي ٢ .«אءĻęĀŶوا אءĻ×ĬŶا ħİو įĥ×Ĝ رةijכñĩĤا Ĺİ īĻĩĥכÝĩĤوا ħıÐאĩĥĐو ÙĻĘijāĤا ÙĩÐأ ïèأ) م ٨٩٦/ـİ ٢٨٣ .ت (يóÝùÝĤا÷ Ĭijĺ īÖ ųا ï×Đ īÖ ģıø ïĩéĨ ijÖأ ijİ ١ ĹĘ ijĥĐم اŻìŸص واĺóĤאĻĄאت وijĻĐب اđĘŶאل، وĹĝĤ ذا اijĭĤن اóāĩĤي ĩÖכÙ. įĤ כÝאب ĹĘ óĻùęÜ اóĝĤآن óāÝíĨ، وכÝאب رĜאěÐ اéĩĤ×īĻ وóĻĔ ذĤכ. اóčĬ: اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١١/١٦؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٤٣/٣ ٢ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٤/١ ٥ ١٠ ١٥ 254 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hüseyin b. Fazl şöyle demiştir: Onlar Allah’ın kendilerine son nefesi İslâm üzere verme nimetini ihsan ettiği kimselerdir, çünkü hakiki nimet budur. Bunlar müfessirlerin sözleridir, bu hususta bir de muhakkiklerin sözleri vardır: Ca‘fer es- Sâdık şöyle demiştir: Onlar, Seni bilme ve Senden anlama nimetini kendilerine ihsan ettiğin kimselerdir. Muhammed b. Ali et-Tirmizî şöyle demiştir: Onlar, uzuvlarını hizmet esnasında heybet ile bağladığın kimselerdir. Ebü’l-Abbas b. Atâ şöyle demiştir: Onlar zümre zümredir. Âriflere Allah mârifet nimetini, velîlere sıdk, rızâ, yakîn ve seçkinlik nimetini, ebrâra hilim ve şefkat nimetini, müritlere itaatin tadını alma nimetini, müminlere ise yardım dileme nimetini ihsan etmiştir. Ebû Osman el-Hîrî şöyle demiştir: Onlar kendilerine yolun tehlikelerini, şeytanın tuzaklarını ve nefsin hıyanetini öğretmek sûretiyle nimet verdiğin kimselerdir. Muhammed b. Fazl şöyle demiştir: Kendilerine, Sana münacat yolunca yardım isteme konusunda yardım lutfunda bulunduğun kimselerdir. Bağdatlı Allah dostlarından bir şöyle demiştir: Bu, Sana yakınlık ve ünsiyetin devamı sayesinde nimete bakmaktan kendilerini alıkoyduğun ( fenâ eylediğin) kimselerin yoludur. Şöyle denilmiştir: Ezelde kendileri hakkında cereyan edene nazar nimetini bağışladığın ve bu keşfin kendilerini senden alıkoymadığı kimselerin yoludur. Şöyle denilmiştir: Onlar kendilerine iman, hidâyet, muvaffakiyet, riayet, murakabe ve uykusuzluk (gece ibadeti) nimeti ihsan ettiğin kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar nasiplerinden geçme ve Seninle güzel edep içerisinde kāim olma nimeti ihsan ettiğin kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar nimeti değil, nimet vereni müşahede etme nimeti verdiğin kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar varlığın karanlıklarını sırlarından izale ederek kendilerine nimet verdiğin, ruhlarını kudsiyetinin nûru ile temizlediğin ve böylece himmetleri ile Seni müşahede eden, Seninle birlikte Senden başkasını müşahede etmeyen kimselerdir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 255 م؛ŻøŸا ĵĥĐ ħıĩÝíÖ ÙĩđĭĤا ħıĻĥĐ ١ ųا Ʃ ħÜأ īĺñĤا ħİ :ģąęĤا īÖ īĻùéĤا אلĜو :īĻĝĝéĩĥĤ ģĺאوĜأ įĻĘو īĺóùęĩĤا ģĺאوĜأ هñİ .ÙĝĻĝéĤאÖ ÙĩđĭĤا ijİ įĬŶ .כĭĐ ħıęĤوا כÖ ħĥđĤאÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا : Ġ אدقāĤا ïĩéĨ īÖ óęđä אلĜ .ÙĨïíĤا ïĭĐ Ù×ĻıĤאÖ ħıèارijä ÛĩĨز īĺñĤا : ّ ّ اñĨóÝĤي ĹĥĐ īÖ ïĩéĨ אلĜو אĻĤوŶوا ،ÙĘóđĩĤאÖ ħıĻĥĐ ųا Ʃ ħđĬأ نijĘאرđĤאĘ :אتĝ×Ĉ ħİ ٢ وĜאل أijÖ اđĤ×אس īÖ اĉđĤאء: أħđĬ Ʃ اÖħıĻĥĐųאïāĤقواĄóĤאء واīĻĝĻĤواijęāĤة، واóÖŶارأħđĬ Ʃ اÖħıĻĥĐųאħĥéĤواóĤأÙĘ، .ÙĬאđÝøźאÖ ħıĻĥĐųا Ʃ ħđĬأ نijĭĨËĩĤوا ،ÙĐאĉĤا وةŻéÖ ħıĻĥĐųا Ʃ ħđĬأ ونïĺóĩĤوا اطóāĤا כĤאıĨ ħıÝĘóĐ نÉÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا ٣ : ّ وĜאل أijÖ ĩáĐאن اóĻéĤي وĨכאïĺ اĉĻýĤאن وĻìאÙĬ اęĭĤ÷. ěĺóĈ ĹĘ ÙĬאđÝøźا ĵĥĐ ÙĬאĐŸאÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا :ģąęĤا īÖ ïĩéĨ אلĜو وامïÖ ÙĩđĭĤا ĵĤإ óčĭĤا īĐ įÝĻĭĘأ īĨ اطóĀ :īĻĺادïĕ×Ĥا ăđÖ אلĜو .כÜאäאĭĨ اħđĭÝĤ ÖóĝÖכ وËĨاÝùĬכ. ĹĘ ħıĻĥĐ ىóä אĨ אنĺóä ĵĤإ óčĭĤאÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا اطóĀ :ģĻĜو אنĩĺŸאÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ :ģĻĜو .כÖ ģĕýĤا īĐ כĤذ ėýכ ħıĥĕýĺ ħĥĘ ،زلŶا אءĭęÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ :ģĻĜو ٤ واïıĤاÙĺ واěĻĘijÝĤ واĐóĤאÙĺ واóĩĤاĜ×Ù واĤכŻءة. ħđĭĩĤا ةïİאýĩÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ :ģĻĜو .دبŶا īùéÖ כđĨ ħıĨאĻĜو ħıČijčè ħİóÐاóø īĐ [ أ ٣٣] انijכŶا אتĩĥČ ÙĤزاÍÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ :ģĻĜو ٥ دون اÙĩđĭĤ. وóıĈت أرواħıè ijĭÖر øïĜכ ýĘאïİوك ħıĩĩıÖ وħĤ ýĺאïİوا đĨכ ijøاك. ١ ح - اų įĤ ħıÐאĩĥĐو ÙĻĘijāĤا ëĺאýĨ افóČ īĨ (٩٢٢/٣٠٩ .ت (اديïĕ×Ĥا ĹĨدŶا אءĉĐ īÖ ģıø īÖ ïĩéĨ īÖ ïĩèأ ijİ ٢ ïĻđø ijÖأ כאن ëĺאýĩĤا īĨ אĩıĜijĘ īĨو ïĩéĨ īÖ ïĻĭåĤوا ĹĬאÝøאرĩĤا ħĻİاóÖإ ÕéĀ ،įÖ ÿÝíĺ آنóĝĤا ħıĘ ĹĘ אنùĤ .١٥٧/١١ ،Ĺ×İñĥĤ ءŻ×ĭĤا مŻĐأ óĻø ؛٢٠٧ .ص ،ĹĩĥùĥĤ ÙĻĘijāĤا אتĝ×Ĉ :óčĬا .įĬÉü ħčđĺ ازóíĤا ّ (ن. ٢٩٨İـ٩١٠/م) وïĤ ÖאóĤي وÉýĬ ıÖא ħà يóĻéĤا ċĐاijĤا رijāĭĨ īÖ ïĻđø īÖ ģĻĐאĩøإ īÖ ïĻđø אنĩáĐ ijÖأ ijİ ٣ īÖ ïĩéĨ īĨ اقóđĤאÖو ،هóĻĔو ģÜאĝĨ īÖ ïĩéĨ īĨ يóĤאÖ ďĩø ïĜ وכאن ،אıÖ ĹĘijÜ أن ĵĤإ אıĭכùĘ رijÖאùĻĬ ĵĤإ ģĝÝĬا إĩøאģĻĐ اĹùĩèŶ وïĻĩè īÖ اďĻÖóĤ ĹĩéĥĤ وĩİóĻĔא، ودģì ïĕÖاد. اóčĬ: وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، .٣٧٠/٢ ٤ ر + وģĻĜ: أÛĩđĬ ħıĻĥĐ ýĩÖאïİة اħđĭĩĤ دون اÙĩđĭĤ. ٥ ر - وģĻĜ: أÛĩđĬ ħıĻĥĐ ýĩÖאïİة اħđĭĩĤ دون اÙĩđĭĤ. ٥ ١٠ ١٥ 256 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şöyle denilmiştir: Onlar Sana müşahede ile kulluk etme nimeti verdiğin ve bu sayede sanki Seni görüyormuş gibi Sana kulluk (ibadet) eden kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar kendilerine Senden talepte bulunma ve münacat izni vermekle nimet ihsan ettiğin kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar vuslat nimeti verdiğin ve yolda durmayan kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar nasiplerini ele geçirme derdine düşmeden Senin haklarını yerine getirme nimeti verdiğin kimselerdir. Bu söz Kuşeyrî’ye aittir. Yine Kuşeyrî şöyle demiştir: “Kendilerini kendi izlerinden temizlediğin, bu sayede Sana Seninle vasıl olan kimselerin yolu.” Yine şöyle demiştir: “Yani, onlar hakikat vâridatı üzerilerine galip geldiği vakit kendilerinde şeriatın izlerini muhafaza ettiğin, bu sayede ilmin sınırının dışına çıkmayan ve şeriat ahkâmından herhangi birini ihlal etmeyen kimselerdir.”1 Şöyle denilmiştir: Onlar nimetine ehil kıldığın, ikramına uygun gördüğün kimselerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar başlangıçta inâyet nimeti, hâlde hidâyet nimeti ve nihayette de himaye nimeti verdiğin kimselerdir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Kendilerine tarafımızdan ezelde en güzel şey takdir edilmiş olanlar...” [ el-Enbiyâ 21/101]. Bu, başlangıçtaki nimettir. Şöyle buyurmuştur: “Sizi imana hidâyet etti.” [ el-Hucurât 49/17]. Bu, hâldeki nimettir. Şöyle buyurmuştur: “Allah iman edenleri sabit kılar.” [ İbrâhim 14/27]. Bu da nihayetteki nimettir. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: -Allah kendilerini perişan etsin- Mu‘tezile’nin görüşüne göre Allah’ın ne müminlerden biri üzerinde ne gazaba uğrayanlar üzerinde ne de sapmışlar üzerinde bir nimeti vardır, çünkü Allah’ın herhangi bir kimse üzerinde din konusunda ona en uygun olanı vermek ve razı olunan yolu beyân etmek dışında bir nimeti yoktur ki bu nimet de bütün kâfirlere verilmiştir. Bu durumda onların görüşüne göre Allah’a övgü geçersiz olmaktadır. İsmet Allah’tandır.2 7. Gazaba uğramışların ve sapmışların yoluna değil. [ el-Fâtiha 1/7] “Gazaba uğramışlar” ifadesindeki “gayr” kelimesi üç anlama gelir. Birincisi başkalıktır. Farsçası “cüz”dür. Hak Teâlâ “Bize başkasını iftira edesin diye.” [ el-İsrâ 17/73] şeklinde buyurmuştur. İkincisi “lâ/değil” mânasıdır, Farsçası “neh”dir. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Her kim aşırı gitmeden ve haddi aşmadan…” [ el-Bakara 2/173]. Yani “aşırı giderek değil, haddi aşarak değil.” Üçüncüsü “illâ/ancak” mânasındadır. Farçası “meğer”dir. 1 Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, 1: 14. 2 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 23. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 257 :ģĻĜو .כĬوóĺ ħıĬÉכ وكï×Đ ĵÝè ةïİאýĩĤا ĵĥĐ כÜאد×đÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ :ģĻĜو لijĀijĤאÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ :ģĻĜو .כÜאäאĭĨو כĤاËø ĵĘ ħıĤ ÛĬأذ نÉÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ أي .ěĺóĉĤا ĹĘ اijęĝĺ ħĥĘ ١ «ħıČijčè بŻåÝøا ĵĥĐ ãĺóđÝĤا دون כĜijĝéÖ אمĻĝĤאÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ «:ģĻĜو ّ ، وĜאل أąĺא: «óĀاط īĨ ħıÜóıĈ īĐ آàאرħİ ĵÝè وijĥĀا إĻĤכ وijİ ijĜل اóĻýĝĤي Öכ»، وĜאل أąĺא: «أي Ûčęè ħıĻĥĐ آàאر اÙđĺóýĤ ïĭĐ ĥĔ×אت واردات اÙĝĻĝéĤ ĵÝè ٣ ijĥا ĹýÖء īĨ أèכאم اóýĤع». ƫ íِ ُ ĺ ٢ ħĤو ħĥđĤا ïè īĐ اijäóíĺ ħĤ Ùĺاï×Ĥا ĹĘ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأيأ :ģĻĜو .כĨاóכŸ ħıÝéĥĀכوأĨאđĬŸ ħıÝĥّ وģĻĜ: أيأİ Yَ ³ّ®ِ ­ْ·ُ َ ªaْ £َ]َ~َ ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ÙĺאĩéĤאÖÙĺאıĭĤا ĹĘو ÙĺاïıĤאÖ אلéĤا ĹĘو ÙĺאĭđĤאÖ [١٧/٤٩ ،اتóåéĤا﴾ [نYِ ¯Àَ ۪Ëْ ِ ª ­ْ §À ُ uٰ ¶َ نْ َ ۙ«﴾ [اĬŶ×Ļאء، ١٠١/٢١] وñİا ĹĘ اĤ×ïاÙĺ، وĜאل: ﴿ا ٓ³ٰ ْ oُ ْ اª ٰ َR¹³ُا﴾ [إóÖاħĻİ، ٢٧/١٤ [وñİا ĹĘ اıĭĤאÙĺ. ا ±À َ w۪ َّ ُ اª ٰ Ãا ّ aُ ]ِّgَُ وñİا ĹĘ اéĤאÙĤ وĜאل: ﴿À ĵĥĐ ų Ʃ ÷ĻĤ -ųا Ʃ ħıĤñè- ÙĤõÝđĩĤا لijĜ ĵĥĐو «:ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ųا Ʃ īĨ ÙĩđĬ ź إذ ،īĻĤאąĤا źو ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا ĵĥĐ ÛùĻĤ ÙĩđĬ īĻĭĨËĩĤا īĨ ïèأ ďĻĩä ĵĥĐ ÛĬכא ïĜ כĥÜو ĹĄóĩĤا ģĻ×ùĥĤ אنĻ×Ĥوا īĺïĤا ĹĘ çĥĀŶا źإ ïèأ ĵĥĐ ٤ «.ÙĩāđĤا ųאÖو Ʃ ،אĻĭáĤا ħıĤijĜ ĵĥĐ ģĉ×ĻĘ ةóęכĤا īĻ َ Ĥאّ۪ ąĤا ٓƪ źَ َ ْ و ħıِ ْ ĻĥَĐَ بijِ ąُ ĕْ َ ĩĤاْ óِ ْ ĻĔَ -٧ :įäأو ÙàŻà ĵĥĐ ÏåÜ «óĻĔ» ÙĩĥכĘ ﴾­ْ·ِÁَْ ْ َ̄ ›ْ ‹ُ ¹ِب َ» ِ اª yÁْ šَ﴿ :įĤijĜو ،اءóøŸا﴾ [هُyَÁْ šَ Y³َÁَْ ِ َي َ» ycَŸْcَِ ª﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،«õä» :įÝĻøאرĘو ،ةóĺאĕĩĤا ĵĭđĩÖ ٍ َوَÊ َYغ \ yَÁْ šَ َ yّُ Šا ْ ±َِ̄ žَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،«įĬ» :įÝĻøאرĘو ،»ź» ĵĭđĩÖو] ٧٣/١٧ ،«óŝĨ» :įÝĻøאرĘو ،»źإ «ĵĭđĩÖو ،אĺאدĐ źو אĻĔאÖ ź أي] ١٧٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [دYٍ َ ١ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٤/١ ٢ ر: وīĨ. ٣ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٤/١ ٤ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٢٣/١ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 258 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hak Teâlâ “Orada Müslümanlara ait ancak bir tek ev bulduk.” [ ez-Zâriyât 51/36] buyurmuştur. Burada gayr kelimesinin bu vecihlerden hepsine hamledilmesi mümkündür. İlkine hamledilirse anlam, “Bizi, gazaba uğramışlardan başka olan ve üzerlerine olan nimetini tamamladığın kimselerin yolu üzere sabit kıl.” şeklinde olur. İkincisine hamledilirse anlam, “Nimet verdiklerinin yolu üzere, gazaba uğramışların değil.” şeklinde olur. Üçüncüsüne hamledilirse anlam, “Ancak gazaba uğramışlar ve sapmışlar hariç.” şeklinde olur; fakat bu, “gayr” kelimesinin mansub okunması durumunda mümkündür. Nitekim Halîl b. Ahmed İbn Kesîr’in nasb ile okuduğunu rivayet etmiştir ki bu kelimenin nasb ile okunuşunun birkaç sebebi vardır. Biri, bu kelimeyi istisna olarak değerlendirmektir. Bu durumda da iki seçenek vardır. İlki, Abdullah b. Abbas’ın “kendilerine nimet verdiklerin” ifadesini “Ey İsrâiloğulları! Sizin üzerinizdeki nimetimi hatırlayın.” [ el-Bakara 2/122] âyeti nedeniyle İsrâiloğulları olarak tefsir etmesine dayalı olarak, bu istisnanın hakiki anlamda istisna olmasıdır. Bu durumda buradaki sebat talebi, bütün peygamberlere ve bütün kitaplara iman eden Ehl-i kitabın yolu üzere sebat talebidir ve bundan bazılarına iman edip diğer bazılarını inkâr eden Yahudi ve Hıristiyanlar istisna edilmiş olur. İstisnanın ikinci seçeneği, bunun “lâ” anlamına munkatı‘ istisna olmasıdır, yani anlam, “Senden evliyanın yolunu talep ediyoruz, düşmanların yolunu değil.” şeklinde olur. Gayr kelimesinin mansub olmasının bir diğer sebebi ise bu kelimenin hâl kabul edilmesidir. Kisâî, “Bu, kat‘ kaidesi1 nedeniyle nasbdır” demiştir. Bir görüşe göre bu ifade övgü ifadesi olarak mansubdur ve cümlenin takdiri, “Kendilerine gazap edilmiş kimseler olarak değil.” şeklindedir. Kelimenin -çoğunluğun tercihi olan- mecrur okunuşu ise “Kendilerine nimet verilenler” ifadesinin sıfatı olması ve bu ibarenin de izâfet nedeniyle mecrur olmasıdır. Dil itibariyle bu ifadenin, yeni bir cümle başlangıcı olarak merfû olması da mümkündür. Bu durumda anlam, “Onlar gazaba uğramamış kimselerdir.” şeklinde olur; ancak böyle bir okuyuş yoktur, bu yüzden de âyet bu şekilde okunmaz. “Gazaba uğramışlar” ifadesindeki gazap, rızânın tersidir. Bir görüşe göre bu, “intikam istemek”, diğer bir görüşe göre “tehdidin gerçekleşmesi”, bir görüşe göre “şiddetle kavrayıp acı verici bir şekilde yakalamak”, bir başka görüşe göre ise “sırrın ifşa edilmesi ve ateş ile azap”tır. 1 Nahiv açısından bir başka kelimeye tâbi (sıfat, bedel, vs.) olan bir kelimenin kendisine tâbi olduğu kelimeye irab açısından tâbiliğinin kopması. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 259 ۚ﴾ [اñĤارĺאت، ٣٦/٥١]، وijåĺز ıĘóĀא ±Áَ ¯۪ «ِْ ¯ُ ْ ªا ±َR ِ aٍ Áَْ \ yَÁْ šَ Y·Áَ ž۪ Yَ ²uْ jَ وَ Y¯َ žَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ īĺñĤا ěĺóĉĤا ĵĥĐ אĭÝ×à :אİאĭđĩĘ ولŶا ĵĥĐ Ûĥĩè نÍĘ ،هijäijĤا هñİ ĵĤإ אĭıİ :אİאĭđĩĘ ĹĬאáĤا ĵĥĐ Ûĥĩè وإن ،ħıĻĥĐ بijąĕĩĥĤ īĺóĺאĕĩĤا ħıĻĥĐ ÙĩđĭĤا ÛĩĩÜأ źإ :אİאĭđĩĘ ßĤאáĤا ĵĥĐ Ûĥĩè وإن ،ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا ź ħıĻĥĐ ħđĭĩĤا ěĺóĈ ĵĥĐ óĻáכ īÖا īĐ ïĩèأ īÖ ģĻĥíĤا روى ïĜو ،ÕāĭĤا اءةóĜ ĵĥĐ اñİو] اijąĕĩĤب [٣٣ب أįĬ óĜأ ÖאÕāĭĤ، وÕāĭĥĤ وijäه، أİïèא: اĭáÝøźאء، وĭáÝøŻĤאء وıäאن، أĩİïèא: ģĻÐاóøإ ijĭÖ ħıĬأ﴾ ­ ْۙ·ِÁَْ «َ aَ ¯ْ َ ²َْ ا ±À َ w۪ َّ ªا ﴿:įĤijĝĤ אس×Đ īÖا óĻùęÜ ĵĥĐ אءĭáÝøźا ÙĝĻĝè َْÁ ُ §­ْ] ﴾اĤ×óĝة، ١٢٢/٢] وĺכijن ñİا «َ aُ ¯ْ َ ²َْ ۪cٓ ¿ا َّ َ اª ¿cِ¯َ ْ ِ ِ ْ~َyٓ ۪ٔاÀ َ ©ْاذُ¦ُyوا ² َ ٓ³۪¿ ا \ Yَ À﴿ :įĤijĝĤ ١ اĤכÕÝ واĵĭáÝø ģכÖو אءĻ×ĬŶا ģכÖ اijĭĨآ īĺñĤا אبÝכĤا ģİأ ěĺóĈ ĵĥĐ ÛĻ×áÝĤا الËø .ăđ×Ö واóęوכ ăđ×Ö اijĭĨآ īĺñĤا ħıĭĨ אرىāĭĤوا دijıĻĤا ěĺóĈ ź אءĻĤوŶا ěĺóĈ כĤÉùĬ أي ،ź ĵĭđĩÖ אđĉĝĭĨ אءĭáÝøا ٢ واáĤאĹĬ: أن ĺכijن اïĐŶاء. ijİ :ģĻĜو ،ďĉĝĤا ĵĥĐ ijİ : ّ ووįä آóì ÕāĭĥĤ أįĬ ĵĥĐ اéĤאل، وĜאل اĤכùאĹÐ ĵĥĐ اïĩĤح وóĺïĝÜه: ź ÖijąĕĨא ħıĻĥĐ. وóĜاءة اăęíĤ -وĹİ óĜاءة اđĤאÙĨ- ĩĤא أįĬ ĵĥĐ ďĘóĤا ÙĕĥĤا ĹĘ زijåĺو ،ÙĘאĄŸאÖ ضijęíĨ כĤوذ» ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا «ÛđĬ ُ .įÖ أóĝĺ ŻĘ ٣ įÖ أóĝُ ĺ ħĤو ،ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا óĻĔ ħİو :ĵĭđĩÖ אفĭÑÝøźا ،אمĝÝĬźا إرادة ijİ :ģĻĜو ،אءĄóĤا ăĻĝĬ ijİ ÕąĕĤאĘ ﴾­ْ·ِÁَْ ْ َ̄ ›ْ ‹ُ ¹ِب َ» ĨÉĘא ﴿اª כÝİ ijİ :ģĻĜو ،ïĺïýĤا ûĉ×Ĥوا ħĻĤŶا ñìŶا ijİ :ģĻĜو ،ïĻĐijĤا ěĻĝéÜ ijİ :ģĻĜو اÝøŶאر واÕĺñđÝĤ ÖאĭĤאر. ١ ح: وכģ. ٢ ر + įĤ. ٣ ر + أïè. ٥ ١٠ ١٥ 260 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Gazab, ancak bir harfi cer ile kullanılan bir fiildir ki bu da ‘alâ harfidir. Mef‘ulü bu sıla ifadesine birleşerek gelir. İkili (tesniye), çoğul ve müennes hâli ise ism-i mevsûlün kendisine değil, sıla ifadesine gelir. Çünkü bu ilâveler cümlenin tamam olmasından sonra gelir ki cümle de ancak sıla ifadesi ile tamam olur. Örneğin racülün mağdûbun ‘aleyhi (kendisine kızılmış adam), imraatün mağdûbun ‘aleyhâ (kendisine kızılmış kadın), racülâni ve’mraetâni mağdûbun ‘aleyhimâ (kendilerine kızılmış iki adam ve iki kadın), ricâlün mağdûbun ‘aleyhim (kendilerine kızılmış adamlar), nisâün mağdûbun âleyhinne (kendilerine kızılmış kadınlar) şeklinde kullanılır. ‘Aleyhim (üzerlerine/kendilerine) ifadesinin okunuşunda yedi kıraat vardır: 1. He harfinin kesresi ve mîm harfinin sâkin okunuşu. Bu Medine, Basra, Kûfe ve Şam ehlinin okuyuşudur. 2. He harfinin ötresi ve mîm harfinin sâkin okunuşu. Bu A‘meş’in okuyuşudur. 3. He harfinin kesresi ve mîm harfinin ötresi ve (kelime sonunda) vâv harfi. Bu İbn Kesîr’in okuyuşudur. 4. He ve mîm harfinin ötresi ve (kelime sonunda) vâv harfi. Bu Îsâ b. Ömer’in okuyuşudur. 5. He harfinin ve mîm harfinin kesresi ve (kelime sonunda) ye harfi. Bu Hasan-ı Basrî’nin okuyuşudur. 6. He harfinin ötresinin ihtilâsı ve mîm harfinin sâkin okunuşu. Bu Abdülvehhâb’ın Ebû Amr’den rivayetidir. 7. He ve mîm harfinin kesresi. Bu, Amr b. Fâid’in okuyuşudur. Âyette bu ifade ile kimlerin kastedildiğine gelince: Adî b. Hâtim etTâî’nin Hz. Peygamber aleyhisselâmdan naklettiği bir rivayete göre gazaba uğramışlar, Yahudiler; sapmışlar ise Hıristiyanlardır. Aynı rivayeti Abdullah b. Abbas da nakletmiş ve “De ki: Size bundan Allah katında karşılık olarak daha kötüsünü haber vereyim mi? Allah’ın kendisine lânet ettiği ve gazap ettiği kimse…” [ el-Mâide 5/60] âyetini delil olarak göstermiştir. Çünkü bu kimseler “Daha önce kâfirlere karşı zafer diliyorlardı.” [ el-Bakara 2/89] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 261 źijĀijĨ įÖ لijđęĩĤا įĭĨ ءĹåĺو ،»ĵĥĐ» Ĺİو ÙĥāÖ źإ ىïđÝĺ ź ģđĘ ÕąĕĤا ħà אداتĺõĤا هñİ نŶ ل؛ijĀijĩĤا ź ÙĥāĤا ģìïÜ ßĻĬÉÝĤوا ďĩåĤوا ÙĻĭáÝĤا ħà ،ÙĥāĤا هñıÖ ،אıĻĥĐ بijąĕĨ أةóĨوا ،įĻĥĐ بijąĕĨ ģäر :אلĝĻĘ įÝĥāÖ įĨאĩÜو אمĩÝĤا ïđÖ ģìïÜ ورŻäن واóĨأÜאن ijąĕĨب ĩıĻĥĐא، ورäאل ijąĕĨب ħıĻĥĐ، وùĬאء ijąĕĨب īıĻĥĐ. :اءاتóĜ ď×ø ﴾­ْ·ِÁَْ وĹĘ﴿ َ« כóù اıĤאء وùÜכīĻ اħĻĩĤ وĹİ óĜاءة أģİ اÙĭĺïĩĤ واĤ×óāة واĤכÙĘij واýĤאم. وħąÖ اıĤאء وùÜכīĻ اħĻĩĤ وĹİ óĜاءة اûĩĐŶ. وÖכóù اıĤאء وħĄ اħĻĩĤ ďĨ اijĤاو وĹİ óĜاءة اīÖ כóĻá. ١ .óĩĐ īÖ ĵùĻĐ اءةóĜ Ĺİو اوijĤا ďĨ ħĻĩĤوا אءıĤا ħąÖو وÖכóù اıĤא واħĻĩĤ ďĨ اĻĤאء óĜاءة اīùéĤ. وÖאŻÝìس ÙĩĄ اıĤאء وإøכאن اħĻĩĤ رواÙĺ Đ×ï اİijĤאب īĐ أĹÖ óĩĐو. .ïÐאĘ īÖ وóĩĐ اءةóĜ אءĺ óĻĕÖ ħĻĩĤوا אءıĤا óùכÖو ّ Ĺ×ĭĤا īĐ Ġ ّ ] اĉĤאĹÐ أ ٣٤] ħÜאè īÖ يïĐ روى ïĝĘ ÙĺŴا هñİ ĹĘ ħıÖ ادóĩĤا אĨÉĘ ٢ وכñاĜאل اĐīÖ×אسġواïıýÝø įĻĥĐاŻùĤم أħıĬ ħİ اijıĻĤد واąĤאijĤن ħİ اāĭĤאرى، ﴾µِÁَْ ُ َوšَ ‹ِ َ] َ» ٰ Ãا ّ µُ³ََ َ ª ±ْ ®َ ۜ ِٰ Ãا ّ uَ³ْ ِ _ًَ \¹gُ®َ ¥َ ِ ٍ ِR ±ْ ٰذª yّƒَ ِ َِّ[ُئ ُ§ ­ْ \ ²ُ ا© ْ¶ َ© ْ ¢ُ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĝÖ ۚ﴾ [اĤ×óĝة، ٨٩/٢] واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ َ« اª «َ ن¹َ oُ cِŸْcَْ َ À ©ُ]ْ َ ¹ُا ِR ±ْ ¢ [اĩĤאïÐة، ٦٠/٥] وذĤכ أħıĬ:﴿ َ¦Y² įÜاءóĜو اءةóĝĤوا ÙĻÖóđĤوا ijéĭĤאÖ ħĤאĐ ةóā×Ĥا ģİأ īĨ (م ٧٦٦/ـİ ١٤٩ .ت (ĹęĝáĤا óĩĐ īÖ ĵùĻĐ אنĩĻĥø ijÖأ ijİ ١ ñìأ ،įİא×üوأ įĺij×Ļø ĵýĨ įÝĝĺóĈ ĵĥĐو ،į×Üور ijéĭĤا بñİ īĨ أول ،ءŻđĤا īÖوا įĺij×Ļøو ģĻĥíĤا ëĻü ، رةijıýĨ يóā×Ĥا īùéĤا ďĩøو īāĻéĨ īÖوا óĻáכ īÖ ųا ï×Đ īĐ وفóéĤا وروى אقéøإ ĹÖأ īÖ ųا ï×Đ īĐ ً اóĝĤاءة ĄóĐא .ïĩèأ īÖ ģĻĥíĤوا ĹđĩĀŶوا يËĤËĥĤا ĵøijĨ īÖ ïĩèأ įĭĐ اءاتóĝĤا وروى ÙĻÖóđĤا אسĻĜ ĵĥĐ اءةóĝĤا ĹĘ אرĻÝìا įĤو īĨ āÜאįęĻĬ: اåĤאďĨ واŸכĩאل ĹĘ اijéĭĤ. اóčĬ: ħåđĨ اŶدÖאء ĻĤאijĜت اijĩéĤي، ٢١٤١/٥؛ إĬ×אه اóĤواة ĹĉęĝĥĤ، ٣٧٤/٢؛ ĔאÙĺ اıĭĤאÙĺ īÖź اõåĤري، ٥٤٠/١؛ وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٤٨٦/٣؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٠٦/٥ ٢ ïĭùĨ أïĩè، ١٢٤/٣٢؛ īĭø اñĨóÝĤي، óĻùęÜ اóĝĤآن .٢ ٥ ١٠ ١٥ 262 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri yani Arap kâfirler karşısında bir gün Hz. Muhammed aleyhisselâmın gelip kendilerini muzaffer kılacağını söylüyorlardı. “Bildikleri şey kendilerine geldiği zaman onu inkâr ettiler.” [ el-Bakara 2/89]. Onlar Hz. Muhammed aleyhisselâmın kendi ataları olan İshak soyundan gelmesini istiyorlardı, fakat Hz. Muhammed aleyhisselâm Hz. İsmâil’in soyundan biri olarak gönderilince onu sırf haset ve kıskançlıkla inkâr ettiler. “Böylece gazap üzerine gazaba müstahak oldular.” [ el-Bakara 2/90]. Yani öfke üzerine öfkeye, lânet üzerine lânete maruz kaldılar. İlki onların Hz. Îsâ’yı inkâr etmelerinden, ikincisi ise Hz. Muhammed aleyhisselâmı inkâr etmelerinden dolayı idi. Dahhâk, Mukātil, Süddî, Atâ, İbn Cüreyc ve İbn Keysân âyeti böyle tefsir etmişlerdir. Âyet hakkında başka söylenecek pek çok şey vardır ve bunlar “ed-dâllîn” (sapmışlar) ifadesinin ardından söylenecektir. Ve le’d-dâllîn (Ve sapmışların [yoluna] değil): Bir görüşe göre buradaki lâ edatı tekit için kullanılmış sıla ifadesidir. Mânası ise gayri’l-mağdûbi ‘aleyhim ve’d-dâllîn (gazaba uğramış ve sapmış olmayanlar) şeklindedir. Lâ edatı ise, bu ifadenin “kendilerine nimet verdiklerin” ifadesine atıf olduğu sanılmasın diye ilâve edilmiştir. Bir başka görüşe göre lâ edatı daha önce bahsi geçen gayr mânasındadır. Bu durumda sanki şöyle denilmiştir: Gayri’l-mağdûbi ‘aleyhim ve gayri’d-dâllîn (gazaba uğramış olmayanlar ve sapmış olmayanlar). Lâ edatının gayr kelimesine atfı mümkündür. Çünkü her ikisi de olumsuzlama için kullanılır. Bu yüzden de birbirlerine münasiptirler. Örneğin, hâzâ gayru ‘âkil ve gayru ‘âlim (Bu, akıllı değildir, âlim de değildir.) denildiği gibi hâzâ gayru ‘âkil ve lâ ‘âlim (Bu akıllı değildir, âlim de...), hâzâ lâ ‘âkil ve lâ ‘âlim (Bu ne akıllıdır ne de âlim.) denilebilir. Bir görüşe göre lâ edatı ilâve bir anlam katar, çünkü senin mâ câenî Zeydün ve ‘Amr (Bana Zeyd ve Amr gelmedi.) şeklindeki ifaden bu ikisinin birlikte gelmesinin olumsuzlanması iken mâ câenî Zeydün ve lâ ‘Amr (Bana ne Zeyd geldi ne de Amr.) ifaden bu ikisinin birlikte ya da ayrı ayrı gelmiş olmalarının olumsuzlanmasıdır ve olumsuzlama konusunda daha açık ve güçlüdür. Aynı şekilde kendilerine nimet verilmiş olanların yolunda sebat ve sapmış ve gazaba uğramış olanların yolundan korunma talebinde de bu durum söz konusudur. ed-Dâllîn “sapmışlar” ifadesine gelince, dalâlet rüşdün tersidir ve Kur’ân’da çeşitli anlamlarda kullanılmıştır: 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 263 واyُŸَ¦َ ا¹žُyََ Y®َ ­ْ ¶ُءYَ jَٓ Yَ ¯ّ َ أي óāĭÝùĺون ĵĥĐ כęאر اóđĤب ïĩéĩÖ įĻĥĐ اŻùĤم ﴿žَ» ßđÖ אĩĥĘ ،ħİijÖأ ijİو ěéøإ ïĤو īĨ ïĩéĨ نijכĺ أن نijäóĺ اijĬכא] ٨٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۘ µ۪ ِ \ ۜ ﴾ [اĤ×óĝة، [ٍ ‹َ šَ »ٰ «َ [ٍ ‹َ ›َ ِ \ ؤYُ۫ ٓ]َžَ﴿ אĻĕÖو اïùè įÖ واóęכ ģĻĐאĩøإ ïĤو īĨ ijİو ïĩéĨ ĹĬאáĤوا ĵùĻđÖ ħİóęכÖ ولŶا :ÙĭđĤ ĵĥĐ ÙĭđĤو ćíø ĵĥĐ ćíùÖ اij×ĥĝĬا أي] ٩٠/٢ ّ وĉĐאء واīÖ Öכħİóę ïĩéĩÖ ĩıĻĥĐא اŻùĤم وכñ óùĘ اéąĤאك وĝĨאģÜ واïùĤي .﴾±Áَ ۪ ّ ªYَٓ‹ªا ّ ﴿ :óذכ ïđÖ óכñĺ óĻáכ مŻכ įĻĘو ،אنùĻכ īÖوا ãĺóä َijąĕب ĩĤاْ óِ ْ ĻĔَ :אهĭđĨو ةïכËĨ ÙĥĀ «ź»و :ģĻĜ ﴾±Áَ ۪ ّ ªYَٓ‹ªا ّ Êَوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو aَ ¯ْ َ ²َْ ا ±À َ w۪ َّ ªا ﴿ĵĥĐ فijĉđĨ įĬأ īčĺ ŻÑĤ ؛»ź» تïĺز īכĤ ،īĻĤאąĤا ّ َ و ħ ِıĻĥĐ ،﴾­ ْۙ·ِÁَْ «َ óِ ْ ĻĔَ َ و ħ ِıĻĥĐ بijąĕَ ĩĤاْ óِ ْ ĻĔَ :אلĜ įĬÉכ ،مïĝÜ يñĤا» óĻĔ» ĵĭđĩÖ ijİ :ģĻĜو ،א×øאĭÝĘ ĹęĭĥĤ אđĻĩä אĩıĬŶ ؛»óĻĔ» ĵĥĐ «ź»ـÖ ėĉđĺ أن אزä אĩĬوإ ،īĻĤאąĤا ّ ģĜאĐ ź اñİ«و» ħĤאĐ źو ģĜאĐ óĻĔ اñİ»و» ħĤאĐ óĻĔو ģĜאĐ óĻĔ اñİ» :אلĝĺ .«ħĤאĐ źو אĩıÑĻåĨ Ĺęĭĺ «وóĩĐو ïĺز ĹĭÐאä אĨ» :כĤijĜ نÍĘ ة؛ïÐزا ةïÐאęĤ «ź» Ùĩĥכ :ģĻĜو đĻĩäא đĨא وĤijĜכ: «Ĩא äאĹĭÐ زïĺ وź óĩĐو» Ĺęĭĺ ĩıÑĻåĨא đĻĩäא وÙĜóęÜ، وñİا ěĺóĈ īĐ ÙĩāđĤوا ħıĻĥĐ ١ ħđĭĩĤا ěĺóĈ ĵĥĐ ÛĻ×áÝĤا الËø ĹĘ اñכĘ ،ĹęĭĤا ĹĘ ēĥÖأ اąĤאīĻĤ واijąĕĩĤب ħıĻĥĐ. :אنđĩĤ آنóĝĤا ĹĘ ijİو ïüóĤا ăĻĝĬ لŻąĤאĘ ﴾±Áَ ۪ ّ ªYَٓ‹ªا ّ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜ אĨÉĘ ١ ر: اħĥùĩĤ. ٥ ١٠ ١٥ 264 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 1. Azgınlık ve küfür mânasında kullanılmıştır: Allah Teâlâ İblis’ten haber vererek şöyle buyurur: “Muhakkak onları azdıracağım.” [ en-Nisâ 4/119] 2. Hata/ayağın kayması mânasında kullanılmıştır: “Onlardan bir grup senin ayağını kaydırmaya yeltenecekti.” [ en-Nisâ 4/113] 3. Hüsran mânasında kullanılmıştır: “Kâfirlerin tuzağı ancak hüsrandadır.” [ elMü’min 40/25] 4. Hatalar mânasında kullanılmıştır: Allah Teâlâ Hz. Yûsuf ’un kardeşlerinden şöyle nakleder: “Gerçekten babamız apaçık bir hata içindedir.” [Yûsuf 12/8] 5. Geçersizlik, butlan mânasında kullanılmıştır: “İnkâr edenler ve Allah yolundan alıkoyanların amelleri geçersizdir.” [ Muhammed 47/1] 6. Cehâlet mânasında kullanılmıştır: “Dedi ki: Ben onu yaptım, ama o sıralar ben cahillerden idim.” [ eş-Şuarâ 26/20] 7. Unutma mânasında kullanılmıştır: “Eğer biri unutur ise diğeri hatırlatır.” [ el-Bakara 2/282] 8. Kaybolup gitme anlamında kullanılmıştır: “Şimdi biz toprakta kaybolup gidince mi?” [es-Secde 32/10]. Bu âyette ise kelimenin anlamı küfürdür, çünkü “kendilerine nimet verdiklerinin yolu” âyetinde zikredilen imanın karşıtı olarak kullanılmıştır. Ancak bu, hususi bir küfürdür, çünkü o kimseler “gazaba uğramışlar” ifadesine atfedilmiştir. Dolayısıyla bunların onlardan başka kimseler olduğu açıktır. Nitekim o kimselerin Hıristiyanlar olduğuna dair rivayet bulunduğunu söylemiş idik. Gazap ve dalâlet Kur’ân’da umumi olarak bütün kâfirler için kullanıldığı gibi Yahudiler ve Hıristiyanları birlikte ifade etmek için hususi olarak da kullanılmıştır. Hak Teâlâ bütün kâfirler hakkında “Ancak kim küfre göğsünü açarsa (bilsin ki) onların üzerine Allah’tan bir gazap vardır.” [ en-Nahl 16/106] ve “İnkâr edenler ve Allah yolundan alıkoyanlar uzak [apaçık] bir sapma ile sapmışlardır.” [ en-Nisâ 4/167] buyurmuştur. Yahudiler hakkında “De ki: Allah katında yeri bundan daha kötü olanı size haber vereyim mi? Allah’ın lânetlediği ve gazap ettiği, aralarından maymunlar, domuzlar ve tâgūta tapanlar çıkardığı kimseler. İşte bunlar, yeri daha kötü olan ve doğru yoldan daha ziyade sapmış bulunanlardır.” [ el-Mâide 5/60] buyurmuştur. Hıristiyanlar hakkında ise “Daha önceden sapan, birçoklarını saptıran ve yolun doğrusundan uzaklaşan bir topluma uymayın. İsrâiloğulları’ndan kâfir olanlar, Dâvûd ve Meryem oğlu Îsâ diliyle lânetlenmişlerdir. Bunun sebebi, söz dinlememeleri ve sınırı aşmalarıdır. Onlar, işledikleri kötülükten, birbirini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür! Onlardan çoğunun, inkâr edenlerle dostluk ettiklerini görürsün. Nefislerinin onlar için [ âhiret hayatları için] önceden hazırladığı şey ne kötüdür: Allah onlara gazap etmiştir ve onlar azap içinde devamlı kalıcıdırlar!” [ el-Mâide 5/77-80] buyurmuştur. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 265 َ ُ·­ْ﴾ [اùĭĤאء، ١١٩/٤]. وģĤõĥĤ، ³ّ َّ «Šِ Êَُوَ ﴿:÷ĻĥÖإ īĐ اó×ì ĵĤאđÜ אلĜ ،óęכĤوا ّ ĹĕĥĤ ُّ ¹َكۜ﴾ [اùĭĤאء، ١١٣/٤]. وùíĥĤאر، Ĝאل đÜאĵĤ: «‹ِ ُ َ ْن À ٌ_ ِRُ³ْ·­ْ ا Ÿَِ ٓYئ Žَ aْ َ ¯ّ ·ََ ª﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ةijìإ īĐ اó×ì ĵĤאđÜ אلĜ ،אĺאĉíĥĤو .]٢٥/٤٠ ،īĨËĩĤا﴾ [لٍËَŠَ ¿ž۪ َ Êِّ ۪ َ À± ا yžYِ §َ ْ ªا uُ Áْ¦َ Y®َوَ﴿ ±À َ w۪ َّ ªَ ١ وĥĤׯĉن، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا .[٨/١٢ ،ėøijĺ] ﴾±Áٍۚ ]۪®ُ لٍËَŠَ ¿Ÿ۪ َ ª Yَ ²Yَ \َ َ ا ِ ّن ėøijĺ:﴿ ا َ َYل ¢﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ÙĤאıåĥĤو .]١/٤٧ ،ïĩéĨ] ﴾­ْ·ُ َ ªY¯َ ْ َ َ ا ©ّ Šَ َ ُوا َ ±ْ َ~ ۪[ ِÁ ©ّ اà ِٰ ا َ¦ َ ـُŸyوا َو †َ ّu َ ©ّ‹ِ َ َ ْن b ۜ﴾ [اóđýĤاء، ٢٠/٢٦]. وĻùĭĥĤאن، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ ا ±Áَ ۪ ّ ªYَٓ‹ªا ّ ±َR ِ ۬Yَ ²َ ِ ًذا َوا ْ ُc َ ـ·ٓY ا «َžَ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ĵüŻÝĥĤو] ب٣٤ [،]٢٨٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ىۜ yٰ rْ Êا ُ ْ Y¯َ·Àُ uٰ nْ ِ ِ َy ا ¦ّ wَcُžَ Y¯َ·Àُ uٰ nْ ِ ا ْ ³َY žِ ¿َْ اÊْر ِض﴾ [اïåùĤة، ١٠/٣٢]. «َ َِذا Šَ» ﴿َءا اط َ yَ†ِ ﴿ :įĤijĜ ĹĘ رijכñĩĤا אنĩĺŸا ģÖאĝĨ įĬŶ ؛óęכĤا لŻĄ ijİ ÙĺŴا هñİ ĹĘو ْ َ̄ ›ْ ‹ُ ¹ِب ªا ﴿ĵĥĐ نijĘijĉđĨ ħıĬŶ ص؛ijāíĨ óęכ ijİ ħà ،﴾­ ْۙ·ِÁَْ «َ aَ ¯ْ َ ²َْ ا ±À َ w۪ َّ اª ُوي أħıĬ اāĭĤאرى. ر įĬإ אĭĥĜ ïĜو ،ħİóĻĔ ħıĬأ óİאčĤאĘ ﴾­ْ·ِÁَْ «َ ħà اÕąĕĤ واŻąĤل وردا đĻĩäא ĹĘ اóĝĤآن ďĻĩåĤ اĤכęאر ĵĥĐ اijĩđĤم :אرęכĤا ďĻĩä ěè ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،صijāíĤا ĵĥĐ אđĻĩä אرىāĭĤوا ٢ وijıĻĥĤد :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜو] ١٠٦/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [ۚ ] ِR ±َ ّ اà ِٰ ٌ ‹َ šَ ­ْ·ِÁَْ ِ †َ ْu ًرا َžَ» yŸْ§ُ ْ ªYِ ٰ ِ§ ±ْ َR ±ْ َ‚َyَح \ ﴿َوª َ ۪ ً uÁا﴾ [اùĭĤאء، ١٦٧/٤] وĜאل ĹĘ \ Êً ËَŠَ ا¹ُّ «Šَ uْ َ ُوا َ ±ْ َ~ ۪[ ِÁ ©ّ اà ِٰ ¢ uّ †َ وَ واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ﴿ا ﴾µِÁَْ ُ َوšَ ‹ِ َ] َ» ٰ Ãا ّ µُ³ََ َ ª ±ْ ®َ ۜ ِٰ Ãا ّ uَ³ْ ِ _ًَ \¹gُ®َ ¥َ ِ ٍ ِR ±ْ ٰذª yّƒَ ِ َِّ[ُئ ُ§ ­ْ \ ²ُ ěè اijıĻĤد: ﴿¢ُ ْ© َ¶ ْ© ا ُ َ ±ْ َ~ٓ¹َ ِاء ّ اªَ ۪ ]ِÁ] ﴾©اĩĤאïÐة، ٦٠/٥] ©ّ Šَ َ واَ Y²Yً §َ ®َ ٌ ِئ ¥َ ّ‚َy ٰٓ ُو۬ª [اĩĤאïÐة، ٦٠/٥] إĵĤ أن Ĝאل: ﴿ا ¹ُّا ¹ُّا َ¦۪g ًyÁا َو Šَ» «Šَ َ َ ْ[ُ© َوا ¹ُّا ِR ±ْ ¢ «Šَ uْ َ ¢ ٍ ¹َْم َ ْ¶ٓ¹َ َاء ¢ ¹ٓا ا ُ]َِ cَّ b Êَوَ ﴿:אرىāĭĤا ěè ĹĘ אلĜو َ ْن َ~ ِs َ ²َْ Ÿُ ُُ·­ْ ا ُ·­ْ ا َ ª aْ ®َ َ uّ َ ¢ Y®َ }َ ْ ِ[ئ َ َ ±ْ َ~ٓ¹َ ِاء ّ اªَ ۪ ]ِ۟Á] ﴾©اĩĤאïÐة، ٧٧/٥] إĵĤ أن Ĝאل: ﴿ª َْÁِ·­ْ] ﴾اĩĤאïÐة، ٨٠/٥]. «َ ُ ّ اà ٰ .ûĨאİ çĀ ،[٨/١٢ ،ėøijĺ] ﴾±Áٍۚ ]۪®ُ لٍËَŠَ ¿Ÿ۪ َ ª Yَ ²Yَ \َ َ ا ِ ّن ١ م - وĉíĥĤאĺא، Ĝאل đÜאĵĤ ì×óا īĐ إijìة ėøijĺ:﴿ ا ٢ ر: واijıĻĤد. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 266 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Burada hususen Yahudiler hakkında gazap, Hıristiyanlar hakkında sapkınlık ifadesinin kullanılmasının sebebi, gazap tehdidinin sapkınlık nitelemesinin üzerinde olmasıdır. Çünkü gazap kaçınılmaz bir intikam iradesidir ki Yahudiler buna daha müstahaktır, çünkü onların küfürleri son derece çirkindir, inat ve isyankârlıkta son derece ileri gitmişler ve “Allah fakir, biz zenginiz.” [ Âl-i İmrân 3/181], “Allah’ın eli bağlıdır dediler, elleri bağlansın.” [ el-Mâide 5/64] yani “Allah cimridir.” demişlerdir. Yine onlar “Allah yeri ve gökleri altı günde yarattı, sonra yoruldu ve Cumartesi günü istirahat etti.” demişler, Cebrâil’e düşmanlık etmişler, peygamberleri haksız yere öldürmüşler [ el-Bakara 2/61], Hz. Îsâ’yı öldürmeye kalkışmış ve “Onu öldürdük.” demişler, Meryem’e apaçık iftira atmışlar, Tevrat’ı tahrif etmişler, “Daha önceden kâfirlere karşı zafer diliyorlardı, ama bildikleri kendilerine gelince onu inkâr ettiler.” [ el-Bakara 2/89] Bütün bunlar yüzünden de gazaba müstahak olmuşlardır. Sapkınlık ise ayan beyân olan yoldan meyledip ayrılmaktır. Hıristiyanlar bu yol apaçık beyân edildikten sonra ondan ayrılmışlardır. Nitekim Hz. Mûsâ, Hz. Îsâ ve Hz. Muhammed onları Tevrat, İncil ve Furkān ile davet etmiş, ama onlar beyânın en kâmil şekilde vuku bulmasından sonra son derece açık bir sapkınlık içinde olmuşlardır. Yine onlar “Allah, üçün üçüncüsüdür.” [ el-Mâide 5/73], “Allah, Meryem oğlu Mesih’tir.” [ el-Mâide 5/72] sözleri ile körlük, inat ve yoldan çıkmanın zirvesine çıkmışlardır. Çünkü onlar Hz. Îsâ’nın duası ile hastaları iyileştirdiğini, ölüleri dirilttiğini ve buna benzer şeyler yaptığını -ki bunlar Allah Teâlâ’nın ona mucize olarak vermiş olduğu şeyler idi ve bütün bunları var edip ortaya koyan Allah idi- görünce bunları Hz. Îsâ’nın kendisinin yaptığını düşünmüş ve onu ilâh edinmiş, kendisinin yiyip içtiğini, gidip geldiğini, yorulup dinlendiğini görmelerine rağmen onu Allah’a ortak koşmuşlardır. Bu durumda onlar darda kalan, mağlup olan, baskı altında kalan ve bir Rabbin kulu olan varlığın ilâh olmayacağını anlamayacak kadar fetanetten yoksun davrandılar ve Hz. İbrâhim’in “Ben batıp gidenleri sevmem dedi. Ay’ı doğarken görünce, Rabbim budur, dedi. O da batınca, Rabbim bana doğru yolu göstermezse elbette yoldan sapan topluluklardan olurum, dedi.” [ el-En‘âm 6/76-77] şeklindeki sözleri ile yaptığını yapamamışlardır. Yine gazaba uğrayan kimse asla rızâya nâil olamaz, aynı şekilde Yahudiler de asla Müslüman olmazlar sapkın ise hidâyete erebilir. Nitekim rivayet edildiğine göre Hz. Îsâ’nın âhir zamanda gökten ineceği ve Hıristiyanları Hz. Muhammed aleyhisselâma iman etmeye davet edeceği zaman onlar iman edecekler, sapkınlıklarının ardından hidâyete ereceklerdir. Hakikat ehli bir zât şöyle demiştir: 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 267 وإĩĬא ÿì اijıĻĤد ÖאÕąĕĤ ĹĘ ñİه اÙĺŴ واāĭĤאرى ÖאŻąĤل؛ Ŷن وïĻĐ اÕąĕĤ ÙĺאĕĤ כĤñÖ ěèدأijıĻĤوا ÙĤאéĨ ź אمĝĭÜźا إرادة ijİ ÕąĕĤا نŶ ل؛ŻąĤאÖ ėĀijĤا قijĘ ﴾ۢ ءYُ ٓÁَ³ِšْ َ َ ْo ±ُ ا yÁ َو² َ ّ اà َٰ žَ £۪ ٌ ِ ّن ¹ُٓا ا ªYَ ¢﴿ ïĝĘ ة؛ïĬאđĩĤوا دóĩÝĤا ĹĘ ÙĺאĕĤا ħıĔijĥÖو ħİóęכ ç×Ĝ :אلĜو ،ģĻíÖ ijİ أي] ٦٤/٥ ،ةïÐאĩĤا﴾ [­ْ·Àِ u۪ Àْ َ َّ ْa ا «šُ _ۜ ٌَ ª¹«ُ ›ْ®َ ِٰ Ãا ّ uُ َ [آل óĩĐان، ١٨١/٣] وĜאijĤا: ﴿À َ ĘאóÝøاح ijĺم اùĤ×Û. وכאijĬا đĺאدون Õَ ĕĥĘَ אمĺأ ÙÝø ĹĘ رضŶوا اتijĩùĤا ěĥì ųا Ʃ إن ïĜ :اijĤאĜو ĵùĻĐ ģÝĜ واïāĜو] ٦١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ِۜ ¡ّ oَ ْ ِ اª yÁْ ›َ ِ \ ±َ Áّ۪]َِ ْ ُcُ «¹َن ّ اª³ £َ À﴿ اijĬوכא ģĺó×ä ±À َ w۪ َّ َ«اª «َ ن¹َ oُ cِŸْcَْ َ À ©ُ]ْ َ ¹ُا ِR ±ْ ¢ ّijراة ﴿َوَ¦Y² َ ÝıÖאĬא ĩĻčĐא وijĘóèا اÝĤ ħَ ĺóَ Ĩ ĵĥĐ اijĤאĜو אهĭĥÝĜ ۘ﴾ [اĤ×óĝة، ٨٩/٢] ĘאijĝéÝøا ĤñÖכ כįĥ اÕąĕĤ. µ۪ ِ \ واyُŸَ¦َ ا¹žُyََ Y®َ ­ْ ¶ُءYَ jَٓ Yَ ¯ّ َ «žَ ۚ َ¦ُŸَyوا ÙĺאĔ ïđÖ įĭĐ اijĤïĐ ïĜ אرىāĭĤوا ،īĻ×ÝùĩĤا ěĺóĉĤا īĐ ģĻĩĤا ijıĘ لŻąĤا אĨوأ ّijراة واģĻåĬŸ واĜóęĤאن، ÝĤאÖ مŻùĤا ħıĻĥĐ ïĩéĨو ĵùĻĐو ĵøijĨ ħİאĐد ïĝĘ ،īĻĻ×ÝĤا ĹĘ אديĩÝĤوا ĵĩđĤا ÙĺאĔ ĹĘ ħıĬŶو ،אلĩכĤا ĵĥĐ אنĻ×Ĥا عijĜو ïđÖ لŻąĤا ÙĺאĔ ĹĘ ħıĘ ۜ﴾ [اĩĤאïÐة، ­َ َ Àyْ®َ ±ُ \اْ mÁُ ۪ ¯َ ْ َ ّ اà َٰ ُ¶¹َ اª ِ ّن ۢ﴾ [اĩĤאïÐة، ٧٣/٥] و﴿ا _ٍgَ ٰ «َ f eُ ِ ªYَ f َٰ Ãا ّ َ ِ ّن اóĤدى ħıĤijĝÖ:﴿ ا ٧٢/٥]؛ وذĤכ أħıĬ رأواه ĐïÖאįÐ çāĺ اĵĄóĩĤ وĹĻéĺ اĵÜijĩĤ وכñا وכñا -وذاك ÏĻü ĵùĻĐ ïĭĐ īĨهijĥđåĘ [ أ ٣٥] -כĤذóıčĩĤوا ïäijĩĤا ijİ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ įĤ ةõåđĨ ųا Ʃ אهĉĐأ ١ رأوه Éĺכģ وóýĺب وÏåĺ وÕİñĺ وçĺóÝùĺ אĨ ďĨ įÖ اijכóüوأ אıĤإ وهñíÜوا įùęĬ īĨ وÕđÝĺ وħĤ ĺכī ħıĤ īĨ اÙĭĉęĤ Ĩא ijĩĥđĺن أن اóĉąĩĤ اijĥĕĩĤب اijıĝĩĤر اijÖóĩĤب ź [٧٦/٦ ،אمđĬŶا﴾ [±Áَ «۪ žِÊا ٰ ْ ُ]ّ nِ ُ Ê ا ĺכijن إıĤא ijđäóĻĘا إĵĤ Ĩא رďä اįĻĤ إóÖاħĻİ ßĻè Ĝאل: ﴿َٓ ۪ َÁ±] ﴾اđĬŶאم، ٧٧/٦] وŶن اijąĕĩĤب ّ ªYَٓ‹ªا ّ ِ ْ ¹ْ£َم َ ِR ±َ اª ±ّ َ ²¹¦ُ Êَ َ ¿\ّ۪رَ¿ ²۪uِ·َْ À ­ْ َ َِئ ±ْ ª إĵĤ أن Ĝאل: ﴿ª ُوي įĻĥĐ ź ĭĺאل اĄóĤאء أïÖا، وכñا اijıĻĤد ź ijĩĥùĺن أïÖا، وأĨא اąĤאل ïĝĘ ïÝıĺي، وïĜ ر أن ĵùĻĐ įĻĥĐ اŻùĤم īĻè õĭĺل īĨ اĩùĤאء ĹĘ آóìاĨõĤאن وijĐïĺ اāĭĤאرى إĵĤ اĩĺŸאن ïĩéĩÖ ijĭĨËĻĘن وïđÖ اŻąĤل ïÝıĺون. وĜאل ăđÖ اīĻĝĝéĩĤ: ١ ر - Ĩא. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 268 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Gazaba uğrayanlar Ehl-i kitabın inatçıları, sapmışlar ise onların taklitçileridir. Allah Teâlâ onların inatçıları hakkında “Kendilerine kitap verdiklerimiz onu evlatlarını bildikleri gibi bilirler. Onlardan bir grup bile bile hakkı gizlerler.” [ el-Bakara 2/146], “Onu ellerindeki Tevrat ve İncil’de yazılı olarak bulurlar.” [ el-A‘râf 7/157], “Nefisleri kesin olarak emin olduğu hâlde onu bile bile inkâr ettiler” [ en-Neml 27/14] buyurmuştur. Hz. Mûsâ Firavun’a, “Bunları âlemlerin Rabbinden başkasının indirmediğini biliyorsun.” [ el-İsrâ 17/102] demiştir. Taklitçileri hakkında da “Onlardan ümmîler de vardır ki kuruntular dışında Kitab’ı bilmezler, sadece zan sahibidirler.” [ el-Bakara 2/78], “Dediler ki: Biz atalarımızı bir inanç üzere bulduk ve onların izinden hidâyet buluyoruz.” [ ez-Zuhruf 43/22], “Zayıf olanlar büyüklük taslayanlara derler ki: Biz size tâbi idik.” [ İbrâhim 14/21] buyurmuştur. Gazap inatçılar içindir. Hak Teâlâ “Daveti kabul edildikten sonra, Allah hakkında tartışmaya girenlerin delilleri, Rableri katında boştur. Onlar için bir gazap, vardır.” [ eş-Şûrâ 42/16] buyurmuştur. Sapkınlık ise taklitçiler içindir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Dediler ki: Rabbimiz! Biz efendilerimize ve büyüklerimize itaat ettik, onlar da bizi saptırdılar.” [ el- Ahzâb 33/67] Bu iki kelimenin toplamı hakkında selefe ait pek çok söz vardır. Sehl b. Abdullah et- Tüsterî şöyle demiştir: Onlar bid‘at ile gazaba uğramamış ve sünnetten sapmamış olanlardır. Şöyle denilmiştir: Gazaba uğramış olanlar kibirlenenler, sapmışlar ise şüphe edenlerdir. Şöyle denilmiştir: Gazaba uğramış olanlar müşrikler, sapmışlar ise münafıklardır. Şöyle denilmiştir: Gazaba uğramış olanlar küfrün önderleri, sapmışlar ise onlara tâbi olanlardır. Şöyle denilmiştir: Gazaba uğramış olanlar kâfirler, sapmışlar ise bid‘atçilerdir. Şöyle denilmiştir: Gazaba uğramış olanlar uçuruma yuvarlananlar, sapmışlar ise hevâya tâbi olarak hidâyet yolundan ayrılanlardır. Mârifet ehlinin dili ile onlar fiilleri görerek gazaba uğramış olmayanlar ve amellerinin karşılığını talep ederek sapmış olmayanlardır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 269 اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ ħİ اđĩĤאïĬون īĨ أģİ اĤכÝאب واąĤאijĤن ħİ ­ُ ¶Yُ ³َÁَْ bٰ ا ±À َ w۪ َّ ªَ ا ﴿:ħıĭĨ īĺïĬאđĩĤا ěè ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħıĭĨ ونïĥĝĩĤا َ ُ̄ ¹َن﴾ «ْ َ َ َو ُ¶ ­ْ À ¡ّ oَ ْ ªا ن¹َ̄ ُ cُ§ْ Áََ ª ­ْ·ُ³ْ®ِ ą£À ً ۪ yžَ َ ِ ّن ۜ َوا َْ\ٓ³َ َYءُ¶ ­ْ ِ žُ ¹َن ا yْ َ À Y¯َ¦َ µُ َ ²¹žُ ِ yْ َ À بY َ cَ§ِ ْ اª ،افóĐŶا©﴾ [Áِۘ k۪ ²ْ ِ ¹َْ ٰر ِÀ _َو ْاÊ cªا ّ¿ žِ ­ْ¶ ُ uَ³ْ ِ Y\¹ً cُ§ْ ®َ µُ َ ²وuُ kِ َ [اĤ×óĝة، ١٤٦/٢] وĜאل: ﴿À ²َْ Ÿُ ُُ·­ْ﴾ [اģĩĭĤ، ١٤/٢٧ [وĜאل ĵøijĨ ا Yٓ·َcْ³َ£َÁْcَ~ا ْ وَ Y·َِ ١٥٧/٧] وĜאل: ﴿َو َj َo ُuوا \ َ َر ّبُ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر ِض﴾ [اóøŸاء، Êِّ Êِء ا َٓ ۬Qُ ٓ َ²َْ}َل ٰ¶ ا Yٓ®َ aَ ¯ْ «َِ uْ£ََ ª لYَ َ ijĐóęĤن: ﴿¢ بY َ cَ§ِ ْ َ ُ̄ ¹َن اª «ْ َ À Êَ ن¹َ ُ Áّ®ِّ ُ ١٠٢/١٧] وĜאل ĹĘ ěè اīĺïĥĝĩĤ ħıĭĨ:﴿ َوِRُ³ْ·­ْ ا » ٰٓ «َ Yَ َٓ َYء² \ٰ Y ا َٓ ²uْ jَ وَ Yَ ²ِّ ¹ُٓا ا ªYَ ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ٧٨/٢] وĜאل: ﴿¢ ³ُّ َ À َ Êِّ ِ ْن ُ¶ ­ْ ا َّ َوا ¿ِ ²Y®ََ َٓ ا Êِّ ا ±À َ w۪ َّ «ِ ª ا۬Qُ ٓ ِ ِ¶ ­ْ ُRْ·َc ُu َون﴾ [اóìõĤف، ٢٢/٤٣] وĜאل: ﴿£َžَ َYل ّ اªُ‹ َ Ÿٰ رYَfٰ « ا ٰٓ «َ Yَ ²ِّ َ ٍ_ َوا ®ّ ُ ا .[٢١/١٤ ،ħĻİاóÖإ [،ÙĺŴا﴾ Yً ]ََ b ­ْ §ُ َ ª Yَ ³ّ¦ُ Yَ ²ِّ ْ ا~َc ْ §َ ـ[ُyٓوا ا µُ َ ª [Áَ k۪ cُ~اْ Y®َ uِ ْ َ \ ±ْ ®ِ ِٰ Ãا ّ¿ žِ ن¹َ ُjYّ oَٓ ُ À ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،īĺïĬאđĩĥĤ ÕąĕĤا ħà ]﴾ [اijýĤرى، ١٦/٤٢]، واŻąĤل ÙęĀ اīĺïĥĝĩĤ، Ĝאل ٌ ‹َ šَ ­ْ·ِÁَْ ٌ_ ِ َ³ْu َرِّ\ِ·­ْ َوَ» ‹َ nا ِ دَ ­ْ·ُcُ َkّ nُ .[٦٧/٣٣ ،ابõèŶا﴾ [ËÁَ ]۪ َªا ّ Yَ ²¹ُّ «Šَ َ Yžَ Yَ ³ََY َوُ¦ َ ـ[َyٓ َاء² bدYَ ~َ Y³َْ Žَ َ Y ا َٓ ²ِّ ٓ³ََY ا ¹ُا َرّ\ ªYَ ¢وَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ óĻĔ : ّ Ʃ اų اóÝùÝĤي ï×Đ īÖ ģıø אلĜ :ėĥùĥĤ óĻáכ مŻכ īĻÝĩĥכĤا عijĩåĨ ĹĘ ħà .ÙĭùĤا īĐ īĻĤאąĤا źو ÙĐï×ĤאÖ ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا وģĻĜ: اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ اĩĤכאóÖون واąĤאīĻĤ اÜóĩĤאijÖن. وģĻĜ: اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ اóýĩĤכijن واąĤאijĤن اĭĩĤאijĝĬن. وģĻĜ: اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ أÙĩÐ اĤכóę واąĤאijĤن أÜ×אħıĐ. وģĻĜ: اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ اĤכאóĘون واąĤאijĤن اĩĤ×ijĐïÝن. وģĻĜ: اijąĕĩĤب ١ اïıĤى ] ĹĘ ıĨאوي اóĤدى واąĤאijĤن اåĤאóÐون īĐ ěĺóĈ ħıĻĥĐ اijđĜijĩĤن [٣٥ب ÖאÜ×אع اijıĤى. وĵĥĐ ùĤאن أģİ اÙĘóđĩĤ: óĻĔ اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ óÖؤÙĺ اđĘŶאل وź اąĤאīĻĤ ÕĥĉÖ اijĐŶاض ĵĥĐ اĩĐŶאل. .ěĺóĈ īĨ :ر ١ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 270 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şöyle denilmiştir: Onlar senin hizmetini yerine getirme vakitlerinde güzel edebi terk ederek gazaba uğramış olmayanlar ve senin minnetini görmekten sapmamış olanlardır. Şöyle denilmiştir: Onlar kendini beğenme ve gösteriş ile gazaba uğramış olmayanlar ve ibadetlerin rükünlerinde sünnetleri gözetmekten sapmamış olanlardır. Şöyle denilmiştir: Onlar kendilerini nefislerine tevdi etmen nedeniyle gazaba uğramış olmayanlar ve sana sımsıkı bağlı kalmayı terk ederek sapmamış olanlardır. Şöyle denilmiştir: Gazaba uğramamış olanlar, yani perişanlık dürtülerinin kendilerine çarptığı, mahrumiyet musibetlerinin başlarına geldiği, ret darbesini alan ve mahrumiyet sadmesine mağlup olanların dışındakilerdir. Şöyle denilmiştir: Onlar ismet ve muvaffakiyeti unutarak gazaba uğramış olmayanlar ve ezelî irade ve taksimi müşahededen sapmamış olanlardır. Şöyle denilmiştir: Onlar hizmet âdâbını yok saydıkları ve itaat şartlarını yerine getirmede kusurlu oldukları için gazaba uğramış olmayanlardır. Şöyle denilmiştir: Onlar mahrumiyet çölünde yapayalnız kalan ve zan vadilerinde düşünceleri, himmetleri paramparça olanlardır. Şöyle denilmiştir: “Bize hidâyet et!” ifadesi şu anlama gelir: Bizi Senden başkasına hamdetmeyi câiz gören gazaba uğramışların ve Sana hamdettikleri zaman bu hamdlerinde kendi fiillerini gören, fakat Senin kendilerini hamde muvaffak kılmandaki nimeti görmekten gafil olan sapmışların yolunda değil, aksine Sana hamdetmeye, hamdi Senden başkasının değil sadece Senin hak ettiğini görmeye muvaffak kılarak kendilerine nimet ihsan etmiş olduğun kimselerin yolunda sabit kıl! Şöyle denilmiştir: Yani, bizi kendilerine nimet verdiğin ve “Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.” [ el-Mâide 5/45] buyurduğun kimselerin yolu üzere sabit kıl ve bizi “Bizler Allah’ın evlatları ve sevdikleriyiz.” [ el-Mâide 5/18] diyen gazaba uğramışların ve sapmışların yolundan muhafaza buyur! Bizi kendileri için mânanın sıhhat bulduğu sevdiklerinden eyle, bizi yalancı davanın kendilerini Senden kopardığı düşmanlardan eyleme! 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 271 وģĻĜ: óĻĔ اijąĕĩĤب ħıĻĥĐ óÝÖك īùè اŶدب ĹĘ أوĜאت اĻĝĤאم ÝĨïíÖכ، وź īĻĤאąĤا źو ،اءةóĩĤوا ÕåđĤאÖ ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا óĻĔ :ģĻĜو .כÝĭĨ Ùĺرؤ īĐ īĻĤאąĤا ĵĥĐ ħıÝĥوכ نÉÖ ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا óĻĔ :ģĻĜو .אدات×đĤا أرכאن ĹĘ īĭùĤا אةĐاóĨ īĐ ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا óĻĔ :ģĻĜو ١ أħıùęĬ، وź اąĤאīĻĤ óÝÖك اāÝĐאħıĨ Öכ وùĩÜכħı. ٢ اźñíĤن وأدرכħıÝ āĨאÕÐ اĨóéĤאن وכ×ħıÝù ijĉøة ÷äاijİ ħıÝĨïĀ īĺñĤا أي ٣ .ïāĤا ÙĨïĀ ħıÝ×ĥĔو دóĤا دijıü īĐ īĻĤאąĤا źو ،ÙĩāđĤوا ěĻĘijÝĤا אنĻùĭÖ ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا óĻĔ :ģĻĜو ٥ آداب اÙĨïíĤ ħıđĻĻąÝĤ ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا óĻĔ :ģĻĜو ٤ øאěÖ اĻÝìźאر واÙĩùĝĤ. אنĨóéĤا אوزęĨ ĹĘ اijđĉĝÜ īĺñĤا ħİ :ģĻĜو ٦ وħıđĻåąÜ ĹĘ أدا óüوط اĉĤאÙĐ. ٨ ٧ اijĩıĤم ĹĘ أودÙĺ وijäه اùéĤ×אن. ħıĭĨ دتï×Üو كïĩéĤ ħıĝĻĘijÝÖ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا ěĺóĈ ĵĥĐ אĭÝ×à أي﴾ Yَ ²uِ ¶ْ ِ وģĻĜ: įĤijĜ:﴿ ا īĺñĤا ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا ěĺóĈ ĵĥĐ ź كóĻĔ دون כĤ ïĩéĤا אقĝéÝøا ħıÝĺورؤ كïĩè ĹĘ ħıĥđĘ واïİאü وكïĩè إذا īĺñĤا īĻĤאąĤا źو كóĻĔ ïĩè אزواåÝøا ٩ .كïĩéĤ ħıĝĻĘijÜ ĹĘ כÝĭĨ Ùĺرؤ īĐ اijĥęĔو َ ُµٓ] ﴾اĩĤאïÐة، ²¹ُ ]ّoِ ُ ُ ُ·­ْ َوÀ ]ّoِ ُ À﴿ :ÛĥĝĘ ħıĻĥĐ ÛĩđĬأ īĺñĤا ěĺóĈ ĵĥĐ אĭÝ×à أي :ģĻĜو َْ\ٓ³َ ُYء ّ اà ِٰ َ ْo ±ُ ا ²﴿ :اijĤאĜ īĺñĤا īĻĤאąĤوا ħıĻĥĐ بijąĕĩĤا ěĺóĈ īĐ אĭĩāĐوأ] ٥٤/٥ īĨ אĭĥđåÜ źو ĵĭđĩĤا ħıĤ çĀ īĺñĤا כÐא×èأ īĨ אĭĥđäوا] ١٨/٥ ،ةïÐאĩĤا﴾ [ۜ ُ۬ه َٓ ُYؤ ]ّnِ َ َوا أïĐاÐכ١٠ اīĺñĤ ħıđĉĜ ĭĐכ כאذب اijĐïĤى. ١ ر + ÖכÝאÖכ. ٢ ح ر: ijİاħä. ٣ اóčĬ: ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٥/١ ٤ اóčĬ: ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٥/١ ٥ ر: ħıđĻĻąÝÖ. ٦ اóčĬ: ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٥/١ ٧ ر: ħıÖ. ٨ اóčĬ: ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٥/١ ٩ ر: ïĩéÖك. ١٠ م: īĐ أïĐاÐכ. ٥ ١٠ ١٥ 272 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şöyle denilmiştir: Yani, bizi kendilerine verdiğine razı olduklarında kendilerinden razı olduğun kimselerin yolunda sabit kıl! Bizi kendilerine isabet eden kötü şeyler ve Senin ezelî takdirin söz konusu olduğu zaman Sana öfke duyan ve Senin gazabına maruz kalan kimselerden ve yolu yürümekten yolun kendisini hedefleyen -ki aslında yolu yürümekle onlara emredilen şey, kendilerine bu yolu yürümelerini emredene ulaşmaktır- ve yola girdiklerinde vuslattan uzaklaşan, girmekten perdelenen sapmışlardan eyleme! Çünkü her vasıl olan giremez, her giren yakınlaşamaz, her yakınlaşan iyi olamaz, her iyi olan hususi olamaz, her hususi olan bâki kalamaz. Kurbiyete nâil olan nice kimseler vardır ki uzaklaştırılmıştır ve nice hususi olan vardır ki kovulmuştur. Sonra Allah Teâlâ burada hidâyet ve sıratı zikretmiş ve hidâyeti “De ki: Asıl hidâyet Allah’ın hidâyetidir.” [ el-Bakara 2/120] âyetinde kendisine, “Onların hidâyeti üzere...” [ en-Nahl 16/37] âyetinde kullara izâfe etmiştir. Sıratı da “Ve bu benim dosdoğru yolumdur.” [ el-En‘âm 6/153], “Allah’ın yolu...” [ eşŞûrâ 42/53] âyetlerinde kendisine, “Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna...” [ el-Fâtiha 1/6] âyetinde ise kullara izâfe etmiştir. Aynı şekilde din kelimesini de “Allah’ın dininden başkasını mı?” [ Âl-i İmrân 3/83] âyetinde kendisine, “Bugün size dininizi tamamladım.” [ el-Mâide 5/3] âyetinde kullara izâfe etmiştir. Bunun birkaç sebebi vardır: Birincisi, bütün bunlar şeriat olarak Allah’a, fayda olarak bize aittir. Bunları meşru kılan ve faydasını bize veren O’dur. Yine bunlar seçim ve rızâ olarak O’na, sülûk ve uyma olarak bize aittir. Yine O bunları kendisine izâfe ederek kulun kendisini (amelini) beğenmesinin önünü kesmiş, sonra kula izâfe ederek kulun kalbine sükûn vermiştir. Yine bunları kula izâfe ederek onu şereflendirmiş ve yakınlaştırmış, sonra kendisine izâfe ederek İblis’in bu konudaki istek ve emelini boşa çıkarmıştır. Nitekim “İzzet Allah’ın, resulünün ve müminlerindir.” [el-Münâfikūn 63/8] âyeti indirildiği zaman şeytan, “Allah’ın ve resulünün izzetini çekip almaya gücüm yetmese de müminlerin izzetini çekip alabilirim.” demiş, bunun üzerine Allah Teâlâ “Bütün izzet Allah’a aittir.” [ Fâtır 35/10] buyurarak şeytanın bu isteğinin önünü kesmiştir. Fâtihayı okuyanın sûre tamamlanınca dediği âmîn kelimesinde birkaç lehçe vardır. Kasr ile emîn şeklinde telaffuz edilir. Şair şöyle der: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 273 ħıĻĥĐ כאن אĩÖ כĭĐ اijĄر إذا ħıĭĐ ÛĻĄر īĺñĤا ěĺóĈ ĵĥĐ אĭÝ×à أي :ģĻĜو ě×øو وهóכĨ īĨ ħıÖאĀأ אĩÖ כĭĐ اijĉíø إذا ħıĻĥĐ Û׹Ĕ īĩĨ אĭĥđåÜ źو כĭĨ ١ īĻĐ ěĺóĉĤا كijĥø ĹĘ واïāĜ نÉÖ ěĺóĉĤا īĐ اijĥĄ īĺñĤا īĨ źو כĭĨ אءąĝĤا įÖ اěĺóĉĤ وإĩĬא أóĨوا ijĥùÖك اěĺóĉĤ ijĀijĥĤل إĵĤ īĨ أħİóĨ ijĥùÖك ñİا اěĺóĉĤ، ÍĘذا īĨ ģכ] أ ٣٦] ÷ĻĤو ،لijìïĤا īĐ اij×åُ ĬאزijĤا اěĺóĉĤ ïĝĘ اijđĉĝĬا īĐ اijĀijĤل وè ģכ źو ÿìّ ّ óÖ īĨ ģכ źو ّ óÖ بóĜ īĨ ģכ źو بóĜ ģìد īĨ ģכ źو ģìد ģĀو .َ ِد ّ óُ Ĉ ٍ ÿÝíّ ُ Ĩو ï ِ ّ đ ُ Ö بƪ óĝĨ īĨ ħכĘ ĹĝÖ ÿì īĨ َ ُ¶ َuى ّ اà ِٰ ِ ّن ħà ذכó ĭİא اïıĤى واóāĤاط وأĄאف اïıĤى إĵĤ įùęĬ ĹĘ įĤijĜ:﴿ ¢ُ ْ ©ا [٣٧/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [­ْ·Àُ uٰ ¶ُ »ٰ «َ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אد×đĤا ĵĤإ įĘאĄوأ] ١٢٠/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ىۜ uٰ ·ُ ْ ُ¶¹َ اª [١٥٣/٦ ،אمđĬŶا﴾ [Y¯Á ً £۪cَْ ®ُ ¿Žا۪ yَ†ِ اwَ ¶ٰ َ َ ّن وأĄאف اóāĤاط إĵĤ įùęĬ ĹĘ įĤijĜ:﴿ َوا aَ ¯ْ َ ²َْ ا ±À َ w۪ َّ وįĤijĜ: ﴿ َ†ِy ِ اط ّ اà ِٰ] ﴾اijýĤرى، ٥٣/٤٢] وأĄאįĘ إĵĤ اđĤ×אد ĹĘ įĤijĜ: ﴿ َ†ِy َ اط اª :אلĜ ħà [٨٣/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [ِٰ Ãا ّ ±Àِ د۪ yَÁْ ›َžََ َْÁِ·­ْ] ﴾اęĤאÙéÜ، ٦/١ [وכñا Ĝאل ĹĘ اīĺïĤ:﴿ ا «َ َ ُ§ ­ْ ۪د َÀ³ ُ §­ْ] ﴾اĩĤאïÐة، ٣/٥] وذاك ijäijĤه، أİïèא: أن ذĤכ כįĥ įĤ Đóüא ª aُ ْ «¯َ ْ ¦َ َْÁَ¹ْم ا ªَ ﴿ا ا وĭĤא ً ً واĻÝìאر وĭĤא đęĬא، ijİ اñĤي óüع ذĤכ وģđä ĭĤא ďęĬ ذĤכ، وıĬŶא įĤ ارąÜאء ٢ ùÜכĭĻא ï×đĤا ĵĤإ אıĘאĄأ ħà ï×đĤا Õ ْ åُ đِ Ĥ אđĉĜ įùęĬ ĵĤإ įĘאĄأ įĬŶو ،אراĩÝÐوا כאijĥø ď َ ĩĉَ ِ Ĥ אđĉĜ įùęĬ ĵĤإ אıĘאĄأ ħà א×ĺóĝÜو ٣ אęĺóýÜ ï×đĤا ĵĤإ אıĘאĄأ įĬŶو ،ï×đĤا ÕĥĝĤ ﴾±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ «ِ ªوَ µ۪ ِ ª¹~ُ yَِ َ ُة َوª {ّ ِ ْ إĻĥÖ ÷įĭĐ وĻĻíÜ×א، وñİا כĩא ģĻĜ: ĩĤא õĬل įĤijĜ:﴿ َوِّà ِٰ اª õĐ ٥ ُ Õĥُ ْ øَ Ʃ اų وõĐ رįĤijø أ õĐ Õĥø ĵĥĐ رïĜأ ħĤ إن ٤ [اĭĩĤאijĝĘن، ٨/٦٣] Ĝאل اĉĻýĤאن: .כĤذ īĐ įđĩĈ ďĉĝĘ [١٠/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾ۜ YÁ ً ¯۪ jَ ةُ َ {ّ ِ ْ ªا µِ ٰ ّ ««ِžَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĝĘ ٦ اīĻĭĨËĩĤ ٧ وijĜل اĝĤאرئ: «آīĻĨ «ïđÖ ĩÜאم اijùĤرة įĻĘ ĕĤאت: «أīĻĨ «ÖאóāĝĤ، Ĝאل اýĤאóĐ: ١ ر: óĻĔ. ٢ ر - ħà أĄאıĘא إĵĤ اđĤ×ï. ٣ ح ر + įĤ. ٤ ر + اīĻđĥĤ. ٥ ر: ÕĥøŶ. .ûĨאİ çĀ ،īĻĩĥùĩĤا :ح ٦ ،אرسĘ īÖź ÙĕĥĤا÷ ĺאĝĨ ؛٦٦/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا ؛٥٤/١ ،אجäõĥĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ :óčĬا .ćץŶا īÖ ó ْ Ļ َ × ُ åĤ ÛĻ×Ĥا ٧ ْïا. đ ُ Ö אĭĭĻÖ אĨ ُ َ اų َ õĘاد īĻĨأ įÝĤÉø إذ ģٌ ُ éĉْ ُ Ę ĹĭĨ ïَ َ «أīĨ«. وıĻĘא ورد: Ü×אĐ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 274 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Kendisi ile karşılaştığımda (Esedoğullarından) Fethal benden uzaklaştı Emîn! Allah aramızdaki uzaklığı artırsın Elif harfinin uzatılması ile âmîn şeklinde telaffuz edilir. Şair şöyle der: Ey Rabbim! Benden onun sevgisini sonsuza dek çekip alma! Allah rahmet eylesin “Âmîn” diyen kula İmâle ile imîn şeklinde de telaffuz edilir ki bu aynı zamanda bir kıraattir. Eğer şedde ile âmmîn şeklinde okunacak olursa bu okuyuş bu konumda hata olur. Şemsüleimme Abdülazîz b. Ahmed el-Halvânî avamın okuyuşunun sahih bir vechini bulmak ve onların namazlarının fesattan muhafazasını temin etmek maksadıyla bu okuyuşun bir vechesini zikretmiştir. Buna göre bu okuyuşun mânası, “İcâbetini kastederek sana dua ederiz.” demektir. Çünkü el-âmmîn kelimesi -şedde ile- “yönelenler, kastedenler” anlamına gelir, Allah Teâlâ “Ne de Beyt-i Haram’a yönelenlere...” [ el-Mâide 5/2] buyurmuştur. Ca‘fer es- Sâdık’ın bunu şeddeli okuduğuna delâlet edecek şekilde tefsir ettiği rivayet edilmiştir. Çünkü kendisi [onun tefsiri sadedinde] şöyle demiştir: “Yani, sana doğru yöneliyoruz ki sen, sana yönelenin elini boş çevirmeyecek kadar kerem sahibisin.” Aynı şekilde Hüseyin b. Fazl el-Becelî de şöyle demiştir: “Bunun mânası şöyledir: Bu dua ile sana yöneliyoruz, bize bu duada icâbet et.” Bu kelimenin nûn harfinin i‘rabında birkaç vecih vardır. En doğrusu, bu harfin fetha olmasıdır ki zâhir kıraat de böyledir. Çünkü bu, edatlardandır, edatlar mebnidir, mebni olmakta aslolan sükûndur. İki sâkin bir araya geldiğinde ise muhakkak bir hareke verilmesi gerekir ve fetha verilir, çünkü fetha harekelerin en hafifidir. Aynı durum sevfe, keyfe, eyne kelimelerinde de söz konusudur. Vakıf durumunda sükûn ve kesre de mümkündür, çünkü sâkin harfe hareke verildiği zaman kesre verilir. Şair şöyle der: Günlerden sana bir ihtiyaç isabet ederse Senden yana ne dünya için ağlarız ne de din için Gün olur da naşını görürsek demeyiz “Âmîne Ey Arşın Rabbî, Âmîni!” sözünden başka şey. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 275 ْ َïا đُ َא Ö ĭَ ĭ ْ Ļ َ َא Ö Ĩ ųا ُƪ َ َ اد õĘَ īĻ َ Ĩِ َ ُ أ įُ Ý ْ ĻĝِĤَ ذْ إِ ģٌ éُ ĉْ Ęُ Ĺِ ّ ĭ َ Đ ïَ َ َאĐ ×َ Ü ١ :óĐאýĤا אلĜ ،ėĤŶا ïĩÖ īĻĨوآ َא ْ ًïا َĜ َאل ِآĭĻĨ × َ Đ ųا ُƩ ُ ħèَ ْ óَ ıƪא ً أïÖا وĺ ×èُ Ĺِ ّ ĭ َ ×ĥُ ْ ùَ Ü ź ِبّ َ א ر َ ĺ اñİ ĹĘ Éĉì ijıĘ ïĺïýÝĤאÖ ±Á®آّ ģĻĜ ijĤو ،אąĺأ اءةóĜ Ĺİو ÙĕĤ ÙĤאĨŸאÖ īĻĨوإ ųا Ʃ ٢ رįĩè ƫ Ĺِ َ اĬ ijĥْ َ éĤا ïĩèأ īÖ õĺõđĤا ï×Đ ïĩéĨ ijÖا ÙĩÐŶا÷ ĩü óوذכ .ďĄijĩĤا وıäא ñıĤا éĻéāÜא ĤכŻم اđĤאÙĨ وĻĀאÙĬ ħıÜŻāĤ īĐ اùęĤאد أن ĭđĨאه: ijĐïĬك Ê َٓوَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ونïĀאĝĤا ijİ ïĺïýÝĤאÖ «±Á®Äا ّ « óĻùęÜ نÍĘ ،כÝÖאäإ īĺïĀאĜ ْ َoَy َام﴾ [اĩĤאïÐة، ٢/٥]. ªا aَ Áْ]َْ ªا ±Áَ ®ّ۪ ٰٓ ا ؛ įĬÍĘ ُ ه ُ ِد ïّýَ ُ ĺ כאن įĬأ ĵĥĐ لïĺ אĩÖ هóùĘ įĬأ Ġ אدقāĤا ïĩéĨ īÖ óęđä īĐو Ĝאل: أي ĜאīĺïĀ ijéĬك وأÛĬ أכóم īĨ أن ÕĻíÜ ĜאïĀك. وכĤñכ Ĝאل اīĻùéĤ īÖ .אĭĤ į×äÉĘ ،אءĐïĤا اñıÖ אكĬïāĜ אهĭđĨ :ųا Ʃ ّ رįĩè Ĺĥå×Ĥا ģąęĤا ] اóĝĤاءة اčĤאóİة، ووįıä وĹĘ إóĐاįÖ ĹĘ اijĭĤن وijäه: أıéĀא اÙéÝęĤ وĹİ] ٣٦ب ĵĤإ óĉąĺ īĻĭאכùĤا אءĝÝĤا ïĭĐو ،نijכùĤا אءĭ×Ĥا ģĀوأ ،Ù×ĭ×Ĩ Ĺİو دواتŶا īĨ įĬأ īכƪ َ ùُ اĺóéÝĤכ çÝęĻĘ؛ Ŷن اÙéÝęĤ أėì اóéĤכאت כĩא ĵĘ ijøف وכėĻ وأīĺ، وïĜ ĺ ٣ ُóù، وĜאل اýĤאóĐ: ُóك כ è إذا īאכùĤا نŶ א؛ąĺأ óùכĺ ïĜو ėĜijĥĤ א وź ِد ِ īĺ َ ĻĬْ ُ ْ ِכ ĭĨכ ĵĥĐ د ×Ĭَ ź ÙéÐאä ٌ אمĺŶا īĨ כَ ْ ×āِ ُ Ü نÍĘ ْ ْ ِش ِ آīĻĨ óَ đĤا ربƪ īĻ َ ĨÇÖ ِ źإ ƪ אَ ĭĤَ Ûَ ْ Ļđِ Ĭُ אً Ĩْ ijَ ĺ اذا لijُ ĝُĬَ źَ َ و ƪ ح. اóčĬ: دijĺاįĬ، ص ٣١؛ إŻĀح اěĉĭĩĤ īÖź اùĤכÛĻ، ص ١٣٥؛ اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، .٦٧/١ ijĥَ ُ ĩĤا אذđĨ īÖ ÷ĻĝĤ ÛĻ×Ĥا ١ ّ (ت. ٤٥٦İـ/ ١٠٦٣م) ĀאÕè اĩĤ×ijùط، إĨאم اÙĻęĭéĤ ĹĘ ĹĬاijĥ َ éĤا óāĬ īÖ ïĩèأ īÖ õĺõđĤا ï×Đ ÙĩÐŶا÷ ĩü ijİ ٢ َ ِóي، وįĝęÜ åْ Ĭ َ ƪر õĤا ģąęĤا ĹÖوأ ،ĹęùĭĤا óąíĤا īÖ īĻùéĤا ĹĥĐ ĹÖأ ĹĄאĝĤا :ħıĭĨ ÙĐאĩä ĵĥĐ įĝęÜ ،אرىí×Ö įÝĜو אءĘijĤا ĹÖŶ ÙĻąĩĤا óİاijåĤا :óčĬا .אرىí×Ö īĘود» ûّ َ כ»ـÖ ĹĘijÜ ،ĹùìóùĤا ÙĩÐŶا÷ ĩü įĭĨ ďĩøو ،ĹĜïَ ْ ĬŶا įĻĥĐ .١٨٩ ص ،אĕÖijĥĉُ Ĝُ īÖź ħäاóÝĤا אجÜ ؛٤٢٩/٢ ĹüóĝĤا אدرĝĤا ï×Đ .٦٦/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٣ ٥ ١٠ ١٥ 276 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yine bu kelimenin nida olarak değerlendirilip merfû okunduğu da zikredilmiştir ki bu okunuş, kelimeyi Allah’ın ismi olarak te’vil etmeye dayanır. Bu durumda sanki kişi, “Ey Âmînu” demiş olmaktadır. Tefsirine gelince, Abdullah b. Abbas’ın rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber aleyhisselâm “Rabbim, yap!” demiştir. Abdullah b. Abbas ise, “Mânası, ‘böyle olur’ şeklindedir.” demiştir. Bir görüşe göre bunun aslı Farsça olup mânası “hemîn (tıpkı, ta kendisi, işte o kadar)” şeklindedir. Mücâhid şöyle demiştir: Bu Allah’ın isimlerinden biridir ve mânası “Allah zevalden emindir, O’nun haksızlık etmeyeceğinden emin olunur, her konuda eman sahibi, güvenilirdir ve müheymindir, yani şahittir.” Zeyd b. Eslem şöyle demiştir: Âmîn arşın hazinelerinden bir hazinedir ve te’vilini Allah’tan başkası bilmez. Kelimeyi Allah’ın ismi olarak görenlere göre kelimenin fetha ile okunması -ki bu durumda kelime nida/seslenme olduğu için merfû olması gerekir- bir dua nidası olmasındandır ve aslı, “Yâ Âmînâh” şeklindedir; ancak sonundaki he ve elif harfi hafifletme maksadıyla hazf edilmiş, geriye nûn harfi fethalı olarak kalmıştır. Ayrıca bu kelime Mücâhid’e göre sûredendir, diğerlerine göre sûreden değildir. Rivayete göre Hz. Peygamber aleyhisselâm Fâtiha sûresini okuduğu zaman Cebrâil ona, “Âmîn de!” buyurmuş, o da, “Âmîn, âlemlerin Rabbinin mümin kulları üzerindeki mührüdür.” buyurmuştur. Yine Hz. Peygamber aleyhisselâm bir kişinin geceleyin dua ettiğini işitmiş ve “Duanı âmîn ile bitir ve müjdeye nâil ol.” buyurmuştur. İbn Ömer’in rivayetine göre Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Dua eden ve âmîn diyen [sevaba] ortaktır” buyurmuştur ki bununla Hak Teâlâ’nın [ Hz. Mûsâ’nın dua etmesi, Hz. Hârûn’un da âmîn demesine karşılık] “Dedi ki: Duanıza icâbet edilmiştir.” [ Yûnus 10/89] âyetini kastetmiştir. Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle demiştir: “İmam ve le’d-dâllîn dediği zaman âmîn deyiniz, çünkü bunu imam da söyler melekler de söyler. Kimin âmîn deyişi meleklerin âmîn deyişine denk düşerse onun geçmiş ve gelecek günahları bağışlanır.”1 1 Buhârî, “Ezân”, 113. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 277 :אلĜ įĬÉכ ĵĤאđÜ ų Ʃ אĩøا įĥđä īĨ ģĺوÉÜ ĵĥĐ اءïĭĤا ĵĥĐ אąĺأ ďĘóĤا įĻĘ óذכ ïĜو .«ُ «ĺא آīĻĨ ١ ّ Ṡ:» رب اģđĘ«. Ĺ×ĭĤا īĐ ġ אس×Đ īÖا رواه אĩĻęĘ هóĻùęÜ אĨÉĘ وĜאل اīÖ Đ×אس: ĭđĨאه: כĤñכ ĺכijن. وģĻĜ: أįĥĀ ĘאرÙĻø وĭđĨאه: īĻĩİ. ٌ īĨ اõĤوال وijĨÉĨن īĨ īĨآ įĬأ אهĭđĨو ĵĤאđÜ ųا Ʃ אءĩøأ īĨ ħøا ijİ :ïİאåĨ אلĜو .ïĻıü أي īĩĻıĨو ءĹü ģכ ĵĥĐ īĩÜËĨو رهijä .ųا Ʃ źإ įĥĺوÉÜ ħĥđĺ ź شóđĤا زijĭכ īĨ õĭכ īĻĨآ :ħĥøأ īÖ ïĺز אلĜو اءïĬ įĬŷĘ -اءïĬ įĬŶ ؛ďĘóĤا įĝè īĨو- ųا Ʃ ħøا įĥđä īĨ óĻùęÜ ĵĥĐ įéÝĘ אĨÉĘ .ÙéÝęĤا ĵĥĐ نijĭĤا ÛĻĝ×Ę ،אęĻęíÜ ėĤŶوا אءıĤا ÛĘñèو» ْ Ù وأįĥĀ» ĺא آĭĻĨאه َ Öïْ ُ Ĭ . אıĭĨ ÛùĻĤ هóĻĔ ïĭĐو رةijùĤا īĨ ïİאåĨ ïĭĐ Ĺİ ħà įĻĥĐ אلĜو ،īĻĨآ ģĜ :ģĺó×ä įĤ אلĜ ÙéÜאęĤا أóĜ אĩĤ مŻùĤا įĻĥĐ ّ وروي أن اĭĤ×Ĺ אلĝĘ ŻĻĤ ijĐïĺ Żäر ďĩøو ٢ ،«īĻĭĨËĩĤا אده×Đ ĵĥĐ īĻĤאđĤا رب ħَ اŻùĤم : «آīĻĨ ìאÜ ٣ .«óýÖَ įĻĥĐ اŻùĤم : «اħÝì īĻĨÇÖ وأ įĤijĜ įÖ Ĺĭđĺ ٤ «כאنĺóü īِ ّ Ĩَ Ë ُ ĩĤوا ĹĐاïĤا «:אلĜ įĬأ مŻùĤا įĻĥĐ įĭĐ óĩĐ īÖا وروى .[٨٩/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾Y¯َ §ُ bُ¹َْدَ aْ ]Áَ j۪ ُ َ ْu ا َ َYل ¢ ¢﴿ :ĵĤאđÜ وĜאل įĻĥĐ اŻùĤم : «إذا Ĝאل اĨŸאم «وź اąĤאīĻĤ «ijĤijĝĘا آīĻĨ؛ ÍĘن اĨŸאم ıĤijĝĺא ٦ .«į×Ĭذ īĨ مïĝÜ אĨ įĤ óęĔُ ÙכÐŻĩĤا َ īĻĨÉÜ įĭĻُ ĨÉÜ ěĘوا ٥ واÐŻĩĤכÙ ijĤijĝĺن، وīĨ .١٢٨/١ ،Ĺ×ĈóĝĤا óĻùęÜ ؛١٢٥/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :óčĬا ١ ٢ اĐïĤאء ĉĥĤ×óاĹĬ، ص .٨٩ ٣ اĐïĤאء ĉĥĤ×óاĹĬ، ص .٨٩ ٤ ăĻĘ اóĺïĝĤ ĭĩĥĤאوي، ٥٣٦/٣؛ כõĭ اĩđĤאل ĹĝÝĩĥĤ اïĭıĤي، .٧٥/٢ ٥ ح: īĩĘ. ٦ ÉĈijĨ ĨאĤכ، اŻāĤة ٤٥؛ çĻéĀ اĤ×íאري، اŶذان .١١٣ ٥ ١٠ ١٥ 278 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Farsçada isti‘âze, besmele ve Fâtihâ’nın genişçe tefsirinde çoğu görüşte şunlar ifade edilir: Allah’tan himaye diliyor, O’na sığınıyor, O’ndan korunma talep ediyor, emân diliyor, yardım ve medet istiyorum. Gerçek mâbut olan, yaratılmışların himaye edicisi, şevk ehlini hayretlere düşüren, kadîm ve ezelî, azîm ve âlî olan O’dur. O ki azametinde akıllar hayrandır, kalpler O’nun müşahedesinde teselli ve sükûnet bulur, gözler dünyada iken O’nu görmekten perdelidir. Şeytanı cennetten süren, onu buyruğa uymaması sebebiyle çaresiz koyup haddi aşması ve serkeşliği sebebiyle yanıp yakılma ve perişan olma durumlarında bırakan O’dur. Bağışlayan, merhamet eden, nimet veren, kurtaran, eriştiren, kelâm sahibi olan ve dileyen Allah’ın adıyla. Hamd ve şükür, emir, haber ve ibtidâ sahibi Allah’adır. Hamdin mânalarını toplayan budur. Senâ, bütün senâlara lâyık olan Allah’adır. Şükür, sayıya sınıra gelmeyen sonsuz nimetleri sebebiyle O’nadır. Hükmünün ve sultanlığının icrası olan kazâsına rızâ göstermek gerekir. Tüm övgüler, sıfatları övülmeye ve yüceltilmeye değer olması sebebiyle O’nadır. Yaratıcı, besleyip büyüten, dünyadaki her şeyin varlığını sürdürmesini sağlayan O’dur. Her şeyde O’nun ilâhlığının, rabliğinin, birliğinin ve kudretinin göstergesi vardır. Kullarının rızıklarını veren ve âsilere bağışlayıcı olan O’dur. Hesap ve ceza, hüküm ve kazânın gerçekleştiği, tevhid ehline ikramda bulunularak itaat edenlere iltifat gösterildiği, büyüklenenlere baş eğdirilerek zâlimlerin kahredildiği, kâfirlerin yalancı çıkarıldığı kıyamet gününün yegâne hükümdarıdır. İmanda sebat etmek ve emre uymak için, şeytana muhalefet etmek ve ağır yükü çekebilmek için, gizli ve saklının, içimiz ve dışımızın bir olması için yalnız Seni bilir, Seni zikreder, Seni ister, Seninle olur, Sana ibadet eder ve Senden yardım isteriz. Bizi iman, Kur’ân’a uyma, peygamberlere, sevgili kullarına ve tüm iyilik sahiplerine tâbi olma yolunda tut. Sana itaat için bize muvaffakiyet ver, yakîn ve tevekkülümüzü ziyadeleştir, bizi cennet yoluna ilet ve bizi sünnet yolunda muhafaza eyle. Bizi Yahudilerin ve Hıristiyanların, sapmışların, sürülmüşlerin, inanmayanların, arzularında boğulanların, kulluk etmeyenlerin ve şükür bilmeyenlerin yollarından uzak kıl. Bizi övülen ve beğenilen yolda gidenlerin, yaratıcının beğendiklerinin yolunda yürüt. Âmin. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 279 :اñİ אıĻĘ ģĺאوĜŶا óáأכ ĵĥĐ ĹÜÉĺ ćùÖ ٍ ĵĥĐ ÙéÜאęĤوا ÙĻĩùÝĤوا ذijđÝĤا ÙĻøאرĘو אرىĺ ħİاijì ĵĨ אنĨا و ħİاijì ĵĨ Ûüدا אهŝĬ و ħİاijì ĵĨ אهĭŊ و ħùìïĬا ĵĨ ،Ûøا ěĥì ارۀijùìïĬا و ،Ûøا ěéÖ دij×đĨ įכ اىïíÖ ħİاijì ĵĨ אدĺóĘ و ħİاijì ĵĨ و واįĤ כïĭĭۀ اģİ ijüق اÛø، و ħĺïĜ و ازůĤ اÛø، و ħĻčĐ و ůĥĐ اÛø، و ıĥĝĐא óĻèان اÛø در ÛĩčĐ او، و دıĤא Öא آرام اÛø در ýĨאïİت او، و دİïĺא ijåéĨب ĵÖ אنĨóĘ ĵÖ هïĬאĨ [ أ ٧٣] ÛכŻİو ÛĜóُ اÛø در دĻĬא از رؤÛĺ او، از دijĺ راïĬه در è درĨאن Öא ĻĕĈאن Öא ïĐوان، و آĔאز ĵĨ ħĭŘ ĭÖאم ïìاى ïĭýíÖه ýíÖאïĭĺه دïĭİه آóĨزïĬه رİאïĭĬه رøאïĭĬه ijìاïĭĬه ijìاïĭİه، ïĺijŝÖ ŋøאس و Ýøאûĺ óĨ ïìاى را ijŒن اóĨ دارى، و ŋøאش óĨ ïìاى را õøد ijŒن اì×אر دارى، و ŋøאس óĨ ïìاى ijŒن اïÝÖا ،Ûøاõø אİאĭà įĩıÖ įכ را اىïì óĨ אĭà ،دijÖ īĺا را ïĩè ÏĬאđĨ óĨ ďĨאä و ،دارى ħכè įכ وى אءąĝÖ אĄر و ،Ûøا אıÝĭĨ ĵÖ و ïè ĵÖ įכ אıÝĩđĬ įĩİ óÖ ورا óכü و و Ŋאدüאĵİ وراÛø و Ýøאıýĺא įĩİ ورا כį ęĀאت وى õøای ÛèïĨ و ĭàא اÛø، آŜïĺóĘאر و óŊوردŜאر و øאزïĬۀ כאر įĩİ ıäאĻĬאن اÛø، و در įĩİ õĻŒی óÖ اÛĻİijĤ و رÛĻÖijÖ و وïèاÛĻĬ و ïĜرت او ýĬאن اÛø، روزى دïĭİۀ ŜïĭÖאن اÛø، ýíÖאïĭŰه óÖ ĐאĻĀאن اÛø، Ŋאدüאه روز روõĻíÝø اÛø įŘ در وى ùèאب و õäا و èכħ و ąĜא و כóاÛĨ ïèijĨان اÛø و ijĬاÛì đĻĉĨאن و ijąìع ä×אران و óıĜ ıĜאران و ijéäد כאóĘان اÛø، óÜا داħűĬ و óÜا ijìاħűĬ و óÜا ijìاħűİ و óÜا Öאħűü و óÜا ħűÝøóŊ و Űאرى از ijÜ ijìاħűİ óÖ à×אت و óÖ اĩĺאن و õŜارد ĨóĘאن و íĨאÛęĤ ĉĻüאن و כïĻýن Öאر óŜان و ùřŰאن داīÝü آřüאر و ıĬאن، ïÖار Ĩא را óÖ راه اĩŰאن ijĨاÛĝĘ óĜآن و ÝĨאÛđÖ اĬ×Ļא و ĺאران و įĩİ ĻĬכijכאران، و ěĻĘijÜ ده Ĩא را óÖ اĈאÛĐ و õęÖاى Ĩא را īĻĝĺ و Ûĝà و ÛøóęýűŊ Ĩא را در راه Ûĭä وŝĬאه دار Ĩא را óÖ راه Ûĭø و دور دار Ĩא را از راه ijıäدان و óÜاøאĺאن و راŜïĬאن و óĩŜاİאن و Ĭא óŜوŜïĬאن و ijİا داران و ÛĨïì Ĭא آراïĬهŜאن و ÛĭĨ Ĭא ïĭĭĻÖهŜאن، و دررÛĘ راه óÖاه ïĭùŊه כïĭĭهŜאن و درכóدŜאرïĭùŊه כïĭĭهŜאن آīĻĨ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 280 FÂTİHA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ey kendisi için havf ve fenâ söz konusu olmayan! Senin fiilinde zulüm ve cefa, sözünde yerine getirmeme ve yanlışlık, ilminde hiçbir şey için gizlilik yoktur. İstediğimizi bize ver çünkü Senden başka duaya karşılık veren yoktur. Allah’ın bir lutfudur ki bize Fâtiha sûresini ikram etmiş ve rahmet peygamberi Hz. Muhammed aleyhisselâm ile bize olan lutfunu tamamlamıştır. Hak Teâlâ sûrenin başında “ Hamd Allah’adır.” buyurmuş, nebîsi hakkında ise “ Muhammed Allah’ın elçisidir.” [ el-Feth 48/29] buyurmuştur. Yine Fâtiha sûresinde “âlemlerin Rabbi” demiş, resulü hakkında ise “âlemlere rahmet” [ el-Enbiyâ 21/107] buyurmuştur. Fâtiha’da [kendisi hakkında] “O rahmân ve rahîmdir.” demiş, müminler için Resulü hakkında ise “Onlara karşı raûf ve rahîmdir” [ et-Tevbe 9/128] buyurmuştur. Sonra sûrede [kendisi hakkında] “Din gününün sahibidir.” demiş ve elçisi hakkında ise “Dini tamamen hâkim kılsın diye.” [ el-Feth 48/28] buyurmuştur. Sonra burada “Yalnız Sana kulluk eder, yalnız Senden yardım dileriz.” demiş ve elçisi hakkında da “ Hayır, onun için yalnız Allaha kulluk et ve şükredenlerden ol.” [ ez-Zümer 39/66] buyurmuştur. Sonra burada “Bizi dosdoğru yola hidayet eyle!” demiş ve elçisi hakkında da “Ve elbette sen dosdoğru yola hidâyet edersin.” [ eş-Şûrâ 42/52] buyurmuştur. Yine burada “Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna...” demiş ve elçisi hakkında “Ve senin üzerindeki nimetini tamamlasın diye” [ elFeth 48/2] buyurmuştur. Sonra burada “Gazaba uğramışların ve sapmışların yoluna değil” demiş ve elçisi hakkında “Arkadaşınız ne saptı ne de azdı.” [ enNecm 53/2] buyurmuştur. Fâtiha sûresini okuyan kimse “âmîn” der. Nitekim bu ifade, âlemlerin Rabbinin mührüdür, Muhammed Mustafa aleyhisselâm da nebîlerin mührüdür. Hamd, âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 281 اى آن כį óÜا ijìف و ĭĘא ĵĬ در ģđĘ ijÜ ijäر و ęäא ĵĬ و در ijĜل ijÜ ėĥì و ĉìא ĵĬ و .ĵĬ אĐۀدïĭĭכ ÛÖאäا ijÜõä įכ ħĻÝøاijì įدهכ īĻĩİ ،ĵĬ אęì راõűŒ چĹİ ijÜ ħĥĐ óÖ ّ Ĺ×Ĭ ١ įĤijøóÖ ïĩéĩÖ אĭĻĥĐ įęĉĤ ħÜوأ رةijùĤا هñıÖ אĭĨóأכ أن ĵĤאđÜ ųا Ʃ ėĉĤ īĨ ħà ﴾ۜ ِ ųا Ʃ لijُ ُ øَ ر ïٌ ƪ ĩ َ éُ Ĩ﴿ :įĻ×Ĭ ěè ĹĘ אلĜو﴾ ِ Ʃųِ ïُ ْ ĩ َ éĤَْ اÙĩèóĤ ĝĘאل ĹĘ أول ñİه اijùĤرة: ﴿ا ﴾ َ īĻĩ۪ Ĥאَ َ đĥْ ِ Ĥ Ùً َ ĩ ْ èَ ۙ﴾ وĜאل ĹĘ ěè رįĤijø:﴿ ر َ īĻĩ۪ Ĥאَ َ ِ ْاđĤ ّ َب [اçÝęĤ، ٢٩/٤٨ [ħà Ĝאل ĭİא: ﴿ر ﴾ ٌ ħĻè۪ َ ُ ٌ ۫ف ر َ ؤ ر ﴿ :īĻĭĨËĩĤا ěè ĹĘ אلĜو﴾ ۙħĻِ è۪ ƪ óĤا īِ ٰ ĩ ْ èƪ óĤَ [اĬŶ×Ļאء، ١٠٧/٢١] ħà Ĝאل ĭİא: ﴿ا ĵĥَ َ Đ ُ ه َ ó ِıčْ ُ Ļِ Ĥ﴿ :įĤijøر ěè ĹĘ אلĜ ﴾ۜīĺ ِ ۪ ïĤا ّ ِ ْ م ij َ ِ ِכ ĺ َאĤ Ĩ﴿ :אĭİ אلĜ ħà [١٢٨/٩ ،ÙÖijÝĤا[ :įĤijøر ěè ĹĘ אلĜو﴾ ۜ ُ īĻ ۪ đَ Ý ْ ùَ Ĭ אك َ ƪ ĺِ ا َ ُ ُï و × ْ đَ Ĭ אك َ ƪ ĺِ ا ﴿:אĭİ אلĜ ħà [٢٨/٤٨ ،çÝęĤا﴾ [īĺ ِ ۪ ïĤا ّ ﴾ۙ َ ħĻ ۪ ĝَ Ý ْ ùُ َ َ اط ْاĩĤ ó ِ ّ َא اāĤ Ĭïِ ْ İِ َ ﴾ [اóĨõĤ، ٦٦/٣٩ [ħà Ĝאل ĭİא: ﴿ا īĺó۪ ِ َ ƪ اýĤאכ īِ Ĩ ْ īُ َכ ْï و ُ × ْ َאĐ Ę َ ųا Ʃ ģِ َ Ö﴿ :אĭİ אلĜ ħà [٥٢/٤٢ ،رىijýĤا﴾ [ۙħĻٍ ۪ ĝَ Ý ْ ùُ ٍ اط Ĩ َ óĀِ ĵĤٰ ِ ْٓï ۪ ي ا ıَ ÝĤَ כَ ƪ Ĭِ ا َ وĜאل ĹĘ ěè رįĤijø:﴿ و ْ َכ﴾ [اçÝęĤ، ٢/٤٨[ Ļĥَ َ Đ ُ įَ Ý َ ĩْ đِ Ĭ ƪ ħِ Ý ُ ĺ َ ۙ﴾ وĜאل ĹĘ ěè رįĤijø:﴿ و ْ ħ ِıْ Ļĥَ َ Đ Ûَ ْ ĩَ đْ Ĭَ َ ا īĺñ۪ Ĥاƪ اط َ َ óĀِ ﴿ א َ Ĩ﴿ :įĤijøر ěè ĹĘ אلĜو ﴾ َ īĻ۪ ّ Ĥא ٓąĤا ƪ źَ َ ْ و ħ ِıْ Ļĥَ َ Đ بijِ ąُ ْ ĕَ ĩĤاْ óِ ْ ĻĔَ ﴿ :אĭİ אلĜ ħà [ [٣٧ب ٰ ىۚ﴾ [اħåĭĤ، ٢/٥٣ [ħà ijĝĺل Ĝאرئ اijùĤرة: «آīĻĨ «وijİ ìאħÜ رب א َijĔ َ Ĩَ ْ و ُ ُכħ َ ِ אè× Ā ģƪĄَ ٢ ų رب اđĤאīĻĩĤ. Ʃ ïĩéĤوا īĻĻ×ĭĤا ħÜאì ïĩéĨ ĵęĉāĩĤوا īĻĩĤאđĤا ١ ح: رįĤijø. ٢ ح - واïĩéĤ ų رب اđĤאīĻĩĤ. ٥ ١٠ BAKARA SÛRESİ Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. Kitabı hiçbir şüphe olmayacak şekilde indiren Allah’ın, takvâ sahibi müminlere gaybı lutfeden Rahmân’ın, kusur sahiplerine ayıplarını örtme nimetini ihsan eden Rahîm’in adıyla. Bakara sûresinin Fâtiha sûresi ile münasebeti yedi açıdandır: 1. Fâtiha ümmü’l-kitâbdır, Bakara sûresinin başı da “İşte bu kitap” şeklindedir. Fâtiha Mekke’de, Bakara ise Medine’de indirilen ilk sûredir. 2. Fâtiha iki kısımdır: Övgü ve dua. Bakara’nın da başı övgü, sonu duadır. Zira “Elif lâm mîm” âyetinin tefsiri hakkında pek çok görüş vardır ve bunlardan birine göre âyet Allah’ın ism-i a‘zamıdır, bir diğerine göre âyetin anlamı “Ben Allah’ım, bilirim.” şeklinde, bir başkasına göre ise âyetin anlamı “Allah Latîf ve Mecîddir.” şeklindedir. Bu ise Allah’a övgüdür. Sûrenin sonu da Allah’tan ihtiyaçların talebidir. 3. Fâtiha’nın başı Allah Teâlâ’nın ilâhlığının, rablığının, rahmetinin ve hükümranlığının beyânıdır ve orada Allah’ın birliği ve bilinmesi öğretilmektedir. Ortası kula ibadeti, ubûdeti ve yardım dilemeyi bildirmektir ki bu, kula O’nun şeriat ve hakikatinin yoluna sülûkün öğretilmesidir. Sonu işte bu hâl üzere sebat ve muhalefetten korunma talebidir. Orada kulun dünya ve âhiret maslahatlarını talep etme konusunda Allah’a dönmesi telkin edilir. İşte Bakara sûresinin toplamı da tam bu sûrenin kısımlarına denk düşer, çünkü sûrenin başında, ortasında ve sonunda iman zikredilmiştir: “Onlar gayba iman ederler.” [ el-Bakara 2/3], “Deyiniz ki: Allah’a ve bize indirilene iman ettik.” [ el-Bakara 2/136], “Ancak iyilik, Allah’a iman edenin […] yaptığıdır.” [ el-Bakara 2/177], “Resul Rabbinden kendisine indirilene iman etti.” [ el-Bakara 2/285]. 5 10 15 20 25 ijøرة اĤ×óĝة ١ ِ ħĻè۪ ƪ óĤا īِ ٰ ĩèْ ƪ óĤا ųا ِƩ ِ ħ ْ ùÖِ ٢ Ʃ اų اñĤي أõĬل اĤכÝאب ŻÖ رÕĺ، اīĩèóĤ اñĤي ėĉĤ ÖאīĻĝÝĩĤ اīĻĭĨËĩĤ ħùÖ .ÕĻđĤا óÝùÖ ٣ īĺó ّ āĝĩĤا ĵĥĐ ّ īĨ يñĤا ħĻèóĤا ،ÕĻĕĤאÖ Ùùĩìو ÙđÖوأر ÙàŻàو īĻĭàوا ïèاijÖ :įäأو Ùđ×ø īĨ ÙéÜאęĤאÖ رةijùĤا هñİ אمčÝĬوا :Ùđ×øو ÙÝøو ْ ِ§َc ُ Yب﴾ وŶن ِ ¥َ اª א اijĤاïè ĘאęĤאÙéÜ أم اĤכÝאب واÝÝĘאح ñİه اijùĤرة Öـ﴿ ٰذª ّ أĨ اęĤאÙéÜ أول ijøرة أÛĤõĬ ĩÖכÙ، واĤ×óĝة أول ijøرة أÛĤõĬ ÖאÙĭĺïĩĤ. ، وñİه اijùĤرة أوıĤא ĭàאء وآİóìא ٌ ٌ ودĐאء א اĭàźאن ÍĘن اęĤאÙéÜ ĩùĜאن: ĭàאء ّ وأĨ ۚٓ﴾ ıĻĘא أĜאوģĺ כóĻáة، ıĭĨא أįĬ اħøź اħčĐŶ، وıĭĨא أن ĭđĨאه :أĬא Ʃ اų دĐאء، ÍĘن ﴿اª­ٓ تźاËø رةijùĤا óìوآ ،ųا Ʃ ĵĥĐ אءĭà وذاك ،ïĻåĩĤا ėĻĉĥĤا ųا Ʃ ٤ أħĥĐ، وıĭĨא أن ĭđĨאه: .ĵĤאđÜ ųا Ʃ اéĤאäאت īĨ ٥ وïĻèijÜħĻĥđÜįĻĘ אاÍĘÙàŻáĤن َ أولاęĤאĻÖÙéÜאنأÙĻİijĤ Ʃ اųورįÝĻÖijÖورįÝĩèوĥĨכįÝ ّ وأĨ ï×đĤا ėĺóđÜ ijİو ،įÝĬאđÝøوا įÜدij×Đو įÜאد×Đ īĐ ï×đĤا ٦ ُ Ʃ اų وįÝĘóđĨ، َ ووıĉøא إì×אر ،įÝęĤאíĨ īĐ ÙĩāđĤوا כĤذ ĵĥĐ אت×áĤا الËø ُ אİ َ óìوآ ،įÝĝĻĝèو įÝđĺóü ěĺóĈ كijĥø َ رةijùĤا هñİ عijĩåĨو ،įÜóìوآ אهĻĬد çĤאāĨ ÕĥĈ ĹĘ ųا Ʃ ĵĤإ َ عijäóĤا ï×đĤا īĻĝĥÜ įĻĘو ﴾[ِ Áْ ›َ ْ ªYِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ أùĜאم ñİه اijāĤرة؛ įĬÍĘ ذכó اĩĺŸאن ĹĘ أوıĤא وأĭàאıÐא وآİóìא: ﴿À ±َ ®َ ٰ َ َR ±ْ ا yّ]ِ ْ َ اª ±ّ §ِ ٰ ªوَ ﴿،]١٣٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا [،ÙĺŴا﴾ Y³َÁَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ِ ّÃY ِٰ َوَRٓY ا \ Yَ ³ّ®َ ٰ ¹ُٓا ا ª¹¢ُ﴿ ،[٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ،[٢٨٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا [،ÙĺŴا﴾ µ۪ \ِّرَ ±ْR ِ µِÁَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ َ ُ~ ¹ُل \ ٰ َR ±َ ّ اyª ِ ّÃY ِٰ ﴾اÙĺŴ،] اĤ×óĝة، ١٧٧/٢]، ﴿ا \ ١ ط + رب وěĘ وďÝĨ ŻĺijĈ آīĻĨ. ٢ ط: ÖאīĻĭĨËĩĤ اīĻĝÝĩĤ. .īĺó ّ ٣ ر: اāĝĩĤ ٤ ر + أĬא. ٥ ر: وÐŻĨכįÝ. ٦ ط - إì×אر. ٥ ١٠ ١٥ 284 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bakara sûresinde Allah’ın birliğinin beyân edildiği âyetler yer alır: “Sizin ilâhınız bir tek ilâhtır.” [ el-Bakara 2/163], “Allah, kendisinden başka ilâh olmayandır. O haydır, kayyûmdur.” [ el-Bakara 2/255]. Bakara’da Allah [Fâtiha sûresinde ifade ettiği] kulluğun aynısını zikretmiş ve “Rabbinize kulluk edin.” [ el-Bakara 2/21], “Benden sonra neye kulluk edeceksiniz? Dediler ki: Senin ilâhına kulluk edeceğiz.” [ el-Bakara 2/133] buyurmuştur. Yine bu sûrede namaz, kıbleye yönelme, namazda huşû, oruç, zekât, sair itaatler, nafakalar, sadakalar, hac, umre, cihat, itikâf, vasiyet ve sevilmesine karşılık malı verme gibi ibadetin tafsilatları; takvâ, sabır, şükür, içkiden sakınmak, ahde vefâ ve haramı terk gibi ubûdetin tafsilatları; kısas, nikâh, boşanma, evlilik, infak, iddet, ric‘at, emzirme, îlâ, hayız, doğum, alışveriş, borçlar, rehinler ve emanetler gibi pek çok âyette zikredilen ahkâma boyun eğme yer almıştır. Yine sûrenin başında Hz. Âdem’den, ortasında Hz. İbrâhim’den, müminlerden - dünya ve âhirette güzellik talebi- ve sonrasında sûrenin sonunda da Hz. Muhammed Mustafa’dan dualar zikredilmiştir. 4. Fâtiha sûresi ilk indirildiği ve Hz. Peygamber aleyhisselâm bunu ilk okuduğu, insanlar ilk işittiği zaman -ki bu sûrede, tevhide çağrı ve söylediğimiz diğer hususlar yer almaktadır- işitenler dört sınıf olmuşlardır. Bir sınıf putperestler idi ve bunlar hem zâhir hem bâtın olarak iman ettiler. Bir sınıf Ehl-i kitap idi ve geçmişteki peygamberlere inanıyorlardı, bunlar da aynı şekilde hem zâhir hem bâtın olarak iman ettiler. Bir sınıf onu inkâr edip hem zâhir hem bâtın olarak yalanladı. Diğer bir sınıf ise kılıçtan korktu ve zâhirde iman edip bâtında inkâr ettiler. İşte Allah Teâlâ bu sınıfların hepsini bu sûrenin başında zikretti. Nitekim “ Takvâ sahipleri için hidâyettir. Onlar gayba iman ederler.” [ el-Bakara 2/2-3] âyeti ilk sınıf hakkında, “Onlar sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler.” [ el-Bakara 2/4] âyeti ikinci sınıf hakkında, “İnkâr edenleri uyarsan da uyarmasan birdir.” [ el-Bakara 2/6] âyeti üçüncü sınıf hakkında ve “İnsanlardan kimi vardır ki: ‘Bizler Allah’a inandık.’ derler.” [ el-Bakara 2/8] âyeti dördüncü sınıf hakkındadır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 285 ،[١٦٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [uٌۚ nا ِ وَ µٌ ٰ ªِ ٰ ُ· ُ§ ­ْ ا ªِ Ʃ اų:﴿ َوا Ù ƪ واĺŴאت اĹÝĤ ıĻĘא ĻÖאن وïèاĻĬ :įĤijĜ ĹĘ אدة×đĤا÷ ęĬ óوذכ ،]٢٥٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا [،ÙĺŴا﴾ م¹ُۚ ُ Áّ£َ ْ ُّ اª ¿oَ ْ ªَ ۚ ا ¹َ¶ُ َ Êّ ِ ٰ َµ ا ªِ Ê ا َٓ ُ ٰ Ãّ َ ﴿ا َٰ· ¥َ﴾ [اĤ×óĝة، ١٣٣/٢]، ªِ َ ْ ُ[ ُu ا ¹ُا ² ªYَ َ ْ ۪u ۜي ¢ َ ْ ُ[ ُu َون ِR ±ْ \ b Y®َ﴿ ،[٢١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ُ§ ُ َ ﴿ ْا ُ[ ُuوا َرّ\ ١ واijýíĤع ıĻĘא واijāĤم واõĤכאة وøאóÐ وęÜאģĻĀ اđĤ×אدة īĨ اŻāĤة واĝÝø×אل اĝĤ×Ùĥ ٣ واĜïāĤאت واãéĤ واóĩđĤة واıåĤאد واÝĐźכאف واÙĻĀijĤ وإÝĺאء ٢ واĝęĭĤאت اĉĤאĐאت ] واýĤכó واĭÝäאب اóĩíĤ أ ٣٨] ó×āĤوا ىijĝÝĤا īĨ دةij×đĤا ģĻĀאęÜو į×è ĵĥĐ אلĩĤا واĘijĤאء ÖאïıđĤ وóÜك اóéĤام واĻĝĬźאد èŷĤכאم īĨ اāĝĤאص واĭĤכאح واŻĉĤق واÙđÝĩĤ واęĬŸאق واïđĤة واÙđäóĤ واĄóĤאع واŻĺŸء واăĻéĤ واźijĤدة واĩĤ×אđĺאت واïĩĤاĭĺאت واijİóĤن واĨŶאĬאت ĹĘ ęÜאرěĺ اĺŴאت، وذכóاijĐïĤات īĨ آدمĹĘ أوıĤא وīĨ إóÖاħĻİ ĹĘ .אİóìآ ĹĘ ÙĨŶوا ĵęĉāĩĤا īĨو אİïđÖ īĨ īْ Ļ َ Ý َ ĭ َ ù َ وıĉøא وīĨ اīĻĭĨËĩĤ īĨ Ëøال اéĤ ّ įĻĥĐاŻùĤم وıđĩøא اĭĤאس ٤ أولĹüء وóĜأİא اĭĤ×Ĺ א اŶرÍĘÙđÖن اęĤאĩĤÙéÜא ÛĤõĬ ّ وأĨ وıĻĘא دĐאء إĵĤ اïĻèijÝĤ وóĻĔ ذĤכ ĩĨא ĭĥĜא Āאر اùĤאijđĨن أرÙđÖ أĭĀאف: ėĭĀ כאijĬا ٥ وėĭĀ כאijĬا َ أģİ اĤכÝאب وīĻĭĨËĨ ÖאĩĤאīĻĄ īĨ َ َïة اĭĀŶאمijĭĨÇĘا įÖ Čאóİا وÖאĭĈא، × َ Đ ٨ ٧ Čאóİا وÖאĭĈא، وėĭĀ ٦ כóęوا įÖ وכijÖñه اģøóĤ ijĭĨÇĘا įÖ أąĺא Čאóİا وÖאĭĈא، وėĭĀ رة؛ijùĤا هñİ أول ĹĘ אđĻĩä ųا Ʃ ħİóכñĘ ،אĭĈאÖ įÖ واóęوכ اóİאČ įÖ اijĭĨÇĘ įęĻø اijĘאì ولŶا ėĭāĤا ĹĘ [٣-٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا [،ÙĺŴا﴾ Õِ ْ Ļَ ĕĤאْ ِÖ نijَ ُ ĭ ِ Ĩ ْ Ë ُ ĺ َ īĺñ۪ Ĥƪَ ۙ ا َ īĻ ۪ ĝƪ Ý ُ ĩĥْ ِ Ĥ ىïً ُ İ﴿ :įĤijĜ نÍĘ ĹĬאáĤا ėĭāĤا ĹĘ [٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا [٩ ِ َכۚ﴾ ĥ ْ ×Ĝَ ْ īِ Ĩ لَõِ ْ Ĭُ َٓא ا Ĩَ ْ َכ و ĻĤَ ِ ْ ِõَل ا Ĭُ َٓא ا ĩِÖ نijَ ُ ĭ ِ Ĩ ْ Ë ُ ĺ َ īĺñ۪ Ĥاƪ َ وįĤijĜ:﴿ و ßĤאáĤا ėĭāĤا ĹĘ [٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا [،īĻÝĺŴا ﴾ ْ ħُ ıَ Ü ْ ْ َñر Ĭَ ا َ ْ ء ħ ِıْ Ļĥَ َ Đ ٌ َٓ اء ij َ ُ وا ø óęَ َ َ כ īĺñ۪ Ĥاƪ نƪ ِ وįĤijĜ:﴿ ا ِ﴾ اĺŴאت، [اĤ×óĝة، ٨/٢] ĹĘ اėĭāĤ اóĤاďÖ. ųא Ʃ א Öِ ƪ ĭ َ Ĩٰ ُ ُijل ا ĝ َ ĺ ْ īَ ِאس Ĩ ƪ َ اĭĤ īِ Ĩَ وįĤijĜ:﴿ و ١ ح ر ط + ıĻĘא. ٢ ح - اĉĤאĐאت. ٣ ح: اĝęĭĤאت. ٤ ر: أÛĤõĬ. ٥ ط + أąĺא. ٦ ر + ħıĭĨ. ٧ ح: وכijÖñا. ٨ ر + ħıĭĨ. ٩ ح + اīĻÝĺŴ. ٥ ١٠ ١٥ 286 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 5. Fâtiha sûresinde zikredilen fiiller beştir: Hamd, kulluk, yardım dileme, hidâyet bulma ve sapkınlık. Hamd nimetlere karşılık olur, bu sûrede bu nimetler sayılmıştır. Kulluk pek çok çeşittir ki bu sûrede tafsilatı yer alır. Yardım dileme pek çok konuda olur, bu sûrede bunlar beyân edilmiştir. Hidâyet bulmanın karşılığında sevaplar vardır, bu sûrede bunlar takrir edilmiştir. Sapkınlık karşısında cezalar vardır ki bu sûrede bunlar ifade edilmiştir. 6. Fâtiha sûresinin ilk âyetinde “âlemler” zikredilir. Çoğunluğa göre bu ifade cansızların değil, canlıların ismidir, çünkü çoğulu [canlı varlıkların çoğulu için kullanılan] ye ve nûn harfleri ile yapılır. Canlı varlıklar -daha önce Ebû Huzeyfe’den naklettiğimiz üzere- altı gruptur: Melekler, cinler, insanlar, şeytanlar, kara hayvanları ve kuşlar. Bakara sûresinde bu canlıların hepsi zikredilmiştir. Melekler hakkında şöyle buyurmuştur: “Hani Rabbin meleklere demişti ki…” [ el-Bakara 2/30], “Bir vakit meleklere dedik ki…” [ el-Bakara 2/34], “Kim Allah’a ve meleklerine düşman ise...” [ el-Bakara 2/98], “Onların üzerine Allah’ın ve meleklerin lâneti vardır.” [ el-Bakara 2/161], “Hepsi Allah’a ve meleklerine (…) iman ettiler.” [ el-Bakara 2/285]. Cinlerle ilgili olarak Bakara’da İblis’ten söz edilmiştir, nitekim bir başka sûrede onun “Cinlerden” [ el-Kehf 18/50] olduğunu bildirmiştir. İnsanlar hakkında “Ey İnsanlar!” [ el-Bakara 2/21] buyurmuş ve bunu tekrar tekrar zikretmiştir. Şeytanlar hakkında “Şeytanların okudukları...” [ el-Bakara 2/102] buyurmuştur. Hayvanlar yani yer üzerinde hareket eden yırtıcı, ehlî ve sürüngen türleri zikretmiş, yabaniler hakkında “Domuz” [ el-Bakara 2/173], ehlî hayvanlar hakkında “İnek” [ el-Bakara 2/70], “Buzağı” [ el-Bakara 2/93], “Kolayınıza gelen bir kurban...” [ el-Bakara 2/196] buyurmuş, sürüngenlerle ilgili olarak da yılandan söz etmiştir ki bu da “Dedik ki: Oradan birbirinize düşman olarak inin.” [ el-Bakara 2/36] âyetidir, çünkü bunlar arasında yılan da vardır. Kuşlardan ise “Kuşlardan dört tanesini al.” [ el-Bakara 2/260] âyetinde söz etmiştir. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 287 א اÙùĩíĤ ĘאđĘŶאل اñĩĤכijرة ĹĘ اęĤאÙéÜ Ùùĩì: اïĩéĤ واđĤ×אدة واđÝøźאÙĬ ّ وأĨ İïĺïđÜא، واđĤ×אدة ١ ĵĥĐ اħđĭĤ وĹĘ ñİه اijùĤرة ُ واïÝİźاء واÙĤŻąĤ. واïĩéĤ ĵĥĐ وijäه وĹĘ ñİه اijùĤرة ُ ıĥĻāęÜא، واđÝøźאÙĬ ĵĥĐ أijĨر وĹĘ ñİه اijùĤرة ُ İא، واŻąĤل įĻĥĐ ÖijĝĐאت ُıא، واïÝİźاء įÖ ÖijáĨאت وĹĘ ñİه اijùĤرة óĺóĝÜ ĭĻĻ×Ü ُ İא. وĹĘ ñİه اijùĤرة Üכóĺó א اÙÝùĤ ĘאñĩĤכijر ĹĘ أول آĺאت اęĤאÙéÜ» اđĤאijĩĤن»، وأכħİóá ĵĥĐ أįĬ اħø ّ وأĨ ģİŶ اĻéĤאة ħıĭĨ دون اĩåĤאد įđĩåĤ ÖאĻĤאء واijĭĤن، وħİ ÙÝø: اÐŻĩĤכÙ واīåĤ واĬŸ ÷واĻýĤאīĻĈ واïĤواب واijĻĉĤر כĩא èכĭĻא īĐ أĹÖ Ùęĺñè، وħİ כħıĥ ñĨכijرون ĹĘ ñİه اijùĤرة. ِئ َ§ ِ_﴾ ٰٓ «¯َ ْ «ِ ª Y³َ ْ ِ ْذ ¢ُ» ِئ َ§ ِ_﴾ [اĤ×óĝة، ٣٠/٢]، ﴿َوا ٰٓ «¯َ ْ «ِ ª ¥َ ُ َ َYل َرّ\ ِ ْذ¢ א اÐŻĩĤכÙ ïĝĘ Ĝאل: ﴿َوا ّ ĨÉĘ َ ُ³َْ_ ّ اà ِٰ ª ­ْ·ِÁَْ ِئ ¥َ َ» ٰٓ ُو۬ª ِئ َ§ِc ۪µ] ﴾اĤ×óĝة، ٩٨/٢]، ﴿ا ٰٓ [اĤ×óĝة، ٣٤/٢]، ﴿َR ±ْ َ¦ َYن َ ُu ًّوا ِّà ِٰ َوَR» א اīåĤ ّ ] وأĨ ٢ [٣٨ب .[٢٨٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [µ۪ cِ§َ ئِ ٰٓ ِ ّÃY ِٰ َوَR» \ ±َ ®َ ٰ ا ٌ ِئ َ§ ِ_﴾ [اĤ×óĝة، ١٦١/٢]، ﴿ ُ¦ّ© ٰٓ «¯َ ْ َواª א اĬŸ ÷ïĝĘ Ĝאل: ّ ِ ﴾ [اĤכėı، ٥٠/١٨[. وأĨ ±ّ kِ ْ ٤ أįĬ﴿ َ ¦َYن ِR ±َ اª ٣ آÙĺ ĹĘ óوذכ÷ ĻĥÖإ óذכ ïĝĘ ﴾±Áُ ŽY۪ Áَ َ َْcُ«¹ا ّ اªƒ bY®َ﴿ :אلĜ ïĝĘ īĻĈאĻýĤا א ّ ٥ وأĨ َ ُ Yس﴾ [اĤ×óĝة، ٢١/٢] وכóرذĤכ. ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓYا À﴿ ħÐאı×Ĥوا אع×ùĤا īĨ رضŶا įäو ĵĥĐ ّ ٧ Ĩא ïĺب ģכ ĹıĘ ّ א اïĤواب ّ وأĨ ٦ [اĤ×óĝة، ١٠٢/٢]. ،ةóĝ×Ĥا﴾ [yَ£َ]َْ ªا ﴿:ħÐאı×Ĥا īĨو ٨ ِ﴾ [اĤ×óĝة، ١٧٣/٢]، yÀ ۪ {³ْsِ ْ واijıĤام وïĜ ذכīĨįĻĘó اùĤ×אع: ﴿اª ۚي﴾ [اĤ×óĝة، ١٩٦/٢]، وīĨ اijıĤام ِ uْ ·َْ ªا ±َR ِ yََ Áْcَ~اْ Y¯َ žَ﴿ ٩ ،[٩٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا©﴾ [َkْ ِ ْ ٧٠/٢] و﴿اª ٌۚ﴾ [اĤ×óĝة، ٣٦/٢] وכאن ħıĻĘ اÙĻéĤ. َِ[ْ ‰ٍ َ ُuّو ª ­ْ §ُ ‹ُ ْ َ ْ ³َY ْا¶ِ[ ¹ُا \ «¢ُوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ijİو ÙĻéĤا ِ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٦٠/٢]. yÁْ َ َ َ ً_ ِR ±َ ّ اª َْر\ ا wْ sُ žَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אıĭĨ óذכ ïĝĘ رijĻĉĤا א ّ وأĨ ١ ح: ĘאïĩéĤ. َ ُ Yس﴾ وכóر ذĤכ. ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا ٢ ح + وأĨא اĬŸ ÷ïĝĘ Ĝאل: ﴿À ٣ ر + ذĤכ ĹĘ. ٤ ر: اÙĺŴ. َ ُ Yس﴾ وכóر ذĤכ. ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا ٥ ح - وأĨא اĬŸ ÷ïĝĘ Ĝאل: ﴿À .﴾­ ْۙ·ِ³Áِ ŽY۪ Áَ‚َ »ٰ ªِ ¹َْا ا َِذا َr« ٦ ر: ﴿َوا ٧ ح ط: ďĻĩä. . ِ yÀ ۪ {³ْsِ ْ ٨ ط - وïĜ ذכó įĻĘ īĨ اùĤ×אع: اª ٩ ح + وĜאل. ٥ ١٠ ١٥ 288 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 7. Fâtiha sûresi yedi âyettir, yedi âyette zikredilen kelimeler Bakara sûresinde de zikredilmiştir. “ Hamd” kelimesi “Biz seni hamd ile tesbih ediyoruz.” [ el-Bakara 2/30] âyetinde, Allah kelimesi pek çok âyette, “âlemlerin Rabbi” ifadesi “Dedi ki: Ben âlemlerin Rabbine teslim oldum.” [ el-Bakara 2/131] âyetinde, “Rahmân ve Rahîm” isimleri, “Allah’tan başka ilâh yoktur, O Rahmân ve Rahîmdir.” [ el-Bakara 2/163] âyetinde zikredilmiştir. “Din gününün mâlikidir.” ifadesinde kıyamet gününden söz edilmektedir, Bakara sûresinde de “Öyle bir günden korkun ki o gün Allah’a döneceksiniz.” [ el-Bakara 2/281] denilmiştir. Bu, son indirilen ve kıyamet konusunda en açık olan âyettir. “Yalnız sana kulluk ederiz.” ifadesi “Rabbinize kulluk edin.” [ el-Bakara 2/21] ve benzeri âyetlerde, “Yalnız senden yardım dileriz.” ifadesi “Sabır ve namaz ile yardım dileyin.” [ el-Bakara 2/45] âyetinde, “Bizi dosdoğru yola ilet.” ifadesi “Allah dilediğini dosdoğru yola iletir.” [ el-Bakara 2/213] âyetinde, “Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna” ifadesi “Size vermiş olduğum nimetini hatırlayın.” [ el-Bakara 2/40] âyetinde zikredilmiştir ki bu âyette nebîler kastedilmiş olabilir. Yine Bakara sûresinde nebîlerden Âdem, İbrâhim, İsmâil, İshak, Ya‘kūb, torunları, Mûsâ, Hârûn, Dâvûd, Süleyman, Îsâ, Hezekiel, Samuel, Üzeyir peygamberler zikredilmiş, umumi olarak hepsi “İşte bu resuller…” [ el-Bakara 2/253] ve “Hepsi Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve resullerine iman ettiler.” [ el-Bakara 2/285] âyetinde zikredilmiştir. “Gazaba uğramışların ve sapmışların yoluna değil.” ifadesinde gazap zikredilmiştir, Bakara’da ise “Böylece onlar gazap üzerine gazaba maruz kaldılar.” [ el-Bakara 2/90] denilmiştir. Yine bu ifadede sapkınlıktan söz edilmiştir, bu sûrede de “Her ne kadar daha önce sizler sapkınlardan olsanız da...” [ el-Bakara 2/198] ve “Onunla dilediğini saptırır.” [ el-Bakara 2/26] denilmiştir. Sonra bu kimseler Yahudi ve Hıristiyanlardır, bu sûrenin başlangıcı da çoğunlukla bunlarla ilgilidir ve nihayet onlar hakkında “Sen onların dinlerine tâbi olmadıkça Yahudiler de Hıristiyanlar da senden asla razı olmazlar.” [ el-Bakara 2/120] buyurulmuştur. Bu sûreye Bakara ismi verilmiştir. Ancak bazıları “içerisinde Bakara’nın zikredildiği sûre” derler ve “ sûre” kelimesinin doğrudan el-bakara (inek), en-nahl (bal arısı) ve benzeri şeylere izâfe edilmesini iyi karşılamazlar. Doğru olan, böyle bir zorlamaya gerek olmadığıdır, çünkü burada izâfetten maksat, bu konuların o sûrede zikredilmiş olduğunu ifade etmektir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 289 ُ آĺאت وכĩĥאت آĺאıÜא ñĨכijرة ĹĘ ijøرة اĤ×óĝة، Ęـ ď×ø ÙéÜאęĤאĘ Ùđ×ùĤا א ّ وأĨ ِ َo ْ ¯ِu َك﴾ [اĤ×óĝة، ٣٠/٢]، و﴿ِّà ِٰ ﴾ĹĘ آĺאت، و \ mُ ]َِّ ُ ² ±ُ oْ َ ²وَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ﴾uُ ¯ْ oَ ْ ªَ ﴿ا ±ِ¯ٰ nْ َ yªّ َ َ ۪̄ َÁ±] ﴾اĤ×óĝة، ١٣١/٢]، و﴿ا ªYَ ْ َِy ِّب اª ª aُ ¯ْ َ «~ْ َ َ َYل ا ¢﴿ :įĤijĜ ĹĘ ﴾±Á َۙ ¯۪ َ ªYَ ْ ﴿َر ِّب اª ﴾±À ِۜ ۪uªا ّ ِ ¹َْم À¥ِ ِ ªY®َ﴿و ،]١٦٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­Á ُ۟ n۪ َ yªا ّ ±ُ̄ ٰ nْ َ َ ُ¶¹َ ّ اyª Êِّ ٰ َµا ªِ Êا َٓ﴿ :įĤijĜĹĘ ﴾­Áِ ۙ n۪ َ ّ اyª َ« ّ اà ِٰ ﴾اÙĺŴ،] اĤ×óĝة، ªِ ا µÁِ ž۪ ن¹َ ُ jَ yْbُ Y®ً ¹َْ َ ¹£ُا À bاّ وَ ﴿:ةóĝ×Ĥا رةijø ĹĘو ÙĨאĻĝĤ مijĺ óذכ įĻĘ :įĤijĜ ĹĘ ﴾uُ ]ُ ْ َ َ َ Yك ² Àِّ ٢٨١/٢] وĹİ آóì آÙĺ ÛĤõĶ وĹİ أēĥÖ آÙĺ ĹĘ ذכó ijĺم اĻĝĤאÙĨ، و﴿ا ا¹³Áُ ۪ cَ~ا ْ وَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ﴾ۜ ±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ َ ُ§ ­ُ﴾ [اĤ×óĝة، ٢١/٢] وijéĬه، و﴿َوا ﴿ ْا ُ[ ُuوا َرّ\ :įĤijĜ ĹĘ ﴾­Áَۙ £۪cَْ ¯ُ ْ ªا اط َ yَ‡ªا ِّ Yَ ²uِ ¶ْ ِ ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٤٥/٢]، وįĤijĜ:﴿ ا ٰ ¹ِة ِ َو ّ اªَ‡« y]ْ َ‡ªY ّ ِ \ ±À َ w۪ َّ ٍ﴾ [اĤ×óĝة، ٢١٣/٢]، وįĤijĜ: ﴿ َ†ِy َ اط اª ­Á£۪cَْ ®ُ اط ٍ yَ†ِ »ٰ ªِ َ ƒَٓ ُYء ا À ±ْ ®َ يu۪ ·َْ À ُ ﴿َو ّ اà ٰ ïĜو] ٤٠/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ§ ُ Áَْ «َ aُ ¯ْ َ ²َْ ۪cٓ ¿ا َّ َ اª ¿cِ¯َ ْ ِ ² واyُ¦ُاذْ ﴿ :įĤijĜ ĹĘ ﴾­ ْۙ·ِÁَْ «َ aَ ¯ْ َ ²َْ ا أرïĺ įÖ اĬŶ×Ļאء، و ذכó ĵĘ ijøرة اĤ×óĝة īĨ اĬŶ×Ļאء آدم وإóÖاħĻİ وإĩøאģĻĐ وإéøאق وijĝđĺب واøŶ×אط وĵøijĨ وİאرون وداود وĩĻĥøאن وĵùĻĐ وģĻĜõè وأģĺijĩü ٌ ©ّ¦ُ ﴿ :įĤijĜ ĹĘو] ٢٥٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [Y³َ ْ ْ ¥َ ّ اyªُ ُ ~ُ ©žَ َ‹ّ« «ِ b﴿ :įĤijĜ ĹĘ مijĩđĤا ĵĥĐو ١ وóĺõĐ، Êَوَ ­ْ·ِÁَْ ْ َ̄ ›ْ ‹ُ ¹ِب َ» ِ اª yÁْ šَ ﴿ :įĤijĜو ،]٢٨٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [µ۪ «ِ~ُ رُوَ µ۪ ]ِcُ¦ُ وَ µ۪ cِ§َ ئِ ٰٓ ِ ّÃY ِٰ َوَR» \ ±َ ®َ ٰ ا ۜ ﴾ [اĤ×óĝة، ٩٠/٢] [ٍ ‹َ šَ »ٰ «َ [ٍ ‹َ ›َ ِ \ ؤYُ۫ ٓ]َžَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ ÕąĕĤا óذכ] ٧/١ ،ÙéÜאęĤا﴾ [±Áَ ۪ ّ ªYَٓ‹ªا ّ ُ ©ّ‹ِ ُ À﴿ :įĤijĜو] ١٩٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±Áَ ۪ ّ ªYَٓ‹ªا ّ ±َ̄ ِ َ ª µ۪ «ِ]ْ َ ِ ْن ُ¦ُ³ْc­ْ ِ ®±ْ ¢ واŻąĤل ĹĘ įĤijĜ:﴿ َوا ĵĤإ ħİóذכ ĹĘ رةijùĤا رïĀ óáوأכ אرىāĭĤوا دijıĻĤا ħİ ħà ،[٢٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [اyÁً g۪¦َ µ۪ ِ \ ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ١٢٠/٢]. ­ْ·ُcَ َّ «®ِ •َ]َِ cَّ b »ٰ cّnَ رىYٰ ‡َ َ َْÁُ ·¹ُد َوَÊ ّ اª³ ªا ¥َ ³ْ َ« Šٰ yْ َ b ±ْ َ أن Ĝאل: ﴿َوª «ةóĝ×Ĥا אıĻĘ óכñÜ ĹÝĤا رةijùĤا «:אلĜ īĨ אسĭĤا īĨو ةóĝ×Ĥا رةijø ĵĐïُ Ü رةijùĤا ħà وĝÝùĺ×ç إĄאÙĘ اijùĤرة إĵĤ اĤ×óĝة وכñا ijøرة اģéĭĤ وİijéĬא. واçĻéāĤ أįĬ ź èאÙä إĵĤ ñİا ّ اÝĤכėĥ؛ ÍĘن اóĩĤاد īĨ ñİه اĄŸאÙĘ ijİ Ĩא Ĝאل: إıĬא ذכóت ıĻĘא، ا. ً ١ ح ر ط: وóĺõĐ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 290 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim Hz. Peygamber aleyhisselâm “ Kur’ân’ın zirvesi Bakara sûresidir.” buyurmuştur.1 Bu konuda pek çok hadîs-i şerif bulunmaktadır, dolayısıyla bu şekilde kullanımın câiz olduğu sübût bulmaktadır. Bakara sûresi Medine’de indirilmiştir, sadece bir âyet Vedâ haccı esnasında Kurban bayramı gününde indirilmiştir. Bu “Öyle bir günden korkun ki o gün Allah’a döneceksiniz.” [ el-Bakara 2/281] âyetidir ve en son indirilen âyettir. Mekke’de seksen beş sûre indirilmiştir. Bunların ilki Fâtiha, sonuncusu Mutaffifîn sûresidir. Diğerleri -ki bunlar yirmi dokuz sûredir- Medine’de indirilmiştir. Bunların ilki Bakara, sonuncusu ise Mâide sûresidir. Bakara sûresinin harfleri yirmi beş bin altı yüz elli sekiz adettir. Kelimeleri altı bin yüz on altı tanedir. Âyet sayısı Şamlılara göre iki yüz seksen dört, Mekkelilere ve Medinelilere göre iki yüz seksen beş, Kûfelilere göre iki yüz seksen altı, Basralılara göre iki yüz seksen yedidir, çünkü bunlar arasında bazı âyet sonlarının âyet sonu mu yoksa ortası mı olduğu konusunda ihtilâf vardır. Bazı rivayetlerde “Eğer bu sûrenin âyet sayısı üç yüze tamamlanmış olsa idi, tamam olurdu.” denilir ki bunun mânası, “Bu sûre hükümlerin ve temel usullerin büyük çoğunluğunu ihtiva eder, geriye diğer sûrelerde zikredilen birkaç hüküm kalır. Eğer onlar da bu sûrede olsaydı, o zaman bu sûre insanların din ilimleri konusunda muhtaç oldukları her şeyi açıkça ifade etmiş olurdu.” şeklindedir. Bakara’da on beş mesel, beş yüz hüküm ve Kur’ân’ın en uzun âyeti olan müdâyene âyeti bulunmaktadır. Müdâyene âyeti yüz otuz kelimedir ve yaklaşık yirmi hüküm içermektedir. 1. Elif lâm mîm. [ el-Bakara 2/1] Bakara sûresi mukattaa harfleri ile başlar. Kur’ân’ın yirmi dokuz sûresi de mukattaa harfleri ile başlar. Sûrenin başında yer alan elif lâm mîm harfleri hakkında yaklaşık otuz görüş vardır: 1 Tirmizî, “Fedâilü’l- Kur’ân”, 2. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 291 Û×áĘ ٢ ١ وĹĘ ذĤכ أèאدßĺ، įĻĥĐ اŻùĤم: «ĭøאم اóĝĤآن ijøرة اĤ×óĝة»، ّ Ĺ×ĭĤا אلĜ ïĜو إŻĈق ñİا اŻĈŸق. :داعijĤا Ùåè ĹĘ ĵĭĩÖ óéĭĤا مijĺ ÛĤõĬ [ أ ٣٩] אıĭĨ Ùĺآ źإ ÙĻĬïĨ رةijùĤا هñİ ħà ÛĤõĬ ïĜو .ÛĤõĬ Ùĺآ óìآ Ĺİو] ٢٨١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ِٰ Ãا ّ« َ ªِ ا µÁِ ž۪ ن¹َ ُ jَ yْbُ Y®ً ¹َْ َ ¹£ُا À ﴿َو ّاb ،īĻęęĉĩĤا﴾ [±Á َۙ Ÿ۪ ِ Ÿّَ ¯ُ ْ «ِ ª © ٌ ĩÖכÙ ĩì ÷وĩàאijĬن ijøرة أوıĤא ijøرة اęĤאÙéÜ وآİóìא ﴿َوْÀ ٦ أوıĤא ijøرة اĤ×óĝة ÙĭĺïĩĤאÖ -رةijø ونóýĐو ďùÜ ٥ ٤ -وĹİ ٣ øאİóÐא ١/٨٣]، وõĬل وآİóìא ijøرة اĩĤאïÐة. َْĤًęא وĩÝøאÙÐ وĩàאÙĻĬ وijùĩìن، وכĩĥאıÜא وóèوف ijøرة اĤ×óĝة ĩì ÷وóýĐون أ ٧ وآĺאıÜא ĨאÝÐאن وأرďÖ وĩàאijĬن آÙĺ ïĭĐ أģİ اýĤאم، ÙÝø آźف وĨאÙÐ وÛø óýĐة כÙĩĥ، ة؛óā×Ĥا ģİأ ïĭĐ ď×øو ،ÙĘijכĤا ģİأ ïĭĐ Ûøو ،ÙĭĺïĩĤوا ÙכĨ ģİأ ïĭĐ ÷ĩìو ijĤ» :אıĬأ אر×ìŶا ăđÖ ĹĘو .אıĉøأوو ÙĺŴا אمĩÜ įĬأ אıĭĨ :ďĄاijĨ ĹĘ ħıĘŻÝìź כÛĥĩ ĩàŻàאÙÐ آÙĺ ÝĤכÛĩĥ «وĭđĨאه: أن اijùĤرة آÙĻÜ ĵĥĐ أכóá اèŶכאم واijĀŶل ÛèóāĤ رةijùĤا هñİ ĹĘ ÛĬכא ٩ ٨ ذכóت ĹĘ İóĻĔא، وijĤ اčđĤאم، وĝÖ×Û ïĐة أèכאم .īĺïĤا مijĥĐ īĨ Ùäאè įĻĤإ אسĭĤאÖ אĨ ď×ĩåÖ َ ًŻ، وĩùĩìאÙÐ èכħ، وıĻĘא أijĈل آÙĺ وĹİ آÙĺ á َ Ĩ óýĐ Ùùĩì رةijùĤا هñİ ĹĘو .אĩכè īĺóýĐ īĨ ÕĺóĜ אıĻĘو ،Ùĩĥכ نijàŻàو ÙÐאĨ Ĺİو ÙĭĺاïĩĤا ۚٓ ħٓĤا -١ واÝÝĘאح ñİه اijùĤرة ÖאóéĤوف اÙđĉĝĩĤ وÙđùÜ وóýĐون īĨ ijøر اóĝĤآن ÙéÝÝęĨ :źijĜ īĻàŻà īĨ ÕĺóĜ رةijùĤا هñİ אıÖ ÛéÝÝĘا ĹÝĤا﴾ ٓ ıÖא. وĹĘ ñİه اóéĤوف ﴿اª­ٓ ١ ïĭùĨ أïĩè، ٤١٧/٣٣؛ īĭø اñĨóÝĤي، ąĘאģÐ اóĝĤآن .٢ ٢ ح + כóĻáة. ٣ ح: وÛĤõĬ. ٤ ط + ÖאÙĭĺïĩĤ. ٥ ح - øאİóÐא وĹİ. ٦ ط - ÖאÙĭĺïĩĤ. ٧ ر - כÙĩĥ. ٨ ر: اèŶכאم. ٩ ح: ijĥĘ. ٥ ١٠ ١٥ 292 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hz. Ebû Bekir şöyle demiştir: Allah Teâlâ’nın her kitapta bir sırrı vardır. Kur’ân’daki sırrı ise sûrelerin başındaki bu harflerdir. Hz. Ömer şöyle demiştir: Her kitabın bir ziyneti vardır. Kur’ân’ın ziyneti ise alfabe harfleridir ( hurûf-ı teheccî). Hz. Ali şöyle demiştir: Her kitabın bir özü vardır. Kur’ân’ın özü ise alfabe harfleridir ( hurûf-ı teheccî). Hz. Osmân şöyle demiştir: Mukattaa harfleri tefsir edilemez olan gizli sırlardandır. Dahhâk şöyle demiştir: Âlimler mukattaa harflerinin tefsirinde âciz kalmışlardır. Abdullah b. Abbas bir rivayete göre şöyle demiştir: “Elif Allah, lâm Latîf, mîm ise Mecîd demektir.” Bir başka rivayette ise şöyle demiştir: “Elif lâm mîm, ‘Ben Allah’ım, bilirim.’; elif lâm mîm sâd, ‘Ben Allah’ım, bilirim ve lutfederim.’; elif lâm râ ise, ‘Ben Allah’ım, görürüm.’ anlamındadır.” Yine Abdullah b. Abbas’tan nakledilen bir başka rivayet ise şöyledir: “Elif Allah, lâm Cebrâil, mîm Muhammed’dir. Yani ‘Allah, Muhammed’e Cebrâil vasıtasıyla kitabı indirdi.’ demektir.” İbn Mes‘ûd şöyle demiştir: Bu harfler Allah’ın ism-i a‘zam’ıdır. Hasan-ı Basrî ve Saîd b. Cübeyr şöyle demişlerdir: Biz nasıl telif edileceğini bilemesek de mukattaa harfleri bir şekilde birleştirilip telif edildiği zaman Allah’ın isimleri ortaya çıkar. Zira “Elif lâm râ” [ el-Hicr 15/1], “Hâ mîm” [ Fussilet 41/1], “Nûn” [el-Kalem 68/1] âyetleri üç sûrenin baş âyetleridir, bunlar birleştirildiği zaman er-rahmân kelimesi çıkar ki bu da Allah’ın isimleri içerisinde büyük bir isimdir. Katâde şöyle demiştir: Bu harfler Kur’ân’ın isimleridir. Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem şöyle demiştir: Bu harfler sûrelerin isimleridir. Mücâhid şöyle demiştir: Bu harfler Allah Teâlâ’nın kitabına başladığı başlangıç ifadeleridir. Saîd b. Müseyyeb şöyle demiştir: Bu harfler olacakların ve fitnelerin ifadesi hakkındadır. Ebü’l-Âliye şöyle demiştir: Bu harfler bir topluluğun süresi, diğerinin eceli hakkındadır. Rebî‘ b. Enes şöyle demiştir: Bu harflerden her biri Allah’ın nimet ve ihsanları hakkındadır. Bir grup âlim şöyle demiştir: Elif Allah’ın el-İlâh, el-Ahad, el-Evvel, el-Âhir ve el-Emîn isimlerinin ilk harfi, lâm el-Latîf isminin, mîm ise el- Mâlik, el-Mecîd ve el-Mennân isimlerinin ilk harfidir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 293 هñİ آنóĝĤا ĹĘ ųا Ʃ óøو ،óø אبÝכ ģכ ĹĘ ĵĤאđÜ ų Ʃ : Ġ ěĺïāĤا óכÖ ijÖأ ١ وĜאل ٢ اóéĤوف اĹÝĤ ĹĘ أواģÐ اijùĤر. Ġ : إن ّ وĜאل óĩĐ Ġ : Ĥכģ כÝאب زÙĭĺ وزÙĭĺ اóĝĤآن óèوف اĹåıÝĤ. وĜאل ĹĥĐ مijÝכĩĤا īĨ Ĺİ : Ġ ٤ ٣ اĹåıÝĤ. وĜאل ĩáĐאن Ĥכģ כÝאب ijęĀة وijęĀة اóĝĤآن óèوف .óùęُ ĺ ź يñĤا وĜאل اéąĤאك: õåĐت اĩĥđĤאء īĐ óĻùęÜ اóéĤوف اÙđĉĝĩĤ. :Ùĺروا ĹĘ אلĜو .ïĻåĨ ħĻĨ ،ėĻĉĤ مź ،ųا Ʃ ėĤأ :Ùĺروا ĹĘ ġ אس×Đ īÖا אلĜو ٓ ٓ…ۜ ﴾ أĬא Ʃ اų أħĥĐ وأģąĘ، و﴿اªٓ ٰ ـy ﴾أĬא Ʃ اų أرى. وįĭĐ ĹĘ ĭđĨאه: أĬא Ʃ اų أħĥĐ، و﴿اªٓ¯ .אبÝכĤאÖ ïĩéĨ ĵĥĐ ģĺó×ä ٦ ٥ أõĬل Ʃ اų أي ïĩéĨ ħĻĨ ،ģĺó×ä مź ،ųا Ʃ ėĤأ :Ùĺروا وĜאل اīÖ ijđùĨد: إıĬא اħø Ʃ اų اħčĐŶ. ÛĬכא ėĻĤÉÝĤا īĨ אÖóĄ ÛęĤأ إذا وفóéĤا هñİ :óĻ×ä īÖ ïĻđøو īùéĤا אلĜو [١/١٥ ،óåéĤا﴾ [yـ ٰ ٓªا ﴿:įĤijĜ نŶ כĤوذ א؛ıęĻĤÉÜ ĵĥĐ ėĝĬ ź אĭכ وإن ĵĤאđÜ ųا Ʃ אءĩøأ ٓ﴾ [اħĥĝĤ، ١/٦٨ [رؤوس Żàث ijøر، وإذا Ûđĩä Āאرت ٓ﴾ [ÛĥāĘ، ١/٤١ [و﴿ن و﴿ ٰn­ [ ب٣٩ [.ĵĤאđÜ ųا Ʃ אءĩøأ īĨ ħĻčĐ ħøا ijİو» īĩèóĤا« وĜאل ÝĜאدة: إıĬא أĩøאء اóĝĤآن. وĜאل Đ×ï اīĩèóĤ īÖ زïĺ īÖ أħĥø: إıĬא أĩøאء ĹĘ אıĬإ :ÕĻùĩĤا īÖ ïĻđø אلĜو .įÖאÝכ אıÖ ųا Ʃ ٧ اijùĤر. وĜאل åĨאïİ: إıĬא ijĘاçÜ çÝęĺ ذכó اĤכijاīÐ واīÝęĤ. وĜאل أijÖ اđĤאÙĻĤ: إıĬא ĹĘ ïĨة ijĜم وآäאل آīĺóì. وĜאل اďĻÖóĤ אحÝÝĘا ėĤŶا :ÙĐאĩä אلĜو .įÐאĩđĬو įÐźآ óذכ ĹĘ ijİو źإ فóè īĨ אıĻĘ אĨ :÷Ĭأ īÖ اįĩø اįĤŸ واïèŶ واŶول واóìŴ واīĻĨŶ، واŻĤم اÝÝĘאح اįĩø اėĻĉĥĤ، واħĻĩĤ اÝÝĘאح اįĩø اĩĤאĤכ واïĻåĩĤ واĭĩĤאن. ١ ط: Ĝאل. ٢ ÕùĬ اŶزóİي واīÖ ijčĭĨر ñİا اijĝĤل إĵĤ اđýĤ×Ĺ. اóčĬ: ÕĺñıÜ اÙĕĥĤ ŷĤزóİي ، ٤٨٨/١٥؛ ùĤאن اóđĤب īÖź ijčĭĨر، ١١/١ (Öאب óĻùęÜ اóéĤوف اÙđĉĝĩĤ(. ٣ ط - óèوف. ٤ ح ر ط: اīÖ Đ×אس. ٥ ح ر ط + اų. ٦ ح ر ط - اų. ٧ ح ر ط: çÝÝęĺ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 294 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Muhammed b. Kâ‘b el-Kurazî şöyle demiştir: Elif Allah’ın nimetleri, lâm O’nun lutfu, mîm ise mecdidir (yüceliği). Ebû Fâhite şöyle demiştir: Mukattaa harfleri kitabın anasıdır, Kur’ân onlardan çıkarılmıştır. Hz. Âdem’e kesik kesik olarak indirilen alfabe harflerinden olduğu bilinsin diye harfler bu şekilde kesik kesik indirilmiştir. Abdülaziz b. Yahyâ şöyle demiştir: Mukattaa harflerinin mânası şudur: Allah Teâlâ onları zikretmiş ve şöyle buyurmuştur: Onları bu şekilde kesik kesik olarak işitin, böylece onlar size birleştirilmiş, telif edilmiş olarak geldiği zaman kendilerini daha önce tanımış olursunuz. Çocuklara da bu şekilde önce harfler teker teker öğretilir. Sanki Allah Teâlâ onlara Kur’ân’ı önce kesik kesik ve bildikleri şekilde işittirmekte, böylece kendilerine bildirildiği zaman bunu bilmeleri sağlanmakta, ardından telif edilmiş bir kelâm olarak onlara işittirmektedir. Ebû Revk şöyle demiştir: Kâfirler “Bu Kur’ân’a kulak vermeyin, okunduğu zaman gürültü yapın.” [ Fussilet 41/26] demiş ve birbirlerine ondan yüz çevirmeyi öğütlemiş oldukları için Allah Teâlâ, onların ıslahını ve faydasını istemiş olması nedeniyle kendilerine bilmedikleri sözler göndermeyi murat etmiş, böylece bu durum onlara kendilerine gelen Kur’ân karşısında susup sessizce onu dinlemelerini temin etmiştir. Bu yüzden mukattaa harflerini indirmiştir. Onlar bu harfleri işittikleri zaman hayrete düşmüş kimseler gibi “ Muhammed’in getirdiği şu şeye bir kulak verin!” demişler, kulak verip dinledikleri zaman ise Kur’ân ile onlara hücum etmiş, kulaklarını doldurmuştur ve bu durum onların Kur’ân’ı dinlemelerinin sebebi, faydalanmalarının yolu olmuştur. Hüseyin b. Fazl el-Becelî şöyle demiştir: Bu harfler Allah’tan başka kimsenin bilmediği müteşâbihlerdendir. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 295 ١ وĜאل .هïåĨ ħĻĩĤوا įęĉĤ مŻĤوا ųا Ʃ ءźآ ėĤŶا :ĹČóĝĤا Õđכ īÖ ïĩéĨ אلĜو ُóíÝøج ñİا اóĝĤآن وأÛĤõĬ ÙđĉĝĨ ٢ ñİه اóéĤوف أıĨאت اĤכÝאب ıĭĨא ا :ÙÝìאĘ ijÖأ ٣ .ÙđĉĝĨ آدم ĵĥĐ ÛĤõĬأ ĹÝĤا ÙĩåđĩĤا وفóéĤا īĨ אıĬأ ħĥđُ ĻĤ ٤ ĵĭđĨ ñİه اóéĤوف أن Ʃ اų đÜאĵĤ ذכİóא ĝĘאل: :ĵĻéĺ īÖ õĺõđĤا ï×Đ אلĜ כĤñوכ ،כĤذ ģ×Ĝ אİijĩÝĘóĐ ħÝĭכ ÙęĤËĨ ħכĻĥĐ وردت إذا ĵÝè ÙđĉĝĨ אİijđĩøا ÙĘوóđĨ ÙđĉĝĨ آنóĝĤا ħıđĩøأ ųا Ʃ نÉوכ ٥ ،ÙĘوóđĨ ÙđĉĝĨ źأو אنĻ×āĤا ħĥđّ ُ ĺ وĜאل أijÖ روق: إن اĤכęאر ĩĤא ٧ .ÙęĤËĨ ħıđĩøأ ħà ٦ İijĘóđĻĤא إذا وردت ħıĻĥĐ ÙĘóđĨ įĭĐ اضóĐŸאÖ اijĀاijÜو] ٢٦/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾µÁِ ž۪ ا¹ْ›َ ْ ٰ ِن َواª ْ ْ£ُyا ِ ٰ·َwا اª َ َْ̄ ¹ُا ª b Êَ﴿ :اijĤאĜ نijכĻĤ įĬijĘóđĺ ź אĨ ħıĻĥĐ ردijĺ أن ħıđęĬو ħıèŻĀ īĨ Õèأ אĩĤ ĵĤאđÜ ųا Ʃ أراد ذĤכ ø××א øŸכאħıÜ واĩÝøאħıĐ ĩĤא óĺد ħıĻĥĐ īĨ اóĝĤآن؛ õĬÉĘل ñİه اóéĤوف، وכאijĬا إذا ijđĩøاİא ĜאijĤا כאåđÝĩĤ×īĻ: اijđĩøا إĵĤ Ĩא Ïåĺ įÖ ïĩéĨ، ÍĘذا أijĕĀا ħıĐאĩÝøź א××ø כĤذ כאنĘ ħıđĨאùĨ įåĤوÉĘ ٨ آنóĝĤאÖ ħıĻĥĐ ħåİ اijđĩÝøوا ٩ وĝĺóĈא ęÝĬźאħıĐ. .ĵĤאđÜ ųا Ʃ źإ įĩĥđĺ ź يñĤا įÖאýÝĩĤا īĨ Ĺİ :Ĺĥå×Ĥا ģąęĤا īÖ īĻùéĤا אلĜو ١ اóčĬ ñıĤه اijĜŶال: óĻùęÜ اĥđáĤ×Ĺ، ١٣٧/١]اĤ×óĝة، ٧-١/٢]؛ óĻùęÜ اóíęĤ اóĤازي، ٢٥٤/٢ (اĤ×óĝة، ١/٢). ĹĥĐ ďĨ īĻęĀ ïıü (ـĨ٧١٦/ـİ ٩٠ .ت (ÕĤאĈ ĹÖأ ÛĭÖ ءĵĬאİ أم ĵĤijĨ īĻđÖאÝĤا אر×כ īĨ ÙĜŻĐ īÖ ïĻđø ÙÝìאĘ ijÖأ ijİ ٢ انõĻĨ ؛٢٦٣/٢١ ،óאכùĐ īÖź ěýĨد ëĺאرÜ ؛١٧٦/٦ ،ïđø īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا :óčĬأ .įĭĐ وروى ،įĭĐ ųا ĹĄر .٣٧٦/١ ،Ĺ×İñĥĤ الïÝĐźا ٣ اóčĬ: óĻùęÜ اĉĤ×óي، ٢٠٢/٥ (آل óĩĐان، ٧/٣)؛ óĻùęÜ اĩĤאوردي، ٣٧٠/١ (آل óĩĐان، ٧/٣). ّ (ت. ٢٤٠ İـ٨٥٤/ م) įĻĝĘ ĭĨאóČ، כאن īĨ ñĻĨŻÜ اĨŸאم ĹכĩĤا ĹĬאĭכĤا õĺõđĤا ï×Đ īÖ ĵĻéĺ īÖ õĺõđĤا ï×Đ ijİ ٤ īĨ.آنóĝĤا ĹĘ ةóČאĭĨ ĹùĺóĩĤا óýÖ īĻÖو įĭĻÖ تóåĘ ،نijĨÉĩĤا אمĺأ ĹĘ ادïĕÖ مïĜ ،įÝĨאĨïĤ لijĕĤאÖ Õĝĥĺ ، ّ اýĤאĹđĘ īÖź īĻĻđĘאýĤا אتĝ×Ĉ ؛١٤٤/٢ ،Ĺכ×ùĥĤ ÙĻđĘאýĤا אتĝ×Ĉ :óčĬا .ĹùĺóĩĤا óý×Ĥ ةóČאĭĨ ĹĘ ÙĤאøر ةïĻéĤا :įęĻĬאāÜ כóĻá، ١٤٢/١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٢٨/٤ ٥ ح ر: وכÉن اų أħıđĩø اóĝĤآن įđĉĝĨ. ٦ ط: ÙĜóęĨ. .(١/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٢٥٤/٢ ،ازيóĤا óíęĤا óĻùęÜ ؛)٧-١/٢ ،ةóĝ×Ĥا(١٣٧/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :óčĬا ٧ ٨ ط: اóĝĤآن. .(١/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٢٥٤/٢ ،ازيóĤا óíęĤا óĻùęÜ ؛)٧-١/٢ ،ةóĝ×Ĥا(١٣٧/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :óčĬا ٩ ٥ ١٠ 296 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İkrime şöyle demiştir: Bu harfler yemin ifadeleridir. Kutebî ( İbn Kuteybe) şöyle demiştir: Allah Teâlâ’nın bütün mukattaa harflerine yemin etmiş olması, ama bunun için hepsini değil, bazılarını zikretmiş olması mümkündür. Örneğin insan “Abeceyi öğrendim.” der, ama bütün harfleri öğrenmiş olduğunu kasteder, “el-Hamdü’yü okudum.” der, ama bütün Fâtiha sûresini kasteder.1 Ebü’l-Âliye’nin şöyle dediği nakledilir: Mukattaa harfleri Allah Teâlâ’nın dillerde dolaşan isimlerinden yirmi sekiz tanesidir, onlardan her biri ilâhî isimlerden birinin ilk harfidir. Bu harfler O’nun nimetleri, kavimlerin müddet ve ecelleri hakkındadır. Şöyle denilmiştir: Her bir harf, bir kelimenin kısaltmasıdır ki bu, dilde bilinen bir kullanımdır. Zeccâc şöyle demiştir: Dilersen ikimiz de şerefl eniriz, dua etti … Rabbi olan Allah’a seslice ve işittirdi Bir hayra hayırlarla, şerre ise ş … Ki ben şerri ancak sen istersen i Şair burada “Şerre ise şer ile karşılık verilir ki ben şerri ancak sen istersen isterim.” demek istemiştir. Kutrub şöyle bir şiir nakletmiştir: Bir cariye bana söz verdi bana g Başımı yağlayacak, bitlerimi ayıklayacak veya s Şair burada, “Bana gelecekti.” ve “Saçımı yıkayacaktı.” demek istemiştir. Sîbeveyhi şöyle bir şiir nakletmiştir: “Durdurun!” (gemiyi) diye seslendiler onlara, dediler ki: B Hepsi birden dediler ki: B Şair burada “Binmez misiniz?” ve “Binin.” demek istemiştir. Bir başka şair şöyle demiştir: Dedim ki ona: Dur! O da bana dedi ki: D Sakın bizim atı hızlı sürmeyi unuttuğumuzu sanmayasın [Şair burada “Durdum.” demek istemiştir.] 1 İbn Kuteybe, Te’vîlü Müşkili’l- Kur’ân, s. 300. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 297 ÙđĉĝĩĤا وفóéĤאÖ ħùĜأ ųا Ʃ ١ وĜאل ĐכÙĨó: Ĺİ أùĜאم. وĜאل اÝĝĤ×Ĺ: ijåĺزأن ĺכijن כıĥא واóāÝĜ ĵĥĐ ذכó ıąđÖא īĨ ذכó ıđĻĩäא כĩא ijĝĺل اĝĤאģÐ:» ÛĩĥđÜ أ ب ت ث» ٢ وijİ ïĺóĺ כģ اóéĤوف وijĝĺل: «óĜأت اïĩéĤ «وijİ ïĺóĺ כģ اijùĤرة. ٤ ıĻĥĐא ٣ اĹÝĤ دارت ųا Ʃ אءĩøأ īĨ īĺóýđĤوا ÙĻĬאĩáĤا īĨ هñİ :אلĜ ÙĻĤאđĤا ĹÖأ īĐو أ] وĹĘ ٤٠] ĵĤאđÜ ųا Ʃ אءĩøأ īĨ ħøا אحÝęĨ ijİو źإ فóè אıĭĨ ÷ĻĤو אıĥכ īùĤŶا آįÐź وĩđĬאįÐ وĹĘ ïĨة ijĜم وآäאħıĤ. ٦ ٥ اäõĤאج (óđü(: אلĜ ،אنùĥĤا ĹĘ אرفđÝĨ ijİو Ùĩĥכ īĐ óāÝíĨ فóè ģכ :ģĻĜو َđא ĩ ْ øَ ÉĘ ،įƪ Ö َ ْ ًóا ر ıäَ ųا َƪ אĐïĘَ ،אĬŻכِ אĭĘóüْ َ ْÛ أ ِإن ِÑü َא َن Ü ƪ ِإźƪ أ ُ ُرïĺ اóýĤ َ َź أ ا Ęא و ّ óüَ وإنِ ،اتóĻ ٍ ìَ óĻِ íĤאÖ َ ٧ أي وإن óüا óýĘا وź أرïĺ اóýĤ إź أن ïĺóÜ. وأïýĬ óĉĜب: َא Ü ْ َو أ ĹĭĻĥِّęَ ُ Ü َ ْĹø و َأ ُ َī ر İïْ َ َא Ü Ü أنْ Ĺĭِْ Üïَ َ Đ َ و ïْ Ĝَ Ùٌ َ ĺَ َäאر ٨ :įĺij×Ļø ïýĬوأ ،çùĩÜ أي َא ُ ĜאijĤا ً đĻĩäא ُכħıĥƫ َأź َĘא Ü źأ َ اij ُ ĩåِ Ĥأْ أنْ ħ ُ İ ْ َو Ĭאد ٩ أي أź óÜכ×ijن ĝĘאijĤا: أź Ęאرכ×ijا، وĜאل آóì: åĺ ْ אف١٠ َ ِ َא ْاŸ ĭĻùِ Ĭَ אƪ Ĭَ َ ِ×Ĺ أ ùéْ َ Ü źَ אف ْ Ĝَ ĹĤِ Ûْ Ĥאَ ĝَĘَ ĹęِĜِ אَ ıĤَ Ûُ ĥْĜُ ١ ط - ĺכijن. .٣٠٠ ص ،Ù×ĻÝĜ īÖź آنóĝĤا ģכýĨ ģĺوÉÜ :óčĬا ٢ ٣ ر ط- īĨ أĩøאء اų. ٤ ر: ذכóت. ٥ ح ر+ اýĤאóĐ، أïýĬه. .«ĹđĨ» ،رijčĭĨ īÖź بóđĤا אنùĤ ؛)١/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٦٣/١ ،אجäõĥĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٦ .١٠٠ ص ،Õĥđà مŻĕĤ اتóýđĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٧ אĨ ؛)ÙđĉĝĩĤا وفóéĤا óĻùęÜ אبÖ) ١١/١ ،رijčĭĨ īÖź بóđĤا אنùĤ ؛٤٨٨/١٥ ، يóİزŷĤ ÙĕĥĤا ÕĺñıÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٨ .٣٤٨ ،ĹĬواóĻĝĤا ازõĝĥĤ ورةóąĤا ĹĘ óĐאýĥĤ زijåĺ ٦٢/١ ،אجäõĥĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ ؛)١/٢ ،ةóĝ×Ĥا(٢١٦/١ ،يó×ĉĤا óĻùęÜ ؛٤٨٨/١٥ ، يóİزŷĤ ÙĕĥĤا ÕĺñıÜ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٩ ّ ، ص ٤٩٢؛ õìاÙĬ اŶدب ĥĤ×ïĕادي، .٣٢٣/١١ ِ ِزى ّ óĉَ ُ (اĤ×óĝة، ١/٢)؛ اóĕĩĤب ĩĥĤ ١٠ ط + اóøŸاع ĹĘ اĹýĩĤ. ٥ ١٠ ١٥ 298 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Müberred şöyle demiştir: Bu harfler Allah Teâlâ’nın kâfirlere karşı delil göstermesidir, çünkü Hz. Peygamber aleyhisselâm onlara “On sûre getirin.” [ Hûd 11/13], “Bir sûre getirin.” [ Yûnus 10/38] dediği zaman onlar bundan âciz kaldılar. Bunun üzerine mukattaa harfleri indirildi, yani onlara şöyle denildi: “Bu Kur’ân sizin diliniz olan harflerden müteşekkildir. Dolayısıyla onun bir benzerini getirme konusundaki âcizliğinizin tek sebebi, onun benzeri olmayan Allah’ın kelâmı olmasıdır.” Şöyle denilmiştir: Elif lâm mîm harflerinden bir kelime oluşturulduğunda bu kelime elem (değil mi?) olur, yani “Bunun işte o kitap olduğunu görmez misin? Bilmez misin?” anlamına gelir. Şöyle denilmiştir: Bu üç harften her biri seslendirilişi itibariyle ve dilde zâhir olarak vazedilişi açısından bir anlam ifade eder. Elif harfi ülfet kelimesinden ‘alime veznindedir, anlamı da “Allah Muhammed’e ülfet gösterdi.” şeklindedir. Lâm harfi el-levm (kınama) kökünden lâme veznindedir ve mânası “Kâfirler peygamberimizi, atalara muhalefet ettiği için kınadılar.” şeklindedir. Mîm harfi el-mûm kökünden bî‘a veznindedir. el-Mûm ise birsâm, yani insanı ifsat edip şaşkına çeviren hastalık (zatülcenp, zatürree) anlamındadır. Bu durumda mîme kelimesi, “Hakkın ve hidâyetin ortaya çıkışıyla kâfirlerin burnu sürtüldü.” anlamına gelir. Şöyle denilmiştir: Elif, ene (ben) kelimesinden; lâm, lî (bana) kelimesinden; mîm ise minnî (benden) kelimesinden gelir, sanki şöyle der: “Ben Allah’ım, melik Benim, rezzâk Benim, Benim Ben! Mülk Benimdir, hüküm Benimdir, Benimdir Benim! İhsan Bendendir, minnet Bendendir, bağışlama Bendendir, Bendendir Benden!” Şöyle denilmiştir: Elif alâka ve arazları keserek nefsini sadece Bana tahsis et, lâm uzuvlarını bıkmadan ve yüz çevirmeden Bana ibadet için uysallaştır, mîm Benimle ünsiyet kurarak ve Beni müşahede ederek tahakkümsüz ve itirazsız bir şekilde sıfatlarını ve şeklini yok et anlamındadır. Iraklı bir zât şöyle demiştir: Yaratılmışların akılları ilk hitap esnasında, anlama mahallinde hayrete düştü. Böylece hiç kimsenin ilâhî hitabı bilme konusunda acziyetten başka, ilâhî hitabın hakkını bilmeye giden bir yola sahip olmadığını anladılar.ف اĹÝĤ Ĺİ ĕĤאÜכħ ĻĥĘ÷ .įĤ ģáĨ ź ųا Ʃ مŻכ įĬŶ źإ אıĥáĩÖ אنĻÜŸا īĐ ħכõåĐ .אبÝכĤכاĤذįĬأ ħĥđÜ ħĤوأ óÜ ħĤأيأ» ْ ħĤََ وģĻĜ: إذا Ûĥđä ñİه اóéĤوفכĹıĘÙĩĥ» أ אهĭđĨ هóİאČ īĨ Õĥĉُ ĺ אĝĉĬ دىËĺ אĨ ĵĥĐ ÙàŻáĤا هñİ īĨ فóè ģכ :ģĻĜو َ īĨ اÙęĤŶ وĭđĨאه: أėĤ Ʃ اų ïĩéĨا، وźم ĵĥĐ وزن ħِ ĥَ Đ وزن ĵĥĐ ijİ ėĤأ ،אđĄو īĨ َ ďĻِÖ وزن ĵĥĐ َ ħĻ ِ Ĩو ،אءÖŴا ÙęĤאíĨ ĵĥĐ אĭ ƪ Ļ×Ĭ ُ َ اĤכęאر َم ź :אهĭđĨ مijĥĤا ّ īĨ ١ َ َم ź ُرijĩĔا ُÛı اĤכęאر وأ ُ وijİ اóĻéĩĤ اïùęĩĤ īĨ اĝøŶאم وĭđĨאه: Ö َ אم ø ْ ó×Ĥا ِ ijİو ٢ ِ ُ ijم اĩĤ ijıčÖر اěéĤ واïıĤى. ٣ Ĝאل: أĬא Ʃ اų، وأĬא įĬÉوכ» Ĺّ ĭĨ» īĨ ħĻĨو» ĹĤ» īĨ مźو» אĬأ «īĨ ėĤأ :ģĻĜو ّĹ اùèŸאن، ٤ وĹĤ اĥĩĤכ، وĹĤ اéĤכħ، وĹĤ وĹĤ، وĭĨ اĥĩĤכ، وأĬא اóĤازق، وأĬא وأĬא، .Ĺّ ĭĨو Ĺّ ّĹ اóęĕĤان، وĭĨ ّĹ اĭÝĨźאن، وĭĨ وĭĨ īِ ّ وģĻĜ: أėĤ ĭđĨאه: أóĘد ùęĬכ ĹĤ ĝøÍÖאط اěÐŻđĤ واóĐŶاض. وźم ĭđĨאه: ĻĤ ِ رĨijøכ وęĀאÜכ ÖאĬŶ ÷ĹÖ ّ çĨ :ħĻĨو ٥ .اضóĐإ źو ÙĤŻĨ ŻÖ ĹÜאد×đĤ כèارijä .اضóÝĐا źو ħכéÜ ŻÖ ĹĤ ةïİאýĩĤوا ؛ħıęĤا ģéĨ ijİو įÖאĉì اءïÝÖا ĹĘ ěĥíĤا لijĝĐ ó ّ Ļè [ وĜאل ăđÖ اóđĤاīĻĻĜ:] ٤٠ب .įÖאĉì ÙĘóđĨ īĐ õåđĤאÖ ħıĩĥđÖ źإ įÖאĉì قijĝè ÙĘóđĨ ĵĤإ ïèŶ ģĻ×ø ź أن اijĩĥđĻĤ ١ ح: Ĝאم؛ ر: Ĭאم. īÖź ÙĕĥĤا÷ ĻĺאĝĨ :óčĬا . ٍ َ ام ij َ א Ĩ َ ıُ đْ ĩ َ ä ، ُ َ אء ùĥْ َ ĩĤاْ Ùُ َ ِاđø َ ُ ْاijĤ َة َ َęאز :ُ ْاĩĤ َאة Ĩ ْ ij َ َ ْاĩĤ ، و ٌ ُ ijم ĩَ Ĩ َ ijُ ıَ Ę ģُ ُ äƪ َ اóĤ ħĻ ِ Ĩَ ، و ُ َ אم ø ْ ó×ِĤاْ :ُ ُ ijم ٢ ْاĩĤ Ęאرس، «ijĨه»؛ اéāĤאح óİijåĥĤي، «ijĨم». ٣ ط: ĘכįĬÉ. ٤ ر ط - وأĬא. .اضóĐإ źو ÙĤŻĨ ŻÖ ĹÜאد×đĤ כèارijä īِ ّ ٥ ط - وźم ĭđĨאه: ĻĤ ٥ ١٠ ١٥ 300 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şöyle denilmiştir: Bunlar velîlerin kendi aralarında kullandığı rumuzlardır. Zâhirleri avam için, remizleri ve işaretleri ise seçkinler içindir. Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Benim bildiğimi bilseydiniz çok ağlar az gülerdiniz.”1 Yani Hakk’ın bana tevdi ettiği sırrın hakikatlerini bilseydiniz [çok ağlar az gülerdiniz]. Yine Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Bana cevâmiu’l-kelim [yani az sözle çok mâna ifade etme gücü] verildi ve [anlamlar] benim dilimde ihtisar edildi.”2 Şöyle denilmiştir: Elif lâm mîm, kula namazda elif gibi dik durması, sonra rükûda lâm gibi eğilmesi, daha sonra secdede mîm gibi bükülmesi yönünde bir tembihtir. Şöyle denilmiştir: Büyük sûreye elif ile başladı ve onu içindeki anlamlar nedeniyle öne geçirdi. Bu anlamlar arasında istivâ (dümdüz olmak), intisâb (dik olmak), diğer harflerden kopup ayrılmak, noktalardan uzak olmak, mekândan, yani harflerin mahrecinden müstağni olmak yer alır. Kul öne geçmek istediği zaman zâhiri ve bâtını dümdüz olmalı, Allah Teâlâ’nın hizmeti için doğrulup dik olmalı, mahlûkattan kopup ayrılmalı, kendisini ağyardan tecrit etmeli ve mekânlardan bağımsız olmalıdır. Mukattaa harflerinin sâkin olmaları ve i‘rab edilmemeleri, onların isim değil, alfabe harfi olmaları sebebiyledir. Ebü’n-Necm şöyle der: Ziyâd’ın yanından bir bunak gibi ayrılıp geldim Ayaklarım (adımlarım) eğri büğrü bir çizgi izleyerek Yolda lâm elif çizerek Eğer mukattaa harflerinin birer isim olduğunu düşünür ve birbirlerine atfedersen o zaman i‘rab edebilirsin. Ebû Ubeyde şöyle bir şiir nakleder: Elif ve vâv üzere toplandıklarında Ve de yâ, işte o zaman aralarında savaş patlar [Şâir burada elif, vâv ve yâ harflerini i‘rab etmiş ve sonlarına tenvin koymuştur.] Kıraat imamları bu harfleri vasıl hâlinde okuduklarında lâm harfinin mîmini mîm harfinin mîmine idgam etmek, uzatmak ve mîmi şeddeli okumak gibi okuyuşları vardır. Uzatmanın, idgamın ve şeddenin terki de câizdir, zaten vakıf durumunda böyle okunur. En güzel olanı hepsini tek nefeste okumaktır. 1 Buhârî, “Küsûf”, 2. 2 Buhârî, “Ta‘bîr”, 11. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 301 ١ وģĻĜ: Ĺİ رijĨز øאر ıÖא اŶوĻĤאء، ĘאijčĤاóİ ijđĥĤام واijĨóĤز واüŸאرات ijĕĥĤاص، ٢ أي īĨ «اóĻáכ ħÝĻכ×Ĥو ŻĻĥĜ ħÝכéąĤ ħĥĐأ אĨ نijĩĥđÜ ijĤ» : مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا אلĜ ٣ ، وĜאل įĻĥĐاŻùĤم : «أوÛĻÜ ijäاďĨ اĤכħĥ واĹĤóāÝì اāÝìאرا». ّ ĹĤإ ěéĤاóø ěÐאĝè مŻĤכא عijכóĥĤ ĵĭéĭĺ ħà ėĤŶכא ةŻāĤا ĹĘ אĩÐאĜ ÕāÝĭĺ أن ï×đĥĤ įĻ×ĭÜ ijİ :ģĻĜو įĻĘ אĩĤ אĝÖאø įĥđäو ،ėĤŶאÖ ىó×כĤا رةijùĤا أïÖ :ģĻĜو .ħĻĩĤכא دijåùĤا ĹĘ ďĩÝåĺ ħà īĨ đĨאĹĬ: ıĭĨא اijÝøźاء، وıĭĨא اāÝĬźאب، وıĭĨא اĉĝĬźאع īĐ øאóÐ اóéĤوف، وıĭĨא اóåÝĤد īĐ اćĝĭĤ، وıĭĨא اĭĕÝøźאء īĐ اĨŶכÙĭ وĹİ íĨאرج اóéĤوف، ÍĘذا أراد اđĤ×ï ěĥíĤا īĐ ďĉĝĭĻĤو ĵĤאđÜ ųا Ʃ ÙĨïíĤ ÕāÝĭĻĤو אĭĈאÖو اóİאČ ijÝùĻĥĘ אĝÖאø óĻāĺ أن .ÙĭכĨŶا īĐ ģْ ƪ Ý َ وóåÝĻĤد īĐ اĻĔŶאر وÝĻĤ× אلĜ ،אءĩøÉÖ ÛùĻĤ אءåİ وفóè אıĬŶ ب؛óđÜ ħĤو وفóéĤا هñİ Ûĭכø אĩĬإ ħà ٤ أijÖ اħåĭĤ: فْ óِíĤכא َ אدĺ ٍ زِ ïĭِ Đِ īْ Ĩِ Ûُ ĥْ َ ْأĜ× ėĥِ َ Ýíْ ُ Ĩ ćٍّ íÖ َ يŻäر َ ćíÜ ƫ ٥ ėْ Ĥَِ َ أ مź ěĺ ِ óِĉĤا ƪ ĹĘِ אن ×ِ ِ ّ ُ َכÝ ĺ ٦ :ةïĻ×Đ ijÖأ ïýĬوأ ،אıÝÖóĐأ ăđÖ ĵĥĐ אıąđÖ ÛęĉĐو אءĩøأ אıÝĥđä نÍĘ َ ُאل ÝĝĤا ِ ħُ ıَ ĭ ْ Ļ َ Ö َ َ אج َ ٍאء İ ĺ َ َ ٍ او و َ و و ėٍ Ĥَِ َ َĵĥ أ Đ اij ُ đَ ĩَ ِإَذا اÝä ،ïĩĤوا ّ ،ħĻĩĤا ħĻĨ ĹĘ مŻĤا ħĻĨ אمĔإد ģĀijĤا ïĭĐ وفóéĤا هñİ ĹĘ ٧ اءóĝĥĤ ħà اïĩĤ وóÜك اŸدĔאم وóÜك اģĻĝáÝĤ، وïĭĐ اėĜijĤ óĻāĺ وģĻĝáÜ اħĻĩĤ. وijåĺز óÜك ّ ٨ واīùèŶ إóìاج כıĥא ĹĘ َęĬ ÷واïè. כĤñכ، وijåĺز ذĤכ ١ ط: ijíĥĤاص. ٢ ïĭùĨ أïĩè ٤٧٨/١٣؛ çĻéĀ اĤ×íאري، اĤכijùف .٢ .١١ óĻ×đÜ ،אريí×Ĥا çĻéĀ ؛٤١٢/٢ ،ïĩèأ ïĭùĨ ٣ ّ אز وīĨ أīùè äóĤا óÖأכא īĨ ،ģÐوا īÖ óכÖ ĹĭÖ īĨ (م ٧٤٧/ـİ ١٣٠ .ت (ّ ĹĥåđĤا ÙĨاïĜ īÖ ģąęĤا ħåĭĤا ijÖأ ijİ ٤ ْóو ĩَ Đ ijÖأ אلĜ ،אمýİ هïĤوو وانóĨ īÖ כĥĩĤا ï×Đ ÷ĤאåĨ óąéĺ وכאن ،يijĨŶا óāđĤا ĹĘ ē×Ĭ ،óđýĥĤ אداýĬإ אسĭĤا īÖ اŻđĤء: כאن õĭĺل ijøاد اĤכÙĘij، وijİ أēĥÖ īĨ اåđĤאج ĹĘ اÛđĭĤ. اóčĬ: اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ٤٣/٢٤؛ اŻĐŶم .١٥١/٥ ،ĹĥرכõĥĤ .٢٥٨/٤ ،هïĻø īÖź ÿāíĩĤا ؛٣٣/١ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٥ īÖź ابóĐŸا ÙĐאĭĀ óø ؛٢٥٨/٤ ،هïĻø īÖź ÿāíĩĤا ؛)١/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٦١/١ ،אجäõĥĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٦ Ĺĭä، ٤٠٦/٢؛ óĻùęÜ اĥđáĤ×Ĺ، ١٣٩/١) اĤ×óĝة، ١/٢)؛ درة اijĕĤاص óĺóéĥĤي، ص .٢٠٩ .ėĻéāÜ įĥđĤ |اءóĝęĥĤ :ر ٧ ٨ ر + أي اėĜijĤ. ٥ ١٠ ١٥ 302 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu harflerin i‘rabdaki mahalline gelince, kimilerine göre elif lâm mîm mübtedâ, zâlike haber, el-kitâb ise haberin sılasıdır. Bu tıpkı, Zeydün zâlike’r-racül lâ şekke fîh (Zeyd, o adamdır, bunda hiç kuşku yok.) ifadesi gibidir. Bir görüşe göre zâlike’l-kitâb (işte o kitap) ifadesi mübtedâ, elif lâm mîm ise onun haberidir, ancak haber tıpkı ‘âlimün zâlike’r-racül (âlimdir şu adam) ifadesinde olduğu gibi ismin önüne geçmiştir. Bir görüşe göre bu üç harfin sonrası ile irtibatlı olarak i‘rabda mahalli yoktur. Zâlike mübtedâ, el-kitâb ise onun haberidir. Elif lâm mîm de yemin, başlangıç ifadesi, sûrenin ismi veya bir emirdir ve kendi başına tam bir ifadedir. Nüzûlüne gelince, Ebû Sâlih’in Abdullah b. Abbas’tan rivayet ettiğine göre içlerinde Kâ‘b b. Eşref, Ahtab’ın oğulları Huyey ve Cüdey, Ebû Lübâb, Kâ‘b b. Üseyd ve Mâlik b. Dayf’ın -Allah onlara lânet etsin- bulunduğu bir Yahudi grubu Hz. Peygamber aleyhisselâmın yanına gelir ve ona Elif lâm mîm’i sorarlar, derler ki: “Kendisinden başka ilâh olmayan Allah adına bize yemin ver! Bunlar gerçekten sana semadan mı geldi?” Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Evet, bu şekilde indirildi.” buyurur. Huyey, “Eğer doğru söylüyorsan o zaman ben bu ümmetin kaç yıl lokma yiyeceğini [rızkının, nasibinin ne kadar süreceğini] biliyorum.” der ve arkadaşlarına bakarak, “Ümmetinin lokma yiyeceği yılların sayısı ancak yetmiş bir sene olan bir adamın dinine nasıl gireriz?” der. Bunun üzerine Hz. Ömer ona, “Bunun böyle olduğunu nereden biliyorsun?” diye sorar, o da, “Bunu cümmel (ebced) hesabından çıkardım, elif bir, lâm otuz, mîm ise kırk eder.” der. Hz. Peygamber aleyhisselâm bu söz üzerine tebessüm eder, Huyey ise, “Bundan başka var mı?” der, Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Evet” buyurur. Huyey, “Nedir?” der, Hz. Peygamber aleyhisselâm, Elif lâm mîm sâd [ el-A‘râf 7/1] var.” buyurur. Huyey, “Bu ilkinden fazla, tam yüz altmış bir sene ediyor. Böylece ilkinin tefsiri de ortaya çıkmış oldu, çünkü orada “Onda şüphe yoktur, takvâ sahipleri için hidâyettir.” [ el-Bakara 2/2] diyor, zaten biz de henüz gerçekleşmesinden önce gayba iman eden takvâ sahipleriyiz, peki bundan başka var mı?” diye sorar. Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Evet, ‘Elif lâm râ. Âyetleri muhkem kılınmış bir kitap.’ [ Hûd 11/1] âyeti var.” buyurur, Huyey, “Bu, ilkinden de ikincisinden de fazla, bunlarda muhkem kılınıp tafsil edilmiş. Zaten biz de şahitlik ediyoruz ki eğer sen doğru söylüyorsan o zaman ümmetinin mülkü sadece iki yüz otuz bir sene olacaktır, Allah’tan kork ve gerçekten başkasını söyleme! Bundan başka var mı?” diye sorar. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 303 ِ ¥َ﴾ ì×óه و ٓ﴾ اïÝÖاء و﴿ ٰذª وģéĨ ذĤכ īĨ اóĐŸاب ïĭĐ ħıąđÖ أن ﴿اª­ٓ ﴾بY ُ cَ§ِ ْ ِ ¥َاª ªذٰ ﴿ :ģĻĜو .»įĻĘכü ź ģäóĤכاĤذ ïĺز «:כĤijĝכ،هó×ì ÙĥĀ ﴾بY ُ cَ§ِ ْ ﴿اª ١ כĤijĝכ: «ĐאħĤ ñİا اģäóĤ«. ،ħøźا ĵĥĐ אĨïĝĨ óذכ ïĜو ،هó×ì ﴾ۚٓ اïÝÖاء وįĤijĜ﴿ اª­ٓ و ،هïđÖ אĩÖ ěĥđÝĤا įäو ĵĥĐ ابóĐŸا īĨ ÙàŻáĤا فóèŶا هñıĤ ģéĨ ّ ź :ģĻĜو ۚٓ﴾ ħùĜ أو اÝÝĘאح أو اħø ijùĥĤرة أو أóĨ وijİ ­ٓªا﴿و هó×ì ﴾بY ُ cَ§ِ ْ ِ ¥َ﴾ Ĩ×ïÝأ و﴿اª ﴿ ٰذª .įùęĭÖ אمÜ Õđכ ħıĭĨ دijıĻĤا īĨ אĉİر أن ġאس×Đ īÖا īĐ çĤאĀ ijÖأ روى ïĝĘ אıĤوõĬ ٢ وأĨא īÖ כĤאĨو ïĻøأ īÖ Õđوכ ÙÖא×Ĥ ijÖوأ Õĉìأ אĭÖا] أ ٤١] ّ ُ ïي ّ وä ĹĻ ُ īÖ اóüŶف وè ųا Ʃ كïُ ýُ ْ ĭَ ۚٓ﴾ وĜאijĤا: «Ĭ ­ٓªا ﴿īĐ هijĤÉùĘ Ṡ ųا Ʃ لijøر ĵĥĐ اijĥìد -ųا Ʃ ħıĭđĤ- ėĻąĤا įĻĥĐ اŻùĤم: «ħđĬ، כĤñכ ّ ƭ أěè أıĬא أÝÜכ īĨ اĩùĤאء؟»، ĝĘאل اĭĤ×Ĺ ،ijİ źإ įĤإ ź يñĤا ّ ĹĻ ُ è óčĬ ħà «īĻĭùĤا īĨ ÙĨŶا هñİ ģَ ُ ُכ ْ כÛĭ ĀאدĜא إĵĬ أħĥĐ أ īÑĤ» :ĹĻè אلĝĘ ،«ÛĤõĬ نijđ×øو ىïèإ įÝĨأ ģأכ ĵıÝĭĨ אĩĬإ ģäر ٍ īĺد ĵĘ ģìïĬ ėĻכ «:אلĝĘ įÖאéĀأ ĵĤإ Ùĭø«، ĝĘאل įĤ óĩĐ Ġ :» وĨא ïĺرĺכ أıĬא כĤñכ»، Ĝאل: «أıÜñìא īĨ ùèאب اģĩåĤ؛ : ّ ĹĻ ُ è אلĝĘ مŻùĤا įĻĥĐ ّ ĘאėĤŶ واïè واŻĤم ijàŻàن واħĻĩĤ أرijđÖن»، éąĘכ اĭĤ×Ĺ ٓ ٓ…ۜ ﴾ [اóĐŶاف، ١/٧]، Ĝאل ĹĻè: ¯ٓªا ﴿:אلĜ «؟ijİ אĨو «:אلĜ ،«ħđĬ» :אلĜ «ا؟ñİ óĻĔ ģİ» ؛ĵĤوŶاóĻùęÜ هñİ ĹĘ אĭĤ īĻ×Ü ïĜو Ùĭø نijÝøو ىïèوإ ÙÐאĨ هñİ ،ĵĤوŶا īĨóáأכ هñİ» ģ×Ĝ ÕĻĕĤאÖ אĭĨآ īĺñĤا نijĝÝĩĤا īéĭĘ ،[٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±Á َۙ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ ªىuً ¶ُ ۛ ۚ µÁِ ž۪ ۛ ۚ [َ Àْرَ Êَ﴿ :אلĜįĬŸ : ّ ĹĻ ُ è אلĜ «[١/١١ ،دijİ] ٣ ﴾µُ bYُ َ Àٰ اaْ ¯َ §ِ nْ ُ ٌ Yبا cَ¦ِ yـ ٰ ٓªا ﴿ħđĬ» : אلĜ «؟ اñİ óĻĔ ģıĘ نijכĺ أن אĨ אĜאدĀ Ûĭכ īÑĤ ïıýĬ īéĭĘ ،ģ ّ āُ Ęو īıĻĘ ħכèُ أ ïĜو ،ÙĻĬאáĤوا ĵĤوŶا īĨ óáأכ ñİ» «ا؟ñİ óĻĔ ģıĘ ،אĝè źإ ģĝÜźو ųا Ʃ ĥĨכ أÝĨכ إź اïèى وijàŻàن وĨאÝÐא Ùĭø، ĘאěÜ ١ ر: ĹĘ اħøź. ٢ ح: ĨÉĘא. .Ûْ ĥَ ِ ّ āُ Ę ƪ ħُ ٣ ح ر+ à ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 304 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Evet, ‘Elif lâm mîm râ. Bunlar, Kitab’ın âyetleridir. Sana Rabbinden indirilen haktır, fakat insanların çoğu inanmazlar.’ [ er-Ra‘d 13/1] âyeti var.” buyurur. Huyey, “Biz şahitlik ediyoruz ki bizler sana inanmayanlardanız, hangi sözünü alacağımızı bilemiyoruz?” der. Bunun üzerine Ebû Yâsir, “Ben ise peygamberlerimizin bu ümmetin mülkünü haber verdiklerine, ama ne kadar süreceğini kesin olarak söylemediklerine şahitlik ederim, eğer Muhammed söylediklerinde doğru ise o zaman ben bütün bunların kendisi için toplanacağını düşünüyorum.” der. Yahudiler kalkarlar ve “Senin işinle başa çıkamıyoruz, azını mı alalım, çoğunu mu bilemedik?” derler. İşte bu, Allah Teâlâ’nın “Sana kitabı indiren O’dur. Onda muhkem âyetler vardır ki onlar kitabın anasıdır.” [ Âl-i İmrân 3/7] âyetidir. Bu âyetler En‘âm sûresindeki “De ki: Gelin size okuyayım…” [ el-En‘âm 6/151] âyeti ile başlayan üç âyettir. Müteşâbihler ise “Elif lâm mîm” [ el-Bakara 2/1], “Elif lâm mîm sâd” [ el-A‘râf 7/1], “Elif lâm mîm râ” [ er-Ra‘d 13/1] gibi âyetlerdir. “Kalplerinde eğrilik bulunanlara gelince, onlar kitabın müteşâbih âyetlerinin peşine düşerler.” [ Âl-i İmrân 3/7] bu ümmetin rızkının, nasibinin ne kadar olduğunu hesaplarken böyle yaparlar, oysa “Onların te’vilini Allah’tan ve ilimde derinleşenlerden başkası bilmez.” [ Âl-i İmrân 3/7] yani Abdullah b. Selâm, Sa‘lebe b. Amr, Esed b. Kâ‘b, Üseyd b. Zeyd ve Selâm b. Mişkem gibi Ehl-i kitabın müminleri “Derler ki: Biz ona iman ettik.” [ Âl-i İmrân 3/7] yani azına da çoğuna da iman ettik. Onlar böyle deyince Huyey onlara dedi ki “Yazık size! Aklınızı karıştıran bâtılı anlayamıyor musunuz?” Onlar, “Aksine, biz hakkı biliyoruz.” dediler ve sonra da “Rabbimiz! Kalplerimizi kaydırma.” [ Âl-i İmrân 3/8] diye dua ettiler. Bunun üzerine Hz. Peygamber aleyhisselâm akletmeleri için Yahudilere misaller vermeye başladı. Ancak Allah onların kalplerini mühürlemişti, bu yüzden anlamadılar. İşte bu da Allah Teâlâ’nın “İnkâr edenleri uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, iman etmezler.” [ el-Bakara 2/6] âyetidir. 2. İşte o kitap, onda hiçbir şüphe yoktur. Takvâ sahipleri için hidâyettir. [ el-Bakara 2/2] Zâlike’l-kitâb (İşte o kitap) ifadesindeki zâlike üç harften müteşekkildir. Zâ işaret, lâm harfin desteği, kef ise muhatap zamiridir. Bu kelime Kur’ân’da üç şekilde kullanılmıştır: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 305 īéĭĘ» :אلĜ «[١/١٣ ،ïĐóĤا﴾ [ن¹َ ³ُRِQُْ À Êَ سY ِ َ ³ªا ّ yَgَ ْ ¦َ َ ا ±ّ §ِ ٰ ªوَ ﴿:įĤijĜ ĵĤإ﴾ yٰ ٓ ¯ٓªا ﴿،ħđĬ» :אلĜ אĬأ אĨأ «:óøאĺ ijÖأ אلĝĘ «؟ñìÉĬ כĤijĜ يÉÖ ريïĬ źو نijĭĨËĺ ź īĺñĤا īĨ אĬأ ïıýĬ ْĥ ِכ ñİه اÙĨŶ وħĤ ijÝĜijĺا כħ ĺכijن، ُ Ĩ īĐ واó×ìأ ïĜ ħıĬأ ١ אĭÐאĻ×Ĭأ ĵĥĐ لõĬأ אĩÖ ïıüÉĘ ُďĩå įĤ ñİا כįĥ«، ĝĘאم اijıĻĤد وĜאijĤا: Ļø راهŶ ĹĬإ لijĝĺ אĩĻĘ אĜאدĀ ïĩéĨ כאن نÍĘ ¥َ Áَْ َ²َْ}َل َ» ۪ ي ا ٓ َّـw ªا ¹َ¶ُ ﴿ :įĤijĜ כĤñĘ .«óĻáכĤאÖ أم ñìÉĬ ģĻĥĝĤאÖأ ريïĬ ŻĘ ،كóĨأ אĭ×ĥĔ» ْ ِ§َc ِ Yب﴾ [آل óĩĐان، ٧/٣] وĹİ اĺŴאت اĹÝĤ ĹĘ ijøرة ُ اª ُّم َ ا ±ّ ¶ُ تY ٌ ¯َ §َ oْ ®ُ تY ٌ َ Àٰ ا µُ³ْ®ِ بY َ cَ§ِ ْ اª ۚٓ﴾ [اĤ×óĝة، ¹َْا﴾ [اđĬŶאم، ١٥١/٦] إĵĤ Żàث آĺאت. وأĨא اýÝĩĤאıÖאت Ęـ﴿اª­ٓ ªYَ َ اđĬŶאم: ﴿¢ُ ْ© b َِ[ُ ¹َن cّÁَžَ ™ ٌ ِِ·­ْ َزْÀ \¹«ُ¢ُ ¿ž۪ ±À َ w۪ َّ ªا Yَ ®ّ َ Yžَ ﴿ [١/١٣ ،ïĐóĤا﴾ [yٰ ٓ ٓ ٓ…ۜ ﴾ [اóĐŶاف، ١/٧] و﴿اªٓ¯ ١/٢] و﴿اªٓ¯ َ ­ُ﴾ [آل óĩĐان، «ْ َ À Y®َوَ ﴿.ÙĨŶا هñİ ģأכ ħכ نij×ùéĺ īĻè [٧/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [µُ³ْ®ِ µََ \Yƒَ َ b Y®َ Ù×ĥđàو مŻø īÖ ųا Ʃ ï×Đ Ĺĭđĺ [٧/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [ِ ­ْ «ِ ْ َ ِ ا~ ُs ¹َن žِ¿ اª ۢ َو ّ اyª ُ َ ّ اà ٰ Êِّ ٧/٣] ذĤכ ﴿ا ٢ وħİ ijĭĨËĨ أģİ اĤכÝאب، ħכýْ ِ Ĩ īÖ مŻøو ïĺز īÖ ï ْ Ļ َ øُ وأ Õđכ īÖ ïøوأ وóĩĐ īÖ ّ : «وéĺכħ، أĨא ĹĻ ُ è ħıĤ אلĝĘ .هóĻáوכ įĥĻĥĜ أي] ٧/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [ۙµ۪ ِ \ Yَ ³ّ®َ ٰ ُ ¹َن ا ª¹£ُ َ À﴿ Êَ Y³ََ \ّرَ ﴿:اijĤאĜ ħà ،«ěéĤا فóđĬ ģÖ» :اijĤאĝĘ ،«!ħכĻĥĐ ćĥíĺ אĩĻĘ ģĈא×Ĥا نijĘóđÜ ³ََY ﴾اÙĺŴ،] آل óĩĐان، ٨/٣] ģđåĘ رijøل Ʃ اų įĻĥĐ اŻùĤم óąĺب اáĨŶאل ijıĻĥĤد ِ ْغ ُ¢ُ»¹\ {bُ واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ا ﴿:įĤijĜ כĤñĘ .هijĩıęĺ ħĥĘ ħıÖijĥĜ ĵĥĐ ď×Ĉ ĵĤאđÜ ųا Ʃ وכאن ،اijĥĝđĻĤ ٣ ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ٦/٢]. À Êَ ­ْ ¶ُرْ wِ³ْbُ ­ْ َ َْم ª َُ·­ْ ا bرْ wَ ²َْ َْÁِ·­ْ َءا ] َ~ٓ¹َ ٌاء َ» [٤١ب īĻ َۙ ĝ۪ ƪ Ý ُ ĩĥْĤِ ىïً İُ ۚۛ įĻِ Ę۪ ۚۛ Õَ ْ ĺَ َ ُ אب َź ر -٢ ٰذِĤ َכ ْاĤ ِכÝ ْ ِ§َc ُ Yب﴾ Ęـ«ذĤכ» ÙàŻà أóèف، «ذا» إüאرة، و«اŻĤم» ĩĐאد، ِ ¥َ اª ªذٰ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو و«اĤכאف» ĉìאب. وñİه اĤכÙĩĥ ĹĘ اóĝĤآن ĵĥĐ ÙàŻà أوįä: ١ ر + ĭĨא. .ħכýĨ īÖ - ح ٢ ؛)١/٢ ،ةóĝ×Ĥا (١١١٨٥/١ ،ĹĬאĨóכĥĤ óĻùęÝĤا ÕÐاóĔ ؛)١/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٨٥/١ ،אنĩĻĥø īÖ ģÜאĝĨ óĻùęÜ :ÙĺواóĤا هñıĤ óčĬا ٣ óĻùęÜ اóíęĤ اóĤازي، ٢٥٤/٢ (اĤ×óĝة، ١/٢)؛ Ĥ×אب اijĝĭĤل ĹĈijĻùĥĤ، ص .١٦٩ ٥ ١٠ ١٥ 306 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 1. Gāibe işaret etmek maksadıyla kullanılmıştır: “İşte onda yarışanlar yarışsınlar.” [ el-Mutaffifîn 83/26] 2. Hâzıra (muhataba) işaret etmek maksadıyla kullanılmıştır: Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Bunda akıl sahibi için yeterli bir yemin var mıdır?” [ el-Fecr 89/5] 3. Gāib ya da hâzır olarak nitelenemeyenin ismi olarak kullanılmıştır: “İşte O Allah, sizin Rabbinizdir.” [ el-En‘âm 6/102] Şiirde zâlike (o) zamiri hâzâ (bu) zamiri yerine kullanılabilir. Hufâf b. Nüdbe şöyle der: Mızrak böğründe kıvrılırken diyordum ki kendisine Aklından çıkarma Hufâf’ı, işte ben buyum bu! Burada zâlike (o) zamiri hâzâ (bu) anlamında kullanılmıştır. Âyette bu ifadenin bu üç anlama gelmesi de mümkündür, nitekim Kur’ân’ın ismi olabilir ki Kur’ân Allah’ın kelâmıdır, onun zâtı ile kāim olup gâib ya da hâzır olarak nitelendirilemez. Yine bu kelime hâzâ (bu) mânasında kullanılmış olabilir. Bu Mücâhid, Mukātil b. Hayyân, İbn Cüreyc, Kisâî, Ahfeş ve Ebû Ubeyde’nin görüşüdür. Yine kelime gāibe işaret anlamında da olabilir. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Âyet “Bu, sana vahyedeceğimi bildirdiğim o kitaptır.” anlamındadır. Atâ b. Sâib şöyle demiştir: O, sana mîsâk günü vaad ettiğimdir. Yemân b. Riâb şöyle demiştir: O, Tevrat ve İncil’de zikretmiş olduğum kitaptır. Ferrâ şöyle demiştir: Bu kitap, işte sana vaad ettiğim o kitaptır.1 İbn Keysân şöyle demiştir: Allah Teâlâ Bakara sûresinden önce on küsur senede müşriklerin yalanladığı pek çok sûre indirdi, sonra Bakara’yı indirdi ve “İşte o kitap” buyurdu, bununla daha önce indirilmiş olan sûreleri kastetti. el-Kitâb kelimesinin dildeki asıl anlamı toplamaktır. Askeri birliğe bu yüzden el-ketîbe denilir. Ketebtü’l-bağlete ifadesi katırın iki dudağını birleştirecek şekilde ağzına gem vurmak anlamında kullanılır. Şair şöyle der: 1 Ferrâ, Me‘âni’l- Kur’ân, 1: 10. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 307 ۜ﴾[اīĻęęĉĩĤ٢٦/٨٣،[. ن¹َ ُ žYِ ³َcَ¯ُ ْ ªا{ِ žYَ ³َcَÁَ ْ «žَ¥َ ِ إüאرةإĵĤاĕĤאÕÐ،ĜאلđÜאĵĤ:﴿ َوž۪¿ ٰذª ٍ﴾ [اóåęĤ، ٥/٨٩[. ykْ nِ يw۪ ِ ª ­ ٌَ َ ¢ ¥َ ِ ªذٰ¿ ž۪© ْ¶ َ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،óĄאéĤا ĵĤإ אرةüوإ ۚ﴾[اđĬŶאم١٠٢/٦،]. ­ْ §ُ ُ ُ َرّ\ ِ ُ§ ­ُ ّاà ٰ ªذٰ ﴿ :ĵĤאđÜųا Ʃ אلĜ،ةóąéĤوا Ù×ĻĕĤאÖėĀijĺźīĩĤħøوا ٢ :ÙÖïĬ īÖ אفęì אلĜ .«اñİ»ـĤ ١ وïĜ äאء ĹĘ اóđýĤ» ذĤכ» ٣ Ĺĭƪ أĬא َذِĤכא Ĭإِ אĘאً ęَìُ ģْ ƪ ĨÉَ Ü ُ įَ ĭْ Ýَ Ĩ ُ óĈِ ْ Éĺ çُ ْ Ĩƫ óĤوا įĤ لijُ Ĝَُ أ أي ñİا. وĹĘ ñİه اÙĺŴ ĩĺכī óĺóĝÜ اĤכÙĩĥ ĵĥĐ اijäijĤه اÙàŻáĤ: ijåĺز أن ĺכijن .Ù×ĻĔ źو ةóąéÖ ėĀijĺ ź ųا Ʃ اتñÖ ħÐאĜ ijİو ĵĤאđÜ ųا Ʃ مŻכ ijİو آنóĝĥĤ אĩøا ãĺóä īÖوا אنĻè īÖ ģÜאĝĨو ïİאåĨ لijĜ ijİو ،»اñİ» ĵĭđĩÖ نijכĺ أن زijåĺو ّ واûęìŶ وأĹÖ Đ×ïĻة. وijåĺز أن ĺכijن ĵĭđĩÖ اüŸאرة إĵĤ اĕĤאÕÐ. واĤכùאĹÐ Ĝאل اīÖ Đ×אس ġ: ĭđĨאه ذĤכ اĤכÝאب اñĤي أì×Üóכ أĹĬ أوįĻè إĻĤכ. وĜאل ٥ ذĤכ ٤ اñĤي وÜïĐכ ijĺم اáĻĩĤאق. وĜאل ĩĺאن īÖ رÐאب: ĉĐאء īÖ اùĤאÕÐ: ذĤכ ٧ اñĤي ٦ ذĤכ اĤכÝאب اñĤي ذכįÜó ĹĘ اijÝĤراة واåĬŸ×ģ. وĜאل اóęĤاء: «ñİا اĤכÝאب بñכّ راijø Ùĭø ةóýĐ ďą×Ö ةóĝ×Ĥا ģ×Ĝ ĵĤאđÜ ųا Ʃ لõĬأ :אنùĻכ īÖا אلĜو ٨ وÜïĐכ». .אıĨïĝÜ אĨ ĵĭđĺ ﴾بY ُ cَ§ِ ْ ِ ¥َ اª ıÖא اóýĩĤכóن، ħà أõĬل اĤ×óĝة ĝĘאل: ﴿ ٰذª .אıĐאĩÝäź אıÖ Ù×ĻÝכĤا ٩ ÛĻĩøو ،ďĩåĤا ÙĕĥĤا ĹĘ įĥĀÉĘ ﴾بY ُ cَ§ِ ْ وįĤijĜ:﴿ اª ١١:óĐאýĤا אلĜ ،ÙĝĥéÖ אıْ ĺ َ óęْüُ īĻÖ ١٠Ûđĩä إذا» Ùĥĕ×Ĥا Û×Ýכ «:אلĝĺو .ً ١ ر + إüאرة ĵĥĐ Û×à īĩĨ ijİو אıÐاóđüو÷ ĻĜ אنøóĘ ïèأ) ـĨ ٦٤٠/ـİ ٢٠) ĹĩĥùĤا ïĺóýĤا īÖ אرثéĤا īÖ óĻĩĐ īÖ אفęَìُ ijİ ٢ אتĝ×ĉĤا :óčĬا .óìŴا ħĻĥø ĹĭÖ اءijĤ įđĨ وכאن ħĥøو įĻĥĐ ųا ĵĥĀ ųا لijøر ďĨ ÙכĨ çÝĘ ïıüو دةóĤا ĹĘ įĨŻøإ اĤכ×óى īÖź ïđø، ٢٧٥/٤؛ أïø اĕĤאÙÖ īÖź اóĻàŶ، ٦١٥/١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٠٩/٢ .٣٣٥/٢ ،אري×ĬŷĤ óİاõĤا ؛١٠٨٩/٢ ،ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٣ ٤ ر + اĤכÝאب. ٥ ďĻĩä اëùĭĤ: رÖאب. | واçĻéāĤ Ĩא أà×ĭÝאه. ٦ ح ر - ñİا اĤכÝאب. ٧ ح ر + اĤכÝאب. ٨ đĨאĹĬ اóĝĤآن óęĥĤاء، .١٠/١ ٩ ح: وĹĩø. ١٠ ح: ďĩä. ،ïđø īÖ אنęĉĔ īÖ ųا ï×Đ ïĤو īĨ ijİو) م ٦٥٠/ـİ ٣٠ ijéĬ .ت (ĹĬאęĉĕĤا ،ĹĩýåĤاÙ×ĝĐ īÖ ďĘאùĨ īÖ دارة īÖ ħĤאø ijİ ١١ .óđü انijĺد :įęĻĬאāÜ īĨ،אنęĐ īÖ אنĩáĐ ÙĘŻì ĹĘÙĭĺïĩĤאÖ ĹĘijÜو مŻøŸوا ÙĻĥİאåĤا أدرك ،īĻĨóąíĩĤا īĨ،אء ّ כאن åİ .٢٠٤/٤ ،ÙĤאéאכĄرóĩđĤ īĻęĤËĩĤا ħåđĨ؛٧٣/٣ ،ĹĥرכõĥĤمŻĐŶا ؛٣٨٩/١ ،Ù×ĻÝĜ īÖź اءóđýĤوا óđýĤا :óčĬأ ٥ ١٠ ١٥ 308 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Fezâre oğullarından biri ile baş başa kaldığında sakın güvenip de Deveni emanet etme, onu deri kemerle iyice bağla Bu kökten el-huzretü (dikişte iğnenin iki deliği arasındaki mesafe) anlamına gelen el-kütbetü kelimesi türer ki bunun çoğulu el-kütebdir. el-Kitâb kelimesi de üzerine yazılmış olan şey (mektûb) anlamına gelir ve Kur’ân’da yirmi anlamda kullanılmıştır: 1. Kitap kelimesi farz anlamında kullanılmıştır: “Vakitleri belirlenmiş bir kitap olarak.” [ en-Nisâ 4/103] Yani “vakitleri belirlenmiş farz olarak.” 2. Delil anlamında kullanılmıştır: “O hâlde getirin kitabınızı...” [ es-Sâffât 37/157]. Yani “delilinizi getirin.” Bu görüş Kelbî’ye aittir. 3. Ecel anlamında kullanılmıştır: “Biz hiçbir beldeyi helâk etmedik ki onların mâlûm bir kitabı olmasın.” [ el-Hicr 15/4] 4. Miktar anlamında kullanılmıştır: “Her ecelin bir kitabı vardır.” [ erRa‘d 13/38] 5. Kazâ anlamında kullanılmıştır: “Allah’ın sizin üzerinizdeki kitabı…” [ en-Nisâ 4/24]. 6. Köle ile yazışma (özgürlük sözleşmesi) yapma anlamında kullanılmıştır: “Elinizin altında bulunanlardan kitap isteyenler ile mükâtebe yapın.” [ en- Nûr 24/33] 7. Ruhsat ve ibâha anlamında kullanılmıştır: “Allah’ın sizin için yazmış olduğunu dileyin.” [ el-Bakara 2/187] 8. Levh-i mahfûz anlamında kullanılmıştır: “Ve o elbette ümmü’l-kitâbdadır.” [ ez-Zuhruf 43/4] 9. Tevrat anlamında kullanılmıştır: “Biz Mûsâ’ya kitabı verdik.” [ Hûd 11/110] 10. İncil anlamında kullanılmıştır: “Ben, Allah’ın kuluyum, O bana kitabı verdi.” [ Meryem 19/30] 11. Tevrat ve İncil anlamında kullanılmıştır: “Ey Ehl-i kitap!” [ Âl-i İmrân 3/65] 12. Kur’ân anlamında kullanılmıştır: “Bu, sana indirdiğimiz bir kitaptır.” [ Sâd 38/29] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 309 ٢ ْ ِ Ļאر øَ ÉÖ אıْ ×ُ ُ ِĀ َכ١ ْواכÝ ijĥĜَ ĵĥَ َ Đ įِÖِ تَ ْ ijĥَìَ אً ّ ĺارõِ Ęَ īƪ َ ĭَ Ĩْ Éَ Ü źَ ُ ، واĤכÝאب ĵĭđĩÖ اĩĤכijÝب، وĹİ ĹĘ Õَ اĤכÝ ٣ وıđĩäא ُ ،ُ َة ز ْ اóíĤ ُ Ĺİو Ùُ َ × ْ اĤכÝ وįĭĨ ُ اóĝĤآن ĵĥĐ īĺóýĐ وıäא: .אÝĜijĨ אĄóĘ أي] ١٠٣/٤ ،אءùĭĤا﴾ [Yb¹ً ¢ُ¹ْ®َ Y\Yً cَ¦ِ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ضóęĤا ĵĭđĩÖ ِ ُ§ ­ْ﴾ [اāĤאĘאت، ١٥٧/٣٧] أي Ö×İóאĬכħ، \Ycَ§ِ ِ ُb¹ا \ ْ Ožَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،אنİó×Ĥا ĵĭđĩÖو .Ĺ×ĥכĤا įĤאĜ ¹م﴾ [اóåéĤ، ٤/١٥[. ٌ Yب َRْ ُ» ٌ cَ¦ِ Y·ََ َ َوª Êّ ِ َ ٍ_ا Àyْ َ ¢±ْ ®ِ Y³َ§ْ َ «¶ْ َ وĵĭđĩÖ اģäŶ، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َوَRٓYا ٌ Yب﴾ [اïĐóĤ، ٣٨/١٣[. cَ¦ِ ©ٍjَ َ ِ ا ©ّ §ُ ِ ª﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ارïĝĩĤا ĵĭđĩÖو ۘ﴾ [اùĭĤאء، ٢٤/٤]. ­ْ §ُ Áَْ «َ ِٰ Ãا ّ بY َ cَ¦ِ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،אءąĝĤا ĵĭđĩÖو ­ْ §ُ ُ ²Y¯َ Àَْ َ َ§ ْa ا «®َ Yَ ¯ّ®ِ بY َ cَ§ِ ْ َْ[َc›ُ ¹َن اª À ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،ï×đĤا Ù×ÜכאĨ ĵĭđĩÖو ُِ[ ¹ُ¶ ­ْ﴾ [اijĭĤر، ٣٣/٢٤]. bY§َ žَ َ ُ§ ­ْۖ﴾ [اĤ×óĝة، ١٨٧/٢]. ª ُ ٰ Ãا ّ] َ cَ¦َ Y®َ ا¹›ُcَ\اْ وَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،ÙèאÖŸوا ÙāìóĤا ĵĭđĩÖو ْ ِ§َc ِ Yب﴾ [اóìõĤف، ٤/٤٣]. ِ اª ُّم َ ُµ ٓž۪ ¿ا ²ِّ ] اijęéĩĤظ، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َوا أ وĵĭđĩÖ اijĥĤح [٤٢ .[١١٠/١١ ،دijİ] ﴾بY َ cَ§ِ ْ ªا~« ¹َR ُ Y³َÁَْ bٰ ْ£ََu ا وĵĭđĩÖ اijÝĤراة، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َوª .[٣٠/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾بY َ cَ§ِ ْ َ اª ¿ِ ²Yَ bٰ ²ِّ۪¿ َ ْ[ ُu ّ اà ِٰ ا وĵĭđĩÖ اģĻåĬŸ، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا ْ ِ§َc ِ Yب﴾ [آل óĩĐان، ٦٥/٣]. َ ْ¶ َ© اª َٓY ا À﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ģĻåĬŸوا راةijÝĤا ĵĭđĩÖو َْÁ ¥َ] ﴾ص، ٢٩/٣٨]. ªِ ³َْ ُYه ا ª{َ²َْ ٌ Yب ا cَ¦ِ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،آنóĝĤا ĵĭđĩÖو ١ ح ط: óĻđÖك. īÖź ħčĐŶا ćĻéĩĤوا ħכéĩĤا ؛»īÝÖ» ،ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä ؛٣٨٩/١ ،Ù×ĻÝĜ īÖź اءóđýĤوا óđýĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬأ ٢ ïĻøه، «כÕÝ«. ُ ó ْ Ļ ƪ ùĤا ƪ ħĄَ ĹÝĤا ُ َة ز ْ اóíĤ ُ Ù×ُ ْ ÝכĤوا ُ ،óٍ ْ Ļ َ ُ اĹýĤء ùÖ ز ْ óìَ ُ Õْ اĤכÝ ٣ ĹĘ İאûĨ م: اóíĤزة رأس اÙĻéĤ | Ĝאل اģĻĥíĤ īÖ أïĩè: » َ א». اóčĬ: כÝאب اīĻđĤ ģĻĥíĥĤ īÖ أïĩè، ،٣٤١/٥» Öאب اĤכאف واÝĤאء واĤ×אء ĩıđĨא ك ت ب». َ ı ْ Ļ َ ıْ ä َ َŻ و ِ כ ٥ ١٠ ١٥ 310 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 13. Kulların amel defterleri anlamında kullanılmıştır: “ Kıyamet günü ona bir kitap çıkarırız.” [ el-İsrâ 17/13] 14. Yahudilerin kendiliklerinden yazıp Allah’ın kitabı olduğunu iddia ettikleri şeyler anlamında kullanılmıştır: “Kitabı elleriyle yazanların vay hâline.” [ el-Bakara 2/79] 15. Hz. Süleyman’ın Belkıs’a mektubu anlamında kullanılmıştır: “Dedi ki: Ey ulular! Bana değerli bir kitap iletildi.” [ en-Neml 27/29] 16. Zebûr’da yazılı olanlar anlamında kullanılmıştır: “Biz Zebûr’da yazmıştık ki…” [ el-Enbiyâ 21/105]. 17. Kâfirlerin Hz. Peygamber aleyhisselâmdan gökten indirmesini istedikleri şey anlamında kullanılmıştır: “Dediler ki: Sana asla inanmayız.” [ el-İsrâ 17/90], “Bize okuyacağımız bir kitap indirmediğin sürece…” [ el-İsrâ 17/93]. 18. Rahmet vaadi anlamında kullanılmıştır: “Rabbiniz rahmeti kendi üzerine yazdı.” [ el-En‘âm 6/45] 19. Müminlerin kalplerinde imanın sabit kılınması anlamında kullanılmıştır: “İşte onların kalplerine Allah imanı yazmıştır.” [el-Mücâdele 58/22] 20. Ruhlar anlamında kullanılmıştır: “ Hayır, muhakkak iyilerin kitabı illiyyûndadır.” [ el-Mutaffifîn 83/18], “Muhakkak günahkârların kitabı siccîndedir.” [ el-Mutaffifîn 83/7] el-Kitâb kelimesinin bu âyetteki mânası hakkında ise Saîd b. Cübeyr şöyle demiştir: O, levh-i mahfûzdur. İkrime şöyle demiştir: O, Tevrat ve İncil’dir. Abdullah b. Abbas, Dahhâk ve Katâde şöyle demişlerdir: O Kur’ân’dır. Nitekim çoğunluk bu görüştedir, en açık ve meşhur olan da bu görüştür. Kur’ân’a el-Kitâb isminin verilmesi ise bu ismin delâlet ettiği toplama anlamı dolayısıyladır ve bu toplama anlamı hususunda birkaç vecih söz konusudur: 1. Kur’ân, harfleri kendinde toplar ve onlar kelime olur, sonra kelimeleri toplar ve onlar âyet olur, sonra âyetleri toplar ve onlar tam birer sûre olur, sûreleri toplar ve onlar kerametler içeren bir kitap olur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 311 .[١٣/١٧ ،اءóøŸا﴾ [Y\Yً cَ¦ِ _ِ ¯َÁٰ£ِ ْ َ¹َْم اª À µُ َ ِ ُج ª ysْ ُ وĵĭđĩÖ ÙęĻéĀ أĩĐאل اĤ×óý، Ĝאل: ﴿َو² وĵĭđĩÖ Ĩא כÕÝ اijıĻĤد īĨ ïĭĐ أħıùęĬ وادijĐا أįĬ כÝאب Ʃ اų، Ĝאل: .[٧٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ·Àِ u۪ Àَْ Yِ \ بY َ cَ§ِ ْ َ ْ§ُcُ ]¹َن اª À ±À َ w۪ َّ «ِ ª © ٌ Àْ¹َžَ﴿ َّ ¿َ ªِ َ ا ¿£ِ ْ ªُ ۪¿ ا ٓ²ِّ َُQ۬ا ا «¯َ ْ ªا Y·َُ Àّ َ َٓY ا À aْ َ ªYَ ¢﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،÷ĻĝĥÖ ĵĤإ אنĩĻĥø ÙĤאøر ĵĭđĩÖو .[٢٩/٢٧ ،ģĩĭĤا﴾ [­À ٌ ۪ y¦َ بY ٌ cَ¦ِ ِ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ١٠٥/٢١]. َ ُ\¹ر {ªا ّ¿ žِ Y³َ]ْcَ¦َ uْ£ََ ªوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،رijÖõĤا ĹĘ ÕÝכ אĨ ĵĭđĩÖو ±َ ®ِQُْ ² ±ْ َ ¹ُا ª ªYَ ¢وَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،אءĩùĤا īĨ įĤاõĬإ אĭĻ×Ĭ īĨ אرęכĤا ١ وĵĭđĩÖ Ĩא اįèóÝĜ ۜ﴾ [اóøŸاء، ٩٣/١٧]. ُ۬ه ْ َyُؤ £َ ² Y\Yً cَ¦ِ Y³َÁَْ َل َ» ِ {ّ³َbُ »ٰ cّnَ ﴿ :įĤijĜ ĵĤإ] ٩٠/١٧ ،اءóøŸا﴾ [¥َ َ ª َ ْn َ¯َ_ۙ] ﴾اđĬŶאم، ٥٤/٦]. yªا ّ µِِ Ÿَْ ² »ٰ «َ ­ْ §ُ ُ \ّرَ] َ cَ¦َ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ÙĩèóĤا ïĐو ĵĭđĩÖو ­ُ·ِِ ِئ ¥َ َ¦َc َ [ž۪ ¿ُ¢ُ«¹\ ٰٓ ُو۬ª ٢ اĩĺŸאن ĹĘ ijĥĜب اīĻĭĨËĩĤ، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا وĵĭđĩÖ إà×אت .[٢٢/٥٨ ،ÙĤאدåĩĤا﴾ [نYَ ¯Àَ ۪Êاْ ۜ﴾ [اīĻęęĉĩĤ، ١٨/٨٣ [ ±Áَ Áّ۪ ِ ّ «ِ ¿Ÿ۪ َ ª ِ ارyَ\ْÊا َْ بY َ cَ¦ِ َ ِ ّن َٓ ا Ëّ¦َ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،رواحŶا ĵĭđĩÖو .[٧/٨٣ ،īĻęęĉĩĤا﴾ [±Áٍۜ kّ۪ ~ِ ¿Ÿ۪ َ ª ِ رYَkّ Ÿُ ْ ªا بY َ cَ¦ِ َ ِ ّن Ĝאل: ﴿ا אلĜو .ظijęéĩĤا حijĥĤا ijİ :óĻ×ä īÖ ïĻđø אلĜ ïĝĘ אĭıİ ٣ ْ ِ§َYcب﴾ وأĨא اóĩĤاد Öـ﴿اª ĐכÙĨó: ijİ اijÝĤراة واģĻåĬŸ. وĜאل اīÖ Đ×אس واéąĤאك وÝĜאدة: ijİ اóĝĤآن. وįĻĥĐ اijıĩåĤر وijİ اóıüŶ اóıČŶ. ٤ اďĩåĤ اñĤي دل įĻĥĐ ñìÉĨ اħøź īĨ وijäه: ħà إĩĬא Ĺĩø اóĝĤآن כÝאÖא ĵĭđĩĤ أİïèא: أįĬ ďĩä اóéĤوف ĵÝè Āאرت כĩĥאت، وďĩä اĤכĩĥאت ĵÝè Āאرت ƪ ٍ אت، وďĩä اijùĤر ĵÝè Āאرت כÝאÖא ا ÜאĨ ً َر ij ُ آĺאت، وďĩä اĺŴאت ĵÝè Āאرت ø .אتĨاóכ ĵĥĐ ŻĩÝýĨ ١ ح: Ĩא اóÝĜح. ٢ ط - إà×אت. ٣ ر - ÖאĤכÝאب. ٤ ر: ĵĭđĩÖ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 312 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 2. Kur’ân çeşitli hikmetler nizamıdır, türlü delillerin kendisi ile kāim olduğu bir kitaptır. Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Bana cevâmiu’l-kelim [yani az sözle çok mâna ifade etme gücü] verildi.”1 3. Kur’ân, Allah Teâlâ’nın indirmiş olduğu bütün kitapların mânasını kendisinde toplar. Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Bana Tevrat’ın yerine yedi uzun sûre, Zebûr’un yerine Miûn sûreleri ( âyet sayısı yüzün üzerinde olan sûreler), İncil’in yerine Mesânî sûreleri verildi ve ben Mufassal sûreler ile üstün kılındım.” 4. Kur’ân, kendisine iman edenler için iki cihandaki hayrı bir araya getirir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Kime hikmet verilmişse muhakkak ona çokça hayır verilmiştir.” [ el-Bakara 2/269] 5. Kur’ân, kendisine iman edenlerle nebîler, sıddıklar, şehitler ve sâlihleri cennette bir araya getirir. Nitekim Hz. Ali’nin rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: Kur’ân on şey üzere indirildi: Müjde ve uyarı, nâsih ve mensuh, muhkem ve müteşâbih, öğüt ve mesel, helâl ve haram. Kim müjdesini müjde bilip uyarısından sakınır, nâsihi ile amel edip mensuhuna iman eder, muhkemi ile yetinip müteşâbihini âlimine tevdi eder, öğüdünden öğüt, meselinden ibret alır, helâlini helâl haramını haram bilirse işte onlar gerçek müminlerdendir, onlara nebîler, sıddıklar, şehitler ve sâlihlerle birlikte yüce dereceler vardır. Bunlar ne güzel dostlardır. O kimse benim ve benden öncekilerin varisidir, daima Allah Teâlâ’nın himaye ve güvencesi altında olur. Kur’ân okuduğu sürece rahmet onu kaplar, üzerine sekinet iner, benim zümremde ve sancağımın altında haşredilir. 6. Kur’ân, sevenleri birleştirir, çünkü o sevenin sevdiğine kitabı, sevenin sevdiği ile hitabı, sevenin sevdiğine hatırlatmasıdır. Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Kim Kur’ân okursa Allah ile konuşmuş olur.” 1 Buhârî, “Ta‘bîr”, 11. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 313 įĻĥĐ اŻùĤم: ّ واáĤאĹĬ: أįĬ čĬאم ijĭāĤف ِ اéĤ َכħ وijĜام ijĬŶاع اãåéĤ، Ĝאل اĭĤ×Ĺ ١ .«ħĥכĤا ďĨاijä ÛĻÜأو« įĻĥĐ اŻùĤم: «أوÛĻÜ ّ Ĺ×ĭĤا אلĜ ،ÙĤõĭĩĤا ųا Ʃ ٢ כÕÝ ďĻĩä ĹĬאđĨ ďĩä įĬأ :ßĤאáĤوا Ûĥ ِ ąّ ُ َ Ĩכאن اijÖõĤر، واáĩĤאĹĬ Ĩכאن اģĻåĬŸ، وĘ īĻِ اùĤ×ď اijĉĤل Ĩכאن اijÝĤراة، ِ واÑĩĤ ٣ .«ģ ƪ āęَ ُ ĩĤאÖ uْ£َžَ _َ¯َ §ْ oِ ْ ُْQ َت اª À ±ْ ®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،īĺارïĤا óĻì ٥ įĥİŶ ٤ ďĩåĺ įĬأ :ďÖاóĤوا ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٦٩/٢]. اyÁً g۪¦َ اyً Áْrَ َ ¿ِ ُ۫وb ا ĹĘ īĻéĤאāĤوا اءïıýĤوا īĻĝĺïāĤوا īĻĻ×ĭĤا īĻÖو įĥİأ īĻÖ ďĩåĺ įĬأ :÷ĨאíĤوا įĻĥĐ اŻùĤم أįĬ Ĝאل: أõĬل اóĝĤآن ĵĥĐ óýĐة: ّ ĵ×ĭĤا īĐ Ġ ّ ĹĥĐ روي אĨ ĵĥĐ ÙĭåĤا ] وŻáĨ وźŻè óĻýÖا وóĺñĬا وĬאíøא وìijùĭĨא وéĨכĩא وýÝĨאıÖא وÙčĐijĨ] ٤٢ب óāÝĜوا įìijùĭĩÖ īĨوآ įíøאĭÖ ģĩĐو هóĺñĭÖ رñÝĬوا هóĻý×Ö óýÖأ īĩĘ ،אĨاóèو įĤŻè ģèوأ ّ įĥَ á َ ĩÖ ó×ÝĐوا įÝčđÖ ċđÜوا įĩĤאĐ ĵĤإ įıÖאýÝĨ ħĥĐ ّ ورد įĩכéĨ ĵĥĐ īĻĝĺïāĤوا īĻĻ×ĭĤا ďĨ ĵĥđĤا אتäرïĤا ħıĤ אĝè īĻĭĨËĩĤا īĨ כÑĤوÉĘ įĨاóè م ّ وóè واïıýĤاء واāĤאīĻéĤ وīùè أوÑĤכ رĝĻĘא، وijİ وارĹà ووارث اĬŶ×Ļאء īĨ Ĝ×Ĺĥ، įĻĥĐ ÛĤõĬو ÙĩèóĤا įÝĻýĔ آنóĝĤا ŻÜ אĨ ßĻèو ،įęĭوכ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אنĩĄ ĹĘ الõĺźو .ĹÐاijĤ ÛéÜو ĹÜóĨز ĹĘ óýéĺو ،ÙĭĻכùĤا ÕĻ×éĤا ĵĤإ ÕĻ×éĤا אبÝכ įĬÍĘ ؛ÕĻ×éĤوا ÕĻ×éĤا īĻÖ ďĩåĺ įĬأ :אدسùĤوا īĨ» : مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا אلĜو ،ÕĻ×éĥĤ ÕĻ×éĤا ةóכñÜو ÕĻ×éĤا ďĨ ÕĻ×éĤا אبĉìو ٦ .«ĵĤאđÜ ųا Ʃ ħĥכ ïĝĘ آنóĝĤا أóĜ .١١ óĻ×đÜ ،אريí×Ĥا çĻéĀ ؛٤١٢/٢ ،ïĩèأ ïĭùĨ ١ ٢ ط - ďĻĩä. .٢٥٨/٨ ،ĹĬاó×ĉĥĤ óĻ×כĤا ħåđĩĤا ؛١٨٨/٢٨ ،ïĩèأ ïĭùĨ ؛٣٥١/٢ ،ĹùĤאĻĉĤا ïĭùĨ ٣ .ģĩÝýĺ אĨ ĵĥĐ + ر ٤ ٥ ر: ģİŶ. ź įĬأ źإ įĻ×ĭä īĻÖ ةij×ĭĤا ÛäرïÝøا אĩĬÉכĘ آنóĝĤا أóĜ īĨ» :įرכïÝùĨ ĹĘ ħאכéĤوا įęĭāĨ ĹĘ Ù×Ļü ĹÖأ īÖا جóìأ ٦ .٧٣٨/١ ،ħאכéĥĤ ركïÝùĩĤا ؛١٢٠/٦ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ «įĻĤإ ĵèijĺ ٥ ١٠ ١٥ 314 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şöyle demişlerdir: Allah Teâlâ Hz. Mûsâ’ya bin sûreden oluşan ve her bir sûresi bin âyet olan Tevrat’ı indirdiği zaman Hz. Mûsâ, “Ey Rabbim! Kim bu kitabı okuyup ezberlemeye güç yetirebilir ki?” demiş, Allah da “Ben bundan daha büyük bir kitap indireceğim.” buyurmuştur. Hz. Mûsâ, “Kime indireceksin Ey Rabbim!” diye sorunca, “Nebîlerin sonuncusuna” buyurmuştur. Hz. Mûsâ, “Onun ümmetinin ömürleri kısa iken bunu nasıl okuyacaklar?” diye sorunca, “Ben onlara onu öyle kolaylaştıracağım ki çocukları bile okuyabilecek.” buyurmuştur. Hz. Mûsâ, “Ey Rabbim! Bunu nasıl yapacaksın?” diye sorunca Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Ben semadan yere yüz otuz kitap indirdim: Beş’i Şît’e, otuzu İdrîs’e, yirmisi İbrâhim’e, Tevrat sana, Zebûr Dâvûd’a, İncil Îsâ’ya. Bu kitaplarda olacakları zikrettim ve bunların hepsinin mânalarını Muhammed aleyhisselâmın kitabında zikrettim, bütün bunları yüz on dört sûrede topladım. Bu sûreleri on cüzde, cüzleri de yedişer bölümde topladım. Bu yedişerlik bölümlerin mânalarını da yedi âyette, yani Fâtiha sûresinde topladım. Sonra onun mânasını da yedi harfte yani bismillah harflerinde, bunların hepsini de “Elif lâm mîm”in elif harfinde topladım ve sonra Bakara sûresine “Elif lâm mîm” ile başladım. Allah Teâlâ Tevrat’ta bunu vaad edip sonra Hz. Muhammed aleyhisselâma indirince Yahudiler bunun böyle olduğunu bile bile inkâr ettiler. Allah Teâlâ da “İşte bu, o kitaptır.” [ el-Bakara 2/2] âyetini indirdi, yani işte o vaad ettiğim kitap budur, buyurdu. Sonra onu burada kitap diye isimlendirdi, ama onun Kur’ân’da yüz ismi vardır ki biz bunları kitabın başında zikrettik. Allah lutuf olarak bizi dini ile izzetlendirdi, kitabı ile değerli kıldı, nebîsi ile bize şeref verdi, Kur’ân’da hem kendisine hem resulüne hem de bizlere verdiği isimleri zikretmek sûretiyle bizi lutfuna lâyık gördü. Bu isimler yirmiden fazladır: 1. Hak: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah’ın hak olduğunu…” [ en- Nûr 24/25]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Ta ki onlara hak ve beyân edici resul gelinceye kadar…” [ ez-Zuhruf 43/29]. Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “De ki: Ey insanlar! Size hak gelmiştir.” [ Yûnus 10/108] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “İşte onlar gerçek [hak] mânada müminlerdir.” [ el-Enfâl 8/74] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 315 وĜאijĤا: «ĩĤא أõĬل Ʃ اų ĵĥĐ ĵøijĨ اijÝĤراة وĹİ أėĤ ijøرة כģ ijøرة أėĤ آÙĺ Ĝאل ĵøijĨ:» ĺא رب وīĨ ěĻĉĺ óĜاءة ñİا اĤכÝאب وįčęè «!ĝĘאل Ʃ اų:» إĹĬ أõĬل כÝאÖא أóĝĺ ėĻوכ «:אلĜ ،«īĻĻ×ĭĤا ħÜאì ĵĥĐ» :אلĜ «رب؟ אĺ īĨ ĵĥĐ» :אلĜ ،«اñİ īĨ ħčĐأ رب אĺ» :אلĜ ،«ħıĬאĻ×Ā أóĝĺ ĵÝè ħıĻĥĐ ه ُ ó ِ ّ ùَ ĺُ أÙÝĨ وħıĤ أĩĐאر óĻāĜة؟» Ĝאل: «إĹĬ أ īĻùĩì :ÕÝכ ÙàŻàو ÙÐאĨ رضŶا ĵĤإ אءĩùĤا īĨ ÛĤõĬأ ĹĬإ «:אلĜ «؟ģđęÜ ėĻوכ ĵĥĐ رijÖõĤوا כĻĥĐ راةijÝĤوا ،ħĻİاóÖإ ĵĥĐ īĺóýĐو ،÷ĺإدر ĵĥĐ īĻàŻàو ،ÛĻü ĵĥĐ ĹĬאđĨ ďĻĩä óذכÉĘ ÕÝכĤا هñİ ĹĘ אتĭÐכאĤا تóوذכ ،ĵùĻĐ ĵĥĐ ģĻåĬŸوا ،داود رةijø ةóýĐ ďÖوأر ÙÐאĨ ĹĘ įĥכ כĤذ ďĩäوأ ،مŻùĤا įĻĥĐ ïĩéĨ אبÝכ ĹĘ ÕÝכĤا هñİ אع×øŶا هñİ ĵĭđĨو ،אع×øأ Ùđ×ø ĹĘ اءõäŶوا ،ءاõä īĻàŻà ĹĘ رijùĤا هñİ ģđäوأ ĹĘ įĥכ כĤذ ħà ،«ųا Ʃ ħùÖ» Ĺİو فóèأ Ùđ×ø ĹĘ אıĻĬאđĨ ħà ،ÙéÜאęĤا :אتĺآ ď×ø ĹĘ .«﴾ۚٓ ­ٓªا ﴿:لijĜÉĘ ةóĝ×Ĥا رةijø çÝÝĘَ ۚٓ﴾ ħà أ ­ٓªا ﴿īĨ ėĤŶا Ʃ اų ذĤכ ĹĘ اijÝĤراة وأįĤõĬ ĵĥĐ ïĩéĨ įĻĥĐ اŻùĤم ïéäت اijıĻĤد أن وĩĤא وïĐ ْ ِ§َc ُ Yب﴾ أي ñİا ذĤכ. ِ ¥َ اª ªذٰ ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،כĤذ اñİ نijכĺ ،אبÝכĤا اñİ رïĀ ĹĘ אİאĬدïĐ ïĜو ،ħøا ÙÐאĨ آنóĝĤا ĹĘ įĤو אÖאÝכ אĭıİ אهĩø ħà نÉÖ įĥĻąęÝÖ אĭ ّ āìو įĻ×ĭÖ אĭĘّ óüو įÖאÝכÖ אĭĨóوأכ įĭĺïÖ אĬ ّ õĐأ أن אĭĻĥĐ ųا Ʃ ģąĘ īĨو ّאĬא أąĺא ıÖא وĹİ أכóá īĨ ĩøو įĤijøور įÖאÝوכ įùęĬ אıÖ ĵّ ĩø ١ ذכó ĹĘ اóĝĤآن أĩøאء īĺóýĐ اĩøא: »ٰ cّnَ ﴿ :įÖאÝכĤ אلĜو] ٢٥/٢٤ ،رijĭĤا﴾ [ُ¡ّ oَ ْ َ ّ اà َٰ ُ¶¹َ اª َ ّن ] Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا أ اěéĤ،] ٤٣ uْ َ َ ُ Yس ¢ ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا À ©ْ ¢ُ﴿ :įĤijøóĤ אلĜو] ٢٩/٤٣ ،فóìõĤا﴾ [±Á ٌ ¹ل ُR۪[ ْ َo ّ¡ُ َوَر ُ~ ٌ ªا ­ُ¶ ُءYَ jَٓ .[٧٤/٨ ،אلęĬŶا﴾ [ۜą£ًّ nَ ن¹َ ³ُRِQْ¯ُ ْ ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª ْ َo ّ¡ُ] ﴾Ĭijĺ÷، ١٠٨/١٠ [وĜאل ĭĤא: ﴿ا ªا ­ُ¦ُءYَ jَٓ ١ ĹĘ اģĀŶ: اĩøא. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 316 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 2. Nûr: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah göklerin ve yerin nûrudur.” [ en- Nûr 24/35]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Nûra tâbi olurlar.” [ el-A‘râf 7/157]. Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Size Allah’tan nûr ve apaçık bir kitap gelmiştir.” [ el-Mâide 5/15]. Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “İşte o, Rabbinden bir nûr üzeredir.” [ ez-Zümer 39/22] 3. Azîz: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah kuvvetli ve azîzdir.” [el-Hac 22/74] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Ve o muhakkak ki azîz bir kitaptır.” [ Fussilet 41/41] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Size içinizden öyle bir resul gelmiştir ki azîzdir.” [ et-Tevbe 9/128] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “İzzet Allah’ın, resulünün ve müminlerindir.” [el-Münâfikūn 63/8] 4. Kerîm: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “ Kerîm olan Rabbini…” [el-İnfitâr 82/6]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “O muhakkak ki kerîm bir Kur’ân’dır.” [ el-Vâkıa 56/77] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “O muhakkak ki kerîm bir elçinin sözüdür.” [ el-Hâkka 69/40] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Biz âdemoğlunu kerem sahibi kıldık.” [ el-İsrâ 17/70] 5. Azîm: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “O yücedir, azîmdir.” [ el-Bakara 2/255] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Ve yüce Kur’ân-ı Azîm’i verdik.” [ el-Hicr 15/87]. Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Sen elbette yüce [azîm] bir ahlâk üzeresin.” [el-Kalem 68/4] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Büyük [azîm] bir başarı kazanmış demektir.” [ el- Ahzâb 33/71] 6. Şehîd: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Şahit olarak Allah yeter.” [ el-Feth 47/28] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Ardından ondan bir şahit onu takip eder.” [ Hûd 11/17] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Seni de bunlara şahit olarak getiririz.” [ en-Nahl 16/89] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “İnsanlara şahit olasınız diye...” [ el-Bakara 2/13]. 7. Mübîn: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “O apaçık [mübîn] haktır.” [ en- Nûr 24/25]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Apaçık [mübîn] bir kitaba yemin olsun.” [ ez-Zuhruf 43/2] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “De ki: Ben, evet ben apaçık [mübîn] bir uyarıcıyım.” [ el-Hicr 15/89] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “ Islah eden ve beyân eden...” [ el-Bakara 2/160]. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 317 ُ ¹ُر ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر ِۜض﴾ [اijĭĤر، ٣٥/٢٤] وĜאل ĤכÝאįÖ: ² ُ ٰ Ãّ َ واijĭĤر، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ ا ٌ Yب ¹ر َوِ¦َc ٌ ُ ² ِٰ Ãا ّ ±َR ِ ­ْ¦ُ ءYَ jَٓ uْ َ ُ ¹َر﴾ [اóĐŶاف، ١٥٧/٧] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ ¢ ََ[¹ُا ّ اª³ ﴿َو ّاb ۜ﴾ [اóĨõĤ، ٢٢/٣٩[. ُ ¹ٍر ِR ±ْ َرِّ\ ۪µ ² »ٰ ٌۙÁ±] ﴾اĩĤאïÐة، ١٥/٥] و Ĝאل ĭĤא: ﴿ُžَ·¹َ َ» ]۪®ُ :įÖאÝכĤ אلĜو] ٧٤/٢٢ ،ãéĤا}﴾ [À ٌ ۪ {َ ٌ ِ ّي ¹£ََ ª َٰ Ãا ّ َ ِ ّن ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،õĺõđĤوا ­ْ §ُ ِ Ÿُ ²َْ ¹ل ِR ±ْ ا ٌ ~ُ رَ ­ْ¦ُ ءYَ jَٓ uْ£ََ ª﴿ :įĤijøóĤ אلĜو] ٤١/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾{Àٌۙ ۪ ٌ Yب َ} cَ§ِ َ ª µُ َ ²ِّ ﴿َوا .[٨/٦٣ ،نijĝĘאĭĩĤا﴾ [±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ «ِ ªوَ µ۪ ِ ª¹~ُ yَِ َ ُة َوª {ّ ِ ْ ۘÀ] ﴾{اÙÖijÝĤ، ١٢٨/٩ [وĜאل ĭĤא: ﴿َوِّà ِٰ اª ٌ ۪ {َ ن ٌ ٰ َ ْ£ُyا ªµُ َ ²ِّ ِ À­] ﴾اĉęĬŸאر، ٦/٨٢] وĜאل ĤכÝאįÖ:﴿ ا ۙ ۪ ْ َ ـ§y ªا ¥َ\ ِّyَِ \﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħĺóכĤوا ۚ﴾ [اéĤאÙĜ، ٤٠/٦٩ [وĜאل ĭĤא: ٍ ­À ۪ ُ¹ْ£ََل َر ُ~ ¹ٍل َ¦y ªµُ َ ²ِّ ۪ ٌۙÀ­] ﴾اijĤاÙđĜ، ٧٧/٥٦ [وĜאل įĤijøóĤ:﴿ ا y¦َ ٰ َدَم﴾ [اóøŸاء، ٧٠/١٧]. َ ٓ³۪¿ ا \ Y³َ®ْ َ yّ¦َ uْ£ََ ﴿َوª :įÖאÝכĤ אلĜو] ٢٥٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­Áُ ۪ َ ْ ُّ اª ¿«َِ ْ ªا ¹َ¶ُ وَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħĻčđĤوا ﴾ٍ ­Á۪ َ ¡ٍ«ُrُ »ٰ «َ َ ª ¥َ َ ²ِّ ْ َ ۪ َÁ­] ﴾اóåéĤ، ٨٧/١٥ [وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َوا ٰ َن اª ْ ْ£ُyا ﴿َواª [اħĥĝĤ، ٤/٦٨ [وĜאل ĭĤא: ﴿ْ£َžَu žَ َYز ¹ْžَ ًزا َ ۪ ً Á¯Y] ﴾اõèŶاب، ٧١/٣٣]. ۜ﴾ [اçÝęĤ، ٢٨/٤٨ [وĜאل ĤכÝאįÖ: اuÁ ً ·۪ ‚َ ِٰ ÃY ّ ِ \ »Ÿٰ¦َوَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ïĻıýĤوا Êِء﴾ َٓ۬Qُ ٓ ¶ٰ »ٰ ِ ¥َ ‚َ ۪· ً uÁا َ» \ Y³َ ْ ئjِ وَ ﴿:įĤijøóĤ אلĜو] ١٧/١١ ،دijİ] ﴾µُ³ْ®ِ u ٌ ¶Yِ ‚َ ه¹ُ» ُcَْ ﴿َوÀ َ ِ Yس﴾ [اĤ×óĝة، ١٤٣/٢]. َ« ّ اª³ ٓ َاء َ» ¹ُا َ‚ُ·َu ²¹§ُ cَِ [اģéĭĤ، ٨٩/١٦ [وĜאل ĭĤא: ﴿ª ْ ُ̄ ۪[ ُÁ±] ﴾اijĭĤر، ٢٥/٢٤] وĜאل ĤכÝאįÖ: ªا ُ¡ّ oَ ْ ªا ¹َ¶ُ ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،īĻ×ĩĤوا ﴾±Áُۚ ]۪ ¯ُ ْ ªا yÀُ w۪ َ ³ªا ّ Yَ ²َ ۪¿ ا ٓ²ِّ ْ ُ̄ ۪[ ِÁ±] ﴾ اóìõĤف، ٢/٤٣] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َو¢ُ ْ© ا ªا بY ِ cَ§ِ ْ ﴿َواª َ ¹³ُا﴾ [اĤ×óĝة، ١٦٠/٢]. Áَّ َ ُo¹ا َو\ «†ْ َ [اóåéĤ، ٨٩/١٥ [وĜאل ĭĤא: ﴿َوا ٥ ١٠ ١٥ 318 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 8. Zü’l-ulâ (Yücelik sahibi): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “En yüce olan Rabbinin ismini tesbih et.” [el-A‘lâ 87/1] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Yüce ve hikmetlidir.” [ ez-Zuhruf 43/4] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “O en yüce ufukta idi.” [ en-Necm 53/7] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Üstün olan sizlersiniz.” [ Âl-i İmrân 3/139] 9. Hâdî: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “De ki: Asıl hidâyet Allah’ın hidâyetidir.” [ el-Bakara 2/120] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Onda hiçbir şüphe yoktur, takvâ sahipleri için hidâyettir.” [ el-Bakara 2/2]. Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Onlara Rablerinden hidâyet gelmiştir.” [ en-Necm 53/23] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Biz onların hidâyetlerini artırırız.” [ el-Kehf 18/13] 10. Hâkim: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Ta ki Allah aramızda hükmetsin.” [ el-A‘râf 7/87] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Arapça bir hükümdür.” [ er-Ra‘d 13/37] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Ve onların aralarında hükmet.” [ el-Mâide 5/49] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Adâleti ayakta tutanlar olun.” [ en-Nisâ 4/135] 11. Hikmet: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Apaçık bir hikmettir.” [ el-Kamer 54/5] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Bu, bizim sana vahyettiğimiz hikmettendir.” [ el-İsrâ 17/39] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Size kitabı ve hikmeti öğretir.” [ el-Bakara 2/151] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Kime hikmet verilmişse...” [ el-Bakara 2/269]. 12. Rahmet: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Rabbin bağışlayıcıdır, rahmet sahibidir.” [ el-Kehf 18/58] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Biz bu Kur’ân’dan müminler için şifa ve rahmet olanı indiriyoruz.” [ el-İsrâ 17/82] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik.” [ el-Enbiyâ 21/107] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “İşte o Allah’ın rahmetindedir.” [ Âl-i İmrân 3/107] 13. Emir: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah size emrediyor.” [ en-Nisâ 4/58] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Bu, Allah’ın size indirdiği emridir.” [ et-Talâk 65/5] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Ailene namazı emret.” [ Tâhâ 20/132] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “İyiliği emredersiniz.” [ Âl-i İmrân 3/110] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 319 ٰۙ«﴾ [اĵĥĐŶ، ١/٨٧ [وĜאل ĤכÝאįÖ: ِ ْ ا~­َ َرِّ\ ¥َ َْ اÊ ْ« m]ِّ~َ ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ĵĥُ وذو اđĤ ۜ«﴾ [اħåĭĤ، ٧/٥٣[ ٰ «ْ Êا َْ¡ ِžُÊY ُ ْ ِ ۜÁ­] ﴾اóìõĤف، ٤/٤٣] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َو ُ¶¹َ \ ٌ §۪ nَ ٌّ ¿«َِ َ ª﴿ َ¹َْن﴾ [آل óĩĐان، ١٣٩/٣]. «ْ Êا َْ ­ُcُ²َْ وĜאل ĭĤא: ﴿َوا ُ· ٰu ۜى﴾ [اĤ×óĝة، ١٢٠/٢] وĜאل ĤכÝאįÖ: ْ َ ُ¶ َuى ّ اà ِٰ ُ¶¹َ اª ِ ّن ا© ْ ¢ُ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ١ واıĤאدي، ­ُ·ِ\ِّرَ ±ْR ِ ­ْ¶ ُءYَ jَٓ uْ£ََ ªوَ ﴿:įĤijøóĤ אلĜو] ٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±Áَ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ ª ىuً ¶ُ ۛ ۚ µÁِ ž۪ ۛ ۚ [َ Àْرَ Êَ﴿ .[١٣/١٨ ،ėıכĤا﴾ [ىuً ¶ُ ­ْ ¶Yُ َ ِ ْد² ُ· ٰu ۜى﴾ [اħåĭĤ، ٢٣/٥٣ [وĜאل ĭĤא: ﴿َوز ْ اª ۚ﴾ [اóĐŶاف، ٨٧/٧] وĜאل ĤכÝאįÖ: Y³َ³َÁَْ \ ُ ٰ Ãا ّ ­َ§ ُ oْ َ À »ٰ cّnَ ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħאכéĤوا َْÁُ³َ·­ْ] ﴾اĩĤאïÐة، ٤٩/٥] وĜאل َِن ْ اn ُ §­ْ\ ۜ﴾ [اïĐóĤ، ٣٧/١٣ [وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َوا YÁًّ ِ \yََ Y¯ً §ْ nُ ﴿ ْ £ِ ْ ِ﴾ [اùĭĤאء، ١٣٥/٤]. ªYِ َ ۪اR َÁ±\ ¹َّ ¹ُا ¢ ĭĤא: ﴿ ُ¦²¹ ¥َ Áَْ ªِ ٓ« ا َْو ٰn Y ا َٓ ¯ّ®ِ ¥َ ِ ٌ_﴾ [اóĩĝĤ، ٥/٥٤ [وĜאل ĤכÝאįÖ: ﴿ ٰذª ›َ ِ ªYَ \ _ٌ ¯َ §ْ nِ ﴿ :אلĜ ،ÙĩכéĤوا ﴾_َ¯َ §ْ oِ ْ ªواَ بY َ cَ§ِ ْ ِ ُ̄ ُ§ ­ُ اª ّ «َ ُ ۜ﴾ [اóøŸاء، ٣٩/١٧] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َوÀ _ِ ¯َ §ْ oِ ْ ُ ¥َ ِR ±َ اª َرّ\ .[٢٦٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا_﴾ [ََ̄§ ْ oِ ْ ُْQ َت اª [اĤ×óĝة، ١٥١/٢] وĜאل ĭĤא: ﴿َوَR ±ْ À ۜ﴾ [اĤכėı، ٥٨/١٨ [وĜאل ĤכÝאįÖ: _ِ ¯َ nْ َ ْ ›َ Ÿُ ¹ُر ُذ ّ واyª ُ ¥َ اª واÙĩèóĤ، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َوَرّ\ Á±] ﴾اóøŸاء، ٨٢/١٧] وĜאل įĤijøóĤ َۙ ³۪®ِQْ¯ُ ْ «ِ ٰ ِن َRY ُ¶¹َ ٓŸَ‚ِ ٌYء َوَر ْn َ ¯ٌ _ª ْ ْ£ُyا ُل ِR ±َ اª ِ {ّ³َُ ﴿َو² ﴾ۜ َ ۪̄ َÁ±] ﴾اĬŶ×Ļאء، ١٠٧/٢١] وĜאل ĭĤא: ﴿žَ Ÿ۪¿ َر ْn َ ¯ِ _ّ اà ِٰ ªYَ ْ «ِ ª _ً¯َ nْ رَ َ Êِّ ْ ³َ َ Yك ا َْرَ~» : ﴿َوَRٓY ا [آل óĩĐان، ١٠٧/٣]. ٓµُ َ ª{َ²َْ َ ْRُy ّ اà ِٰ ا ِ ¥َ ا ُRُyُ¦­ْ] ﴾اùĭĤאء، ٥٨/٤] وĜאل ĤכÝאįÖ: ﴿ ٰذª ْ Oَ À َٰ Ãا ّ َ ِ ّن واóĨŶ، Ĝאل: ﴿ا ٰ ¹ِة﴾ [įĈ، ١٣٢/٢٠ [وĜאل ĭĤא: « َ‡ªY ّ ِ \ ¥َ َ «¶ْ َ ُRْy ا ْ ۜ﴾ [اŻĉĤق، ٥/٦٥] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َوأ ­ْ §ُ Áَْ ªِ ا [ ْ َ̄ ْ ُy ِوف﴾ [آل óĩĐان، ١١٠/٣]. [٤٣ب ªYِ ُRُy َون \ ْ Oَ b﴿ ١ ط: واïıĤى. ٥ ١٠ ١٥ 320 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 14. Münzir (Uyarıcı): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Sizi alevli bir ateşe karşı uyardım.” [el-Leyl 92/14] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Müjdeci ve uyarıcı olarak, ama çoğu yüz çevirdi.” [ Fussilet 41/4] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Bir müjdeci ve bir uyarıcı olarak…” [ el-Feth 48/8]. Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Döndüklerinde toplumlarını uyarsınlar diye…” [ et-Tevbe 9/122]. 15. Tâhir (Temiz): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Tâ hâ” [ Tâhâ 20/1], “Tâ sîn” [ en-Neml 27/1]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “O değerli, yüce ve tertemiz sahifelerdedir.” [ Abese 80/13-14] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Sizleri temizler.” [ el- Ahzâb 33/33] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Ve O tertemiz olanları sever.” [ el-Bakara 2/222] 16. Tayyib (Hoş/Temiz): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Hoş bir kelime…” [İbrâhîm 14/24]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Hoş olan söze yöneltilmişlerdir.” [el-Hac 22/24] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Temiz erkekler temiz kadınlar içindir.” [ en- Nûr 24/26] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Onlar ki melekler canlarını hoşnut bir şekilde alır.” [ en-Nahl 16/32] 17. Dâ‘î (Çağıran): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah selâm diyarına çağırır.” [ Yûnus 10/25] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah’ın davetçisine icâbet edin.” [el-Ahkāf 46/31] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Sen elbette onları çağırıyorsun.” [el- Mü’minûn 23/73] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Hayra çağırırlar.” [ Âl-i İmrân 3/104] 18. Kāim (İkāme eden, ayakta tutan): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Adâleti ikāme ederek...” [ Âl-i İmrân 3/18]. Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “ Kāim olarak şiddetli bir azap hakkında uyarmak üzere…” [ el-Kehf 18/2]. Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah’ın kulu kıyam edip kalktığında...” [el-Cin 72/19]. Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Allah için ibadet eder vaziyette kalkın [Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılın].” [ el-Bakara 2/238] 19. Sâdık (Doğru sözlü): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah’tan daha doğru sözlü kimdir?” [ en-Nisâ 4/122] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Ve doğruyu getiren…” [ ez-Zümer 39/33]. Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Önündekileri tasdik ederek...” [ Fâtır 25/31]. Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Ve doğru sözlüler...” [ el- Ahzâb 33/35]. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 321 َ ƒ۪ ًyÁا ۚ«﴾ [اģĻĥĤ، ١٤/٩٢ [وĜאل ĤכÝאįÖ:\﴿ ٰ ّ َ «َ b راY ً َ ² ­ْ §ُ bُرْ wَ ²َْ واñĭĩĤر، Ĝאل: ﴿žَY ،çÝęĤا﴾ [ۙاyÀ ً w۪ َ ِ ًyا َو² ƒّ ]َ®ُوَ ﴿:įĤijøóĤ אلĜو] ٤/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾­ْ ¶ُyُgَ ْ ¦َ َ َْy َض ا Yžَ ۚ اyÀ ً w۪ َ َو² .[١٢٢/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [­ْ·ِÁَْ ªِ ¹ٓا ا َِذا َر َj ُ َ¹َْRُ·­ْ ا ¢ رواُ wِ³ْÁُِ ٨/٤٨] وĜאل ĭĤא: ﴿َوª ۜ﴾ [įĈ، ١/٢٠ [و﴿ Žٰ ٓ{﴾ [اģĩĭĤ، ١/٢٧ [وĜאل ĤכÝאįÖ: µٰ Žٰ ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،óİאĉĤوا ­ْ¦ُyَ·ِّَ ُ Àوَ ﴿:įĤijøóĤ אلĜو] ١٤-١٣/٨٠ ،×÷Đ] ﴾ۙةٍyَ َ ·ّَ ®ُ _ٍ ¹َ žُyْ®َ ۙ_ٍ®َ َ yّ§َ ®ُ ٍoُ †ُ ¿ž۪﴿ .[٢٢٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±À َ ۪ y·ِّَ cَ¯ُ ْ ªا ُ]ّ oِ ُ ۚ﴾ [اõèŶاب، ٣٣/٣٣] وĜאل ĭĤא: ﴿َوÀ َ ْ ۪· ًyÁا b [ِ Áِّ َ َ« ّ اª ªِ ٓوا ا uُ ¶ُ وَ ﴿:įÖאÝכĤ אلĜو] ٢٤/١٤ ،ħĻİاóÖإ[_﴾ [َÁِّŽَ _ً¯َ«ِ¦َ ﴿ :אلĜ ،ÕĻĉĤوا ِّÁ۪ ]َÁ±] ﴾اijĭĤر، ٢٦/٢٤] وĜאل ĭĤא: َ « ّ ِ ª تY ُ ]َÁِّ َ ْ ِ¹ْ£َل﴾ [اãéĤ، ٢٤/٢٢ [وĜאل įĤijøóĤ: ﴿ ّ اª ِR ±َ اª .[٣٢/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [±Á ِئ َ§ ُ_ ِّŽَÁ۪ ]َۙ ٰٓ «¯َ ْ ªا ­ُ·Áُ ٰ žّ¹َcََ b ±À َ w۪ َّ ªَ ﴿ا :įÖאÝכĤ אلĜو] ٢٥/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ِۜ ِ ّ اªَ َËم ٰ« َدار ªِ ¹ٓا ا ُ uْ َ À ُ واïĤاĹĐ، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َو ّ اà ٰ ،نijĭĨËĩĤا﴾ [­ْ¶ ¹ُ ُ uْ cََ ª ¥َ َ ²ِّ َ ّ اà ِٰ] ﴾اĝèŶאف، ٣١/٤٦] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ َوا َ ۪j ُÁ]¹ا َد ِا¿ ﴿ا ِ﴾ [آل óĩĐان، ١٠٤/٣]. yÁْsَ ْ َ« اª ªِ َ ْu ُ ¹َن ا ٧٣/٢٣] وĜאل ĭĤא: ﴿À Y~ً ْ Oَ \ رَwِ³ْÁُِ ª Y¯ً Áِّ َ ۜ﴾ [آل óĩĐان، ١٨/٣] وĜאل ĤכÝאįÖ:﴿ ¢ ِ ْ £ِ ْ ªYِ \ Y¯ً ِ َٓYئ واĝĤאħÐ، Ĝאل: ﴿¢ َ َYم َ ْ[ ُu ّ اà ِٰ] ﴾اīåĤ، ١٩/٧٢ [وĜאل ĭĤא: ¢ Yَ ¯ّ َ ª﴿ :įĤijøóĤ אلĜو] ٢/١٨ ،ėıכĤا﴾ [اuÀ ً u۪ ‚َ .[٢٣٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±Áَ c۪ ِ ²Yَ ﴿َو¢ُ ¹ُR¹ا ِّà ِٰ ¢ ۪wي َّ َ َ†ْu ُق ِR ±َ ّ اà ِٰ ¢۪ ًËÁ] ﴾اùĭĤאء، ١٢٢/٤] وĜאل ĤכÝאįÖ:﴿ َواª واāĤאدق، Ĝאل: ﴿َوَR ±ْ ا [٣١/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾ۜ µِÀْuَ َ À ±َ Áَْ \ Y¯َ ِ ª ą¢ً ِ uّ ‡َ ®ُ ﴿ :įĤijøóĤ אلĜو] ٣٣/٣٩ ،óĨõĤا﴾ [قِuْ ‡ªY ِّ ِ \ ءYَ jَٓ وĜאل ĭĤא: ﴿َو ّ اªَ‡ ِYد¢۪ َÁ±] ﴾اõèŶاب، ٣٥/٣٣]. ٥ ١٠ ١٥ 322 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 20. Hayır: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Sen rahmet edenlerin en hayırlısısın.” [el- Mü’minûn 23/109] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “De ki: Allah’ın fazlı ve rahmetiyledir ki bu, onların topladıklarından daha hayırlıdır.” [ Yûnus 10/58] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “De ki: O sizin için hayır kulağıdır.” [ et-Tevbe 9/61] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Siz en hayırlı ümmetsiniz.” [ Âl-i İmrân 3/110] 21. Ahsen (En güzel): Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Yaratanların en güzeli olan Allah, yüceler yücesidir.” [el- Mü’minûn 23/14] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Allah, sözün en güzelini indirir.” [ ez-Zümer 39/23] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “Biz insanı en güzel şekilde yarattık.” [ et-Tîn 95/4] Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “Kimdir din itibariyle daha güzel olan?” [ en-Nisâ 4/125] 22. Mübârek: Allah Teâlâ kendisi hakkında şöyle buyurmuştur: “Rabbinin ismi mübârektir.” [ er-Rahmân 55/78] Kitabı hakkında şöyle buyurmuştur: “Bu, mübârek bir zikirdir.” [ el-Enbiyâ 21/50] Resulü hakkında şöyle buyurmuştur: “ Mübârek bir ağaçtan…” [ en- Nûr 24/35]. Bizim hakkımızda şöyle buyurmuştur: “ Mübârek bir gecede...” [ ed-Duhân 44/3], “Eğer beldelerin halkları iman edip sakınsalardı biz onlara gök ve yerden bereket [kapıları] açardık.” [ el-A‘râf 7/96] “Onda hiçbir şüphe yoktur.” Yani onda şek yoktur. Buradaki er-rayb kelimesi, içerisinde korku bulunan şek demektir ki er-rayb şekten daha hususidir. Her rayb şektir, ama her şek rayb değildir. er-Rîbetü kelimesi bu kökten türemiş olup töhmet anlamına, el-mürîb töhmet altında bırakan anlamına gelir. Zeccâc şöyle demiştir: Râbenî fülânün ifadesi, bir kimseden kuşku duyulacak bir şey öğrendiğin zaman denilir, erâbenî ise “O bana şüphe vehmi verdi.”’ demektir. Bu mânada Zeccâc şu beyti nakleder: Kardeş dediğin o kimsedir ki kendisinden şüphelendiğin zaman der ki: “Şüphene (vehmine) sebep olan benim.” Kendisini kınadığın zaman ise alttan alır Burada şair ilk kelimeyi hakiki şüphe anlamında, ikincisini ise şüphe vehmi anlamında kullanmıştır. Lâ raybe ifadesindeki lâ, tebrie kelimesi olarak isimlendirilir ve tek bir ismin başına geldiği zaman bu isim fetha üzere mebni olur, tenvin almaz. Çünkü bu durumda lâ edatı ve başına geldiği isim, tıpkı hamsete ‘aşer (on beş) ifadesi gibi birlikte tek bir isim olurlar. Nitekim lâ racüle fi’d-dâr (Evde hiç adam yok) ifadesi hel min racülin fi’d-dâr (Evde hiç/herhangi bir adam var mı?) sorusunun cevabıdır. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 323 ©ِ‹ْ Ÿَِ ۚ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١٠٩/٢٣] وĜאل ĤכÝאįÖ:﴿ ¢ُ ْ\ © ±Áَ ¯۪ nا ِ َ yªا ّ yُÁْrَ aَ ²َْ واóĻíĤ، Ĝאل: ﴿َوا َ ُ§ ­ْ﴾ [اÙÖijÝĤ، ª ٍ ُ ُذُن َrْyÁ ا© ْ ¢ُ ﴿:įĤijøóĤ אلĜو] ٥٨/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾y ٌ Áْrَ ¹َ¶ُ ﴿ :įĤijĜ ĵĤإ﴾ ِٰ Ãا ّ َ ٍ_﴾ [آل óĩĐان، ١١٠/٣]. ®ّ ُ ا yَÁْrَ ­ْcُ³ْ¦ُ ﴿ :אĭĤ אلĜو] ٦١/٩ ۜ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١٤/٢٣] وĜאل ĤכÝאįÖ: ±Áَ £۪ ِ ªYsَ ْ ªا ±ُ َ nْ َ ُ ا واīùèŶ، Ĝאل: ﴿َžَcَ ]َYرَك ّ اà ٰ ِ ²ْ َ َYن ٓž۪¿ Êاْ Y³َ ْ £َ «rَ uْ£ََ ª﴿ :įĤijøóĤ אلĜو] ٢٣/٣٩ ،óĨõĤا﴾ [eÀ ِ u۪ oَ ْ ªا ±َ َ nْ َ ََل ا {َّ ² ُ ٰ Ãّ َ ﴿ا .[١٢٥/٤ ،אءùĭĤا﴾ [Y³À ً د۪ ±ُ َ nْ َ ۘ﴾ [اīĻÝĤ، ٤/٩٥ [وĜאل ĭĤא: ﴿َوَR ±ْ ا ٍ ­À۪ ¹ْ £َ b ±َِ nْ َ ا y ٌ ْ ََ[ َYرَك ْ ا~ ­ُ َرِّ\ ¥َ﴾ [اīĩèóĤ، ٧٨/٥٥ [وĜאل ĤכÝאįÖ:﴿ َو ٰ¶ َwا ِذ¦ واĩĤ×אرك، Ĝאل: ﴿b ك﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٥٠/٢١] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ ِ ®±ْ ‚َ َkَyٍة ُRَ[ َYرَ¦ٍ_﴾ [اijĭĤر، ٣٥/٢٤] وĜאل ĭĤא: ٌ ُRَ[ َYر ¹ْ£ََا ٰ َR¹³ُا َو ّاb ْ £ُ ٰyٓى ا َ ْ¶ َ© اª َ ا َ ّن ¹َْ ا َ ٍ_ ُRَ[ َYرَ¦ٍ_﴾ [اìïĤאن، ٣/٤٤] وĜאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َوª «Áَْ ª ¿ž۪﴿ ٓ ِYء َو َْ اÊْر ِض﴾ [óĐŶاف، ٩٦/٧]. ¯َ َªا ّ ±َR ِ تY ٍ ¦َyََ \ ­ْ·ِÁَْ «َ Y³َoْ cَŸََ ª ٢ وijİ ،فijì įĻĘ כü ÕĺóĤوا ١ .įĻĘ כü ź أي﴾ µÁِ ž۪ [َ Àْرَ Êَ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ،כĤذ īĨ ÙĩıÝĤا Ù×ĺ ِ ّ ٣ رÕĺ üכ وĻĤ ÷כģ üכ رĺ×א. واóĤ أÿì īĨ اýĤכ، وכģ واÕĺóĩĤ اħıÝĩĤ. وĜאل اäõĤאج: «راĹĭÖ ŻĘن إذا ÛĩĥĐ įĭĨ اĺóĤ×Ù وأراĹĭÖ أي أوĹĭĩİ ٥ ٤ وأïýĬ: «Ù×ĺóĤا į ُ ×Ĭאäِ نźَ įَ Ý×َ ÜאĐ وإن ،Ûُ ْ Ö َ ĩƪא أر Ĭإ אلĜ įَ Ý ْ َ أijìك اñĤي إن ِرÖ ٦ و«ź «כÙĩĥ Ü×ÙÐó، وĹİ إذا دÛĥì اĩøא .ħİijĥĤ ĹĬאáĤوا ÙĝĻĝéĥĤ ولŶا ģđä »؛ َ óýĐ Ùùĩì َ » ÙĤõĭĩÖ ٍ ّ ن؛ ĩıĬŶא óĻāĺان ٍ כאħø واïè ijĭُ ĺ ħĤو ÙéÝęĤا ĵĥĐ Ĺĭُ واïèا Ö «ار؟ïĤا ĹĘ ģäر īĨ ģİ» :ģÐאĝĤا لijĜ ابijä ijİ «ارïĤا ĹĘ ģäر ź» :כĤijĜ نÍĘ ١ ر + ĩıĭĻÖא óĘق. ٢ ر - واÕĺóĤ üכ įĻĘ ijìف. ٣ ر ط: Ęכģ. ٤ đĨאĹĬ اóĝĤآن äõĥĤאج، ٦٨/١ (اĤ×óĝة، ١/٢). ٥ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: ùĤאن اóđĤب īÖź ijčĭĨر، «رÕĺ«؛ Üאج اóđĤوس ïĻÖõĥĤي، ، «رÕĺ«. ٦ ط - وĜאل اäõĤאج... واáĤאĹĬ ħİijĥĤ. ٥ ١٠ ١٥ 324 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Burada min kelimesi racül kelimesi ile birlikte soru cümlesinde tek bir şey hâlini almıştır. Aynı şekilde bu ikisi cevap cümlesinde de tek bir şeydir. Buradaki min edatı, olumsuzlama sorusunun genellik ifade etmesini sağlar [yani “Herhangi bir adam var mı?” anlamını verir], çünkü bu tek bir kişi ve daha fazlası hakkında sorudur. Lâ racüle ifadesi ise bir ve daha fazlasının olumsuzlanması anlamına gelir. Eğer soruda hel racülün fi’d-dâr (Evde bir tek adam var mı?) denmiş olsaydı o zaman bu, sadece bir kişi hakkında soru olurdu. Buna cevaben verilen mâ fi’d-dâri racülün (Evde bir adam yok) cevabı da tek bir kişinin varlığının olumsuzlanması olurdu. Ancak bu son ifadenin kapsamına iki ya da daha fazla kişinin girmesi de mümkündür. İşte Zeccâc’ın genel olarak ifade ettiği hususun detayı budur. Eğer lâ edatından sonra iki isim gelecek olursa bu durumda dört vecih vardır: 1. Her ikisinin merfû olması ve tenvin alması, 2. Her ikisinin fetha alıp tenvin almaması, 3. İlkinin merfû ve tenvinli, ikincisinin ise fethalı ve tenvinsiz olması, 4. İlkinin fethalı ve tenvinsiz, ikincisinin ise merfû ve tenvinli olması. Bu husus lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh ifadesinde açıkça görülür. “Onda hiçbir şüphe yoktur.” ifadesi, “Onun o vaad edilmiş kitap olduğunda şüphe yoktur.” anlamına gelir. Bir görüşe göre bu ifade, “Onun hidâyet olduğunda şüphe yoktur.” anlamına, diğer bir görüşe göre ise, “Onda zikredilenlerde şüphe yoktur, çünkü onlar müphem (kapalı) değil, mübeyyen (açık) hususlardır.” anlamına gelir. Eğer, “Kâfirler ondan şüphe etmişler, Allah’ın kitabını kabul etmemişlerdir. Ehl-i kıbleden bid‘at ehli olanlar onun müteşâbihlerinin mânasında şüphe etmişler, müteşâbihleri zâhirleri üzere te’vil edip sapmışlardır. Âlimler onun vecihleri konusunda şüphe etmişler ve vecihlerden herhangi birinde kati bir görüş sahibi olamamışlardır. Avam ise onun mânasını anlamamıştır. Bu durumda ondan şüphenin olumsuzlanması ne anlama gelmektedir?” diyecek olursan bunun üç cevabı vardır: 1. Bu, insanlardan değil, kitaptan şüphenin olumsuzlanmasıdır. Kitap, kendisine şüphe yerleşemez diye nitelenmiştir ki bu haktır, doğrudur, mâlûmdur ve anlaşılırdır. İnsanlar bundan ister şüphe etsinler ister etmesinler durum değişmez. Nasıl ki insanlar yalan olduğunu söyleseler de bir şey doğru ise yine doğrudur. Benzer şekilde insanlar doğru olduğunu iddia etseler de yalan yine yalandır [yani insanların ne dediği önemli değildir]. Aynı şekilde kitap da böyledir, ona dâhil olacak herhangi bir şüphe ya da ona yerleşecek herhangi bir ayıp söz konusu değildir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 325 ] واïèا ĹĘ اËùĤال āĘאر ñİان أąĺא ÑĻüא واïèا أ ٤٤] אÑĻü אراĀ «ģäر «ďĨ «īĨ»و .įĻĥĐ زاد אĨو ïèاijĤا īĐ الËø įĬÍĘ ؛ĹęĭĤا الËø ħĻĩđÝĤ ijİ « ْ īِ ĹĘ اijåĤاب. و«Ĩ īĐ الËø اñıĘ «ار؟ïĤا ĹĘ ģäر ģİ» :אلĜ ijĤو .įĜijĘ אĨو ïèاijĤا ĹęĬ «ģäر َ ź»و įĻĘ نijכĺ أن زijåĺو .óĻĔ ź ïèاijĥĤ ĹęĬ «ģäر ارïĤا ĹĘ אĨ» :כĤijĜو .óĻĔ ź ïèوا ٢ ذכóت ïđÖه اīĻĩø ĘـįĻę ١ ÍĘن .ģَ َ اĭàאن وأכóá. وñİا כėý Ĩא ذכóه اäõĤאج وأĩä çÝĘ ďĨ įُ ُ أوĩıĤא وĭĺijÜ أرÙđÖ أوįä: رĩıđĘא، وĩıĭĺijĭÜא، وĩıéÝĘא óĻĕÖ īÖijĭÜ، ورďĘ ĹĘ כĤذ çĄijÝùĺو ،įِ ĭĺijĭÜو óìŴا ďĘر ďĨ īĺijĭÜ óĻĕÖ אĩıĤأو ُ çÝĘو ،īĺijĭÜ óĻĕÖ õèŴا .ųאÖ Ʃ źإ ةijĜ źو لijè ź :ħıĤijĜ ۛ﴾ أيź üכĹĘ כįĬijذĤכاĤכÝאباijĐijĩĤد, وģĻĜ: أيź ۚ µÁِ ž۪ ۛ ۚ [َ Àْرَ Êَ﴿ :įĤijĜ ĵĭđĨ ħà .Ùĩı×ĨóĻĔ Ùĭƪ Ļ×ُ Ĩ ĹıĘ ٣ ؛įĻĘراتijכñĩĤا ĹĘכü źأي :ģĻĜو .ىïİ įĬijכ ĹĘכü Ùĥ×ĝĤا ģİأ īĨ نijĐïÝ×ĩĤوا ،ųا Ʃ אبÝכÖ واóĝĺ ħĥĘ įĻĘ اijכüّ אرęכĤا إن «:اijĤאĜ نÍĘ ٦ ıÖא، واĩĥđĤאء üכijا ĹĘ ٥ ijĥĄا óİاijČ ĵĥĐ אİوóäÉĘ įÜאıÖאýÝĨ ĹĬאđĨ ĹĘ ٤ üƫכijا אĩĘ ،įĻĬאđĨ اijĩıęĺ ħĥĘ įĻĘ اijכü امijđĤوا ،אıĭĨ įäو ĵĥĐ لijĝĤا اijđĉĝĺ ħĥĘ įİijäو :ÙÖijäأ ÙàŻà įĥĘ ٧ «؟įĭĨ ÕĺóĤا ĹęĬ ĵĭđĨ ź įĬÉÖ فijĀijĨ אبÝכĤوا ،אسĭĤا īĐ ź אبÝכĤا īĐ ÕĺóĤا ĹęĬ ٨ أİïèא: أن ñİا قïāĤכא ،اijכýĺ ħĤ أو įĻĘ אسĭĤا כüƪ مijıęĨ مijĥđĨ قïĀ ěè ijıĘ ،Õĺر įĻĘ īכĩÝĺ ُ ïĀق ĹĘ įùęĬ وإن وįęĀ اĭĤאس ÖאĤכñب، واĤכñب כñب ĹĘ įùęĬ وإن وįęĀ اĭĤאس .ÕĻĐ įĻĘ īכĩÝĺ أو Õĺر įĝéĥĺ אĩĨ ÷ĻĤ אبÝכĤا اñכĘ ،قïāĤאÖ ١ ر + ıĻĘא. ٢ ر: إذا. ٣ ر - įĻĘ. ٤ ح - üכijا. ٥ ح ر: ijČاİóİא. ٦ ح: ijĥąĘا. ٧ ح: įĭĐ. ٨ ط - أن ñİا. ٥ ١٠ ١٥ 326 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 2. Bu, Kur’ân’ı dikkatlice düşünüp iyice inceleyen kimsenin şüpheye kapılmayacağı anlamındadır. Çünkü kim Kur’ân’ı hakkıyla öğrenir, onda iyice derinleşir ve inatçılık yapmadan, insaflı bir şekilde Kur’ân üzerinde düşünürse onda herhangi bir çelişki ya da tenakuz bulamaz, aksine onun her bir kısmının diğer kısımlarını doğruladığını görür. 3. Bu ifade her ne kadar form olarak olumsuzlama olsa da anlam olarak yasaklamadır. Tıpkı “Hacda tartışma, refes ve fısk yoktur.” [ el-Bakara 2/197] âyetindeki gibidir. Nitekim bu âyetteki bu ifadeler zâhirdeki gibi olumsuzlama anlamına hamledilirse ortaya benzer bir müşkil çıkar. Çünkü biz hac esnasında tartışan, fasıklık yapan ya da refes yapan (müstehcen ifadeler kullanan) kimseler görmekteyiz. Fakat bu ifade hac esnasında bu tür şeylerin yapılmasını yasaklanması anlamına gelir. İşte konumuz olan ifade de böyledir. Bunun bir benzeri de şu âyette vardır: “Kendisinde şüphe olmayan günde onları topladığımız zaman hâlleri nice olacak.” [ Âl-i İmrân 3/25] Nitekim inkârcılar âhiret gününü inkâr etmiş, müşrikler o gün hakkında şüphe etmişlerdir. Ancak bunun izahı üç türlüdür. Birincisi: Bu ifade o günün varlığında ve tahakkukunda şüphe yoktur anlamına gelir. İkincisi: O güne dair işler şüphe ve karıştırma şeklinde cereyan etmez anlamına gelir. Üçüncüsü: Bu ifade o günden şüphe duymanın yasaklanmasıdır, çünkü o gün muhakkak gerçekleşecektir. Fîhi (onda) ifadesi he harfinin kesresi, ötresi ve sükûnu ile okunmuştur. Bunların her biri iki şekilde izah edilir. Kesre ile okunuş, öncesindeki ye harfinden dolayıdır. Ötre ile okunuş, aslının böyle olmasındandır, çünkü bu zamirin aslı hüve zamiridir. Sükûn ile okunuş ise vakıf nedeniyledir. Kesre iki türlüdür: İşbâ‘sız yani sonunda ye harfinin telaffuz edilmediği kesre -ki yazımda kelimenin sonunda ye harfi yoktur- ve sonunda ye harfi ile işbâ‘ olan kesre -ki zamirin aslı sonu vâv olan hüve zamiridir ve bu vâv burada, öncesindeki kesre nedeniyle ye harfine dönüşür-. Ötre de aynı şekilde iki türlüdür: Vâv harfi ile işbâ‘ olan ötre. Bu Zührî’nin kelimenin aslı olan hüve zamiri üzere okuyuşudur. [Diğeri ise] sonrasındaki vâv harfinin yazımın esas alınması ve hafifletme sebebiyle kaldırıldığı ötredir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 327 ٢ اóčĭĤ وإäאÙĤ اęĤכó، אمđĬإ ïđÖ įĭĨ ÷×ÝĝĩĤا īĐ ١ واáĤאĹĬ: أن ñİا ĹęĬ اÕĺóĤ ģÖ אĄאرđÜ źو אąĜאĭÜ įĻĘ ïåĺ ħĤ ïĬאđĨ óĻĔ אęāĭĨ įĻĘ óčĬو óّ é×Üو įĩĥđÜ ّ īĩĘ ِ ُق įąđÖ ąđÖא. ïّ َ āُ وïäه ĺ Ëَžَ﴿ :įĤijĝכ ٣ واáĤאßĤ: أن ñİا ĹıĬ ĹĘ اĵĭđĩĤ وإن כאن ĻęĬא ĹĘ اÙĕĻāĤ، وijİ ĵĥĐ Ûĥĩ ُ è ijĤ אتĩĥכĤا هñİ نÍĘ [١٩٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا ﴾ [ِ ۜ iّ oَ ْ َرžَ َe َوَÊ žُ ُ ¹َق َوَÊ ِj َu َال žِ¿ اª ٤ įĭכĤو אدلåĺو ěùęĺو įĻĘ ßĘóĺ īĨ ïåĬ אĬÍĘ כאل؛üŸا اñİ įĻĥĐ įäijÜ ĹęĭĤا óİאČ Êَ ٍ َِÁ¹ْم ª ­ْ ¶Yُ ³َْ ¯َ jَ ذاَِ ا َ Áْ§َ žَ﴿ :įĤijĜ هóĻčĬو .įĥáĨ اñıĘ ،ãéĤا ĹĘ כĤذ ģđĘ īĐ ĹıĬ ٥ َرْÀ َ [ž۪ ِµÁ] ﴾آل óĩĐان، ٢٥/٣] وïĜ أĬכóه اïéĥĩĤون وüכ įĻĘ اóýĩĤכijن، Ĥכī وįİijä رهijĨأ يóåÜ ź įĬأ ĹĬאáĤوا .įùęĬ ĹĘ įĝĝéÜو دهijäو ĹĘ כü ź įĬأ אİïèأ :ÙàŻà . ÙĤאéĨ ź ďĜوا įĬÍĘ ؛įĻĘ אبĻÜرźا īĐ ĹıĬ įĬأ ßĤאáĤوا .÷Ļ×ĥÝĤوا כýĤا ĵĥĐ ۛ﴾ óĜئ Öכóù اıĤאء وıĩĄא وøכıĬijא. وכģ وįä ĵĥĐ وīĻıä: ۚ µÁِ ž۪﴿ :įĤijĜو ģĀأ نŶ ؛ģĀŶا ĵĥĐ ĹıĘ [ أĨא اĤכóù ĻĥĥĘאء اĹÝĤ Ĝ×ıĥא وأĨא اħąĤ] ٤٤ب .ėĜijĤا ĵĥđĘ īĻכùÝĤا אĨوأ ،»ijİ» ÙĺאĭכĤا אءĺ ź įĬŶ א؛čęĤ אİïđÖ ٧ אءĺ ź ٦ َÙ، أي đ َ ×ýĨ óĻĔ ٌ ħà اĤכóùة ĵĥĐ وīĻıä: כóùة هñİ Ûĥđäو ،اوijĤאÖ «ijİ» אıĥĀأ ÙĺאĭכĤا אءİ نŶ אء؛ĻĤאÖ Ù َ đ َ ×ýĨ ٌ İïđÖא כÝאÙÖ. وכóùة اijĤاو ĺאء ĭıİא ĥĤכóùة اÙĨïĝÝĩĤ. Ùĩĥכ ģĀأ ĵĥĐ ٨ يóİõĤا اءةóĜ Ĺİو اوijĤאÖ Ùđ×ýĨ :אąĺأ īĻıäو ĵĥĐ ÙĩąĤوا .ÙÖאÝכĤا ĵĥĐ אءĭÖو אęĻęíÜ אİïđÖ واو ź ÙĩĄو ،»ijİ» ١ ر - اÕĺóĤ. ٢ ط: اïđĬام. ٣ ح - وijİ. ٤ ح ر: Ĥכįĭ. ٥ ر: اijåĤاب įĭĨ. ٦ ح - أي. .ٍ ٧ ح: ŻÖ ĺאء ّ (ت. ١٢٤ İـ / ٧٤٢ م) أïè اıĝęĤאء واīĻàïéĩĤ واŻĐŶم َאب اóİõĤي ıüِ īÖ ųا ï×Đ īÖ ħĥùĨ īÖ ïĩéĨ óכÖ ijÖأ ijİ ٨ ï×Đ īÖ óĩĐ ÕÝوכ ،אıÖ ّ اÝĤאīĻđÖ ÖאÙĭĺïĩĤ، رأى óýĐة īĨ اéāĤאÙÖ وijİ أول īĨ دون اßĺïéĤ، õĬل اýĤאم واóĝÝø ،Õْ ĕýÖ َ אتĨ :ريõåĤا īÖا אلĜ .įĭĨ ÙĻĄאĩĤا ÙĭùĤאÖ ħĥĐأ اïèأ ونïåÜ ź ħכĬÍĘ אبıü īÖאÖ ħכĻĥĐ :įĤאĩĐ ĵĤإ õĺõđĤا آóì ّïè اåéĤאز وأول ïè īĻĉùĥĘ. أóčĬ: وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ١٧٧/٤؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٧/٥؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٩٧/٧ ٥ ١٠ ١٥ 328 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sükûn da iki vecihtir: Vakıf üzere sükûn ki bunun sebebi, sözün tamamlanması ve ardından yeni ifadenin başlamasıdır. Yeni ifade, hüve hüden (O, hidâyettir) şeklindedir. [Diğer vecih ise] Ebû Hâtim’in Ebû Amr’dan rivayet ettiği üzere, idgam nedeniyle sükûndur. Hüden ( hidâyet) kelimesinin tefsiri ve benzerleri ile ilgili söylenecekler daha önce “Bize hidâyet et.” [ el-Fâtiha 1/5] âyetinde geçmişti. Sonra bu kelime burada tıpkı et-tükā, es-sûrâ, ed-dücâ kelimeleri gibi mastar olabileceği gibi fâil de olabilir, çünkü dil bakımından mastar ism-i fâil için de mef‘ul için de kullanılabilir. Örneğin racülün ‘adlün (adâlet adam) ifadesi, “âdil adam” anlamında, “ rızâ” kelimesi “razı olunan” anlamında kullanılır. el-Hüdâ ( hidâyet) kelimesi Kur’ân’da el-hâdî (hidâyete erdiren) anlamında kullanılmıştır. Hak Teâlâ Hz. Mûsâ’dan naklederek şöyle buyurur: “Ya da ateşe bir yol gösterici bulurum.” [ Tâhâ 20/10] Buradaki hüden kelimesi “ hidâyet eden/ gösteren” anlamında kullanılmıştır. Eğer bu kelime mastar olarak kabul edilirse, o zaman “Onda hidâyet vardır.” âyetindeki kullanım böyledir. Eğer fâil olarak kabul edilirse o zaman anlam, “O, takvâ sahiplerine hidâyettir, yani onları hidâyete erdiricidir.” şeklinde takdir edilir. İ‘rabına gelince, zâhir olan şudur ki burada i‘rab harfi olan ye harfinin harekesi yoktur, çünkü bu kelime maksur bir isimdir, tenvin ile ye harfi düşmüştür. Bu sîga Kur’ân’da nasb, cer ve ref‘ mahallinde kullanılır. “Onların hidâyetini artırır.” [ Muhammed 47/17] âyetinde mansub, “Onda hidâyet ve nûr vardır.” [ en-Nisâ 4/46] âyetinde merfû, “İşte onlar hidâyet üzeredir.” [ el-Bakara 2/5] âyetinde ise mecrurdur. Burada, yani “ Takvâ sahipleri için hidâyettir” âyetinde mansub ve merfû olabilir, ama mecrur olamaz, çünkü kelimeyi mecrur yapacak bir unsur yoktur. Mansub olması kat‘ [yani ikinci ve üçüncü ismin i‘rab itibariyle ilkine muhalif olması] nedeniyle olur ki bunun da birkaç vechi vardır. İlki, “İşte o kitap” ifadesinden kat‘ olmasıdır. Bu durumda el-Kitâb kelimesi marife, hüden kelimesi nekredir. İkincisi “İşte o” kelimesinden kat‘ olmasıdır ki bu da marifedir. Üçüncüsü: “onda” kelimesinden kat‘ olmasıdır ki bu da marifedir. Marife kelimenin nekre ile nitelenmesi uygun olmaz, bu yüzden kat‘ kaidesi gereği tıpkı “Allah’ın devesi, sizin için bir âyet olarak...” [ el-A‘râf 7/73], “İşte bu benim kocam, bir ihtiyar...” [ Hûd 11/72], “İşte evleri, yerle yeksan olmuş hâlde...” [ en-Neml 27/52] âyetlerinde olduğu gibi nasb edilir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 329 ijİ» ĵĭđĨ ĵĥĐ اءïÝÖźا ħà مŻכĤا אمĩÝĤ ؛ėĜijĤا ĵĥĐ :īĻıäو ĵĥĐ īĻכùÝĤوا .وóĩĐ ĹÖأ īĐ ħÜאè ĹÖأ Ùĺروا ĹĘ אمĔوإد ،»ىïİ ﴾Yَ ²uِ ¶ْ ِ ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ هóÐאčĬو هóĻùęÜ ĹĘ مŻכĤا óĨ ïĜ ﴾ىuً ¶ُ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو نÍĘ ؛ŻĐאĘ çĥāĺو ،ĵäïĤوا ƫ ىó ƫ ùĤوا ĵĝƫ ÝĤכא אĭıİ راïāĨ çĥāĺ ijİ ħà .[٥/١ ،ÙéÜאęĤا[ اħø اïāĩĤر ěĥĉĺ ĵĥĐ اęĤאģĐ واijđęĩĤل ً ÙĕĤ. ĝĺאل: «رģä ïĐل» أي Đאدل و« ًرĄא» :ĵøijĨ īĐ اó×ì ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ .אديıĤا ĵĭđĩÖ ىïُ أي ĹĄóĨ. وïĜ ورد ĹĘ اóĝĤآن اıĤ ۛ ۚ µÁِ ž۪﴿ :įĤijĜ ĵĥđĘ راïāĨ ģđُ ä نÍĘ .אĺאدİ أي] ١٠/٢٠ ،įĈ] ﴾ىuً ¶ُ ِ َYر َ« ّ اª³ «َ uُ jِ َ َْو ا ﴿ا َ أى İאد. īĻ ۪ ĝƪ Ý ُ ĩĥْ ِ Ĥ ىïً ُ İ ijİ :هóĺïĝÜ ģđåĺ أن ĵĥđĘ ŻĐאĘ ģđä وإن .﴾ىuً ¶ُ ١ ijāĝĨر ħøا įĬÍĘ اب؛óĐŸا فóè Ĺİ ĹÝĤا אءĻĥĤ Ùכóè ź óİאčĤا ĹęĘ įÖاóĐإ אĨوأ ăęíĤوا ÕāĭĤا ģéĨ ĹĘ آنóĝĤا ĹĘ وردت ÙĕĻāĤا هñİو .īĺijĭÝĤאÖ אءĻĤا Ûĉĝø ïĜو µÁِ ž۪﴿ :אلĜو ،بijāĭĨ اñİ [١٧/٤٧ ،ïĩéĨ] ﴾ىuً ¶ُ ­ْ ¶ُادَ زَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ .ďĘóĤوا ٰ« ُ¶ ًuى﴾ [اĤ×óĝة، ٥/٢] ِئ ¥َ َ» ٰٓ ُو۬ª ُ ¹ٌۙر ﴾ [اùĭĤאء، ٤٦/٥] وñİا ijĘóĨع، وĜאل: ﴿ا ُ¶ ًuى َو² Á± ﴾çĥāĺ أن ĺכijن ÖijāĭĨא وĐijĘóĨא َۙ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ وñİا ijęíĨض، وĭıİא įĤijĜ: ﴿ ُ ¶ًuى ª ٢ وďĉĝĥĤ وijäه: أİïèא .ďĉĝĤا ĵĥđĘ ÕāĭĤا אĨÉĘ .ăĘאíĤا مïđĤ ăęíĤا َ ģĩÝéĺźو :įĤijĜ īĨ ĹĬאáĤوا ،ةóכĬ ﴾ىuً ¶ُ ﴿و ÙĘóđĨ ﴾بY ُ cَ§ِ ْ ْ ِ§َc ُ Yب﴾ و﴿اª ِ ¥َ اª ªذٰ ﴿ :įĤijĜ īĨ ÙĘóđĩĤا ėĀوو ،אąĺأ ÙĘóđĨ ijıĘ ﴾µÁِ ž۪﴿ :įĤijĜ īĨ ßĤאáĤوا ،אąĺأ ÙĘóđĨ ijİو﴾ ¥َ ِ ﴿ ٰذª ًَ_﴾ [اóĐŶاف، ٧٣/٧] وįĤijĜ: Àٰ َ ُ§ ­ْ ا ª ِٰ Ãا ّ_ ُ َ ¢Yَ ²﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩאכ ً đĉĜ َ Õāِ ُ ĭĘ ٣ ÖאĭĤכóة ħĻĝÝùĺź؛ ًَ_﴾ [اģĩĭĤ، ٥٢/٢٧[. Àِ وYrَ ­ْ·ُb¹ُ Áُ\ُ ¥َ ْ «cِžَ﴿ :įĤijĜو] ٧٢/١١ ،دijİ] ﴾ۜ Ysً Áْ‚َ ¿«۪ ْ َ ﴿َو ٰ¶ َwا \ ١ ر - اħø. ĹĘ ďĉĝĤا نijכĺو ،įĻĤإ אفąĩĤا فñè ÙĘאĄŸا אبÖ ĹĘو ،įĐij×ÝĩĤ ابóĐŸا ĹĘ įÝĻđ×Ü īĐ ďÖאÝĤا فóĀ ijéĭĤا ĹĘ ijİ ٢ ،ÙĐijĉĝĩĤا ÙęāĤا ĵĤإ įĭİذ אظĝĺوإ ďĨאùĤا įĻ×ĭÝĤ :ولŶا :īĻ××ùĤ نijכĺ ďĉĝĤوا .ÙĘאĄŸوا אنĻ×Ĥا ėĉĐو لï×Ĥوا ÛđĭĤا ّāאف اÙęāĤ ÖאijĀijĩĤف اĹÝĤ ñĺכİóא اÝĩĤכħĥ أو واáĤאĹĬ أن اďĉĝĤ ź ĺכijن إź إذا כאن اùĤאďĨ َ اíĩĤאÕĈ ħĥđĺ اÜ ıđĉĝĺא. ٣ ر + أąĺא. ٥ ١٠ ١٥ 330 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bir görüşe göre bu ifade hâl olduğu için nasb edilmiştir, yani anlam, “Onun hidâyet olduğunda şüphe yoktur” şeklindedir. Merfû olması ise birkaç nedendendir. İlkine göre bu ifade “işte bu” ifadesinin haberidir. İkincisine göre bu ifade el-Kitâb kelimesinin haberi, üçüncüsüne göre fîhi kelimesinin haberi, dördüncüsüne göre ise gizlenmiş bir mübtedânın haberidir ki bu durumda ifadenin takdiri, “o hidâyettir” şeklinde olur. Sonra burada üç soru akla gelir: 1. Hidâyet Allah’tan olduğu hâlde neden burada Kur’ân’a izâfe edildi? 2. Neden burada “ Takvâ sahipleri için hidâyettir.” diyerek hidâyeti takvâ sahiplerine tahsis etti de başka yerde “İnsanlar için hidâyet ve açık deliller...” [ el-Bakara 2/185] diyerek umumi kullandı? 3. Kur’ân’da herkesin hidâyeti bulunduğu hâlde neden sadece takvâ sahiplerine hidâyet olduğu söylendi? Bu durumda takvâ sahibi olmayanlar bu konuda mazeret sahibi midir? Birincinin cevabı: Hidâyetin Kur’ân’a izâfe edilmesi, sebep açısındandır. Benzer kullanım, “Sen hidâyet edersin.” [ eş-Şûrâ 42/52] âyetinde vardır ki bunun aksi “Sen hidâyet edemezsin.” [ el-Kasas 28/56] âyetinde söz konusudur. Yine saptırma “ Firavun kavmini saptırdı, hidâyete erdirmedi.” [ Tâhâ 20/79] âyetinde Firavun’a, “Onlar insanlardan çoğunu saptırdılar.” [İbrâhîm 14/36] âyetinde putlara izâfe edilmiştir, oysa dilediğini saptıran, dilediğini de hidâyete erdiren Allah Teâlâ’dır, nitekim “Asıl hidâyet Allah’ın hidâyetidir.” [ el-Bakara 2/120] buyurmuştur. İkincinin cevabı: O, beyân itibariyle tüm insanların hidâyeti, irşat itibariyle hususen takvâ sahiplerinin hidâyetidir. Benzer şekilde hususi olarak Hz. Peygamber aleyhisselâm hakkında “Sen ancak ondan korkanı uyarırsın.” [ en-Nâziât 79/45], “Sen ancak zikre tâbi olan Rahmân’dan gayben korkanı uyarırsın.” [ Yâsîn 36/11] buyurulmuştur, bununla beraber yine Hz. Peygamber aleyhisselâm hakkında “Biz seni bütün insanlara uyarıcı ve müjdeci olarak gönderdik.” [Sebe’ 34/28] buyurulmuştur, ancak o herkesi tebliğ anlamında uyarmış, fakat bu tebliğ sadece Allah’tan korkanlara fayda etmiş, onların dikkatini çekmiştir. İşte burada da durum bunun gibidir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 331 ١ ïİى. وأĨא اďĘóĤ ijäijĥĘه: أİïèא įĬijכ ĹĘ Õĺر ź أي ،אلéĤا ĵĥĐ ÕāĬ ijİ :ģĻĜو :įĤijĜ ó×ì įĬأ :ßĤאáĤوا .﴾بY ُ cَ§ِ ْ ªا ﴿:įĤijĜ ó×ì įĬأ :ĹĬאáĤوا ٢ .﴾¥َ ِ ªذٰ ﴿ :įĤijĜ ó×ì įĬأ :ÙĥÑøأ ÙàŻà אĭıİ ħÐ .ىïİ ijİ أي óĩąĨ أïÝ×Ĩ ó×ì įĬأ :ďÖاóĤوا .﴾µÁِ ž۪﴿ ؟ĵĤאđÜ ųا Ʃ ِħ أĄאف اïıĤى إĵĤ اóĝĤآن وijİ īĨ أİïèא: أįĬ Ĥ :אلĝĘ óìآ ďĄijĨ ĵĘ ħĐو ،﴾±Á َۙ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ ª ىuً ¶ُ ﴿ :אلĝĘ אĭİ ÿì ħِ Ĥ įĬأ :ĹĬאáĤوا َِّÁ³َ ٍ Yت﴾ [اĤ×óĝة، ١٨٥/٢]؟ َ ِ Yس َو\ ³«ّ ِ ª ىuً ¶ُ ﴿ ُ اīĻĝÝĩĤ óĻĔ رñُ Đ ģİو ،ģכĤا ِّ ىïُ İ įĻĘو ىïıĤאÖ īĻĝÝĩĤا ÿì ħِ Ĥ įĬأ :ßĤאáĤوا ñıÖا؟ ] اïıĤى إĵĤ اóĝĤآن ĵĥĐ وįä اùÝĤ×ÕĻ כĩא ĹĘ أ وأĨא ijäاب اŶول ĄÍĘאÙĘ] ٤٥ َْ· ۪uي﴾ [اÿāĝĤ، ٥٦/٢٨[ b Êَ ¥َ َ ²ِّ ٓي﴾ [اijýĤرى، ٥٢/٤٢] ďĨ įĤijĜ:﴿ ا u۪ ·ْcََ ª ¥َ َ ²ِّ įĤijĜ:﴿ َوا ،įĈ] ﴾ىuٰ ¶َ Y®َوَ µُ®َ¹َْ َ ْžِy¹َْ ُن ¢ ©ّ Šَ َ وכĩא ĹĘ إĄאÙĘ اŻĄŸل إĵĤ ijĐóĘن įĤijĝÖ:﴿ َوا ųوا Ʃ َ ِۚ Yس﴾ [إóÖاħĻİ، ٣٦/١٤[ ³ªا ّ ±َR ِ اyÁً g۪¦َ ±َ ْ «َ «Šْ َ َ ا ±ّ ·َُ ²ِّ ٧٩/٢٠] وإĵĤ اĭĀŶאم įĤijĝÖ:﴿ ا َ ُ¶ َuى ّ اà ِٰ ُ¶¹َ ِ ّن ا ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،אءýĺ īĨ ىïıĺو אءýĺ īĨ ģąĺ يñĤا ijİ ĵĤאđÜ ُ· ٰu ۜى﴾ [اĤ×óĝة، ١٢٠/٢]. ْ اª وأĨא ijäاب اáĤאĹĬ: ijıĘ ïİى اĭĤאس כħıĥ ĻÖאĬא وïİى اīĻĝÝĩĤ ĵĥĐ اijāíĤص ±ْ ®َ رُ wِ³ْ®ُ aَ ²َْ ٓY ا ¯َ َ ²ِّ ا ﴿:صijāíĤا ĵĥĐ įĤijøر ěè ĹĘ ĵĤאđÜ įĤijĝכ ijİو ،אداüإر ﴾[ۚ ِ Áْ ›َ ْ ªYِ \ ±َ ¯ٰ nْ َ َ ّ اyª ¿ƒِ rَ وَ yَ ْ ¦ِ ََ[•َ ّ اwª bاّ ±ِRَ رُ wِ³ْbُ Y¯َ َ ²ِّ ۜ﴾ [اĭĤאزĐאت، ٤٥/٧٩] وĜאل: ﴿ا Y·Áَ ƒٰ sْ َ À ﴾اyÀ ً w۪ َ َ ƒ۪ ًyÁا َو² َ ِ Yس \ ³«ّ ِ ª _ً َ žYّ ٓ ¦َ َ Êِّ ْ ³َ َ Yك ا َْرَ~» ا Yٓ®َوَ ﴿:مijĩđĤا ĵĥĐ įĻĘ אلĜ אĨ ďĨ [١١/٣٦ ،÷ĺ] .įĥáĨ اñıĘ אıĻ×ĭÜ ÙĻýíĤا ģİأ כĤذ ďęĬو אĕĻĥ×Ü ģכĤا رñĬأ īכĤ [٢٨/٣٤ ،É×ø] ١ ح: įĻĘ èאل כįĬij. . ُ َאب ٢ ح + ْاĤ ِכÝ ٥ ١٠ ١٥ 332 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Üçüncünün cevabı: O, takvâ sahiplerine hidâyettir, çünkü ondan faydalananlar onlardır, bu yüzden sanki hususen onlara hidâyetmiş gibi ifade edilmiştir. Herhangi bir şeyden başkaları değil de sadece bir kişi faydalanıyorsa, bu durumda “O, hususen sanadır.” denilir, yani “Bundan sadece sen faydalanıyorsun.” denilmek istenir, yoksa insanların onunla hidâyet bulmamış olmaları onu hidâyet olmaktan çıkarmaz. Nitekim gözü görmeyen kimse göremese de güneş güneştir, ağzının tadı bozuk olan tadını alamasa da bal baldır, burnu tıkalı olan kokusunu alamasa da misk misktir. Asıl eli boş kalıp hüsrana uğrayacak kimse deryalar dolup taşarken susuzluk çeken, ay parıldıyorken karanlıkta kalan, güzel koku yanı başında iken kötü kokan, pınar gürül gürül akıyorken dili damağı kuruyan kimsedir. Asıl hüsran, Kur’ân emirler ve yasaklar verirken fasıklık eden, ilâhî uyarılar ve müjdeler apaçık ve ardı ardına gelmişken korku ve ümitten uzak duran kimseye aittir. Bu nedenle Hak Teâlâ “O elbette kâfirler için bir hüsrandır.” [ el-Hâkka 69/50] buyurmuştur. “ Takvâ sahipleri için.” Muttakî kelimesinin kökü el-vikāyedir, bu da koruma anlamındadır. et-Tevekkî kelimesi çekinme, el-ittikāu, korunma, yani âfetten sakınma anlamındadır. Vikāyetü’r-re’s (başı koruma), vikāyetü’s-sevb (elbiseyi koruma) ve vikāyetü’l-kitâb (kitabı koruma) ifadeleri de böyledir. Bu kökten türeyen isim et-takvâdır, bunun aslı el-vekvâ şeklinde olup ilk vâv harfi aslî, ikincisi zaittir. Ye harfi fiilin son harfidir, vezni fe‘vuldür. Bir görüşe göre bu kelime fe‘lâ veznindedir, bu durumda ikinci vâv harfi kelimenin son harfi, ikinci ye harfi ise zaittir. Ancak ilk görüş daha uygundur, çünkü kelimenin kökünde ye harfi vardır, bu yüzden son harfi eş-şekvâ ve ed-da‘vâ kelimelerindeki gibi vâv harfi olamaz, çünkü bu iki kelimenin kökünde vâv harfi bulunur. Kelimedeki ilk vâv harfinin te harfine dönüşmesinin sebebi ittekā, yettekî şeklindeki kullanımda bunların te harfine dönüşüyor olmasıdır, çünkü bu kelimelerin aslı iytekā şeklindedir, vav harfi, öncesindeki harf kesre olduğu için ye olmuştur ki aynı durum elmî‘âd, el-mîzân ve el-mîrâs kelimelerinde de söz konusudur. Sonra ye harfi te harfine dönüşmüş ve ilki ikincisine idgam edilmiştir, bunun sebebi ise uyum sağlamak ve harfler arasındaki ahenksizlikten ( tenâfür-i hurûf) kaçınmaktır. Sonra kelime bu fiilden türeyen isim formunda mebnî olmuştur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 333 ١ ijāìا ħıĬÉכĘ ،įÖ نijđęÝĭĩĤا ħİ ħıĬŶ ؛īĻĝÝĩĥĤ ىïİ ijıĘ :ßĤאáĤا ابijä אĨÉĘ ĵĥĐ כĤ įĬإ :هóĻĔ دون صijāíĤا ĵĥĐ ءĹýÖ ďęÝĬا īĨ ģכ ĹĘ אلĝĺ ٢ įÖ، כĤñכ įäóíĺ ٣ اijāíĤص، أي أÛĬ اďęÝĭĩĤ įÖ وïèك. وĻĤ ÷ĹĘ أن اĭĤאس ħĤ ïÝıĺوا įÖ Ĩא ٤ وإن ħĤ ģùĐ ģùđĤوا ، ُ َ İא اóĺóąĤ óĺ ħĤ وإن÷ ĩü ÷ĩýĤאĘ ى؛ïİ نijכĺ أن īĨ Ù×ĻíĤאĘ ٥ ïåĺ įĩđĈ اóĩĩĤور، واùĩĤכ ùĨכ وإن ħĤ ïĺرك ÕĻĈ رįéĺ اËĩĤوف، ُ ÕĻĉĤوا ßَ ُ ، َوì× ٌ ُ زاóİ رï×Ĥوا ÙĩĥčĤا ĹĘ َ ، وĹĝÖ ٌ ُ زاóì óé×Ĥوا ûĉĐ īĩĤ Ù×ĻíĤا ģכ ، واóùéĤة כģ اóùéĤة īĩĤ ĵāĐ وěùĘ ُ واóĝĤآن Ĭאه ٌ ٦ ُ واóĤوض ĬאóĄ َى ، َوذو ٌ óĄאè :įĤŻä ģä אلĜ כĤñĤو ،óİאčÝĨ ïĻĐijĤوا óÜاijÝĨ ïĐijĤوا ُ Ù×İóĤوا Ù×ĔóĤا قَ َ ٧ وĘאر وآóĨ، .[٥٠/٦٩ ،ÙĜאéĤا﴾ [±À َ ۪ yžYِ §ـ َ ْ َ« اª ة َ» ٌ yَْ oَ َ ª µُ َ ²ِّ ﴿َوا اċęéÝĤ، ƫ Ĺِ ĜijÝĤوا ّ ،ċęéĤا Ĺİو ،ÙĺאĜijĤا īĨ ÙĩĥכĤا ģĀأ﴾ ±Á َۙ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ ª﴿ :įĤijĜو واĝÜźאء اęÝèźאظ، أي اóÝèźاز īĐ اÙĘŴ، وĵĥĐ ذĤכ وĜאÙĺ اóĤأس واijáĤب واĤכÝאب. َى، اijĤاو اŶوĵĤ أÙĻĥĀ واáĤאÙĻĬ زاïÐة، واĻĤאء źم ijĜْ َ واħøź įĭĨ اijĝÝĤى، وأįĥĀ اijĤ َ ُل. وĝĺאل: ijİ ĵĥĐ وزن ĵĥđĘ؛ ĘאijĤاو اáĤאÙĻĬ ĵĥĐ ñİا źم اģđęĤ، ij ْ đَ Ę įĬووز ،ģđęĤا واĻĤאء اóĻìŶة زاïÐة. واŶوįä ijİ اŶول؛ Ŷن اĤכÙĩĥ ĺאÙĻÐ ŻĘ ģđåÜ ıĨźא واوا ĵĥĐ ٨ ŻíÖف اýĤכijى واijĐïĤى؛ ĩıĬÍĘא واوÝĺאن، وإĩĬא Āאرت اijĤاو اŶوĵĤ Üאء ĭÖאء ٩ Āאرت١٠ اijĤاو ĺאء؛ «ĵĝÝĺا «:įĥĀأ نŶ ؛»ĹĝÝĺ ،ĵĝÜا «:כĤijĜ ĵĘ אءÜ אıÜورóĻĀ Ĥכóùة Ĩא Ĝ×ıĥא، כĩא ĵĘ اđĻĩĤאد واõĻĩĤان واóĻĩĤاث، ħà Ûĥđä اĻĤאء Üאء وأدÛĩĔ١١ ١٢ģđęĤا اñİ ĵĥĐ ħøźا Ĺĭُ Ö ħà ،óĘאĭÝĤا īĐ אĻĜijÜو ؤمŻÝĥĤ א×ĥĈ ؛ÙĻĬאáĤا ĹĘ ĵĤوŶا ١ ط: כħıĬÉ. ٢ ر: وכĤñכ. ٣ ر: وĨא | įĥđĤ ėĻéāÜ. ٤ ط - ģùĐ. ُ وف: أĀאįÝÖ آÙĘ. اóčĬ: ÕĺñıÜ اÙĕĥĤ ŷĤزóİي، .٤٢١/١٥ Ë َ Ĩ ءĹü ٥ َ َذ ٍاو، ورĩÖא ijُ İ َ َ ėƪ، و ْñِوي، ِإ َذا ä َ ĺ ُ ُijد َى ْاđĤ َى) اñĤال واijĤاو واĻĤאء כÙĩĥ واïèة ïÜل ĵĥĐ ĺ ÷×وijęäف. ijĝÜل: َذو ٦ ( َذو َى، واŶول اijäŶد. اóčĬ: ĝĨאĻĺ ÷اÙĕĥĤ īÖź Ęאرس، «ذوي». ْñأ َ َى ĺ ĜאijĤا: َذأ ٧ ح: آóĨ. ٨ ر - ĭÖאء. ٩ ر: اوĵĝÜ. ١٠ ر ط: āĘאرت. ١١ ر: ÉĘدÛĩĔ. ١٢ ر + ģĻĝĘ اijĝÝĤى. ٥ ١٠ ١٥ 334 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Aynı durum ittehame fiilinden türeyen et-tühametü kelimesinde de söz konusudur. Bu kelimenin kökü de vehametün şeklindedir. Yine et-tuhmetü, et-tukeetü, et-tuklânü, et-türâsü ve et-tücâhu kelimelerinde de bu harfin aslî harf olduğu düşüncesi ile aynı kullanım söz konusudur. Takvâ iki kısımdır: Asıl ve fer. Asıl olan imandır, küfürden sakınmak demektir. Fer olan ise günahlardan sakınmaktır. Birincisi ile ebedî azaptan, ikincisi ile de süreli azaptan kurtuluşa nâil olunur. İman anlamındaki takvâ şu âyetteki gibidir: “Beraberinizdekini tasdik edici olarak gönderdiğime iman edin, onu ilk inkâr edenler olmayın, âyetlerimi az bir bedel karşılığı satmayın, sadece Benden korkun.” [ el-Bakara 2/41] Günahları terk etmek anlamındaki takvâ ise şu âyetteki gibidir: “Ey iman edenler! Allah’tan korkun.” [ el-Bakara 2/278] Âlimlerin takvâ ve takvâ sahibi ile ilgili yaklaşık yüz civarında görüşü vardır ki biz bunları Nahru Ulûmi’t-Tefsîr alâ Nahvi Rüsûmi’t-Tezkîr isimli eserimizde saymıştık. Haddizatında Allah’ın kitabında bu ifadenin tefsirinde bizim o kitabımızda saydıklarımızdan çoğundan müstağni kılacak izahlar söz konusudur. Nitekim Allah Teâlâ “Fakat asıl iyilik Allah’a iman eden…” [ el-Bakara 2/177] buyurduktan sonra pek çok şey saymış, sonunda da “İşte onlar takvâ sahipleridir.” [ el-Bakara 2/177] buyurmuştur. İşte delil ile sabit olan ve hiçbir şüphe taşımayan mutlak takvâ budur. Açıklık itibariyle bunun ardından gelen ifade ise Hz. Peygamber aleyhisselâmın “Takvânın tamamı Allah Teâlâ’nın ‘Muhakkak ki Allah adâleti emreder.’ [ en-Nahl 16/90] âyetindedir” şeklindeki hadisidir. Sıhhat itibariyle buna yakın olan diğer izah ise şudur: Mutlak anlamda takvâ sahibi kimse Kur’ân’da mevcut olan takvâ emirlerine sıkıca bağlı olan kimsedir. Bu emirler de üç türlüdür: Avama emir, havassa emir, havassın havassına emir. Avama emir ateşten sakınmaktır: “Ateşten sakının.” [ Âl-i İmrân 3/131] Havassa emir kıyamet gününden sakınmaktır: “Allah’a döneceğiniz günden sakının.” [ el-Bakara 2/281] Havassın havassına emir ise Allah’tan sakınmaktır: “Ey akıl (lüb) sahipleri! Benden sakının!” [ el-Bakara 2/197]. Avam günahkârdır, bu yüzden onları ateş ile korkutmuştur. Havas itaatkârdır, bu yüzden onları ihlâsa davet etmiştir ki kıyamet günü sadakat sorusu karşısında şaşkına dönmesinler. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 335 ٢ وכñا اÙĩıÝĤ واÝĤכÉة واÝĤכŻن واóÝĤاث «Ùٌ َ ĩìَ َ ١ وأįĥĀ» و «ħíÜا «īĨ Ù َ ĩíَ ƫ כĩא ĵĘ اÝĤ ] أıĬא أÙĻĥĀ. واåÝĤאه؛ ĩİijÜא [٤٥ب ħà اijĝÝĤى ĩùĜאن: أģĀ وóĘع، ĘאģĀŶ اĩĺŸאن، وijİ اĝÜאء īĐ اĤכóę. واóęĤع ijİ .Ûƪ ĜËĩĤاباñđĤاīĨאةåĭĤاĹĬאáĤאÖو،ïƪ اĝÜźאءīĐاijĬñĤب. Ę×אŶولاåĭĤאةīĨاñđĤاباÖËĩĤ ­ْ §ُ َ®َ Y¯َ ِ ª ą¢ً ِ uّ ‡َ ®ُ aُ ْ ª{َ²َْ ٓY ا ¯َ ِ ٰ ِR¹³ُا \ أĨא اijĝÝĤى اñĤي ijİ إĩĺאن ĹęĘ ģáĨ įĤijĜ:﴿ َوا َ £ُ ¹ِن﴾ [اĤ×óĝة، ٤١/٢] وأĨא bYّ žَ يYَ َ Àِّ ۪» ًۘ ËÁ َوا َ ¢ Y³ً ¯َ َ f ¿bY۪ َ Àٰ Yِ \ واyُcَƒْ َ b Êَوَ ۖ µ۪ ِ \ ٍ yžYِ ¦َ لََ َّو ¹ُٓا ا ²¹§ُ َ b Êَوَ ٰ َR¹³ُا ا ±À َ w۪ َّ ªا Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :įĤijĜ ģáĨ ĹęĘ אنĩĺŸا אمĩÜ ïđÖ بijĬñĤا كóÜ ijİ يñĤا ىijĝÝĤا ĹĘ אİאĬدïĐ ÙÐאĨ ēĥ×Ü ģĺאوĜأ ĵĝÝĩĤوا ىijĝÝĤا ĹĘ אسĭĥĤو] ٢٧٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [َٰ Ãا ّ ا¹£ُ َ ّاb ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אبÝכ ĹĘو» óĻכñÝĤا مijøر ijéĬ ĵĥĐ óĻùęÝĤا مijĥĐ óéĬ»ـÖ مijøijĩĤا אĭÖאÝכ [١٧٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ِٰ ÃYّ ِ \ ±َ ®َ ٰ َ َR ±ْ ا yّ]ِ ْ َ اª ±ّ §ِ ٰ ªوَ ﴿:אلĜ įĬÍĘ כ؛Ĥذ īĨ óĻáכ īĐ Ĺĭĕĺ אĨ هóĻùęÜ َ £ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ١٧٧/٢] ñıĘا ijİ اĹĝÝĩĤ cّ¯ُ ْ ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª وïĐ أĻüאء ħà Ĝאل ĹĘ آóìه: ﴿َوا įĻĥĐ اŻùĤم : ّ Ĺ×ĭĤا لijĜ حijĄijĤا ĹĘ įĻĥĺ يñĤوا .אıĻĘ Õĺر ź ÙåéÖ ÛÖאáĤا ěĥĉĩĤا ،ģéĭĤا [،ÙĺŴا﴾ نYِ َ nْ ِ ْ َ ْuِل َو ْاÊ ªYِ \ yُ®ُ ْ Oَ À َٰ Ãا ّ َ ِ ّن ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ لijĜ ĹĘ ىijĝÝĤا אعĩä» ىijĝÝĤا óĨÉÖ óĩÝÐا īĨ ěĥĉĩĤا ĹĝÝĩĤا أن įÝéāÖ ÙĝáĤا ĵĘ įĭĨ بóĝĺ يñĤوا ٣ .«[٩٠/١٦ اijĤارد ĹĘ اóĝĤآن، وijİ ĵĥĐ ÙàŻà أوįä: đĥĤאم وíĥĤאص وíĤאص اíĤאص. َ َYر﴾ [آل óĩĐان، ١٣١/٣]، وأĨא أóĨ اíĤאص َ ¹£ُا ّ اª³ أĨא أóĨ اđĤאم Ę×אĝÜאء اĭĤאر: ﴿َو ّاb َ« ّ اà ِٰ] ﴾اĤ×óĝة، ٢٨١/٢]، وأĨא أóĨ ìאص ªِ ا µÁِ ž۪ ن¹َ ُ jَ yْbُ Y®ً ¹َْ َ ¹£ُا À Ę×אĝÜאء ijĺم اĻĝĤאÙĨ:﴿ َو ّاb ħıĘ ّ ijíĘ אةāĐ ÙĨאđĤوا ،]١٩٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [بY ِ ]َْ ِ¿ َْ اªÊ ُو۬ª َٓY ا َ £ُ ¹ِن À Ʃ اų:﴿ َو ّاb اíĤאص Ę×ijĝÝى اĭĤאر؛ כĹ óÝĺכijا اÙĻāđĩĤ. واíĤאص ijđĻĉĨن ĐïĘאħİ إĵĤ اŻìŸص؛ כĹ óĻéÝĺźوا ĹĘ ijäاب Ëøال اïāĤق ijĺم اĻĝĤאÙĨ. ١ ر: اħíÝĤ. ،ÙĥכÜو Ùĥوכ ĹĘ אĩכ ،כĺóéÝĤאÖ Ùُ َ ĩíَ ƫ ْ ُÛ īĨ اđĉĤאم وīĐ اđĉĤאم، واħøź اÝĤ ĩíَ ƪ ، وïĜ اÜ َ ħíَ ƪ َ اģäóĤ ÖאĤכóù، أي اÜ ħìِ َ ٢ و ħıĬź ؛ÙĩìijĨ įĥĀوأ ،çÝęĤאÖ Ùٌ َ ĩíَ ْ Ý َ Ĩ ٌ ، وñİا đĈאم ُ į َ ĩìَ ْ ، وأįĥĀ أو ُ įĥَ َ đْ ُ اđĉĤאم ĵĥĐ أĘ į َ ĩíَ ْ .ٌ وأÜ ħíَ ُ واďĩåĤ ĩíÜאت وÜ .«ħìو «،يóİijåĥĤ אحéāĤا :óčĬا .īĻכùÝĤאÖ Ùُ َ ĩíْ ُ ijĩİijÜا اÝĤאء أÙĻĥĀ Ĥכóáة اĩđÝøźאل، واđĤאÙĨ ijĝÜل اÝĤ .١٤٢/١ ،Ĺ×ĥđáĤا óĻùęÜ :óčĬا ٣ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 336 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Havassın havassı ise Allah için, Allah sayesinde ve Allah iledirler, bu yüzden de onlara kendisinden sakınmayı emretmiştir. Bu, onların Allah için olmaları, O’ndan başkasını mülahaza etmekten sakınmalarıdır. Bunun sebebi ise onların perdelenmeye düşmemelerini sağlamaktır. Hak Teâlâ “Ey akıl (lüb) sahipleri! Benden sakının!” [ el-Bakara 2/197] buyurmuştur. Lüb kelimesi saf, halis dost anlamındadır. Yani, “Ey seçkin dostlarım! Başkası için değil, Benim için olun.” demiştir. Hz. Peygamber aleyhisselâma “Allah’tan hakkıyla sakının.” [ Âl-i İmrân 3/102] âyeti sorulunca şöyle buyurmuştur: “Allah’a itaat edilip isyan edilmemesi, O’nun zikredilip unutulmaması, O’na şükredilip nankörlük edilmemesidir.” Şöyle denilmiştir: Takvâ uzuvlara gem vurmak ve yüreğindeki türlü duyguları zaptetmektir. Uzuvlara gem vurmak kulağı boş söz dinlemekten, gözü boş eğlenceye bakmaktan, dili boş sözden, boğazı fazla yemekten, ayağı başkalarına doğru adım atmaktan, nefsi kirlilerle düşüp kalkmaktan (çirkin şeyler yapmaktan) menetmektir. Yürekteki türlü duyguları zaptetmek ise himmeti parçalanmaktan alıkoyup toplamak, türlü engellerden uzaklaşmak, alâkaların kirlerinden arınmaktır. Kimin zâhiri takvâ sahibi olursa ihlâsı zâhir olur, kimin bâtını takvâ sahibi olursa ihlâsı içinde olur ve kulağı Hakk’ın kelâmını işitmekten, gözü Hakk’ı görmekten, dili Hak ile konuşmaktan, eli Hakk’ın lutuflarını kavramaktan, ayağı Hakk’a yakınlaşma ile sıdk oturağına ulaşmaktan, kalbi Hakk’ı müşahededen, ruhu Hakk’a yakınlıktan, sırrı Hakk’ın lutfundan nasibini alır ve bütünü Hak için ve Hak ile olur. Şöyle denilmiştir: “ Takvâ sahipleri” ifadesinin tefsiri, devamındaki “Onlar gayba iman ederler, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler.” [ el-Bakara 2/3] âyetindedir. Bu tıpkı İhlâs sûresindeki es-samed kelimesinin, hemen devamındaki “Doğmamıştır, doğrulmamıştır ve O’nun hiçbir dengi yoktur” [ el-İhlâs 112/3-4] âyetlerinde tefsir edilmesi ve Meâric sûresindeki helû‘an kelimesinin devamındaki “Kendisine bir fenalık dokunduğunda sızlanır, kendisine bir hayır dokununca da cimri kesilir.” [el-Meâric 70/20-21] âyetlerinde tefsir edilmesi gibidir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 337 ÙčèŻĨ اijĝÝĺو įĤ اijĬijכĺ أن ijİو įÐאĝÜאÖ ħİóĨÉĘ ųا Ʃ ďĨو ųאÖو Ʃ ų وìאص اíĤאص Ʃ َْ[ ِ Yب﴾ [اĤ×óĝة، ١٩٧/٢]، واÕĥĤ ِ¿ َْ اªÊ ُو۬ª َٓY ا َ £ُ ¹ِن À bاّ وَ ﴿:אلĜ ،Ù×åéĤا ĹĘ اijđĝĺ ŻĻכ ه؛óĻĔ .يóĻĕĤ ź ĹĤ اijĬijכ ،Ĺِ َ אĬ āĥْìُ א َ اíĤאÿĤ، أي ĺ ِ ۪µ] ﴾آل óĩĐان، bY£َbُ َ َ ¹£ُا ّ اà َٰ َn ّ¡ bاّ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜ īĐ مŻùĤا įĻĥĐ ųا Ʃ لijøر ģÑøو ١ .«óęכĺ ŻĘ óכýĺ وأن ،ĵùĭĺ ŻĘ óכñĺ وأن ،ĵāđĺ ŻĘ אعĉĺ أن ijİ» :אلĝĘ [١٠٢/٣ ّ اijåĤاçĬ، õĘم اijåĤارح ďĭĨ اŶذن īĐ ĩøאع ّ اijåĤارح وħĄ وģĻĜ: اijĝÝĤى زم اijıĥĤ، وďĭĨ اùĥĤאن īĐ ijąĘل اĤכŻم، وďĭĨ اěĥéĤ īĐ Ʃ óčĬ īĐ īĻđĤا ďĭĨو ،ijĕĥĤا ijąĘل اđĉĤאم، وďĭĨ اïĝĤم īĐ اĹĉíÝĤ إĵĤ اĻĔŶאر، وďĭĨ ْ اęĭĤ ÷īĐ ÙùÖŻĨ اñĜŶار. īĐ ُ ُ īĐ وijäه اđÝĤאوěĺ واõĭÝĤه دóęÝĤوا ěĺאرęÝĤا īĐ ÙĩıĤا ďĩä ijİ çĬاijåĤا ħĄ אĨوأ ٢ اįĀŻíÝø īĉÖ įĭĈאÖ ĵĝÜا īĨو ،įĀŻì óıČ هóİאČ ĵĝÜا īĩĘ ،ěĻĤאđÝĤا اثijĤأ هïĺو ěéĤا ÙĩĤכאĩÖ įĬאùĤو ěéĤا ÙĺؤóÖ įĭĻĐو ěéĤا مŻכ אعùĩÖ įُ Ĭأذ Ĺčِ َ ] وè أ ٤٦] ةïİאýĩÖ į×ĥĜو ěéĤا ÕĺóĝÝÖ قïāĤا ïđĝĨ ĵĤإ لijĀijĤאÖ įĥäور ěéĤا אĺאĉĐ ă×ĝÖ اěéĤ وروįè óĝÖب اěéĤ وóøه ėĉĥÖ اěéĤ وĀאر ّכįĥ ěéĥĤ وÖאěéĤ. ٰ ¹َة ُ £۪ ُÁ ¯¹َن ّ اªَ‡« Àوَ] ِ Áْ ›َ ْ ªYِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ ªَ وģĻĜ: óĻùęÜ اīĻĝÝĩĤ ĩĻĘא ذכó ïđÖه: ﴿ا ُ £ُŸِ³ْ ¹َۙن﴾ [اĤ×óĝة، ٣/٢]، وijİ כĩא ĜאijĤا: إن óĻùęÜ ﴿ ّ اªَ‡ َ ¯ُۚu] ﴾اŻìŸص، À ­ْ ¶Yُ ³َ ْ َY َرَز¢ َوِRّ̄ u] ﴾اŻìŸص، -٣/١١٢ ٌ nَ َ َ ُµ ُ¦Ÿُ ¹ًا ا ª ±ْ §ُ َ À ­ْ َ ªوَ u ْۙ َ ª¹ُ À ­ْ َ ªوَ uْ «َِ À ­ْ َ ٢/١١٢] Ĩא ذכó ïđÖه اñĤي: ﴿ª َِذا َR َّ ُµ واَ ۙYو ً} ُjَ ُyّ َ َِذا َR َّ ُµ ّ اªƒ ٤] وóĻùęÜ﴿ َ ¶ُ «ً ¹Yۙ] ﴾اđĩĤאرج، ١٩/٧٠] Ĩא ذכó ïđÖه: ﴿ا .[٢١-٢٠/٧٠ ،אرجđĩĤا﴾ [ۙY¹ ً ³ُ®َ yُÁْsَ ْ اª .٣٢٦/٦ ،ĹĩáĻıĥĤ ïÐواõĤا ďåĨ :óčĬأ ١ .ûĨאİ çĀ ،óıČ :ح ٢ ٥ ١٠ ١٥ 338 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 3. Onlar gayba iman ederler, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler. [ el-Bakara 2/3] “Onlar gayba iman ederler.” Buradaki ellezîne kelimesi, başına elif-lâm takısının gelmiş olmasının gösterdiği üzere, isimdir. Bu ism-i mevsûldür, çünkü sılası olan “inanırlar” ifadesi ile tam bir ifade olur. Bunun aslı iki lâm harfi ile yazılan şeklidir ki bunların biri kelimenin kendi lâm harfi, diğeri ise lâm-ı ta‘riftir, yazıda sadece birinin yazılması ile yetinilmesinin sebebi ise, çok kullanıldığı için hafifletme düşüncesidir. Bu nedenle aynı kelimenin tesniyesi iki lâm harfi ile yazılır, çünkü tesniyesi çok kullanılmamaktadır. Bu kelime lafız olarak mebnidir, bu nedenle mansub, merfû ya da mecrur olması fark etmez. Örneğin câeni ellezîne alimtü (bildiğim kişiler bana geldi), raeytü ellezîne âlimtü (bildiğim kişileri gördüm) ve merartü bi’l-lezîne alimtü (bildiğim kişilere uğradım) denilir. Mebni olmamasının sebebi ism-i mevsûl olması ve ancak sıla cümlesi ile birlikte tamam olmasıdır, bu yüzden lafız olarak bu kelime sanki [bütün] bir kelimenin [sılası olan kelimenin] bir kısmı gibidir. Oysa i‘rab ancak kelimenin tamamlanması hâlinde sonunda söz konusu olur. Tesniyedeki ellezâni ifadesi i‘rab edilir, elif ile merfû, ye ile de mansub ve mecrur olur, çünkü tekil hâlinin i‘rab edilmesine engel olan şey harflere bitişik olması idi, oysa harflerin tesniyesi olmaz, dolayısıyla bu kelimenin tesniyesi harflere bitişmez, aksine kendisinde isim mânası tahakkuk eder, bu yüzden de i‘rab edilir. Ellezîne yü’minûne (iman eden kimseler) ifadesinin takdiri “müminler” şeklindedir. Bu takdire göre ellezîne ifadesinin i‘rabdaki mahalli cerdir, çünkü “takvâ sahipleri” ifadesinin sıfatıdır, bu yüzden i‘rabda ona tâbi olur. Övgü ifadesi olarak değerlendirilip nasb edilmesi ve başında bir hüm “onlar” zamirinin takdir edilmesi ile ref‘ edilmesi de mümkündür. “ İman ederler.” İman kelimesi dilde tasdik anlamına gelir. Âmene bihi ve âmene lehu şeklinde bihi ve lehu harf-i cerleri ile kullanılır ve “Onu doğruladı.” anlamına gelir. Amenehu şeklindeki kullanım ise, “Onun için eman sağladı.” anlamına gelir. Tasdik anlamına gelen iman kelimesinin bu kökten geldiği söylenmiştir, çünkü bir başkasını verdiği bir haber konusunda tasdik eden kimse, haber verenin verdiği haber konusunda kendisine doğruluk ya da yanlışlığı hakkında güven sağlar. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 339 نijَۙ ĝُęِ ْ ĭ ُ ĺ ْ אħİ ُ َ َ َزْĭĜ ƪ א ر ĩĨِ َ و ةijَ ĥٰāĤا ƪ نijَ ُ ĩĻĝ۪ ُ ĺ َ ْ ِÕ و ĻĕَĤאْ Öِ نijَ ُ ĭĨِËْ ُ ĺ īĺ َ ñ۪ Ĥƪاَ -٣ ėĤŶا لijìد ÙĤźïÖ ħøا» ±À َ w۪ َّ ªَ ْ ›َ ْÁ ِ ﴾[ÍĘن «ا ªYِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ ªَ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا īĻĨŻÖ «īĺñĥĤا «įĥĀوأ ،»ن¹َ ³ُRِQُْ À» ٢ Ĺİو įÝĥāÖ ١ ħÝĺ įĬŶ ل؛ijĀijĨ ijİو ،įĻĘ مŻĤوا ٣ وإĩĬא اכĹęÝ ĹĘ اĤכÝאÙÖ ijÖاïèة؛ ęĻęíÜא Ĥכóáة إïèاĩİא źم اėĺóđÝĤ واáĤאĹĬ źم ñĤي. óĻĔ ijİو .įĤאĩđÝøا óáכĺ ħĤ įĬŶ ؛īĻĨŻÖ «انñĥĤا «ÙĻĭáÝĤا ĹĘ ÕÝכĺ اñıĤو ،אلĩđÝøźا ،«ÛĩĥĐ īĺñĤا ĹĬאءä» ٤ :אلĝĻĘ įąęìو įđĘور į×āĬ يijÝùĺ اñıĤو א؛čęĤ بóđُ Ĩ ź لijĀijĨ įĬŶ ب؛óđĺ ħĤ אĩĬوإ .»ÛĩĥĐ īĺñĤאÖ رتóĨ»و ،»ÛĩĥĐ īĺñĤا Ûĺرأ«و ِĩÝאم اĤכÙĩĥ ĹĘ آİóìא. Ĥ źإ ابóĐإ źو ،ÙĩĥכĤا ăđÖ įĬÉכ įčęĤ אرāĘ įÝĥāÖ źإ ħÝĺ نŶ אء؛ĻĤאÖ įąęìو į×āĬو ،ėĤŶאÖ įđĘر כאنĘ ،بóĐُ ٥ أ ĨÉĘא «اñĥĤان» ĹĘ اÙĻĭáÝĤ ıĬÍĘא įĻĘ ěĝéÜ ģÖ אıÖ ěéĥĺ ħĥĘ وفóéĥĤ ÙĻĭáÜ źو ،وفóéĤאÖ įĜאéĤŸ כאن ابóĐŸا ďĭĨ ُóĐب ĤñĤכ . ÉĘ ؛ħøźا ĵĭđĨ ĵĥĐ ابóĐŸا īĨ ﴾±À َ w۪ َّ ªَ ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ óĺïĝÜه: اīĻĭĨËĩĤ. وģéĨ﴿ ا À ±À َ w۪ َّ ªَ وįĤijĜ:﴿ ا א×āĬ نijכĺ أن زijåĺو .įÖاóĐإ ĹĘ įđ×ÝĻĘ ،īĻĝÝĩĥĤ ÛđĬ įĬŶ ٦ ñİا اóĺïĝÝĤ ُ اăęíĤ؛ ĵĥĐ اïĩĤح، وijåĺز أن ĺכijن رđĘא ĩĄÍÖאر כÙĩĥ» ħİ«. ،įĜïĀّ أي ،įĤو įÖ īĨآ ïĜو ،ěĺïāÝĤا ijİ ٧ ÙĕĥĤا ĹĘ אنĩĺŸאĘ ﴾ن¹َ ³ُRِQُْ À﴿ :įĤijĜو ٨ وģĻĜ: إن اĩĺŸאن اñĤي ijİ اěĺïāÝĤ ijìÉĨذ īĨ ñİا؛ ÍĘن وآįĭĨ أي أà×Û įĤ اĨŶאن. .ÉĉíĤا أو بñכĤאÖ įĤ ó×íĩĤا אر×ìإ īĨ īĨŶا įùęĭĤ Û×áĺ įÖ هó×ìأ אĩĻĘ ه َ ِ ق óĻĔ اïāĩĤ ّ .źإ ħÝĺ ź :ر ١ ٢ ح: وijİ. ٣ ر: ñĤ. ٤ ح: وĝĺאل. ٥ ر ط: ĩĬÍĘא. ٦ ح: ăęì. ٧ ر: ÖאÙĕĥĤ. ٨ ر: اĩĺŸאن. ٥ ١٠ ١٥ 340 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Usulcüler kula farz olan imanın mahiyeti hakkında ihtilâf etmişlerdir: Cehm b. Safvân, “ İman bilgidir.” demiştir. Kerrâmîler, “ İman sadece ikrardır.” demişlerdir. Rekkāşî, “ İman, kalpte bilginin mevcut olması koşuluyla ikrar etmektir.” demiştir. Bilgi zorunlu olarak bulunur, ancak ikrar ile birlikte bulunduğu zaman iman sadece ikrardır, çünkü iman zorunlu fiilin değil, kazanılmış fiilin ismidir. Ehl-i hak şöyle demiştir: “ İman kalp ile tasdik ve dil ile ikrardır.” İmam Mâtürîdî şöyle demiştir -ki bu Ebû Hanîfe’den rivayet edilmiştir ve bir grup âlimin görüşüdür-: İman tasdiktir. Mâlik, Şâfiî, Evzâî, ehl-i hadîs ve Zâhirîler şöyle demiştir: İman, dil ile tasdik, kalp ile ikrar ve rükünler ile ameldir. Eş‘arî şöyle demiştir: Bütün bunlar ve ilâve olarak, ölünceye kadar sebat etmektir. Hasımların şüphelerinin ve ehl-i hakkın delillerinin beyânı kelâm kitaplarında yer alır, inşallah biz burada bu âyetin tefsirinde ve bu sûrede münafıklarla ilgili olan diğer âyetlerin tefsirinde yeterli olacak kadarına işaret edeceğiz. 5 10 15 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 341 ijİ ١ :ħıä אلĜ :ï×đĤا ĵĥĐ ضَ óÝęĩĤا אنĩĺŸا ÙĻÐאĨ ĹĘ لijĀŶا ģİأ ėĥÝìا ħà ّ : ijİ اóĜŸار óýÖط وijäد ٢ ijİ óåĨد اóĜŸار. وĜאل اĜóĤאĹü اÙĘóđĩĤ. وĜאÛĤ اĤכóاÙĻĨ: ďĨ Ĺİ تïäو إذا īכĤ ،ÙĤאéĨ ź ïäijÜ ÙĺورóĄ ÙĘóđĩĤوا ٣ .ÕĥĝĤا ĹĘ ÙĘóđĩĤا ٥ .اريóĉĄا ź ĹÖאùÝاכ ģđęĤ ħøا įĬŶ ه؛ïèو ٤ اóĜŸار ĘאĩĺŸאن ijİ اóĜŸار وĜאل أģİ اěéĤ: ijİ اěĺïāÝĤ ÖאÕĥĝĤ واóĜŸار ÖאùĥĤאن. وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر ijİ :ÙĐאĩä لijĜ ijİو) م٧٦٧/ـİ١٥٠ .ت (Ġ ÙęĻĭè ĹÖأ īĐ ويóĨ ijİو ųا Ʃ رįĩè اěĺïāÝĤ. ] وأģİ اßĺïéĤ وأéĀאب اijčĤاóİ: ٦ [٤٦ب ّ ّ واŶوزاĹĐ وĜאل ĨאĤכ واýĤאĹđĘ اĩĺŸאن ijİ اěĺïāÝĤ ÖאÕĥĝĤ واóĜŸار ÖאùĥĤאن واģĩđĤ ÖאŶرכאن. ّ : כģ ذĤכ واĤ×ĝאء įĻĥĐ إĵĤ اijĩĤت. وĜאل اóđüŶي ĹĘ ١٠īéĬ ٩ ٨ وóĻýĬ ٧ِ اijāíĤم وãåè أģİ اěéĤ ñĺכó ĹĘ כÕÝ اĤכŻم. į َ وĻÖאن ُü× ١١įÖ ďĝĺ אĨ ĵĤإ رةijùĤا هñİ īĨ īĻĝĘאĭĩĤا ĹĘ ĹÝĤا אتĺŴا óĻùęÜ ĹĘو ÙĺŴا هñİ ÙĻĝÖ اęÝüźאء١٢ واźכęÝאء١٣ إن üאء Ʃ اų١٤. Õİذ ،ÙĻĩıåĤا ÙĜóĘ رأس ،Õøرا ĹĭÖ ĹĤاijĨ īĨ (م ٧٤٥/ ـİ ١٢٨ .ت (ّ يïĭĜóĩùĤا انijęĀ īÖ ħıä زóéĨ ijÖأ ijİ ١ įĝĥíĺ אĨ Õùè ĵĥĐ אلđĘŶا īĨ ĵĤאđÜ ųا įĝĥíĺ אĩÖ رij×åĨ ijİ ģÖ ģđęĤا ĵĥĐ ÙĐאĉÝøźאÖ ėĀijĺ ź אنùĬŸا أن ĵĤإ ĵĥĐ אرجíĤا ،ãĺóø īÖ אرثéĤا óכùĐ ĹĘ Ĺąĝĺ כאن .אزåĩĤا ěĺóĉÖ ijİ אĩĬإ įĻĤإ ģđęĤا Ù×ùĬ وأن אداتĩåĤا óÐאø ĹĘ ĹĘاijĤا ؛٢٧٩ ص ،يóđüŷĤ īĻĻĨŻøŸا تźאĝĨ :óčĬا .ģÝĝĘ ،įĥÝĝÖ óĨوأ אرĻø īÖ óāĬ įĻĥĐ ă×ĝĘ ،אنøاóì اءóĨأ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٦٠/١١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٤١/٢ אرواùĘ אنÝùåø īĨ įÖאéĀوأ ijİ جóì ħà אنÝùåø אدİز īĨ وכאن امóכ īÖ ïĩéĨ ųا ï×Đ ĹÖأ אع×Üأ ħİ ÙĻĨاóכĤا ٢ :Ûø אıĤijĀوأ ،ÙĻèאĭĤا כĥÜ ĹĘ ÕİñĩĤا כĤذ ĹĝÖو ħıĤijĜ اijĥ×ĝĘ ħİאدĝÝĐا ĵĤإ אıĥİأ اijĐïĘ ÙäóĔ ĵĤإ اijıÝĬا ĵÝè óİijäو ħùä ĵĤאđÜ ųا أن ونïĝÝđĺ ħıĥכ ħıĘ ÙĥĩåĤا ĹĘو ÙĺïèاijĤوا ،ÙĻĜאéøŸوا ،ÙĻĭĺرõĤوا ،ÙĻĬijÝĤوا ،ÙĺïÖאđĤا وģéĨ ijéĥĤادث وáĺ×ijÝن įĤ Ùıä وĨכאĬא. اóčĬ: اóęĤق īĻÖ اóęĤق ĥĤ×ïĕادي، ص ٢٠٢؛ اĝÝĐאدات óĘق اīĻĩĥùĩĤ óíęĥĤ اóĤازي، ص .٦٧ ٣ ر: ÖאÕĥĝĤ. ٤ ح ر + ÖאùĥĤאن. ٥ ح: óĄوري. ّ (ت. ١٥٧ İـ٧٧٤/ م) إĨאم اĺïĤאر اýĤאÙĻĨ ĹĘ اįĝęĤ ĹĐوزاŶا وóĩĐ īÖ īĩèóĤا ï×Đ وóĩĐ ijÖأ ijİ | ّ ٦ ح - واŶوزاĹĐ واïİõĤ، وأïè اĤכÝאب اīĻĥøóÝĩĤ، وïĤ ĹĘ ّ ĥđÖ×כ وÉýĬ ĹĘ اĤ×ĝאع وøכī óĻÖوت وĹĘijÜ ıÖא، وóĐض įĻĥĐ اąĝĤאء ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ؛١٢٧/٣ ،כאنĥì īÖź אنĻĐŶا אتĻĘو :óčĬا .ģÐאùĩĤوا ،įĝęĤا ĹĘ īĭùĤا :įęĻĬאāÜ īĨ .ďĭÝĨאĘ .٣٢٠/٣ .Ùı×ü :ح ٧ ٨ ر + وīéĬ. ٩ ر: óĻýĬ. ١٠ ر - īéĬ. ١١ ح ر + اĭĕÝøźאء. ١٢ ح: واęÝüźאء؛ ر - واęÝüźאء؛ ط: اĭĕÝøźאء. ١٣ ح - واźכęÝאء، çĀ İאûĨ. ١٤ ح - إن üאء اų. ٥ ١٠ 342 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yü’minûn kelimesi Ebû Amr b. el-‘Alâ’nın kıraatinde hemzesiz okunur. Hemzenin okunması ve terki konusunda kıraat imamlarının ayrıntılı görüşleri bulunur. Buna göre Ebû Amr bütün sâkin hemzeleri okumayı terk eder, ancak şu dört durum bunun istisnasıdır: Birincisi: Sükûnu cezm alâmeti ise. Örneğin ev nense’hâ [ el-Bakara 2/106], ve in neşe’ [ eş-Şuarâ 26/4] âyetlerinde böyle okur. İkincisi: Anlamın değişmesi durumunda hemzeyi terk etmez. Örneğin esâsen ve ri’yen [ Meryem 19/74] kelimesi böyledir. Üçüncüsü: Bir başka lehçeye kayma durumu varsa hemzeyi terk etmez. Örneğin: Mü’sadetün [el-Hümeze 104/8] âyetinde böyledir. Dördüncüsü: Tahfif [hemzesiz] ile okumanın daha zor olması durumunda. Örneğin ve tü’vî ileyke [ el- Ahzâb 33/51] âyetinde böyledir. Velhasıl Ebû Amr Kur’ân’da otuz üç yerdeki hemzeyi okur ki bunların ilki enbi’hüm [ el-Bakara 2/33], sonuncusu da mü’sadetün [el-Hümeze 104/8] âyetidir. Kisâî ez-zi’bü [Yûsuf 12/13] kelimesindeki hemzeyi terk eder, geriye kalanların tamamını okur. Âsım mü’sadetün [el-Hümeze 104/8] âyetindeki hemzeyi terk eder, geriye kalanların tamamını okur. Hamza b. ez-Zeyyât üzerinde vakıf yaptığı hemzeleri okumaz, geriye kalanların tamamını okur. İbn Kesîr el- Kur’ân kelimesi dışındaki bütün hemzeleri okur. İbn Âmir bütün hemzeleri okur. Hz. Peygamber aleyhisselâmdan nakledilen, “ Mümin, komşusunun şerrinden emin olduğu kimsedir.”1 şeklindeki hadisinin anlamı -doğrusunu Allah bilir- şöyledir: İman ehlinin niteliklerini kendisinde kâmil bir şekilde toplamış olan mümin böyledir. Aynı şekilde Hz. Peygamber aleyhisselâmın “ Mümin yumuşak başlıdır, kolaydır, cömerttir, müsamahalıdır boyun eğen deve gibi sürüldüğünce sürücüsünü takip edip gider, bir kaya üzerine çökmesi istendiğince çöker.”,2 “ Mümin ülfet sahibidir, kendisi ile kolay ülfet kurulur, cana yakındır, ülfet sahibi olmayan ve kendisi ile ülfet kurulamayan kimsede hayır yoktur”, “ Mümin fetanetlidir, uyanıktır, şüpheli durumlarda duraksar, iyice emin olmaya çalışır, âlimdir, verâ sahibidir”, “ Mümin günah işler, derhal tövbe eder, ne mutlu tövbesi üzere can verene!” şeklindeki hadisleri de bu anlamdadır. 1 Buhârî, “Edeb”, 29. 2 İbn Mâce, “Mukaddime”, 6. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 343 įכóÜو õĩıĤا ĹĘاءóĝĥĤو ،õĩİ óĻĕÖءŻđĤا īÖ وóĩĐ ĹÖأ اءةóĜ ĹĘ ﴾ن¹َ ³ُRِQُْ À﴿ :įĤijĜ ١ ħà אİïèأ :אءĻüأÙđÖأر ïèضأóÝđĺ أنźإÙĭאכøةõĩİģكכóÝĺ وóĩĐ ijÖÉĘ :ģĻĀאęÜوÕİاñĨ ﴾ْ Oƒَ َ ِ ْن ² ٣ و﴿ا [١٠٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [Y¶َ ْ Oَ ³َْ ْو ² َ ٢ ﴿ا :įĤijĜ ijéĬ ،مõåĤا ÙĨŻĐ אıĬijכø نijכĺ أن ِ ْءًYÀ] ﴾ħĺóĨ، ٧٤/١٩ [أو أن óíĺج إĵĤ ÙĕĤ َ ًYfY َور fَ [اóđýĤاء، ٤/٢٦]، أو óĻĕÝĺاĵĭđĩĤ، ijéĬ įĤijĜ:﴿ ا ۪ٓي ةۙ﴾ [اõĩıĤة، ٨/١٠٤]، أو ĺכijن اėĻęíÝĤ أģĝà، ijéĬ įĤijĜ:﴿ َوُb ْ ـٔــ¹ ٌ uَ†َ Qْ®ُ﴿ :įĤijĜ ijéĬ ،ىóìأ ٤ وīĻàŻà đĄijĨא īĨ اóĝĤآن ÙàŻà ĹĘ õĩıĺ ijİ ģĀאéĤا ĹĘو ،]٥١/٣٣ ،ابõèŶا ﴾ [¥َ Áَْ ªِ ا ّ ةۙ﴾ [اõĩıĤة، ٨/١٠٤] . واĤכùאĹÐ ٌ uَ†َ Qْ®ُ ­ْ·ِÁَْ «َ Y·ََ ²ِّ ْ ُ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ٣٣/٢] وآİóìא: ﴿ا ِ²َْ[ئ أوıĤא: ﴿ا ٧ óÝĺك اõĩıĤة ĹĘ ِ ْئ ُ]﴾ [ėøijĺ، ١٣/١٢ [وĨõĩıĺא ïĐاه. وĐאħĀ ٦ ﴿ ّ اwª :įĤijĜ ĹĘ ٥ óÝĺك اõĩıĤ ٩ Ĩא įĻĥĐėĝĺ وĨõĩıĺאŻìه. ٨ وõĩèةóÝĺكõĩİ ةۙ﴾[اõĩıĤة٨/١٠٤،] وĨõĩıĺאijøاه. ٌ uَ†َ Qْ®ُ﴿ .ģכĤاõĩıĺóĨאĐ īÖوا .»آنóĝĤا «Ùĩĥכ źإ ģכĤاõĩıĺó×áכ īÖوا ١٠«įĝÐاijÖ אرهä īِ Ĩأ īĨ īĨËĩĤا «:אلĜ įĬأ مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا īĐ وي ُ وĨא ر ĭđĩĘאه - Ʃ واų أħĥĐ:- اīĨËĩĤ اÝùĩĤכģĩ أوĀאف أģİ اĩĺŸאن ñİا، وכñا įĤijĜ ِï اĝĬאد وإذا ّ ĻĜُ إذا ėĬŶا ģĩåĤכא çĩø ،ادijä īّ ĻĤ īّ Ļİ īĨËĩĤا «: مŻùĤا įĻĥĐ īĩĻĘ óĻì źو ، ٌ ĹĻِ َ è فijٌ ُ ĤÉْ َ Ĩ ėٌĤْإِ īĨËĩĤا «:įĤijĜو ١٢»אخĭÝøا ١١óåè ĵĥĐ ëĻĬُ أ ١٦«ٌ َ ِرع و ħĤאĐ ١٥Ûٌ ِ ّ ×َ á َ Ý ُ ١٤ ّوĜאف Ĩ ٌ ِñر َ è ٌ īĉِ َ Ę īĨËĩĤا «:įĤijĜو ١٣»ėĤËĺ źو ėĤÉĺź ١٨.«ِ įِ đĜْ َ ر ĵĥĐ כĥİ īĨ ïĻđùĘ ٌ ١٧، ٌ ďِ ٍ راĜ َ اه وįĤijĜ:» اīĨËĩĤ و ١ ح: وĹĘ. .ëùĭÝùĩĤا īĨ Éĉì įĥđĤ ،כĤijĜ :صŶا ĹĘ ٢ َא﴾ כĩא ĹĘ اėéāĩĤ، واĹÝĤ أوردİא اėĭāĩĤ Ĺİ óĜاءة اīÖ Đ×אس وأĹÖ īÖ כÕđ وåĨאïİ ıùِ ْ ĭُ Ĭ ْ َو ٣ óĜاءة ĐאħĀ﴿ ا ،ةóĝ×Ĥا [٣٩٤/٢ ،يó×ĉĤا óĻùęÜ :óčĬا .ءŻđĤا īÖ óĩĐو óĻáכ īÖا اءóĝĤا īĨو óĻĩĐ īÖ ïĻ×Đو çĻåĬ īÖوا אءĉĐو .١٧١/١ ،ÕĻĉíĤا ėĻĉĥĤا ï×đĤ اءاتóĝĤا ħåđĨ ؛]١٠٦/٢ ٤ ر: ÙàŻáÖ. ٥ ح: õĩİة. .įĤijĜ ĹĘ - ح ٦ .óכÖ ĹÖأ Ùĺروا ĹĘ + ح ٧ ٨ ح: ijøاه. ٩ م: اõĩıĤ؛ ح: õĩİة. ١٠ اóčĬ: ïĭùĨ أïĩè، ١٨٩/٦؛ çĻéĀ اĤ×íאري، اŶدب .٢٩ ١١ ح: óíĀة. ١٢ اóčĬ: اïİõĤ īÖź اĩĤ×אرك، ص ١٣٠؛ īĭø اīÖ ĨאÙä، اÙĨïĝĩĤ .٦ ١٣ اóčĬ: ïĭùĨ اıýĤאب ąĝĥĤאĹĐ، ١٠٨/١؛ آداب اéāĤ×Ù ĹĩĥùĥĤ، ص ٧٨؛ ăĻĘ اóĺïĝĤ ĭĩĥĤאوي، .٢٥٣/٦ .ėĻéāÜ įĥđĤ .دïä :ر ١٤ ١٥ ر: ÕĻĭĨ. ١٦ اóčĬ: כėý اęíĤאء ĹĬijĥåđĥĤ، .٣٥٣/٢ . ٌ óِ ęْ ĕَ Ý ْ ùُ Ĩ ٌ ƪ اب ijَ Ü :Ĺĭđĺ ٌ ďِ َ اĜ ٌ ، ر Õِ Ĭñْ ُ Ĩ :Ĺĭđĺ ٍ َ اه ١٧ ر: راďĘ | و .٢٠١/١٠ ،ĹĩáĻıĥĤ ïÐواõĤا ďĩåĨ ؛٢٤٣/٢ ،ĹĬاó×ĉĥĤ ćøوŶا ħåđĩĤا :ßĺïéĥĤ óĉĬا | įđĘر :ر ١٨ ٥ ١٠ ١٥ 344 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buna göre hakikat ehlinin iman kelimesinin tefsiri sadedinde söyledikleri, müminin iman hasletleri makamındaki kemâl hâlinin izahı sadedindedir. Rüveym şöyle demiştir: İman, var edeni gördüğünde her iki âlemin de (kevneyn) senin gözünde küçülmesidir. O hâlde sakın hiçbir varit seni yolundan alıkoymasın, hiçbir şahit seni kendine esir etmesin. Fâris şöyle demiştir: İman, şeriatın muhafazasında hakikatin tâzim edilmesidir. Vâsıtî şöyle demiştir: İmandaki ilk adım, başına gelen herhangi bir musibet ya da sana ihsan edilen herhangi bir nimet hususunda hiçbir şüpheye kapılmamandır, çünkü hakikatte bu ikisi ( nimet ve musibet) arasında bir fark yoktur. Dâvud et-Tâî şöyle demiştir: İman sana karanlığın ardından nûr, kasvetin ardından yumuşaklık, bid‘atin ardından sünnet ve mücahedenin ardından ibadetten zevk almayı temin eder. Sehl b. Abdullah et- Tüsterî şöyle demiştir: İman dört rükündür: Allah’a tevekkül, Allah’ın emrine teslimiyet, Allah’ın kazâsına (takdirine) rızâ ve Allah’ın nimetlerine şükür. Takvâ imanın kapısı, yakîn imanın kalbi, sabır imanın direği, ihlâs imanın kemâlidir. Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “ İman altmış küsur yahut yetmiş küsur şube olup en üstünü Lâ ilâhe illallah, en sondaki de yoldan eziyet verici şeyi kaldırmaktır. Hayâ imandan bir şubedir.”1 Bu yüzden ehl-i hadîs bütün bu hususları iman kapsamında sayar. Biz ise şöyle deriz: Bunlar imanın hasletlerindendir ki hepsi tek bir hadiste sayılmış değildir. Âlimler bunları çeşitli şekillerde saymışlardır. Bu hadisin [değişik rivayetlerinin] ihtiva ettiği en yüksek rakam yetmiş dokuzdur ki ben bunları kendi seçtiğim bir tertibe göre -bu tertibin kaynağı kendi ictihadımdır- şöyle sıralıyorum: 1 Buhârî, “Îmân”, 3; İbn Mâce, “Mukaddime”, 9. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 345 ١ óĻùęÜ כĩאل èאل اīĨËĩĤ ijıĘ אنĩĺŸا óĻùęÜ ĹĘ ÙĝĻĝéĤا ģİأ אلĜ אĨ اñİ ĵĥĐو ĹĘ ĝĨאĨאت āìאل اĩĺŸאن. ٣ وارد وź ِ ن، ŻĘ ĜóĉÝùĺכ ّ ٢ اĩĺŸאن اĕāÝøאر اĤכīĻĬij ïĭĐ رؤÙĺ اĩĤכij Ĝאل روħĺ: .ïİאü כĜóÝùĺ ƫ ٤ أول ïĜم : ّ وĜאل Ęאرس: اĩĺŸאن ħĻčđÜ اÙĝĻĝéĤ ĹĘ ijĀن اÙđĺóýĤ. وĜאل اijĤاĹĉø אĩıĭĻÖ قóĘ ź إذ ÙĻĥÖ أو ÙĩđĬ īĨ כĻĥĐ دóĺِ אĩĻĘ īĺijĥÝĤا כĻĥĐ ىóåĺ ź أن אنĩĺŸا ĹĘ ٥ اĩĺŸאن ijĺرàכ اijĭĤر ïđÖ اÙĩĥčĤ ħà اīĻĥĤ ïđÖ اijùĝĤة ĹĘ اÙĝĻĝéĤ. وĜאل داود اĉĤאĹÐ: .ةïİאåĩĤا ïđÖ אدة×đĤאÖ ذñĥÝĤا ħà ÙĐï×Ĥا ïđÖ ÙĭùĤا ħà Ʃ اų اóÝùÝĤي: «اĩĺŸאن أرÙđÖأرכאن: اijÝĤכģ ĵĥĐ Ʃ اų، واŻùÝøźم ï×Đ īÖ ģıø אلĜو ÕĥĜ īĻĝĻĤوا ،אنĩĺŸا אبÖ ىijĝÝĤوا .ųا Ʃ אءĩđĭĤ óכýĤوا ،ųا Ʃ אءąĝÖ אĄóĤوا ،ųا Ʃ óĨŶ ] واŻìŸص כĩאل اĩĺŸאن». وروى أijÖ óĺóİة أ اĩĺŸאن، واāĤ×ó ĩĐאد اĩĺŸאن، [٤٧ ٦ أıĥąĘא ź įĻĥĐ اŻùĤم أįĬ Ĝאل: «اĩĺŸאن ďąÖ وijÝøن أو ďąÖ وø×ijđن ّ Ĺ×ĭĤا īĐ Ġ ٧ «אنĩĺŸا īĨ Ù×đü אءĻéĤوا ،ěĺóĉĤا īĐ ذىŶا ÙĈאĨإ אİאĬوأد ųا Ʃ źإ įĤإ אلāì īĨ Ĺİ ٩ ٨ ñİا כįĥ īĨ اĩĺŸאن، وīéĬ ĭĥĜא: اijĥđä ßĺïéĤا ģİÉĘ ħĥđĤا ģİوأ ،ïèوا ßĺïè ĹĘ אıĬאĻĐÉÖ אİïĺïđÜ دóِ َ أģİ اĩĺŸאن. وħĤ ĺ ١٢ßĺïéĤا ١١اñİ ١٠ċęĤ įĤאوĭÝĺ אĨ ĵāĜوأ .هijäو ĵĥĐ כĤذ ĵĥĐ واïĐّ َÝìאره وĵĥĐ اıÝäŸאد ïĨاره. أ Õ×ÜóÜ ĵĥĐ אİïĐأ ÙđùÜ وø×ijđن وأĬא ّ ١ ح: وijİ. ،ĹĩĥùĥĤ ÙĻĘijāĤا אتĝ×Ĉ :óčĬأ .ادïĕÖ ëĺאýĨ īĨ óĻıü ĹĘijĀ (م٩٤١/ـİ ٣٣ ت (ħĺرو īÖ ïĺõĺ īÖ ïĩèأ īÖ ħĺرو ijİ ٢ ص ١٤٧؛ ÙĻĥè اŶوĻĤאء ĀŹĤ×ıאĹĬ، /١ ٣٠١-٢٩٦؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٧/٣ ٣ ر: ĘóĉÝùĺŻĘכ. ّ (ت. ٣٣١ İـ / ٩٤٢ م) ijāÝĨف، īĨ כ×אر أÜ×אع اïĻĭåĤ، ĔóĘאĹĬ اģĀŶ، īĨ ĹĉøاijĤا ĵøijĨ īÖ ïĩéĨ óכÖ ijÖأ ijİ ٤ أģİ واćø. دģì óìاøאن، وأĜאم óĩÖو ĩĘאت ıÖא. وכאن ĐאĩĤא ÖאijĀŶل وijĥĐم اčĤאóİ. اóčĬ: Ĉ×ĝאت اÙĻĘijāĤ ĹĩĥùĥĤ ، ص ١٣٢؛ Ĉ×ĝאت اŶوĻĤאء īÖź اīĝĥĩĤ، ص ١٤٨؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١١٧/٧ ٥ ijİ أijÖ ĩĻĥøאن داود īÖ óĻāĬ اĉĤאĹÐ اĤכĹĘij) ت. ١٦٥ İـ / ٧٨١ م) כאن כ×óĻ اÉýĤن، ďĩø اßĺïéĤ، واģĕÝü ÖאįĝęĤ אتĻĘو ؛٣٦٧/٦ ،ïđø īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا :óčĬا .ÙĘijכÖ ĹĘijÜ ،ÙĺאĕĤا אĩıĭĨ ēĥ×Ę ،ïİõĤوا אدة×đĤا אرÝìا ħà ،ةïĨ اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٢٥٩/٢؛ Ĉ×ĝאت اŶوĻĤאء īÖź اīĝĥĩĤ، ص .٢٠٠ ٦ ر + ÖאÖא. .٩ ÙĨïĝĩĤا ،ÙäאĨ īÖا īĭø ؛٣ אنĩĺŸا ،אريí×Ĥا çĻéĀ ٧ ٨ ر: ĜאijĤا. ٩ ح: ijĝĬل. ١٠ ر: įčęĤ. ١١ ر - ñİا. ١٢ ر: ĵĥĐ اßĺïéĤ. ٥ ١٠ ١٥ 346 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İmanın şubelerinden ilk sırada tehlil [yani Lâ ilâhe illallah] gelir. Tehlili şunlar takip eder: Tekbir, tesbih, hamd, temcîd (Allah’ı yüceltme), tecrîd (Allah’ı tenzih etme), tefrîd (Allah’ı birleme), tövbe, inâbe (yönelme), temizlik, taharet, namaz, zekât, oruç, kıyam, itikâf, hac, umre, kurban, sadaka, gaza, köle azat etme, Kur’ân okuma, ihsana bağlı kalma, isyandan uzak durma, azgınlığı terk etme, düşmanlığı bırakma, gönlün takvâ sahibi olması, dili muhafaza etme, Allah’a senâda bulunma, dua, korku, ümit, sevgi, hayâ, sıdk (doğruluk), safa (arılık), nasihat, vefâ, pişmanlık, ağlama, ihlâs, arınma, hilim, cömertlik, nimete şükür, belâya sabır, kazâya rızâ, ölüme hazırlık, sünnete tâbi olma, sahâbeye uyma, ümmetin âlimlerinin izinden gitme, sıradan insanlara (avama) şefkat gösterme, seçkinlere (havas) hürmet etme, yaşlılara saygı, küçüklere şefkat, emanete riayet, koruma, yedirme, nimet ihsan etme, yetimlere iyilik, sıla-i rahim, selâmı yayma, sadakatle teslimiyet, günahlardan korunma, dünyaya tamah etmeme, âhirete rağbet, mevlaya muvafakat, hevâya muhalefet, cehennemden sakınma, me’vâ cennetini talep etme, keremi yayma, iffet ve namusu muhafaza, hizmetinde olanlara ihsan, Allah’tan muvaffakiyet talebi, hakikati arama hâlini muhafaza, komşuyu ve dostları gözetme, kölelere güzel muamele etme ve en sonunda da yoldaki eziyet verici şeyi kaldırma. Kim imanın şubelerini hakkıyla tamamlarsa Allah’ın vaadi olarak imanın kemâline nâil olur ki bu kimse, Allah Teâlâ’nın hakkında şöyle buyurduğu kişidir: “ İman edip de imanlarına zulmü (şirki) bulaştırmayanlar var ya; işte güven onların hakkıdır. Doğru yolu bulmuş olanlar da onlardır.” [ el-En‘âm 6/82] Bi’l-gayb ifadesindeki gayb kelimesi dilde şehâdetin (görünür olan) zıddıdır. Kad gābe fulânün annâ gaybeten (Falan kimse bize görünmez oldu), gābeti’ş-şemsü gaybûbeten (Güneş battı) şeklinde ifadeler kullanılır. Gayâbetü’l-cübb (kuyunun derinliği) kuyunun dibindeki kemer gibidir. el-Gıybetü (gıybet), insanların ayıplarını gıyaplarında konuşmaktır. Gayba iman etmenin bu âyetteki anlamı (tefsiri) konusunda ihtilâf edilmiştir. Saîd b. Cübeyr şöyle demiştir: [Gayba iman ederler] yani, Allah’a iman ederler. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Yani, resulleri tasdik ederler. İbn Cüreyc şöyle demiştir: Yani, vahye iman ederler. Nitekim “O gaybı saklayacak da değildir.” [et-Tekvîr 81/24] âyetinde gayb kelimesi vahiy mânasındadır. Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: Yani, âhireti tasdik ederler. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 347 ١ ïĺóåÝĤوا ïĻåĩÝĤوا ïĻĩéÝĤوا çĻ×ùÝĤوا óĻ×כÝĤا įĻĥĺ ىñĤوا ģĻĥıÝĤا įĻĘ أïÖ :لijĜÉĘ واïĺóęÝĤ واÙÖijÝĤ واĬŸאÙÖ واčĭĤאÙĘ واıĉĤאرة واŻāĤة واõĤכאة واĻāĤאم واĻĝĤאم واÝĐźכאف واãéĤ واóĩđĤة واÖóĝĤאن واÙĜïāĤ واõĕĤو واěÝđĤ وóĜاءة اóĝĤآن وŻĨزÙĨ اùèŸאن ٢ وijĝÜى اĭåĤאن وċęè اùĥĤאن واĭáĤאء َóå اïđĤوان وåĨאĬ×Ù اĻāđĤאن وóÜك اĻĕĉĤאن وİ ٤ واĘijĤאء ٣ واijíĤف واäóĤאء واÕéĤ واĻéĤאء واïāĤق واęāĤאء واÙéĻāĭĤ واĐïĤאء واïĭĤم واĤ×כאء واŻìŸص واõĤכאء واħĥéĤ واíùĤאء واýĤכó ĹĘ اÙĻĉđĤ واāĤ×ó ĹĘ Ù واÜ×אع اÙĭùĤ وijĨاÙĝĘ اéāĤאÙÖ واïÝĜźاء ƪ Ļِ ĭ َ ĩĥĤ ادïđÝøźوا ÙĻąĝĤאÖ אĄóĤوا Ù ƪ Ļِ ĥ َ اĤ× ĵĥĐ ėĉđĤوا Ù×ĻýĤا ģİأ ħĻčđÜو ÙĀאíĤا امóÝèوا ÙĨאđĤا ĵĥĐ ÙĝęýĤوا ÙĨŶا אءĩĥđÖ ƫ اÝĺŶאم وÙĥĀ اŶرèאم óِÖ َ ĕĄאر اĤ×Ùĺó وأداء اĨŶאÙĬ وإıČאر اĻāĤאÙĬ واđĈŸאم واđĬŸאم و وإýĘאء اŻùĤم وïĀق اŻùÝøźم وěĝéÜ اāđÝøźאم واïİõĤ ĹĘ اĻĬïĤא واĔóĤ×Ù ĹĘ ßÖو وىÉĩĤا Ùĭä ÕĥĈو ĵčĤ īĨ رñéĤوا َ ىijıĤا ÙęĤאíĨ ĵĤijĩĥĤ ÙĝĘاijĩĤوا ĵ×ĝđĤا م واùèŸאن إĵĤ اïíĤم وÕĥĈ اěĻĘijÝĤ وċęè اěĻĝéÝĤ وóĨاĐאة َ óُ اĤכóم وċęè اéĤ اåĤאر واěĻĘóĤ وīùè اĥĩĤכÙ ĹĘ اěĻĜóĤ وأدĬאİא إĨאÙĈ اŶذى īĐ اěĺóĉĤ، īĩĘ Ʃ اų כĩאل اĨŶאن وijİ اñĤي Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ: اÝøכģĩ اĘijĤאء ÕđýÖ اĩĺŸאن Ĭאل ïĐijÖ ۟﴾ [اđĬŶאم، ٨٢/٦] . ُ·­ُ َْ اÊ ْ ®±ُ َو ُ¶ ­ْ ُRْ·َc ُu َون َ ِئ ¥َ ª ٰٓ ُو۬ª ٍ ا ­ْ «ُ ِ \ ­ْ·َُ ¹ٓا ۪ا َÀ¯Y² ُ ]ِ ْ «َ À ­ْ َ ٰ َR¹³ُا َوª ا ±À َ w۪ َّ ªَ ﴿ا ٥ ÛÖאĔو ،Ù×ĻĔ ً אĭĐ نŻĘ אبĔ ïĜو .אدةıýĤا ăĻĝĬ ÙĕĥĤا ĹĘ ijİ ﴾[ِ Áْ ›َ ْ ªYِ وįĤijĜ:\﴿ ĹĘ ٦ אسĭĤا بijĻĐ óذכ Ù×Ļ ِ ĕĤوا ،óÑ×Ĥا ĹĘ אقĉĤכא ÕåĤا ÙÖאĻĔو ،Ùĺij×ĻĔ ً ÛÖóĔ أي÷ ĩýĤا :ġאس×ĐīÖאلاĜو .ųאÖ Ʃ نijĭĨËĺأي :óĻ×äīÖ ïĻđøאلĜ ،אĭıİ هóĻùęÜĹĘėĥُ Ýìوا .Ù×Ļَ اĕĤ »َ «َ ¹َ¶ُ Y®َوَ ﴿:įĤijĜ īĨ،ĹèijĤאÖ نijĭĨËĺأي :ãĺóä īÖا אلĜو] أىijĜïāĺن اģøóĤ.] ٤٧ب ِ ³۪‹َ ٍۚÁ±] ﴾اÝĤכóĺij، ٢٤/٨١[ĭđĨאه ĵĥĐ اĹèijĤ. وĜאل اīùéĤ: أيijĜïāĺن ÖאóìŴة. \[ِ Áْ ›َ ْ اª ١ ر + واïĺóęĤ. َóå اïđĤوان. ٢ ر - وóĜاءة اóĝĤآن وŻĨزÙĨ اùèŸאن وåĨאĬ×Ù اĻāđĤאن وóÜك اĻĕĉĤאن وİ َóå اïđĤوان. ٣ ر + وóĜاءة اóĝĤآن وŻĨزÙĨ اùèŸאن وåĨאĬ×Ù اĻāđĤאن وóÜك اĻĕĉĤאن وİ ٤ ط: واçāĭĤ. ٥ ر: أو ĔאÛÖ. ٦ ر: اùĬŸאن. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 348 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Âlimlerden biri şöyle demiştir: Yani, Allah’a iman ederler ve O müminlere görünmese bile, onlar münafıklar gibi yapmaz, O’na itaat ederler. Nitekim Allah Teâlâ, “Onlar Rablerinden gayben korkarlar.” [ el-Enbiyâ 21/49] buyurmuştur. Bir âlim şöyle demiştir: Yani, onlar hem görünen dilleri ile hem de görünmeyen (gāib) kalpleri ile iman ederler. Görünmeyen kalpleri ile değil de sadece görünen dilleri ile iman eden münafıklar gibi değildirler. Velhasıl gayb kulun kendisine ancak bir delil ile ulaşabileceği her şeydir. Bu, duyu organları ile idrak edilemeyen ve kendisine iman edilmesi gereken şey olup Hz. Peygamber aleyhisselâmın, kendisinin vefatından sonra dünyada olacak hadiselere, kıyamet ahvaline, cennet ve cehenneme dair bildirdiği hususlardır. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Bu ifade iki şekilde yorumlanmıştır: Allah’ın gaybına inanırlar ve O’ndan geçmişteki ümmetlerin peygamberlerinden talep ettiği şeyleri talep etmezler. Örneğin İsrâiloğulları’nın Hz. Mûsâ’ya “Allah’ı açıkça görmeden sana iman etmeyiz.” [ elBakara 2/55] demeleri gibi demezler. İkincisi: Kur’ân’ın gaybına ve onlara haber verdiği va‘d ve vaîdlere, emir ve yasaklara, diriliş, cennet ve cehenneme dair haberlere inanırlar. İman ancak gayba yönelik olur, çünkü iman tasdiktir. Tasdik ve yalanlama ise ancak haberlerde söz konusu olur. Haber de gözle görülen hakkında değil, görülmeyen (gayb) hakkında olur.1 Hakikat ehli şöyle demiştir: Bunun mânası şöyledir: Onlar Kur’ân’ın gaybı ile âhiretin gaybını ayan beyân görürler. Sonra gaybın gaybı ile Hakk’ı her an kendilerine muttali olarak müşahede ederler. Böylece Hakk’ın kendilerine muttali olması ile O’ndan başka her şeyin müşahedesinden uzaklaşırlar (gāib olurlar), işte onlar O’nunla müşahede hâlinde kāimdirler. Gayb kelimesi Kur’ân’da pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Sır anlamında kullanılmıştır: “Ben muhakkak göklerin ve yerin gaybını bilirim.” [ el-Bakara 2/33] Yani bu ikisinin halkının sırrını bilirim. 2. Eş anlamında kullanılmıştır: “O hanımlar gaybı muhafaza ederler/kenilerini kimsenin görmediği durumlarda iffetlerini korurlar.” [ en-Nisâ 4/34] 3. Rızık anlamında kullanılmıştır: “Gaybın anahtarları O’nun katındadır.” [ el-En‘âm 6/59] 4. Levh anlamında kullanılmıştır: “Yoksa gayba mı muttali oldu?” [ Meryem 19/78]٧٨/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾[َ Áْ ›َ ْ •ََاª َـ» Žّ َ ْ ›َ ْÁ ِ] ﴾[اđĬŶאم، ٥٩/٦]. ّوijĥĤح Ĝאل: ﴿ا ِ ُ ـm اª Ĝאل: ﴿َوِ َ³ْuُه َRŸَbY ١ ط: اěĺïāÝĤ. ٢ ح: ĺכijن. ٣ ر + إĩĬא. ٤ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٣١/١ ٥ ح + Ĺĭđĺ. ٥ ١٠ ١٥ 350 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 5. Vahiy anlamında kullanılmıştır: “O gaybı saklayacak değildir.” [et-Tekvîr 81/24]. Kullar için gayb olmasından dolayı da “Gaybın âlimi” [ el-En‘âm 6/73] buyurmuştur. 6. Ölçü/tartı anlamında kullanılmıştır: “Biz gaybı koruyucular değiliz.” [Yûsuf 12/81] 7. Azap anlamında kullanılmıştır: “Gaybı da bilmem.” [ el-En‘âm 6/50] Yani azabın ne zaman ineceğini bilmem. 8. Ölüm anlamında kullanılmıştır: “Eğer gaybı bilseydim…” [ el-A‘râf 7/188]. Yani ne zaman öleceğimi bilseydim. 9. Şüphe anlamında kullanılmıştır: “Gaybı taşlayarak...” [ el-Kehf 18/22]. Yani şüphe hâlinde konuşarak. 10. Mûcize inmesi anlamında kullanılmıştır: “Diyorlar ki: Ona rabbinden bir mûcize inse ya! De ki: Gayb ancak Allah’a aittir.” [ Yûnus 10/20] Yani mûcizenin inişine dair bilgi. 11. Yokluk anlamında kullanılmıştır: “Bu, onun benim kendisine gıyabında ihanet etmediğimi bilmesi içindir.” [Yûsuf 12/52] Bu farklı anlamlar şöyle uzlaştırılabilir: Allah Teâlâ kendisinin gaybı bildiğini, başkasının bilmediğini haber vermiştir. Nitekim “Gökte ve yerde olanlar gaybı bilemez, ancak Allah bilir.” [ en-Neml 27/65] buyurmuş, “Gaybın anahtarları O’nun katındadır.” [ el-En‘âm 6/59] demiş, Resulüne hitaben, “De ki: Ben size Allah’ın hazinelerinin bende olduğunu söylemiyorum, gaybı da bilmiyorum.” [ el-En‘âm 6/50] demiş, “ Süleyman’ın cesedi yıkılınca cinler anladılar ki eğer gaybı bilmiş olsalardı aşağılayıcı azap içinde kalmamış olacaklardı.” [Sebe’ 34/14] buyurarak cinlerin gaybı bilmediklerinin farkında olduklarını ifade etmiş, “Allah sizi gayba muttali kılacak değildir.” [ Âl-i İmrân 3/179] buyurmuş, “İşte bu, gayb haberlerindendir.” [ Âl-i İmrân 3/44] sözüyle gaybı resulüne bildirenin kendisi olduğunu haber vermiş, “Yoksa gayba mı muttali oldu?” [ Meryem 19/78] ve “Yoksa onlarda gaybın ilmi mi var?” [el-Kalem 68/37] sözleri ile kâfirleri kınamış, “De ki: Allah’ım! Ey göklerin ve yerin yaratıcısı, gaybın ve şehâdetin âlimi.” [ ez-Zümer 39/46] âyeti ile gaybı bilmesi nedeniyle kendisine senâda bulunmayı emretmiş; “Onlar gayba iman ederler.” [ el-Bakara 2/3], “Allah, kendisinden gayben korkanları bilsin diye” [ el-Mâide 5/94], “Rahmân’dan gayben haşyet duyan kimse.” [ Yâsîn 36/11], “Allah, kendisine ve resullerine gayben destek verenleri bilsin diye.” [ el-Hadîd 57/25] âyetleriyle müminleri gayba iman etmeleri, gayben korkmaları, haşyet duymaları ve [İslâm’a] destek vermeleri ile övmüş, sonra “De ki: Kendisinden kaçtığınız o ölüm muhakkak size ulaşacaktır, sonra gaybın âlimine döndürüleceksiniz.” [elCum‘a 62/8] buyurmuş ve onlara gayben cennet müjdesini verip şöyle demiştir: “Adn cennetleri ki Rahmân onu kullarına gayben vaad etmiştir.” [ Meryem 19/61] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 351 ِ ³۪‹َ ٍۚÁ±] ﴾اÝĤכóĺij، ٢٤/٨١[، وĩĤא Ĕאب īĐ اđĤ×אد Ĝאل: \ [ِ Áْ ›َ ْ َ« اª وĹèijĥĤ Ĝאل: ﴿َوَRY ُ¶¹َ َ« .[٨١/١٢ ،ėøijĺ] ﴾±Áَ ۪ žYِ nَ [ِ Áْ ›َ ْ «ِ ª Yَ ْ ›َ ْÁ ِ] ﴾[اđĬŶאم، ٧٣/٦]. وĥĤכģĻ:﴿ َوَRY ُ¦³ّ ِ ­ُ اª ªYَ﴿ ْ ›َ ْÁ َ] ﴾[اđĬŶאم، ٥٠/٦] أي ĵÝĨ õĭĺل اñđĤاب. وijĩĥĤت Ĝאل: َ ­ُ اª «ْ َ Ê ا وñđĥĤاب Ĝאل: ﴿َوَٓ ﴾ۚÕِ ْ Ļَ ĕĤאِÖ ْ ً ْ ĩא äَ ْ ›َ ْÁ َ] ﴾[اóĐŶاف، ١٨٨/٧] أي ĵÝĨ أijĨت. وýĥĤכ Ĝאل: ﴿ر َ ­ُ اª «ْ َ ¹َْ ُ¦³ْ ُa ا ﴿َوª ±ْ ®ِ _ٌَ Àٰ ا µِÁَْ َل َ» ِ {²ُْ Ê ا َٓ¹َْ ُ ¹َن ª ª¹£ُ َ [اĤכėı، ٢٢/١٨ [أي źijĜ ÖאýĤכ. وõĭĤول اÙĨŻđĤ Ĝאل: ﴿َوÀ ¥َ ِ ªذٰ ﴿ :אلĜ Ù×ĻĕĤا ١ ĵĭđĩÖو .אıĤوõĬ ħĥĐ أي] ٢٠/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ِٰ Ãِّ [ُ Áْ ›َ ْ ªا Y¯َ َ ²ِّ ۚ žَ ْ£ُ© ا َرِّ\ ۪µ .[٥٢/١٢ ،ėøijĺ] ﴾[ِ Áْ ›َ ْ ªYِ \ µُ³ْrُ َ َ ­ْ ا ª ¿²ّ۪ َ َ ­َ ا «ْÁَِ ª :אلĜ įĬÍĘ ؛ÕĻĕĤا هóĻĔ ħĥđĺ źو ÕĻĕĤا ħĤאĐ įĬأ ó×ìأ ĵĤאđÜ ųا Ʃ أن ěĻęĥÝĤوا ٣ أن ﴿ِ َ³ْuُه ٢ وذכó ۜ﴾ [اģĩĭĤ، ٦٥/٢٧[ ُ َ ّ اà ٰ Êّ ِ ْ ›َ ْÁ َ [ا َ ­ُ َR ±ْ žِ¿ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر ِض اª «ْ َ À Êَ﴿ ­ُ َ «ْ َ Ê ا ِ ±ُ ّ اà ِٰ َوَٓ َ ُ§ ­ْ ِ ³ْ ۪uي َrَ{ٓائ ¢َُ ¹ُل ª Ê ا ْ ›َ ْÁ ِ] ﴾[اđĬŶאم، ٥٩/٦] وĜאل įĤijøóĤ:﴿ ¢ُ ْ ©َٓ ِ ُ ـm اª bYŸَ®َ Yَ ¯ّ َ «žَ﴿ :įĤijĝÖ ÕĻĕĤا نijĩĥđĺ ź ħıĬأ اijĩĥĐ īåĤا أن] أ ْ ›َ ْÁ َ] ﴾[اđĬŶאم، ٥٠/٦] و ذכó] ٤٨ اª ­ْ §ُ َ«ِْ Áُِ ª ُ ٰ Ãا ّ نYَ ¦َ Y®َوَ ﴿:אلĜ [١٤/٣٤ ،É×ø] ﴾[َ Áْ ›َ ْ َ ُ̄ ¹َن اª «ْ َ ¹ُا À ²Y¦َ ¹َْ َ ْن ª ْ ِk ُ±ّ ا ªا aِ ³ََ Áّ]ََ b َ yّrَ ¥َ ِ ªذٰ ﴿ :įĤijĝÖ Õ×ĕĤאÖ įĤijøر ó×ìأ يñĤا ijİ įĬأ ó×ìوأ] ١٧٩/٣ ،انóĩĐ آل]﴾ [ِ Áْ ›َ ْ َ« اª «َ [٧٨/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾[َ Áْ ›َ ْ •ََ اª َـ» Žّ َ ْ ›َ ْÁ ِ] ﴾[آل óĩĐان، ٤٤/٣] ووëÖ اĤכęאر įĤijĝÖ:﴿ ا ²َْ َ ـ[ٓ ِYء اª ِR ±ْ ا yَŽYِ žَ َ ­ّ·ُ ٰ ّ «ªا© ِ¢ُ ﴿:įĤijĝÖ įÖ įĻĥĐ אءĭáĤאÖ óĨوأ] ٣٧/٦٨ ،ħĥĝĤا]﴾ [ُ Áْ ›َ ْ َْم ِ َ³ْu ُ ¶­ُ اª وįĤijĝÖ:﴿ ا َ َ· َYدِة﴾ [اóĨõĤ، ٤٦/٣٩ [وïĨح اīĻĭĨËĩĤ ÖאĩĺŸאن ÖאÕĻĕĤ ْ ›َ ْÁ ِ [َو ّ اªƒ ِ ­َ اª ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر ِض َªY ،ةóĝ×Ĥا]﴾ [ِ Áْ ›َ ْ ªYِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À﴿ :įĤijĝÖ ÕĻĕĤאÖ ةóāĭĤאÖو ÕĻĕĤאÖ ÙĻýíĤאÖو ÕĻĕĤאÖ فijíĤאÖو ،÷ĺ] ﴾[ۚ ِ Áْ ›َ ْ ªYِ \ ±َ ¯ٰ nْ َ َ ّ اyª ۚ]﴾ [اĩĤאïÐة، ٩٤/٥]، ﴿َو َr ƒِ¿ ِ Áْ ›َ ْ ªYِ \ µُ žYُ sَ َ À ±ْ ®َ ُ َ ­َ ّ اà ٰ «ْÁَِ ª﴿ ،[٣/٢ ْ َ̄¹ْ َت َ اª ِ ّن ۜ]﴾ [اïĺïéĤ، ٢٥/٥٧ [وĜאل: ﴿¢ُ ْ© ا ِ Áْ ›َ ْ ªYِ \µُ َ ³َْ ُ‡ُyُه َوُر ُ~» À ±ْ ®َ ُ َ ­َ ّ اà ٰ «ْÁَِ ١١/٣٦]، ﴿َوª ÙĭåĤا ħİïĐوو] ٨/٦٢ ،ÙđĩåĤا]﴾ [ِ Áْ ›َ ْ ِ اª ­ِ ªYَ »ٰ ªِ ُ َون ا دّyَbُ َ ­ّ fُ ­ْ §Áُ ¢۪Ëَ®ُ µُ َ ²ّYِžَ µُ³ْ®ِ ونَ ُyّŸَِ b يw۪ َّ اª .[٦١/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾[ۜ ِ Áْ ›َ ْ ªYِ َ ْn ٰ ¯±ُ َِ ]َYدُه \ yªا ّ uَ َوَ¿ c۪ َّ ۨ اª َ ِ Yت َ ْuٍن ³ّjَ ﴿ :אلĝĘ ÕĻĕĤאÖ ١ ر: وĵĭđĩĤ؛ ط: وĵĭđĨ ذĤכ. ٢ ر + وĜאل اų đÜאĵĤ įĤijøóĤ. ٣ ر: واذכó. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 352 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Onlar namazı ikāme ederler.” Bundan sonraki âyetler amellerin imandan bir parça olmadığına delâlet eder, çünkü Allah Teâlâ önce imanı zikretmiş, ardından da amelleri ona atfetmiştir ki atfedilen ile kendisine atıf yapılan birbirinden ayrı şeylerdir. “Onlar namazı ikāme ederler.” ifadesi ile ilgili olarak İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Bu ifade iki anlama gelebilir. İlki bildiğimiz namazdır, yani onlar namazı rükûsuyla, secdesiyle, huşûsuyla, gönülden boyun eğerek, kalbin ve niyetin ihlâsıyla, tıpkı rivayette “Kiminle münacat ettiğini aklından çıkarma!” şeklinde ifade edildiği gibi tastamam ikāme ederler. İkinci ihtimal ise bu ifadenin Allah’a hamd ve senâ anlamına gelmesidir. Eğer murat edilen anlam bu ise o zaman bu anlamın dünyada yahut âhirette neshedilmesi ya da kaldırılması muhtemel değildir.1 Tefsir âlimlerinin bu konuda altı görüşü vardır: [Birincisi] Kimine göre namazın ikāmesi edası anlamına gelir, nitekim müezzin kad kāmet es-salâtü dediğinde bunun mânası, “İnsanlar namazı eda etmeye başladılar.” şeklindedir. Bir şeyin kıyâmı demek onun varlığı demektir. Kul tarafından namazın ikāme edilmesi ise tahsil edilmesidir. [İkincisi] Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Namazın ikāmesi rükû ve secdelerinin ve bunlarda yapılması gerekenlerin tastamam yerine getirilmesidir. Bu durumda bu kelime “takvîm”, yani doğru düzgün yapma, fiillerinde ve rükünlerinde namaza hiçbir eksik dâhil etmeme; farzlarında, vaciplerinde, sünnetlerinde ve âdâbında ona hiçbir halel getirmeme anlamına gelir. [Üçüncüsü] Bir görüşe göre namazın ikāmesi ona devam etmek ve onu ızhar etmektir. Şair şöyle demiştir: Gazâle [isimli kadın] bir cenk pazarı ikāme etti ki Iraklılara, tam bir yıl sürdü. Yani Şebîb el-Hâricî’nin hanımı harp işini ve kılıçla vuruşmayı tam bir yıl sürdürdü. Hak Teâlâ’nın “Ancak ısrarla başına kāim olup dikilirsen başka!” [ Âl-i İmrân 3/75] âyetinde de bu kullanım vardır, nitekim burada “kāim” kelimesi alacağını istemeye devam etme anlamındadır. 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 32. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 353 ٰ ¹َة﴾ دÛĤ ÙĻĝÖ اÙĺŴ ĵĥĐ أن اĩĐŶאل ÛùĻĤ īĨ اĩĺŸאن؛ ُ £۪ ُÁ ¯¹َن ّ اªَ‡« وįĤijĜ:﴿ َوÀ įĬÍĘ ذכó اĩĺŸאن وėĉĐ įĻĥĐ اĩĐŶאل واijĉđĩĤف óĻĔ اijĉđĩĤف įĻĥĐ. :ųا Ʃ ٰ ¹َة﴾ Ĝאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ُ £۪ ُÁ ¯¹َن ّ اªَ‡« وįĤijĜ:﴿ َوÀ ١ اŻāĤة اóđĩĤوÙĘ أي ıĬijĩĻĝĺא ĩÝÖאم ģĩÝéĺ :īĻıäو ģĩÝéĺ اñİ رכıĐijא وijåøدİא واijýíĤع واijąíĤع įĤ ıĻĘא وإŻìص اÕĥĝĤ واÙĻĭĤ َ ų واĭáĤאء Ʃ ïĩéĤا َ ģĩÝéĺو ،»ĵäאĭÜ īĨ óčĬا «:ó×íĤا ĹĘ אءä אĨ ĵĥĐ įĤ אĻĬïĤا ĹĘ ďĘóĤا źو ëùĭĤا ģĩÝéĺ ź ijıĘ اñİ ادóĩĤا כאن نÍĘ ،įĻĥĐ ٢ واóìŴة. ٤ ÍĘن ijĜل ٣ ÙÝø أĜאوģĺ: Ĝאل ħıąđÖ: إĜאÙĨ اŻāĤة أداؤİא؛ اñİ ĹĘ óĻùęÝĤا ģİŶو اËĩĤذن: ïĜ ĜאÛĨ اŻāĤة ĭđĨאه أñìوا ĹĘ أداıÐא، وĻĜאم اĹýĤء وijäده وإĜאįÝĨ īĨ .įĥĻāéÜ ï×đĤا وĜאل اīÖ Đ×אس ġ: إĜאıÝĨא إĩÜאم رכıĐijא وijåøدİא وĨא Õåĺ ıĻĘא، وijİ ĹĘ ĹĘ Żĥì źو אıĬوأرכא אıĤאđĘأ īĨ ءĹü ĹĘ אāĝĬ ģìïĺ ŻĘ ÙĺijùÝĤا أي ħĺijĝÝĤا ĵĭđĨ óĘاıąÐא وواä×אıÜא وıĭĭøא وآداıÖא. ٥ وģĻĜ: إĜאıÝĨא إداıÝĨא وإıČאرİא، Ĝאل اýĤאóĐ: ٦ אĉĻ ً ĩِĜَ źijً èَ īِ ْ َ اĻĜ óđĤا ِ ģِ ْ İَ َ ِ اب ِŶ ó ِąĤا ّ قijَ ُ ø ÙĤا ُ َ õĔَ Ûْ َ ĨאĜَ َ أ ٧ ّ أóĨ اóéĤب وóĄب اijĻùĤف źijè ÜאĨא. وįĭĨ أي أداÛĨ اóĨأة ٍ ü×ÕĻ اíĤאرĹä ۜ﴾ [آل óĩĐان، ٧٥/٣] أي ijĨاČ×א ĵĥĐ اĝÝĤאĵĄ . Y¯ً ِ َٓYئ ¢ µِÁَْ «َ aَ ®ْدُ Y®َ َ Êِّ ا ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ ١ ح - ģĩÝéĺ. ٢ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٣٢/١ ٣ ح: ıĻĘא. .אıÝĜو ĹĘ + ر ûĨאİ ĹĘ ٤ ْم اçÝęĤ، وijİ ŻĔم ęĺאع، روى ij َ َ ħĺ īÖ ĘאÜכ īÖ اóìŶم اïøŶي، (ت. ٨٠ İـ / ٧٠٠ م) أħĥø ĺ óìُ īÖ īĩĺأ ijİ óĐאýĤا ٥ įĻĥĐ ųا ƪ ĵĥĀّ - ّ Ĺ×ĭĤا īĨ אĐאĩø īĩĺŶ فóđĬ ź :אلĜو įÖóĕÝøوا אáĺïè ّ ّñĨóي ْ أįĻÖ وįĩĐ وĩİא ïÖرĺאن، أóìج įĤ اÝĤ īَ Đ .٣٥/٢ ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ١٨٨/١ ،óĻàŶا īÖź ÙÖאĕĤا ïøأ ؛٣٨/٦ ،ïđø īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا :óčĬا .-ħĥøو .«لõĔ» ،يïĻÖõĥĤ وسóđĤا אجÜ ؛»ģĔز «،هïĻø īÖź ħčĐŶا ćĻéĩĤوا ħכéĩĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٦ ٧ ط: وģĻĜ. ٥ ١٠ ١٥ 354 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Dördüncüsü İbn Keysân’ın görüşüdür: “Onlar namazı ikāme ederler.” Yani, gayba iman iddialarının doğruluğunun delilini namaz ile ikāme ederler. Beşincisi âlimlerden birinin şu görüşüdür: Namazın ikāmesi, sınırlarının ve şartlarının, yani cevaz ve kabul şartlarının gözetilmesidir. Cevaz şartları, altısı namaza başlamadan önce, altısı da namaza başladıktan sonra olmak üzere on ikidir ki bunlar mâlûmdur. Kabul şartları ise altısı zâhirde, altısı da bâtında olmak üzere on ikidir. Zâhirdeki şartlardan ilki huşûdur, çünkü Hak Teâlâ, “Onlar namazlarında huşû içindedirler.” [el- Mü’minûn 23/2] buyurmuştur. İkincisi takvâdır, çünkü Hak Teâlâ, “Allah ancak takvâ sahiplerinden kabul buyurur.” [ el-Mâide 5/27] buyurmuştur. Diğerleri ise haram yemeyi terk etmek, boş sözü terk etmek, tembelliği ve ağırdan almayı terk etmektir. Bâtındaki şartlar ise ihlâs, tefekkür, korku, ümit, kendini kusurlu görme ve müşahededir. Altıncısı Kuşeyrî’nin görüşüdür: Namazın ikāmesi onun rükünlerini ve sünnetlerini yerine getirmek, sonra namazın kendisi için kılındığı zâtın görülmesi vesilesiyle namazın kendisinin müşahedesinden gāib olmaktır. Allah Teâlâ şöyle buyurur: Benim ortaklığa hiç ihtiyacım yoktur, kim Benim için bir amel işler de ona Benden başkasını(n rızâsını) da ortak ederse, o amel onun olsun, Ben ondan beriyim. Ebû Bekir Şiblî’nin şöyle dediği nakledilir: Namazda iken kalbim âhireti düşünmeye başlarsa abdestimi yenilerim, dünyayı düşünmeye başlarsa guslümü yenilerim. Allah Teâlâ “Müminler kurtuluşa ermiştir. Onlar ki namazlarında huşû içindedir.” [el- Mü’minûn 23/1-2] buyurmuştur, huşû zâhir ve bâtının sükûn bulması, kişinin hiçbir uzvunun sünnet dışında bir şekilde hareket etmemesi, bâtınında hiçbir şeyin de Allah’a yakınlık dışında bir gayeye yönelmemesidir. Hz. Peygamber aleyhisselâm, namaz esnasında sakalı ile oynayan birini görünce şöyle buyurmuştur: “Bu kişinin eğer kalbi huşû içinde olsaydı, uzuvları da huşû içinde olurdu.”1 1 Abdürrezzâk, el-Musannef, 2: 266; İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, 2: 86. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 355 ٰ ¹َة﴾ أي ijĩĻĝĺن ÖאŻāĤة İóÖאħıĬ ĵĥĐ ُ £۪ ُÁ ¯¹َن ّ اªَ‡« و اóĤاďÖ ijĜل اīÖ כùĻאن: ﴿À .ÕĻĕĤאÖ אنĩĺŸا ĹĘ ħİاijĐد قïĀ [ واíĤאĨ ÷ijĜل ħıąđÖ: إĜאıÝĨא óĨاĐאة ïèودİא وóüاıĉÐא أي óüاćÐ] ٤٨ب ١ وóüاćÐ ،ÙĘوóđĨ Ĺİو هïđÖ ÙÝøو وعóýĤا ģ×Ĝ ÙÝø ازijåĤا ćÐاóüو ،لij×ĝĤوا ازijåĤا ­ْ·ِِ bËَ†َ ¿ž۪﴿ :ĵĤאđÜ ٣ ٢ اijýíĤع įĤijĝĤ óİאčĤאĘ :īĈא×ĤאÖ ÙÝøو óİאčĤאÖ ÙÝø لij×ĝĤا َ £۪ َÁ±] ﴾اĩĤאïÐة، cّ¯ُ ْ ُ ِR ±َ اª َ ُ© ّ اà ٰ ]ّ£َcََ À Y¯َ َ ²ِّ ٤ ﴿ا َr ِ Y‚ ُ ¹َۙن﴾ [اijĭĨËĩĤن، ٢/٢٣] واijĝÝĤى įĤijĝĤ: ٢٧/٥] وóÜك أכģ اóéĤام وijĜل اijĕĥĤ واĤכģù واĉÖŸאء. وأĨא اĤ×אīĈ ĘאŻìŸص ّ واęÝĤכó واijíĤف واäóĤאء ورؤÙĺ اóĻāĝÝĤ واýĩĤאïİة . ّ : «إĜאıÝĨא اĻĝĤאم ÉÖرכאıĬא وıĭĭøא ħà اĻĕĤ×Ù īĐ ijıüدİא واùĤאدس ijĜل اóĻýĝĤي ٥ .«įĤ ĵĥāĺ īĨ ÙĺؤóÖ įĻĘ كóüوأ ŻĩĐ ĹĤ ģĩĐ īĩĘ ،كóýĤا īĐ כאءóýĤا ĵَ ĭĔأ אĬأ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ لijĝĺ .يءóÖ įĭĨ אĬوأ ،įĤ ijıĘ يóĻĔ ĵ×ĝđĤا ĵĤإ ةŻāĤا ĹĘ Ĺ×ĥĜ óčĬ ijĤ :אلĜ įĬأ ųا Ʃ ٦ رįĩè ّ Ĺĥ×ýĤا óכÖ ĹÖأ īĐو ±À َ w۪ َّ ªَ ْ ُْ̄Qِ®³ُ ¹َن ا ªا mَ َ «žَْ َ ْu ا ¢﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜو .ÛĥùÝĔź אĻĬïĤا ĵĤإ óčĬ ijĤو ،تÉĄijÜ ŻĘ ٧ ِِ·­ْ َr ِ Y‚ ُ ¹َن﴾ [اijĭĨËĩĤن، ٢-١/٢٣] واijýíĤع øכijن اčĤאóİ واĤ×אīĈ bËَ†َ ¿ž۪ ­ْ ¶ُ .ÙÖóĝĤا óĻĔ ĵĤإ įĭĈאÖ īĨ אÑĻü źو ÙĭùĤا óĻĔ ĵĤإ įÐאąĐأ īĨ אÑĻü فóāĺ ďýì ijĤ אĨأ «:אلĜ ةŻāĤا ĹĘ įÝĻéĥÖ ß×đĺ Żäر رأى īĻè مŻùĤا įĻĥĐ ّ وĜאل اĭĤ×Ĺ ٩ .«įèارijä ÛđýíĤ ٨ اñİ ÕĥĜ ١ ر: ÙĘóđĨ اóýĤوط واŶرכאن وıĥđĘא. ٢ ح + ijİ. ٣ ر: כįĤijĝ. ٤ ر: כįĤijĝ. ٥ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .١٧/١ ّ ) ووĹĤ يóĤا אقÝøر ĹèاijĬ īĨ) ïĬאو×Ĭد ĹĘ אĻĤوا כאن .)م ٩٤٦/ ـİ ٣٣٤ .ت (Ĺĥ×ýĤا رïéä īÖ ėĤد óכÖ ijÖأ ijİ ٦ óđü įĤ .حŻāĤאÖ óıÝüאĘ ،אدة×đĤا ĵĥĐ ėכĐو ÙĺźijĤا كóÜ ħà ،אبåéĤا Õäאè هijÖأ وכאن ، ّ Ĺøא×đĤا ěĘijĩĥĤ ÙÖאåéĤا īĨ óùÖ هïĤijĨو ،óıĭĤا وراء אĨ ىóĜ īĨ (Ùĥ×ü) ÙĺóĜ ĵĤا įÝ×ùĬو ،אنøاóì īĨ įĥĀأ .ÙĘijāÝĩĤا כĤאùĨ įÖ כĥø ،ïĻä رأى، ووĘאįÜ Ö×ïĕاد. اóčĬ: Ĉ×ĝאت اÙĻĘijāĤ ĹĩĥùĥĤ ، ص ٢٥٧؛ وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن، ٢٧٣/٢؛ اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ١٨/١٤؛ Ĉ×ĝאت اŶوĻĤאء īÖź اīĝĥĩĤ، ص ٢٠٤؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٤١/٢ ٧ ر + įĤ. ٨ ر + اģäóĤ. .٨٦/٢ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ ؛٢٦٦/٢ ،ĹĬאđĭāĤ ėĭāĩĤا ٩ ٥ ١٠ ١٥ 356 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şöyle denilmiştir: Namazın ikāmesi ilk olarak zâhir ve bâtın itibariyle temizlenmek, hem dünya elbisesi hem takvâ elbisesi ile güzelleşmek, ilâhî öfkeden sakınarak vakti gözetmek, görünüşü ıslah etmekle beraber niyeti halis kılarak, hem yüz hem kalp ile kıbleye dönmek, tâzim eşliğinde iftitah tekbiri almak, kıyam rüknünü tam olarak yerine getirmek, tedebbür ve tefekkür eşliğinde okumak, sessizce ve kulak vererek dinlemek, huşû hâli ile rükûa eğilmek, müşahede hâli ile secdeye varmak, tashih ederek (doğrulayarak) tesbih etmek, son oturuşu hazır bir şekilde tamamlamak, ahde uygun bir şekilde teşehhüt okumak, tahkik ve isbat ile salâvat okuyup dua etmek, tamamlamış olarak selâm vermek, sonra ihlâs ile dua edip geriye dönmek sûretiyle olur. es- Salât ( namaz) kelimesi dilde dua, övgü, okuma ve rahmet anlamlarına gelir. Hak Teâlâ “Ve onlara salât (dua) et.” [ et-Tevbe 9/103] âyetinde bu kelimeyi dua mânasında kullanmıştır. Yine “Allah ve melekleri Nebî’ye salât ederler.” [ el- Ahzâb 33/56] âyetindeki salâtın senâ olduğu söylenmiştir. “Salâtında sesini yükseltme.” [ el-İsrâ 17/110] âyetindeki salât kelimesi okumak, “İşte onlara Rablerinden salavât vardır.” [ el-Bakara 2/157] âyetindeki salavât kelimesi rahmet anlamına gelir. Belirli fiiller ve zikirlerin hususi ismi olan şeriattaki namaza salât isminin verilmesinin sebebi, bu ibadette bulunan okuma fiili, oturuş esnasında yapılan dua ve namaz kılana yönelik ilâhî rahmettir. Şöyle denilmiştir: Namaza bu ismin verilmesi, salleytü’l-‘ûde (Ağacı ateşle yumuşattım) şeklindeki kullanımdan gelir. Namaz kılan kimse âlemlerin Rabbinin huzurunda huşû içine girer ve yumuşar. Bir diğer görüş şöyledir: Salât kelimesi es-salâ kelimesinden gelir ki bu da atın kuyruk sokumu anlamına gelir. Namaz kılan kimse rükû ve secde için eğilirken bu iki hâlde kalçaları yukarı kalkar. Bir diğer görüş şöyledir: Salât kelimesi feresün musallin (yarışta ikinci gelen at) şeklindeki kullanımda geçen kelimeden türemiştir. Kur’ân’da namaz imanın hemen ardından ikinci husus olarak zikredildiği için ona bu isim verilmiştir. Nitekim bu âyette de gayba imanın ardından zikredilmiştir. Hz. Peygamber aleyhisselâm da, “Namaz, imanın ardından gelir.” buyurmuştur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 357 وģĻĜ: إĜאÙĨ اŻāĤة ÖאóıĉÝĤ أوź Čאóİا وÖאĭĈא وÖאģĩåÝĤ ĥÖ×אس أģİ اĻĬïĤא ،ِ Ù ƪ وĤ×אس اijĝÝĤى، وóĨاĐאة اÛĜijĤ ďĨ اĝÜאء اÛĝĩĤ، وإŻìص اÙĻĭĤ ďĨ إŻĀح ƪ اĉĤِĺij ĵĥĐ אمĻĝÖ אنĻÜŸوا ،óĻĜijÜ īĐ óĻ×כÝÖ אحÝÝĘźوا ،ÕĥĝĤوا įäijĤאÖ Ùĥ×ĝĤا אل×ĝÝøوا ĩÜאم، واóĝĤاءة īĐ óÖïÜ وęÜכó، واĩÝøźאع īĐ إāĬאت وإì×אت، واĭéĬźאء óÖכijع ħÝíĤوا ،çĻéāÜ īĐ çĻ×ùÝÖ ħĥכÝĤوا ،دijıü īĐ دijåùÖ ورóíĤوا ١ ،عijýì īĐ ٣ ودijĐات īĐ ěĻĝéÜ، وإà×אت وħĻĥùÜ اتijĥĀو ،ïıđÜ īĐ ٢ ƪ ة، وïıýÜ ïُ Đ īĐ ةïđĝÖ .سŻĘإ ĵĥĐ عijäóĤوا ،صŻìإ ĵĥĐ אءĐïĤا ħà ،ħĻĩÝÜ ĵĥĐ ٰ ¹َة﴾ ĘאŻāĤة ĹĘ اÙĕĥĤ اħø ĐïĥĤאء واĭáĤאء واóĝĤاءة واÙĩèóĤ، Ĝאل وįĤijĜ: ﴿ ّ اªَ‡« ُّ ¹َن «‡َ ُ À µُcَ§َ ئِ ٰٓ َ ّ اà َٰ َوَR» ِ ّن ُ ħıĤ وĜאل: ﴿ا ْع ُد ۜ﴾ [اÙÖijÝĤ، ١٠٣/٩ [أي ا ­ْ·ِÁَْ «َ ِ ©ّ †َ وَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ ِ ¥َ﴾ [اóøŸاء، bËَ‡َ ِ \ yْ·َkْ َ ٤ اĭáĤאء وĜאل: ﴿َوَÊ b Ĺİ :ģĻĜ ،[٥٦/٣٣ ،ابõèŶا ﴾ [ِ ۜ ّ ¿]َِ َ« ّ اª³ «َ ٌ ات ِR ±ْ َرِّ\ِ·­ْ ﴾ [اĤ×óĝة، ١٥٧/٢] أي ¹ََ «†َ ­ْ·ِÁَْ ِئ ¥َ َ» ٰٓ ُو۬ª ١١٠/١٧] أي óĝÖاÝÐכ وĜאل: ﴿ا īĨ אıĨאĻĜ ĹĘ אĩĤ אıÖ ÛĻĩø وأذכאر אلđĘÉÖ ÙĀijāíĩĤا ÙĐوóýĩĤا ةŻāĤوا ،Ùĩèر اóĝĤاءة وĹĘ ijđĜدİא īĨ اĭáĤאء واĐïĤאء وęĤאıĥĐא īĨ اÙĩèóĤ. [ أ َ» أي įÝĭĻĤ ÖאĭĤאر [٤٩ ُijد đĤا Ûُ ْ Ļĥƪ َ Ā» :ħıĤijĜ īĨ אıÖ ٥ وģĻĜ: ÛĻĩø اŻāĤة ijİ و» ŻāĤا «īĨ ٦ Ĺİ :ģĻĜو .īĻĩĤאđĤا بóĤ ďýíĺو īĻĥĺ ةŻāĤאÖ ĹĥāĩĤوا īِ ْ ĺ َ ijĥَ ƪ āĤا ďĘóĻĘ دijåùĤوا عijכóĥĤ ĵĭéĭĺ ĹĥāĩĤوا ،سóęĤا īĨ Õَ óĕĨز َ اĬñĤ ĵĘ ěÖאùĥĤ ٨ ٧ أي ٍ Üאل «ģٍّ َ āĨ سóĘ» :ħıĤijĜ īĨ Ĺİ :ģĻĜو ،īĻĤאéĤا īĺñİ ĹĘ هñİ ĹĘ تóذכ אıĬÍĘ אن؛ĩĺŸا ÙĻĬאà óכñĤا ĹĘ אıĬŶ אıÖ ÛĻĩø ،אنİóĤا Ù َ ×ĥْ َ è ٩ اĩĺŸאن»١٠. ّ įĻĥĐ اŻùĤم: «اŻāĤة àאÙĻĬ Ĺ×ĭĤا אلĜ ïĜو ÕĻĕĤאÖ אنĩĺŸا ïđÖ ÙĺŴا ١ ح: īĨ ijýìع. ٢ ر: واïıýÝĤ. .ěĺïāÜ īĐ + ر ٣ ٤ ر: ijİ. ٥ ح - اŻāĤة. ٦ ح - Ĺİ. ٧ ر: ĹĥāĨ. ٨ ر: ÜאĹĤ. ٩ ر: ÜאÙĻĤ. .אدرāĩĤا ĹĘ ėĜأ ħĤ ١٠ ٥ ١٠ ١٥ 358 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Âyette geçen es-salât kelimesi cins isim olsa da bununla çoğul isim kastedilmiştir. Cins isim bu şekilde kullanıma uygundur. Hak Teâlâ “Bugün bir kere yok olmayı istemeyin, birçok kere yok olmayı isteyin!” [el- Furkān 25/14] buyurmuştur. Bu tıpkı “Allah, müjdeciler ve uyarıcılar olarak peygamberler gönderdi ve beraberlerinde, kitapları hak olarak indirdi.”[ el-Bakara 2/213] âyetindeki el-kitâb kelimesinin “kitaplar” anlamında kullanılması gibidir. es- Salât kelimesi her gün farz olan beş vakit namaz anlamındadır ki bu namazların sayısı bizden önceki ümmetlere elli vakit olarak farz kılınmıştır. Nitekim bize de Mi‘rac gecesinde bu şekilde farz kılınmış, daha sonra hafifletilmek üzere beşe indirilmiş, fakat sevabı katlanarak elli vakit sevabı olarak kalmıştır. es- Salât kelimesi imam mushaftaki [yani Hz. Osman mushafındaki] yazıma bağlı kalmak için vâv harfi ile yazılır. Nitekim o mushafta es-salât, ez- zekât, el-hayât kelimeleri vâv harfi ile yazılmıştır. es- Salât kelimesini vâv harfi ile yazmalarının sebebi ise kelimenin kökünde vâv harfinin bulunduğunu hissettirmektir. Nitekim biz daha önce es-salât kelimesinin es-salâ kelimesinden türediğini söylemiştik ki bu kökte vâv harfi bulunur. Bu nedenle es-salâ kelimesinin tesniyesi (ikil formu) es-salevân şeklindedir. Allah Teâlâ namazı bazı âyetlerde salât olarak isimlendirdiği gibi “Akşamladığınız zaman Allah’ı tesbih edin.” [ er-Rûm 30/17] âyetinde tesbih olarak, “Allah sizin imanlarınızı zayi edecek değildir.” [ el-Bakara 2/143] âyetinde iman olarak, “Fecrin Kur’ân’ı” [ el-İsrâ 17/78] âyetinde Kur’ân olarak, “Elbette ki iyilikler kötülükleri giderir.” [ Hûd 11/14] âyetinde iyilikler (hasenât) olarak, “Ey Meryem! Rabbin için kunut yap.” [ Âl-i İmrân 3/43] âyetinde kunut olarak, “ Rükû edenlerle birlikte siz de rükû edin.” [ el-Bakara 2/43] âyetinde rükû olarak, “Gece boyunca onlar secde ederler.” [ Âl-i İmrân 3/113] âyetinde secde olarak, “Biz emaneti arz ettik.” [ el- Ahzâb 33/72] âyetinde emanet olarak, “Onlar öyle adamlardır ki hiçbir ticaret ya da alışveriş onları Allah’ı zikretmekten alıkoymaz.” [ en- Nûr 24/37] âyetinde zikir olarak, “Seher vakitlerinde istiğfar edenler.” [ Âl-i İmrân 3/17] âyetinde istiğfar olarak isimlendirmiştir. Sonra âyette zikredilen husus namazın ikāmesidir ki Allah Teâlâ namaz konusunda bazı şeyleri daha emretmiştir: “Namazı ikāme ediniz.” [ el-Bakara 2/43] âyeti ile onun ikāmesini, “Namazları muhafaza ediniz.” [ el-Bakara 2/238] âyeti ile onun muhafazasını, 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 359 ،כĤذ çĥāĺ ÷ĭåĤا ħøوا ،ďĩåĤا אıÖ ïĺوأر÷ ĭåĤا ħøا ÙĺŴا هñİ ĹĘ ةŻāĤا ħà َْÁَ¹ْم ُfُ ]¹ًرا َو ِ اn ًuا َو ْاد¹ُا ُfُ ]¹ًرا َ¦۪g ًyÁا﴾ [اĜóęĤאن، ١٤/٢٥] وñİا כįĤijĝ: َ ْu ¹ُا اª b Êَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ْ ِ§َc َ Yب﴾ [اĤ×óĝة، ٢١٣/٢] أي اĤכÕÝ، وĹİ َ²َْ}َل َRَُ·­ُ اª ۖ َوا ±À َ ر۪ wِ³ْ®ُوَ ±À َ ۪ yِ ƒّ ]َ®ُ ±َ Áّ۪]َِ ُ ّ اª³ ٰ Ãا ّ eَ َ]َžَ﴿ ÛĄóĘ اñوכ אĭĥ×Ĝ īĨ ĵĥĐ īĻùĩì ÛĬوכא ÙĥĻĤو مijĺ ģכ ĹĘ ÙÖijÝכĨ اتijĥĀ ÷ĩì .אęĻđąÜ īĻùĩíĤا اءõä Û×àو אęĻęíÜ ÷ĩì ĵĤإ Ûّ ĉ ُ è ħà اجóđĩĤا ١ ÙĥĻĤ אĭĻĥĐ ٣ ıĻĘא اijĥāĤة واõĤכijة Û×Ýכ ïĜو ٢ وÜכÕÝ اijĥāĤة ÖאijĤاو اÜ×אĐא ėéāĩĤ اĨŸאم ٤ اijĤاو، ïĝĘ ĭĥĜא إن أıĥĀא واijĻéĤة ÖאijĤاو وإĩĬא כÝ×ijا اijĥāĤة ÖאijĤاو؛ إđüאرا أن أıĥĀא ٥ ّ ؛ وĤñĤכ ĝĺאل ĹĘ įÝĻĭáÜ اijĥāĤان. īĨ» اŻāĤ «وijİ واوي ِٰ Ãا ّ نYَ oَ ]ُْ žَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אéĻ×ùÜ אİאĩøو אتĺآ ĹĘ ةŻĀ אİאĩø ĵĤאđÜ ųا Ʃ إن ħà ﴾ۜ ­ْ §ُ َ ²Y¯Àَ ا۪ •Áَ ‹۪ Áُِ ª ُ ٰ Ãا ّ نYَ ¦َ Y®َوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĬאĩĺإ אİאĩøو ،]١٧/٣٠ ،ومóĤا﴾ [ن¹َ ُ̄ ْ bُ ±Áَ n۪ ِۜ﴾ [اóøŸاء، ٧٨/١٧] وĭùèאت ĹĘ įĤijĜ: ykْ Ÿَ ْ ٰ َن اª [اĤ×óĝة، ١٤٣/٢] وóĜآĬא ĹĘ įĤijĜ:﴿ َوْ¢ُyا ﴾¥ِ \ِّyَِ ª ¿c۪³ُ ْ َ ­ُ ا¢ Àyْ®َ Yَ À﴿ :įĤijĜ ĹĘ אÜijĭĜو] ١٤/١١ ،دijİ] ﴾ ۜ تY ِ ـَٔÁِّ َªا ّ ±َ[ ْ¶ِ wْ ُ À تY ِ ³ََ oَ ْ َ اª ِ ّن ﴿ا َ ِ ا¦۪ َÁ±] ﴾اĤ×óĝة، ٤٣/٢] وijåøدا ĹĘ [آل óĩĐان، ٤٣/٣] ورכĐijא ĹĘ įĤijĜ:﴿ َو ْارَ¦¹ُا َR•َ ّ اyª ﴾_ََ ²Y®َÊا َْ Y³َŠْ yََ Yَ ²ِّ َ ْ ُk ُu َون﴾ [آل óĩĐان، ١١٣/٣] وأĨאįĤijĜĹĘÙĬ:﴿ ا À ­ْ ¶ُ وَ© ِÁْ َّ ªءاYَ َٓ ²ٰ įĤijĜ:﴿ ا ِ ّ اà ِٰ] ﴾اijĭĤر، yْ • َ ±ْ ِذ¦ ٌ Áَْ ة َوَÊ\ ٌرYَ kَ ِ b ­ْ·Áِ ·۪ ْ «bُ Êَ لYٌۙ jَ ِ [اõèŶاب، ٧٢/٣٣] وذכóا ĹĘ įĤijĜ:﴿ ر ِ﴾ [آل óĩĐان، ١٧/٣]. ħà اñĩĤכijر رYoَ ~ْ ÊY َْ ِ \ ±À َ ۪ yŸِ›ْcَْ ¯ُ ْ ªواَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אراęĕøوا] ٣٧/٢٤ ¢۪ ُÁ¯¹ا َ واَ ﴿:įĤijĝÖ אıÝĨאĜÍÖ :אءĻüÉÖ ةŻāĤا ĹĘ óĨأ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ ةŻāĤا ÙĨאĜإ ÙĺŴا ĹĘ ¹ََ ِ ات﴾ [اĤ×óĝة، ٢٣٨/٢] َ« ّ اªَ‡« «َ ا¹ُ žYِ nَ ﴿ :įĤijĝÖ אıĻĥĐ ÙčĘאéĩĤאÖو] ٤٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ة¹َ ٰ ّ اªَ‡« ١ ر: ÙĥĻĥÖ. ٢ ر + ĩáĐאن رĹĄ اų įĭĐ. ٣ ط: وכÝ×Û. ٤ ط: Ŷن أıĥĀא. ءŻĨŸوا ćíĤا ïĐاijĜ رتóĜ ßĻè ßĺïéĤا نóĝĤا ĵĤإ Ùĺاï×Ĥا ñĭĨ Ùĺאرä ÛĬכא ءŻĨŸا ïĐاijĜ īĨ ėĭāĩĤا هóذכ אĨ ٥ ěĘو ÕÝכÝĘ ėéāĩĤا óĻĔ ĹĘ אĨوأ ėĺóýĤا ėéāĩĤا ĹĘ אĩכ) ..ةijכõĤا ،ةijĥāĤا (אتĩĥכĤا هñİ ģáĨ ÙÖאÝכ ċęéÜ نÉÖ اijĝĤاïĐ اÙáĺïéĤ. ٥ ١٠ ١٥ 360 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Onlar ki namazlarında devamlıdırlar.” [el-Meâric 70/23] âyeti ile onun devamlı olarak kılınmasını, “Namaz müminler üzerine vakitli bir farz olarak yazılmıştır.” [ en-Nisâ 4/103] âyeti ile onun vakitlerinde eda edilmesini, “ Rükû edenlerle birlikte siz de rükû ediniz.” [ el-Bakara 2/43] âyeti ile onun cemaatle kılınmasını, “Onlar ki namazlarında huşû içindedirler.” [el- Mü’minûn 23/2] âyeti ile onun huşû içinde kılınmasını emretmiştir. Bütün bu emirlerin ardından insanlar beş grup olmuştur: Bir grup bu emirleri kabul etmeyenlerdir ki bunların başında Ebû Cehil -Allah’ın lâneti onun üzerine olsun- gelir, çünkü Allah Teâlâ onun hakkında “Ne tasdik etti ne namaz kıldı” [ el-Kıyâme 75/31] buyurmuş, bu gruptakilerin sonunu ise şöyle ifade etmiştir: “Onlara denilir ki: ‘Sizi Sekar’a (cehenneme) ne soktu?’ Onlar şöyle derler: Biz namaz kılanlardan değildik. (…) Ceza gününü de yalanlıyorduk.” [ el-Müddessir 74/42-46] Bir grup bu emirleri kabul eden, fakat yerine getirmeyenlerdir ki bunlar Ehl-i kitaptır. Allah onları “Onların ardından bir grup geldi ki namazı zayi ettiler.” [ Meryem 19/59] şeklinde zikretmiştir. Kelbî bu âyette kastedilenlerin Ehl-i kitap olduğunu söylemiştir. Allah onların sonunu da zikretmiş ve “Onlar bu tutumlarından ötürü gayyaya atılacaklardır.” [ Meryem 19/59] buyurmuştur ki gayya cehennemde bir kuyu olup oradaki en korkunç yerdir. Ateş bile ondan kurtulmak için her gün defalarca imdat diler. Sonra Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Ancak tövbe edip inanan ve sâlih amel işleyenler başka…” [ Meryem 19/60]. Yani Yahudilik ve Hıristiyanlık’tan tövbe edip Hz. Muhammed aleyhisselâma iman eden ve sâlih amel olarak namazları muhafaza edenler başka. Bir grup bu emirlerin bir kısmını yerine getirirken tembellik edip diğer kısmını yerine getirmeyenlerdir. Bunlar münafıklardır. Allah Teâlâ bunları, “Münafıklar kendilerince Allah’ı aldatıyorlar… Onlar, namaza kalktıkları zaman tembel tembel kalkarlar.” [ en-Nisâ 4/142] buyurmuş, sonlarını ise, “Muhakkak münafıklar cehennemin en aşağı tabakasındadır.” [ en-Nisâ 4/145] şeklinde ifade etmiştir. Bir grup ise namazı ancak vakti çıktıktan sonra kılanlardır. Allah Teâlâ bunları, “Veyl o namaz kılanlara ki onlar namazlarından gafildirler.” [ el-Mâûn 107/4-5] şeklinde zikretmiştir. Böylece onların sonlarının veyl olduğunu bildirmiştir ki veyl cehennemde bir vadi olup dünyadaki bütün dağlar oraya konulsa hepsini eritecek bir vadidir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 361 ۖ﴾[اđĩĤאرج، ٢٣/٧٠] وÉÖداıÐאĹĘأوĜאıÜאįĤijĝÖ: ِ ُ̄ ¹َن ِِ·­ْ َدٓائ bËَ†َ »ٰ «َ ­ْ ¶ُ ±À َ w۪ َّ ªَ وإداıÝĨאįĤijĝÖ:﴿ ا ا¹ُ¦َارْ وَ ﴿:įĤijĝÖ ÙĐאĩä ĹĘ אıÐوأدا] ١٠٣/٤ ،אءùĭĤا﴾ [Yb¹ً ¢ُ¹ْ®َ Y\Yً cَ¦ِ ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ َ« اª «َ aْ َ ²Y¦َ﴿ ﴾ن¹َۙ ُ ‚Y ِ rَ ­ْ·ِِ bËَ†َ ¿ž۪ ­ْ ¶ُ ±À َ w۪ َّ ªَ َ ِ ا¦۪ َÁ±] ﴾اĤ×óĝة، ٤٣/٢] وÖאijýíĤع ıĻĘא įĤijĝÖ:﴿ ا َR•َ ّ اyª ٢ :÷ĩì אتĝ×Ĉ ١ [اijĭĨËĩĤن، ٢/٢٣] و ïđÖ ñİه اŶواóĨ Āאر اĭĤאس ĵĥĐ َ َق َوَÊ uّ †َ Ëَžَ﴿ :įĝè ĹĘ אلĝĘ -įĻĥĐ ųا Ʃ ÙĭđĤ- ģıä ijÖأ ħıøورأ אİijĥ×ĝĺ ħĤ Ùĝ×Ĉ ±َ ®ِ ¥ُ َ ² ­ْ َ ª [ ¹ُا [٤٩ب ªYَ َ َ ـ§ ُ§ ­ْ ž۪¿ َ~َ£َy¢ «~َ Y®َ﴿ :אلĝĘ ħİóĻāĨóوذכ] ٣١/٧٥ ،ÙĨאĻĝĤا«﴾ [ٰ ّ «†َ .[٤٦/٧٤ ،óàïĩĤا﴾ [±À ِۙ ّuªا ۪ ِ َِÁ¹ْم ِ ُب\ wّ §َ ُ ²Yَ ³ّ¦ُوَ ﴿:įĤijĜ ĵĤإ] ٤٣-٤٢/٧٤ ،óàïĩĤا﴾ [±Á َۙ ۪ ّ «‡َ ¯ُ ْ اª ­ْ ¶ِ uِ ْ َ \ ±ْ ®ِ َ َ «sَ žَ﴿ :אلĝĘ ųا Ʃ ħİóכñĘ אبÝכĤا ģİأ ħİو אİدوËĺ ħĤو אİijĥ×Ĝ Ùĝ×Ĉو ٰ ¹َة﴾ َ Šَ ُY¹ا ّ اªَ‡« ْ ٌ﴾ [ħĺóĨ، ٥٩/١٩[، Ĝאل اĤכĥ×Ĺ:» ħİ أģİ اĤכÝאب»، وĜאل: ﴿ ا «rَ ĹĘ Ùدرכ ijİو] ٥٩/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾YÁًّ šَ نَ¹ْ£َ ْ «َ À فَ ¹َْ žَ ﴿:אلĝĘ ħİóĻāĨ óوذכ] ٥٩/١٩ ،ħĺóĨ] َ Êِّ ا ﴿:אلĜ ħà ،ةóĨ اñوכ اñכ مijĺ ģכ אıĭĨ אرĭĤا ßĻĕÝùÜ אıĻĘ ďĄijĨ ÕĻİأ Ĺİ ħĭıä ïĩéĩÖ أي] ٦٠/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾±َ ®َ ٰ َ َ Yب﴾ [ħĺóĨ، ٦٠/١٩ [أي īĨ اijıĻĤدÙĺ واóāĭĤاÙĻĬ﴿ َوا b ±ْ ®َ .اتijĥāĤا ĵĥĐ ċĘאè أي] ٦٠/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾Yoً ِ ﴿َوَ ِ̄ َ© †َªY ĵĤאđÜ ųا Ʃ ħİóכñĘ نijĝĘאĭĩĤا ħİو īĻĥøכאÝĨ אıąđÖ دواËĺ ħĤو אıąđÖ أدوا Ùĝ×Ĉو ﴾»ٰۙ ªYَ ¦ُ ا¹RYُ َ ٰ ¹ِة ¢ َ« ّ اªَ‡« ªِ َ ُY®¹ٓا ا َِذا ¢ ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ ﴾إĵĤ įĤijĜ:﴿ َوا À ±Áَ £۪ žYِ ³َ¯ُ ْ َ اª ِ ّن Ĝאل: ﴿ا ﴾ۚ ِ َYر َ ْرِك َْ اÊ ْ~ِŸَ ©ِ ®±َ ا ّª³ uªا ّ¿ žِ ±Áَ £۪ žYِ ³َ¯ُ ْ َ اª ِ ّن [اùĭĤאء، ١٤٢/٤] ñĘכó ħİóĻāĨ ĝĘאل: ﴿ا [اùĭĤאء، ١٤٥/٤]. :אلĝĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ħİóכñĘ אıÝĜو وجóì ïđÖ īכĤ אıĬدوËĺ Ùĝ×Ĉو ِِ·­ْ َ~ ُY ¶¹َۙن﴾ [اĩĤאijĐن، ٥-٤/١٠٧] وذכó أن bËَ†َ ±ْ َ ­ْ ¶ُ ±À َ w۪ َّ ªَ Á± ا َۙ ۪ ّ «‡َ ¯ُ ْ «ِ ª © ٌ Àْ¹َžَ﴿ .ÛĤאùĤ أي ÛĐאĩĤ אĻĬïĤا אل×ä įĻĘ Ûĥđä ijĤ ħĭıä ĹĘ واد ijİو ģĺو ħİóĻāĨ ١ ر + ĩì÷. ٢ ر - ĩì÷. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 362 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Kim bir namazı vakti çıkıncaya kadar kılmaz da sonra kazâ ederse cehennemde bir süre yanar ki bu süre seksen sene olup her bir senesi üç yüz altmış gündür, bu günlerden her biri ise sizin saydığınız günlerin hesabıyla bin yıla tekabül eder.”1 Bir grup ise bu emirleri kabul eden ve namazı vaktinde ve şartlarına uygun olarak kılan kimselerdir. Bunların başında Hz. Muhammed Mustafa aleyhisselâm gelir. Allah Teâlâ onu “Elbet Rabbin senin gecenin üçte ikisine yakın bir kısmında kalktığını ( namaz kıldığını) biliyor.” [ el-Müzzemmil 73/20], “De ki: Benim namazım, ibadetim…” [ el-En‘âm 6/162] şeklinde zikretmiştir. Onun ashabı da bu kapsamdadır ki Allah Teâlâ onları “Müminler gerçekten kurtuluşa ermişlerdir. Onlar ki namazlarında huşû içindedirler.” [el- Mü’minûn 23/1-2] şeklinde zikretmiş ve varacakları yeri “İşte bunlar varis olanların ta kendileridir. Onlar Firdevs cennetlerine varis olurlar. Onlar orada ebedî kalacaklardır.” [el- Mü’minûn 23/10-11] şeklinde ifade etmiştir. Bu, cennetteki en yüce ve değerli makam olup mümin orada muradına nâil olur, Rabbine nazar eder. “Kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler.” Rızık, farklı şekillerde de olsa, vermek demektir. Nitekim rızık bir kimseyi bir mülke sahip kılmak şeklinde olur. Bu mânada Allah Teâlâ “Kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler.” buyurmuştur. Buradaki “rızık verme” ifadesi “mâlik kılma” anlamındadır. 1. Rızık “besleme, gıda” anlamına gelebilir: “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah’a ait olmasın.” [ Hûd 11/6] 2. “Yiyecek” anlamına gelebilir: “Size ondan bir rızık getirsin.” [ el-Kehf 18/19] 3. “Mal” anlamına gelebilir: “Rızkı dilediğine genişçe verir.” [ er-Ra‘d 13/26] 4. “Yağmur” anlamına gelebilir: “Allah’ın gökten indirdiği rızıkta...” [ el-Câsiye 45/5]. 5. “ Cennet” anlamına gelebilir: “Rabbinin rızkı daha hayırlı ve kalıcıdır.” [ Tâhâ 20/131] 6. “Hibe” anlamına gelebilir: “Miras taksiminde [kendilerine pay düşmeyen] akrabalar, yetimler ve fakirler hazır bulunurlarsa, onlara da maldan bir şeyler [rızık] verin.” [ en-Nisâ 4/7] buyurmuştur ki burada rızık “mirasçı olmayanlara gönüllü olarak teberru ve sadaka kabilinden bir şeyler hibe etmek” anlamındadır. Aynı şekilde rızık, hâkimlere ve askerlere verilen rızıkta olduğu gibi bir vazifenin icrası şeklinde de olabilir. Bütün bu anlamlar dönüp dolaşıp “verme” anlamına gelir. 1 Benzer hadisler için bkz: İbn Ebî Şeybe, el-Musannef, 1: 301; Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, 11: 294. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 363 ُ ّñب ĹĘ اĭĤאر Đ אİאąĜ ħà אıÝĜو ĵąĨ ĵÝè ةŻĀ كóÜ īĨ» :مŻùĤا įĻĥĐ ّ وĜאل اĭĤ×Ĺ אĩĨ Ùĭø ėĤأ مijĺ ģכ אĨijĺ نijÝøو ÙÐאĩàŻà Ùĭø ģכ Ùĭø نijĬאĩà ÕĝéĤوا ،א×ĝè ١ ïđÜون.» هóوذכ Ṡ ĵęĉāĩĤا ħıøورأ אıĉÐاóýÖ אıÝĻĜاijĨ ĹĘ אıĬijĐاóĺ ħİو אİijĥ×Ĝ Ùĝ×Ĉو [٢٠/٧٣ ،ģĨõĩĤا [،ÙĺŴا©﴾ ِÁْ َّ ªا¿ ِgَ«ُfُ ±ْ ®ِ »²ٰدْ َ َ £ُ ¹ُم ا b ¥َ َ ²َّ َ ­ُ ا «ْ َ À ¥َ َ َ َرّ\ ِ ّن ا ﴿:įĤijĝÖ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ُ ُ ۪§¿﴾ اÙĺŴ،] اđĬŶאم، ١٦٢/٦] وأéĀאįÖ כĤñכ ñĘכħİó įĤijĝÖ: ²وَ¿ b۪Ëَ†َ َ ِ ّن وĜאل: ﴿¢ُ ْ© ا ħİóĻāĨ óوذכ] ٢-١/٢٣ ،نijĭĨËĩĤا﴾ [ن¹َۙ ُ ‚Y ِ rَ ­ْ·ِِ bËَ†َ ¿ž۪ ­ْ ¶ُ ±À َ w۪ َّ ªَ ْ ُْ̄Qِ®³ُ ¹َۙن ا ªا mَ َ «žَْ َ ْu ا ¢﴿ ۜ ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١١-١٠/٢٣] وijİ أرďĘ ْ ْŸِyَدْو َس ِ ُf ¹َن اª yَ À ±À َ w۪ َّ ªَ ِ ُf ¹َۙن ا ¹َْار ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª ĝĘאل: ﴿ا ُ وóčĭĺ إĵĤ źijĨه. َאه ĭ ُ Ĩ įĻĘ īĨËĩĤا אلĭĺ אهıÖوأ ÙĭåĤا ĹĘ ďĄijĨ ُ £ُŸِ³ْ ¹َۙن﴾ ĘאóĤزق ijİ اĉĐŸאء وإن اÛęĥÝì وįİijä؛ À ­ْ ¶Yُ ³َ ْ َY َرَز¢ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوِRّ̄ ُ £ُŸِ³ْ ¹َۙن﴾ أي ّĥĨכĭאħİ، وĺכijن À ­ْ ¶Yُ ³َ ْ َY َرَز¢ ÍĘن اóĤزق ĺכijن ĻĥĩÜכא، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َوِRّ̄ ِ ْزَ¢ُ·Y] ﴾ijİد، ٦/١١] أي َ« ّ اà ِٰ ر «َ َ Êِّ َ ٍ_ žِ¿ َْ اÊْر ِض ا ñĔاء، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َوَRY ِ ®±ْ َدٓ ّا\ ،ً Ĝאل ِ ْزٍق ِRُ³ْµ] ﴾اĤכėı، ١٩/١٨ [وĺכijن Ĩאź yِ \ ­ْ §ُ ِ b ْ OÁَ ْ ñĔاؤİא، وĺכijن đĈאĨא، Ĝאل: ﴿žَ» َ ƒَٓ ُYء﴾ [اïĐóĤ، ٢٦/١٣ [أي اĩĤאل، وĺכijن óĉĨا، Ĝאل Ʃ اų À ±ْ ¯َ ِ ِ ْز َق ª َْ[ ُ ُ ّ اyª À﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ ِ ْزٍق﴾ [اåĤאÙĻà، ٥/٤٥ [وĺכijن Ùĭä، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ: ٓ ِYء ِR ±ْ ر ُ ِR ±َ ّ اªَ َ¯ َ²َْ}َل ّ اà ٰ đÜאĵĤ:﴿ َوَRٓY ا َِذا واَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،Ù×İ نijכĺو ،ÙĭåĤا أي] ١٣١/٢٠ ،įĈ] ﴾»£ٰ \َْ y َوا ٌ ِ ْز ُق َرِّ\ ¥َ َrْÁ ﴿َور Ù×İ ijİ [٧/٤ ،אءùĭĤا﴾ [µُ³ْ®ِ ­ْ ¶¹ُ ¢ُزُرYْ žَ ±Áُ ¦Y۪ َ ¯َ ْ ªواَR« Yٰ cَÁَْ ªواَ\« ٰyْ£ُ ْ ¹ُا اª ُو۬ª ْ £ِ ََْ̄_ ا ªا yَ‹َ nَ ] اijĤرÙà Ü×Đóא وĜïāÜא، وĺכijن إóäاء وÙęĻČ כóزق اąĝĤאة واijĭåĤد. أ ٥٠] óĻĕĤ ءĹü وכģ ذĤכ راďä إĵĤ اĉĐŸאء. جóìوأ» įĥĩĐ ć×è ïĝĘ رñĐ óĻĔ īĨ įÜijęÜ ĵÝè ÙÖijÝכĨ ةŻĀ كóÜ īĨ» :هïĭùÖ אب×Ĥا اñİ ĹĘ Ù×Ļü ĹÖأ īÖا جóìأ ١ óĻ×כĤا ħåđĩĤا ؛٣٠١/١ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ :óčĬا .»אن׹Ĕ įĻĥĐ ijİو ųا ĹĝĤ ةŻĀ كóÜ īĨ» :هïĭùÖ ĹĬاó×ĉĤا .٢٩٤/١١ ،ĹĬاó×ĉĥĤ ٥ ١٠ ١٥ 364 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Rızık bize göre “gıda verme, besleme” anlamında iken Mu‘tezile’ye göre “mâlik kılma” anlamındadır. Dolayısıyla onlara göre haram olan şey rızık değildir, çünkü [meşru bir şekilde edinilmiş] mülk değildir. Bu onların gösterdiği son derece çirkin bir tutumdur ve dalâletin son noktasıdır, çünkü Allah’ın kitabını reddetmek anlamına gelir. Zira Allah Teâlâ “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah’a ait olmasın.” [ Hûd 11/6] buyurmuştur. Bu durumda onlara göre hayvanlar Allah’ın rızkını yememektedirler, çünkü onlar yedikleri şeye mâlik değildirler. Yine onlara göre ömrü boyunca hep haram mal kazanan ve yiyen kimse Allah’ın rızkından hiçbir şey yememiş, yani Allah bu kişiye hiçbir rızık vermemiş olur. Allah Teâlâ’nın zâtı bir olduğu hâlde burada “verdiğimiz” buyurarak Allah Teâlâ çoğul kip ile kendisini ifade etmiştir. Bunun sebebi, bu tür hitabın mülk sahiplerine (krallara) özgü bir hitap olmasıdır, Allah mülk sahiplerinin mâlik ve melikidir, bu yüzden bu hitap tarzını kullanır. Kralların bilindik hitapları dört türlüdür: Tekil formda “Şunu yaptım.” şeklindeki hitap, çoğul formda “Şunu yaptık.” şeklindeki hitap, fâili zikredilmeden yapılan “Size şu hak/görev verildi.” şeklindeki hitap ve sanki kraldan başkası konuşuyormuş gibi fiilin gāib sîga ile kullanıldığı “Sultan size şunu emretti.” şeklindeki hitap. Kur’ân Arap dili ile indirilmiş olduğu için onda kendisinden söz ederken bu hitap türlerinin hepsini kullanmıştır. Örneğin “Beni, yarattığım kişiyle baş başa bırak.” [ el-Müddessir 74/11] buyurmuştur ki bu tekil formdur. Yine “Biz onu indirdik.” [el-Kadr 97/1], “Biz Nûh’u elçi olarak gönderdik.” [ Nûh 71/1], “Biz sana kevseri verdik.” [el-Kevser 108/1], “Biz sana fetih verdik.” [ el-Feth 48/1] ve “Biz yarattık.” [ İnsan 76/2] (el- İnsan 76/2) buyurmuştur ki bunlar çoğul formdur. Fâili zikretmeksizin “Size oruç farz kılındı.” [ el-Bakara 2/183], “Size savaş farz kılındı.” [ el-Bakara 2/216], “Size kısas farz kılındı.” [ el-Bakara 2/178], “ İnsan aceleden yaratıldı.” [ el-Enbiyâ 21/37], “ İnsan zayıf yaratılmıştır.” [ en-Nisâ 4/28] buyurmuş, gāib sîgası ile de “O Allah ki sizleri yaratmıştır.” [ er-Rûm 30/40], “Allah’ın göğsünü İslâm’a açtığı kimse…” [ ez-Zümer 39/22], “O Allah ki sözün en güzelini indirir.” [ ez-Zümer 39/23], “O’dur resulünü hidâyet ile gönderen.” [ et-Tevbe 9/33] buyurmuştur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 365 ÷ĻĤ ħİïĭĐ امóéĤאĘ כ؛ĻĥĩÝĤا ÙĤõÝđĩĤا ïĭĐ ١ ijİو אĬïĭĐ ÙĺñĕÝĤا ijİ زقóĤا ħà رد įĬÍĘ ل؛ŻąĤا ÙĺאıĬ ijİو ħıĭĨ ûéęĤا ÙĺאĔ ĹĘ اñİو .כĥĩÖ ÷ĻĤ įĬŶ زق؛óÖ ِ ْزَ¢ُ·Y] ﴾ijİد، ٦/١١] َ« ّ اà ِٰ ر «َ َ Êِّ َ ٍ_ žِ¿ َْ اÊْر ِض ا ٢ ﴿َوَRY ِ ®±ْ َدٓ ّا\ :אلĜ ،ĵĤאđÜ ųا Ʃ אبÝכ ħİïĭĐ امóéĤا ģوآכ ،כĥĩÜ ź אıĬŶ ؛ųا Ʃ رزق ģכÉÜ ÛùĻĤ ħİïĭĐ ٣ واijĻéĤاĬאت .אÑĻü ųا Ʃ įĜزóĺ ħĤو אÑĻü ųا Ʃ رزق īĨ ģכÉĺ ħĤ هóĩĐ ďĻĩä ĹĘ į×øوכא ؛įĤ כĺóü ź ïèوا ijİو įùęĬ īĨ ďĩåĤا ÙĕĻāÖ ģđęĤا اñİ ĵĤאđÜ ųا Ʃ óذכ אĩĬإ ħà ٥ Ʃ واų ĨאĤכ اĥĩĤכ وĥĨכ اijĥĩĤك؛ įĥĘ اĝéÝøאįĜ وįĭĨ إįĜŻĈ. ٤ ĉìאب اijĥĩĤك įĬŶ واijıđĩĤدīĨכŻماijĥĩĤكأرÙđÖأوįä: اìŸ×אر ÙčęĤĵĥĐاïèijĤان: «ÛĥđĘכñا»، وĵĥĐ ĵĤإ ģđęĤا ÙĘאĄوإ ،»اñכ ħכĤ ħøُ ر «:įĥĐאĘ ƪ ħùُ ĺ ħĤ אĨ ĵĥĐو ،»اñאכĭĥđĘ» :ďĩåĤا ÙčęĤ ďĩåĘ ب؛óđĤا ÙĕĥÖ لõĬ آنóĝĤوا ،»اñכÖ ħכĬאĉĥø ħכóĨأ «:Ù×ĺאĕĩĤا įäو ĵĥĐ įĩøا ﴾ۙاuÁ ً n۪ وَ aُ ْ £َ ٦ اijäijĤه כıĥא ĩĻĘא أì×ó įÖ īĐ įùęĬ ĝĘאل: ﴿َذْر²۪¿ َوَR ±ْ َr« هñİ įĻĘ ųا Ʃ ³َْ ُYه﴾ [اïĝĤر، ١/٩٧]، ª{َ²َْ Y ا َٓ ²ِّ ٧ ĵĥĐ ÙĕĻĀ اijĤاïè، وĜאل: ﴿ا اÙĺŴ،] اóàïĩĤ، ١١/٧٤ [وñİا ﴾Y³َoْ cَžَ Yَ ²ِّ ۜ﴾ [اĤכóàij، ١/١٠٨[،﴿ ا yََ ْ َ ـ§¹ْf ªا كY َ ³َÁْَ ْ َ Y ا َٓ ²ِّ ُ ً ¹Yn] ﴾ijĬح، ١/٧١]، ﴿ا ² Y³َ ْ َْرَ~» Y ا َٓ ²ِّ ﴿ا ّ ħùĺ ħĤ אĩĻĘ אلĜو ،ďĩåĤا ÙĕĻĀ ĵĥĐ ٨ ْ ³َY] ﴾اùĬŸאن، ٢/٧٦] وñİا £َ «rَ Yَ ²ِّ [اçÝęĤ، ١/٤٨[،﴿ ا ،[٢١٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [لYُ cَ£ِ ْ ªا ­ُ§ ُ Áَْ «َ [َ cِ¦ُ ﴿ ،[١٨٣/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [مYُ Áَ‡ªا ِّ ­ُ§ ُ Áَْ «َ [َ cِ¦ُ ﴿ :įĥĐאĘ ،[٣٧/٢١ ،אءĻ×ĬŶا©﴾ [ٍۜkَ َ ±ْ ®ِ نYُ َ ²ْ ِ Êاْ¡ َ» ِrُ ﴿ ،[١٧٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [صY ُ ‡َ £ِ ْ ªا ­ُ§ ُ Áَْ «َ [َ cِ¦ُ ﴿ َ £َ ُ§ ­ْ﴾ اÙĺŴ «rَ يw۪ َّ ُ اª ٰ Ãّ َ ا ﴿:Ù×ĺאĕĩĤا ĹĘ אلĜو ،]٢٨/٤ ،אءùĭĤا﴾ [YŸÁً ۪ Šَ نYُ َ ²ْ ِ ﴿َو ُrِ «َ ¡ْاÊ ﴾eÀ ِ u۪ oَ ْ ªا ±َ َ nْ َ ََل ا {َّ ² ُ ٰ Ãّ َ ُ †َ ْuَرُه﴾ [اóĨõĤ، ٢٢/٣٩[،﴿ ا žََ َ̄ ±ْ َ‚َyَح ّ اà ٰ [اóĤوم، ٤٠/٣٠]، ﴿ا ُ· ٰuى﴾ [اÙÖijÝĤ، ٣٣/٩[. ْ ªYِ \ µُ َ َْرَ~َ© َر ُ~¹ª ۪ ي ا ٓ َّـw [اóĨõĤ، ٢٣/٣٩[، ﴿ ُ¶¹َ اª ١ ح - ijİ. ٢ ح - Ĝאل؛ ر: وĜאل. ٣ ح: ĘאijĻéĤاĬאت. ٤ ر: Ŷن. ٥ ر + ĺכijن כĤñכ. ٦ ر: īĨ ñİه. ٧ ح: ñıĘا. ٨ ح: ñıĘا. ٥ ١٠ ١٥ 366 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “İnfak ederler.” İnfak malın ihtiyaç için sarf edilmesidir. “İnfak korkusu ile” [ el-İsrâ 17/100] âyetindeki “infak” kelimesi “muhtaç duruma düşmek” anlamına gelir. en-Nüfûk hayvanın helâk olması, en-nefâk pazarın canlı olması, el-intifâk ise tavşanın deliğinden çıkması anlamına gelir. Tavşanın ( Arap tavşanının) deliğinin beş giriş noktasına en-nâfikā, er-râhitâ, el-kāsı‘â ve ed-demmâ isimleri verilmiştir. Nifâk kişinin içi ile dışının bir olmamasıdır. Bütün bu kelimelerin anlamlarının dönüp vardığı nokta “giderme ve yok etme” anlamıdır. Bu ifadenin tefsirinde altı görüş vardır: [Birincisi] Abdullah b. Abbas bunu, “Yani, onlar kendilerine verdiğimiz mallardan zekât verirler.” şeklinde tefsir etmiştir. Kelime “Altın ve gümüşü biriktirip gizleyerek onları Allah yolunda harcamayanları elem dolu bir azapla müjdele.” [ et-Tevbe 9/34] âyetinde de bu mânada kullanılmıştır ki böyle bir tehdit ancak farz olan bir şeyin terkine karşılık olur. Allah Teâlâ kitabında pek çok âyette zekât ile namazı birlikte zikretmiştir: “Namazı kılın, zekâtı verin.” [ el-Bakara 2/43], “Onlar namazı kılarlar, zekâtı verirler.” [ et-Tevbe 9/71], “Namazı kılar zekâtı verirler.” [ el-Bakara 2/277], “Namazı kılıp zekâtı verenler.” [ en-Nisâ 4/162]. Bu ikisi arasındaki münasebet ise şöyledir: Namaz kılmak Allah hakkıdır, zekâtı fakire vermek ise Allah’ın kulunun hakkıdır, bu yüzden bunların her ikisini de Allah’ın emri ile gözetmek gerekmektedir. Bütün ibadetlerin temeli bu ikisidir, çünkü namaz beden ile yapılan bir ibadet, zekât ise mal ile yapılan bir ibadettir ve bütün ibadetler bu iki kısımdan birine dâhildir. İkincisi, Abdullah b. Mes‘ûd’un “İnfak, kişinin ailesine yaptığı harcamadır.” şeklindeki görüşüdür. Bu mânada Hak Teâlâ “Eli geniş [varlıklı] olan genişliğinden infak etsin.” [ et-Talâk 65/7] buyurmuştur. Üçüncüsü, Dahhâk’ın “İnfak, çeşitli mallardan çeşitli şekillerde sadaka vermektir.” şeklindeki görüşüdür. Bu durumda infak, her türlü hayır için yapılan harcamayı içerir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Kazandıklarınızın iyilerinden ve yerden sizin için çıkardıklarımızdan Allah yolunda harcayın.” [ el-Bakara 2/268] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 367 ُ £ُŸِ³ْ ¹َۙن﴾ ĘאęĬŸאق ijİ óĀف اĩĤאل إĵĤ اéĤאÙä، واęĬŸאق ĹĘ À﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ęƪאق ١ Żİك اïĤاÙÖ، واĭĤ Yق﴾ [اóøŸاء، ١٠٠/١٧] ijİ اĝÝĘźאر، واijęĭĤق ۜ ِ Ÿَ²ْ ِ Êاْ_ َÁَƒْ rَ ﴿ :įĤijĜ رواج اijùĤق، واęÝĬźאق óìوج اijÖóĻĤع īĨ اĭĤאĝĘאء، وóéåĤ اijÖóĻĤع Ùùĩì ïĨاģì: ِęאق íĨאÙęĤ اóùĤ اÙĻĬŻđĤ. وďäóĨ ذĤכ ّ ٢ واĭĤ ّאء، اĭĤאĝĘאء واóĤاĉİאء واĝĤאđĀאء واïĤاĨ כįĥ إĵĤ اąĨŸאء واĭĘŸאء. ٥ ÙÝø أĜאوģĺ: Ĝאل اīÖ Đ×אس: «أي īĨ اijĨŶال اĹÝĤ أĭĻĉĐאħİ įĻęĘ ٤ ٣ óĻùęÜه ĨÉĘא ©Áِ ]۪ ~َ ¿ž۪ Y·ََ ²¹£ُŸِ³ْ ُ À Êَوَ_ َ َ‹ّ Ÿِ ْ َ َ¶ َ] َواª َ ْ§ُ³ِ} َون ّ اwª À ±À َ w۪ َّ ijÜËĺن اõĤכאة»، כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ َواª نóĜ ïĜو .ضóęĤا كóÝÖ źإ نijכĺ ź ïĻĐijĤوا] ٣٤/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [­Áٍ ۙ ª۪ َ ِ َ َw ٍ اب ا \ ­ْ ¶ُyْ ِ ƒّ ]َžَ ۙ ّ اà ِٰ َ ٰ¦ ¹َة﴾ [اĤ×óĝة، ٤٣/٢]، ٰ ُb¹ا ّ اª{ ٰ ¹َة َوا ¢۪ ُÁ¯¹ا ّ اªَ‡« َ Ʃ اų اŻāĤة ÖאõĤכאة ĹĘ آĺאت īĨ כÝאįÖ:﴿ َوا َ ٰ¦ ¹َة﴾ ¹َُا ّ اª{ bٰ ٰ ¹َة َوا َ ُY®¹ا ّ اªَ‡« ¢َ ] ﴿َوا َ ٰ¦ ¹َة﴾ [اÙÖijÝĤ، ٧١/٩] [٥٠ب {ªا ّ ن¹َ bُQُْ ٰ ¹َة َوÀ ُ £۪ ُÁ ¯¹َن ّ اªَ‡« ﴿َوÀ َ ٰ¦ ¹َة﴾ [اùĭĤאء، ١٦٢/٤]. واħčĭĤ ĩıĭĻÖא {ªا ّ ن¹َ bُQْ¯ُ ْ ٰ ¹َة َواª « َ‡ªا ّ ±Áَ ¯Á۪ £۪ ¯ُ ْ [اĤ×óĝة، ٢٧٧/٢]، ﴿َواª óĨÉÖ אĩıÜאĐاóĨ ÕäاijĤوا ųا Ʃ ï×Đ ěè óĻĝęĤا ĵĤإ כאةõĤا فóĀو ųا Ʃ أن اŻāĤة ěè ،ÙĻĤאĨ אدة×Đ כאةõĤوا ،ÙĻĬïÖ אدة×Đ ةŻāĤאĘ ؛īĺñİ ĵĤإ אدات×đĤا ďĻĩä ďäóĨو ،ųا Ʃ ٦ ħùĝĭĺ إĩıĻĤא. وďĻĩä اđĤ×אدات ¡ْ Ÿِ³ْÁُِ ª﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،«ģİŶا ĵĥĐ אقęĬŸا ijİ» :دijđùĨ īÖا لijĜ ĹĬאáĤوا ۜ﴾ اÙĺŴ،] اŻĉĤق، ٧/٦٥]. ُذ َو~ َ ٍ_ ِR ±ْ َ~ َِc ۪µ واáĤאßĤ ijĜل اéąĤאك: «ijİ اïāÝĤق īĨ أijĬاع اijĨŶال ĹĘ اijäijĤه اÙęĥÝíĩĤ«، ­ْcُ]َْ ¦َ Y®َ تY ِ ]َÁِّŽَ ±ْ ®ِ ا¹£ُŸِ²َْ وĭÝĺאول ذĤכ َ اóāĤف إĵĤ כģ óĻì، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ ا َ ُ§ ­ْ ِR ±َ َْ اÊْر ِۖض﴾ [اĤ×óĝة، ٢٦٧/٢]. ª Y³َjْ yَrْ َ Y ا َٓ َوِRّ̄ ١ ر + وijİ. ّאء. ٢ ط - وóéåĤ اijÖóĻĤع Ùùĩì ïĨاģì: اĭĤאĝĘאء واóĤاĉİאء واĝĤאđĀאء واïĤاĨ ٣ ح ر: وأĨא؛ ط - ĨÉĘא. ٤ ط: وóĻùęÜه. ٥ ط: įĻĘ. ٦ ح - اđĤ×אدات إĵĤ īĺñİ؛ ĘאŻāĤة Đ×אدة ÙĻĬïÖ، واõĤכאة Đ×אدة ĨאÙĻĤ، وďĻĩä اđĤ×אدات. ٥ ١٠ ١٥ 368 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Dördüncüsü, âlimlerden birinin, bu ifadenin Kur’ân okumak anlamına geldiği şeklindeki görüşüdür. Bu durumda bunun namaz ile birlikte zikredilmesindeki münasebet, müminlerin namaz esnasında Kur’ân okuyor olmalarıdır. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Onlar, korkarak ve ümit ederek Rablerine ibadet etmek için yataklarından kalkarlar. Kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden de Allah için harcarlar.” [es-Secde 32/16]. Yani kendilerine verdiğimiz Kur’ân’dan okurlar, çünkü burada sözü edilen durum mal infak etme durumu değildir. Zira burada gece namazından söz edilmektedir. Beşinci görüşe göre infak, canın feda edilmesi anlamına gelir. Allah Teâlâ “Allah yolunda infak edin ve kendi elinizle kendinizi tehlikeye atmayın.” [ el-Bakara 2/195] buyurmuştur ki “Allah yolunda canlarınızı, ruhlarınızı feda edin ve şehâdet ile nâil olacağınız ebedî hayattan mahrum kalmayın.” anlamındadır. Nitekim “Onlar Rableri katında diridirler.” [ Âl-i İmrân 3/169] âyeti ile şehitlerin ebedî hayatta oldukları ifade edilmiştir. Altıncı görüşe göre “İnfak ederler.” ifadesi şu anlama gelir: Onlar sahip oldukları hiçbir şeyi Allah’tan esirgemezler, ubudiyet/kulluk edebi içerisinde nefislerini infak ederler, dâimî sûrette rububiyeti müşahede ederek kalplerini infak ederler. Bu yüzden şeriat ehlinin infakı mal ile, hakikat ehlinin infakı hâl ile olur. Hepsini içerecek şekilde şöyle denilebilir: Zenginlerin infakı mallarından olur ve onlar mallarını ihtiyaç sahiplerinden esirgemezler. İbadet ehlinin infakı nefislerinden olur ve onlar nefislerini hizmet vazifesinden esirgemezler. Âriflerin infakı kalplerinden olur ve onlar murakabe hakikatinden kalplerini esirgemezler. Muhiplerin (Allah sevgisi ile dolu olanların) infakı ruhlarından olur ve onlar ruhlarını ilâhî takdirin mecrasından esirgemezler. En veciz bir şekilde bu husus şöyle ifade edilebilir: Zenginlerin infakı koyunlardan, fakirlerin infakı himmetten olur. Zenginlerin infakı malı cepten çıkarmak, fakirlerin infakı ise masivayı kalpten çıkarmaktır. Daha açık olarak şöyle denilebilir: İnfaktan maksat zekâttır ve her şeyin zekâtı kendi cinsinden verilir. Malın zekâtı fakirlerle dostluk, izzetin zekâtı tevazu ve ihsan, şerefin zekâtı zayıflara yardım, evladın zekâtı yetimlere şefkat, ilmin zekâtı başkasına öğretmek, evin zekâtı misafire ikram etmek, sıhhatin zekâtı günahlardan kaçınmak, kuvvetin zekâtı kâfirlere karşı cihat etmek, güzel sesin zekâtı Kur’ân okumak, bedenin zekâtı Allah’a isyankâr olmamak, 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 369 ١ إĵĤ اŻāĤة: أħıĬ óĝĺؤن اóĝĤآن واóĤاďÖ ijĜل ħıąđÖ: إįĬ óĜاءة اóĝĤآن، وįĩčĬ ۘ Yً ¯َ Žَ وَ Yžً ¹ْrَ ­ْ·َُ َ ْu ُ ¹َن َرّ\ À ِ •jY ِ ‹َ ¯َ ْ ªا ±َِ ­ْ·ُ\¹ُ ³ُjُ »žYٰ kَ cََ b﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ةŻāĤا ĹĘ ُ £ُŸِ³ْ ¹َن﴾ [اïåùĤة، ١٦/٣٢] أي ĩĨא أĭĻĉĐאħİ īĨ اóĝĤآن ijĥÝĺن ĻĥĘ ÷ñİه À ­ْ ¶Yُ ³َ ْ َY َرَز¢ َوِRّ̄ èאÙĤ إęĬאق اĩĤאل؛ ıĬÍĘא èאÙĤ ŻĀة اģĻĥĤ. ¹£ُŸِ²َْا ž۪¿ َ~ ۪[ ِÁ ©ّ اà ِٰ] ﴾اĤ×óĝة، ١٩٥/٢] واíĤאĨ÷: أįĬ إęĬאق اóĤوح، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َوا ۛ﴾ [اĤ×óĝة، ١٩٥/٢] أي إĵĤ Ĩóèאن اĻéĤאة ۚ _ِ §َ «ُ·ْ َ َ« ّ اcª ªِ ا ­ْ§ À ُ u۪ Àَْ Yِ ْ ¹£ُا \ «bُ Êَوَ ﴿ħכèرواÉÖ أي .[١٦٩/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [­ْ·ِ\ِّرَ uَ³ْ ِ ءYٌ ٓÁَnْ َ اĤ×אÙĻĜ اéĤאÙĥĀ ÖאıýĤאدة įĤijĝÖ:﴿ ا آداب ĹĘ ħıøijęĬ نijĝęĭĻĘ ؛ħıĤ ijİ אĩĨ אÑĻü ųا Ʃ īĐ ونóìïĺ واùĤאدس: أي ź ّ اđĤ×ijدÙĺ وijĝęĭĺن ħıÖijĥĜ ĵĥĐ دوام ýĨאïİة اÙĻÖijÖóĤ؛ ęĬÍĘאق أéĀאب اÙđĺóýĤ īĨ ٢ واďĩäŶ أن ĝĺאل: إن ßĻè اijĨŶال، وإęĬאق أرÖאب اÙĝĻĝéĤ īĨ ßĻè اijèŶال، ħıøijęĬ īĨ īĺïÖאđĤا אقęĬوإ ،ÙäאéĤا ģİأ īĐ אıĬوóìïĺ إęĬאق اĻĭĔŶאء īĨ أijĨاħıĤ ź ّ ěÐאĝè īĐ אıĬوóìïĺ ّ ź ħıÖijĥĜ īĨ īĻĘאرđĤا אقęĬوإ ،ÙĨïíĤا ėÐאČو īĐ אıĬوóìïĺ ź óāĜŶوا ،ÙĻąĜŶا אريåĨ īĐ אıĬوóìïĺ ّ ź ħıèأروا īĨ īĻ×éĩĤا אقęĬوإ ،Ù×ĜاóĩĤا أن ĝĺאل: إن إęĬאق اĻĭĔŶאء īĨ اħĭĕĤ، وإęĬאق اóĝęĤاء īĨ اħĩıĤ؛ ęĬÍĘאق اĻĭĔŶאء إóìاج ٣ واóıČŶ أن ĝĺאل: اóĩĤاد اĩĤאل īĨ اÕĻåĤ، وإęĬאق اóĝęĤاء إóìاج اĻĔŶאر īĨ اÕĥĝĤ، .įùĭä īĨ ÏĻü ģכ وزכאة ،כאةõĤا ٤ Ĺİ ÙĝęĭĤا īĨ ِ õĐ ijÜاďĄ و اùèאن اÛø، ِ Ĩאل ijĨاøאت Öא دروýĺאن اÛø، و زכאة زכאة ،Ûøا אنĩĻÝĺ īÝìاijĬ ِ انïĬزóĘ ِ ِ óüف ِ óāĬت ęĻđĄאن اÛø، و زכאة و زכאة [ أ ِ ìאįĬ ِ آوردن ĩıĨאن اÛø،] ٥١ ِ ħĥĐ ِ ħĻĥđÜ دóŝĺان اÛø، و زכאة و زכאة ِ ijĜت ıäאد Öא כאóĘان اÛø، ِ ÛéĀ õĻİóŊ از ĭŜאİאن اÛø، و زכאة و زכאة ِ īÜ Ĭא ِ כóدن ĻāĐאن اÛø، ِ ِ آواز ijìش ِ ijìاïĬن óĜآن اÛø، و زכאة و زכאة ١ ط + أي įĩĄ. ٢ اóčĬ: ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .٢٠/١ ٣ ر: īĐ اÕĥĝĤ. ٤ ح - Ĺİ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 370 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri dilin zekâtı iftira atmamak, gözün zekâtı nâmahreme bakmamak, mürüvvetin zekâtı garipleri sevindirmek, kulluğun zekâtı Allah’ın emrini yerine getirmek, sevginin zekâtı Rahmân’ı zikretmek, imanın zekâtı uzuvlarla kulluk etmek, İslâm’ın zekâtı şeytana muhalefet etmek, zühdün zekâtı sultandan uzak durmak, kalbin zekâtı imanı yüceltmek, sırrın zekâtı Rabbi murakabe etmek, hayatın zekâtı ise canı feda etmektir. Allah Teâlâ âyette önce imanı zikretmiştir ki bu kalp ile olur, ardından namazı zikretmiştir ki bu bedenle olur, ardından da infakı zikretmiştir ki bu da mal ile olur. İşte bu, bütün ibadetlerin toplamıdır. İmanda necat (kurtuluş), namazda münacat, infakta ise dereceler vardır. İmanda müjde (beşaret), namazda kefâret, infakta taharet vardır. İmanda izzet, namazda kurbet (yakınlık), infakta ziyade (artma) vardır. Şöyle denilmiştir: Bu âyette dört husus zikredilir: Takvâ, gayba iman, namazı kılmak ve infak. Bunlar dört raşit halifenin nitelikleridir, böylece âyette onların fazileti beyân edilmiştir. Takvâ Hz. Ebû Bekir’in niteliğidir, Allah Teâlâ “Veren ve takvâ sahibi olana gelince…” [el-Leyl 92/5] buyurmuştur. Gayba iman Hz. Ömer’in niteliğidir, Allah Teâlâ “Ey Peygamber! Sana Allah ve beraberindeki müminler yeter.” [ el-Enfâl 8/64] buyurmuştur. Namazı kılmak Hz. Osman’ın niteliğidir, Allah Teâlâ “Yoksa gece vakitlerinde secde hâlinde ve kıyam hâlinde âhiretten korkarak ve Rabbinin rahmetini umarak itaat eden mi?” [ ez-Zümer 39/9] buyurmuştur. İnfak Hz. Ali’nin niteliğidir, Allah Teâlâ “Onlar mallarını geceleyin ve gündüzleyin infak eden kimselerdir.” [ el-Bakara 2/284] buyurmuştur. 4. Onlar sana indirilene de, senden önce indirilenlere de iman ederler. Âhirete de yakîn ile (kesin olarak) inanırlar. [ el-Bakara 2/4] “Onlar sana indirilene iman ederler.” Yani sana vahyedilene iman ederler. İndirme (inzâl) kelimesi dilde pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Yüksekten aşağıya gönderme anlamında kullanılmıştır: “Rabbimiz! Bize gökten bir sofra indir.” [ el-Mâide 5/114] 2. Yağmur yağdırma anlamında kullanılmıştır: “Onun üzerine suyu indirdiğimizde…” [el-Hac 22/5]. 3. Verme anlamında kullanılmıştır: “Size hayvanlardan sekiz çift indirdi.” [ ez-Zümer 39/6] 4. Yaratma anlamında kullanılmıştır: “Demiri indirdik ki onda müthiş bir güç vardır.” [ el-Hadîd 57/25] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 371 ِ óĨوت ِ ħùŒ Ĭא ِ īÝøóŝĬ ŝĻÖאŝĬאن اÛø، و زכאة ِ زĜאن Ĭא ِ īÝęŜ ÝıÖאن اÛø، و زכאة وزכאة אدĺ Û×éĨ ِ ِ Đ×ijدÛĺ åÖאى ِ آوردن ĨóĘאن اÛø، و زכאة ِ ijĬاīÝì ĺóĔ×אن اÛø، و زכאة ِ اŻøم ِ íĨאÛęĤ ĉĻüאن ِ اĩĺאن ِ ÛĨïì ارכאن اÛø، و زכאة ِ כóدن رīĩè اÛø، و زכאة óø ِ ِ دل ِ ħĻčđÜ اĩĺאن اÛø، و زכאة ِ زïİ دورijÖدن از ĉĥøאن اÛø، و زכאة اÛø، و زכאة ِ زŜïĬאĵĬ ïĘا ِ כóدن äאن اÛø. ِ óĨاĜ×Û õŰدان اÛø، و زכאة ijİو אقęĬŸا ħà ،نï×ĤאÖ Ĺİو ةŻāĤا ħà ،ÕĥĝĤאÖ ijİو אنĩĺŸا ÙĺŴا ĹĘ óذכ ħà ١ اåĭĤאة، وĹĘ اŻāĤة اĭĩĤאäאة، وĹĘ ÖאĩĤאل، وijİ ijĩåĨع כģ اđĤ×אدات. وĹĘ اĩĺŸאن اęĬŸאق اïĤرäאت. وĹĘ اĩĺŸאن اĤ×ýאرة، وĹĘ اŻāĤة اĤכęאرة، وĹĘ اęĬŸאق اıĉĤאرة. وĹĘ اĩĺŸאن اõđĤة، وĹĘ اŻāĤة اÙÖóĝĤ، وĹĘ اęĬŸאق اĺõĤאدة. وģĻĜ: ذכó ĹĘ ñİه اÙĺŴ أرÙđÖ أĻüאء: اijĝÝĤى واĩĺŸאن ÖאÕĻĕĤ وإĜאÙĨ اŻāĤة واęĬŸאق، وĹİ ęĀאت اęĥíĤאء اóĤاīĺïü اŶرÙđÖ، ĹęĘ اÙĺŴ ĻÖאن ħıĥąĘ. اijĝÝĤى َ ۙ£ٰ«﴾ [اģĻĥĤ، ٥/٩٢[. واĩĺŸאن َ ْ ٰ« َو ّاb َY َ ®±ْ ا ®ّ َ Yžَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،Ġ ěĺïāĤا óכÖ ĹÖŶ ﴾۟ ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ ََ[َ ¥َ ِR ±َ اª ُ َوَR±ِ ّاb ٰ Ãا ّ ¥َ[ ُْ nَ ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،Ġ אروقęĤا óĩđĤ ÕĻĕĤאÖ a ٌ ِ ²Yَ ¢ ¹َ¶ُ ±ْ َ ®ّ َ [اęĬŶאل، ٦٤/٨]. وإĜאÙĨ اŻāĤة ĩáđĤאن ذي اijĭĤرīĺ Ġ، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ ا ųا Ʃ אلĜ ،Ġ ĵąÜóĩĤا ّ ĹĥđĤ אقęĬŸوا .]٩/٣٩ ،óĨõĤا [،ÙĺŴا﴾ Y¯ً ِ َٓYئ ¢وَ اuً jY ِ ~َ ©ِÁْ َّ َٓ َYء اª ²ٰ ا ِ﴾ اÙĺŴ،] اĤ×óĝة، ٢٧٤/٢]. ََ·Yر ْÁِ ©َو ّ اª³ َّ ªYِ \ ­ْ·ُ َ َ ْR¹َاª ُ £ُŸِ³ْ ¹َن ا À ±À َ w۪ َّ ªَ đÜאĵĤ:﴿ ا ُ َۜijن ĭĜijِ ُ ĺ ْ ِة ُħİ َ óìِ źא ٰ ْ Öِ َ ِĥ َۚכ و ْ ×Ĝَ īْ Ĩِ لَõِĬْاُ א َٓ Ĩَ ْ َכ و א ُاْĬِõَل ِاَĻĤ َٓ ĩÖِ نijَ ُ ĭĨِËْ ُ ĺ īĺ َ ñ۪ Ĥاƪ َ -٤ و ĹĘ ٢ َْÁ ¥َ ﴾أي أوĹè إĻĤכ، واõĬŸال ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو ٓ ِYء﴾ ِ َuًة ِR ±َ ّ اªَ َ¯ ئYٓ®َ Y³َÁَْ ْل َ» ِ {²َْ ٓ³ََY ا \ّرَ ﴿:אلĜ ،ģęø ĵĤإ ijĥĐ īĨ אلøرŹĤ :אنđĩĤ ÙĕĥĤا ٓ َYء﴾ [اãéĤ، ٥/٢٢[. وĉĐŹĤאء، Ĝאل: ¯َ ْ ªا Y·َÁَْ «َ Y³َْ ª{َ²َْ ا ا [اĩĤאïÐة، ١١٤/٥]. وĉĨŷĤאر، Ĝאل: ﴿ِžَYَذٓ µÁِ ž۪ uÀَ u۪ oَ ْ ªا Y³َْ ª{َ²َْ ٍۜ﴾ [اóĨõĤ، ٦/٣٩[. وěĥíĥĤ، Ĝאل: ﴿َوا َْزَواج َِÁَ _ا ²Y¯َ َ f ِ َ ُ§ ­ْ ِR ±َ َْ اʲْ َYم َ²َْ}َل ª ﴿َوا .[٢٥/٥٧ ،ïĺïéĤا﴾ [uÀ ٌ س ‚َ ۪u ٌ ْ Oَ \ ١ ح ر: ĹęĘ اĩĺŸאن. ٢ ر: اõĬŸال. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 372 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 5. Şeriat belirleme, kanun koyma anlamında kullanılmıştır: “Beraberlerinde kitap ve mizan indirdik.” [ el-Hadîd 57/25]. Burada mizan söz konusu olduğu zaman indirmek, şeriat koymak, yani onu takdir etmek, belirlemek anlamına gelir. Nitekim Allah Teâlâ “Ve mizanı koydu.” [ er-Rahmân 55/7] buyurmuştur. 6. Yüceltme anlamında kullanılmıştır: “Onlara konaklayacak [inecek] yer olarak Firdevs cennetleri vardır.” [ el-Kehf 18/107] Cennet menzilleri, konakları yukarıdan aşağı inme yeri değil, aşağıdan yukarı çıkma, yücelme mekânlarıdır. Nitekim Allah Teâlâ “İşte onlar için yüksek dereceler vardır.” [ Tâhâ 20/75] buyurmuştur. Hz. Peygamber aleyhisselâm da “ Kur’ân okuyan kimseye denilir ki: Oku ve yücel.”1 buyurmuştur. 7. Söz anlamında kullanılmıştır: “Dedi ki: Ben de Allah’ın indirdiği gibi indiririm.” [ el-En‘âm 6/93], yani “söylerim.” 8. Bir yere yerleştirmek anlamında kullanılmıştır: “De ki: Rabbim! Beni mübarek bir menzile yerleştir.” [el- Mü’minûn 23/29] 9. Konuk ağırlama anlamında kullanılmıştır: “Ben ağırlayanların en hayırlısıyım.” [Yûsuf 12/59] Yani misafir ağırlayanların en hayırlısıyım. 10. Bir şeyin yerini ve konumunu gözetmek anlamında kullanılmıştır: Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “İnsanları kendi menzillerine indiriniz.”2 Yani onlara kadr ü kıymetleri uyarınca hürmet gösteriniz. 11. Vahiy anlamında kullanılmıştır: “Sana indirilene” [ el-Bakara 2/4] ifadesinde olduğu gibi. Eğer bu kelime burada yukarıdan aşağıya indirme anlamına hamledilirse o zaman anlam, Cebrâil’in onu tebliğ etmek üzere inmesi olur. Nitekim Allah Teâlâ “Onu Rûhu’l-emîn indirmiştir.” [ eş-Şuarâ 26/193] buyurmuştur. Tenzîl kelimesi de inzâlin tekrarlandığını ve çokluğunu ifade eder. “Sana indirilene” ifadesi tilâvet edilen Kur’ân ve tilâvet edilmeyen vahiy anlamına gelir. Tilâvet ediliyor olan işte şu sûreler ve âyetlerdir, tilâvet edilmeyen (gayr-i metlüv) ise Hz. Peygamber aleyhisselâmın beyân ettiği namazın rek‘atları, zekâtın nisabı, suçların cezaları kabilinden hususlardır. Allah Teâlâ “O hevâsından konuşmaz, aksine o ancak vahyedilen bir vahiydir.” [ en-Necm 53/3-4] buyurmuştur. 1 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 11: 404; Tirmizî, “Fezâilü’l- Kur’ân”, 18. 2 Ebû Dâvûd, “Edeb”, 23. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 373 ĹĘ ijıĘ [٢٥/٥٧ ،ïĺïéĤا﴾ [ان َ} Áَ ¯۪ ْ ªواَ بY َ cَ§ِ ْ ªا ­ُ·َُRَ Y³َْ ª{َ²َْ وďĄijĥĤ واóýĤع، Ĝאل: ﴿َوا ان﴾ [اīĩèóĤ، ٧/٥٥[. َۙ {Áَ ¯۪ ْ ěè اõĻĩĤان وďĄ وóüع؛ óĺïĝÝĥĤ įÖ، כĩא Ĝאل: ﴿َوَو •َŠَ اª [١٠٧/١٨ ،ėıכĤا﴾ [ۙÊً{ُ ُ ْ ْŸِyَدْو ِس ² َ ُ Yت اª ³ّjَ ­ْ·ُ َ ª aْ َ وĺכijن ĵĭđĩÖ اŻĐŸء Ĝאل: ﴿َ¦Y² :ĵĤאđÜ אلĜ ،ijĥĐ ĵĤإ ģęø īĨ ģÖ ؛ģęø ĵĤإ ijĥĐ īĨ אıĻĘ ولõĭĥĤ ÛùĻĤ ÙĭåĤا אزلĭĨو ٰۙ«﴾ [įĈ، ٧٥/٢٠ [وĹĘ اßĺïéĤ:» ĝĺאل ĝĤאرئ اóĝĤآن اóĜأ «ُ ْ َ َر َj ُ Yت اª ُ·­ُ ّ اuª َ ِئ ¥َ ª ٰٓ ُو۬ª Yžَ﴿ ۜ﴾ [اđĬŶאم، ُ َ²َْ}َل ّ اà ٰ ُل ِRْgَ ©َ®ٓY ا ِ {²ُْ Y~َ ﴿ [ ١ وĺכijن ĵĭđĩÖ اijĝĤل، Ĝאل đÜאĵĤ:] ٥١ب .«ěِ َ Ü ْ وار ﴾ą¦ً رYَ ]َ®ُ Êً{َ³ْ®ُ ¿³۪ ْ ªِ {²َْ َÙ، Ĝאل: ﴿َو¢ُ ْ© َر ِّب ا Ðijِ ْ × ƪ ٢ اÝĤ ٩٣/٦] أي ijĜÉøل. وĺכijن ĵĭđĩÖ ،ėøijĺ] ﴾±Áَ ª۪ ِ {³ْ¯ُ ْ ªا yُÁْrَ ۬Yَ ²َ [اijĭĨËĩĤن، ٢٩/٢٣]. وĺכijن ĵĭđĩÖ اėĻĻąÝĤ، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َوا ّ Ĺ×ĭĤا אلĜ ،įĤõĭĨو įĥéĨ ĵĥĐ ءĹýĤا אةĐاóĨ ĵĭđĨ ĹĘ نijכĺو .īĻęĻąĩĤا أي] ٥٩/١٢ ٣ أي اijĨóÝèا ĵĥĐ أïĜارħİ. وĺכijن ĵĭđĩÖ įĻĥĐ اŻùĤم : «أijĤõĬا اĭĤאس ĭĨאزħıĤ« .[٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [¥َ Áَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ اĹèijĤ، כĩא Ĝאل ĹĘ ñİه اÙĺŴ:\﴿ ،įĕĻĥ×ÝĤ ģĺó×ä الõĬإ :אهĭđĩĘ ģęùĤا ĵĤإ ijĥđĤا īĨ ijİ يñĤا الõĬŸا ĵĥĐ ģĩè وإن .الõĬŸا īĨ óĻáכÝĤوا óĺóכÝĥĤ ģĺõĭÝĤوا] ١٩٣/٢٦ ،اءóđýĤا﴾ [±Áُ ®۪ Êا َْ وحُ ُyªا ّ µِِ ََل \ {َّ כĩא Ĝאل: ﴿² ijĥÝĩĤאĘ ،ĵĥÝĺ ź يñĤا ĹèijĤوا ĵĥÝĺ يñĤا آنóĝĤا ijİ ﴾¥َ Áَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ \﴿ ĵĭđĨ ħà įĻĥĐ اŻùĤم īĨ أïĐاد اóĤכđאت ّ Ĺ×ĭĤا īّ ijİ ñİه اijùĤر واĺŴאت، وóĻĔ اijĥÝĩĤ Ĩא ĻÖ َ Êِّ ِ ْن ُ¶¹َ ا َْ·¹ٰ ۜى ا ³َْ ِ ُ¡ ±َِ اª وÕāĬ اõĤכijات وïèود اĭåĤאĺאت. Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ َوَRY À .[٤-٣/٥٣ ،ħåĭĤا«﴾ [ۙn¹ٰ ُ À ٌ َو ْn¿ ١ ح ر: وأرق | اóčĬ ßĺïéĥĤ: ėĭāĨ اīÖ أĹÖ Ļü×Ù، ١٣١/٦؛ ïĭùĨ أïĩè، ٤٠٤/١١؛ īĭø اñĨóÝĤي، ąĘאģÐ اóĝĤآن ١٨؛ ْ» وĹĘ īĭø اñĨóÝĤي ورد اßĺïéĤ įĜَ ْ َ ار ْأ و َ ْ ِآن: ْاóĜ óُ َ ِאر ِئ ْاĝĤ ĝِ َ ُאل Ĥ ĝ ُ óāÝíĨ ĻĜאم اģĻĥĤ óĩĥĤوزي، ص .١٧٥ وıĻĘא ورد: «ĺ ÙäرïĤا ĹĘ َ ÉĜَ َ ر :سijĨאĝ ِ Ĥاْ ĹĘ אلĜ ،ïْ َ đ ْ َ ِي اĀ ِě«. وĜאل اĩĤ×אرכijęري: (وارق) أóĨ īĨ رÉĜ Ĝóĺא رĜא أ َ Ü ْ َ ار ْأ و َ đÖ×אرة: « ْاóĜ َ אت اÙĭåĤ. اóčĬ: ÙęéÜ اijèŶذي äدر ĵĥĐ ïْ َ đ ْ ِ اóĝĤآن واĀ أ َ ُ أي ĝĺאل āĤאÕè اóĝĤآن ْاóĜ ó َ ُ ْכù ُ وÜ َة ÉĜَ ْ óَ ĩĤاْ Ĺİو ïَ ِ đ َ Ā ĩĥĤ×אرכijęري، .١٣٨/٨ .ĵĭđĨ ĹĘ :ر ٢ ٣ īĭø أĹÖ داود، اŶدب .٢٣ ٥ ١٠ ١٥ 374 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sonra bu indirme fiili Allah’tan olduğu hâlde burada meçhul formda [yani indirilen şeklinde] ifade edilmiştir. Sebebi ise daha önce değinildiği üzere kralların hitaplarının dört şekilde olması ve hepsinin Kur’ân’da kullanılmış olmasıdır. Nitekim Allah Teâlâ “İndirdiğime iman edin.” [ el-Bakara 2/41] âyetinde tekil formu, “Biz sana indirdik…” [ en-Nisâ 4/105] âyetinde çoğul formu, “Allah’ın indirdiğine iman edin.” [ el-Bakara 2/91] âyetinde fâilin zikredildiği formu, “Sana indirilene…” [ el-Bakara 2/4] âyetinde de meçhul formu kullanmıştır. Burada Allah Teâlâ “Sana indirilene…” [ el-Bakara 2/4] buyurmuşken başka bir âyette “Size indirilene tâbi olun.” [ el-A‘râf 7/3] buyurmuş ve indirme fiilini bütün ümmete izâfe etmiştir, çünkü peygambere indirilenin hükmü bütün ümmeti bağlar, bu yüzden de peygambere hitap ümmete hitap sayılır. Aynı zamanda bu hitap, yani peygamber ile birlikte bu değerli makamda zikredilmek ümmet için bir teşriftir. “Senden önce indirilenlere de…” Yani “Onlar senden önce diğer peygamberlere indirilen kitaplara da iman ederler.” Kitapların hükümleri farklı olduğu hâlde hepsine iman etmek iki açıdandır: İlki bunların hepsinin Allah’tan geldiğini tasdik etmek, ikincisi ise bunların neshedilmemiş hükümlerine iman etmektir. Bu âyetin önceki âyetlerle münasebeti, daha önce zikredildiği üzere şöyledir: İlk âyette müminlerin takvâ, gayba iman etme, namaz ve infak gibi hususlarla övüldüğü ifadeler indirilince Ehl-i kitap, “Bunlar bizimle ilgili, çünkü bunlar bizim niteliklerimizdir.” demişler, bunun üzerine “Onlar sana indirilene de senden önce indirilenlere de iman ederler.” [ el-Bakara 2/4] âyeti indirilmiştir. Böylece övgü, önceki peygamberlere indirilen kitaplara inandığı gibi Hz. Muhammed aleyhisselâma indirilene de iman eden kimselere tahsis edilmiştir. Böylelikle Ehl-i kitabın, Hz. Muhammed aleyhisselâma indirileni inkâr ettikleri için bu övgünün dışında kaldıkları ortaya konulmuştur. Buna göre bu âyetteki vellezîne (ve onlar) ifadesi, daha önceki âyette zikredilen kimselerin sıfatıdır ve aradaki vâv birbirinden ayrı şeyleri birbirine atfeden bir harf değil, aynı şeyin birbirine eş anlamlı niteliklerini sıralamak için kullanılan bir harftir. Bunun örneği “Efendi, nefsine hâkim ve sâlihlerden olan bir peygamber.” [ Âl-i İmrân 3/39] ve “Günahları bağışlayan ve tövbeleri kabul eden.” [Gāfir 40/3] âyetlerinde bulunmaktadır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 375 ّ ĘאįĥĐ؛ ĩĤא óĨ أن ħùĺ ħĤ אĨ ĵĥĐ אĭıİ óذכ אĩĬوإ ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ ijİ الõĬŸا اñİ ħà ĉìאب اijĥĩĤك ďĝĺ ĵĥĐ أرÙđÖ أوįä وïĜ ذכóت ñİه اijäijĤه כıĥא ĹĘ ñİه اĤכÙĩĥ. Y َٓ ²ِّ ا ﴿:ďĩåĤا ÙĕĻĀ ĹĘ אلĜو] ٤١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [aُ ْ ª{َ²َْ ٓY ا ¯َ ِ ٰ ِR¹³ُا \ واَ ﴿:ïèاijĤا ÙĕĻĀ ĹĘ אلĜ ُ﴾ [اĤ×óĝة، ٩١/٢] َ²َْ}َل ّ اà ٰ ٓY ا ¯َ ِ ٰ ِR¹³ُا \ َْÁ ¥َ] ﴾اùĭĤאء، ١٠٥/٤] وĜאل ĹĘ ذכó اħøź:﴿ ا ªِ ْ َ ـٓ³Y ا ª{َ²َْ ا .[٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [¥َ Áَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ \﴿ :įĥĐאĘ ƪ ħùĺ ħĤ אĩĻĘ אلĜو ﴾­ْ §ُ Áَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ َِ[¹ُا َRٓY ا bِّ َْÁ ¥َ ﴾وĜאل ĵĘ آÙĺ أóìى: ﴿ا ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ \﴿ :אلĜ אĭıİ ħà ،ħıđĻĩä įĨכאèمأõĥĺ لijøóĤا ĵĥĐ ل َ [اóĐŶاف، ٣/٧] ĄÉĘאف إĵĤ ďĻĩä اÙĨŶ؛ Ŷن اõĭĩĤ .ħıĭĻÖو įĭĻÖ ÙĨاóכĤا ĹĘ ٌ ďĩäو ħıĤ ėĺóýÜ אąĺأ ijİو ،ħıÖאĉì įÖאĉì כאنĘ َ ْ[ِ» ۚ¥َ ﴾ أي وijĭĨËĺن ĩÖא أõĬل īĨ اĤכÕÝ Ĝ×ĥכ َل ِR ±ْ ¢ ِ {²ُْ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوَRٓY ا :אĩİïèأ :īĻıäو īĨ אıĨכאèأ ĹĘאĭÜ ďĨ ÕÝכĤا ģכÖ אنĩĺŸا ħà .אءĻ×ĬŶا óÐאø ĵĥĐ .אıĨכאèأ īĨ ëùĭĺ ħĤ אĩÖ אنĩĺŸا :ĹĬאáĤوا ،ųا Ʃ اěĺïāÝĤ أن כıĥא īĨ ïĭĐ ىijĝÝĤאÖ īĻĭĨËĩĤا حïĨ لõĬ אĩĤ įĬأ óذכ אĨ אıĥ×Ĝ אĩÖ ÙĺŴا ١ ħà اčÝĬאم ñİه واĩĺŸאن ÖאÕĻĕĤ واŻāĤة واęĬŸאق ĹĘ اÙĺŴ اŶوĵĤ Ĝאل أģİ اĤכÝאب: ñİا ĭĤא وĹİ َ ْ[ِ» ۚ¥َ ﴾ [اĤ×óĝة، َل ِR ±ْ ¢ ِ {²ُْ َْÁ ¥َ َوَRٓY ا ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ أوĀאĭĘא، õĭĘل įĤijĜ:﴿ َواª ĵĥĐ لõĬأ אĩÖ نijĭĨËĺ אĩכ ïĩéĨ ĵĥĐ لõĬأ אĩÖ نijĭĨËĺ īĺñĥĤ حïĩĤا ģđåĘ [٤/٢ ĵĥĐو .ïĩéĨ ĵĥĐ لõĬأ אĩÖ ħİóęכÖ כĤذ īĐ ħıäوóì Û×áĘ ،įĥ×Ĝ īĺñĤا אءĻ×ĬŶا ijİ يñĤا ėĉđĥĤ نijכĺ ź اوijĤوا ،įĥ×Ĝ īĺرijכñĩĥĤ אÝđĬ ﴾±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:įĤijĜ نijכĺ اñİ ] ذכó ijđĬت óÝĨادÙĘ ijđĭĩĤت واïè ÖאijĤاو כĩא Ĝאل: ﴿َو َ~ِّÁ ًuا أ ٥٢] ٢ ģÖ ة؛óĺאĕĩĥĤ ¹َْ ِب﴾ [ĔאóĘ ، ٣/٤٠[ ِ ِ© ّ اcª \Yَ ²ْ ِ] َو¢ َ ِ ّ اwª yžYِ šَ ﴿ :אلĜو] ٣٩/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [YÁًّ ]َِ َو َn ‡ُ ¹ًرا َو² ١ ح - ñİه. ٢ ر + ĺכijن. ٥ ١٠ ١٥ 376 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim dilbilimsel olarak, “Falan kimse âlimdir, zâhiddir, doğru sözlüdür.” demek mümkün olduğu gibi, “Falan kimse âlimdir ve zâhiddir ve doğru sözlüdür.” demek de mümkündür, çünkü fiilden türetilmiş olan ve müsemmâya delâlet eden isim[in bu delâleti], hem varlığın (müsemmânın) kendisine hem de onda bulunan niteliklere delâlettir. Varlığın kendisine delâlet etmesi açısından isim, müsemmânın kendisine delâlet eder. Onda bulunan niteliklere delâlet etmesi açısından ise ismin delâleti müsemmâdan başkasına delâlettir. Böyle olduğu için de niteliklerin, aralarına vâv harfi konulmadan zikredilmesi mümkündür, çünkü bu nitelikler aynı zâtın nitelikleridir. Aralarına vâv harfi konularak zikredilmesi de mümkündür, çünkü nitelikler birbirlerinden farklıdır. Diğer taraftan buradaki vellezîne (ve onlar) ifadesinin mübtedâ (söz başı) olması, “İşte onlar hidâyet üzeredir.” [ el-Bakara 2/5] âyetinin de bunun cevabı olması mümkündür. Eğer, “Kur’ân veciz bir üslûp kullandığı hâlde neden ilk âyette zikredilmiş olan iman kelimesi burada da zikredildi?” diye soracak olursan bunun cevabı birkaç türlüdür. İlk cevap şöyledir: Bir şeyi tekit ve takrir etmek için yapılan tekrar Araplar tarafından bilinen bir üslûptur. Şair şöyle der: Nice nimetler vardır sizin için, nice nice ve nice! Kur’ân’da da “Veyl olsun o gün yalanlayanlara!” [el-Mürselât 77/10] âyeti Mürselât sûresinde defalarca zikredilir. Aynı şekilde “O hâlde Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlıyorsunuz?” [ er-Rahmân 55/16] âyeti defalarca zikredilir. Çünkü Kur’ân Arap dili ile indirilmiştir. İkinci cevap: İkinci olarak zikredilen “iman” kelimesi Ehl-i kitabın sözlerinin reddiyesidir, dolayısıyla yeni bir anlam ifade eden bir tekrardır. Üçüncü cevap: Bu “iman” kelimesi ilkinden başkadır. Çünkü birincisi gayba iman olup bu, kıyamet ve ona dâhil hususları içerir. Buradaki iman kelimesi ise Kur’ân’a ve diğer kitaplara iman etmeyi ifade eder. Eğer ilk âyetteki “iman” kelimesi “ Kur’ân’a iman” olarak yorumlanırsa o zaman buradaki iman, tilâvet edilmeyen vahye (vahy-i gayr-i metlüv) ve diğer kitaplara iman anlamına gelir ve bu durumda yine ortada tekrar söz konusu olmaz. “Âhirete de yakîn ile (kesin olarak) inanırlar.” Âhiret kelimesi el-âhir (son) kelimesinin müennesidir ve el-evvel (ilk) kelimesinin zıddıdır. Sayılabilen varlıklar söz konusu olduğunda kelime sonda gelenin ismidir. el-Âher ise birincinin ardından gelen demektir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 377 وijåĺز أن ĝĺאل: «ŻĘن ĐאħĤ زاïİ Āאدق» وijåĺز: «ĐאħĤ وزاïİ وĀאدق»؛ Ŷن اħøź ،įÖ ÙĩÐאĝĤا ÙęāĤا ĵĥĐو اتñĤا ĵĥĐ ÙĤźد ijİ ĵĩùĩĤا ĵĥĐ ěĥĉĩĤا ģđęĤا īĨ ěÝýĩĤا ه؛óĻĔ ijİ įÖ ÙĩÐאĜ ÙęĀ ĵĥĐ ÙĤźد įĬأ אر×ÝĐאÖو ١ ،ijİ ijİ اتñĤا ĵĥĐ ÙĤźد įĬأ אر×ÝĐא×Ę ٣ وijåĺز أن ٢ اijĤاو ĕÝĤאóĺ اęāĤאت. åĘאز ذכó اęāĤאت óĻĕÖ واو éÜźאد اñĤات، وďĨ ٰ« ُ¶ ًuى﴾ اÙĺź،] اĤ×óĝة، ٥/٢]. ِئ ¥َ َ» ٰٓ ُو۬ª ً وĺכijن ijäاįÖ:﴿ ا ĺכijن ñİا اïÝÖاء ÍĘن ĜאijĤا: ĩĤאذا כóر ذכó اĩĺŸאن ĹĘ ñİه اÙĺŴ ïđÖ Ĩא ذכóه ĹĘ اÙĺŴ اŶوĵĤ واóĝĤآن ĵĥĐ اåĺŸאز؟، ijåĘاįÖ īĨ وijäه: أİïèא: أن اÝĤכóĺó ÉÝĥĤכïĻ واóĺóĝÝĤ đÝĨאرف ٤ اóđĤب، Ĝאل ĜאħıĥÐ: ْ َ َכħ ْ و ْ َכħ ْ َכħ ħכُ Ĥَ Ûْ Ĭאَ כَ Ùٍ َ ĩ ْ đĬِ ْ َכħ ٥ ِ ۪\ َÁ±] ﴾اŻøóĩĤت، ١٠/٧٧] ĹĘ ijøرة اŻøóĩĤت wّ §َ ¯ُ ْ «ِ ª wٍئِRَ¹َْ À © ٌ وĹĘ اóĝĤآن: ﴿َوْÀ َ ِYن﴾ [اīĩèóĤ، ١٦/٥٥ [óĨات، \ِ wّ §َ bُ Y¯َ §ُ \ِّرَ ءِÊ َٰٓ َ ِّي ا Y]ِžَ﴿ :īĩèóĤا رةijø ĹĘو ،اتóĨ واóĝĤآن õĬل ÙĕĥÖ اóđĤب. .ً ً ïäدت إĘאدة واáĤאĹĬ: أن اáĤאĹĬ رد ijĝĤل أģİ اĤכÝאب؛ Ęכאن إĐאدة واáĤאßĤ: أن ñİا óĻĔ اŶول؛ ÍĘن اŶول إĩĺאن ÖאÕĻĕĤ وijİ اĻĝĤאÙĨ وĨא ıĻĘא، وñİا إĩĺאن ÖאóĝĤآن وøאóÐ اĤכÕÝ. وīÑĤ ģĩè اÕĻĕĤ اñĩĤכijر ĹĘ اÙĺŴ اŶوĵĤ ĵĥĐ اóĝĤآن .اراóכÜ īכĺ ħĥĘ ÕÝכĤا óÐאùÖو ĵĥÝĺ ź يñĤا ĹèijĤאÖ אنĩĺŸا ĵĥĐ اñıĘ ģÖאĝĺ يñĤا ijİو ،óìŴا ßĻĬÉÜ ةóìŴאĘ ﴾ۜ ُ ³ُ¢¹ِ ¹َن À ­ْ ¶ُ ةِyَrِ ÊY ٰ ْ ِ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َو\ اŶول، وijİ ĹĘ اïđĩĤوداتاħø óęĥĤداěèŻĤ. واçÝęÖóìŴاíĤאء ijİ اñĤيĹĥĺ اŶول، ١ ط - ijİ. ٢ ط: ďĨ. ٣ ح + وñİا ĹĘ ěè اĜijĥíĩĤאت. .٣٦١/٢ ،يïĭýĝĥĝĥĤ ĵýĐŶا ç×Ā ؛١٩٣ ص ،يóכùđĥĤ īĻÝĐאĭāĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٤ ٥ ح: واŻøóĩĤت. ٥ ١٠ ١٥ 378 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri el-Âhiretü kelimesi âyette gizli (muzmer) olan bir müennes kelimenin sıfatı konumundadır, ancak bunun tayininde tefsirciler ihtilâf etmiştir. Kimine göre bu, “ âhiret diyarı”dır, nitekim Kur’ân “Ve elbette âhiret diyarı…” [ elEn‘âm 6/32] âyetinde bu ibareyi aynen kullanmıştır. Âhiret diyarı ifadesi bu diyarın, yani dünyanın karşıtıdır. Allah Teâlâ bu ikisini, yani dünya ve âhiret kelimelerini pek çok âyette birlikte kullanmıştır: “Onların amelleri dünyada ve âhirette boşa çıkmıştır.” [ et-Tevbe 9/69], “Belki de tefekkür edersiniz, dünyada ve âhirette…” [ el-Bakara 2/219-220], “Dünyada da âhirette de muteberdir.” [ Âl-i İmrân 3/45]. Bir görüşe göre bu kelime (gizli olan ifade) el-hayâtü’l-âhiretü ( âhiret hayatı) şeklindedir. Nitekim Kur’ân pek çok âyette dünya hayatı ve âhiret hayatı ifadelerini birlikte kullanmıştır: “Âhirete karşılık dünya hayatını satın aldılar.” [ el-Bakara 2/86], “Âhirete karşılık dünya hayatını satın alırlar.” [ en-Nisâ 4/74], “Âhirete karşılık dünya hayatına razı mı oldunuz?” [ et-Tevbe 9/38], “ Âhiret karşılığında dünya hayatının yararı çok azdır.” [ et-Tevbe 9/38], “Onlara dünya hayatında da âhirette de müjde vardır.” [ Yûnus 10/64], “Âhirete karşılık dünya hayatını tercih ediyorlar.” [İbrâhîm 14/3] Bir görüşe göre bu kelime (gizli olan ifade) en-neş’etü’l-âhiretü (âhiretteki yaratılış) şeklindedir, nitekim Kur’ân şöyle der: “Andolsun ki siz ilk yaratılışı biliyorsunuz!” [ el-Vâkıa 56/62], “Sonra Allah aynı şekilde sonraki yaratmayı da yaratacaktır.” [ el-Ankebût 29/20], “Şüphesiz sonraki yaratma da O’na aittir.” [ en-Necm 53/47] Âhiret kelimesi Kur’ân’da pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Hz. Îsâ’nın dini anlamında kullanılmıştır: “Biz bunu son dinde işitmedik.” [ Sâd 38/7] 2. Son söz anlamında kullanılmıştır: “Allah da onu son ve ilk sözüne karşılık ibret verici bir şekilde cezalandırdı.” [ en-Nâziât 79/25]. Yani onun ilk söylediği “Sizin için kendimden başka bir ilâh bilmiyorum.” [ el-Kasas 28/38] şeklindeki sözüne ve son söylediği “Ben sizin en yüce Rabbinizim.” [ en-Nâziât 79/23] şeklindeki sözüne karşılık cezalandırdı. Firavun’un bu iki sözü arasında kırk yıllık bir süre vardı. 3. Hz. Peygamber aleyhisselâma vahyin gecikmesi durumu karşılığında kullanılmıştır: “ Âhiret senin için başlangıçtan daha hayırlıdır.” [ ed-Duhâ 93/4] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 379 Ĺİ :ħıąđÖ אلĜ ،óĻùęÝĤا ģİأ כĤذ ĹĘ ėĥÝìوا .ةóĩąĨ ١ ĵáĬŶ ÛđĬ Ĺİ ةóìŴوا َ ُار ْ ٰ اÊ ِrَyُة﴾ [اđĬŶאم، ٣٢/٦] وĹİ ĝÜאģÖ u«ّ َ ªوَ ﴿:אتĺآ ĹĘ אıĻĥĐ ÿĬ ïĜو ٢ اïĤار اóìŴة، YÁَ²ْ ُ ُُ·­ْ žِ¿ ّ اuª ªY¯َ ْ َ ñİه اïĤار وĹİ اĻĬïĤא، وïĜ ďĩä ĩıĭĻÖא ĹĘ آĺאت ĝĘאل: ﴿ َnِ ]َ ْa ا ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٢٠-٢١٩/٢] ةِyَrِ Êا ٰ ْ وَ YÁَ²ْ ُ ُy َۙون žِ¿ ّ اuª َ §ّ Ÿَcََ b ­ْ §ُ َّ «َ َ ۚ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٦٩/٩ [وĜאل: ﴿ª َو ْ ٰ اÊ ِrَyِة ُ َ²ْYÁ َو ْ ٰ اÊ ِrَyِة﴾ [آل óĩĐان، ٤٥/٣]. uªا ّ¿ žِ Y·Áً j۪ وَ ﴿:אلĜو وģĻĜ: Ĺİ اĻéĤאة اóìŴة؛ ïĝĘ ďĩä ıĭĻÖא وīĻÖ اĻéĤאة اĻĬïĤא ĹĘ آĺאت ĝĘאل: ﴾ۜ ةِyَrِ ÊY ٰ ْ ِ \ YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹َ Áٰ oَ ْ َ ُƒْy َون اª ۘة﴾ [اĤ×óĝة، ٨٦/٢] وĜאل: ﴿À ِyَrِ ÊY ٰ ْ ِ \ YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹َ Áٰ oَ ْ ﴿ ْ اَ‚cَyُوا اª ۚ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٣٨/٩ [وĜאل: ﴿žَ َ̄Y ةِyَrِ Êا ٰ ْ ±َR ِ YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹ِ Áٰ oَ ْ ªYِ ََر Š۪ ُcÁ­ْ\ [اùĭĤאء، ٧٤/٤] وĜאل: ﴿ا ة¹ِ Áٰ oَ ْ ُ[ ƒْ ٰyى žِ¿ اª ْ ُ·­ُ اª َ ª﴿ :אلĜو] ٣٨/٩ ،ÙÖijÝĤا©﴾ [Á ٌ «۪ َ ¢ َ Êِّ ا ةِyَrِ Êا ٰ ْ¿ žِ YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹ِ Áٰ oَ ْ ªا عYُ cَ®َ »َ «َ YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹َ Áٰ oَ ْ ُ ¹َن اª ]ّoِ cَْ َ ] وĜאل: ﴿À ۜ﴾ [Ĭijĺ÷، ٦٤/١٠] [٥٢ب ةِyَrِ Êا ٰ ْ¿ žِوَ YÁَ²ْ ُ ّ اuª .[٣/١٤ ،ħĻİاóÖإ﴾ [ةِyَrِ Êا ٰ ْ ٰ«﴾ [اijĤاÙđĜ، ٦٢/٥٦[ ََة ْ ُ اÊ۫وª Yƒْ َ ³ªا ّ ­ُcُ¯ْ «َِ uْ£ََ ٣ Ĝאل: ﴿َوª وģĻĜ: Ĺİ اÉýĭĤة اóìŴة؛ ïĝĘ ََة Yƒْ َ ³ªا ّ µِÁَْ «َ َ َ ّن ۜ﴾ [اĭđĤכ×ijت، ٢٠/٢٩] وĜאل: ﴿َوا ََة ْ ٰ اÊ ِrَyَة Yƒْ َ ³ªا ّ Uُ ƒِ ³ْ ُ À ُ َ ّ اà ٰ وĜאل: ﴿ُf ­ّ .[٤٧/٥٣ ،ħåĭĤا﴾ [ىۙyٰ rْ Êا ُ ْ Y³َْ ¯ِ ~َ Y®َ﴿ :אلĜ ،مŻùĤا įĻĥĐ ĵùĻĐ ÙĥĩĤ :אءĻüŶ آنóĝĤا ĹĘ تóذכ ٤ ÙĩĥכĤا هñİ ħà ةِyَrِ Êا ٰ ْ لYَ §َ َ ² ُ ٰ Ãا ّ هُwَ rَ َ ۚ﴾ [ص، ٧/٣٨]. وĥĤכÙĩĥ اóìŴة، وĜאل: ﴿žَY ةِyَrِ Êا ٰ ْ_ ِ َّ «¯ِ ْ ِ ٰ·َwا žِ¿ اª \ ۪ ۚي﴾[اÿāĝĤ، ٣٨/٢٨[ yÁْ šَ µٍ ٰ ªِ َ ُ§ ­ْ ِR ±ْا ªaُ ¯ْ «َِ Y®َ﴿ :ĵĤوŶاįÝĩĥכÖأي] ٢٥/٧٩ ،אتĐאزĭĤا«﴾[ۜ ٰ َو ْ ُ اÊ۫وª ٰ ۘ«﴾ [اĭĤאزĐאت، ٢٤/٧٩] Ęכאن ĩıĭĻÖא أرijđÖن Ùĭø. وéĤאÙĤ ُ ُ§ ­ُ َْ اÊ ْ« َY۬ َرّ\ ²َ وÖכįÝĩĥ اóìŴة: ﴿ا ۜ«﴾ [اĵéąĤ، ٤/٩٣[. ٰ َ ¥َ ِR ±َ ْ ُ اÊ۫وª ªy ٌ Áْrَ ةُyَrِ Ëٰ ْ َ įĻĥĐ اŻùĤم، Ĝאل: ﴿َوª ّ Ĺ×ĭĤا ĵĤإ ĹèijĤاóĻìÇÜ ١ ر: اĵáĬŶ. ٢ ر + óĻì. ٣ ر: ħà. ٤ ر + وĹİ اóìŴة. ٥ ١٠ ١٥ 380 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 4. Kabir anlamında kullanılmıştır: “Allah, iman edenleri hem dünya hayatında hem de âhirette (kabirde) sabit bir sözle sağlamlaştırır.” [İbrâhîm 14/27] 5. Ölümden sonra diriliş anlamında kullanılmıştır: “Sonra Allah aynı şekilde sonraki yaratmayı da yaratacaktır.” [ el-Ankebût 29/20] 6. Kıyamet anlamında kullanılmıştır: “Âhirete inanmayanlar…” [ el-İsrâ 17/45]. 7. Cehennem anlamında kullanılmıştır: “Âhiretten sakınır.” [ ez-Zümer 39/9] 8. Cennet anlamında kullanılmıştır: “ Âhiret Rabbinin katında takvâ sahiplerinindir.” [ ez-Zuhruf 43/35], “İşte bu âhiret yurdu…” [ el-Kasas 28/83]. “ Yakîn ile inanırlar.” Yakîn kelimesi burada şüphenin zıddıdır. Bir görüşe göre ise şüphenin ortadan kalkması anlamına gelir. Bir başka görüşe göre kelime Arapların yekine’l-mâu fi’l-havdi (su havuzda sabit kaldı) şeklindeki ifadesinden türemiştir. Buna göre yakîn, bir şeyin doğruluğu konusunda kalbin sükûn bulup mutmain olması demektir. Bir başka görüşe göre yakîn, bilgi sağlayacak yollar ve istidlal yoluyla ilim elde etmektir. Bu yüzden de Allah’ın bir şeyi yakînen bildiği söylenmez, çünkü O her şeyi sonradan kazanılmış ilimle değil, ezelî ilmi ile bilir. Bir diğer görüşe göre yakîn, bir şeyi bildikten sonra onu tasdik etmektir. Bu kökten gelen fiil eykane bi’ş-şey’i ve teyakkane bihi ve isteykane bihi şeklinde kullanılır ki bu akdeme, tekaddeme ve istekdeme şeklindeki kullanıma benzer. Tefsirine gelince, bir görüşe göre bu ifade şu anlama gelir: “Onlar şüphesiz bir şekilde bilirler, “Sadece bir zanna sahibiz, yakîn sahibi değiliz.” [ el-Câsiye 45/32] diyenler gibi değildirler.” Bir başka görüşe göre “Tasdik ederler” anlamına, bir diğer görüşe göre “Bildikleri ile amel ederler, dünyaya yönelmez, âhiretten gafil kalmazlar, âhirette kınanmalarına ya da ceza görmelerine sebep olacak şeyler yapmazlar.” anlamına gelir. Kur’ân’da zikredilen yakîn kelimesi pek çok anlama gelir. Bu âyette olduğu gibi “tasdik” anlamına, “Onu kesin olarak öldürmediler.” [ en-Nisâ 4/157] âyetinde olduğu gibi tahkik anlamına, Kur’ân hakkında “Şüphesiz bu kesin haktır.” [el-Vâkı‘a 56/95] denildiği üzere bazı kimseler onun hakkında şüphe etseler de özünde kesinlik sahibi olduğu anlamına, “Sana yakîn gelinceye kadar Rabbine kulluk et.” [ el-Hicr 15/99] âyetinde olduğu üzere “ ölüm” anlamına, “Yine andolsun onu gözünüzle kesin olarak göreceksiniz.” [et-Tekâsur 102/7] âyetinde olduğu üzere “kıyâmet” anlamına, “Bu Kur’ân , insanlar için kalp gözleri, kesin olarak inanan bir toplum için de bir hidâyet ve bir rahmettir.” [ el-Câsiye 45/20] âyetinde olduğu üzere ilim ve ilimle amel etme anlamına gelir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 381 ﴾ۚ ةِyَrِ Êا ٰ ْ¿ žِوَ YÁَ²ْ ُ uªا ّ ة¹ِ Áٰ oَ ْ ªا¿ žِ aِ ِ \Yَ ْ ِ¹ْ£َل ّ اgª ªYِ ٰ َR¹³ُا \ ا ±À َ w۪ َّ ُ اª ٰ Ãا ّ aُ ]ِّgَُ À﴿ :אلĜ ،ó×ĝĥĤو ۜ﴾ [اĭđĤכ×ijت، ََة ْ ٰ اÊ ِrَyَة Yƒْ َ ³ªا ّ Uُ ƒِ ³ْ ُ À ُ َ ّ اà ٰ ­ّ fُ﴿ :אلĜ ،تijĩĤا ïđÖ ßđ×ĥĤو .]٢٧/١٤ ،ħĻİاóÖإ[ ِ ْ ٰ ÊY ِrَyِة﴾ [اóøŸاء، ٤٥/١٧]. وĭĥĤאر Ĝאل: ُْQِ®³ُ ¹َن \ À Êَ ±À َ w۪ َّ ٢٠/٢٩]. وĻĝĥĤאÙĨ، Ĝאل: ﴿اª ۟﴾ [اóìõĤف، ±Áَ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ ª ¥َ \ِّرَ uَ³ْ ِ ةُyَrِ Êا ٰ ْ وَ ﴿:אلĜ ÙĭåĥĤو .]٩/٣٩ ،óĨõĤا﴾ [ةَyَrِ Êا ٰ ْ رُ wَ oْ َ À﴿ َ ُار ْ ٰ اÊ ِrَyُة﴾ اÙĺŴ،] اÿāĝĤ، ٨٣/٢٨[. ْ ¥َ ّ اuª «ِ ٣٥/٤٣] وĜאل: ﴿b īĨ ijİ :ģĻĜو .כýĤا زوال ijİ :ģĻĜو .כýĤا ăĻĝĬ īĻĝĻĤאĘ ﴾ۜ ُ ³ُ¢¹ِ ¹َن À ­ْ ¶ُ ﴿ :įĤijĜو įĬijכøو ÕĥĝĤا ÙĭĻĬÉĩĈ īĻĝĻĤا כאنĘ ، ّ ُ ĹĘ اijéĤض» أي اóĝÝø َ اĩĤאء īِ ĝ َ ijĜل اóđĤب: «ĺ .ءĹýĤا ÙĝĻĝè ĵĥĐ وģĻĜ: ijİ وijĜع اħĥđĤ īĨ Ùıä اźïÝøźل واøŶ×אب اĹÝĤ ęÝùĺאد ıÖא اħĥđĤ؛ وĤñĤכ ijİ :ģĻĜو .ÕùÝכĨ ħĥđÖ ź ّ ĹĤزŶا įĩĥđÖ ħĤאĐ įĬŶ ء؛ĹýĤאÖ אنĝĺŸאÖ ųا Ʃ ėĀijĺ ź ١ «įÖ īĝĻÝøوا ،įÖ īّ ĝĻÜو ،ءĹýĤאÖ īĝĺأ «:įĭĨ ģđęĤوا .įÖ ħĥđĤا ïđÖ ءĹýĤאÖ ěĺïāÝĤا ٢ ّ وïĝÜم، واïĝÝøم». כĩא ĝĺאل: «أïĜم، ُ±ّ ُ َ ِ ْن ² ĨÉĘא óĻùęÜه ïĝĘ ģĻĜ: ijĭĜijĺن أي ijĩĥđĺن óĻĕÖ ّüכ ٍ وijùĻĤا כאīĺñĤ ĜאijĤا: ﴿ا ijĜïāĺن. وģĻĜ: أي ijĥĩđĺن ّ أي :ģĻĜو .]٣٢/٤٥ ،ÙĻàאåĤا﴾ [±Áَ ³۪£ِÁْcَْ ¯ُ ِ \ ±ُ oْ َ ² Y®َوَ Y³ًّ ’َ َ Êِّ ا َ×ijن Üאđĺ אĨ نijĥĩđĺ źو ةóìŴا īĐ نijĥęĕĺ źو אĻĬïĤا ĵĤإ نijĭכóĺ ŻĘ ؛įĭĨ نijĩĥđĺ אĩÖ .ةóìŴا ĹĘ įĻĥĐ نij×Ĝאđĺ َ أو واīĻĝĻĤ اñĩĤכijرĹĘ اóĝĤآن äאءđĩĤאن: ěĺïāÝĥĤ כĩא ĹĘ ñİه اÙĺŴ، وěĻĝéÝĥĤ כĩא ĹĘ אĩכ،ăđ×ĤاįĻĘכüوإن įùęĬĹĘįÖ אĭƪ ĝĻÝĨįĬijכĤو ،]١٥٧/٤،אءùĭĤا﴾ [ۙY³Áً £۪ َ Àه¹ُ» ُcََ ¢Y®َوَ ﴿:įĤijĜ َْÁ£۪ ِۚÁ±] ﴾اijĤاÙđĜ، ٩٥/٥٦[، وijĩĥĤت כĩא Ĝאل: ﴿َو ْا ُ[ ْu ªا ُ¡ّ nَ ¹َ·ُ َ ª اwَ ¶ٰ َ ِ ّن Ĝאل ĹĘ ěè اóĝĤآن: ﴿ا ،[٧/١٠٢،óàכאÝĤا﴾[±Áِۙ £۪Áَْ ªا±َ Áْ َ Y·ََ ²ّوُyَcََ ª َ ­ّ fُ﴿ :ÙĨאĻĝĥĤو،]٩٩/١٥،óåéĤا﴾[±Áُ £۪Áَْ ªا¥َ Áَِ b ْ Oَ À»ٰ cّnَ ¥َ َ َرّ\ ُ ³ُ¢¹ِ ¹َن﴾[اåĤאÙĻà٢٠/٤٥،[. Àٍ ¹ْ£َِم َ ِ Yسَوُ¶ ًuىَوَر ْn َ ¯ٌ_ª ³«ّ ِ ªyُ ِ َ ‡َٓYئ وħĥđĥĤواįÖģĩđĤכĩאĜאل: ﴿ ٰ¶ َwا\ ١ ر - įÖ. ٢ ط + ّ وïĜم. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 382 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yakînin üç türü vardır: İlme’l-yakîn, ayne’l-yakîn ve hakka’l-yakîn. Bunların yorumunda bazı görüşler vardır. Bir görüşe göre aklı başında olan herkesin ölümü bilmesi ilme’l-yakîndir, kişi melekleri ( ölüm meleğini) gördüğü zaman bu bilgi ayne’l-yakîn olur, ölümü tattığı zaman ise hakka’l-yakîn olur. Bir başka görüşe göre ilme’l-yakîn bir şeyi olduğu gibi bildirmektir (ihbâr), ayne’l-yakîn bir şeyi nasıl ise o şekilde bilmektir ( mârifet), hakka’l-yakîn ise o şeyin bizzat kendisidir. Bir diğer görüşe göre ilme’l-yakîn haber ve istidlal ile elde edilen bilgi, ayne’l-yakîn ilham ve tarif ile elde edilen bilgi, hakka’l-yakîn ise bu ikisinin toplamıdır. Bir başka görüşe göre ilme’l-yakîn şeriatın zâhiri, ayne’l-yakîn şeriatta ihlâs, hakka’l-yakîn ise şeriatta müşahededir. Âhirete yakîn ile iman etmenin meyvesi, ona hazırlanmaktır. Bu konuda şöyle denilmiştir: Şu on kişi aldananlardandır: Yaratıcısının Allah olduğunu yakîn ile bildiği hâlde O’na kulluk etmeyen kimse, rızık vericisinin Allah olduğunu yakîn ile bildiği hâlde O’ndan mutmain olmayan kimse, dünyanın geçici olduğunu yakîn ile bildiği hâlde ona itimat eden kimse, varislerin düşmanlar olduğunu yakîn ile bildiği hâlde onlar için mal toplayan kimse, ölümün geleceğini yakîn ile bildiği hâlde ona hazırlanmayan kimse, varacağı yerin kabir olduğunu yakîn ile bildiği hâlde orayı imar etmeyen kimse, deyyânın (hüküm sahibinin) kendisini hesaba çekeceğini yakîn ile bildiği hâlde delilini sağlamlaştırmayan kimse, geçeceği yerin sırat olduğunu yakîn ile bildiği hâlde ağırlıklarını hafifletmeyen kimse, ateşin günahkârların diyarı olduğunu yakîn ile bildiği hâlde ondan kaçınmayan kimse ve cennetin iyilerin diyarı olduğunu yakîn ile bildiği hâlde onun için amel etmeyen kimse. Şöyle denilmiştir: Yakînin gayesi dörttür: Dünyadan ayrılmadan önce onu terk etmen, âhirete varmadan önce onu talep etmen, ölüm başına gelmeden önce ona hazırlanman, kendisi ile mülâki olmadan (karşılaşmadan) önce Rabbini razı etmen. Sonra bu âyette müminlerin âhirete yakîn ile iman ettikleri ifade edilerek “Onlar âhirete yakîn ile (kesin olarak) iman ederler.” [ el-Bakara 2/4] denilmiş, başka bir âyette ise onlar hakkında zandan söz edilip “Onlar rablerine kavuşacaklarını ve O’na döneceklerini zannederler.” [ el-Bakara 2/46] denilmiştir ki bu Allah Teâlâ’nın müminler hakkında zâhirleri farklı, anlamları aynı lafızlar kullanmak sûretiyle onlara yönelik bir lutfudur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 383 ĹĘو .īĻĝĻĤا ěèو īĻĝĻĤا īĻĐو īĻĝĻĤا ħĥĐ [ أ ٥٣] :אءĻüأ ÙàŻà īĻĝĻĤا ĹĘ ħà ÙכÐŻĩĤا īĺאĐ ذاÍĘ ،īĻĝĻĤا ħĥĐ ١ تijĩĤאÖ ģĜאĐ ģכ ħĥĐ :ģĻĜ :ģĺאوĜأ אİóĻùęÜ īĐ אر×ìŸا īĻĝĻĤا ħĥĐ :ģĻĜو .īĻĝĻĤا ěè ijıĘ تijĩĤا ذاق ذاÍĘ ،īĻĝĻĤا īĻĐ ijıĘ כĤذ ijİ īĻĝĻĤا ěèو ،įÖ ijİ אĨ ĵĥĐ įÝĘóđĨ īĻĝĻĤا īĻĐو ،įÖ ijİ אĨ ĵĥĐ ءĹýĤا אĨ īĻĝĻĤا īĻĐو ،لźïÝøźوا ó×íĤאÖ ٣ ģāè אĨ īĻĝĻĤا ħĥĐ :ģĻĜو ٢ اĹýĤء įĭĻđÖ. ،ÙđĺóýĤا óİאČ īĻĝĻĤا ħĥĐ :ģĻĜو .אĩıĐijĩåĨ īĻĝĻĤا ěèو ،אمıĤŸوا ėĺóđÝĤאÖ ďĜو وīĻĐ اīĻĝĻĤ اŻìŸص ıĻĘא، وěè اīĻĝĻĤ اýĩĤאïİة ıĻĘא. īĝĺأ īĨ :īĺورóĕĩĤا īĨ ةóýĐ :ģĻĜ ïĝĘ א؛ıĤ ادïđÝøźا ةóìŴאÖ īĻĝĻĤا ةóĩà ħà אĻĬïĤا أن īĝĺأ īĨو ،įÖ īÑĩĉĺ ŻĘ įĜراز ųا Ʃ أن īĝĺأ īĨو ،هï×đĺ ŻĘ įĝĤאì ųا Ʃ أن زاÙĥÐ ïĩÝđĻĘ ıĻĥĐא، وīĨ أīĝĺ أن اijĤرÙà أïĐاؤه ďĩåĻĘ ħıĤ، وīĨ أīĝĺ أن اijĩĤت į×øאéĺ אنƪ ĺ ƪ ïĤا أن īĝĺأ īĨو ،هóĩđĺ ŻĘ įĤõĭĨ ó×ĝĤا أن īĝĺأ īĨو ،įĤ ïđÝùĺ ŻĘ آت אرĭĤا أن īĝĺأ īĨو ،įĥĝà ėęíĺ ŻĘ هóĩĨ اطóāĤا أن īĝĺأ īĨو ،įÝåè çéāُ ĺ ŻĘ دار اåęĤאر ŻĘ óıĺب įĭĨ، وīĨ أīĝĺ أن اÙĭåĤ دار اóÖŶار ŻĘ ģĩđĺ ıĤא. ģ×Ĝ ةóìŴا כ×ĥĈو ،אıĭĐ כĤאéÜار ģ×Ĝ אĻĬïĤا ככóÜ :ÙđÖأر īĻĝĻĤا ÙĺאĔ :ģĻĜو ّאه. ĺإ כÐאĝĤ ģ×Ĝ بóĤا אؤكĄوإر ،כÖ įĤوõĬ ģ×Ĝ تijĩĥĤ ادكïđÝøوا ،אıĻĤإ כĨوïĜ ۜ﴾[اĤ×óĝة، ُ ³ُ¢¹ِ ¹َن À­ْ ¶ُ ةِyَrِ ÊY ٰ ْ ِ ħàذכñİĹĘóهاīĨÙĺŴاīĻĭĨËĩĤاĝĺŸאنÖאóìŴةĝĘאل: ﴿َو\ ﴾ ۟ َْÁِµَر ِ اj ُ ¹َن ªِ َُ·­ْا ²َّ َُ·­ْ ُRَ˹¢ُا َرِّ\ِ·­ْ َوا ²َّ ُ ¹َنا ³ُّ َ À±À َ w۪ َّ ªَ ٤/٢]،وذכħıĭĨóاĹĘīčĤآÙĺوĜאل: ﴿ا .אıĻĬאđĨ ěęÝÜو אİóİاijČ ėĥÝíÜ ħıĤ אتęĀ אت×àÍÖ ųا Ʃ īĨ ėĉĤ ijİو ،]٤٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ١ ر + ijıĘ. ٢ ح ر- įĭĻđÖ. ٣ ر: ģāéĺ. ٥ ١٠ ١٥ 384 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim Allah Teâlâ müminleri “Cehalet ile kötülük yaparlar…” [ en-Nahl 16/119] âyetinde cehalet ile nitelerken “İlim sahipleri” [ Âl-i İmrân 3/7] âyetinde ilim ile nitelemiş, “Sizler Allah’a muhtaç olanlarsınız.” [ Fâtır 35/15] âyetinde fakirlik ile nitelerken “O’dur zengin kılan ve varlık sahibi eden.” [ en-Necm 53/48] âyetinde zenginlik ile nitelemiş, “ İnsan zayıf yaratılmıştır.” [ en-Nisâ 4/28] âyetinde zayıflık ile nitelerken “Ve onlara karşı gücünüz yettiği ölçüde kuvvet hazırlayın.” [ el-Enfâl 8/60] âyetinde kuvvet ile nitelemiş, “Müminlere karşı zilletlidirler.” [ el-Mâide 5/54] âyetinde zillet ile nitelerken “Kâfirlere karşı izzetlidirler.” [ el-Mâide 5/54] âyetinde izzet ile nitelemiş, “Ey İnsan!” [el-İnşikāk 84/6] âyetinde unutma ile nitelerken “Allah’ı çokça zikreden erkekler ve kadınlar…” [ el- Ahzâb 33/35] âyetinde zikir ile nitelemiş, “Göklerdeki ve yerdeki herkes Rahmân’a kul olarak gelecektir.” [ Meryem 19/93] âyetinde kulluk ile nitelerken “Ve sizleri mülk sahipleri kıldı.” [ el-Mâide 5/20] âyetinde mülk ile nitelemiş, sizleri [bizleri] öncelikle kendi mülkü üzerinde var ettiğini ifade edip “Allah’tır sizleri yaratan…” [ er-Rûm 30/40] buyurmuş, sonra müminlerden satın aldığını haber verip “Allah müminlerden canlarını ve mallarını satın almıştır.” [ et-Tevbe 9/111] buyurmuş, sonra onlara kendisi için amel etmeleri karşılığında sanki ücret karşılığında çalışanlar gibi muamele edip “Rableri katında onların ücretleri vardır.” [ el-Bakara 2/274], “Onlara ücretlerini/ecirlerini tastamam vermek için…” [ Fâtır 35/30], “Amel edenlerin ücreti/ karşılığı ne de güzeldir.” [ ez-Zümer 39/74] buyurmuş, sonra onları dostlar diye isimlendirip “Dikkat edin, Allah’ın dostları…” [ Yûnus 10/62] buyurmuş, kendisini onların “dostu” diye isimlendirip “Allah müminlerin dostudur.” [ Âl-i İmrân 3/68] buyurmuş, onlara olan sevgisini ve onların kendisine yönelik sevgisini zikredip “Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler.” [ el-Mâide 5/54] buyurmuştur. Bütün bunların izahı şöyledir: Zan işin başındaki durumdur, yakîn ise haber ve istidlalin sahih olmasından sonradır. Cehalet günahın âkıbetine dair cehalettir, ilim şehâdetin hakikatidir. Fakirlik yaratılışın aslından gelir, zenginlik ise hilati elde etmekle olur. Zayıflık bünyeden, kuvvet himmetten gelir. Zillet dostlara yumuşak davranmak şeklinde, izzet ise düşmanlara sert davranmakla kendisini gösterir. Unutmak fıtrattan/yaratılıştan gelir, zikir ise yardım ile olur. Kulluk (ubûdet) aslî hâldir, mülk sahibi olmak ilâhî lutuf iledir. Allah’ın satın alması kişinin canını ve malını celâl diyarı için sarf etmesine yönelik teşviktir, ücret sevabın hazırlığıdır. Dostluk ve muhabbet O’nun bize dost ve sevilene yapılan muamele ile muamele etmesidir. En doğrusunu Allah bilir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 385 ĹĘ ħĥđĤאÖو] ١١٩/١٦ ،ģéĭĤا_﴾ [ٍ َ ªY·َkَ ِ \ ء¹َ ُٓªا ّ ا¹»ُِ̄ َ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ģıåĤאÖ ħıęĀو »َ ªِ ْ £َŸُ َ ـyٓ ُاء ا ªا ­ُcُ²َْ ا ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘ óĝęĤאÖو] ١٨/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [ِ ­ْ «ِ ْ ¹ُا اª ُو۬ª įĤijĜ:﴿ َوا ْ ۙ³ٰ«﴾ [اħåĭĤ، ٤٨/٥٣ [وÖאėđąĤ ¢َ َ šْ ³ٰ« َوا َ ُµ ُ¶¹َ ا ²َّ واَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אءĭĕĤאÖو] ١٥/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾ۚ ّ اà ِٰ Y®َ ­ْ·ُ َ ُوا ª uّ َِ واَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ةijĝĤאÖو] ٢٨/٤ ،אءùĭĤا﴾ [YŸÁً ۪ Šَ نYُ َ ²ْ ِ Êاْ¡ َ» ِrُ وَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ،ةïÐאĩĤا﴾ [±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ َ« اª «َ _ٍ َّ َِذª ٍَة﴾ [اęĬŶאل، ٦٠/٨] وÖאÙĤñĤ ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا ¹ّ¢ُ ±ْ ®ِ ­ْcُ ْ َ cَ~ا ْ ۘ﴾ [اĩĤאïÐة، ٥٤/٥] وÖאĻùĭĤאن ĹĘ įĤijĜ: ±À َ ۪ yžYِ §َ ْ َ« اª ٍَة َ» {ّ َِ ٥٤/٥] وÖאõđĤة ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا َ ِ ا¦َy ِ ات﴾ wªا ّ وَ اyÁً g۪¦َ َٰ Ãا ّ ±À َ ۪ َ ِ ا¦y ِ ²ْ َ ُYن﴾ [اĝýĬźאق، ٦/٨٤] وÖאñĤכó ĹĘ įĤijĜ:﴿ َو ّ اwª Êاْ Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ ±ِ¯ٰ nْ َ ِ¿ ّ اyª bٰ َٓ ا Êِّ ُ َR ±ْ žِ¿ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر ِض ا ِ ْن ُ¦ّ© ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ Ùĺدij×đĤאÖو] ٣٥/٣٣ ،ابõèŶا[ َ ُ§ ­ْ ُRُ» ً ¹¦ą] ﴾اĩĤאïÐة، ٢٠/٥] وįĬÉÖ أوïäכħ «َjَ وَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ כĥĩĤאÖو] ٩٣/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۜ َ ْ[ ًuا ىóÝüا įĬÉÖ ó×ìأ ħà [ َ £َ ُ§ ­ْ﴾ [اóĤوم، ٤٠/٣٠] [٥٣ب «rَ يw۪ َّ ُ اª ٰ Ãّ َ ا ﴿:אلĝĘ įכĥĨ ĵĥĐ źأو ħà [١١١/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [­ْ·ُ َ َ ْR¹َاª ²َْ Ÿُ َُ·­ْ َوا ا ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ َ ّ اà َٰ ْ اَ‚c ٰyى ِR ±َ اª ِ ّن īĨ اīĻĭĨËĩĤ ĝĘאل: ﴿ا ­ْ·ُÁَ ِ žّ¹َÁُِ ª﴿ ،[٢٧٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۚ ­ْ·ِ\ِّرَ uَ³ْ ِ ­ْ ¶ُyُjْ َ ُ·­ْ ا َ ِ ĝĘאل: ﴿žَ» َ اء óَ äُ Ŷכא įĤ ģĩđĤا ĹĘ ħıĥđä ّאħİ أوĻĤאء ĝĘאل: ĩø ħà [٧٤/٣٩ ،óĨõĤا﴾ [±Áَ «۪®Yِ َ ْ ªا yُjْ َ ُ ُj ¹َرُ¶ ­ْ﴾ [ĘאóĈ، ٣٠/٣٥[،﴿ ْ³ِžَ ­َ ا ا آل﴾ [±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ ُّ اª ¿ِ ُ َوª ٰ Ãا ّ وَ ﴿:אلĝĘ ħıĻĤو įùęĬ ĵّ ĩøو] ٦٢/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ِٰ Ãا ّ ءYَ ٓÁَِ َْوª َ ا ِ ّن Ê ا ََٓ ﴿ا َ ُµٓ] ﴾اĩĤאïÐة، ٥٤/٥]. ²¹ُ ]ّoِ ُ ُ ُ·­ْ َوÀ ]ّoِ ُ ّאه ĝĘאل: ﴿À ĺإ ħıÝ×éĨو ħİאّ ĺإ įÝ×éĨ óכñĘ [٦٨/٣ ،انóĩĐ ،لźïÝøźوا ó×íĤا ÙéĀ ïđÖ َ َ ĹĘ اïÝÖاء اéĤאل، واīĻĝĻĤ ووįä ذĤכ כįĥ: أن اīčĤ ģĻĭÖ َ ١ اÙĝĥíĤ، واĭĕĤאء ģĀÉÖ َ َ ÙĝĻĝéÖ اıýĤאدة، واóĝęĤ ħĥđĤوا ،ÙĻāđĩĤا Ù×ĜאđÖ ģıåĤوا َ ÙĭüאíĩÖ َ َ ÖאÙĩıĤ، َ واÙĤñĤ ÙĭĺŻĩÖ اŶوĻĤאء، واõđĤة ةijĝĤوا ،ÙĻĭ×ĤאÖ ėđąĤوا َ ،ÙđĥíĤا ،ģąęĤאÖ כĻĥĩÝĤوا َ ،ģĀŶאÖ َ دةij×đĤوا ،ÙĬijđĩĤאÖ َ اïĐŶاء، َ واĻùĭĤאن ÖאåĤ×Ùĥ، واñĤכó ٢ اijáĤاب، ÙÑĭıÝĤ َ َ ßéĥĤ ĵĥĐ ñÖل اęĭĤ ÷واĩĤאل ijäijĤد دار اŻåĤل، واóäŶ واóÝüźاء ٣ .ابijāĤאÖ ħĥĐأ ųوا Ʃ ،אء×èŶوا אءĻĤوŶا ÙĥĨאđĨ אĭđĨ įÝĥĨאđĩÖ Ù×éĩĤوا َ ÙĺźijĤوا َ ١ ر: ģİÉÖ. ٢ ر: ÙÑĻıÝĤ. ٣ ح - واų أħĥĐ ÖאijāĤاب؛ ر - ÖאijāĤاب. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 386 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 5. İşte onlar Rablerinden bir hidâyet üzeredirler ve kurtuluşa erenler de işte onlardır. [ el-Bakara 2/5] “İşte onlar” Yani onlar önceki âyetlerde zikredilen kimseler. “Ve (…) iman edenler” [ el-Bakara 2/3] âyetini ilk âyette geçen “müminler” kelimesinin sıfatı ya da onlara atıf olarak kabul eden kimselere göre bunlar gayba ve daha sonra zikredilecek diğer hususlara iman etmekle nitelendirilmiş olan takvâ sahipleridir. Bu durumda cümle “Onlar yakîn ile iman ederler.” [ el-Bakara 2/4] âyeti ile tamamlanmıştır ve bu âyetin başındaki “İşte onlar” ifadesi mübtedâdır. “Bir hidâyet üzeredirler” ifadesi ise bu mübtedânın haberidir. Fakat “Ve (…) iman edenler” [ el-Bakara 2/3] âyetinin başındaki vâv harfinin mübtedâ [yani cümle başlangıcı] olduğunu söyleyenlere göre “İşte onlar” ifadesi bu mübtedânın haberidir ve özellikle “Onlar sana indirilene de, senden önce indirilenlere de iman ederler. Âhirete de yakîn ile (kesin olarak) inanırlar.” [ el-Bakara 2/4] âyetinde sözü edilen kimselere işaret eder. “Bir hidâyet üzeredirler.” Yani rüşd üzeredirler. Bir görüşe göre, “Beyân ve hüccet üzeredirler.”, bir başka görüşe göre ise “Doğruluk, hak ve sıhhat üzeredirler.” anlamına gelir. Bu, kulun fiilinin isbâtı/olumlanmasıdır. “Rablerinden” bu da Allah’ın muvaffak kılmasının ispatı/olumlanmasıdır. İlki Cebriyye’ye, ikincisi de Mu‘tezile’ye reddiyedir, ikisinin toplamı Ehl-i sünnet ve’l-cemâat’in delilidir. Bu ifade tıpkı “Yalnız sana kulluk eder, yalnız senden yardım dileriz.” [ el-Fâtiha 1/4] âyeti gibidir. “Hidâyet” İslâm’ın ismidir. Allah Teâlâ İslâm’ı pek çok isimle isimlendirmiş ve bunlardan her birini kendisine izâfe etmiştir. Allah’ın hidâyeti, Allah’ın yolu, Allah’ın fıtratı, Allah’ın boyası, Allah’ın dini, Allah’ın nûru, Allah’ın kelimesi bunlardandır. Bunların geçtiği âyetler şöyledir: “De ki: Hidâyet Allah’ın hidâyetidir.” [ Âl-i İmrân 3/73], “Allah’ın yolu…” [ eş-Şûrâ 42/53], “Allah’ın fıtratı…” [ er-Rûm 30/30], “Allah’ın boyası...” [ el-Bakara 2/138], Allah’ın dinine grup grup girerler.” [en-Nasr 110/2], “Allah’ın ipine sımsıkı sarılın.” [ Âl-i İmrân 3/103], “Allah’ın nûrunu ağızları ile söndürmek istiyorlar.” [ et-Tevbe 9/32], “Ve Allah’ın kelimesi en üstün olandır.” [ et-Tevbe 9/40] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 387 نijَ éُ ĥِęْ ُ ُ ْاĩĤ ħİُ כَ ÑِٓĤٰ ۬ َ ُاو ْ و ħıِ ِ ّ Ö َ ر īْ Ĩِ ىïً İُ ĵĥٰĐَ כَ ÑِٓĤٰ ۬ -٥ ُاو ِئ ¥َ﴾ أي اñĩĤכijرون Ĝ×įĥ، وħİ اijĝÝĩĤن اijĘijĀijĩĤن ÖאĩĺŸאن ÖאÕĻĕĤ ٰٓ ُو۬ª وįĤijĜ:﴿ ا ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ٤/٢] À ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿ģđä īĨ لijĜ ĵĥĐ هïđÖ رةijכñĩĤا אفĀوŶا óÐאøو ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٤/٢] وĺכijن ُ ³ُ¢¹ِ ¹َن À ­ْ ¶ُ ﴿ :įĤijĝÖ مŻכĤا ħÝĺو .ħıĻĥĐ אęĉĐ أو īĻĤوŷĤ ÙęĀ :įĤijĝĘ اءïÝÖŻĤ اوijĤا ģđä īĨ אĨÉĘ .أïÝ×ĩĤا َ ó×ì ﴾ىuً ¶ُ »ٰ ً وįĤijĜ: ﴿ َ« ِئ ¥َ﴾ Ĩ×ïÝأ ٰٓ ُو۬ª ﴿ا ĹĘ īĺرijכñĩĤا ĵĤإ صijāíĤا ĵĥĐ ٢ ،ِ وďäóĺ ١ اĩĤ×ïÝأ َ ذĤכ ó×ì نijכĺ ﴾¥َ ئِ ٰٓ ُو۬ª ﴿ا .[٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا [،ÙĺŴا﴾ ¥َ Áَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:įĤijĜ ٰ« ُ¶ ًuى﴾ أي ĵĥĐ رïü. وģĻĜ: أي ĻÖאن وÙåè. وģĻĜ: أي ijĀاب وįĤijĜ: ﴿ َ« وěè وÙéĀ، وñİا إà×אت ģđĘ اđĤ×ï. ٣ ƭ رد ĹĬאáĤوا Ùĺó×åĤا ĵĥĐ ƭ Ʃ اų. واŶول رد وįĤijĜ:﴿ ِ ®±ْ َرِّ\ِ·­ْ﴾ ñİا إà×אت ěĻĘijÜ uُ ]ُ ْ َ َ َ Yك ² Àِّ ٥ وijİ כįĤijĝ:﴿ ا ٤ وĩİא đĻĩäא دģĻĤ أģİ اÙĭùĤ واĩåĤאÙĐ، ÙĤõÝđĩĤا ĵĥĐ ۜ﴾ [اęĤאÙéÜ، ٤/١[. ±Áُ ۪ cَْ َ َ َ Yك ² Àِّ َوا īĨ ïèوا ģכ ٦ ّĵ اŻøŸم ĩøÉÖאء وأĄאف ĩø ĵĤאđÜ ųوا Ʃ ،مŻøŸا ħøا ىïıĤوا ģ×è ،ųا Ʃ رijĬ ،ųا Ʃ īĺد ،ųا Ʃ Ùĕ×Ā ،ųا Ʃ ةóĉĘ ،ųا Ʃ اطóĀ ،ųا Ʃ ُïى İ :įùęĬ ĵĤإ כĤذ ۪wي﴾ َّ ۙ﴾ [آل óĩĐان، ٧٣/٣]، ﴿ َ†ِy ِ اط ّ اà ِٰ اª ُ· ٰuى ُ¶ َuى ّ اà ِٰ ْ َ اª ِ ّن Ʃ اų، כÙĩĥ Ʃ اų. وآĺאıÜא: ﴿¢ُ ْ© ا ن¹َ» ُrُ uْ َ À﴿ ،[١٣٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۚ [اijýĤرى، ٥٣/٤٢]، ﴿žِ َْy َت ّ اà ِٰ اcª] ﴾¿اóĤوم، ٣٠/٣٠]، ﴿ ْ†ِ[›َ َ_ ّ اà ِٰ ۪ ُuÀ َون yُ À﴿ ،[١٠٣/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [ِٰ Ãا ّ© ِ[ْoَ ِ ¹َžَْ ً اYjۙ] ﴾اóāĭĤ، ٢/١١٠[،﴿ َو ْاَc ‡ِ ُ¯¹ا \ ž۪¿ ۪د ِÀ± ّ اà ِٰ ا ۜ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٤٠/٩[. YÁَ ْ «ُ ْ َ اª ُ ¹َر ّ اà ِٰ] ﴾اÙÖijÝĤ، ٣٢/٩[،﴿ َوَ¦ِ»َ̄ ُ_ ّ اà ِٰ ِ¿¶ ُ ُ۫ŸِْQا ² َ ْن À ا ١ ح - ذĤכ. ٢ ح: ďäóĻĘ. ٣ ح - رد. ٤ ح: اïĝĤرÙĺ. ٥ ح - واĩåĤאįĐ. ٦ ح: ĄÉĘאف. ٥ ١٠ ١٥ 388 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yine Allah İslâm’ı tekil kelimelerle de isimlendirmiştir: Takvâ kelimesi: “Ve onları takvâ kelimesine bağlı kıldı.” [ el-Feth 48/26] Güzel söz: “Güzel sözler O’na yükselir.” [ Fâtır 35/10] Güzel kelime: “Allah güzel kelimeyi misal olarak verdi.” [İbrâhîm 14/24] Güzel söz ve güzel kelime misali: “Ve onlar sözün güzel olanına hidâyet edilmişlerdir.” [el-Hac 22/24] Doğru söz: “Ancak Rahmân’ın kendisine izin verdiği ve doğru söz söyleyen kimse hariç.” [en-Nebe’ 78/38] Rızâya uygun söz: “Ve sözünden razı olduğu kimse…” [ Tâhâ 20/109]. Hak söz: “Allah hakkında Hak olandan başkasını söylemeyin.” [ en-Nisâ 4/171] Hak davet: “ Hak davet O’na aittir.” [ er-Ra‘d 13/14] Hakka şahitlik: “Ancak hakka şahit olan hariç…” [ ez-Zuhruf 43/86]. Ahit: “Ancak Rahmân’ın katında bir ahdedinmiş olan hariç…” [ Meryem 19/87]. İyilik: “Kim bir iyilik getirirse ona ondan daha hayırlısı vardır.” [ en-Neml 27/89], “Kim de bir kötülük getirirse onlar yüzüstü ateşe atılırlar.” [ en-Neml 27/90] İhsan: “İhsanın karşılığı ihsandan başka nedir ki?” [ er-Rahmân 55/60] İman: “Sizi imana hidâyet etmiş olması…” [ el-Hucurât 49/17]. İslâm: “Allah katında din İslâm’dır.” [ Âl-i İmrân 3/19] Selâm: “Size selâm verene ‘Sen Müslüman değilsin.’ demeyin.” [ en-Nisâ 4/94] Barış (silm): “Hep birlikte barışa girin.” [ el-Bakara 2/208] Yol: “Biz onu yola hidâyet ettik.” [ el-İnsân 76/3] Reşâd yolu: “Sizi doğru yola [reşâd yoluna] hidâyet ediyorum.” [Gāfir 40/38] Rüşd yolu: “Eğer rüşd yolunu isterlerse…” [ el-A‘râf 7/146], “Rüşde hidâyet eder.” [el-Cin 72/2] 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 389 ْ ¹ٰى﴾ [اçÝęĤ، ٢٦/٤٨ [ £َ ْ َ}َRُ·­ْ َ¦ِ»ََ̄_ ّ اcª ªَ ّאه ĩøÉÖאء óęĨدة: כÙĩĥ اijĝÝĤى: ﴿َوا وĩø ،[١٠/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾[ُ Áِّ َ ْ َ§ِ» ­ُ ّ اª ªا uُ َ‡ْ َ À µِÁَْ ªِ ] ﴿ا أ واĤכħĥ اÕĻĉĤ:] ٥٤ [٢٤/١٤ ،ħĻİاóÖإ_﴾ [ً[َÁِّŽَ _ً¯َ«ِ¦َ Ëً gَ®َ ُ ١ ﴿ َŠَy َب ّ اà ٰ :Ù×ĻĈ Ùĩĥوכ ْ ِ¹ْ£َل﴾ [اãéĤ، ٢٤/٢٢[ ªا ±َR ِ] ِ Áِّ َ َ« ّ اª ªِ ٓوا ا ٢ ﴿َو ُ¶ ُu :Ù×ĻĈ Ùĩĥכ ģáĨو ÕĻĉĤا لijĝĤوا [٣٨/٧٨ ،É×ĭĤا﴾ [Y\ا ً ¹َ†َ لYَ َ َ ْn ٰ ¯±ُ َو¢ yªا ّ µُ َ َِذَن ª َ َR ±ْ ا Êِّ وijĜل اijāĤاب: ﴿ا [١٠٩/٢٠ ،įĈ] ﴾Êً¹َْ ¢ µُ َ ª َ ƪ :﴿ َوَر Šِ¿ واijĝĤل اĹĄóĩĤ ۜ﴾ [اùĭĤאء، ١٧١/٤] َ ¡ّ oَ ْ َ اª Êِّ َ« ّ اà ِٰ ا ¹ُا َ» ª¹£ُ َ وijĜل اěéĤ:﴿ َوَÊ b ِۜ﴾ [اïĐóĤ، ١٤/١٣[ ¡ّ oَ ْ َ ُµ َدُ¹َْة اª ودijĐة اěéĤ:﴿ ª ِ ﴾ [اóìõĤف، ٨٦/٤٣] ¡ّ oَ ْ ªYِ \ uَ·ِ‚َ ±ْ ®َ َ Êِّ وıüאدة اěéĤ:﴿ ا [٨٧/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۢ اuً ·َْ ±ِ¯ٰ nْ َ yªا ّ uَ³ْ ِ wَ sَ َ َ َR±ِ ّاb Êِّ واïıđĤ:﴿ ا _ِئَÁِّ َªY ّ ِ ۚ﴾ [اģĩĭĤ، ٨٩/٢٧[،﴿ َوَR ±ْ َٓj َYء \ Y·َ³ْ®ِ y ٌ Áْrَ µُ َ «žَ _ِ³ََ oَ ْ ªYِ \ ءYَ jَٓ ±ْ ®َ﴿ :ÙĭùéĤوا [٩٠/٢٧ ،ģĩĭĤا﴾ [­ْ·ُ¶¹ُ jُ وُ aْ َ ]ّ§ُ žَ [٦٠/٥٥ ،īĩèóĤا﴾ [نYُۚ َ nْ ِ َ ْاÊ Êِّ ِ ْn َ ِYن ا واùèŸאن: ﴿َ¶ ْ© َjَ{ٓ ُاء ْاÊ [١٧/٤٩ ،اتóåéĤا﴾ [نYِ ¯Àَ ۪Ëْ ِ ª ­ْ §À ُ uٰ ¶َ نْ َ واĩĺŸאن: ﴿ا ِ ْ~َËُم﴾ [آل óĩĐان، ١٩/٣] Êاْ ِٰ Ãا ّ uَ³ْ ِ ±À َ ۪uªا ّ َ ِ ّن واŻøŸم: ﴿ا َْÁ ُ §­ُ ّ اªَ َËَم﴾ [اùĭĤאء، ٩٤/٤] ªِ ٓ« ا £ٰ ْ ªَ ِ َ̄ ±ْ ا ¹ُا ª ª¹£ُ َ b Êَوَ ﴿:َ واŻùĤم ۖ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٠٨/٢] _ً َ žYّ ٓ ¦َ ِ ­ْ َ : ﴿ ْاد ُrُ«¹ا žِ¿ ِّ اª« ħĥْ ِ ّ واùĤ [٣/٧٦ ،אنùĬŸا©﴾ [Áَ ]۪ َªا ّ هYُ ³َÀْuَ ¶َ Yَ ²ِّ واùĤ×ģĻ:﴿ ا [٣٨/٤٠ ،óĘאĔ] ﴾ۚ َ ‚َ ِYد yªا ّ© Áَ ]۪ ~َ ­ْ¦ُ uِ ¶ْ َ وø×ģĻ اüóĤאد: ﴿ا [٢/٧٢ ،īåĤا﴾ [uِ ‚ْ ُyªا ّ« َ ªِ ٓيا u۪ ·َْ À﴿ ،[١٤٦/٧ ،افóĐŶا﴾ [uِ ‚ْ ُyªا ّ© Áَ ]۪ ~َ واْyََ ِ ْن À وø×ģĻ اïüóĤ:﴿ َوا .Ù×ĻĈ Ùĩĥوכ - م ١ .Ù×ĻĈ Ùĩĥכ ģáĨو - ح ٢ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 390 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nimet: “Allah’tan bir lutuf ve nimet…”[ el-Hucurât 49/8]. Fazl: “De ki: Allah’ın fazlı sayesinde...” [ Yûnus 10/58]. Adâlet: “Allah size adâleti emreder.” [ en-Nahl 16/90] Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Yani [Allah size] tevhidi emreder. Hak: “De ki: Hak Rabbinizdendir.” [ el-Kehf 18/29] Doğruluk: “Doğru olanı getiren…” [ ez-Zümer 39/33]. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Bu, doğruyu söyleyen mümin kimse anlamındadır. Âyette geçen “ sıdk/doğruluk” çoğul anlamında tekil bir kelimedir. Nitekim Allah Teâlâ “İşte onlar takvâ sahiplerinin ta kendileridir.” [ el-Bakara 2/177] buyurmuştur. İyilik (Birr): “Ancak iyilik Allah’a iman eden (...) kimsenin amelidir.” [ el-Bakara 2/177] Delil (Beyyine): “De ki: Ben Rabbimden bir delil üzereyim.” [ el-En‘âm 6/57] Din: “Dini Allah’a halis kılarak…” [ Yûnus 10/22]. Hak din: “Hidâyet ve hak din ile...” [ et-Tevbe 9/33]. Dosdoğru din [Kıyem] : “Dosdoğru din olarak...” [ el-En‘âm 6/161]. Doğrultan din [Kayyime]: “İşte bu doğrultan dindir.” [el-Beyyine 98/5] Yol (tarikat): “Ve eğer onlar yolu dosdoğru tuttursalardı.” [el-Cin 72/16]. Şeriat: “Dinden size şeriat kıldı.” [ eş-Şûrâ 42/13] İşte bunlar kırk [civarında] isim olup içlerinden bazıları “ mümin”e de verilmiştir. Allah Teâlâ bunu bize bir lutuf olarak bahşetmiş ve “Sizi hidâyet etmesi ile size minnet eder.” [ el-Hucurât 49/17], “O sizi isimlendirdi.” [el-Hac 22/78], “O sizin mevlânızdır.” [el-Hac 22/78] buyurmuş, ardından da “O ne güzel mevlâdır, ne güzel yardımcıdır.” [el-Hac 22/78] buyurmuştur. Kâfir için de “Zararı faydasından daha yakın olana dua/kulluk eder. Ne kötü dost ve ne kötü yoldaştır.” [el-Hac 22/13] buyurmuştur. Hak Teâlâ’nın “İşte onlar bir hidâyet üzeredirler” ifadesi müminlere övgü, “Rablerinden” ifadesi ise hidâyetin onlara kendi katından geldiğinin beyânıdır ki bu da müminlere yönelik bir ilâhî lutuftur, çünkü onlara hidâyeti kendisi bahşettiği hâlde hidâyetle onları övmüştür. Bu tıpkı Hz. Yûsuf hakkında “İşte biz ondan kötülüğü ve fuhşu uzak tutmak için böyle yaptık.” [Yûsuf 12/24] buyurması gibidir ki burada Hz. Yûsuf’un kötülükten uzak tutulmasının ve masum kılınmasının ilâhî bir bağış olduğu beyân edilmekte, ardından da “O bizim ihlâsa erdirilmiş kullarımızdan idi.” [Yûsuf 12/24] buyurulmaktadır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 391 ۜ﴾ [اóåéĤات، ٨/٤٩] _ً¯َ ْ ِ واÙĩđĭĤ:﴿ žَ ‹ْ ًË ِ ®±َ ّ اà ِٰ َو² [٥٨/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ِٰ Ãا ّ© ِ‹ْ Ÿَِ واģąęĤ:﴿ ¢ُ ْ\ © ْ َ ْuِل﴾ [اģéĭĤ، ٩٠/١٦ [Ĝאل اīÖ Đ×אس: أي ÖאïĻèijÝĤ، ªYِ \ yُ®ُ ْ Oَ À َٰ Ãا ّ َ ِ ّن واïđĤل: ﴿ا ْ َo ّ¡ُ ِ ®±ْ َرِّ\ ُ§ ­ْ﴾ [اĤכėı، ٢٩/١٨[ واěéĤ:﴿ َوِ¢ُ© اª يñĤا īĨËĩĤا ijİ :אس×Đ īÖا אلĜ [٣٣/٣٩ ،óĨõĤا﴾ [قِuْ ‡ªY ِّ ِ \ ءYَ jَٓ يw۪ َّ واïāĤق: ﴿َواª َ £ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ١٧٧/٢] cّ¯ُ ْ ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª ijĝĺل اïāĤق، وñİا óĘد ĵĭđĩÖ اďĩåĤ، ïĝĘ Ĝאل: ﴿َوا [١٧٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ِٰ ÃYّ ِ \ ±َ ®َ ٰ َ َR ±ْ ا yّ]ِ ْ َ اª ±ّ §ِ ٰ :ّ ﴿َوª ó×Ĥوا َِّÁٍ³َ _ِ ®±ْ َرّ۪\¿﴾ [اđĬŶאم، ٥٧/٦] \ »ٰ «َ ¿²ِّ۪ واĤ×ÙĭĻ:﴿ ¢ُ ْ ©ا ِ ﴾ [اÙÖijÝĤ، ¡ّ oَ ْ ُ· ٰuى َو۪د ِÀ± اª ْ ªYِ \﴿ :ěéĤا īĺود] ٢٢/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾±À َ ۪uªا ّ µُ َ ª ±Áَ ‡۪ «ِsْ ®ُ﴿ :īĺïĤوا [٥/٩٨،ÙĭĻ×Ĥا﴾ [ۜ _ِ ¯َÁِّ£َ ْ ِ ¥َ ۪د ُ À±اª Ù:﴿ َو ٰذª َ ĩِ ّ Ļَ ĝĤا īĺود] ١٦١/٦،אمđĬŶا﴾ [Y¯ً Áَ¢ِY³À ً د۪ ﴿:א ً ĩ َ Ļِ ٣٣/٩] ودĭĺאĜ [١٦/٧٢ ،īåĤا_﴾ [ِ£Àَ ۪ yَ َ« ّ اª ِ ْ ا~َc£َ ُY®¹ا َ» ¹َ َ ْن ª واÙĝĺóĉĤ:﴿ َوا َ ُ§ ­ْ ِR ±َ ّ اuª۪ ِÀ±] ﴾اijýĤرى، ١٣/٤٢] ª عَyَ‚َ ﴿ :ÙđĺóýĤوا َ ْن َْÁ ُ §­ْ ا «َ ُ±ّ ¯ُ َ À﴿ :אلĝĘכĤñÖ אĭĻĥĐ ųا Ʃ ƪ īَ ١ أرijđÖن اĩøא وīĨËĩĥĤ ıĭĨא أĩøאء، وĨ وñİه ۚ﴾[اãéĤ٧٨/٢٢،[Ĝħàאل: ­ْ §Áُ ٰ ª¹ْ®َ ¹َ¶ُ ﴿،[٧٨/٢٢،ãéĤا﴾[­ُ§ Áُ ٰ¯ّ ~َ ¹َ¶ُ ﴿،[١٧/٤٩،اتóåéĤا﴾[­ْ§ À ُ uٰ ¶َ ْ َy ُب ِR ±ْ ¢َ َ َ̄ ±ْ ّŠَyُ ُهٓ ا ª ا¹ُ uْ َ À﴿ :óĘכאĥĤ אلĜو] ٧٨/٢٢ ،ãéĤا﴾ [yÁُ ‡۪ َ ِ ْ ­َ ّ اª³ ٰ« َو² ª¹ْ¯َ ْ ﴿ْ³ِžَ ­َ اª .[١٣/٢٢ ،ãéĤا﴾ [yÁُ ƒ۪ َ ْ ْ َ{ اª ِ[ئ َ ٰ« َوª ª¹ْ¯َ ْ ْ َ{ اª ِ[ئ َ ª ۜ µ۪ ِŸَْ ² هïĭĐ īĨ įĬأ אنĻÖ ﴾­ْ·ِ\ِّرَ ±ْR ِ ﴿:įĤijĜو ħıĤ ٌ ٰ« ُ¶ ًuى﴾ ïĨح ِئ ¥َ َ» ٰٓ ُو۬ª ا ﴿:įĤijĜ ħà ĹĘ אلĜ אĩכ ijİو ،ħıéĭĨ يñĤا ijİو ħıèïĨ ßĻè ħıĻĥĐ įĭĨ ģąĘ اñİو ħıĤ ģāè [٢٤/١٢ ،ėøijĺ] ﴾ۜ ءYَ ƒَٓ oْ Ÿَ ْ ِ َف َ ُ³ْµ ّ اªُٓ ¹َء َواª y‡ْ ³َِ ª ¥َ ِ ªwٰ ¦َ﴿ :مŻùĤا įĻĥĐ ėøijĺ ěè [٢٤/١٢ ،ėøijĺ] ﴾±Áَ ‡۪ َ «sْ ¯ُ ْ ªا Yَ ²دYِ ]َِ ±ْ ®ِ µُ َ ²ِّ ا ﴿:אلĜ ħà įÝĩāĐو įĘóāÖ ÙĭĩĤا אنĻÖ ijİو ١ ح ر: ñıĘه. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 392 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu ona, ihlâs ve seçkinliği nedeniyle yapılmış bir övgüdür [Oysa ona bu ihlâs ve seçkinliği bahşeden Allah’tır]. Aynı şekilde bizim hakkımızda da “Ancak Allah size imanı sevdirdi, onu kalplerinizde süsledi ve size küfrü kötü gösterdi.” [ el-Hucurât 49/7] buyurmuş, sonra “İşte onlar raşit/doğru yolda olan kimselerdir.” [ el-Hucurât 49/7] buyurarak bizi övmüştür. Habîb el-Acemî şöyle demiştir: “İlâhî! Bahşeden de Sensin, öven de Sensin.” Sonra âyetin tamamı bunun “ Takvâ sahipleri için” [ el-Bakara 2/2] olduğunu ifade eder ki bu [takvâ niteliği], her türlü muhalefeti terk etme niteliği ile övmektir. Ardından “Onlar gayba iman ederler.” [ el-Bakara 2/3] buyurmuştur ki ibadetlerin başı ile övgüdür. Ardından “Ve namazı kılarlar.” [ el-Bakara 2/3] buyurmuştur ki bu, ibadetleri kendisinde cemeden kuşatıcı ibadet ile övgüdür. Sonra “Ve kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler.” [ el-Bakara 2/3] buyurmuştur ki bu, cömertliklerin esası olan şey ile övgüdür. Sonra “Ve onlar sana indirilene de senden önce indirilene de iman ederler.” [ el-Bakara 2/4] buyurmuştur ki bu, bütün risâletleri tasdik etmekle övgüdür. Sonra “Ve onlar âhirete yakîn ile inanırlar.” [ el-Bakara 2/4] buyurmuştur ki bu, dirilişe ve bütün muamelelerin karşılığının alınacağına inanmak, bunu ikrar etmek demektir. Sonra “İşte onlar Rablerinden bir hidâyet üzeredirler.” [ el-Bakara 2/5] buyurmuştur ki bu, her durumda hidâyet vasfına sahip olan kimseler hakkında şehâdettir. Bütün bu sıfatları kendisinde toplayan kimsenin işte bu namaza ehil olması gayet yerindedir. Sonra bu âyette bütün bu sıfatlarla nitelendirilen kimseler hakkında “ hidâyet”i zikretmiştir. Ancak “Deyin ki: ‘Biz Allah’a, bize indirilene ( Kur’ân’a), İbrâhim, İsmâil, İshak, Ya‘kūb ve Ya‘kūboğullarına indirilene, Mûsâ ve Îsâ’ya verilen ( Tevrat ve İncil) ile bütün diğer peygamberlere Rablerinden verilene iman ettik. Onlardan hiçbirini diğerinden ayırt etmeyiz ve biz ona teslim olmuş kimseleriz.’ Eğer onlar böyle sizin iman ettiğiniz gibi iman ederlerse gerçekten doğru yolu bulmuş olurlar.” [ el-Bakara 2/136- 137] âyetlerinde ise onlar için diğer ibadetlerden söz edilmeksizin sadece ikrar ve inanma sıfatlarından ötürü “ hidâyet” niteliğini zikretmiştir. Bunun sebebi ise imanın şerefini, değerinin yüceliğini, şanının büyüklüğünü ve iman güçlendiği zaman günahların (muhalefetlerin) kendisini geçersiz kılamayacağını, aksine onun galip geleceğini ve kulu günahlara dalmış olduktan sonra tövbeye sevk edeceğini beyân etmektir. Nasıl bugün imana hidâyet etti ise yarın da cennetlere hidâyet edecektir. Nitekim “ İman edip sâlih amel işleyenleri Rableri imanları ile hidâyete erdirir.” [ Yûnus 10/9] buyurmuştur, 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 393 نYَ ¯Àَ ۪Êاْ ­ُ§ ُ Áَْ ªِ َ َ] ا ]ّnَ َٰ Ãا ّ َ ±ّ §ِ ٰ ªوَ ﴿:אĭĝè ĹĘ אلĜو ،įÜijęĀو įĀŻìÍÖ įĻĥĐ אءĭà ١ وijİ ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ ٰٓ ُو۬ª ْ ُ§َŸْy] ﴾اóåéĤات، ٧/٤٩] ħà أĵĭà ĭĻĥĐא ĝĘאل: ﴿ا ªا ­ُ§ ُ Áَْ ªِ ََه ا ِ ُ§ ­ْ َوَ¦ّy َ َ ـُ³µ ž۪ ¿ُ¢ُ«¹\ َوَزّÀ .«حïĩÜ ÛĬوأ çĭĩÜ ÛĬأ ĹıĤإ «٢ : ّ َ ِ ا‚ ُu َۙون﴾ [اóåéĤات، ٧/٤٩]. وĜאل è×ÕĻ اĹĩåđĤ ّ اyª Á±] ﴾اĤ×óĝة، ٢/٢] وijİ ïĨح óÝÖك כģ اíĩĤאęĤאت، َۙ £۪ َ cّ¯ُ ْ «ِ ª﴿ :אلĜ įĬأ ÙĺŴا عijĩåĨ ħà ] وijİ ĭàאء óÖأس اĉĤאĐאت، ْ ›َ ْÁ ِ] ﴾[اĤ×óĝة، ٣/٢] [٥٤ب ªYِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ ªَ ħà Ĝאل: ﴿ا ٰ ¹َة﴾ [اĤ×óĝة، ٣/٢] وijİ ïĨح åÖאÙđĨ اđĤ×אدات، ħà Ĝאل: ُ £۪ ُÁ ¯¹َن ّ اªَ‡« Àوَ ﴿:אلĜ ħà ُ £ُŸِ³ْ ¹َۙن﴾ [اĤ×óĝة، ٣/٢] وijİ ïĨح ĩÖא ijİ أøאس اíùĤאوات، ħà Ĝאل: À ­ْ ¶Yُ ³َ ْ َY َرَز¢ ﴿َوِRّ̄ َ ْ[ِ» ۚ¥َ ﴾ [اĤ×óĝة، ٤/٢] وijİ اěĺïāÝĤ َل ِR ±ْ ¢ ِ {²ُْ َْÁ ¥َ َوَRٓY ا ªِ َل ا ِ {²ُْ ٓY ا ¯َ ِ ُْQِ®³ُ ¹َن \ À ±À َ w۪ َّ ﴿َواª ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٤/٢] وijİ اóĜŸار واĝÝĐźאد ُ ³ُ¢¹ِ ¹َن À ­ْ ¶ُ ةِyَrِ ÊY ٰ ْ ِ Öכģ اøóĤאźت، ħà Ĝאل: ﴿َو\ ٰ« ُ¶ ًuى ِR ±ْ َرِّ\ِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ِئ ¥َ َ» ٰٓ ُو۬ª ا ﴿:אلĜ ħà ،تŻĨאđĩĤا ģכ ĵĥĐ اءõåĤوا ßđ×ĤאÖ ďĩä īĩĤ ٣ ěƪ ُ èو ،تźאéĤا ģכ ĹĘ ÙĺاïıĤאÖ īĻĘijĀijĩĤا ءźËıĤ אدةıü ijİو] ٥/٢ ģƪ ñıĤه اŻāĤة. ñİه اęāĤאت أن İËĺ Yَ ³ّ®َ ٰ ¹ُٓا ا ª¹¢ُ﴿ :įĤijĜ ĹĘو אتęāĤا هñİ ģכÖ īĻĘijĀijĩĥĤ ىïıĤا óذכ ÙĺŴا هñİ ĹĘ ħà ﴾ۚ واْuَcَ¶اْ uِ£َžَµ۪ ِ \ ­ْcُ³ْ®َ ٰ ا Yٓ®َ ©ِgْ¯ِ ِ ٰ َR¹³ُا \ ا نْ Yِžَ﴿ :įĤijĜ ĵĤإ] ١٣٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [Y³َÁَْ ªِ َل ا ِ {²ُْ ِ ّÃY ِٰ َوَRٓY ا \ [اĤ×óĝة، ١٣٧/٢]ذכħıĤó اïıĤىÖאóĜŸار واĝÝĐźאدïÖونøאóÐاĉĤאĐאت؛ĻÖאĬא óýĤفاĩĺŸאن Õĥĕĺ يñĤا ijİ ģÖ אت؛ęĤאíĩĤا÷ ęĬ įĥĉ×ĺ ħĤ يijĜ إذا įĬوأ هóĨأ ِ ّ وŻäل ïĜره وijĥĐ óĻĘده إĵĤ اÙÖijÝĤ ïđÖ اĩÝĤאدي ĹĘ اĤ×ĉאźت، وכĩא ïİى اijĻĤمإĵĤ اĩĺŸאن ïıĺى ïĔا إĵĤ ۚ﴾[Ĭijĺ÷، ٩/١٠[؛ ­ْ·ِِ ²Y¯Àَ Yِ۪ \ ­ْ·ُ ُ \ّرَ ­ْ·Àِ u۪ ·َْ ÀتY ِ oَ ِ ٰ َR¹³ُا َوَ ُِ̄»¹ا ّ اªَ‡ ªY ا±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ٤﴿ا اĭåĤאن. Ĝאل: ١ ح ر: ijıĘ. אبåĨ اïİزا اïÖאĐ وכאن هóĻĔو īùéĤا īĐ وىóĺ (م٧٥٧ /ـİ ١٤٠ ijéĬ .ت (ĹĩåđĤا ĵùĻĐ īÖ ÕĻ×è ïĩéĨ ijÖأ ijİ ٢ اijĐïĤة. أóčĬ: اijĤاĹĘ ÖאĻĘijĤאت ïęāĥĤي، ٢٣٠/١١؛ Ĉ×ĝאت اŶوĻĤאء īÖź اīĝĥĩĤ، ص .١٨٢ ٣ ر + ďĻĩä اĤכóاĨאت. ٤ ر: ĝĘאل. ٥ ١٠ ١٥ 394 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri çünkü itaat ehli kimseler itaatlerinin binekleri üzerinde ilerlerken nûrları önlerinden ve sağ taraflarından ilerler ve melekler kendilerini karşılar. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “O gün takvâ sahiplerini Rahmân’ın huzuruna elçiler heyeti gibi toplarız.” [ Meryem 19/85], “Ve onları melekler karşılar.” [ el-Enbiyâ 21/103]. İsyankârlar ise kıyametin uçsuz bucaksız alanlarında birbirlerinden ayrı, tek başlarına kalırlar, ellerinde itaat nûru yoktur, kendilerini melekler karşılamaz, bu yüzden yolu bulamazlar ve herhangi bir kılavuz onlara yolu göstermez. Allah da onlara der ki: Ey kullarım! “Cennetlikler bugün nimetler içerisinde zevk sürmektedir.” [ Yâsîn 36/55], onlar aldıkları güzel karşılıktan dolayı size vakit ayıramazlar. Cehennemlikler ise aldıkları cezanın şiddetinden dolayı size merhamet edemezler. Ey miskinler topluluğu! Selâm olsun size, nasılsınız? Benzerleriniz sizden önce gidip size yol göstermemiş olsalar da ben size yol gösteririm. Eğer size hak ettiğiniz şekilde muamele edecek olursam o zaman kerem nerede kalır? Bu meyanda şöyle bir beyit irat etmişlerdir: O zaman biz de onlar gibi sıkıntıda oluruz Eğer onlar terk ettiğinde biz de onları terk edecek olursak “Ve kurtuluşa erenler de işte onlardır.” Burada “işte onlar” ifadesi, âyetin başındaki “işte onlar” ifadesine atıftır ve bir başka mübtedâdır. “Onlar” (hüm) zamiri ise tekittir. Bu zamir fasıl zamiri olarak ve imâd olarak isimlendirilir. “Kurtuluşa erenler” ifadesi “işte onlar” ifadesinin haberidir. Bir görüşe göre “onlar” (hüm) zamiri bir başka mübtedâdır ve “Kurtuluşa erenler” ifadesi onun haberidir, bu iki ifadenin toplamı da “işte onlar” ifadesinin haberidir. Felâh (kurtuluş) kelimesi dilde pek çok anlama gelir. Bunlardan biri bekā mânasıdır. Şair Lebîd şöyle demiştir: Tamamı bizden önce yerleşim yeri olan beldelere yerleşiriz Ve Âd ve Himyer’in ardından kurtuluş (bekā) ümit ederiz Hayır içinde kalmak anlamına da gelir. Şair Adiyy şöyle demiştir: Sonra felâhın, mülkün ve nimetin ardından Orada kabirler onları örtüverdi 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 395 ħıÜאĐאĈ ÕاכóĨ ĵĥĐ ħİو ħıĬאĩĺÉÖو ħıĺïĺأ īĻÖ ħİرijĬ ĵđùĺ īĻđĻĉĩĤا أن כĤوذ [٨٥/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۙاuً žْوَ ±ِٰ̄ nْ َ َ« ّ اyª ªِ َ £۪ َÁ± ا cّ¯ُ ْ ªا yُƒُ oْ َ َ¹َْم ² À﴿ ١ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ħİאĝĥÝÜ ÙכÐŻĩĤوا אتİאÝĨ ĹĘ īĻđĉĝĭĨ īĺدóęĨ אةāđĤا ĵĝ×Üو] ١٠٣/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ۜ ِئ َ§ ُ_ ٰٓ «¯َ ْ ªا ­ُ·Áُ ٰ £ّ َ «cََ وĜאل: ﴿َوb źو ģĻ×ùĤا ونïÝıĺ ŻĘ ÙכÐŻĩĤا אل×ĝÝøا ħıĝè ĹĘ źو ÙĐאĉĤا رijĬ ħıĤ ÷ĻĤ ÙĨאĻĝĤا ،÷ĺ] ﴾ۚ َْÁَ¹ْم ž۪¿ ‚ُ ›ُ ٍ© žَ ِY¦ُ ·¹َن َ ِ_ اª ³ّkَ ْ ªا بY َ oَ †ْ َ َ ا ِ ّن ا! ﴿אدي×Đ :ħıĤ ųا Ʃ لijĝĻĘ ģĻĤد ħıĺïıĺ אبĝđĤا ةïü īĨ אرĭĤا ģİوأ ħכĤ نijĔóęÝĺ ź ابijáĤا īùè īĨ ÙĭåĤا ģİأ إن ٢ [٥٥/٣٦ ħכijĝ×ø ħכĤכאüأ כאن إن ħÝĬأ ėĻכ ،ħכĻĥĐ مŻø ٣ īĻאכùĩĤا óüאđĨ ħכĬijĩèóĺ ź م؟óכĤا īĺÉĘ نij×äijÝùÜ אĩÖ ħכÝĥĨאĐ إن ،ħכĺïİأ אĬÉĘ ħوכïıĺ ħĤو ٤ وأïýĬوا: ُوا óåَ َ َ א İ ْ َכĩ ħ ُ İאĬَ ْ óåَ َ ُħ ِإَذا İ ıĥُ ْ áĨِ אءِ ęَåĤا َ ĹĘِ ذاًإِ īُ éْ Ĭَ ِئ ¥َ﴾ وijİ ٰٓ ُو۬ª ا ﴿:įĤijĜ ĵĥĐ ėĉĐ ¥َ ئِ ٰٓ ُو۬ª ْ ُ̄ ِŸْ» ُo ¹َن﴾ َوا ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوا ó×ì ﴾ن¹َ oُ «ِŸْ ¯ُ ْ ُĵĩù ĩĐאدا، و﴿اª ĺو ŻāĘ ĵĩùُ ĺو ïĻכÉÜ ﴾­ُ ¶ُ ﴿ Ùĩĥوכ .óìآ ٌ اïÝÖاء ِئ ¥َ﴾. ٰٓ ُو۬ª ُ﴿ا ه وĩİא đĻĩäא ì×ó ُ ó×ì ﴾ن¹َ oُ «ِŸْ ¯ُ ْ ٌ آóì و﴿اª ِئ ¥َ﴾. وģĻĜ: ﴿ ُ ¶­ُ ﴾Ĩ×ïÝأ ٰٓ ُو۬ª ﴿ا [ أ ٥٥] :ïĻ×Ĥ אلĜ ،אءĝ×ĥĤ :אنđĩĤ ÙĕĥĤا ĹĘ حŻęĤوا ٥ óĻِ ْ َ ٍאد ِوĩè Đ ïَ ْ đَ Ö َ ْ ُijä َ اŻęĤح َא َوóĬ ĭĥَ ْ ×Ĝَ ģƪ èُ אَ ًا ُכıĥƫ دŻÖِ ģƫ éُ Ĭَ ٦ : ّ يïĐ אلĜ ،óĻíĤا ĹĘ אءĝ×ĥĤو ٧ ُ ُijر َ َ אك ُ اĝĤ× ĭ ُ İ ُ ħُ ıْ َ ارÜ َ ِÙ و ĩ ْ đِ ّ ْ َï َ اęĤَŻ ِح ِ واĥĩĤכ واĭĤ đَ Ö ƪ ħàُ ١ ح - Ĝאل đÜאĵĤ. ٢ ر + ĵĭđĺ. ٣ ر: اīĻĩĥùĩĤ. óāđĤا أدرك ،ÙĘijכĤا ģİأ īĨ óĐאü (م ٨٠٥ ijéĬ / ـİ ١٩٠ ijéĬ .ت (ĹÖאرéĩĤا ïĻøأ īÖ ģĻĨأ īÖ ģĨËĩĥĤ ÛĻ×Ĥا ٤ اijĨŶي واóıÝü ĹĘ اóāđĤ اđĤ×אĹø، وכאن įĻĘ īĨ رäאل اûĻåĤ وכאن üאóĐا ïĻåĨا ودون Ĉ×Ùĝ اijéęĤل. أóčĬ: ħåđĨ اóđýĤاء óĩĥĤزÖאĹĬ، ص ٣٨٤؛ ħåđĨ اŶدÖאء ĻĤאijĜت اijĩéĤي، ٢٧٣٣/٦؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٣٤/٧ ٥ اóčĬ: دijĺاįĬ، ص. ٤٧؛ اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، .٢٠٦/١ ّ īÖ زïĺ اđĤ×אدي اĹĩĻĩÝĤ اóāĭĤاĹĬ) ت. ijéĬ ٣٥ ق İـ / ijéĬ ٥٩٠ م) üאóĐ īĨ دİאة اåĤאīĻĻĥİ כאن óĜوĺא، يïĐ ijİ ٦ įĥđäو įÝĀאì ĹĘ ñíÜا ،ىóùכ انijĺد ĹĘ ÙĻÖóđĤאÖ ÕÝכ īĨ أول ijİو ÙĻøאرęĤوا ÙĻÖóđĤا īùéĺ אéĻāĘ ،ةóĻéĤا ģİأ īĨ ،ĹéĩåĥĤ اءóđýĤا لijéĘ אتĝ×Ĉ :óčĬأ .انijĺد ĹĘ هóđü īĨ ĹĝÖ אĨ ďĩäو .īÐاïĩĤا īכùĘ .بóđĤا īĻÖو įĭĻÖ אĬאĩäóÜ ٦٨١/٢؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٢٢٠/٤ Ù ƪ ْ َï َ اęĤَŻ ِح ِ واĥĩĤכ ِ واĨŸ đَ Ö ƪ ħُ ٧ اóčĬ: إŻĀح اěĉĭĩĤ īÖź اùĤכÛĻ، ص. ٦٦؛ اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، .١٥١/١ وıĻĘא وردت: à . ُ ُ ĭİאك اĝĤ×ijر ħُ ıْ وارÜ ٥ ١٠ ١٥ 396 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yaşam anlamına gelir. Şair Abîd b. Ebras şöyle demiştir: Dilediğince yaşa, çünkü ulaşılabilir (amaca) Zayıfl ıkla ve akıl sahibi de aldatılabilir Zafer ve hayra isabet anlamına da gelir. Şair Lebîd şöyle demiştir: Akıl sahibi isen aklet… Çünkü akleden felâh bulur Kurtuluş ve başarı anlamına da gelir. Şair şöyle demiştir: Sükût edip sessiz duran kurtuluşa ermiştir Buradaki tefsirine gelince, Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Yani onlar ateşten kurtulanlardır. Katâde şöyle demiştir: Yani onlar cennette bâki kalanlardır. İbn Keysân şöyle demiştir: Yani onlar talep ettiklerini elde eden ve korktuklarından kurtulanlardır. Ebû Ubeyde şöyle demiştir: “Yani onlar hayra isabet edenlerdir.1 İbn Kuteybe şöyle demiştir: “Yani onlar kalıcı nimetler içinde kalanlardır.”2 Bir görüşe göre bunun anlamı: Düşmanı alt etmekte başarılı olanlardır. Düşman ise nefsin fısıltısı (hevâcis), kalbin düşünceleri (havâtır) ve şeytanın vesveseleridir. Bütün bunların hepsi şu üç anlama dayanır: Birincisi, “ulaşmak, elde etmek (zafer)” anlamıdır. Bunun izahı şöyledir: O kimseler nefislerine karşı muzaffer olmuş, nefislerini altetmişlerdir. Böylece nefisleri onları hevâlarını takip etmeye sürükleyememiştir. Yine o kimseler dünyaya karşı zafer kazanıp dünyayı altetmişlerdir. Böylece dünya onları süsleri ile aldatamamıştır. Şeytana da galip gelmiş, ona muhalefet etmişlerdir. Böylece şeytan onları vesveseleri ile meftun edememiştir. Kötü dostlara karşı da galip gelmişlerdir, böylece onlar kendilerini yanlışlara sürükleyememiştir. İkincisi, “kurtuluş” anlamıdır. Bunun izahı şöyledir: Bu kimseler küfürden, sapkınlıktan, bid‘atten, cehaletten, nefislerin aldatmasından, şeytanın vesvesesinden, imanın yok olmasından, emniyetin ortadan kalkmasından, kabrin vahşetinden, 1 Ebû Ubeyde, Mecâzü’l- Kur’ân, 1: 29. 2 İbn Kuteybe, Tefsîru Garîbi’l- Kur’ân, s. 39. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 397 ١ :صóÖŶا īÖ ïĻ×ِ َ Đ אلĜ ،ûĻđĥĤو ٢ ُ َïí ُع ِ اŶر ُ Õĺ ĺ ïĜو ėđِ ąĤאÖ ƪ ēُ ĥَ ْ × ُ ĺ ïْĝَĘَ Ûَ ْ َ א ِÑü ĩÖِ çĥِĘأْ ٣ :ïĻ×Ĥ אلĜ ،óĻíĤا ÙÖאĀŸو óęčĥĤو ģْ ĝَ َ Đ כאنَ īْ َ Ĩ çَ ĥَĘأْ ïْĝَĤَ َ ْ ِĹĥĝ و đَ ّ א Ü ĩĤَ Ûِ ْ ْ ِĹĥĝ ْإن ُכĭ ĐאĘ ٤ وijęĥĤز واåĭĤאة، Ĝאل اýĤאóĐ: ُ ijت اĩāĤ ƪ Ûُ אכِ ƪ ùĤا çَ ĥَĘْ َ أ ïْ Ĝَ ĨÉĘא óĻùęÜه ĭıİא ïĝĘ Ĝאل اīÖ Đ×אس ġ: أي اĭĤאijäن īĨ اĭĤאر. وĜאل ÝĜאدة: أي ٥ ijÖóİا. وĜאل اĤ×אijĜن ĹĘ اÙĭåĤ. Ĝאل اīÖ כùĻאن: أي اīĺñĤ óęČوا ĩÖא ĥĈ×ijا وijåĬا ĩĨא ٧ .«ħĻĝĩĤا ħَ đِ ّ ّ : «أي اĤ×אijĜن ĹĘ اĭĤ ٦ وĜאل اÝĝĤ×Ĺ أijÖ Đ×ïĻة: «أي اĻāĩĤ×ijن اóĻíĤ«. وģĻĜ: أي اęĤאõÐون óıĝÖ اïĐŶاء وĹİ ijİاä ÷اijęĭĤس وijìاóĈ اijĥĝĤب ووøאوس اĉĻýĤאن. وèאģĀ כįĥ ďäóĺ إĵĤ ÙàŻà أĻüאء: ÙđÖאÝĨ ĵĤإ ħİ ƪ óåÜ ħĥĘ אİوóıĝĘ ÷ęĭĤا ĵĥĐ واóęČ ħıĬأ įĉùÖو ،óęčĤا :אİïèأ هijęĤאíĘ אنĉĻýĤا ĵĥĐو ،אİآóĨ אرفìõÖ ħİ ƪ óĕÜ ħĥĘ אİوóåıĘ אĻĬïĤا ĵĥĐو ،אİاijİ .÷ĬאùĭĤا اءijĕÝøאÖ اijĥÝ×ĺ ħĤو ħİijĨאéÝĘ ءijùĤا אءĬóĜ ĵĥĐو ،אوسøijĤאÖ ħıَ ĭÝęُ ĺ ħĤو ÙĤאıåĤوا ÙĐï×Ĥوا ÙĤŻąĤوا óęכĤا īĨ اijåĬ ħıĬأ ٨ واáĤאĹĬ: اåĭĤאة، وįĉùÖ ٩ ووÙøijø اĉĻýĤאن وزوال اĩĺŸאن وïĝĘ اĨŶאن ووÙýè اĝĤ×ijر وóĔور اijęĭĤس ّ (ت. ijéĬ ٢٥ ق İـ/ijéĬ ٦٠٠ م) üאóĐ īĨ دİאة اåĤאÙĻĥİ يïøŶا ħýä īÖ فijĐ īÖ صóÖŶا īÖ ïĻ×Đ אدĺز ijÖأ ijİ ١ وèכĩאıÐא وijİ أïè أéĀאب اóıĩåĩĤات اïđĩĤودة Ĉ×Ùĝ àאÙĻĬ īĐ اĝĥđĩĤאت، ĐאóĀ أóĨأ اĻĝĤ÷، وįĤ įđĨ ĭĨאóČات مŻĐŶا :óčĬا .óđü انijĺد įĤ .įøËÖ مijĺ ĹĘ įĻĥĐ ïĘو ïĜو رñĭĩĤا īÖ אنĩđĭĤا įĥÝĜ ĵÝè ŻĺijĈ óّ وĭĨאąĜאت، وĩĐ .٢٣٤/٦ ،ÙĤאéכ אĄر óĩđĤ īĻęĤËĩĤا ħåđĨ ؛١٨٨/٤ ،ĹĥرכõĥĤ .«ģéĘ» ،ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä ؛٣١٤/١ ،Ù×ĻÝĜ īÖź اءóđýĤوا óđýĤا ؛٢٢ ص ،įĬاijĺد :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٢ ٣ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: دijĺاįĬ، ص. ٩١؛ اõĤاóİ ĬŷĤ×אري، .٣٨/١ ،ĹĬاïĻĩĤا ģąęĤا ĹÖŶ אلáĨŶا ďĩåĨ ؛٧ ص ،אءüijĥĤ ĵüijĩĤا :óčĬا .ïĩéĨ įĭÖا ĵĤوإ ÙĻİאÝđĤا ĹÖأ ĵĤإ Õùĭĺ ÛĻ×Ĥا ٤ ١٢٩/٢؛ Ĥ×אب اŴداب īÖź ñĝĭĨ، ص .٢٧٦ ٥ ح + įĭĨ. .٢٩/١ ،ةïĻ×Đ ĹÖŶ آنóĝĤا אزåĨ ٦ .٣٩ .ص ،Ù×ĻÝĜ īÖź آنóĝĤا ÕĺóĔ óĻùęÜ ٧ .įĉùÖو :ģĀŶا ĹĘ ٨ ٩ ح: اijęĭĤس. ٥ ١٠ ١٥ 398 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri dirilişin dehşetinden, sıratın sarsıntısından, sert ve şiddetli zebânilerin musallat olmasından, cennetten mahrum kalmaktan, ayrılık ve kopma feryadından kurtulmuşlardır. Üçüncüsü, “bekā” anlamıdır. Bunun izahı şöyledir: Bu kimseler ebedî mülk içinde, dâimî nimetlerde bâki kalmışlar, hesapsız nimetlere, perdesiz buluşmaya (likāya) nâil olmuşlardır. Eğer, “ Hak Teâlâ burada ‘İşte onlar Rablerinden bir hidâyet ve felâh üzeredirler.’ demiş olsaydı bu da doğru olurdu ve daha veciz olurdu, o hâlde neden böyle demedi?” diyecek olurlarsa buna şöyle cevap veririz: Çünkü âyet sonları yünfikūn, yûkinûn şeklinde bitmektedir, buna uyumlu âyet sonu el-müflihûn şeklindedir. Eğer, “Neden, ‘İşte onlar hidâyete erenler ve kurtuluşa erenlerdir.’ demedi?” derlerse şöyle deriz: Çünkü böyle demiş olsaydı sadece onların hidâyet üzere olduğunu beyân etmiş, fakat bu hidâyetin Rablerinden geldiğini beyân etmemiş olacaktı. Eğer, “Neden, ‘İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.’ demedi, oysa bu ifade daha veciz olurdu?” diyecek olurlarsa şöyle deriz: Burada “onlar” (hüm) kelimesinin ziyade edilmesi b bir tür tekittir ki bu durumda anlam daha güçlü ifade edilmiş olmaktadır. Farsçası şöyledir: Dünyada doğru olanlar, kıyamette kurtulanlardır; dünyada doğru yolda, kıyamette doğru iştedirler. 6. Küfre saplananlara gelince, onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, inanmazlar. [ el-Bakara 2/6] “Küfre saplananlara gelince” Küfür kelimesinin dildeki aslı örtmek, kaplamak anlamına gelir. Şair Lebîd şöyle der: Öyle bir gecede ki bulutları yıldızları kaplayıvermiş Kâfir kelimesi karanlık gece anlamına gelir, çünkü karanlık gece, karanlığı ile eşyayı örter. Şair Lebîd şöyle der: (Güneş) karanlığa elini uzatmaya başlayınca Ve ürperti veren yerler karanlığa gömülünce 5 10 15 20 25 ó 400 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Kâfir kelimesi çiftçi anlamına da gelir, çünkü çiftçi tohumu toprağa ekmek sûretiyle onu gizler. Kâfir kelimesi zırhının üzerine başka elbise giymiş kimse anlamına gelir, çünkü bu kimse bedenini zırhı ile örtmüş, zırhını da elbisesi ile örtmüştür. Kâfir kelimesi deniz ve suyu çok olan nehir anlamına gelir, çünkü bu da suyu ile toprağı örter. Kâfir kelimesi şükreden kimsenin zıddı anlamındadır, çünkü bu kimse nankörlüğü ile nimeti örter. Kâfir kelimesi müşrik anlamına gelir, çünkü müşrik şirki ile imanı örter. Kâfir kelimesi inkârcı anlamına gelir, çünkü inkârcı bâtılı ile hakkı örter. Kefâret günahı örten şeydir. Remâdün mekfûrun” (örtülmüş kül), rüzgâr tarafından üzerine toprak örtülmüş kül anlamına gelir. Şair -recez bahriyle- şöyle demiştir: Örtülmüş kül dışında (beldedeki) her şey silinip gitmiş Rengi kararmış, rüzgâra ve yağmura maruz kalmış el-Kefru kelimesi gecenin karası/karanlığı anlamına gelir. Şair şöyle demiştir: Fecrin aydınlanmasından önce geldi Ki İbnu Zukâ (Sabah aydınlığı) hâlâ gecenin karanlığında gizliydi el-Kefrü kelimesi köy anlamına da gelir, çünkü köy insanları örter. Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “Küfûr halkı kabir halkıdır.”1 Burada Hz. Peygamber aleyhisselâm el-küfûr kelimesi ile “köyler”i kastetmiştir, çünkü bunlar ilim ehlinden uzaktırlar ve tıpkı ölüler gibidirler. el-Küferî kelimesi hurma tomurcuğunun kılıfı, örtüsü anlamına gelir. el-Kâfûr da aynı şekildedir, güzel kâfur harareti örter. Ayrıca el-Kâfûr cennet ehlinin içeceği karışım olup cennette bir pınardan çıkar ve her türlü kederi örter/giderir. Kur’ân’da kâfir kelimesi dört anlamda kullanılmıştır: 1. Mümin kelimesinin zıddı olarak kullanılmıştır: “Küfredenler ve Allah yolundan alıkoyanlar…” [ enNahl 16/88]. 2. Bile bile inkâr anlamında kullanılmıştır: “Kim de bile bile inkâr ederse [bilsin ki] Allah âlemlerden müstağnidir.” [ Âl-i İmrân 3/97] Yani haccın farziyetini bile bile inkâr eden kimse. 3. Şükredenin zıddı anlamında kullanılmıştır: “Bana şükredin, bana karşı kâfir olmayın.” [ el-Bakara 2/152] 4. Berî olan, uzaklaşan kimse anlamında kullanılmıştır: “ Kıyamet günü kiminiz kiminizi tanımazlıktan gelir.” [ el-Ankebût 29/25] Yani “kiminiz kiminizden uzak durur/ teberrî eder.” 1 bkz. Buhârî, el-Edebü’l-Müfred, s. 203; Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Evsat, 5: 121. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 401 واĤכאóĘ: اõĤارع، óÝùĤه اĤ×ñر ĹĘ اŶرض õÖراįÝĐ، واĤכאóĘ: اñĤي Ĥ ÷×ijĘق درįĐ رضŶا هóÝùĤ ،אءĩĤا óĻáכĤا óıĭĤوا óé×Ĥا :óĘכאĤوا ،įÖijáÖ įَ Đودر įĐرïÖ įَ ĬïÖ هóÝùĤ ،אÖijà ١ واĤכאóĘ: اóýĩĤك، óÝùĤه اĩĺŸאن ،įĬاóęכÖ ÙĩđĭĤا هóÝùĤ ،óאכýĤا ăĻĝĬ :óĘכאĤوا ،įÐאĩÖ ْ ِÕ، ورĨאد Ĩכijęر ĬñĤا ƪ Ùُ َ Ļِ ّ ĉَ ĕُ Ĩ ٣ ٢ واĤכęאرة ،įĥĈא×Ö ěéĤا هóÝùĤ ،óכĭĩĤا :óĘכאĤوا ،įכóýÖ ٤ (õäاóĤا (:אلĜ ،įÝĉĔƪ ĵÝè įĻĥĐ ابóÝĤا ُ çĺóĤا Ûęø ْ ُijĉر ĩَ Ĩ çĺóِ َ Ĩ نijĥĤا ِ ÕÑَِ ُ ْכÝ َ ْכُijęر Ĩ َ ٍאد Ĩ Ĩَ َ ر óْ ĻĔَ Ûْ َ øَ َر د ïْ Ĝَ ٥ َ واĤכْóę: ijøاد اģĻĤ، Ĝאل اýĤאóĐ: اĤכْóę َ ĹĘ ٌ ٍ כאīĨ ُ ُذכאء īÖوا óْ ِْ× ِŻج َ اåęĤ Ĭا ģ×Ĝ َ تْ َ َد َر ïĜ و ٦ «رij×ĝĤا ģİأ ħİ رijęכĤا ģİأ «:Ṡ ّ َ واĤכْóę: اÙĺóĝĤ، İóÝùĤא اĭĤאس، Ĝאل اĭĤ×Ĺ اñوכ ،هóÝùĺ įĬŶ ؛ďِ ĥْĉĤا ƪ ƫ ħُ ى: כ ƫ óِęَכĤوا ُ ،ĵÜijĩĤכא ħĥđĤا ģİأ īĐ ħİïđ×Ĥ ى؛óĝĤا أي اĤכאijĘر، وכאijĘر ِ اÕĻĉĤ óÝùĺ اóéĤارة، واĤכאijĘر: õĨاج óüاب أģİ اÙĭåĤ وijİ īĨ ٧ . ّ ħİ ģכ óÝùĺ ÙĭåĤا ĹĘ īĻĐ ±À َ w۪ َّ ªَ ا ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،īĨËĩĤا ăĻĝĬ :אİïèأ :įäأو ÙđÖأر ĵĥĐ آنóĝĤا ĹĘ óĘכאĤوا yَŸَ¦َ ±ْ ®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،ïèאåĤا :ĹĬאáĤوا .]٨٨/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [ِٰ Ãا ّ© Áِ ]۪ ~َ ±ْ َ واُ َ¦ُŸَyوا َو †َ ّu َ ۪̄ َÁ±] ﴾آل óĩĐان، ٩٧/٣] أي ïéä وijäب اãéĤ. واáĤאßĤ: ăĻĝĬ ªYَ ْ ٌّ ±َِ اª َ ّ اà َٰ ³ِšَ¿ ِžَY ّن ﴾ [اĤ×óĝة، ١٥٢/٢]. واóĤاďÖ: اÝĩĤ×óىء، Ĝאل: ۟ َ ْ§ ُŸُy ِون اýĤאכó، Ĝאل: ﴿َو ْ ا‚ ُ§ُyوا ۪ª ¿َوَÊ b .ăđÖ īĨ ħכąđÖ أó×Ýĺ أي ،]٢٥/٢٩ ،تij×כĭđĤا﴾ [‰ٍ ْ[َِ \ ­ْ §ُ ‹ُ ْ َ \ yُŸُ §ْ َ À _ِ ¯َÁٰ£ِ ْ َ¹َْم اª À﴿ ١ ح + واĤכאóĘ: اĭĩĤכó، óÝùĤه اěéĤ Ö×אįĥĈ. ٢ ح - واĤכאóĘ: اĭĩĤכó، óÝùĤه اěéĤ Ö×אįĥĈ. ٣ ط: واĤכאóĘة. ٤ اóčĬ: إŻĀح اěĉĭĩĤ īÖź اùĤכÛĻ، ص. ٩٩؛ Üאج اóđĤوس ïĻÖõĥĤي، (כóę(. ħĻİاóÖإ ĹÖŶ دبŶا انijĺد ħåđĨ ؛٩٩ .ص ،ÛĻכùĤا īÖź ěĉĭĩĤا حŻĀإ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا .ćĜرŶا ïĻĩ ُ è ijİ óĐאýĤا ٥ اęĤאراĹÖ، .١١١/١ :ćøوŶا ĹĘ ĹĬاó×ĉĤا جóìوأ» رij×ĝĤا īאכùכ رijęכĤا īאכø نÍĘ ، َ اĤכُijęر ٦ أóìج اĤ×íאري ĹĘ اŶدب اóęĩĤد: «ź ùÜכī ُ ، ıĬÍĘא ÙĤõĭĩÖ اĝĤ×ijر». اóčĬ: اŶدب اóęĩĤد ĥĤ×íאري، ص ٢٠٣؛ اħåđĩĤ اŶوćø ĉĥĤ×óاĹĬ، .١٢١/٥ ُ «ź ijĤõĭÜا ْاĤ ُכُijęر .ûĨאİ çĀ ، ّ ħİ ģכ óÝùĺ ÙĭåĤا ĹĘ īĻĐ īĨ ijİو ... Ûْ َ øَ َر ٧ ط - Ĝאل: (اõĤاóä (َĜْï د ٥ ١٠ ١٥ 402 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Burada âyette zikredilen [kâfirler kelimesinden kastedilen] mâna şudur: İmana karşılık küfrü, tevhide karşılık şirki, hakka karşılık bâtılı satın alan; nimete nankörlükle, Allah’ın haberine yalanlamayla, resullere bile bile inkâr ile ve kıyamete dair hususlara inkâr ile mukabelede bulunan kimseler. Bununla kimlerin kastedildiği hususunda ihtilâf edilmiştir. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Bunlar Medine çevresindeki Yahudilerdir. Rebî‘ b. Enes şöyle demiştir: Bunlar Ahzâb’ın [yani Hendek savaşını idare eden müttefik kabilelerin] yöneticileridir. Taberî şöyle demiştir: “Bunlar bütün Ehl-i kitabın müşrikleridir.”1 Bütün bu görüşlerin ve daha başka görüşlerin beyânı Allah’ın izni ile âyetin tamamının izahından sonra gelecektir. “Onlar için birdir.” Yani uyarman ve uyarının terk edilmesi onlar için eşittir. Âyetteki sevâün kelimesi mastar olup sıfat (âmil/ism-i fâil) anlamında kullanılmıştır. Tıpkı racülün ‘adlün (âdil adam) kelimesinde ‘adl mastarının ‘âdil anlamında kullanılması gibi. Çünkü el-fe‘âl mastar kalıplarındadır, örneğin ez-zehâb (gitmek), es- salâh (iyi olmak), el-fesâd (bozulmak) böyledir. Ayrıca bunun sıfat kalıbı (sıfat-ı müşebbehe kalıbı) olması da mümkündür, örneğin seyfün kehâmün (bitkin/kör kılıç), edîmün sahâhun (sağlam kemik), racülün şehâhun (pinti adam) ifadelerinde bu kalıp kullanılmıştır. Sevâün kelimesi Kur’ân’da pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Adâlet anlamında kullanılmıştır: “De ki: Ey Ehl-i kitap! Aramızda âdil olan bir kelimeye gelin.” [ Âl-i İmrân 3/64] 2. “Orta” anlamında kullanılmıştır: “Baktı ve onu cehennemin ortasında görüverdi.” [ es-Sâffât 37/55] 3. Yola yönelme anlamında kullanılmıştır: “Umulur ki Rabbim beni doğru yola hidâyet eder.” [ el-Kasas 28/22] 4. İki hâlin eşit olması anlamında kullanılmıştır: “Dediler ki: İster nasihat et ister nasihat edenlerden olma, bizim için birdir.” [ eş-Şuarâ 26/136] 5. Şu üç âyette ise “ortaklar” anlamında kullanılmıştır: “Orada yerli de yabancı da ortaktır.” [el-Hac 22/25], “İsterler ki kâfir olasınız da hepiniz aynı şeye ortak olasınız.” [ en-Nisâ 4/89], “Elinizin altında olan [kölelerinizden] hiç size verdiğimiz rızıklarda size ortak olan ve kendileriyle eşit olduğunuz kimseler var mı?” [ er-Rûm 30/28]. 1 Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, 1: 260. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 403 [١٧٧/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [نYِ ¯Àَ ۪ÊYْ ِ \ yَŸْ§ُ ْ ªا واُyَcَ‚ا ْ ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ا ﴿:ÙĺŴا هñİ ĹĘ رijכñĩĤا ĵĭđĨ ħà ģøóĤا ÙĤאøور َ ÕĺñכÝĤאÖ ųا Ʃ َ ó×ìو انóęכĤאÖ ÙĩđĭĤوا َ ģĈא×ĤאÖ ěéĤوا ƪ كóýĤאÖ ïĻèijÝĤوا َ َ اĻĝĤאÙĨ ÖאĬŸכאر. ÖאijéåĤد وأijĨر .ÙĭĺïĩĤا لijè īĺñĤا دijıĻĤا ħİ :ġ אس×Đ īÖا אلĜ ،ÙĺŴאÖ īĺادóĩĤا ĹĘ اijęĥÝìوا אبÝכĤا ģİأ ijכóýĨ ħİ» : ّ وĜאل اÖóĤ×ď īÖ أĬ÷: ħİ Ĝאدة اõèŶاب. وĜאل اĉĤ×óي ١ وĵåĺء ĻÖאن ñİه اĜŶאوģĺ وأĜאوģĺ أóì ïđÖ ĩÜאم اÙĺŴ إن üאء Ʃ اų. כħıĥ«. ÛđĭĤا įÖ ïĺأر رïāĨ ijıĘ ،įכóÜو ارñĬŸا ħİïĭĐ ijÝùĨ أي﴾ ­ْ·ِÁَْ وįĤijĜ: ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء َ» َ َאل īĨ أÙĻĭÖ اāĩĤאدر כאİñĤאب واŻāĤح ] أي Đאدل؛ Ŷن َ اđęĤ أ כĤijĝכ: رģä ïĐل [٥٦ واùęĤאد. وijåĺز أن ĺכijن ĭÖאء اÛđĭĤ أąĺא כĤijĝכ: ėĻø כıאم، وأدħĺ éĀאح، َ אح. وñİه اĤכÙĩĥ ذכóت ĹĘ اóĝĤآن đĩĤאن: éüَ ģäور ٰ« َ¦ِ»َ̄ ٍ_ َ~ٓ¹َ ٍاء﴾ [آل óĩĐان، ªِ ¹َْا ا ªYَ َ b بY ِ cَ§ِ ْ َ ْ¶ َ© اª َٓY ا À ©ْ ¢ُ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘ لïđĥĤ ٦٤/٣] أي ïĐل. ِ﴾ [اāĤאĘאت، ٥٥/٣٧] أي ĹĘ ­Áo۪ kَ ْ ُه ž۪¿ َ~ٓ¹َ ِاء اª ٰ •ََ َžَyا َـ» ŽY ّ žَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ ćøijĥĤو ٢ وıĉøא. َ ³۪¿ َ~ٓ¹َ َاء ّ اªَ ۪ ]ِÁ] ﴾©اÿāĝĤ، ٢٢/٢٨[ Àuِ·َْ َ ْن À ۪¿ ا ٓ\ّرَ« ٰ َ ﴿ :įĤijĜ ĹĘ ěĺóĉĤا ïāĝĤو أي ïāĜ اěĺóĉĤ. ±َ ®ِ ±ْ §ُ َ b ­ْ َ َْم ª ََوَ ْ َa ا ا Yٓ³َÁَْ ¹ُا َ~ٓ¹َ ٌاء َ» ªYَ ¢﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜ ĹĘ אĩכ ىijÝùĩĥĤو Á±] ﴾اóđýĤاء، ١٣٦/٢٦]. ¹َْ ِا ۪ َۙ اª ¹َْ ُوا ª ۜ﴾ [اãéĤ، ٢٥/٢٢[،﴿ َوّد َْ[ ِYد ªواَ µÁِ ž۪ ُ ¦Yِ َ ْ ۨ اª وóýĥĤכאء ĹĘ Żàث آĺאت: ﴿ َ~ٓ¹َ ًاء ­ْ §ُ ُ ²Y¯َ Àَْ َ َ§ ْa ا «®َ Y®َ ±ْ ®ِ ­ْ §ُ َ ُ ¹َن َ~ٓ¹َ ًاء﴾ [اùĭĤאء، ٨٩/٤]، ﴿َ¶ ْ© ª ²¹§ُ cَžَ واyُŸَ¦َ Y¯َ¦َ ونَ yُŸُ §ْ َ b ُ²َْc­ْ ž۪ ِµÁ َ~ٓ¹َ ٌاء﴾ [اóĤوم، ٢٨/٣٠]. Yžَ ­ْ¦Yُ ³َ ْ ٓ َYء ž۪¿ َRY َرَز¢ ¦َyَ‚ُ ±ْ ®ِ .٢٦٠/١ يó×ĉĤا óĻùęÜ ١ ٢ ح : وıĉøא. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 404 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hak Teâlâ “Onlar için birdir” demiş, fakat “Senin için birdir.” dememiştir. Yani uyarman ve uyarmayı terk etmen senin hakkında eşit iki durum değildir, çünkü onlar iman etmeseler de sen uyarmana karşılık sevap alırsın. Fakat onlar hakkında bu iki durum eşittir, çünkü onlar her iki durumda da iman etmezler. Bu durum emir bi’l-ma‘rûfa benzer. Çünkü bu durumda da emir bi’l-ma‘rûfa muhatap olan kimse onunla amel etmese de, bu görevi yerine getiren kimse sevap alır. Bu kimseler Hz. Hûd’a, “İster nasihat et isterse nasihat edenlerden olma, bizim için birdir.” [ eş-Şuarâ 26/136] diyen kavmi gibi kimselerdir ki Allah Teâlâ da onlar hakkında “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, iman etmezler.” [ el-Bakara 2/6] buyurmuş, ardından da, “Sizin için onları uyarmanız da sessiz kalmanız da birdir.” [ el-A‘râf 7/193] buyurmuştur. Bu kimselere kıyamet gününde “Yaslanın o ateşe, ister sabredin ister etmeyin, sizin için eşittir. Siz sadece işlemiş olduklarınızın karşılığını alıyorsunuz.” [ et-Tûr 52/16] denilir. Allah Teâlâ bu kimselerin “İster feryat edelim ister sabredelim bizim için eşittir. Bizim için bir kurtuluş yoktur.” [İbrâhîm 14/21] diyeceklerini haber vermektedir. Onlara uyarı, davet ve nasihatin yapılması ve terk edilmesi eşit olduğu için onların ateşe sabretmeleri ve etmemeleri, orada feryat etmeleri ve etmemeleri de bir tutulmuştur. Sen ki eğer gençlikte ve yaşlılıkta günahın eşitse, hastalıkta ve sağlıkta günah konusundaki ısrarın değişmiyorsa, nimette ve darlıkta yüz çevirmen aynı ise, yakına da uzağa da kasvetin aynı ölçüde ise, gizlide de açıkta da ayağının kayması bir ise; bu durumda ölüm gelip çattığında tövbekâr olman ile günahta ısrarcı kalmanın eşit olmasından, canın bedeninden çekilip alınırken pişmanlıkla sessizliğin eşit kalmasından, sâlih kulların kabrini ziyaret etmeleri ile bundan imtina etmelerinin eşit olmasından, şefaatçilerin kıyamette senin işinle ilgilenmeleri ile terk etmelerinin eşit olmasından hiç korkmaz mısın? “Onları uyarsan da” Âyette kelimenin başında soru harfi gibi eklenmiş olan elif harfi sekiz farklı şekilde kullanılır: 1. Haber istemek için kullanılır: “Bunu sen mi yaptın?” [ el-Enbiyâ 21/62] 2. Yadırgama için kullanılır: “Allah hakkında bilmediğiniz şeyler mi söylüyorsunuz?” [ Yûnus 10/68] 3. İspat [olumlama] için kullanılır: “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” [ el-A‘râf 7/172] 4. Nefy [olumsuzlama] için kullanılır: “Siz mi yaratılma bakımından daha zorsunuz yoksa gök mü? Onu Allah bina etmiştir.” [ en-Nâziât 79/27] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 405 ً َْÁِ·­ْ ﴾ħĤ ģĝĺ: ijøاء ĻĥĐכ أي إñĬارك وóÜك إñĬارك ùĻĤא ijøاء «َ اءٌ ٓ¹َ~َ ﴿ :įĤijĜ ħà ħıĬŶ اء؛ijø אĩıĘ ħıĝè ĹĘ אĨÉĘ ،اijĭĨËĺ ħĤ وإن ارñĬŸا ĵĥĐ אبáُ Ü כĬÍĘ כ؛ĝè ĹĘ ģĩđĺ ħĤ وإن óĨŴا įÖ אبáĺ įĬÍĘ ١ وف؛óđĩĤאÖ óĨŶا óĻčĬ ijİو .īĻĤאéĤا ĹĘ نijĭĨËĺ ź َْم ََوَ ْ َa ا ا Yٓ³َÁَْ ٢ ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء َ» įÖ اijĨÉĩĤر. وכאن źËİء اijĝĤم כijĝم ijİد اīĺñĤ ĜאijĤا ijİدا: ­ْ·ِÁَْ «َ اءٌ ٓ¹َ~َ ﴿ :ءźËİ ěè ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜو] ١٣٦/٢٦ ،اءóđýĤا﴾ [±Áَ ۪ اِ ¹َْ َ ُ§ ±ْ ِR ±َ اª b ­ْ َ ª ­ْcُ²َْ َْم ا ََدُ¹َْb ُ ¯¹ُ ¶­ْ ا َْÁ ُ §­ْ ا ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ وĜאل أąĺא: ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء َ» À Êَ ­ْ ¶ُرْ wِ³ْbُ ­ْ َ َْم ª َُ·­ْ ا bرْ wَ ²َْ َءا ۚ َ~ٓ¹َ ٌاء َ ِ‡ْ[ُyوا b Êَ وَْ ا وآyُ]ِ†Y ْ žَ Y¶َ¹َْ «†ْ ِ ا ﴿:ÙĨאĻĝĤا ĹĘ ħıĤ אلĝĺ [١٩٣/٧ ،افóĐŶا﴾ [ن¹َ cُ®Yِ †َ َ ْ َُ̄» ¹َن﴾ [اijĉĤر، ١٦/٥٢] وأì×ó ħıĭĐ أħıĬ ijĤijĝĺن: ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء b ­ْcُ³ْ¦ُ Y®َ نَوْ}َkْ bُ Y¯َ َ ²ِّ ۜ ا ­ْ §ُ Áَْ «َ ﴾ [إóÖاħĻİ، ٢١/١٤ [ĩĥĘא כאن اċĐijĤ وóÜכį ۟ …Á ٍ o۪ ®َ ±ْ ®ِ Y³ََ ª Y®َ Yَ َْم َ†َ[ْy² ِ ٓ³َْY ا {jَ َ ا Yٓ³َÁَْ «َ ħıĤ ijøاء وכñا اñĬŸار وóÜכį ijøاء واĐïĤאء وóÜכį ijøاء כאن Ā×ħİó ĹĘ اĭĤאر وóÜכį ijøاء وħıĐõä ĹĘ اĭĤאر وóÜכį ijøاء. وأÛĬ إذا כאن ĻāĐאĬכ ĹĘ اýĤ×אب واÕĻýĤ ijøاء، وĩÜאدĺכ ĹĘ اÙéāĤ واóĩĤض ijøاء، وإóĐاĄכ ĹĘ اÙĩđĭĤ واÙĭéĩĤ ijøاء، وÜijùĜכ ĵĥĐ اÕĺóĝĤ واĤ×ïĻđ ijøاء، وزĕĺכ ĹĘ اóùĤ واÙĻĬŻđĤ ijøاء، أĨא ĵýíÜ أن Üכijن ÝÖijÜכ ïĭĐ اijĩĤت وإóĀارك ijøاء، وñĐرك ïĭĐ اõĭĤع وøכÜijכ ijøاء، وزĺאرة اāĤאīĻéĤ Ĝ×óك واĭÝĨאħıĐ ijøاء، وĻĜאم اđęýĤאء óĨÉÖك ĹĘ اĻĝĤאÙĨ وóÜכħı ijøاء. ėĤأ رةijĀ ĵĥĐ ÙĩĥכĤا أول ĹĘ ادõÜ ĹÝĤا ėĤŶا﴾ ­ْ·َُ bرْ wَ ²َْ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َءا ﴾اwَ ¶ٰ aَ ْ «َžَ aَ ²َْ ءاَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ אر×íÝøŻĤ :įäأو ÙĻĬאĩà ĵĥĐ ءĵåÜ אمıęÝøźا َ ُ̄ ¹َن﴾ «ْ َ b Êَ Y®َ ِٰ Ãا ّ« َ ُ ¹َن َ» ª¹£ُ َ bَ [اĬŶ×Ļאء، ٦٢/٢١]. وĭÝøŻĤכאر כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا ۜ ﴾ [اóĐŶاف، ١٧٢/٧]. وĹęĭĥĤ ­ْ §ُ \ِّyَِ \ aُ ْ َ ªَ ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ אت×àŹĤ .[٦٨/١٠ ،÷Ĭijĺ] .[٢٧/٧٩ ،אتĐאزĭĤا﴾ [Y·Áَ ³ٰ َ \ ۜ ٓ ُYء ِ ّ اªَ َ¯ َم ْ £ًą ا «rَ ُ uّ ‚َ َ ُ²َْc­ْ ا ] ﴿َءا כĩא ĹĘ įĤijĜ:] ٥٦ب ١ ر + واĹıĭĤ īĐ اĭĩĤכó. ٢ ح ر: ijıĤد. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 406 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 5. Emir için kullanılır: “Hiç sakınmaz mısınız?” [ eş-Şuarâ 26/106] 6. Nehiy (yasaklama) için kullanılır: “İnsanlara iyiliği mi emrediyorsunuz?” [ el-Bakara 2/44] 7. Tahkik [kesinlik] için kullanılır: “Orada fesat çıkaracak birini mi yaratacaksın?” [ el-Bakara 2/30] Kimilerine göre bu âyetteki kullanım tahkik anlamındadır. 8. Tesviye [iki durumun eşit olduğunu bildirmek] için kullanılır: “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, iman etmezler.” [ el-Bakara 2/6], “Onları ister çağırın ister sessiz kalın, sizin için eşittir.” [ el-A‘râf 7/193] Aynı zamanda bu harf, e Zeydün fi’d-dâri em ‘Amrun (Evdeki Zeyd midir yoksa Amr mı?) şeklindeki kullanımda olduğu üzere, tesviye ifade etmek üzere soru kalıbı olarak kullanılır. Bu ifadeyi ancak Zeyd ve Amr’dan hangisinin evde olduğuna dair bilgin eşit olduğu zaman kullanırsın. Bu nedenle aynı ifadeyi tahkik formunda söylerken ‘alimtü e Zeydün fi’d-dâri em ‘Amrun (Evdekinin Zeyd mi yoksa Amr mı olduğunu bildim.) dersin. Nazmü’l- Kur’ân’ın yazarı [ Ebû Alî Hasan b. Yahyâ b. Nasr el-Cürcânî] şöyle demiştir: Bu ifade tahkik anlamına geldiği, fakat soru formu tahkik anlamını ifade etmediği hâlde âyette bu harfin kullanılmasının sebebi, “Hangisini yaparsan yap onlar için eşittir; uyarmak da uyarıyı terk etmek de eşittir.” anlamının kastedilmiş olmasıdır. “Hangi” (eyyü) kelimesi aslında soru anlamındadır, elif harfi de bu anlamdadır. Bu yüzden de soru anlamına gelen elif harfinin bu âyette kullanılması uygun olmuştur. “Uyarı” korkutma anlamındadır. Bir görüşe göre tebliğ etme, bir başka görüşe göre ise azabı bildirmedir. Âyetin okunuşuna gelince, Ebû Ca‘fer, Şeybe, Nâfi‘, A‘meş tek bir hemze ile ve uzatarak okurlar. Ebû Amr da böyle okur. Ebû Amr’ın iki hemzenin birleştiği durumlarda kendisine mahsus bir yolu vardır. Eğer iki hemzenin ikisi de merfû, mecrur ya da mansub olma hususunda ortak ise ilkini yumuşatarak, ikincisini tahkik ile okur. Örneğin şu âyetler böyledir: Hattâ izâ câe ehadeküm el-mevtü “Ta ki sizden birine ölüm gelince…” [ el-En‘âm 6/61], Evliyâu “Velîler…” [ el-Câsiye 45/19], Ale’l-bigāi in eradne tehassünen “Eğer iffetli kalmak isterlerse onları fuhşa zorlamayın.” [ en- Nûr 24/33] Ancak Kemâ âmene’s-süfehâu elâ “Beyinsizlerin inandığı gibi mi? Bilesiniz ki…” [ el-Bakara 2/13], Ve bedâ beynenâ ve beyneküm el-bağdâu ebeden “Sizinle bizim aramızda ebedî bir nefret ve düşmanlık baş gösterdi.” [el-Mümtehine 60/4]; 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 407 ُRُy َون ْ Oَ bَ ۚ﴾ [اóđýĤاء، ١٠٦/٢٦]. وĹıĭĥĤ כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا َ £ُ ¹َن cَّ b Êََ وóĨŷĤ כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا ،ةóĝ×Ĥا﴾ [Y·Áَ ž۪ uُ ِ Ÿْ ُ À ±ْ ®َ Y·Áَ ž۪ ©ُ َkْ َ bَ ِ﴾ [اĤ×óĝة، ٤٤/٢]. وěĻĝéÝĥĤ כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا yّ]ِ ْ ªYِ َ َ Yس \ ّ اª³ «أم«و īĻÑĻýĤا ïèأ ĹĘ ėĤŶا ÛĬכא إذا ÙĺijùÝĥĤو .ħıąđÖ ïĭĐ ěĻĝéÜ ijİو] ٣٠/٢ ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ٦/٢]، À Êَ ­ْ ¶ُرْ wِ³ْbُ ­ْ َ َْم ª َُ·­ْ ا bرْ wَ ²َْ َْÁِ·­ْ َءا ĹĘ اĹýĤء اóìŴ כįĤijĝ: ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء َ» ģìïĺ אمıęÝøźا ĹĘو .]١٩٣/٧ ،افóĐŶا﴾ [ن¹َ cُ®Yِ †َ ­ْcُ²َْ َْم ا ََدُ¹َْb ُ ¯¹ُ ¶­ْ ا َْÁ ُ §­ْ ا ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء َ» ١ أąĺא ĹĘ ĤijĜכ: أزïĺ ĹĘ اïĤار أم óĩĐو؟ إĩĬא ijĝÜل ذĤכ īĻè اijÝøى ĩĥĐכ ÙĺijùÝĥĤ ĩıĻĘא أن أĩİïèא ıĻĘא؛ وĤñĤכ ijĝÜل ĹĘ اěĻĝéÝĤ: ÛĩĥĐ أزïĺ ĹĘ اïĤار أم óĩĐو. ٢ وإĩĬא ورد ñİا ėĤÉÖ اıęÝøźאم واıęÝøźאم óĻĔ ěĝéĨ وñİا وĜאل ĀאÕè اħčĭĤ: ٣ ĭıİא أن ĝĺאل: ijøاء ħıĻĥĐ أĩıĺא ÛĥđĘ: اñĬŸار وóÜك اñĬŸار، ħĻĝÝùĺ įĬŶ ؛ěĝéĨ .אمıęÝøźا ėĤأ įĻĘ çĥāĘ ،אهĭđĨ ĹĘ اñİو אمıęÝøŻĤ ģĀŶا ĹĘ أي Ùĩĥوכ ħà اñĬŸار ijİ اėĺijíÝĤ، وģĻĜ: اŻÖŸغ، وģĻĜ: اŻĐŸم ÖאñđĤاب. ٥ وĬאďĘ واûĩĐŶ ïĩĨودة ijĩıĨزة õĩıÖة Ù×Ļüو ٤ óęđä ijÖأ أóĜ ïĝĘ įÜاءóĜ אĨوأ واïèة وכĤñכ أijÖ óĩĐو، وĹÖŶ óĩĐو ěĺóĈ ĹĘ اĩÝäאع اīĻÜõĩıĤ، ÍĘن כאÝĬא īĻÝĝęÝĨ ْ َ̄¹ْ ُت﴾ [اđĬŶאم، ٦١/٦]، ªا ­ُ¦ُ uَ nَ َ َِذا َٓj َYءا ٰٓ« ا cّnَ ﴿ ؛īĻÝĄijęíĨ أو īĻÝĐijĘóĨ أو īĻÝÖijāĭĨ ﴾Y³ً ُ‡ّ oَ َ ََرْدَن b ِ ْن ا ٓ ِYء ا ›َ]ِ ْ َ« اª ِئ ¥َ﴾ [اóĨõĤ، ٣٣/٣٩[، ﴿ َ« ٰٓ ُو۬ª َِÁٓ ُYء﴾ [اåĤאÙĻà، ١٩/٤٥[،﴿ ا َْوª ﴿ا ۜ ٰ َR ±َ ّ اªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء ٓY ا ƪ َě اáĤאÙĻĬ، وإن כאÝĬא īĻÝęĥÝíĨ؛ ﴿َ¦َ̄ ĝَ َ اŶوĵĤ وè īƪ [اijĭĤر، ٣٣/٢٤] َĻĤ َ ًuا﴾ [اÙĭéÝĩĩĤ، ٤/٦٠[، \َ َْ[›ْ ‹َٓ ُYء ا ْ َ َu َاوُة َواª ªا ­ُ§ ُ ³َÁَْ \وَ Y³َ³َÁَْ َ َuا \ Ê] ﴾اĤ×óĝة، ١٣/٢]، ﴿َو\ ََٓ ا ١ ر: اÙĺijùÝĤ. .آنóĝĤا ħčĬ ÕèאĀ (؟ .ت (ĹĬאäóåĤا óāĬ īÖ ĵĻéĺ īÖ īùéĤا ĹĥĐ ijÖأ ijİ ٢ ٣ ح ر: ź ħĻĝÝùĺ. ٤ ijİ أijÖ óęđä ïĺõĺ īÖ اĝđĝĤאع (ت. ١٣٢ İـ٧٥٠/ م) ÜאĹđÖ ijıýĨر، أïè اóĝĤاء اóýđĤة īĨ اÝĤאīĻđÖ، وכאن إĨאم أģİ ،ĹĥرכõĥĤ مŻĐŶا ؛٣٣٣/٢ ،ريõåĤا īÖź ÙĺאıĭĤا ÙĺאĔ :óčĬا .ÙĭĺïĩĤا ĹĘ ĹĘijÜ ،אرئĝĤאÖ فóُ اÙĭĺïĩĤ ĹĘ اóĝĤاءة وĐ .١٨٦/٨ įĤ ÛĐود įøرأ ĵĥĐ ÛéùĨ אıĭĐ ųا ĹĄر Ùĩĥø أم ĵĤijĨ (م ٧٤٧ / ـİ ١٣٠ .ت÷ (äóø īÖ אحāĬ īÖ Ù×Ļü ijİ ٥ ÖאóĻíĤ، ĜאĹĄ اÙĭĺïĩĤ وإĨאم أıĥİא ĹĘ اóĝĤاءات، وכאن īĨ ĝàאت رäאل اßĺïéĤ. اóčĬ: ĔאÙĺ اıĭĤאÙĺ īÖź اõåĤري، ٢٩٨/١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .١٨١/٣ ٥ ١٠ ١٥ 408 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri E emintüm men fi’s-semâi en yahsife bikümü’l-arza “Semada olanın sizi yere geçirmeyeceğinden emin mi oldunuz?” [el-Mülk 67/16] âyetlerinde olduğu gibi iki hemze merfû, mecrur ya da mansub olma hususunda farklı iseler o zaman ilkini tahkik ile ikincisini yumuşak [lîn ile] okur. Âsım, Hamza ve Kisâî ise her iki hemzeyi de asıl hâli üzere ispat ile okurlar. “Onları uyarsan da” ifadesi Hz. Peygamber aleyhisselâma yönelik hitaptır, çünkü uyarıyı yapan odur. Kur’ân’da zikredilen “uyarı” altı çeşittir: 1. Allah’tan uyarı: “Sizi alev saçan ateşe karşı uyardım.” [el-Leyl 92/14] 2. Allah’ın kitabından uyarı: “Arapça bir Kur’ân olarak âyetleri genişçe açıklanmış bir kitaptır. Müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderilmiştir.” [ Fussilet 41/4-5] 3. Allah’ın peygamberlerinden uyarı: “Onların içlerinde de uyarıcılar göndermiştik.” [ es-Sâffât 37/72] 4. Hz. Muhammed Mustafa aleyhisselâmdan uyarı: “Biz seni müjdeci, uyarıcı ve şâhit olarak gönderdik.” [ el-Feth 48/8] 5. Âlimlerden uyarı: “Ve toplumlarını uyarmaları için…” [ et-Tevbe 9/122]. 6. Yaşlılıktan uyarı: “Sizi, düşünüp öğüt alacak kimsenin düşünüp öğüt alabileceği kadar yaşatmadık mı? Size uyarıcı da gelmişti.” [ Fâtır 35/37] Nitekim yaşlılık ölümün uyarıcısı, habercisi, elçisi, öncüsü, gelişinin bildiricisidir. Bu âyetlerle kimlerin kastedildiği konusunda âlimler ihtilâf etmişlerdir. Kelbî şöyle demiştir: Bunlar Yahudilerden oluşan bir gruptur: Kâ‘b b. Eşref, Huyey b. Ehtab, Cüdey b. Ehtab, Ebû Yâsir b. Ehtab (bu zât Huyey’in kardeşi değildir), Sa‘ye b. Amr, Mâlik b. Dayf ve Ebû Lübabe -Allah hepsine lânet etsin-. Onların kıssaları ve hurûf-ı mukattaaya dair yorumları, “Elif lâm mîm” [ el-Bakara 2/1] âyetinin tefsirinde tafsilatlı olarak anlatılmıştı. Abdullah b. Abbas da bunun bir benzerini şöyle ifade etmiştir: Bu âyet Yahudiler hakkında indirildi. Onların aralarında Kâ‘b b. Eşref, Huyey b. Ehtab ve Mâlik b. Dayf -Allah hepsine lânet etsin- gibi isimler vardı. Mâlik Yahudilerin lideri idi. Bir gün Hz. Peygamber aleyhisselâm ile tartışmıştı ve Hz. Peygamber aleyhisselâm ona; “ Tevrat’ta Allah’ın şişman din âlimini sevmediğin[e dair ifadeyi] gördün mü?” diye sormuştu. O da “Evet” demişti. Hz. Peygamber aleyhisselâm ise, “İşte sen onlardansın.” buyurmuştu. Mâlik buna çok kızdı ve “Allah herhangi bir beşere bir şey indirmiş değildir.” dedi. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 409 īّ ĻĤو ĵĤوŶا ěّ ِ ُ§ ­ُ َْ اÊْر َض﴾ [اĥĩĤכ، ١٦/٦٧] ĝè \ َ ِ sْ َ َ ْن À ٓ ِYء ا ¯َ َªا ّ¿ žِ ±ْR َ ­ْcُ³ْ®َِ ﴿َءا .ģĀŶا ĵĥĐ אđĻĩä īĻÜõĩıĤا نijÝ×áĺ ħıĬÍĘ ّ اáĤאÙĻĬ، وأĨא ĐאħĀ وõĩèة واĤכùאĹÐ ١ اñĬŸارįĭĨ. واñĬŸار ّ įĻĥĐاŻùĤم؛ Ęכאن Ĺ×ĭĥĤאبĉì ﴾­ْ·َُ bرْ wَ ²َْ ءاَ ﴿:ĵĤאđÜįĤijĜ ħà ۚ«﴾ [اģĻĥĤ، ١٤/٩٢ [وīĨ ٰ ّ َ «َ b راY ً َ ² ­ْ §ُ bُرْ wَ ²َْ Yžَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ :ÙÝø īĨ آنóĝĤا ĹĘ رijכñĩĤا īĨو] ٥/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾ۚ اyÀ ً w۪ َ َ ƒ۪ ًyÁا َو² \﴿ :įĤijĜ ĵĤإ] ٤/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾YÁًّ ِ \yََ Y²ً ٰ כÝאįÖ:﴿ ْ¢ُyا :مŻùĤا įĻĥĐ ĵęĉāĩĤا īĨو] ٧٢/٣٧ ،אتĘאāĤا﴾ [±À َ ر۪ wِ³ْ®ُ ­ْ·Áِ ž۪ Y³َ ْ َْرَ~» ْ£ََu ا ªوَ ﴿:įÐאĻ×Ĭأ ﴾­ْ·ُ®َ¹َْ ¢ رواُ wِ³ْÁُِ َ ۪w ً yÀاۙ﴾ [اçÝęĤ، ٨/٤٨ [وīĨ اĩĥđĤאء: ﴿َوª ِ ًyا َو² ْ ³َ َ Yك ‚َ ِY ¶ًuا َوُRَ[ ƒّ َْرَ~» Y ا َٓ ²ِّ ﴿ا ﴾ۜ yÀُ w۪ َ ³ªا ّ ­ُ¦ُءYَ jَٓ وَ yَ َ ¦ّ wَ َ b ±ْ ®َ µÁِ ž۪ yُ َ ¦ّ wَcََ À Y®َ ­ْ¦ُyْ ¯ِّ َ ُ ² ­ْ َ ََوª [اÙÖijÝĤ، ١٢٢/٩ [وīĨ اÕĻýĤ:﴿ ا [ĘאóĈ، ٣٧/٣٥ [ĘאÕĻýĤ óĺñĬ اijĩĤت وïĺóÖ اijĩĤت ورijøل اijĩĤت وراïÐ اijĩĤت واíĩĤ×ó ĵåĩÖء اijĩĤت. Õđכ :دijıĻĤا īĨ ćİر ħİ : ّ واijęĥÝìا ĹĘ اīĺñĤ أرïĺوا ñıÖه اĺŴאت، Ĝאل اĤכĥ×Ĺ Õĉìأ īÖ óøאĺ ijÖوأ Õĉìأ īÖ ّ ٢ وïäى Õĉìأ īÖ ّ ] وĹĻè أ īÖ اóüŶف [٥٧ ،-ųا Ʃ ħıĭđĤ- ÙÖא×Ĥ ijÖوأ ėĻąĤا īÖ כĤאĨو وóĩĐ īÖ ÙĻđøو - ّ ĹĻè ĵìÉÖ ÷ĻĤوאتđĉĝĩĤا ħİóĻùęÜو אıĥĺijĉÝÖ [١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۚٓ ­ٓªا ﴿אĬóĻùęÜ ïĭĐ ħıÝāĜ تóĨ ïĜو ıĥĻāęÝÖא. īÖ Õđכ ħıĭĨ دijıĻĤا نÉü ĹĘ ÛĤõĬ ÙĺŴا إن :אس×Đ īÖا אلĜ هijéĭÖو כĤאĨ وכאن .-ųا Ʃ ħıĭđĤ- ėĻąĤا īÖ כĤאĨو Õĉìأ īÖ ّ اóüŶف وĹĻè ģİ» :مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا אلĝĘ אĨijĺ مŻùĤا įĻĥĐ ّ رأس اijıĻĤد، وïĜ äאدل اĭĤ×Ĺ įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا אلĝĘ ،ħđĬ :אلĜ «؟īĻĩùĤا ó×éĤا ăĕ×ĺ ųا Ʃ أن راةijÝĤا ĹĘ تïäو ؛»ءĹü īĨ óýÖ ĵĥĐ ųا Ʃ لõĬأ אĨ» :אلĝĘ כĤאĨ ÕąĕĘ ؛»ħıĭĨ ÛĬأ «:مŻùĤا ١ ر: وכאن. ٢ ر: اÕĉìŶ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 410 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bunun üzerine Allah Teâlâ, “Allah’ın kadrini gereği gibi bilemediler. Çünkü ‘Allah hiç kimseye hiçbir şey indirmedi.’ dediler. De ki: ‘Mûsâ’nın insanlara bir nûr ve hidâyet olarak getirdiği (…) kitabı kim indirdi?’” [ el-En‘âm 6/91] âyetini indirdi. Yahudiler Mâlik’e “Seni böyle bir inkâra sürükleyen nedir?” diye sordular, o da “O beni kızdırdı.” diye cevap verdi. Onlar ise, “Ne yani, sen her kızdığında inkâr mı edeceksin?” dediler ve onu liderlikten azlettiler, yerine Kâ‘b b. Eşref’i getirdiler. Nihayet Hz. Peygamber aleyhisselâm ensardan bir grubu gönderdi ve onlar da onu öldürdüler. Yahudiler Hz. Peygamber aleyhisselâmın peygamber olarak gönderilmesinden önce ona iman eder ve onun gelişi ile zafer kazanacaklarını söylerlerdi. “Ama bildikleri şey kendilerine gelince onu inkâr ettiler.” [ el-Bakara 2/89] İnkâr etmelerinin sebebi liderlik sevdası ve rüşvet almak idi. Allah Teâlâ şöyle buyurdu: “Vay o kimselere ki elleriyle Kitab’ı yazarlar, sonra da onu az bir karşılığa değişmek için, ‘Bu, Allah’ın katındandır.’ derler. Vay ellerinin yazdıklarından ötürü onların hâline! Vay kazandıklarından dolayı onların hâline!” [ el-Bakara 2/79] Mukātil şöyle demiştir: Bu âyet Utbe [b. Rebî‘a], Şeybe [b. Rebî‘a] ve Velîd b. Mugīre hakkında indirilmiştir.1 Rebî‘ b. Enes şöyle demiştir: Bu âyet Bedir günü öldürülenler hakkında indirilmiştir. Ebû Revk şöyle demiştir: Bu âyet Ebû Cehil ve beraberindeki bir grup hakkında indirilmiştir. Bunlar Hz. Peygamber aleyhisselâmdan mûcize isterlerdi, hatta Ebû Cehil bir gece yolda yürürken karşısında Hz. Peygamber aleyhisselâmı görünce, “Bana peygamberliğine delâlet eden bir mûcize göster, yoksa seni öldürürüm.” dedi. Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Ne istiyorsun?” buyurdu, o da “Ayı ikiye böl.” dedi. Hz. Peygamber aleyhisselâm parmağı ile aya işaret buyurdu. İbn Mes‘ûd der ki: Ay ikiye ayrıldı, onun yarığının arasından Hirâ’yı gördüm. Ama mel‘un Ebû Cehil dedi ki: “Ne kadar da sihirbazsın Ey Muhammed!” Bunun üzerine Allah Teâlâ “ Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı. Onlar bir mûcize görseler yüz çevirir ve süregelen bir sihirdir derler.” [ el-Kamer 54/1-2] âyetlerini indirdi. Hz. Peygamber aleyhisselâm onların mûcizeyi görmelerinin ardından iman etmelerini ümit ediyordu, bu yüzden Allah Teâlâ “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, inanmazlar.” buyurdu. 1 Mukātil, Tefsîr, 1: 88. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 411 ±ْ ®ِ ٍ yƒَ َ \ »ٰ «َ ُ َ²َْ}َل ّ اà ٰ ¹ُا َRٓY ا ªYَ ِ ْذ ¢ ِ ۪هٓ ا َ ْuر ¢ َ ¡ّ nَ َٰ Ãا ّ رواُ uَ َ ¢ Y®َوَ ﴿:ÙĺŴا هñİ ĵĤאđÜ ųا Ʃ لõĬÉĘ ِ ۪µ ُ ®¹ٰ] ﴾»~اđĬŶאم، ٩١/٦]؛ ĝĘאÛĤ اijıĻĤد ĩĤאĤכ: «Ĩא \ ءYَ jَٓ يw۪ َّ ªا بY َ cَ§ِ ْ َ²َْ}َل اª ۜ ¢ُ ْ© َR ±ْ ا ‚َ ْ¿ٍء هijĤõđĘ «تóęכ Û׹Ĕ אĩĥכ «:اijĤאĜ ،«Ĺĭ׹Ĕأ įĬإ «:אلĜ «כאر؟ĬŸا اñİ ĵĥĐ כĥĩè مŻùĤا įĻĥĐ ųا Ʃ لijøر ßđÖ أن ĵĤإ įĨאĝĨ ١ īĐ اĺóĤאÙø وأĜאijĨا כÕđ īÖ أóüف اijĬوכא įáđ×Ĩ ģ×Ĝ مŻùĤا įĻĥĐ ّ رĉİא īĨ اāĬŶאر ijĥÝĝĘه. وכאن اijıĻĤد آijĭĨا ÖאĭĤ×Ĺ Õè ħİóęכ Õ×ø وכאن] ٨٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۘ µ۪ ِ \ واyُŸَ¦َ ا¹žُyََ Y®َ ­ْ ¶ُءYَ jَٓ Yَ ¯ّ َ «žَ﴿ įÖ ونóāĭÝùĺ ُ ¹َن ٰ¶ َwا ª¹£ُ َ À َ ­ّ fُ ­ْ·Àِ u۪ Àَْ Yِ \ بY َ cَ§ِ ْ َ ْ§ُcُ ]¹َن اª À ±À َ w۪ َّ «ِ ª © ٌ Àْ¹َžَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ةijüóĤا ñìوأ ÙøאĺóĤا ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٧٩/٢]. ËÁً «۪ َ ¢ Y³ً ¯َ َ f µ۪ ِ \ واyُcَƒْ Áَِ ª ِٰ Ãا ّ uِ³ْ ِ ±ْ ®ِ ٢ .«ةóĻĕĩĤا īÖ ïĻĤijĤوا Ù×Ļüو Ù×ÝĐ نÉü ĹĘ ÙĺŴا ÛĤõĬ» :ųا Ʃ وĜאل ĝĨאģÜ رįĩè .رïÖ مijĺ اijĥÝĜ īĺñĤا ĹĘ ÛĤõĬ :ď×ÖóĤا אلĜو مŻùĤا įĻĥĐ ųا Ʃ لijøر اijĤÉø įđĨ ÙĐאĩäو ģıä ĹÖأ نÉü ĹĘ ÛĤõĬ :روق ijÖأ אلĜو :אلĝĘ مŻùĤا įĻĥĐ ųا Ʃ لijøر įĥ×ĝÝøאĘ ģĻĥĤאÖ ىóùĺ وכאن ģıä ijÖأ אلĜ ĵÝè ةõåđĨ ،«īĻęāĭÖ óĩĝĤا ěƪ üُ» :אلĜ «؟ïĺóÜ אĨ» :אلĝĘ ،«כĭĥÝĜŶ źوإ כÜij×Ĭ ĵĥĐ Ùĺآ ĵĬأر« اءóèِ ÛĺأóĘ īĻęāĭÖ ٣ ěýĬאĘ» :دijđùĨ īÖا אلĜ ،óĩĝĤا ĵĤإ مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا אرüÉĘ _ُ Yَ َªا ّ aِ َ \yَcَ ْ ¢ِ ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ لõĬÉĘ !ïĩéĨ אĺ كَ َ óَ é ْ øأ אĨ :īĻđĥĤا אلĝĘ óĩĝĤا Ĺĝü īĻÖ ّ Ĺ×ĭĤا ٤ ٌ﴾ [اóĩĝĤ، ٢-١/٥٤ [وכאن yّ ¯ِcَْ ®ُ y ¹ُا ِ~ ْoٌ ª¹£ُ َ ِ ¹Šُا َوÀ yْ ُ À _ًَ Àٰ ََyْوا ا ِ ْن À ْ َ£َ̄ ُy َوا َ اª َو ْا² ƒَ ّ¡ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĝĘ ħıĬאĝĺوإ ةõåđĩĤا ħıÝĺرؤ ïđÖ ħıĬאĩĺإ ĹĘ ďĩĉĺ مŻùĤا įĻĥĐ ُْQِ®³ُ ¹َن﴾. À Êَ ­ْ ¶ُرْ wِ³ْbُ ­ْ َ َْم ª َُ·­ْ ا bرْ wَ ²َْ ﴿َءا ١ ح: اóüŶف. .٨٨/١ אنĩĻĥø īÖ ģÜאĝĨ óĻùęÜ ٢ ٣ ح ر + اóĩĝĤ. ٤ ر: Ęכאن. ٥ ١٠ ١٥ 412 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buradaki em (yoksa/ya da) harfi Kur’ân’da dört türlü kullanılmıştır. 1. Başına soru anlamındaki elif harfinin geldiği fiile atıf olarak kullanılmıştır: “Siz gökte olanın yeri başınıza geçirmeyeceğinden emin mi oldunuz?” [el-Mülk 67/17] âyetinin ardından “Yoksa (…) emin mi oldunuz?” [el-Mülk 67/18] denilmesindeki gibi. 2. Tıpkı elif harfi gibi, cümle başında soru edatı olarak kullanılmıştır: “Yoksa onların mülkten nasipleri mi var?” [ en-Nisâ 4/53] Burada em harfi elif harfi anlamında kullanılmıştır. 3. “Aksine” (bel) anlamında kullanılmıştır: “Aksine ben daha hayırlıyım.” [ ez-Zuhruf 43/52] 4. Tıpkı bu âyette “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir.” ifadesinde olduğu üzere soru söz konusu olmaksızın “ya da” anlamındaki kullanımdır. Burada “ya da onları uyarmasan” anlamı vardır, soru anlamı yoktur. Âyetteki lem kelimesi olumsuzlama ifadesidir. Olumsuzlama ifadeleri şunlardır: Geçmiş zaman için lem ve lemmâ: Lem yelid ve lem yûled “Doğmamıştır, doğurulmamıştır.” [ el-İhlâs 112/3], “Allah sizin içinizden cihat edenleri ayırt etmemişken…” [ Âl-i İmrân 3/142]. Şimdiki zaman için leyse: Leysû sevâen “Onların hepsi birbirine eşit değildir.” [ Âl-i İmrân 3/113] Gelecek zaman için len: Len yuahhirellâhu nefsen “Eceli geldiği vakit hiçbir nefsin ecelini Allah tehir etmez.” [el-Münâfikūn 63/11] Bütün zamanlar için mâ, lâ ve in: Bunlar içerisinde mâ harfi geçmiş zaman için kullanılır: Ve mâ ce‘alnâ li-beşerin min kablike el-huld “Biz senden önce hiçbir beşere ölümsüzlük vermedik.” [ el-Enbiyâ 21/34]; şimdiki zaman için kullanılır: Ve ma el-hayâtü’d-dünyâ illâ metâ‘u’l-gurûr “Dünya hayatı aldatıcı bir eğlenmeden başkası değildir.” [ Âl-i İmrân 3/185]; gelecek zaman için kullanılır: Ve mâ hüm bi-hâricîne mine’n-nâr “Onlar ateşten çıkacak değillerdir.” [ el-Bakara 2/167]Lâ harfi de geçmiş zaman için kullanılır: Fe-lâ saddake ve lâ sallâ “Tasdik de etmedi, namaz da kılmadı.” [ el-Kıyâme 75/31]; şimdiki zaman için kullanılır: Lâ fâridun ve lâ bikrun “Yaşlı da değil, körpe de değil.” [ el-Bakara 2/68]; gelecek için kullanılır: Lâ yemûtü fîhâ ve lâ yehyâ “Orada ne ölecek ne de yaşayacaktır.” [ Tâhâ 20/74] İn harfi de geçmiş zaman için kullanılır: Ve in kâne mekruhum “Tuzakları (…) olsaydı dahi” [İbrâhîm 14/46]; şimdiki zaman için kullanılır: İn’il-kâfirûne illâ fî gurûr “Kâfirler ancak bir aldanış içindedirler.” [el-Mülk 67/20]; gelecek için kullanılır: Bel in ye‘idü’z-zâlimûne ba‘zuhum ba‘zan illâ gurûran “ Hayır, zalimler birbirlerine aldatmaktan başka bir şey vaad etmezler.” [ Fâtır 35/40] 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 413 َْم﴾ ñİه اĤכÙĩĥ ĹĘ اóĝĤآن ĵĥĐ أرÙđÖ أوįä: وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا َ ْن ٓ ِYء ا ¯َ َªا ّ¿ žِ ±ْR َ ­ْcُ³ْ®َِ ] ﴿َءا ١ [٥٧ب أİïèא: ėĉĐ ĵĥĐ Ĩא دįĥì أėĤ اıęÝøźאم َِRُ³ْc­ْ] ﴾اĥĩĤכ، ١٨/٦٧]. َْم ا ِ ُ§ ­ُ َْ اÊْر َض﴾ [اĥĩĤכ، ١٧/٦٧] ħà Ĝאل: ﴿ا \ َ ِ sْ َ À ْ ¥ِ﴾ [اùĭĤאء، ٥٣/٤]، أي «¯ُ ْ ªا ±َR ِ] Á ٌ ‡۪ َ ² ­ْ·ُ َ َْم ª واáĤאĹĬ: اïÝÖاء اıęÝøאم כאėĤŶ:﴿ ا . ْ ħُ ıĤََ أ y] ﴾اóìõĤف، ٥٢/٤٣] أي ģÖ أĬא óĻì. ٌ Áْrَ ۬Yَ ²َ َْم ا ا ﴿:»ģÖ» ĵĭđĩÖ :ßĤאáĤوا ﴾­ْ ¶ُرْ wِ³ْbُ ­ْ َ َْم ª َُ·­ْ ا bرْ wَ ²َْ ءاَ ﴿:ÙĺŴا هñİ ĹĘ אĩאمכıęÝøاóĻĔ īĨ «أو «ĵĭđĩÖ :ďÖاóĤوا .ÙĺŴا هñİ ĹĘ אمıęÝøا ŻĘ ،ħİرñĭÜ ħĤ أو أي ﴾u ْۙ َ ª¹ُ À ­ْ َ ªوَ uْ «َِ À ­ْ َ ª﴿ :ĹĄאĩĥĤ «אĩĤ»و» ħĤ» ٢ َ ­ْ﴾ כÙĩĥ ĹęĬ وכĩĥאت اĹęĭĤ: ª﴿ :įĤijĜو «÷ĻĤ»و ،]١٤٢/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [­ْ§ ُ ³ْRِ واuُ ¶Yَ jَ ±À َ w۪ َّ ُ اª ِ ّ اà ٰ ­َ «ْ َ À Yَ ¯ّ َ [اŻìŸص، ٣/١١٢]، ﴿َوª Yً Ÿَْ ² ُ ٰ Ãا ّ yَrِّ Qَُ À ±ْ َ ªوَ ﴿:ģ×ĝÝùĩĥĤ «īĤ»و ،]١١٣/٣ ،انóĩĐ آل﴾ [ۜ َْÁ ¹ُا َ~ٓ¹َ ًاء ª﴿ :אلéĥĤ ۜ﴾ [اĭĩĤאijĝĘن، ١١/٦٣] و«Ĩא» و«ź «و«إن» اÙęĻęíĤ ِّ ĥĤכģ؛ أĨא «Ĩא» çĥāĻĘ Y·َ«ُjَ َ َِذا َٓj َYء ا ا ة¹ُ Áٰ oَ ْ ۜ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٣٤/٢١] وéĥĤאل: ﴿َوَRY اª uَ ْ «sُ ْ َ ْ[ِ» ¥َ اª ¢ ±ْ ®ِ ٍ yƒَ ]َِ ª Y³َ ْ «َjَ Y®َوَ ﴿:ĹĄאĩĥĤ ﴾ ۟ ِ َYر ³ªا ّ ±َR ِ ±Áَ j۪ ِ ِ َYsر ِ﴾ [آل óĩĐان ، ١٨٥/٣] وĝÝùĩĥĤ×ģ:﴿ َوَRY ُ ¶­ْ\ ْ ›ُ ُyور ªا عYُ cَ®َ َ Êّ ِ ا YٓÁَ²ْ ُ ّ اuª ٰ«﴾ [اĻĝĤאÙĨ، ٣١/٧٥ [وéĥĤאل: ّ َ َق َوَÊ †َ« uّ †َ Ëَžَ﴿ :ĹĄאĩĥĤ çĥāĻĘ «ź» אĨوأ] ١٦٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ .[٧٤/٢٠ ،įĈ] ﴾»Áٰ oْ َ À Êَوَ Y·Áَ ž۪ ت¹ُ̄ ُ َ À Êَ﴿ :ģ×ĝÝùĩĥĤو] ٦٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [yۜ ٌ§ْ ِ ض َوَÊ\ ٌ ِ رYžَ Êَ﴿ ِ ْن َ¦ َYن َR ْ§ُyُ ¶­ْ] ﴾إóÖاħĻİ، ٤٦/١٤ [وéĥĤאل: وأĨא «إن» çĥāĻĘ ĩĥĤאĹĄ:﴿ َوا ­ْ·ُ‹ُ ْ َ ِ ُ̄ ¹َن \ ªYَ ªا ّ uُ َِ ِ ْن À َ ْ© ا ۚور﴾ [اĥĩĤכ، ٢٠/٦٧] وĝÝùĩĥĤ×ģ:\﴿ ٍ yُ šُ ¿ž۪ َ Êِّ ْ َ§ ِYُžy َون ا ِِن اª ﴿ا .[٤٠/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾وراً yُ šُ َ Êِّ َ ْ ‹ًY ا \ ١ ر + כאėĤŶ أم ħıĤ. ٢ ر - اĹęĭĤ. ٥ ١٠ ١٥ 414 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Onları uyarmasan” ifadesindeki tünzirhüm fiili, başındaki lem harfi ile meczumdur. “ İman etmezler” ifadesinin ise “İnkâr edenler” ifadesinin cevabı olduğu söylenmiştir. Âyette bir takdim-tehir vardır, buna göre ifade, “İnkâr edenler iman etmezler, onları uyarman ve uyarmaman onlar için eşittir.” şeklindedir ve iki mübtedâ, iki de cevap içermektedir. Bir görüşe göre “İnkâr edenler” ifadesi mübtedâdır, “Onlar için eşittir” ifadesi bir başka mübtedâdır. İkinci mübtedânın cevabı, “Onları uyarsan da” ifadesidir. Yani anlam, “Onlar için kendilerini uyarman ya da uyarmayı terk etmen eşittir.” şeklindedir. Bu mübtedâ ve haber, ilk mübtedânın cevabını oluşturur, ilk mübtedâ ile bağlantısı ise “Onları uyarsan da” cümlesindeki he zamiridir. Bu tıpkı, Zeydün vechuhu hasenün (Zeyd’in yüzü güzeldir) cümlesi gibidir. “ İman etmezler” ifadesi tam bir cümledir ve burada “Onları uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir.” cümlesi vurgulanmakta ve açıklanmaktadır. Sonra bu Hz. Peygamber aleyhisselâma yönelik bir hafifletme, kalbini (aklını) rahatlatma mesabesindedir, nitekim burada Allah Teâlâ, Hz. Nûh ve diğer peygamberlere [ inkârcı muhataplarının] durumlarını işin sonunda bildirmesine karşılık Hz. Peygamber aleyhisselâma bu kimselerin hâllerini başlangıçta haber vermiştir. Hz. Nûh uzun zaman geçip bu uzun zaman içinde çok çetin zorluklar ve hüzünler yaşadıktan sonra Allah Teâlâ kendisine “Kavminden iman etmiş olanlar dışında kimse iman etmeyecek.” [ Hûd 11/36] buyurarak haber vermiş, Hz. Nûh da bunun ardından onların helâk edilmeleri için dua etmiştir. Diğer peygamberler için de durum böyledir. Bu itibarla âyette Hz. Peygamber aleyhisselâmın bir mûcizesi de bulunmaktadır, çünkü âyet ona bu kimselerin iman etmeyeceklerini haber vermiş ve vakıa tam da âyetin haber verdiği gibi gerçekleşmiştir. Bu gayba dair bir husus olup Allah Teâlâ tarafından bildirilmedikçe hiçbir beşer tarafından bilinemez. Allah da gaybı, risâletini tahsis ettiği kimselerden (peygamberlerden) başkasına bildirmez. Nitekim “Gaybı bilendir ve gaybına, razı olduğu elçilerinden başka hiç kimseyi muttali kılmaz.” [el-Cin 72/26-27] buyurmuştur. Yine bu âyette kulun fiilinin ispatı (olumlanması) da söz konusudur, çünkü burada “Onlar iman etmezler.” demiştir ki bu ifadede kulun seçme gücünün bulunduğu ispat edilmiş, ikrah ve zorlama nefyedilmiştir. Zira “ İman etmeye güç yetiremezler.” dememiş, aksine “ İman etmezler.” demiştir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 415 :įĤijĝĤ ابijä ijİ :ģĻĜ ﴾ن¹َ ³ُRِQُْ À Êَ﴿ :įĤijĜو .»ħĤ»ـÖ ومõåĨ ﴾­ْ ¶ُ رْ wِ³ْbُ﴿ :įĤijĜو نijĭĨËĺ ź واóęכ īĺñĤا إن :įĩčĬو ،óĻìÉÜو ħĺïĝÜ ÙĺŴا ĹĘو .﴾واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ﴿ا ijøاء ħıĻĥĐ أñĬرħıÜ أم ħĤ ñĭÜرħİ، ĩıĘא اïÝÖاءان وijäاÖאن . َْÁِ·­ْ ﴾اïÝÖاء آóì، وijäاب ۪w َ À± َ¦ُŸَyوا﴾ اïÝÖاء وįĤijĜ: ﴿ َ~ٓ¹َ ٌاء َ» َّ َ اª ِ ّن وģĻĜ:﴿ ا َُ·­ْ﴾ أي ijøاء ħıĻĥĐ إñĬارك وóÜככ اñĬŸار. ħà ñİا bرْ wَ ²َْ اïÝÖźاء اáĤאĹĬ įĤijĜ:﴿ َءا اïÝÖźاء وì×óه ijäاب ïÝÖŻĤاء اŶول وïĜ اģāÜ ÖאŶول ÖאıĤאء اđĤאïÐة اĹÝĤ ĹĘ įĤijĜ: ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ כŻم Üאم À Êَ﴿ :įĤijĜ ħà ١ َُ·­ْ﴾ وijİ כĤijĝכ: زïĺ وįıä īùè. bرْ wَ ²َْ ﴿َءا .įĤ אنĻÖو﴾ ­ْ¶ ُ رْ wِ³ْbُ ­ْ َ َْم ª َُ·­ْ ا bرْ wَ ²َْ َْÁِ·­ْ َءا «َ اءٌ ٓ¹َ~َ ﴿ :įĤijĝĤ ïĻכÉÜ įĻĘ ٢ אلè īĐ هó×ìأ ßĻè į×ĥĝĤ ēĺóęÜو مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا ĵĥĐ ėĻęíÜ اñİ ħà įĬÍĘ אء؛ıÝĬźا ĹĘ אءĻ×ĬŶا óÐאøو مŻùĤا įĻĥĐ אèijĬ ó×ìأ אĩÖ اءïÝÖźا ĹĘ ءźËİ ¥َ ®ِ¹َْ ¢ ±ْ ®ِ ±َ ®ِQُْ À ±ْ َ ª µُ َ ²َّ Ĝאل ijĭĤح ïđÖ ijĈل اĨõĤאن وĝĨאøאة اïýĤاïÐ واõèŶان: ﴿ا ĹĘو ،אءĻ×Ĭźا óÐאø اñوכ כĤذ ïđÖ ħıכŻıÖ אĐïĘ [٣٦/١١ ،دijİ] ﴾±َ ®َ ٰ َ ْu ا ¢ ±ْ ®َ َ Êِّ ا اñİو ،ó×ìأ אĩכ כאنĘ نijĭĨËĺ ź ħıĬأ ó×ìأ ßĻè مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا ةõåđĨ ÙĺŴا īĨ źإ ÕĻĕĤا ĵĥĐ ďِ ĥĉُ ĺ ź ųوا Ʃ ،ĵĤאđÜ ųا Ʃ عŻĈאÖ źإ óýÖ įĻĥĐ ďĥĉĺ ź ÕĻĔ »‹ٰ َ َ َR±ِ ْارb Êِّ َ َn ًuاۙ ا ا ٓµ۪ ]ِÁْ šَ »ٰ «َ yُ·ِْ ُ À Ëَžَ [ِ Áْ ›َ ْ ِ ­ُ اª ªYَ ﴿ :אلĜ ،ÙĤאøóĤאÖ įāÝìا ] ِR ±ْ َر ُ~ ¹ٍل﴾ [اīåĤ، ٢٧-٢٦/٧٢ [وĹĘ اÙĺŴ إà×אت ģđĘ اđĤ×אد įĬÍĘ Ĝאل: ﴿َÊ أ ٥٨] ُْQِ®³ُ ¹َن﴾ وįĻĘ إà×אت اĻÝìźאر وĹęĬ اŸכóاه واäŸ×אر؛ įĬÍĘ ħĤ ģĝĺ: ź ijđĻĉÝùĺن À ُْQِ®³ُ ¹َن﴾. À Êَ﴿ :אلĜ ģÖ ١ ط - īùè. ٢ ح - èאل. ٥ ١٠ ١٥ 416 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Eğer, “ Allah Teâlâ neden burada ‘ İman etmezler.’ demiştir, hâlbuki biz bazı kâfirlerin iman ettiklerini görüyoruz?” diyecek olurlarsa şöyle deriz: Bu bütün kâfirler hakkında söylenmiş değildir, aksine muayyen bir grup hakkında söylenmiştir ki onları daha önce açıklamıştık. Eğer, “Madem Allah onların iman etmeyeceklerini biliyordu, o zaman neden Hz. Peygamber aleyhisselâma onları İslâm’a davet etmesini emretti?” diyecek olurlarsa şöyle deriz: Uyarı mazeretlerinin kalmaması içindir. Allah Teâlâ “Resullerden sonra insanların Allah’a karşı herhangi bir delilleri kalmasın diye müjdeleyici ve uyarıcılar olarak resulleri gönderdik.” [ en-Nisâ 4/165] ve “Eğer biz onları o Kur’ân’dan önce bir azap ile helâk etseydik mutlaka, ‘Ey Rabbimiz! Keşke bize bir peygamber gönderseydin de alçalıp rezil olmadan önce âyetlerine uysaydık.’ derlerdi.” [ Tâhâ 20/134] buyurmuştur. Eğer, “Madem Allah onların iman etmeyeceklerini haber verdi, o zaman nasıl iman etmeyeceklerini haber verdikten sonra Nûh kavmini helâk etti ise onları da helâk etseydi ya?” diyecek olurlarsa şöyle deriz: Hz. Muhammed aleyhisselâm, Kur’ân’da ifade edildiği gibi âlemlere rahmettir. Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Oysa sen onların içinde iken Allah onlara azap edecek değildi. Bağışlanma dilerlerken de Allah onlara azap edecek değildir.” [ el-Enfâl 8/33] Kuşeyrî şöyle demiştir: Kim niteliklerinin örtüsü altında Hakk’ı müşahede etmekten perdelenmiş ise o kimse için kendisine Hakk’ı gösterenin sözü ile (dünyadan) nasibini alma konusunda yardımcı olanın sözü eşittir. Hatta bu kimse kendisini gafl ete çağırana daha meyillidir, ona kulak vermeye daha isteklidir. Nasıl ki kâfi r ezeldeki bedbahtlığından dolayı dalâletinden pişmanlık duymuyorsa aynı şekilde nefsinin zincirleri ile bağlanmış olan kimse de Hakk’ın ve gaybın müşahedesinden perdelidir, onun hidâyetini göremez, yoluna giremez.1 Yine şöyle demiştir: İddialarının karanlıklarında kalan kimse için rüşd ehlinin nasihatleri ile bâtıl ehlinin süslemeleri eşittir. Çünkü Allah Teâlâ onun hâlinden insafın bereketini çekip almıştır, bu yüzden de o doğru yola davet edene kulak vermez. Şairin dediği gibi: Nasihatim dinleyene Nasihat dinleyenin öfkesi ise bana2 1 Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, 1: 21. 2 Kuşeyrî, Letâifü’l-İşârât, 1: 22. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 417 ĹĘ اñİ ÷ĻĤ :אĭĥĜ ن؟ijĭĨËĺ אرęכĤا ăđÖ ىóĬو﴾ ن¹َ ³ُRِQُْ À Êَ﴿ :אلĜ ħĤ :اijĤאĜ نÍĘ .ħİאĭĻÖ ïĜو ħıĬאĻĐÉÖ مijĜ ěè ĹĘ ģÖ אر؛ęכĤا ģכ ěè ّ įĻĥĐ اŻùĤم ĐïÖאħıÐ؟ ĭĥĜא: Ĺ×ĭĤا óĨأ َ ħِ ĥَ Ę نijĭĨËĺ ź ħıĬأ ųا Ʃ ħĥĐ א ƪ ĩĤ :ijĤאĜ نÍĘ َ« ّ اà ِٰ َ ِ Yس َ» ³«ّ ِ َ ُ§ ¹َن ª À َ َِئّË ª ±À َ ر۪ wِ³ْ®ُوَ ±À َ ۪ yِ כאن اñĬŸار ñĐŹĤار، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ُر ُ~ ًË ُ®َ ]ƒّ ¹ُا ªY£ََ ª µ۪ «ِ]ْ َ ِ َ َw ٍ اب ِR ±ْ ¢ \ ­ْ ¶Yُ ³َ§ْ َ «¶ْ َ Y ا َٓ ²َّ ¹َْ ا َ ْ َu ّ اyªُ ُ~ِۜ] ﴾©اùĭĤאء، ١٦٥/٤] وĜאل: ﴿َوª \ _ٌ َkّ nُ .[١٣٤/٢٠ ،įĈ] ﴾ى}ٰ sْ َ َ َو² َ ِwّل َ ْن ² َ ْ[ِ© ا ¢ ±ْ ®ِ ¥َ ِ bYَ Àٰ َِ[•َ ا cّ³َžَ ʹً ~ُ رَ Y³َÁَْ ªِ ْ َa ا َْرَ~» Ê ا َٓ¹َْ ª Y³ََ َرّ\ حijĬ مijĜ כĥİأ אĩכ ħıכĥİأ ŻıĘ ،نijĭĨËĺ ź ħıĬأ įĤijøر ųا Ʃ ó×ìأ אĩĤ :اijĤאĜ نÍĘ ّ įĻĥĐ اŻùĤم כאن رÙĩè đĥĤאīĻĩĤ כĩא ورد Ĺ×ĭĤا نŶ :אĭĥĜ ن؟ijĭĨËĺ ź ħıĬأ ó×ìأ אĨ ïđÖ ­ْ·َُ \ِ wّ َ®ُ ُ ۜ َوَRY َ ¦َYن ّ اà ٰ ­ْ·Áِ ž۪ aَ ²َْ َُ·­ْ َوا \ِ wّ َÁُِ ª ُ ٰ Ãا ّ نYَ ¦َ Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ïĜو ،אبÝכĤا įÖ َ َْcُŸِ›ْy َون﴾ [اęĬŶאل، ٣٣/٨]. َو ُ¶ ­ْ À :ųا Ʃ ّ رįĩè وĜאل اĨŸאم اóĻýĝĤي ƪאن ïĭĐه Ļùِ َ Ę įĝè دijıü īĐ אÖijåéĨ įęĀو אءĉĔ ĹĘ כאن īĨ ijİ ģÖ ؛ċéĤا بŻåÝøا ĵĥĐ įĬאĐأ īĨ لijĜو ěéĤا ĵĥĐ įĤدƪ īĨ لijĜ إĵĤ داĹĐ اÙĥęĕĤ أģĻĨ، وĹĘ اĕĀŸאء إįĻĤ أرÕĔ، وכĩא أن اĤכאóĘ ź įùęĬ لŻĔÉÖ طijÖóĩĤا כĤñכĘ įÜאوĝü īĨ ě×ø אĩĤ įÝĤŻĄ īĐ يijĐóĺ ١ .هïāĜ כĥùĺ źو هïüر óā×ĺ ź ijıĘ ،įĝèو į×ĻĔ دijıü īĐ بijåéĨ وĜאل أąĺא: ٢ īĺïüاóĤا çāĬ هïĭĐ اءijø įĺאوĐد אتĩĥČ ĹĘ ĹĝÖ يñĤا إن ،אفāĬŸا כאتóÖ įĤاijèأ īĐ عõĬ ĵĤאđÜ ųا Ʃ نŶ ؛īĻĥĉ×ĩĤا تŻĺijùÜو ٣ إĵĤ داĹĐ اüóĤאد، כĩא ģĻĜ: Ĺĕāĺ ŻĘ ٤ اijāĭĤح ّ َąĔ×אن ĹĥĐو ĹÝéĻāĬ حijāƪ وĵĥĐ اĭĤ ١ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .٢١/١ ٢ ĉĤאėÐ اüŸאرات óĻýĝĥĤي، .٢٢/١ ٣ ر: Ĺĕāĺź. ٤ ح ر: ĻāĐאن. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 418 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 7. Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözleri üzerinde de bir perde vardır. Onlar için büyük bir azap vardır. [ el-Bakara 2/7] “Allah onların kalplerini mühürlemiştir.” Âyetin önceki âyetler ile irtibatı, bu kimseleri önceki âyetlerde hâlleri ve sıfatları ile zikrettikten sonra burada onların âkıbetlerini zikretmesidir. Hateme fiili sözlükte üç mânaya gelir: [Birincisi] Mühürlemek anlamıdır ki hâtim (mühür) kelimesi buradan türer. [İkincisi] Bir şeyi tamamlamak ve sonuna ulaşmak anlamıdır. “Kur’ân’ı hatmetme” ifadesi buradan türer. Yine Allah Teâlâ’nın Hz. Peygamber aleyhisselâmı nitelemek üzere kullandığı “Hâtemü’n-nebiyyîn (Nebîlerin sonuncusu)” [ el- Ahzâb 33/40] ifadesi buradan gelir. Zira Hz. Peygamber aleyhisselâm nebîlerin ve resullerin sonuncusudur. Yine “Onun sonu misktir.” [ el-Mutaffifîn 83/26] âyetindeki kullanım da buradan gelir. Yani kişinin orada bulacağı son şey misk kokusudur. [Üçüncüsü] İşaretlemek anlamıdır. Hateme ‘ale’l-kitâb (Kitaba işaret koydu), hateme ‘ale’l-bâb (Kapıya işaret koydu) ve hateme ‘ale’ş-şehâde (İcâzetnâmeye/ tanıklık belgesine damga vurdu) gibi kullanımlar buradan gelir. Hateme kelimesinin bu âyetteki tefsirine gelince, Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: Allah onların kalplerini mühürlemiştir, bu yüzden onlar hayır olanı akledemezler. Mücâhid şöyle demiştir: Bu, günahların kalbin etrafını her yönden sarıp sarmalaması ve böylece onu kuşatmasıdır. İbn Kuteybe şöyle demiştir: Yani onun üzerini kapattı ve kilitledi, böylece o artık herhangi bir hayrı işitemez, akledemez.1 Kelimenin dildeki ilk anlamına göre âyetin mânası şöyle olur: Allah onların kalplerine mühür vurmuştur ki bu mühür oradaki küfrün dışarı çıkmasına ve dışarıdaki imanın içeri girmesine engel olur. Dildeki ikinci anlama göre âyetin mânası şöyle olur: Allah bu kalplerin inkâr, nankörlük ve inatlarını tamamlamış, bunu onların son hâli kılmıştır, bu yüzden bu kalpler böyle kalırlar, değişemezler. Üçüncü anlama göre âyetin anlamı şöyle olur: Allah bu kalplerin üzerine, içlerindekilerini açığa çıkaran damgalar vurmuştur ki bunlarla tanınır, bunlarla nitelendirilirler. Bu “hatm”e kelâmcı gruplar tarafından verilen üç anlam ise şöyledir: 1 İbn Kuteybe, Tefsîru Garîbi’l- Kur’ân, s. 40. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 419 اب ٌ ñَ Đَ ْ ħُ ıĤَ َ َ ٌۘة و אوýَ Ĕِ ْ ħİِאرِ āَ ْ Öاَ ĵٓĥٰĐَ َ ْۜ و ħıِđِ ْ ĩøَ ĵĥٰĐَ َ ْ و ħıِÖijِ ĥُĜُ ĵĥٰĐَ ųا ُƩ َ ħَ Ýìَ -٧ ٌ۟ ħĻč۪ Đَ ħıÜאęāÖ ءźËİ óذכ įĬأ įĥ×Ĝ אĩÖ įĨאčÝĬا﴾ ­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ »ٰ «َ ُ ٰ Ãا ّ ­َcَrَ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو .ħıÜאÖijĝĐ ١ óذכ įÖ ěéĤأ ħà ħıÜźאèو ٣ وĩÜŹĤאم .ď×ĉĺ įĬŶ ؛ħÜאíĤا Ĺĩø įĭĨو ،ď×ĉĥĤ :אنđĨ ٢ ÙàŻáĤ ÙĕĥĤا ĹĘ ﴾­َcَrَ ﴿و ­َ َ ّ įĻĥĐ اŻùĤم: ﴿َو َbYr Ĺ×ĭĤا ÙęĀ ĹĘ ĵĤאđÜ įĤijĜ įĭĨو ،آنóĝĤا ħْ وijĥÖغ ِ اóìŴ، وįĭĨ َÝì µُ®Yُ cَrِ ﴿ :įĤijĜو ،īĻĥøóĩĤا ةïĐ ٤ ƫ ۜ﴾ [اõèŶاب، ٤٠/٣٣] وijİ آóì اĭĤ×īĻĻ وħÝĨ ±َ Áّ۪]َِ ّ اª³ ¥ۜ﴾ [اīĻęęĉĩĤ، ٢٦/٨٣ [أي آóì Ĩא ïåĺ įĻĘ راÙéÐ اùĩĤכ. وŻĐŹĤم، ĝĺאل: «ħÝì ٌ ْ ®ِ ] أي أħĥĐ ıĻĥĐא. ĵĥĐ اĤכÝאب» و«ĵĥĐ اĤ×אب» و«ĵĥĐ اıýĤאدة» [٥٨ب .óĻíĤا نijĥĝđĺ ŻĘ ħıÖijĥĜ ĵĥĐ ųا Ʃ ď×Ĉ :ġ אس×Đ īÖا אلĜ ïĝĘ ٥ ĨÉĘא óĻùęÜه ĭıİא אلĜو .įĻĥĐ ĵĝÝĥÜ ĵÝè įĻèاijĬ ģכ īĨ ÕĥĝĤאÖ ُ ُ ėƪ اijĬñĤب éَ وĜאل åĨאïİ: وijİ أن Ü ٦ .«įđĩùÜ źو اóĻì ĹđÜ ŻĘ אıĝĥĔوأ אıĻĥĐ ģęĜأ أي «:ĵ×ÝĝĤا ź ßĻéÖ אıĥđåĘ אıĻĥĐ ď×Ĉ ĵĤאđÜ ųا Ʃ أن :ولŶا ĵĥĐ ÙĕĥĤا ěĺóĈ ĵĥĐ ěĻĝéÝĤوا أن :ĹĬאáĤا ĵĥĐو .אنĩĺŸا īĨ אıĻĘ ÷ĻĤ אĨ אıĥìïĺ źو óęכĤا īĨ אıĻĘ אĨ אıĭĨ جóíĺ Ʃ اų أħÜ ijéäدİא وכİóęא وijĭĐدİא وģđä ذĤכ آóì أİóĨא ŻĘ õĺول وź ijéĺل. وĵĥĐ ĵĭđĨ אĨوأ .ėĀijُ Ü įÖو فóđُ Ü ِ į×َِ Ę א؛ıĻĘ אĩÖ אıĩøوو אıĻĥĐ ħĥĐأ ĵĤאđÜ ųا Ʃ أن :ßĤאáĤا :īĻĩĥכÝĩĤا īĨ ėÐاijĈ ثŻáĤ įäأو ÙàŻà ĵĥđĘ ħÝíĤا اñİ ١ ح - ذכó. .ÙàŻà ĵĥĐ :ر ٢ ٣ ر + įÖ. ٤ ر: وħÝì. ٥ ح: ĭİא. .٤٠ ص ،Ù×ĻÝĜ īÖź آنóĝĤا ÕĺóĔ óĻùęÜ ٦ ٥ ١٠ ١٥ 420 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Cebriyye -Allah onları perişan etsin- bunu, Allah tarafından kişinin İslâm’dan ve onu bilmekten men edilmesi ve küfre ve bilgisizliğe mecbur kılınması olarak yorumlamıştır. Buna göre ifade tıpkı “Bugün onların ağızlarını mühürleriz.” [ Yâsîn 36/65] âyetinde olduğu gibi hakiki mühürlemedir. Bu yorum onların fasit mezheplerinin kulların herhangi bir fiil ve seçime sahip olmayıp mecbur oldukları şeklindeki görüşlerine göre yapılmıştır. Sözlerinin yanlışlığı açıktır. Mu‘tezile -Allah onları perişan etsin- ise bunun tıpkı kitaba ya da kapıya vurulan ve sadece bildirme maksadı taşıyan bir işaret gibi olup kalpler üzerine vurulan ve meleklerin bu kimselerin kâfir olduklarını bilmelerini, böylece onlara hayır duası değil beddua etmelerini sağlayan bir işaret, damga anlamına geldiğini savunmuştur. Onlar bu ifadenin tıpkı Ketebe fülânün şehâdetehu ve hateme ‘aleyha (Falan kimse şehâdetini yazdı ve mühürledi [yani şahitliğini ispat etti]) ifadesinde olduğu gibi yalnızca şahitlik olduğunu söyler ve şöyle derler: Bunun mânası, Allah bu kalplerin kâfir olduğuna şahitlik etti ve bunu meleklerine bildirdi. Bu yorum da onların kulların fiillerinin Allah tarafından yaratılmadığı, O’nun irade, kazâ, meşîet ve takdirine göre olmadığı şeklindeki fasit mezheplerine göre yapılmıştır. Ehl-i sünnet ve’l-cemâat ise şöyle demiştir: Bu, küfür fiilinin hem [ kul tarafından] gerçekleştirildiğinin hem de [Allah tarafından] yaratılmış olduğunun ispatıdır. Hak ehline göre hatmin neticesi Allah tarafından bir cezadır ve bu ceza kulun cebr altına girmesine sebep olmaz, iman etmesine engel teşkil etmez, onu zorla küfre sürüklemez. Aksine onun yanlış tercihi, küfürde aşırılığı ve ısrarına karşılık olarak verilmiş ziyade bir cezadır. Bu ceza nedeniyle kul iman fiilini ve isyanı tek etmeyi kolaylaştıran ilâhî lutuftan mahrum kalır. Nitekim bu kimselerin “Ey iman edenler! Allah’a ve resulüne iman edin.” [ en-Nisâ 4/136] âyetinde ifade edildiği üzere muhatap olmaya, “Onlara ne oluyor da inanmıyorlar!” [el-İnşikāk 84/20], “Bunlar Allah’a ve âhiret gününe iman etselerdi ne zararları olurdu?” [ en-Nisâ 4/39] âyetlerinde ifade edildiği üzere imandan imtina etme nedeniyle kınanmaya, “Kahrolası insan! Nedir onu küfre sürükleyen!” [ Abese 80/17] âyetinde ifade edildiği üzere küfürden dolayı kınanmaya devam etmeleri bunun delilidir. Eğer mecbur olsalardı, iman etmekten âciz olsalardı o zaman hitap ortadan kalkardı, kendilerine yönelik kınama ve eleştiriler düşerdi. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 421 ÙĘóđĩĤوا مŻøŸا īĨ אđĭĨ ųا Ʃ īĨ כĤذ اijĥđä ïĝĘ -ųا Ʃ ħıĤñì- Ùĺó×åĤا אĨÉĘ ¹َžَْ ِ ا¶ِ·­ْ﴾ [ĺ÷، ٦٥/٣٦ [أįĬ « ا ٰٓ «َ ­ُcِsْ َ َْÁَ¹ْم ² ªَ وإä×אرا ĵĥĐ اĤכóę واĭĤכóة כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا ģđĘ źو رونij×åĨ אد×đĤا أن ĹĘ ïøאęĤا ħı×İñĨ ĵĥĐ ٌ ٌ . وñİا ħıĭĨ óäي ĹĝĻĝè ٌ ďĭĨ ħıĤ اĻÝìאرا، وùĘאد כħıĨŻ Čאóİ. óıčĺ אĩÖ بijĥĝĤا ĵĥĐ אąéĨ אĨŻĐإ כĤذ اijĥđä ïĝĘ -ųا Ʃ ħıĤñì- ÙĤõÝđĩĤا אĨوأ ÐŻĩĥĤכÙ أħıĬ כęאر ħİijĭđĥĻĘ وź ijĐïĺن ħıĤ óĻíÖ כħÝí اĤכÝאب أو اĤ×אب إŻĐم ħÝìو įÜאدıü نŻĘ ÕÝכ «:כĤijĜ īĨ אدةıü دóåĨ כĤذ اijĥđäو ،دةóåĨ ÙĨŻđÖ įĻĥĐ .ÙכÐŻĩĥĤ כĤذ óıČوأ אİóęכÖ אıĻĥĐ ųا Ʃ ïıü אهĭđĨ :نijĤijĝĻĘ ،įÜאدıü Û×àأ أي» אıĻĥĐ ų Ʃ ÙĜijĥíĩÖ ÛùĻĤ אد×đĤا אلđĘأ أن ĹĘ ïøאęĤا ħı×İñĨ ĵĥĐ ٌ وñİا أąĺא ħıĭĨ óäي .įÜوإراد įÝÑĻýĨو هóĺïĝÜو įÐאąĝÖ Ĺİ źو ĵĤאđÜ وأĨא أģİ اÙĭùĤ واĩåĤאÙĐ ïĝĘ ĜאijĤا: إįĬ إà×אت ģđĘ اĤכóę وإåĺאده. وèאģĀ ĵĥĐ įĥĩéÜ źو اó×ä אنĩĺŸا īĐ ï×đĤا ďĭĩÜ ź ųا Ʃ īĨ ÙÖijĝĐ ٌ ěéĤا ģİأ ïĭĐ ħÝíĤا ارهóĀوإ óęכĤا ĹĘ įĺאدĩÜو אرهĻÝìا ءijø ĵĥĐ įĤ ÙÖijĝĐ אدةĺز Ĺİ ١ اĤכóę כİóא؛ ģÖ ٢ įÖ ģđĘ اĩĺŸאن وóÜك اĻāđĤאن، ïĺل įĻĥĐ أħıĬ ģıùĺ يñĤا ėĉĥĤا īĐ אıÖ مóéُ ĺ ِ ۪µ] ﴾اùĭĤאء، ِ ّÃY ِٰ َوَر ُ~¹ª ٰ ِR¹³ُا \ ٰ َR¹ٓ³ُا ا ا ±À َ w۪ َّ ªا Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :įĤijĝÖ אنĩĺŸאÖ īĻ×ĈאíĨ اijĝÖ ُْQِ®³ُ ¹َۙن﴾ [اĝýĬźאق، ٢٠/٨٤] À Êَ ­ْ·ُ َ ª Y¯َ žَ﴿ :įĤijĝÖ įĭĐ אعĭÝĨźا ĵĥĐ īĻĨijĥĨو] ١٣٦/٤ ĵĥĐ َ īĻíِ ƪ Ö َ ijُ ِ﴾ [اùĭĤאء، ٣٩/٤] وĨ yrِ Êا ٰ ْ ِ َْÁ¹ْم ªواَ ِٰ ÃYّ ِ ٰ َR¹³ُا \ ¹َْ ا ª ­ْ·ِÁَْ وįĤijĜ:﴿ َوَR َYذا َ» ،óęכĤا ĵĥĐ įĥĩè אĨ [ أ ۜ﴾ [Đ÷×، ١٧/٨٠ [أي [٥٩ ْ َŸَyُه ¦َ ِ ²ْ َ ُYن َRٓY ا Êاْ© َcِ¢ُ﴿ :įĤijĝÖ óęכĤا وijĤ Āאروا åĨ×ijرīĺ وīĐ اĩĺŸאن Đאīĺõä õĤال اĉíĤאب وćĝø اijĥĤم واÝđĤאب ١ ح - ģÖ. ٢ ط: ģıÝùĺ. ٥ ١٠ ١٥ 422 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim hesap günü ağızlara mühür vurulduğu zaman durum böyle olacaktır. Orada insanlar hakiki olarak konuşmaktan âciz kalacakları için konuşma emrine muhatap olmayacaklardır. Bu konuda doğru görüş (mezheb), hem kulun fiilini hem de Allah’ın [bu fiili] yaratmış olduğunu kabul etmektir. Bu mânada Allah’ın kitabında üç kelime kullanılmıştır: Hatm (mühür), tab‘ (mühür/damga) ve kinân (kılıf). Bunların hepsinde hem kulun hem Allah’ın fiili zikredilir. Hatm kelimesinin kullanımı “Allah onların kalplerini mühürlemiştir.” [ el-Bakara 2/7] âyetinde olduğu gibidir. Bu, Allah’ın fiilinin olumlanmasıdır. Öncesinde ise “İnkâr edenler…” [ el-Bakara 2/6] denilmiştir. Bu da kulların fiilinin olumlanmasıdır. Tab‘ kelimesi “Küfürleri nedeniyle Allah onların kalplerine mühür vurmuştur.” [ en-Nisâ 4/155] âyetinde kullanılır ki burada “mühür vurmuştur” ifadesi Allah’ın fiiline, “küfürleri nedeniyle” ifadesi de onların fiillerine işaret eder. Kinân kelimesi “Biz onların kalplerinin üzerinde kılıflar koyduk.” [ el-Kehf 18/57] âyetinde kullanılmıştır ki bunun hemen öncesinde “Kendisine Rabbinin âyetleri hatırlatıldığında yüz çevirenden daha zalim kimdir?” [ el-Kehf 18/57] buyurmuştur. Mühürleme (hatm) Kur’ân’da üç şekilde kullanılmıştır. İlki ceza olarak mühürlemedir ki örneği bu âyettir. İkincisi değer ve ikram anlamındaki mühürlemedir ki örneği “Yoksa onlar ‘Yalan uydurup Allah’a iftira etti’ mi diyorlar? Eğer Allah dilerse senin kalbini mühürler.” [ eş-Şûrâ 42/24] âyetidir. Mukātil şöyle demiştir: Yani kalbine sabır mührü vururuz ve sen artık yalanlanmış olmaktan sıkıntı duymazsın. Bu ona ilâhî ikram olarak verilen bir kolaylıktır. Üçüncüsü öğüt olarak mühürlemedir ki örneği “De ki: Ne dersiniz, eğer Allah sizin kulağınızı ve gözlerinizi alır, kalplerinizi de mühürlerse, Allah’tan başka onu size getirecek ilâh kimmiş?” [ el-En‘âm 6/46] âyetidir. Burada kulakların ve gözlerin alınmasının bu uzuvların alınması anlamına gelmesi muhtemel olduğu gibi uzuvlar bâki kalmakla beraber işlevlerinin alınması anlamına gelmesinin de muhtemel olduğu söylenmiştir. Anlam şöyledir: Ey kulaklarını, gözlerini ve kalplerini Allah’tan başkası ile meşgul edenler! Eğer Allah bu uzuvlarını alacak olsa, kim size onları verecek? Ey bu uzuvlarını Hak ile meşguliyette kullananlar! Eğer Allah bunları haktan çevirecek olsa, onları tekrar hakka kim döndürecek? Dolayısıyla bu âyet hem hak ehli olana hem de bâtıl ehli olana bir tembihtir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 423 ě×ĺ ħĤ مŻכĤا īĐ ÙĝĻĝè ً įÖ واõåĐ א ƪ כĩא ĹĘ اħÝíĤ ĵĥĐ اijĘŶاه ijĺم اùéĤאب؛ ĩĤ .ĵĤאđÜ ųا Ʃ ěĻĥíÜو ِ ï×đĤا ģđĘ אت×àإ ÕİñĩĤا ěĻĝéÜو .مŻכĤאÖ אبĉíĤا ،אنĭכĤوا ď×ĉĤوا ħÝíĤا :אءĻüأ ÙàŻà ĵĤאđÜ ųا Ʃ אبÝכ ĹĘ ĵĭđĩĤا اñİ ĹĘ رijכñĩĤوا :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ïĝĘ ٣ ٢ أĨא ĹĘ اħÝíĤ .įùęĬ ģđĘو ١ ï×đĤا ģđĘ óذכ אıĭĨ ïèوا ģכ ĹĘو ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ِِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ٧/٢] وñİا إà×אت ģđĘ įùęĬ وĜאل Ĝ×įĥ:﴿ ا \¹«ُ¢ُ »ٰ «َ ُ ٰ Ãا ّ ­َcَrَ ﴿ ﴾­ْ ¶ِ ِ yŸْ§ُ ِ \ Y·َÁَْ «َ ُ َ ْ© َŽَ[•َ ّ اà ٰ َ¦ُŸَyوا﴾ [اĤ×óĝة، ٦/٢] وñİا إà×אت ħıĥđĘ. وĜאل ĹĘ اĉĤ×ď:\﴿ Yَ ²ِّ ِ ِ¶ ­ْ﴾ ُ ħıĥđĘ. وĜאل ĹĘ اĤכĭאن: ﴿ا yŸْ§ُ ِ \﴿ :įĤijĜو įĥđĘ ُ ﴾•َ]َŽَ ﴿ ٤ [اùĭĤאء، ١٥٥/٤] وįĤijĜ: َ ِ Yت َرِّ\ ۪µ Àٰ Yِ \ yَ ِ َ ±ْ ُذّ¦ ¯ّ®ِ ­ُ َ «’ْ َ َ ً_﴾ [اĤכėı، ٥٧/١٨ [وĜאل Ĝ×įĥ:﴿ َوَR ±ْ ا ³ّ¦ِ َ ِِ·­ْ ا \¹«ُ¢ُ »ٰ «َ Y³َ ْ «َjَ .[٥٧/١٨ ،ėıכĤا﴾ [Y·َ³ْ َ ضَ yَْ َ Yžَ אĩכ ،ÙĨاóכĥĤو .ÙĺŴا هñİ ĹĘ אĩכ ،ÙÖijĝđĥĤ :įäأو ÙàŻà ĵĥĐ آنóĝĤا ĹĘ ħÝíĤا ħà ِ[ ۜ¥َ ﴾ [اijýĤرى، ْ «َ ¢ »ٰ «َ ­ْcِsْ َ À ُ ِ ّ اà ٰ Oƒَ َ À نْ Yِžَ ۚ Y\ً wِ¦َ ِٰ Ãا ّ« َ ُ ¹َن ْاَžc ٰyى َ» ª¹£ُ َ َْم À ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ įĻĥĐ ģıĻùÜ اñİو ،ÕĺñכÝĤا Ùَąƪ Ĕُ ٥ ïåÜźو ó×āĤאÖ ħÝíĺ أي :ģÜאĝĨ אلĜو] ٢٤/٤٢ ­َcَrَ وَ ­ْ¦ُرYَ ‡َ \َْ ُ َ~ ْ̄ َ ُ§ ­ْ َوا ٰ Ãا ّ wَ rَ َ ِ ْن ا ٦ وÙčĐijĩĥĤ، כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا .ÙĨاóכĤا ÙĝĺóĉÖ ۜ﴾ [اđĬŶאم، ٤٦/٦] ĜאijĤا: ģĩÝéĺ أñì أĻĐאıĬא µِِ \ ­ْ §Áُ b۪ ْ Oَ À ِٰ Ãا ّ yُÁْ šَ µٌ ٰ ªِ ِ ُ§ ­ْ َR ±ْ ا \¹«ُ¢ُ »ٰ «َ وģĩÝéĺ أñì ĭĨאıđĘא ďĨ ĝÖאء ijĀر أĻĐאıĬא وóĺïĝÜه: أıĺא اýĤאijĥĔن اĩøŶאع واāÖŶאر ٧ ıÖא؟ وأıĺא اýĤאijĥĔن ĹÜÉĺ īĩĘ אı×İوأذ אنĻĐŶا هñİ ųا Ʃ ñìأ ijĤ ěéĤا óĻĕÖ بijĥĝĤوا įĻ×ĭÜ ijıĘ ؟įĻĤإ אİïĻđĺ يñĤا īĩĘ ěéĤا īĐ אıĤأزا ĵĤאđÜ ųا Ʃ أن ijĤ ěéĤאÖ אءĻüŶا هñİ .אđĻĩä ِ ěّéِ ُ ĩĤوا ģĉ×ĩĥĤ ÙčĐو ١ ح: įùęĬ. ٢ ح : اđĤ×ï. .ûĨאİ çĀ ،ħÝíĤا ĹĘ אĨأ - ط ٣ ٤ ح: įĤijĝĘ. .ïåÜ ŻĘ :ح ٥ .٧٦٩/٣ ،אنĩĻĥø īÖ ģÜאĝĨ óĻùęÜ :óčĬا ٦ ٧ ح: ĻÜÉĺכħ. ٥ ١٠ ١٥ 424 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sonra bu cezanın sebebi günahta ısrardır. Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiğine göre Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: “ Mümin bir günah işlediği zaman kalbinde siyah bir leke oluşur. Eğer tövbe eder ve bağışlanma dilerse kalbi bu lekeden temizlenir. Fakat daha fazla günah işlerse bu leke artar ve nihayet kalbi kaplar.”1 Şöyle demişlerdir: Bu mühürden kurtulmanın yolu, kesenin ağzındaki mührü açmak ve hak yolda (malı) sarf etmekten engel olmamasını sağlamak; dile mührü vurmak ve bâtıla dalmasına engel olmaktır. “Kalplerini” ifadesindeki kulûb kelimesi el-kalb kelimesinin çoğuludur, o ise fuâd anlamındadır. Her şeyin halis ve en değerli olan tarafına onun “kalbi” derler. ‘Arabiyyün kalbun ifadesi “safkan Arap” anlamına gelir. Hurmanın kalbi, tam ortasında olanıdır. Bir şeyi kalp etmek demek onu çevirmek demektir. Bir şeyin inkılâbı onun evrilip çevrilmesidir. Kalp ayın menzillerinden biridir. el-Kulleb, iş çeviren, çözümler bulan mahir kimse demektir. İnsanın kalbine bu ismin verilmesinin sebebi bu uzvun en şerefli uzuv olmasıdır. Çünkü onda akıl, anlayış gibi özellikler bulunur. Yine tıpkı bir yıldız gibi aydınlattığı, hâlden hâle geçtiği, diğer uzuvları çekip çevirdiği için de ona kalp denilmiştir. Allah kâfirin kalbini mühür mahalli kıldı, müminin kalbini ise muhabbetin (mihr) mahalli kıldı. Kâfirler için “Allah onların kalplerini mühürlemiştir.” dedi; müminler içinse “Sizlere imanı sevdirdi ve kalplerinizi onunla süsledi.” dedi. “Kalp sahibi olan için bunda elbet öğüt vardır.” [Kāf 50/37] âyetindeki “kalp” kelimesinin akıl anlamında olduğu söylenmiştir. “Ve kulaklarını” buradaki es-sem‘u kelimesi aslında es-semâ‘u (işitme) mânasına gelen mastardır. es-Sem‘u aynı zamanda işitme uzvu olan kulak anlamına da gelir. Kesre ile es-sim‘u kelimesi ses (şöhret, tanınmışlık) anlamına gelir. el-İstimâ‘ kulak vermek demektir. “Dinleyen” mânasındaki es-sâmi‘u ve es-semî‘u ise bu kökten sıfattır (âmildir). es-Semî‘u aynı zamanda “dinleten” anlamına da gelir. “Beni dinleyin.” [ Yâsîn 36/25] ifadesi “Bana itaat edin.” anlamına gelir. “İşitilmeyen dua” demek, icâbet edilmeyen dua demektir. Semi‘allâhü limen hamideh (Allah kendisine hamd edeni işitti) demek, onun duasına icâbet etti, kabul buyurdu demektir. 1 İbn Mâce, “Zühd”, 29, Ahmed b. Hanbel, Müsned, 13: 333. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 425 ųا Ʃ لijøر īĐ Ġ ةóĺóİ ijÖأ روى ،بijĬñĤا ĵĥĐ ارóĀŸا ÙÖijĝđĤا هñİ Õ×ø ħà عõĬو אبÜ نÍĘ ،į×ĥĜ ĹĘ داءijø ÙÝכĬ ١ įĻĥĐ اŻùĤم أįĬ Ĝאل: «إن اīĨËĩĤ إذا أذÕĬ כאÛĬ ٢ .«į×ĥĜ َ į ıĭĨא، وإن زاد زادت ĵÝè ijĥđÜ ُ ×ĥĜ ģَ ِ ĝ ُ Ā óęĕÝøوا ،ěè īĐ įđĭĩĺ ŻĘ ÷ĻכĤا ِ īĐ ħÝíĤا ďĘر ħÝíĤا اñİ īĐ ċęéĤا Õ×ø :اijĤאĜو ٣ .ģĈאÖ ĹĘ įĝĥĉĺ ŻĘ אنùĥĤا ĵĥĐ ħÝíĤا ُ ووďĄ .įĘóüوأ įāĤאì ءĹü ģכ ÕĥĜو ،ادËęĤا ijİو ÕĥĝĤا ďĩäĹİ ﴾­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ »ٰ وįĤijĜ:﴿ َ« ،įĘó َ ] وÕĥĜ اĹýĤء Ā ٌ » أي ìאÿĤ، وÕĥĜ اÙĥíĭĤ Ĩא ĹĘ وıĉøא [٥٩ب ÕĥĜ ƭ و«ĹÖóĐ ƪ ل ÖאïĺïýÝĤ أي اñĤي ij ُ éĤا Õĥƪ ُ ĝĤوا ،óĩĝĤا אزلĭĨ īĨ ħåĬ ÕĥĝĤوا ،įĘاóāĬا įÖŻĝĬوا ģĝđĤا īĨįĻĘ אĩĤ įÐאąĐأ فóüأ įĬŶ ؛įÖ אنùĬŸا ÕĥĜ Ĺِ ّ ĩ ُ ùĘ ،אıĤ ٤ Õĥĝĺ اijĨŶر وÝéĺאل .אءąĐŶا įęĺóāÝĤ رijĨŶا ĹĘ į×ِĥ ƫ َ ĝَ واħıęĤ وijéĬ ذĤכ وįÖŻĝĬź وĄŸאįÝÐכאħåĭĤ وÝĤ ،ïĬداóŜ óıِ Ĩ ģéĨ ِّ را īĨËĨ دلِ و ،ïĬداóŜ óıُ Ĩ ģéĨ ِّ را óĘכא دلِ ģäو õĐ اىïì ÛęŜ ħכِÖij ُ ĥُĜُ Ĺِ Ę ُ įَ ĭ ƪ ĺَ َز َ َ אن و ُ ْ ِ اĩĺŸ ْ ُכħ َ ِإَĻĤ Õƪ × َ è َ ْ ÛęŜ כאóĘان را، و ħ ِıِÖijĥُĜُ ĵĥَ َ Đ ُ ųا Ʃ َ ħَ Ýìَ ٥ ĭĨËĨאن را. ]﴾ [ق، /٥٠ ٣٧] ģĻĜ أي ģĝĐ. ٌ ْ «َ ¢µُ َ ª نYَ ¦َ ±ْ ¯َ ِ ª ىyٰ ْ ¦wِ َ ª ¥َ ِ َ ž۪¿ ٰذª ِ ّن ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ ÕĥĝĤوا ďĩùĤوا ،رïāĨ ijİو ،אعĩ ƪ ùĤا ģĀŶا ĹĘ ďĩùĤאĘ ﴾ۜ ­ْ·ِِ¯ْ ~َ »ٰ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوَ» ،אعĩ ƪ ùĥĤ אءĕĀŸا אعĩÝøźوا ،ÛĻāĤا óùכĤאÖ ďĩ ِ ّ أąĺא اŶذن ĵĭđĩÖ اùĤאÙđĨ، واùĤ [٢٥/٣٦ ،÷ĺ] ﴾ۜ ٦ وįĤijĜ:﴿ žَ ْY ~َ ¯ُ ¹ِن واùĤאďĨ واďĻĩùĤ اÛđĭĤ، واďĻĩùĤ أąĺא اďĩùĩĤ، ،אبäوأ ģ×ِĜَ أي» هïĩè īĩĤ ųا Ʃ ďĩø»و ،אبåĺ ź أي» ďĩùُ ُ ِijن، و«دĐאء ź ĺ đĻĈِ َ Éَ أي Ę ١ ر: ĘכאÛĬ. .[٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا [١،٢٦٧ ،يó×ĉĤا óĻùęÜ ؛٥٦٢/٢ ،ħאכéĥĤ ركïÝùĩĤا ؛٢٩ ïİõĤا ،ÙäאĨ īÖا īĭø ؛٣٣٣/١٣ ،ïĩèأ ïĭùĨ ٢ .ûĨאİ çĀ ،ģĈאÖ ĹĘ įĝĥĉĺ ŻĘ אنùĥĤا ĵĥĐ ħÝíĤا - ط ٣ ٤ ر: ÝéĻĘאل. ْ ÛęŜ כאóĘان ħ ِıِÖijĥُĜُ ĵĥَ َ Đ ُ َ اų ħَ Ýìَ ،ïĬداóŜ óıِ Ĩ ģéĨ ِّ را īĨËĨ دلِ و ،ïĬداóŜ óıُ ٥ ط - ïìاى õĐ وģä ِدل כאóĘ را ِّ ģéĨ Ĩ .را אنĭĨËĨ ÛęŜ ħכِÖij ُ ĥُĜُ Ĺِ Ę ُ įَ ĭ ƪ ĺَ َز َ َ אن و ُ ْ ِ اĩĺŸ ْ ُכħ َ ِإَĻĤ Õƪ × َ è َ را، و ٦ ر + כאĤ×ďĺï ĵĭđĩÖ اĩĤ×ïع؛ م ح ر: اďĩÝùĩĤ. ٥ ١٠ ١٥ 426 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Yalanı çok dinlerler.” [ el-Mâide 5/42] âyeti “Bâtılı kabul ederler.”, “İçinizden onları dinleyenler var.” [ et-Tevbe 9/47] âyeti ise “Onların casusları var.” anlamına gelir. “Sen ölülere işittiremezsin.” [ en-Neml 27/80] âyeti, kâfirlerin hakkı kabul etmelerini sağlayamazsın anlamına, “Dinlemeye tahammül edemiyorlar.” [ Hûd 11/20] âyeti ise onların peygambere olan nefretlerinden dolayı Kur’ân’ı işitmeye tahammül edemedikleri anlamına gelir. Rivayette “Hangi vakit daha işitilendir?”1 ifadesi geçer ki bu, “duaya daha uygun, icâbet edilmesi daha çok umulan vakit” anlamındadır. Hadiste “Ondan daha işitilir bir söz duymadım.” ifadesi geçer, yani kalbe daha tesirli ve etkili (beliğ) bir söz duymadım demektir. Bütün bu ifadeler es- semâ‘ kökünden türer. Âyetin mânası şöyledir: Allah onların kulaklarına mühür vurmuş, o kulakların herhangi bir hayrı dinleyememesine, kavrayamamasına, kabul edememesine sebep olmuştur ki bu da onların kötü seçimlerinin, bâtıla meyledip onu tercih etmelerinin cezasıdır. “Kulaklarını” ifadesinde kulak kelimesinin çoğul değil de sem‘ihim şeklinde tekil olarak kullanılması birkaç şekilde izah edilebilir. İlkine göre bu kelime aslında mastardır ve mastarlar hem tekil hem tesniye (ikil) hem de çoğula uygundur. Nitekim hüve yadribu darben (O bir darbe vurdu) denildiği gibi hümâ yadribâni darben (O ikisi bir darbe vurdu) ve hüm yadribûne darben (Onlar bir darbe vurdu) da denilir. Allah Teâlâ “Onlar bir tuzak kuruyorlar, ben de bir tuzak kurarım.” [et-Târık 86/15-16], “Bugün tek bir helâk dilemeyin, çokça helâk dileyin.” [el- Furkān 25/14], “İşte bunlar benim misafirimdir.” [ el-Hicr 15/68] buyurmuştur. Bütün bunlarda [tuzak, helâk ve misafir kelimelerini] tekil olarak kullanmıştır, çünkü bu kelimeler asıl itibariyle mastardır. İkincisine göre burada gizli bir ifade vardır. Anlam ise “işitme mevzilerine, yani kulaklarına” şeklindedir. Bu tıpkı “Köye sor.” [Yûsuf 12/82]âyetinde, “Köy halkına sor.” anlamının kastedilmiş olması gibidir. Bu gizli ifadenin varlığı cümlenin anlamı ile de sabittir, çünkü işitmek bir fiildir, mühür ise fiile değil ancak fiilin mahalline vurulur. Üçüncüsüne göre burada onlardan her birinin kulağına mühür vurulmuş olduğu kastedilmiştir. Bu tıpkı “Bana iki koçun başını getir.”ifadesinde olduğu gibidir. Şair şöyle demiştir: 1 Taberânî, ed-Du‘â, 1: 58; a.mlf, Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, 2: 30. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 427 ۜ﴾ [اÙÖijÝĤ، ­ْ·ُ َ ª ن¹َ Yُ َ ْ َ§ ِw ِب﴾ [اĩĤאïÐة، ٤٢/٥] أي ĜאijĥÖن ĥĤ×אģĈ،﴿ َوž۪ ُÁ §­ْ َ ~ّ¯ «ِ ª ن¹َ Yُ َ و﴿ َ~ ّ̄ ْ َٰ̄¹ْb] ﴾»اģĩĭĤ، ٨٠/٢٧ [أي ź ïĝÜر أن ěĘijÜ اĤכęאر ªا•ــ ُ̄ ِْ bُ Êَ ¥َ َ ²ِّ ٤٧/٩] أي ijäاĻø÷،﴿ ا ăĕ×Ĥ آنóĝĤا אعĩø أي] ٢٠/١١ ،دijİ] ﴾•َ¯ْ َªا ّ ن¹َ Áُ ۪ cَْ َ ¹ُا À ²Y¦َ Y®َ﴿ ،ěéĤا لij×ĝĤ ١ أي أěè ÖאĐïĤאء وأرĵä äŻĤאÙÖ، وĹĘ ّ اùĤאĐאت أďĩø« اijøóĤل، وĹĘ اíĤ×ó:» أي .אعĩ ƪ ùĤا īĨ اñİ ģכ .ÕĥĝĤا ĹĘ ďåĬوأ ēĥÖأ أي ٢ «įĭĨ ďĩøأ źijĜ ďĩøأ ħĤ» :ßĺïéĤا įĥ×ĝÜ źو įĻđÜ źو óĻì ĵĤإ ĹĕāÜ ź אıĥđåĘ ħıĬآذا ĵĥĐ ųا Ʃ ħÝì :ÙĺŴا ĵĭđĨ ħà ٣ .ħİאرáĺوإ ģĈא×Ĥا ĵĤإ ħıĥĻĨو ħİאرĻÝìا ءijø ĵĥĐ ħıĤ ÙÖijĝĐ ۜ﴾ ĵĥĐ اïèijĤان دون اďĩåĤ ijäijĤه: أİïèא: أįĬ ĹĘ ­ْ·ِِ¯ْ ~َ »ٰ «َ ﴿ :įĤijĜ ħà ،אÖóĄ بóąĺ ijİ :אلĝĺ ،ďĩåĤوا īĻĭàźوا ïèاijĥĤ çĥāĺ رïāĩĤوا رïāĨ ģĀŶا uÁُ ¦۪ َ َ ۪§ ُuÁ َون َ¦ْÁ ًuاۙ َوا À ­ْ·َُ ²ِّ وĩİא Öóąĺאن ÖóĄא، وħİ ijÖóąĺن ÖóĄא. وĜאل đÜאĵĤ:﴿ ا َْÁَ¹ْم ُfُ ]¹ًرا َو ِ اn ًuا َو ْاد¹ُا ُfُ ]¹ًرا َ ْu ¹ُا اª b Êَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜو ٤ ۚ﴾ [اĉĤאرق، ١٥-١٦/٨٦]، اuً Áْ¦َ ĹĘ įĬŶ ؛ï ƪ èijĘ [٦٨/١٥ ،óåéĤا¿﴾ [Ÿ۪ÁْŠَ ءِÊ َٓ ۬Qُ ٓ َ¦۪g ًyÁا﴾ [اĜóęĤאن، ١٤/٢٥]، وĜאل đÜאĵĤ: ﴿ ٰ¶ ٥ اģĀŶ ïāĨر. واáĤאĹĬ: أن įĻĘ إĩĄאرا وĭđĨאه: وĵĥĐ ijĨاďĄ ħıđĩø أي ĩøאħıĐ، وĹİ اŴذان ََ_﴾ [ėøijĺ، ٨٢/١٢ [أي أıĥİא. وà×Û ñİا اĩĄŸאر دÙĤź أن Àyْ£َ ْ כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ َو ْ~َٔـِ© اª .įĥéĨ ĵĥĐ ٦ ħÝíُ ĺ אĩĬوإ ģđęĤا ĵĥĐ ħÝíُ ĺ źو ģđĘ ďĩùĤا ] واïè ħıĭĨ، وñİا כĩא ĝĺאل: اĹĭÝÐ óÖأس כ×īĻý، أ واáĤאßĤ: أįĬ أراد ďĩø כģ] ٦٠ ٧ وĜאل اýĤאóĐ: .٣٠/٢ ،ĹĬاó×ĉĥĤ īĻĻĨאýĤا ïĭùĨ ؛٥٨/١ ،ĹĬاó×ĉĥĤ אءĐïĤا ١ .įĻĥĐ ėĝĬ ħĤ ٢ ÙĤõÝđĩĤا لijĜو + ط ر ؛ÕĥĝĤا ħÝì ĹĘ ě×ø אĨ ijéĬ ĵĥĐ ħıĤijĜ אĬددóĘ įĻĘ -ųا ħıĤñì- Ùĺó×åĤوا ÙĤõÝđĩĤا لijĜو + ح ٣ .ÕĥĝĤا ħÝì ĹĘ ě×ø אĨ ijéĬ ĵĥĐ ħıĤijĜ אĬردد ïĜو įĻĘ Ùĺó×åĤوا رïāĨ ģĀŶا ĹĘ įĬŶ ؛ėĻąĤا ï ƪ èijĘ [٦٨/١٥ ،óåéĤا¿﴾ [Ÿ۪ÁْŠَ ءِÊ َٓ ۬Qُ ٓ ¶ٰ ﴿ :ħĻİاóÖإ īĐ اó×ì ĵĤאđÜ ųا אلĜو + ر ٤ .رïāĨ ģĀŶا ĹĘ įĬŶ ؛ï ƪ èijĘ [٦٨/١٥ ،óåéĤا¿﴾ [Ÿ۪ÁْŠَ ءِÊ َٓ ۬Qُ ٓ ٥ ر - وĜאل đÜאĵĤ: ﴿ ٰ¶ .ħÝíُ ٦ ح - ĺ .٣١٨٩/٥،ïĻđø īÖ انijýĭĤ مijĥđĤا÷ ĩü ؛١٦١ ص ،אرسĘ īÖź Ĺ×èאāĤا :óčĬا ٧ ٥ ١٠ ١٥ 428 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yarı mide ile yiyin ki yaşayasınız Çünkü içinde bulunduğunuz zaman kıtlık/açlık zamanıdır Dördüncüsü Sîbeveyhi’nin görüşüdür. Buna göre bu ifade iki çoğulun arasında bulunduğu için, tekil formda da olsa çoğul anlamına delâlet eder. Bunun örneği “Onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” [ el-Bakara 2/257]âyetindeki kullanımdır. Burada “karanlıklar” ifadesinin çoğul olması, “ nûr” kelimesi ile de çoğul anlamın kastedildiğine delâlet eder. Şair [ Alkame b. Abde] şöyle demiştir: [Öyle ıssız bir yol ki] orada bitkin develerin leşleri bulunur Kemikleri bembeyaz [etleri sıyrılmış], derisi kupkuru Yani “Derileri ise kupkuru.” “Gözleri üzerinde” Buradaki ebsâr kelimesi gözler anlamına gelir. Basar göz demektir, çoğulu da ebsârdır. Tıpkı sefer kelimesinin çoğulunun esfâr olması gibidir. Kesre ile ibsâr ise görmek demektir. el-Besâretü, gören kimsenin özelliğidir. Şerufe fiili ile aynı babdan besure fiili “Basiret sahibi oldu.” anlamındadır. Besure bihi, “Onu gördü” demektir. Allah Teâlâ Sâmirî’nin Besurtü bi-mâ lem yebsurû bihi (Onların görmediklerini gördüm.) [ Tâhâ 20/96] dediğini nakletmektedir. Basîret kalp ile görmektir. Yine basîret delil anlamına da gelir. “Aksine insan kendi nefsi aleyhine şahittir.” [ el-Kıyâme 75/14] âyetindeki basîretün kelimesinin “şahit” anlamına geldiği, yani kıyamet günü insanın uzuvlarının yaptıklarına şahitlik edeceği söylenmiştir. “Bugün gözün keskindir.” [Kāf 50/22] âyeti “bilgin etkilidir” anlamındadır. “Ve gündüzü gösterici kıldık.” [ Yûnus 10/67] âyetindeki mübsıran kelimesi ise “içerisinde görme fiilinin gerçekleştiği zaman” anlamındadır. “Biz gündüz âyetini gösterici kıldık.” [ el-İsrâ 17/12] âyetinde aynı kelime ise “aydınlatıcı, gösterici” anlamındadır. el-İstibsâr kelimesi de emin olmak, kesin bilgi sahibi olmak anlamındadır. Eğer, “Ebsâr kelimesinin tekili olan basar kelimesi de tıpkı es-sem‘u kelimesi gibi mastardır, o hâlde [yani es-sem‘u mastar olduğu için tekil kullanıldığı hâlde] bu kelime neden tekil kullanılmadı?” diyecek olurlarsa şöyle deriz: Çünkü basar kelimesi mastar olduğu gibi gözün ismidir de, bu durumda tekil kullanımı mastar değil, isim olacaktı, bu nedenle çoğul kullanıldı. Kelimenin mânası -doğrusunu Allah bilir- şöyledir: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 429 ÿĻĩì ُ īĨز ٌ ħכĬאĨز نÍĘ اijýĻđÜ ħכĭĉÖ ėāĬ ĹĘ اijĥُכُ ِ ï، כĩא ّ èُ ٢ īĻđĩä؛ ïĘل ĵĥĐ اďĩåĤ وإن و ćøijÜ ١ įĬإ :įĺij×Ļø لijĜ ďÖاóĤوا ِۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٥٧/٢] دل ĵĥĐ اijĬŶار ذכó ¹ُر َ« ّ اª³ ªِ ُ ُ»َ̄ ِ Yت ا ªا ّ ±َR ِ ­ْ·ُjُ ِ ysْ ُ À﴿ :įĤijĜ ĹĘ ٤ ٣ اóĤاĹĐ: اĩĥčĤאت، وĜאل ÕĻ ُ ĥِāَ Ęَ א َ İïُĥْäِ אƪ Ĩَ َ أ َא َĘِ ×ٌ ăĻ و ıُ Ĩאčَ Đِ אƪ Ĩَ َى َÉĘ ó ْ ùèَ ėٌ َ َא ِĻä ıÖِ .Ù×ĻĥĀ אİدijĥä أي ٥ اīĻđĤ، وįđĩä اāÖŶאر، óā×Ĥوا ،ħıĬijĻĐ أي﴾ ­ْ¶ ِ ِ َْ\ ‡َYر « ا ٰٓ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوَ» ó ُ āÖ ïĜو ،óĻā×Ĥا ÙęĀ אرةā×Ĥوا ،ÙĺؤóĤا óùכĤאÖ אرāÖŸوا ،אرęøŶا įđĩä óęùĤכא ٧ ُف، أي Āאر óĻāÖا، وóāÖ įÖ أي رآه، Ĝאل đÜאĵĤ ì×óا īĐ اùĤאóĨي: óüَ ٦ ِ ïّ َ è īĨ ،אąĺأ ÙĭĻ×Ĥا ةóĻā×Ĥوا ،ÕĥĝĤا Ùĺرؤ ةóĻā×Ĥوا ،]٩٦/٢٠ ،įĈ] ﴾µ۪ ِ َْ[ ُ‡ُyوا \ À ­ْ َ ª Y¯َ ِ َ ْ‡ُy ُت \ \﴿ ةۙ﴾ [اĻĝĤאÙĨ، ١٤/٧٥[، ģĻĜ: أي ijäارįè óĻāÖة ٌ yÁَ ‡۪ َ \ µ۪ ِ Ÿَْ ² »ٰ ِ ²ْ َ ُYن َ» َ ِ© ْاÊ وįĤijĜ:\﴿ uÀ] ﴾ق، ٌ u۪ nَ مَ¹ْÁَْ ٨ üאïİة ıĻĥĐא ĩÖא رأت īĨ ıĥĩĐא ijĺم اĻĝĤאÙĨ، وįĤijĜ:﴿ َžَ ]ُ‡َyَك اª أي :įĤijĜو ،įĻĘ óā×ĺ أي] ٦٧/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ۜ ََ· َYر ُRْ[ ‡ِ ًyا ٢٢/٥٠] أي ĩĥĐכ ĬאñĘ، وįĤijĜ:﴿ َو ّ اª³ ِ ُRْ[ َ‡ِyًة﴾ [اóøŸاء، ١٢/١٧] أي ÙÑĻąĨ، واÝøź×āאر اīĝĻÝĤ. ََ·Yر ََ_ ّ اª³ Àٰ ْ َ ـٓ³Y ا ﴿َو َjَ« įĬŶ :אĭĥĜ ؟ďĩùĤכא رïāĨ ijİو óāÖ ٩ ïèاijĤوا אرāÖŶا ďĩä ħĤ :اijĤאĜ نÍĘ :-ħĥĐأ ųواƩ - ÙĩĥכĤا ĵĭđĨو כĤñĤ ďĩ ُ åĘ راïāĨ ź אĩøا ١٠כאنĘ אąĺأ īĻđĥĤ ħøا ١ ر: ذכó. ٢ ر: īĻÖ. ٣ ح: Ĝאل. .(٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا (١٩٠/١ ،Ĺ×ĈóĝĤا óĻùęÜ ؛»ÕĥĀ» ،ïĺدر īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä :óčĬا .ةï×Đ īÖ ÙĩĝĥđĤ ÛĻ×Ĥا ٤ ٥ ح ر: ĘאĤ×óā. ٦ ر: ïĐ. ٧ م ط - īĐ اùĤאóĨي، çĀ İאûĨ ط. ٨ ح - أي. ٩ ح: ĘאijĤاïè. ١٠ ر: وכאن. ٥ ١٠ ١٥ 430 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Onların kalp gözlerinin üzerinde gaflet perdesi, şüphe örtüsü, karanlık bulutu vardır. Bu yüzden hakkı göremezler, onu kabul edemezler ve ona teslim olmazlar. Bir görüşe göre anlam şöyledir: Onlar gözleri olduğu hâlde hakka karşı kördürler, tıpkı kulakları olduğu hâlde ona karşı sağır kesildikleri gibi. “Perde” el-Gişâve ve el-gişâ kelimeleri örtü anlamına gelir. et-Tagşiye, örtüp kaplamak demektir. “Elbiselerine örtünürler.” [ Hûd 11/5] âyetinde yestagşûne kelimesi “örtünürler, bürünürler” anlamına gelir. “Örttüğü zaman geceye yemin olsun.” [el-Leyl 92/1] âyetinde yegşâ fiili “Karanlığı ufku kapladı.” anlamına gelir. “Denizde onları kaplayan kapladı.” [ Tâhâ 20/78] âyetindeki gaşiyehüm fiili, “Onların üzerine yükseldi ve üzerlerini kapladı.” anlamına gelir. “Onu sarıp sarmaladığında” [ el-A‘râf 7/189] âyetindeki tegaşşâhâ fiili cinsel ilişki anlamına gelir ki bunda da örtüp kapatma anlamı vardır. el-Gāşiyetü, semeri örten şey demektir. “Allah’ın azabından onları sarıp sarmalayacak bir belâ...” [Yûsuf 12/107] âyetindeki gāşiyetün kelimesi, “onların başlarına gelen azap” anlamındadır. “Sana kıyametin haberi geldi mi?” [el-Gāşiye 88/1] âyetindeki el-gāşiye kelimesi mahlûkatı kuşatan kıyamet demektir. “Üzerlerinden ateşten örtüler...” [ el-A‘râf 7/41] âyetindeki gavâş kelimesi, ateşten örtü anlamındadır. el-Gaşyü bayılmak demektir. “Kendisine ölüm baygınlığı gelen kimse gibi...” [ el- Ahzâb 33/19] âyetindeki yugşâ ‘aleyhi ifadesi, “baygınlık” anlamına gelir ki bunda da aklın örtülmesi söz konusudur. Bu kelimenin okunuşunda ihtilâf edilmiştir. Çoğunluğun okuyuşu gayn harfinin kesresi, elif ziyadesi ve kelimenin sonunun ref‘i ile [gişâvetün şeklinde]dir. Hasan-ı Basrî gayn harfinin ötresi ve elif ziyadesi ile [guşâvetün şeklinde], Abdullah b. Mes‘ûd’un kıraatini okuyanlar ise gayn harfinin fethası ile ve elif ziyadesi olmaksızın gaşvetün şeklinde, Cahderî gayn harfinin fethası ve elif ziyadesi ile gaşâvetün şeklinde, el- Mufaddal gayn harfinin kesresi ve kelimenin sonunun nasbı ile gişâveten şeklinde okumuştur. Dil açısından bu kelimenin okunuşunda altı geçerli seçenek vardır: Elif ziyadesi ve gayn harfinin fethası, ötresi ve nasbı ile gişâvetün/gaşâvetün/guşâvetün şeklinde; elif ziyadesi olmaksızın ve gayn harfinin fethası, ötresi ve nasbı ile gişvetün/ gaşvetün/guşvetün şeklinde. Bunlar içerisinde en sahih ve açık olanı gayn harfinin kesresi ve elif ziyadesi ile [gişâvetün şeklindeki] okunuştur. Şair [ Hâris b. Hâlid b. Âs, vaktiyle çok yakın olduğu halife Abdülmelik b. Mervân’dan beklemediği soğukluğu görünce] şöyle demiştir: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 431 ěéĤا ونóĺ ŻĘ ٍ ÙĩĥČ ُ ٍ وéøאب Ùı×ü ُ ٍ وĉĔאء ÙĥęĔ ُ وĵĥĐ أāÖאر ħıÖijĥĜ åèאب ْ َن īĐ اěéĤ ďĨ وijäد اijĻđĤن כĩא ij َ ĨאđÝĺ אهĭđĨ :ģĻĜو ،įĤ אدونĝĭĺ źو įĬijĥ×ĝĺ źو ijƫن įĭĐ ďĨ وijäد اŴذان. ĨאāÝĺ ۘة﴾ ĘאýĕĤאوة واýĕĤאء اĉĕĤאء، واÙĻýĕÝĤ اÙĻĉĕÝĤ، وįĤijĜ: ٌوYَ ƒَ šِ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو َ ›ْ ۙƒٰ«﴾ [اģĻĤ، ١/٩٢[ ِ َذا À ْÁِ©ا َّ ­﴾ [ijİد، ٥/١١] أيijĉĕÝĺن ıÖא، وįĤijĜ:﴿ َواª ْۙ·َُ \YÁَِ f ن¹َ ƒُ ›ْcَْ َ À﴿ ħİŻĐ أي] ٧٨/٢٠ ،įĈ] ﴾ۜ ­ْ·ُÁَƒِ šَ Y®َ ِ ­ّÁَْ ªا ±َR ِ ­ْ·ُÁَƒِ ›َžَ﴿ :įĤijĜو ،ěĘŶا َ į ُ ĨŻČ Ĺِ ّ ĉَ ĕ ُ أي ĺ َ ›َ ٰƒّ َÁ·Y] ﴾اóĐŶاف، ١٨٩/٧] أي وıÑĈא وįĻĘ اÙĻĉĕÝĤ، واĕĤאÙĻü Ĩא b Yَ ¯ّ َ «žَ﴿ :įĤijĜو ،ħİאĉĕĘ ƪ :و ،ħıĥĥåÜ įÖijĝĐ أي] ١٠٧/١٢ ،ėøijĺ] ﴾ِٰ Ãا ّ اب ِ wَ َ ±ْ ®ِ _ٌ Áَ‚Y ِ šَ ﴿ :įĤijĜو ، َ óÝø اóùĤج ±ْ ®ِوَ ﴿:įĤijĜو ،ěĥíĤا ģĥåÜ ÙĨאĻĝĤا Ĺİ [١/٨٨ ،ÙĻüאĕĤا﴾ [ۜ _ِÁَ‚Y ِ ›َ ْ ªا eÀ ُ u۪ nَ ¥Áَ bٰ َ ﴿ َ¶ ْ© ا ۪wي َّ ُ اĩĔŸאء، وįĤijĜ: ﴿ َ¦ªY Ĺýْ َ ĕĤوا ،אرĬ īĨ ėéٌ ُ ۜ ﴾ [اóĐŶاف، ٤١/٧] أي Ĥ ِ¢ِ¹ْžَ·­ْ ¹َšَ ٍ اش . ģĝđĥĤ óÝø įĻĘو ،įĻĥĐ ĵĩĕĺ أي] ١٩/٣٣ ،ابõèŶا ﴾ [ِتۚ ¹َْ̄ ْ ªا ±َR ِ µِÁَْ «َ »ƒٰ ›ْ ُ À ďĘور ėĤŶا אدةĺوز īĻĕĤا óùכÖ ÙĨאđĤا اءةóĝĘ ؛ÙĩĥכĤا هñİ اءةóĜ ĹĘ ėĥÝìا ħà īÖ ųا Ʃ ï×Đ אبéĀأ اءةóĜو ،ėĤŶا ďĨ īĻĕĤا ħąÖ īùéĤا اءةóĜو ،óìŴا] [٦٠ب ة çÝęÖ اīĻĕĤ ّ : šَ ƒَ َYوٌ ة çÝęÖ اīĻĕĤ óĻĕÖ اėĤŶ، وóĜاءة اïéåĤري ٌ ¹َƒْ šَ :Ġ دijđùĨ ÙĕĥĤا ĹĘ ħĻĝÝùĺو .óìŴا ÕāĬو īĻĕĤا óùכÖ ةًوYَ ƒَ šِ ١ ďĨ اėĤŶ، وóĜاءة اģąęĩĤ: çÝęÖ ėĤŶا óĻĕÖ ة ٌ ة ÖאėĤŶ çÝęÖ اīĻĕĤ وıĩĄא وכİóùא، ْ و¹َƒš ÙÝø أوįä؛ ƒšَ َYوٌ ٢ اīĻĕĤ وıĩĄא وכİóùא، وأİóıČא وأıéĀא اĤכóù ďĨ اėĤŶ، Ĝאل اýĤאóĐ: ّ (ت. ١٦٨İـ٧٨٤/م) إĨאم óĝĨئ ijéĬي، أñì اóĝĤاءة īĐ ĐאħĀ īÖ ّ اĤכĹĘij Ĺ׹Ĥا ïĩéĨ īÖ ģąęĩĤا ïĩéĨ ijÖأ ijİ ١ ÙĺאıĭĤا ÙĺאĔ :óčĬا .أوس īÖ ïĻđøو כĤאĨ īÖ Ùĥ×äو ĹÐאùכĤا ةõĩè īÖ ĹĥĐ įĭĐ اءةóĝĤا روى ،ûĩĐŶوا دijåĭĤا ĹÖأ īÖź اõåĤري، .٢٦٨/٢ .(٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا (١٩١/١ ،Ĺ×ĈóĝĤا óĻùęÜ ؛»אýĔ» ،رijčĭĨ īÖź بóđĤا אنùĤ :óčĬا .ĹĨوõíĩĤا ïĤאì īÖ אرثéĥĤ ÛĻ×Ĥا ٢ א. َ ıُ Ĩijُ Ĥَ أ Ĺùِęْ َ Ĭ Ûُ ْ đĉƪ Ĝَ Ûْ ĥَ َ åْ א اĬ ƪ ĩĥَ َ Ę ٌ َ ة א ِĔ َýאو َ ı ْ Ļĥَ َ Đ Ĺِ ĭ ْ Ļ َ ُ َכ ِإ ْذ Đ Ý ْ ×éِ َ وıĻĘא ورد: Ā ٥ ١٠ ١٥ 432 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Gözümün üzerinde perde (gişâvetün ) var iken sana tâbi oldum Şimdi perde açılınca kendimi parçalarcasına kınıyorum Çoğunluğun kıraati bu kelimenin son harfinin ref‘ edilerek okunması şeklindedir, çünkü “Gözleri üzerinde perde vardır.” ifadesi mübtedâdır, ilk cümledeki hateme fiiline atıf değildir. Bu kelimeyi mansub olarak okuyanlar başında gizli bir ca‘ale (kıldı/yarattı) fiili takdir ederler, yani “Gözleri üzerine perdeler kıldı.” şeklinde anlamlandırırlar. Bunun mânası şöyledir: Kalp gözleri üzerinde gaflet perdesi, şüphe kılıfı bulunur, dünyada hakka karşı körlük yaptıkları için âhirette bu şekilde diriltilirler. Hak Teâlâ “Kim bu dünyada kör ise o âhirette de kördür.” [ el-İsrâ 17/72] buyurmuştur. Onlar gözlerinin üzerine perdeler koydukları için bu durum onlarda dünyada, ölüm anında, kabirde, kıyamette ve cehennemde devamlı olarak kalır. Nitekim Hak Teâlâ onların dünyadaki hâlleri hakkında “Onları perdeledik, artık göremezler.” [ Yâsîn 36/9] buyurmuş; ölüm anındaki hâlleri hakkında ise şöyle demiştir: “Sanki kendisine ölüm baygınlığı gelmiş kimse gibi...” [ el- Ahzâb 33/19], “Allah’ın azabından onları sarıp sarmalayacak bir belâ...” [Yûsuf 12/107], “Azabın kendilerini kuşatıp örttüğü gün...” [ el-Ankebût 29/55], “Ve ateş yüzlerini kaplar.” [İbrâhîm 14/50], “Sana kıyametin haberi geldi mi?” [el-Gāşiye 88/1] Bir görüşe göre bu, karanlığı ve dehşeti ile onları kaplayacak olan kıyamettir. Bir başka görüşe göre ise bu “Ve ateş yüzlerini kaplar.” [İbrâhîm 14/50] âyetinde sözü edilen ateştir. Bir görüşe göre gāşiye [perde] üç şeydir: Gözlerin perdesi ki bu Allah ile karşılaşmaktan perdeler; bedenlerin perdelenmesi ki bu ateşten gömlektir; kalplerin perdesi ki bu da kopmak, ayrılmaktır. Bunlar dünya perdeleridir ve Allah Teâlâ’nın “Sizi ilk nasıl yarattı ise o şekilde döneceksiniz.” [ el-A‘râf 7/29] âyetinin tahkiki olarak, âhirette de onları perdeleyecektir. Âyette hususen kalplerin, kulakların ve gözlerin zikredilmesinin sebebi, hitabın bu üç uzvun hak yolda kullanılması ile gerçekleşiyor olmasıdır. Nitekim Hak Teâlâ “Akletmez misiniz?” [ el-Bakara 2/44], “İşitmez misiniz?” [ el-Kasas 28/71], “Görmez misiniz?” [ ez-Zâriyât 51/21] buyurmuştur. Bu hitap Allah Teâlâ’nın insanlara gerekli sebepleri [araçları] hazırlamasından sonradır. Şöyle buyurmuştur: “Sizin için kulaklar, gözler ve kalpler yaratan O’dur.” [el- Mü’minûn 23/78] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 433 َא ıُ ĨijĤَُ أ Ĺùِ ęْĬَ Ûُ ْ đĉƪ Ĝَ Ûْ ĥَåَ Ĭاْ א ƪ ĩĥَĘَ ةٌ َ َא ِĔ َýאو ıْ Ļĥَ َ Đ Ĺĭِ ْ Ļ َ ُ َכ ِإ ْذ Đ Ýđ×َِ Ü ۘة﴾ ñİا כŻم Ĩ×ïÝأ ِ ِ¶ ­ْ šِ ƒَ َYوٌ َْ\ ‡َYر « ا ٰٓ وóĜاءة اŶכóá ďĘóÖ اóìŶ؛ ÍĘن įĤijĜ:﴿ َوَ» ģđäو أي» ģđäو «אرĩĄإ ĵĥđĘ į×āĬ īĨو ،ħÝíĤאÖ ولŶا ĵĥĐ فijĉđĨ óĻĔ ijİو .אوةýĔ ħİאرāÖأ ĵĥĐ ĹĘ ěéĤا īĐ اijĨאđÜ ١ אĩĥĘ ،Ùı×ü فŻĔو ÙĥęĔ אءĉĔ ħıÖijĥĜ אرāÖأ ĵĥĐ :אهĭđĨ ħà ةِyَrِ Êا ٰ ْ¿ žِ ¹َ·ُžَ̄« ٰ ْ َ ا ٓه۪wِ ¶ٰ ¿ž۪ نYَ ¦َ ±ْ ®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،ĵ×ĝđĤا ĹĘ نijáđ×ĺ כĤñכĘ אĻĬïĤا ĹĘ ÙĤאéĤا هñİ ٢ ħıĤ ģāÝÜ אوةýĔ ħİאرāÖأ ĵĥĐ اijĥđä אĩĤو] ٧٢/١٧ ،اءóøŸا̄«﴾ [ٰ ْ َ ا ­ْ·ُžَ ­ْ ¶Yُ ³َÁْƒَ šْ َ اĻĬïĤא وïĭĐ اijĩĤت وĹĘ اĝĤ×ó وĹĘ اĻĝĤאÙĨ وĹĘ اĭĤאر، Ĝאل ĹĘ اĻĬïĤא: ﴿žَY ْ َ̄¹ْ ۚتِ ﴾ [اõèŶاب، ªا ±َR ِ µِÁَْ «َ »ƒٰ ›ْ ُ À يw۪ َّ ªY¦َ﴿ :تijĩĤا ĹĘ אلĜو] ٩/٣٦ ،÷ĺ] ﴾ونَ yُ‡ِ ]ْ ُ À Êَ ْ َ َw ُ اب﴾ ªا ­ُ·Áُ ƒٰ ›ْ َ َ¹َْم À À﴿ :אلĜو] ١٠٧/١٢ ،ėøijĺ] ﴾ِٰ Ãا ّ اب ِ wَ َ ±ْ ®ِ _ٌ Áَ‚Y ِ šَ ﴿ :אلĜو] ١٩/٣٣ ¥Áَ bٰ َ Yر﴾ [إóÖاħĻİ، ٥٠/١٤ [وĜאل: ﴿َ¶ ْ© ا ُۙ َ َ ›ْ ƒٰ« ُو ُj ¹َ¶ُ·­ُ ّ اª³ [اĭđĤכ×ijت، ٥٥/٢٩] وĜאل: ﴿َوb ģĻĜو .אıÝĐאčĘو אıÝĩĥčÖ ħİאýĕÜ ÙĨאĻĝĤا Ĺİ :ģĻĜ [١/٨٨ ،ÙĻüאĕĤا﴾ [ۜ _ِÁَ‚Y ِ ›َ ْ ªا eÀ ُ u۪ nَ אرāÖŶا ÙĻüאĔ :אءĻüأ ÙàŻà Ĺİ ģĻĜو .]٥٠/١٤ ،ħĻİاóÖإ﴾ [­ُ·ُ¶¹َ jُ وُ« ƒٰ ›ْ َ b﴿ אرĭĤا Ĺİ ٣ وĔאÙĻü اïÖŶان وĹİ ÙĜóè اĭĤאر، وĔאÙĻü اijĥĝĤب وĹİ ،ųا Ʃ אءĝĤ īĐ Ù×åéĤا Ĺİو įĤijĝĤ אĝĻĝéÜ ĵ×ĝđĤا ĹĘ אواتýĕĤا هñİ ħıÝàأور אĻĬïĤا ĹĘ אوةýĔ هñıĘ ٤ .ÙđĻĉĝĤا Ù×Ļİ ۜ﴾ [اóĐŶاف، ٢٩/٧]. َ ُ ¹ُد َون b ­ْ¦ُ َ َ َuا \ Y¯َ¦َ﴿ :ĵĤאđÜ ħà إĩĬא ذכó ĹĘ اÙĺŴ اijĥĝĤب واďĩùĤ واāÖŶאر؛ Ŷن اĉíĤאب כאن ÖאĩđÝøאل َ َْ̄ ُ ¹َن﴾ [اÿāĝĤ، b Ëَžََ َ ُ£ِْ» ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ٤٤/٢] ﴿ا b Ëَžََ ñİه اÙàŻáĤ ĹĘ اěéĤ כĩא Ĝאل: ﴿ا ħıĤ ųا Ʃ َ É ƪ َžََË ُbْ ]ُ‡ِy َون﴾ [اñĤارĺאت، ٢١/٥١] وכאن ñİا اĉíĤאب ïđÖ أن Ļİ ٧١/٢٨] ﴿ا ۜ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ٧٨/٢٣] َ ُ§ ­ُ ّ اªَ ْ¯•َ َو َْ اÊْ \‡َ َYر َو َْ اÊِٔžْـَuَة ª َ Yƒَ ²َْ ۪ ي ا ٓ َّـw اøŶ×אب Ĝאل: ﴿َو ُ¶¹َ اª ١ ح ر: وĩĤא. ٢ ح ر: ħıÖ. ٣ ح + ħıĻĥĐ. .ûĨאİ çĀ ،ÙđĻĉĝĤا Ù×Ļİ Ĺİو ..... ħİאýĕÜ ÙĨאĻĝĤا Ĺİ :ģĻĜ - ط ٤ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 434 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ancak onlar bu uzuvları, kullanılması emredilen yerlerde kullanmamışlar, bundan dolayı da dünyada kalplere ve kulaklara mühür vurulması, gözlere ise perde indirilmesi ile cezalandırılmışlardır. Kıyamet günü de cezaları bu cinsten olacaktır ki bu, Allah Teâlâ’nın şu âyetlerinde ifade edilmiştir: “Kalpler var ki o gün şiddetle çarpacaktır.” [ en-Nâziât 79/8], “Bir ateş ki yüreklere işler.” [el-Hümeze 104/7], “O sağır edici çığlık geldiği zaman...” [ Abese 80/33] yani kulakları sağır edecek çığlığı geldiği zaman. “O gün gözleri korku ile inecektir.” [ en-Nâziât 79/9], “O gün biz günahkârları gök gözlü olarak haşrederiz.” [ Tâhâ 20/102] yani kör olarak haşrederiz. Sonra da onların âhiretteki cezalarını beyân etmiş ve şöyle buyurmuştur: “Onlar için büyük bir azap vardır.” el-‘Azâb ceza demektir. el-Azb acının zıttı, tatlılık sahibi şeydir. İ‘zâbü’n-nefsi an kezâ nefsi bir şeyden alıkoymak demektir. Cezaya azap isminin verilmesinin sebebi, akıl sahibi insanın, üzerinde düşündüğü zaman kötülükten uzak durmasına vesile olmasıdır. Bir görüşe göre bunun sebebi cezanın, kişinin tabiatı gereği tattığı lezzet ve keyfin, hevâsına uyarak dünyada tattığı şeyin karşılığı olmasıdır. Azîm büyük demektir. Bir görüşe göre bu “çok” anlamına, bir başka görüşe göre ise “devamlı” anlamına gelir, yani ebedî ateş azabı demektir. Büyüklüğü dehşetinden, hâlinin şiddetinden, zincirlerinin çokluğundan gelir. Bir görüşe göre bu dünyada öldürülmek ve esir edilmek, âhirette ise ateşte yanmaktır. Zâhir ve bâtın itibariyle mümin olanları ve zâhir ve bâtın itibariyle kâfir olanları zikrettikten sonra şimdi zâhiren iman eden, fakat iç dünyalarında kâfir olan kimseleri zikretmekte ve şöyle buyurmaktadır: 8. İnsanlardan, inanmadıkları hâlde ‘Allah’a ve âhiret gününe inandık.’ diyenler de vardır. [ el-Bakara 2/8] “İnsanlardan” yani insan cinsinden. en-Nâs (insanlar) kelimesi “insan” kelimesinin aynı lafızdan olmayan çoğuludur. Çünkü el-insân kelimesi ins kökünden fi‘lân veznidir, ins “gördü” anlamına gelen ânese fiilinden türemiştir. el-Cinn kelimesi ise “gizlendi” anlamındaki ictenne fiilinden gelir. Nitekim insanlar görünürken cinler görünmezler. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 435 بijĥĝĤا ĵĥĐ ħÝíĤאÖ אĻĬïĤا ĹĘ اij×ĜijđĘ įĻĘ אıĤאĩđÝøאÖ واóĨأ אĩĻĘ אİijĥĩđÝùĺ ħĥĘ واĩøŶאع واýĕĤאوة ĵĥĐ اāÖŶאر وijĺم اĻĝĤאÙĨ īĨ ĭä ÷ذĤכ ÖijĝĐאıÜא وĹİ Ĩא ﴾ۜ َ« َْ اÊِٔžْـَuِة «َ •ُ«ِ َ ّ َ b ¿c۪ َّ ªَ ] وĜאل: ﴿ا أ ٦١] ١ ٌ_ۙ﴾ [اĭĤאزĐאت، ٨/٧٩] َ¹َْRِئٍw َو ِ اjŸَ ¹ب À Ĝאل: ﴿ُ¢ُ» ٌ Y¶َرYُ ‡َ \َْ ۘ_﴾ [Đ÷×، ٣٣/٨٠ [أي اÙĩāĩĤ وĜאل: ﴿ا ُ َ [اõĩıĤة، ٧/١٠٤] وĜאل: ﴿ِžَYَذا َٓj َYء ِت ّ اªَٓ‡ ّrY َ¹َْRِئٍw ُزْر¢ًąۚ] ﴾įĈ، ١٠٢/٢٠ [أي ĻĩĐא، À ±Áَ ®۪ ِ ykْ ¯ُ ْ ªا yُƒُ oْ َ ٢ وĜאل: ﴿َو² ۢ﴾ [اĭĤאزĐאت، ٩/٧٩] _ٌ َ ‚Y ِ rَ :אلĝĘ ةóìŴا ĹĘ ħıÝÖijĝĐ īĻÖ ħà Á­ ﴾ĘאñđĤاب اÙÖijĝđĤ، واñđĤب ذو اñđĤوÙÖ وĹİ ăĻĝĬ اÙèijĥĩĤ، ۟ ُ·­ْ َ َw ٌ اب َ ۪ ٌ َ ﴿َوª إذا ÙĺאĭåĤا īĨ ďĭĩĺ įĬŶ א؛ÖاñĐ ابñđĤا Ĺĩøو .įĭĐ אıđĭĨ ijİ اñכ īĐ ÷ęĭĤا ابñĐوإ ٣ اđĤאģĜ. وģĻĜ إĩĬא Ĺĩø įÖ؛ įĬŶ õäاء Ĩא اįÖñđÝø اóĩĤء ĉÖ×įđ أي اĉÝøאįÖ؛ אıĻĘ ģĨÉÜ وĤñĤכ Ĝאل: ﴿žَ ُw ُو¹¢ا َ َw ۪ا\¿﴾ [اóĩĝĤ، ٣٩/٥٤ [وإĩĬא ñĺاق اÕĻĉĤ ĵĥĐ ĵĭđĨ أįĬ õäاء Ĩא ٤ ijıÖاه ĹĘ دĻĬאه. اĉÝøאįÖ واŻéÝøه Á­ ﴾أي כ×óĻ، وģĻĜ: أي כóĻá. وģĻĜ: أي داħÐ وijİ اÕĺñđÝĤ ÖאĭĤאر ۟ وįĤijĜ: ﴿ َ ۪ ٌ óøŶوا ģÝĝĤا ijİ :ģĻĜو .įĤŻĔوأ įĥøŻø ةóáوכ įĤاijèأ ةïüو įĤاijİÉÖ įĩčĐ ħà .اïÖأ .ĵ×ĝđĤا ĹĘ אرĭĤאÖ ěĺóéÝĤوا אĻĬïĤا ĹĘ ħà ذכó ïđÖ ذכó اīĻĭĨËĩĤ Čאóİا وÖאĭĈא واĤכאīĺóĘ Čאóİا وÖאĭĈא اĭĩĤאīĻĝĘ اīĺñĤ ٥ ĝĘאل: آijĭĨا Čאóİا وכóęوا ÖאĭĈא īĻ َۢ ĭ۪ĨِËْ ُ ĩÖِ ْ َא ُħİ Ĩَ و óِìِ źا ٰ ْ ِ ْم ijَ ĻĤאْ Öِ َ Ʃِ אų و Öِ אƪ ĭَ Ĩاٰ لijُ ĝَُ ĺ īْ َ Ĩ אس ِ ƪ ĭĤا īَ Ĩِ َ -٨ و ،įčęĤ óĻĔ ĵĥĐ אنùĬإ ďĩä אسĭĤوا .÷ĬŸا÷ ĭä īĨو أي﴾ سY ِ َ ﴿َوِR ±َ ّ اª³ َ÷ َ أي أóāÖ. واīåĤ īĨ اīÝä أي اóÝÝø؛ ٧ وñìÉĨه īĨ آĬ َن īĨ إĬ÷ Żْ đِ Ę ٦ Ęـ«اùĬŸאن» َ ون. ó ُ ĺ ź īåĤوا ون َ ó ُ ĺ óý×ĤאĘ ١ + أي ïĺïüة اóĉĄźاب. ٢ ر + أي ذÙĥĻĤ ĩÖא óĐاİא īĨ اóĻĕĤ واóĻéÝĤ. ٣ ر + واďĭÝĨ įĭĨ. ٤ ر: واĥåÝø×į. ٥ ط - اĭĩĤאīĻĝĘ اīĺñĤ آijĭĨا Čאóİا وכóęوا ÖאĭĈא، çĀ İאûĨ. ٦ ح: و»اùĬŸאن». ٧ ح: اĬŸ÷. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 436 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bir görüşe göre bu kelime vahşetin zıddı olan üns kökünden türemiştir. İnsana bu ismin verilmesinin sebebi ise bedeninin ruhuna, ruhunun da bedenine ünsiyetidir. Bir başka görüşe göre bu kelime if‘ilân veznindedir ve aslı insiyân şeklindedir. Bunun delili, kelimenin küçültme formunun üneysân şeklinde olması, yani hazfedilmiş ye harfinin bu formda geri dönmesidir. İnsana bu ismin verilmesinin sebebi ise onun unutkanlığıdır. Nitekim Allah Teâlâ Hz. Âdem hakkında “Unuttu ve biz onda kararlılık görmedik.” [ Tâhâ 20/1159] buyurmuştur. Bu nedenle “Şüphesiz insan Rabbine karşı çok nankördür.” [el-Âdiyât 100/6] âyetinin tefsirinde kenûd kelimesinin nimetleri hep unutan, fakat sıkıntıları hiç unutmayan anlamına geldiği söylenmiştir. Bu kelimenin çoğulu olan en-nâs kelimesi aynı lafızdan değildir, çünkü ennâs kelimesinin üns kökünden de nisyân kökünden de türetilmesi mümkün değildir. Bu çoğul kelimenin anlamı hareket mânasındaki en-nevs kelimesinden gelir, insanlara bu ismin verilmesinin sebebi onların yükümlülüklerinde, sakıncalı fiillerde ve mübah işlerde hareket hâlinde olmalarıdır ki diğer canlıların (hayvanların) hareketleri bütün bu alanlarda değildir. “Diyenler de vardır.” Âyetteki men kelimesi hem tekil hem de çoğul için kullanılır. Bu âyette çoğul için kullanılmıştır. Yani anlam, “Böyle diyen bir topluluk vardır.” şeklindedir. Bunlar -Allah onlara lânet etsin- münafıkların reisleri olan Abdullah b. Übey b. Selûl, Muattib b. Kuşeyr, Ced b. Kays ve başkalarıdır. Mücâhid şöyle demiştir: Bu sûrenin başından dört âyet müminlerin, iki âyet kâfirlerin, on üç âyet ise münafıkların nitelikleri hakkındadır. Mukātil şöyle demiştir: “Sûrenin başından iki âyet muhacir müminlerin nitelikleri hakkında, iki âyet Ehl-i kitap müminlerin nitelikleri hakkında, iki âyet kâfirlerin, on üç âyet de münafıkların nitelikleri hakkındadır.”1 “Allah’a ve âhiret gününe inandık.” Onların bunu iddia ettiklerini bildirmiş, sonra da “İnanmadıkları hâlde” buyurmuştur. Yani “Öyle değillerdir.” demiştir. Böylece onlardan imanı nefyetmiştir, çünkü iman onların kalplerinde değildir. Nitekim “Ağızları ile iman ettik diyen fakat kalpleri iman etmemiş olanlar…” [ el-Mâide 5/41] ve “Bedeviler iman ettik dediler, de ki: İman etmediniz…” [ el-Hucurât 49/14] buyurmuştur. Böylece Kerrâmiyye’nin “ İman sadece ikrardır.” şeklindeki görüşü geçersiz olmaktadır. 1 Mukātil, Tefsîr, 1: 88. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 437 įĬïÖو įĬï×Ö įèرو אسĭÑÝøź įÖ Ĺĩøو ÙýèijĤا ïĄ ijİ يñĤا÷ Ĭُ Ŷا īĨ ijİ :ģĻĜو óÖوįè، وģĻĜ: Ĺİ إŻđĘن وأįĥĀ إĻùĬאن؛ دģĻĤ ذĤכ أįĬ ĝĺאل ĹĘ اóĻĕāÝĤ: أĻùĻĬאن، ­ْ َ َ َوª ¿ِ ³َžَ﴿ :آدم ěè ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜو .įĬאĻùĭĤ ؛įÖ Ĺĩøو .ÙĘوñéĩĤا אءĻĤا אدđÝĘ ¹ٌۚد﴾ ³ُ§َ َ ª µ۪ \ِّyَِ ª نYَ َ ²ْ ِ َ ْاÊ ِ ّن ا ﴿:įĤijĜ óĻùęÜ ĹĘ אءä כĤñĤو ؛]١١٥/٢٠ ،įĈ] ﴾ ۟ Y®ً {ْ َ µُ َ ª uْ kِ َ ² ħĻĝÝùĺ ź įĬÍĘ ؛įčęĤ īĨ ź įđĩä אسĭĤوا .īéĩĥĤ אرّ ّ אء ħđĭĥĤ ذכ [اđĤאدĺאت، ٦/١٠٠] أي ùĬ ١ وijİ اóéÝĤك، ijĩøا ْ س ijƪ ĭĤا īĨ ďĩåĤا اñİ ĵĭđĨو .אنĻùĭĤا īĨ źو÷ ĬŶا īĨ įĥđäُ ź אتĬاijĻéĤا óÐאø כאتóèو ،ħıÜراijčéĨو ħıÜא×äووا ħıÜאèא×Ĩ ĹĘ ħıÜכאóéĤ įÖ .ħıĭĨ אİدijäو ïäijÜ ٢ ďĩåĥĤ أي َ £ُ ¹ُل﴾ כÙĩĥ﴿ َ ®±ْ ﴾çĥāÜ ijĥĤاïè واďĩåĤ وĭıİא À ±ْ ®َ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ħİóĻĔو÷ ĻĜ īÖ ïäو óĻýĜ īÖ Õِ ّ Ý َ đُ Ĩو لijĥø īÖ ĹÖُ أ īÖ ųا Ʃ ï×Đ ħİو ،»نijĤijĝĺ مijĜ» ] رؤوس اĭĩĤאīĻĝĘ. ب٦١ [ءźËİو -ųا Ʃ ħıĭđĤīĺóĘכאĤا ĹĘ אنÝĺوآ īĻĭĨËĩĤا ÛđĬ ĹĘ رةijùĤا أول īĨ אتĺآ ďÖأر :ïİאåĨ אلĜ وŻàث óýĐة آÙĺ ĹĘ اĭĩĤאīĻĝĘ. ģİأ ĹĭĨËĨ ĹĘ אنÝĺوآ īĺóäאıĩĤا īĻĭĨËĩĤا ÛđĬ ĹĘ אıĤأو īĨ אنÝĺآ «:ģÜאĝĨ אلĜو ٣ اĤכÝאب وآÝĺאن ĹĘ اĤכęאر وŻàث óýĐة آÙĺ ĹĘ اĭĩĤאīĻĝĘ«. :אلĜ ħà כĤذ نijĐ ƪ ïĺ ħıĬأ ħıĭĐ ó×ìأ﴾ ِ yrِ Êا ٰ ْ ِ َْÁ¹ْم ªYِ ِ ّÃY ِٰ َو\ \ Yَ ³ّ®َ ٰ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا :אلĜ ïĜو ħıÖijĥĜ ĹĘ īכĺ ħĤ ٤ įĬŶ ħıĭĐ אنĩĺŸا ĵęĭĘ ،اijùĻĤ أي﴾ ۢ ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ِ ﴿َوَRY ُ ¶­ْ\ اب ُ yَْ Êا َْ aِ َ ªYَ ۚ﴾ [اĩĤאïÐة، ٤١/٥] وĜאل: ﴿¢ ­ْ·ُ\¹ُ «ُ¢ُ ±ْ ®ِQْbُ ­ْ َ ¹َžَْ ِ ا¶ِ·­ْ َوª Yِ \ Yَ ³ّ®َ ٰ ¹ُٓا ا ªYَ ¢ ±À َ w۪ َّ ﴿ِR ±َ اª َ ­ْ ُbْQِ®¹³ُا﴾ [اóåéĤات، ١٤/٤٩] وģĉÖ ñıÖا ijĜل اĤכóاÙĻĨ: إįĬ óåĨد اóĜŸار، ª ©ْ ¢ُ ۜ Yَ ³ّ®َ ٰ ا ١ ر: اijęĭĤس. ٢ ح: وĭİא. .٨٨/١ ،אنĩĻĥø īÖ ģÜאĝĨ óĻùęÜ ٣ ٤ ر + ijĤ. ٥ ١٠ ١٥ 438 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Çünkü münafıklar bunu ikrar etmişler, fakat Allah Teâlâ onların imanını nefy etmiştir [yani olumsuzlamıştır]. Sonra burada “diyenler de vardır” ifadesindeki “demek” fiili tekildir, çünkü başındaki men lafzı tekile uygundur. Ardından “inanmadıkları hâlde” ifadesinde çoğul kelime kullanmıştır, çünkü asıl kastedilen budur, bu yüzden burada lafız anlama hamledilmiştir. Bu tıpkı “Kim ihsan sahibi olarak kendini Allah’a teslim ederse, onun mükâfatı Rabbinin katındadır.” [ el-Bakara 2/112] ifadesinde lafız esas alınarak tekil form kullanıldıktan hemen sonra “Artık onlara korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir.” [ el-Bakara 2/112] ifadesinde anlam esas alınarak çoğul form kullanılmasına benzer. Aynı şekilde “Erkek veya kadın, kim mümin olarak iyi iş işlerse, elbette ona hoş bir hayat yaşatacağız.” [ en-Nahl 16/97] ifadesinin ardından “Ve onların mükâfatlarını yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.” [ en-Nahl 16/97] ifadesinin gelmesinde de aynı durum söz konusudur. “İnanmadıkları hâlde” ifadesindeki bi-mü’minîn kelimesinin başına gelen be harfi tekit bildirir. Bunun bir örneği de “O bir şair sözü değildir.” [ el-Hâkka 69/41] âyetinde vardır. Bu harfin hazfi de mümkündür, nitekim “Bu bir beşer değil!” [Yûsuf 12/31] âyetinde hazfedilmiştir, çünkü buradaki mâ kelimesi leyse anlamındadır, leyse kelimesinin kullanılması durumunda tekit için gelen bu be harfinin kullanılması da hazfedilmesi de mümkündür. Örneğin Allah Teâlâ “Allah hâkimler hâkimi değil midir?” [ et-Tîn 95/8] âyetinde bu harfi kullanmış, ama “Onlar eşit [hepsi aynı] değildirler.” [ Âl-i İmrân 3/113] âyetinde kullanmamıştır. Âyette Hz. Peygamber aleyhisselâmın mûcizesi de bulunmaktadır, çünkü bu kimseler görünüşte inandıklarını söylemişler, fakat içlerinde küfrü gizlemişlerdir, Hz. Peygamber aleyhisselâm ise onların kalplerinde olanı haber vermiştir. Bu, gayba dair bir haberdir ve Allah Teâlâ “O, gaybı bilendir. Hiç kimseye gaybını bildirmez. Ancak seçtiği resuller başka.” [el-Cin 72/26-27] buyurmuştur. Bu âyet, iddianın geçerlilik deliline dayanmadıkça reddedileceğine de delâlet eder. Şair şöyle der: Kim sahip olmadığı bir şeyi ızhar ederse …İddiasında sınandığında rezil olur Elbette kendini metheden kınanır … Ve kendini kınayan methedilir Firavun “Ben Müslümanlardanım.” [ Yûnus 10/90] demiş, fakat kendisine “Daha önce fesatçılardan idin.” [ Yûnus 10/91] denilmiştir. Hz. Yûnus “Ben zalimlerden oldum.” [ el-Enbiyâ 21/87] demiş, fakat kendisine “Eğer o tesbih edenlerden olmasaydı…” [ es-Sâffât 37/143] denilmiştir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 439 َ £ُ ¹ُل﴾ وñİا À ±ْ ®َ﴿ :אلĜ įĬأ ħà כĤذ ħıĭĐ ĵęĬ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ כĤñÖ واóĜأ īĻĝĘאĭĩĤا نÍĘ ادóĩĤا ijİ įĬŶ ďĩåĤا ĵĥĐ ﴾­ْ ¶ُ Y®َوَ ﴿:אلĜ ħà įĤ çĥāÜ ﴾±ْ ®َ﴿ Ùĩĥכ نŶ ïèاijĤا ģđĘ ﴾ۖ µ۪ \ِّرَ uَ³ْ ِ هُyُjْ َ َ ُµٓا «žَ ± ٌ ِ oْ ®ُ ¹َ¶ُ وَ ِٰ Ãِّ µُ·َjْ وَ ­َ َ «~ْ َ ٰ« َR ±ْ ا «َ \﴿ :įĤijĝכ ijİو ĵĭđĩĤا ĵĥĐ ģĩéĘ ﴾۟ ُ ¹َن ²{َoْ َ À ­ْ ¶ُ Êَوَ ­ْ·ِÁَْ ٌف َ» ¹ْrَ Êَوَ ﴿:אلĜ ħà ÙĕĻāĥĤ انïèijĤا ĵĥĐ اñıĘ [١١٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ²ُْ ٰg »َو ُ¶¹َ َْو ا ٍ ا y¦َذَ ±ْR ِ Yoً ِ ªY†َ ©َ ¯ِ َ ±ْ ®َ﴿ :įĤijĜ اñوכ ĵĭđĩĥĤ ďĩåĤا ĵĥĐ [١١٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ¹ُا ²Y¦َ Y®َ ±َِ nْ َ Yِ \ ­ْ ¶ُyَjْ َ َ ُ·­ْ ا ³َّ Àِ {kْ ³ََ ªوَ ﴿:אلĜ ħà [٩٧/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [ۚ _ً]َÁِّŽَ ة¹ً Áٰ nَ µُ َ ³ّÁَÁِoْ ³َُ «žَ ± ٌ ®ِQْ®ُ َ ْ َُ̄» ¹َن﴾ [اģéĭĤ، ٩٧/١٦[. À ٍۜ ﴾ [اéĤאÙĜ، ٤١/٦٩[ yYِ ‚َ لِ¹ْ£َ ِ ۢ﴾ اĤ×אء ÉÝĥĤכïĻ وijİ כįĤijĝ:﴿ َوَRY ُ¶¹َ\ ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ِ وįĤijĜ:\﴿ ĵĭđĩÖ «אĨ» نŶ اñİو] ٣١/١٢ ،ėøijĺ] ﴾ۜ َ ƒَ ًyا \ اwَ ¶ٰ Y®َ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،אıĘñè زijåĺو ﴾±Áَ ¯۪ ¦Yِ oَ ْ ِ اª ­§َ nْ َ Yِ \ ُ ٰ Ãا ّ{ َ Áَْ ªَ ُıא، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا ُ وĘñè אء×Ĥا÷» ĻĤ» ĹĘ زijåĺو ،÷»ĻĤ» ۜ﴾ [آل óĩĐان، ١١٣/٣]. َْÁ ¹ُا َ~ٓ¹َ ًاء [اīĻÝĤ، ٨/٩٥ [وĜאل أąĺא: ﴿ª ّ ّ įĻĥĐ اŻùĤم؛ ħıĬÍĘ أóıČوا اĩĺŸאن وأóĩĄوا اĤכóę واĭĤ×Ĺ Ĺ×ĭĤا ةõåđĨ ÙĺŴا ĹĘو Ëَžَ [ِ Áْ ›َ ْ ِ ­ُ اª ªYَ ﴿ :لijĝĺ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ ÕĻĔ ١ وذاك ħıÖijĥĜ ĹĘ אĩĐ ó×ìأ مŻùĤا įĻĥĐ َ ‹ٰ« ِR ±ْ َر ُ~ ¹ٍل﴾ [اīåĤ، ٢٧-٢٦/٧٢[. ودÛĤ اÙĺŴ أن َ َR±ِ ْارb Êِّ َ َn ًuاۙ ا ا ٓµ۪ ]ِÁْ šَ »ٰ «َ yُ·ِْ ُ À ٢ :ħıĥÐאĜ אلĜ ،ÙéāĤا ÙĤźد אıĻĥĐ ħĝÜ ħĤ إذا دودةóĨ ىijĐïĤا įĻĐïĺ אĨ אنéÝĨźا çąĘ ... įĻĘ ijİ אĨ óĻĕÖ ĵĥéÜ īĨ ُïح Ĩ įùęĬ ذم īĨو ƪ وإن īĨ ïĨح įùęĬ ُذم ﴾±À َ u۪ ِ Ÿْ ¯ُ ْ ªا ±َR ِ aَ ³ْ¦ُ وَ ﴿:įĤ ģĻĝĘ [٩٠/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾±Áَ ¯۪ «ِْ ¯ُ ْ ªا ±َR ِ ۬Yَ ²َ Ĝאل ijĐóĘن: ﴿َوا ۚ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ±Áَ ¯۪ ِ ªYَ ªا ّ ±َR ِ aُ ³ْ¦ُ ¿²ِّ۪ ّ įĻĥĐ اŻùĤم: ﴿ا Ĺ×ĭĤا÷ Ĭijĺ אلĜو .]٩١/١٠ ،÷Ĭijĺ] Á±] ﴾اāĤאĘאت، ١٤٣/٣٧]. َۙ o۪ ]َِّ ¯ُ ْ ªا ±َR ِ نYَ ¦َ µُ َ ²َّ Ê ا َٓ¹َْ «žَ﴿ :įĤ ģĻĝĘ [٨٧/٢١ ١ ح: وذاĤכ. .(١٠/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٥٢/١ ،يijøó×ĥĤ אنĻ×Ĥا روح óĻùęÜ ؛)١٠/٢ ،ةóĝ×Ĥا (٢٢/١ ،يóĻýĝĥĤ אراتüŸا ėÐאĉĤ :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٢ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 440 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 9. Bunlar Allah’ı ve müminleri aldatmaya çalışırlar. Oysa sadece kendilerini aldatırlar da farkında değillerdir. [ el-Bakara 2/9] “Allah’ı aldatmaya çalışırlar.” el-Had‘u kelimesi aldatmak anlamına gelir. el-İhdâ‘ gizlemek demektir. Buradan türetilen el-mehdû‘ kelimesi içerisine bir şeyler gizlenen küçük odacık demektir. Hade‘a fâhu ifadesi, “Ağzının kokusu değişti” demektir. Dînâr hâdi‘ “eksik dinar” anlamına, sinûn haddâ‘a “geçim vesilelerinin az olduğu yıllar” anlamına gelir. “Allah’ı aldatmaya çalışırlar” ifadesinin anlamı, “Görünüşte iman ızhar edip içlerinde küfrü gizleyerek Allah’ın peygamberini ve müminleri aldatmaya çalışıyorlar.” şeklindedir. Burada Allah Teâlâ peygamberin ve müminlerin aldatılmaya çalışılmasını kendisinin aldatılmaya çalışılması konumunda değerlendirerek -ki onlara eziyet edilmesini de kendisine eziyet olarak değerlendirmiştir- peygamberin ve müminlerin derecesini yükseltmiştir. Bir görüşe göre bunun mânası şöyledir: Onlar gizledikleri küfürleri ile açığa vurdukları imanlarını ifsat ederler. Bir başka görüşe göre mâna “Kendilerince Allah’ı kandırdıklarını zannederler, onlar nezdinde bu böyledir.” şeklindedir. Bunun benzeri, “Kendilerinin (doğru) bir şey üzere olduklarını sanırlar.” [el-Mücâdele 58/18] âyetinde vardır. Yine “O gün onlara seslenir: Nerede benim ortaklarım?” [ Fussilet 41/47] âyetinde de bu durum vardır. Yani anlam, “Nerede benim ortağım olduğunu iddia ettiğiniz varlıklar?” şeklindedir. Yine “İlâhları onlara fayda sağlamadı.” [ Hûd 11/101] âyetindeki mâna da “İlâh olduğunu iddia ettikleri varlıklar onlara fayda sağlamadı.” şeklindedir. Mukātil şöyle demiştir: “Bunun mânası şöyledir: Allah’a karşı cüretkârlık sergilediler ve aralarında ‘Biz Allah’ı aldattık.’ diye konuştular. Bu onların Allah’a attıkları diğer iftiralar gibi bir iftira idi.”1 Bir görüşe göre bu ifade “Allah’ı mı kandırıyorlar?” şeklinde sorudur ve tıpkı “Dedi ki: Bu benim Rabbimdir.” [ el-En‘âm 6/77] ifadesinin “Bu mudur benim Rabbim?” anlamında olmasına benzer. Bir başka görüşe göre onlar görünüşte bir şey ızhar edip içlerinde bunun aksini gizledikleri için yaptıkları şey aslında aldatma olmasa da aldatma şeklinde tasvir edildi ve bu şekilde isimlendirildi. Çünkü aldatmak bir kimseye, o kimsenin farkına varamayacağı şekilde tuzak kurmak demektir. 1 Mukātil, Tefsîr, 1: 89. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 441 ُ َۜون óُ đýْ َ َא ĺ Ĩَ ْ و ħُ ı َ ùęُĬْاَ źٓƪاِ نijَ Đُïَíْ َ َא ĺ Ĩَ ُijاۚ و ĭَ Ĩاٰ īĺ َ ñ۪ Ĥاƪ َ Ʃَ اų و نijَ Đُאدِ íَ ُ ĺ -٩ عïَíْ َ ١ اģÝíĤ، واïìŸاع اęìŸאء، وįĭĨ اĩĤ ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ ﴾ĘאïíĤع À﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ٢ ĵęíĺ įĻĘ اĹýĤء، و«ïìع Ęאه» أي óĻĕÜت راįÝéÐ، ودĭĺאر ìאدع óĻĕāĤا ÛĻ×Ĥا ijİو ٣ ĭđĨאه: ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ﴾ À﴿ :įĤijĝĘ ؛ěĘاóَ أ] ّïìاÙĐ أي ÙĥĻĥĜ اĩĤ أي ĬאÿĜ، وijĭøن [٦٢ ّ íĺאدijĐن رijøل Ʃ اų واīĻĭĨËĩĤ ıČÍÖאر اĩĺŸאن ďĨ إĩĄאر اĤכóę، رďĘ َ درÙä اĭĤ×Ĺ .اءñĺإ ħıÐاñĺإ ģđä אĩכ įĐاïì ħıĐاïì ģđä ßĻè īĻĭĨËĩĤوا وģĻĜ: ĭđĨאه ïùęĺون Ĩא أóıČوا īĨ اĩĺŸאن ĩÖא أóĩĄوا īĨ اĤכóę. وģĻĜ: ĭđĨאه ĵĥĐ نijęíĺ ħıĬأ نijĭčĺ ِ ųا Ʃ ُ اعïì أي ħİïĭĐ ijİ أي ħıĩĐز ĵĥĐ ųا Ʃ نijĐאدíĺ ۜ ﴾ [اåĩĤאدÙĤ، ١٨/٥٨ [وóĻčĬه: ٰ« ‚َ ْ¿ٍء «َ ­ْ·َُ ²َّ َ ْo َُ ]¹َن ا Ʃ اų ÑĻüא، وijİ כĩא Ĝאل: ﴿َوÀ aْ ³َšْ َ ٓY ا ٓ ۪Yءۙي﴾ [ÛĥāĘ، ٤٧/٤١ [أي ĵĥĐ زħıĩĐ، وįĤijĜ:﴿ žَ َ ـ̄ ¦َyَ‚ُ ±َ Àَْ ³َُ ۪Yد ِÀ·­ْ ا َ¹َْم À ﴿َوÀ .ħıĩĐز ĵĥĐ أي] ١٠١/١١ ،دijİ] ﴾­ُ·ُcُ·َِ ªٰ َ ُ³ْ·­ْ ا اñİ وכאن ųا Ʃ אدعíĬ īéĬ :ħıĭĻÖ אĩĻĘ اijĤאĜو ųا Ʃ ĵĥĐ ؤاóÝäا ٤ وĜאل ĝĨאģÜ:» ĭđĨאه ٥ .«ųا Ʃ ĵĥĐ واóÝĘا אĨ óÐאùכ ħıĭĨ אĬאÝıÖ َ َYل ٰ¶ َwا َرّ۪\ ۚ¿﴾ [اđĬŶאم، وģĻĜ: ĭđĨאه أíĺאدijĐن Ʃ اų، ĵĥĐ اıęÝøźאم وijİ כįĤijĝ:﴿ ¢ رةijāÖ رijāÝĘ įَ ٧٧/٦] أي أñİا رĹÖ. وģĻĜ: إħıĬ أóıČوا ÑĻüא وأóĩĄوا ĘŻì ،رijכĩĩĤا įÖ ħĥđĺ ŻĘ ïèÉÖ óכĩĺ أن įÝĝĻĝè نÍĘ ؛ijİ īכĺ ħĤ وإن įÖ ĹĩùĘ اعïíĤا ١ ح: واïíĤع. ٢ ح + اñĤي. ٣ ر: ģĻĜ. ٤ ح - ĭđĨאه. .٨٩/١ ،אنĩĻĥø īÖ ģÜאĝĨ óĻùęÜ :óčĬا ٥ ٥ ١٠ ١٥ 442 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buradaki ifade bu bakımdan tıpkı “Ateşe karşı ne de dayanıklılar!” [ el-Bakara 2/175] âyetindeki gibidir. Hiç kimse ateşe karşı dayanıklı değildir, ancak onlar kendilerini ateşe sürükleyecek olan fiili işlemeye devam ettikleri için bu durum ateşe karşı dayanıklı olmak şeklinde tasvir edilmiştir. Bir görüşe göre bunun mânası, “Hakkı bâtıl ile ortadan kaldırmak için hileler yaparlar.” şeklindedir. Sonra el-muhâda‘a kelimesi her ne kadar asıl itibariyle müfâ‘ale vezninde olup iki kişi tarafından yapılan bir fiile işaret ediyor olsa da, tıpkı el-müsâfere (yolculuk) ve el-müsâdefe (rast gelmek) fiilleri gibi tek kişinin fiili de olabilir. Eğer kelime dildeki aslına göre iki kişi arasındaki fiil olarak anlamlandırılacak olursa, bu durumda da -ileride açıklayacağımız üzere- aldatma fiili onlara, aldatmanın cezasını vermek de Allah’a ait fiil olarak düşünülür. Eğer, “Onlar Allah’ı bilmiyorlarsa onun nasıl aldatıyor olabilirler? Onu biliyorlarsa, o zaman O’nu aldatmaya nasıl (ne cüretle) yönelebilirler?” denilecek olursa şöyle deriz: Onların hangi açılardan “aldatan kimse”nin fiilini yaptıklarını daha önce beyân etmiştik. “Ve müminleri” Bu da ilk ifadeye atıftır, yani “müminleri de aldatmaya çalışırlar.” İfadenin bu kısmının gerçek anlamda anlaşılması da mümkündür, çünkü müminleri aldatmak onların gücü dâhilindedir. “Allah’ı aldatmaya çalışıyorlar.” ifadesinin ise “Peygamberi ve müminleri aldatmaya çalışıyorlar.” anlamına geldiği daha önce söylenmiştir. Ancak doğru olan, bu ifadenin sadece “Peygamberi aldatmaya çalışıyorlar.” şeklinde anlamlandırılmasıdır çünkü onların müminleri aldatmaya çalıştıkları zaten ifadenin devamında ayrıca “Ve müminleri” şeklinde zikredilmiştir. Sonra Allah Teâlâ onların, resulünü aldatmaya çalışmasını kendisini aldatmaya çalışmak olarak nitelemiştir ki bunun sebebi onu teşrif etmektir. Bu tıpkı “Eğer siz Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder.” [ Muhammed 47/7] âyetindeki gibidir ki burada “Allah’ın resulüne yardım ederseniz.” mânası kastedilmiştir. Benzer şekilde Allah Teâlâ “Muhakkak sana biat edenler aslında Allah’a biat etmişlerdir.” [ el-Feth 48/10] âyetinde peygambere biat etmeyi Allah’a biat etme yerine koymuştur. Aynı durum şu âyetlerde de söz konusudur: “Allah’a ve resulüne iman edin.” [ en-Nisâ 4/136], “Allah’a itaat edin ve resule itaat edin.” [ et-Tegābün 64/12], 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 443 אĩĤ īכĤ אıĻĥĐ ïèŶ ó×Ā źو] ١٧٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ِ َYر َ« ّ اª³ «َ ­ْ ¶ُyَ]َ†ْ َ ٓY ا وñİا כįĤijĝ:﴿ žَ َ¯ داijĨا ĵĥĐ اģđęĤ اñĤي įÖ óĻāĺون إĵĤ اĭĤאر ijāÜر ذĤכ ijāÖرة اāĤ×ó ĵĥĐ اĭĤאر. .ģĈא×ĤאÖ ěéĤا ÙĤزاŸ نijĤאÝéĺ אهĭđĨ :ģĻĜو نijכĺ ïĝĘ īĻĭàا īĻÖ نijכĺ אĩĤ אıĥĀأ כאن وإن ÙĥĐאęĩĤا ĵĥĐ Ĺİو ÙĐאدíĩĤا ħà ħıĭĨ כאن اعïíĤאĘ ďĄijĤا ĵĥĐ Ûĥĩè وإن ،ÙĘאدāĩĤوا ةóĘאùĩĤכא ïèاijĤا ģđęĤ .īĻ×Ĭ אĨ ĵĥĐ ĵĤאđÜ ųا Ʃ وõäاء اïíĤاع īĨ :אĭĥĜ ؟įĐاïì واïāĜ ėĻכĘ هijĘóĐ وإن هijĐאدì ėĻכĘ ųا Ʃ اijĘóđĺ ħĤ إن :اijĤאĜ نÍĘ .אİאĬóذכ ĹÝĤا هijäijĤا īĨ īĻĐאدíĩĤا ģĩĐ اijĥĩĐ ħıĬأ אĭĻÖ ïĜ ۚ﴾ ėĉĐ ĵĥĐ اŶول، أي وíĺאدijĐن اīĻĭĨËĩĤ أąĺא. وijåĺز ٰ َR¹³ُا ا ±À َ w۪ َّ وįĤijĜ:﴿ َواª ïĝĘ ﴾َٰ Ãا ّ ن¹َ ُدYِ sَ ُ À﴿ :įĤijĜ אĨÉĘ .ħıđøو ĹĘ įĬÍĘ ؛ħıĝè ĹĘ ÙĝĻĝéĤا ĵĥĐ įĥĩè óĨ ٌ ijĜل: إن ĭđĨאه íĺאدijĐن اijøóĤل واīĻĭĨËĩĤ، واçĻéāĤ أن ģĩéĺ ذĤכ ĵĥĐ íĨאدħıÝĐ اijøóĤل وïèه دون اīĻĭĨËĩĤ؛ ÍĘن ïìاħıĐ اīĻĭĨËĩĤ ñĨכijر ĵĥĐ اçĺóāÝĤ אęĺóýÜ įÝĐאدíĨ ١ įĤijøر ħıÝĐאدíĨ ģđä אĩĬإ ħà ،﴾ۚ ٰ َR¹³ُا ا ±À َ w۪ َّ ªواَ ﴿:įĤijĜ ijİو هïđÖ واóāĭÜ أي] ٧/٤٧ ،ïĩéĨ] ﴾­ْ¦ُyْ‡ُ ³َْ À َٰ Ãا ّ واyُ‡ُ ³َْ ِ ْن b ا ﴿:įĤijĝÖ įÜóāĬ įÜóāĬ ģđä אĩכ įĤ [ ب٦٢ [:įĤijĝÖ ųا Ʃ Ùđĺא×Ĩ įÝĐאĻ×Ĩ ģđä ïĝĘ ųا Ʃ ÙĐאدíĨ įÝĐاïíĨ ģđä אĩوכ ،įĤijøر ۜ﴾ [اçÝęĤ، ١٠/٤٨ [وכñا ĹĘ أĻüאء ذכİóא ĹĘ آĺאت: ِ ُ ¹َن ّ اà َٰ ÀY]َُ À Y¯َ َ ²ِّ َ ¥َ ا ²¹ُ ِ ÀY]َُ À ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ﴿ا َ ُ~ ¹َلۚ ﴾ [اĕÝĤאīÖ، ١٢/٦٤[ َ Ž۪ ُÁ¹ا ّ اyª َ Ž۪ ُÁ¹ا ّ اà َٰ َوا ِ ۪µ] ﴾اùĭĤאء، ١٣٦/٤] ﴿َوا ِ ّÃY ِٰ َوَر ُ~¹ª ٰ ِR¹³ُا \ ﴿ا ١ ط: رijøل، įĥđĤ ėĻéāÜ. ٥ ١٠ ١٥ 444 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Kim Allah’a ve resulüne isyan ederse…” [ en-Nisâ 4/14], “Allah’a ve resulüne icâbet ederler.” [ Âl-i İmrân 3/172], “Kim Allah’a ve resulüne karşı gelirse…” [ el-Enfâl 8/13], “Allah’a ve resulüne düşmanlık edenler...” [el-Mücâdele 58/5], “Allah’a ve resulüne yardım ederler.” [ el-Haşr 59/8], “Allah’a ve resulüne karşı sadık/samimi oldukları sürece…” [ et-Tevbe 9/91], “O zaman Allah’a ve resulüne karşı savaşa girdiğinizi bilin.” [ el-Bakara 2/279], “Allah’a ve resulüne eziyet ederler.” [ el- Ahzâb 33/57], “Allah ve resulü kendilerini razı etmenize en lâyık olandır.” [ et-Tevbe 9/105], “Asıl velîniz Allah ve resulüdür.” [ el-Mâide 5/55], “Allah ve resulü amellerinizi görecek.” [ et-Tevbe 9/105], “Allah ve resulünün önüne geçmeyin.” [ el-Hucurât 49/1], “Allah’a ve resulüne hicret etmek üzere…” [ en-Nisâ 4/100]. “Oysa sadece kendilerini aldatırlar.” Ebû Amr ve İbn Kesîr bu ifadeyi âyette geçen ilk ifadeye, yani yuhâdi‘ûnellâhe ifadesine uygun olarak ve mâ yuhâdi‘ûne şeklinde okumuşlardır. Diğer kıraat imamları ise ve mâ yehde‘ûne şeklinde okumuşlardır, çünkü onlar sadece kendilerini aldatabilirler. Dil âlimlerinden kimileri şöyle demiştir: Bir kimse aldatma fiilinde amacına ulaşamadığı zaman bunu ifade etmek için hâde‘a kelimesi, amacına ulaştığı zaman ise hede‘a kelimesi kullanılır. Münafıkların aldatmaları da maksadına ulaşamadığı için, onların fiili muhâde‘a (aldattığını sanmak) sayılır. Ancak bu fiillerinin zararı kendilerine dokunduğu için, kendileri açısından bu fiil had‘ (aldatma) sayılır. Tefsiri şöyledir: Onların aldatma fiilleri, hedefledikleri kimselere nüfuz etmez. Dolayısıyla sanki onlar kendilerini kandırmışlardır. Tıpkı “Falan kimse filan ile alay ediyor, ama aslında ancak kendisi ile alay ediyor.” [yani kendisini alay edilecek duruma düşürüyor] ifadesindeki gibidir. Bir görüşe göre anlam, “Onların aldatmalarının vebali ancak kendilerine döner.” şeklindedir. Nitekim Allah Teâlâ “Kötü tuzak ancak sahibini kuşatır.” [ Fâtır 35/43] buyurmuştur. Bunun benzeri “Kim gerisin geri dönerse ancak kendi aleyhine dönmüş olur.” [ el-Feth 48/10], “Azgınlığınız ancak kendi aleyhinizedir.” [ Yûnus 10/23], “Kim de cimrilik ederse sadece kendi aleyhine etmiş olur.” [ Muhammed 47/38], “Kim kötülük ederse kendi aleyhine eder.” [ Fussilet 41/46] âyetlerinde de söz konusudur. İhsan konusunda da Allah Teâlâ “Eğer ihsan ederseniz kendi lehinize etmiş olursunuz.” [ el-İsrâ 17/7], “Kim basiretli davranırsa kendi lehine olur.” [ el-En‘âm 6/104], 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 445 َ ُ~ ¹ِل﴾ [آل óĩĐان، ١٧٢/٣] yªا ّ وَ ِٰ Ãِّ ا¹\Yُ kَ cَ~ا ْ] ﴿ ١٤/٤ ،אءùĭĤا﴾ [µُ َ َ ْ ِ… ّ اà َٰ َوَر ُ~¹ª ﴿َوَR ±ْ À ³َْ ُ‡ُy َون Àوَ] ﴿٥/٥٨ ،ÙĤאدåĩĤا﴾ [µَ ُ َون ّ اà َٰ َوَر ُ~¹ª دYّ oَٓ ُ À﴿ [١٣/٨ ،אلęĬŶا﴾ [µُ َ ُ ƒَ ِYِ¢ ¡ّ اà َٰ َوَر ُ~¹ª ﴿َوَR ±ْ À ±َ ®ِ بٍ yْoَ ِ ¹ُا \ ْ َذ² Ožَ﴿ [٩١/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [ۜ µ۪ ِ َ ‡َ ُo¹ا ِّà ِٰ َوَر ُ~¹ª َِذا ² ۜ ﴾ [اóýéĤ، ٨/٥٩﴿ [ا µُ َ ّ اà َٰ َوَر ُ~¹ª ُ¡ّ nَ َ ـµٓ ا ُ ُ ُ َوَر ُ~¹ª َ ُµ] ﴾اõèŶاب، ٥٧/٣٣] ﴿َو ّ اà ٰ ُْQُذ َون ّ اà َٰ َوَر ُ~¹ª À﴿ [٢٧٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۚ µ۪ ِ ّ اà ِٰ َوَر ُ~¹ª ­ْ §ُ َ «¯َ َ ُ ٰ Ãا ّ ىyَÁََ žَ﴿ [٥٥/٥ ،ةïÐאĩĤا﴾ [µُ ُ ُ َوَر ُ~¹ª ُ ُ§ ­ُ ّ اà ٰ Áِّ ªوَ Y¯َ َ ²ِّ ُ ْy Šُ ¹ُه﴾ [اÙÖijÝĤ، ٦٢/٩﴿ [ا َ ْن À ا »َ ªِ ِ ۪µ] ﴾اóåéĤات، ١/٤٩] ﴿ُRَ· ِ jY ًyا ا َ َu ِي ّ اà ِٰ َوَر ُ~¹ª À ±َ Áَْ ِ ُR¹ا \ uّ£َbُ Êَ﴿ [١٠٥/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [µُ ُ َوَر ُ~¹ª ِ ۪µ] ﴾اùĭĤאء، ١٠٠/٤]. ّ اà ِٰ َوَر ُ~¹ª ١ «وĨא íĺאدijĐن» ²َْ Ÿُ َُ·­ْ﴾ óĜأ أijÖ óĩĐو واīÖ כóĻá: َٓ ا Êِّ َ ْs َu ُ ¹َن ا À Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜįĤijĜو َ ْs َu ُ ¹َن﴾؛ Ŷن ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ﴾، وóĜأ اĤ×אijĜن: ﴿َوَRY À À﴿ ĵĤوŶا ÙĩĥכĤا ÙĝĘاijĨ ĵĥĐ .ħİوïđĺ ź ħıùęĬأ ħıĐïì َ إذا ēĥÖ óĨاده؛ ĩĥĘא عïَìوَ ،ادهóĨ ēĥ×ĺ ħĤ إذا ،َ َع وĜאل ăđÖ أģİ اÙĕĥĤ: ĝĺאل: َìאد כאن ħıùęĬأ ĵĥĐ ħıĥđĘ رóĄ ďĜو אĩĤو ،ÙĐאدíĨ ً כאن واïāĜ אĩĻĘ ħıĐاïì ñęĭĺ ħĤ .אĐïì ħıùęĬأ ěè ĹĘ אĩכ ħıùęĬأ اijĐïì ħıĬÉכĘ ،وهïāĜ īĩĻĘ ħıĐاïì ñęĭĺ źو :هóĻùęÜو אلÖو ďäóĺ אĨو אهĭđĨ :ģĻĜو .įùęĭÖ źإ óíùĺ אĨو نŻęÖ óíùĺ نŻĘ :אلĝĺ ،óĈאĘ] ﴾ۜ µ«ِ¶ْ َ Yِ \ َ Êِّ ُ ا ٔ ¿Áِّ َªا ّ yُ§ْ ¯َ ْ ªا¡ Áُ o۪ َ À Êَوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ؛ħıĻĤإ źإ ħıĐاïì ­ْ §ُ Áُ ›ْ َ \ Y¯َ َ ²ِّ ۚ﴾ [اçÝęĤ، ١٠/٤٨[،﴿ ا µ۪ ِ Ÿَْ ² »ٰ «َ eُ §ُ ³َْ À Y¯َ َ ²ّYِžَ eَ §َ َ ٤٣/٣٥] وįĥáĨ:﴿ žَ َ ¯±ْ ² ،ïĩéĨ] ﴾ۜ µ۪ ِ Ÿَْ ² ±ْ َ ©ُ sَ ]َْ À Y¯َ َ ²ّYِžَ ©ْ sَ ]َْ À ±ْ ®َوَ ﴿،]٢٣/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾­ ْۙ §ُ ِ Ÿُ ²َْ « ا ٰٓ «َ ­ْcُ³َْ nْ َ ِ ْن ا ۜ﴾ [ÛĥāĘ، ٤٦/٤١[، وĜאل ĹĘ اùèŸאن: ﴿ا Y·َÁَْ َ َٓ~ َYء َžَ» ٣٨/٤٧]، ﴿َوَR ±ْ ا ۚ﴾ [اđĬŶאم، ١٠٤/٦]، µ۪ ِ Ÿْ³َ«ِžَ yَ‡َ \َْ ²َْ Ÿُ ِ ُ§ ­ْ﴾ [اóøŸاء، ٧/١٧]، ﴿žَ َ̄ ±ْ ا Êِ ­ْcُ³َْ nْ َ ا ١ ح ر + وĬאďĘ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 446 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Kim hidâyet bulursa kendi lehine hidâyet bulmuş olur.” [ el-İsrâ 17/15], “Kim cihat ederse kendi lehine cihat etmiş olur.” [ el-Ankebût 29/6], “Kim nefsini arındırırsa kendi lehine yapmış olur.” [ Fâtır 35/18], “Kim sâlih âmel işlerse kendi lehinedir.” [ Fussilet 41/46], “Kim şükrederse ancak kendi lehine şükretmiş olur.” [ en-Neml 27/40] buyurmuştur. Ayrıca burada “Oysa sadece kendilerini aldatırlar.” buyurmuş, ancak başka bir sûrede “Onlar Allah’ı aldatmaya çalışırlar, hâlbuki Allah onları aldatır.” [ en-Nisâ 4/142] buyurmuştur ki bundan maksat cezadır. Bir görüşe göre maksat, onlara kendi amellerine uygun şekilde karşılık vermesidir. Nitekim rivayete göre onlar ateşe atılıp orada uzun bir süre azap gördükleri ve Rahmân’dan yardım diledikleri zaman kendilerine, “İşte şu kapılar açıldı, çıkın!” denilecek, onlar kapılara koşuşacaklar, fakat vardıklarında kapıların yüzlerine kapandığını görecekler ve tekrar şeytanlarla ve tâgūtlarla birlikte ateş kuyularına döndürüleceklerdir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Onlar bir tuzak kurdu, Biz de bir tuzak kurduk.” [ en-Neml 27/50], “Onlar bir tuzak kuruyorlar, ben de bir tuzak kuruyorum.” [et-Târık 86/15-16] “Farkında değillerdir.” Âyette kullanılan eş-şi‘r kelimesi bilmek ve fark etmek anlamındadır. el-İş‘âr bildirmek/işaretlemek demektir. Kurbanlık hayvanın işaretlenmesi buradan gelir. eş-Şi‘âr alâmet, el-meşâ‘ir semboller, eş-şe‘âir alâmetler anlamına gelir ki bu hac ibadetinin amelleridir. Tekili şe‘îre ve şe‘âre şeklinde olup hususi bir bilginin adıdır. Bu bilgi bir şey üzerinde dikkatlice nazarda bulunarak elde edilen bilgidir. Kelime eş-şe‘r kökünden türer, bu nedenle kelime hususi bir vezinle ve kafiyeli olarak yazılan söz ( şiir) bilgisi için isim olarak kullanılır. Tefsirine gelince, bir görüşe göre bu ifade, “Onlar bunun kendilerini aldatmak olduğunu bilmezler.” anlamına gelir. Bir başka görüşe göre “Bunun vebalinin kendilerine döneceğini bilmezler.”; bir diğer görüşe göre “Onların peygamberi ve müminleri aldatmalarının Allah tarafından bilindiğini bilmezler.”; bir başka görüşe göre “Allah’ı aldatmaya güç yetiremeyeceklerini bilmezler.”; bir diğer görüşe göre “Allah’ın kendilerini aldatmanın cezası ile cezalandıracağını bilmezler.”; bir başka görüşe göre, “Allah’ın yaptıklarını bildiğini bilmezler.” anlamına gelir ki bu tıpkı “Allah’ın onların açığa vurduklarını da gizlediklerini de bildiğini bilmezler mi?” [ el-Bakara 2/77] âyeti gibidir. Buradaki öğüt şudur: Münafık amelinin vebalini bilmeden iş yapar, amel işler, mümin ise amelinin vebalini bilerek amel işler, o hâlde Rabbi katında mazereti nedir? 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 447 ﴾۪ ۜ µِ Ÿْ³َِ ª uُ ¶Yِ kَ ُ À Y¯َ َ ²ّYِžَ uَ ¶Yَ jَ ±ْ ®َوَ ﴿،]١٥/١٧ ،اءóøŸا﴾ [ۚ µ۪ ِ Ÿْ³َِ ª يu۪ cَ·َْ À Y¯َ َ ²ّYِžَ ىuٰ cَ¶اْ ±ِRَ﴿ Yoً ِ ªY†َ ©َ ¯ِ َ ±ْ ®َ﴿ ،[١٨/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾ۜ µ۪ ِ Ÿْ³َِ ª »ٰ ¦ّ{َcََ À Y¯َ َ ²ّYِžَ »ٰ ¦ّ{ََ [اĭđĤכ×ijت، ٦/٢٩]، ﴿َوَR ±ْ b ١ ۚ﴾ [اģĩĭĤ، ٤٠/٢٧[. µ۪ ِ Ÿْ³َِ ª yُ§ُ ƒْ َ À Y¯َ َ ²ّYِžَ yَ§َ ‚َ ±ْ ®َوَ ﴿،]٤٦/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾µ۪ ِ Ÿْ³َ«ِžَ ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ ²َْ Ÿُ َُ·­ْ﴾ وĜאل ĹĘ ijøرة أóìى: ﴿À َٓ ا Êِّ َ ْs َu ُ ¹َن ا À Y®َوَ ﴿:אĭıİ ٢ אلĜ ħà ،اijĥĨאĐ אĨ ěĘو ĵĥĐ ħıĥĨאđĺ :ģĻĜو .اءõåĤا įÖ ïĺوأر] ١٤٢/٤ ،אءùĭĤا﴾ [ۚ َو ُ¶¹َ َr ِYدُُ·­ْ ٣ ُ ّijÖñا ıĻĘא ŻĺijĈ īĨ اĨõĤאن واĕÝøאijàا وذĤכ ĩĻĘא äאء أħıĬ إذا أijĝĤا ĹĘ اóĻĭĤان وĐ ُÛéÝ Ęאijäóìا، ÝĘ×אدروا إĵĤ اijÖŶاب ÍĘذا اijıÝĬا Ę ïĜ ابijÖŶا هñİ :ħıĤ ģĻĜ īĩèóĤאÖ ųا Ʃ لijĝĺ .ÛĻĔاijĉĤوا īĻĈאĻýĤا ďĨ ÛĻÖاijÝĤوا אرÖŴا ĵĤإ واïĻĐوأ ħıĬدو ÛĝĥّĔُ אıĻĤإ uÁُ ¦۪ َ َ ۪§ ُuÁ َون َ¦ْÁ ًuاۙ َوا À ­ْ·َُ ²ِّ َY َ ®ْ §ًyا﴾ [اģĩĭĤ، ٥٠/٢٧ [وĜאل: ﴿ا đÜאĵĤ:﴿ َوَR َ§ُyوا َR ْ§ ًyا َوَR َ§ْy² ۚ﴾ [اĉĤאرق، ١٦-١٥/٨٦]. اuً Áْ¦َ ] واÙĭĉęĤ، واđüŸאر اŻĐŸم، أ ۜ﴾ اóđýĤ اħĥđĤ] ٦٣ َ ƒْ ُ ُy َون À Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو وإđüאر اïıĤي įĭĨ، واđýĤאر اÙĨŻđĤ، واýĩĤאóĐ اđĩĤאħĤ، واđýĤאóÐ اĨŻđĤאت وĹİ ُ ħĥđĤا ijİو אصì ħٍ ĥْ ِ đĤ ħøا ijİ ħà .אرةđüو ةóĻđü אıÜïèوا ٤ ،įĤאĩĐوأ ãéĤا ħĤאđĨ مŻכĤا ÙĘóđĨ ĵĥĐ ħøźا اñİ ěĥĉĺ כĤñĤو ؛óđýĤا َ īĨ ذijìÉĨ ،ءĹýĤا ĹĘ óčĭĤا ÙĜïÖ َ ĵęƪ اijĩĤزون ijÖزن ìאص. ĝ ُ اĩĤ ٌ ħıùęĬŶ. وģĻĜ: أي وĨא ijĩĥđĺن أن وأĨא óĻùęÜه ïĝĘ ģĻĜ: أي وĨא ijĩĥđĺن أįĬ ïìاع .īĻĭĨËĩĤوا įĤijøر َ ħıĐاïì ĵĥĐ ďĥĉُ َ َאįĤ راďä ħıĻĥĐ. وģĻĜ: أي وĨא ijĩĥđĺن أن Ʃ اų ĺ Ö َ و ٥ وģĻĜ: أي وĨא ijĩĥđĺن أħıĬ ź ïĝĺرون أن íĺאدijĐا Ʃ اų. وģĻĜ: وĨא ijĩĥđĺن أن Ʃ اų ٦ õäاء ïìاħıĔ. وģĻĜ: أي وĨא ijĩĥđĺن أن Ʃ اų ħĥđĺ ħıđĻĭāÖ، وñİا כĩא Ĝאل: ħıĺאزä ُ ِْ»³ُ ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ٧٧/٢] واįĻĘÙčđĤأن اĭĩĤאěĘ ģĩĐ ُ ِّyُ َون َوَRÀY ÀY®َ ­ُ َ «ْ َ Àَٰ Ãا ّ َ َ ّن َ ُ̄ ¹َن ا «ْ َ َوَÀÊ َ ﴿ا ٨ ٧ ĩĘא ñĐره ïĭĐ رįÖ؟ ؛įÖ ģĩđĺ ħà įÖ ħĥđĺ īĨËĩĤوا ģĩĐ אĨ אلÖijÖ ħĥđĺ ź ijİو ģĩĐ אĨ .ûĨאİ çĀ ،۪ۚ įùِęْ َ ĭِ Ĥ ُ óכُ ýْ َ א ĺ َ ĩƪ Ĭِ َא Ę َ óכَ üَ ْ īَ Ĩَ ۜ .... و ۪ įùِęْ َ Ĭ ْ īَ Đ ģُíَ ْ × َ א ĺ َ ĩƪ Ĭِ َא Ę ģْíَ ْ × َ ĺ ْ īَ Ĩَ ١ ط - و ٢ ط: ĩĤא Ĝאل. ٣ ح: ĘאĕÝøאijàا. ٤ ط: وأijèاįĤ. ٥ ر + ìאدħıĐ أي. ٦ ط: ìאدħıĐ. ٧ ح - įÖ. ٨ ح - ïĭĐ رįÖ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 448 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sonra bu âyette onlardan “bilgi” olumsuzlanmışken “Bildiğiniz hâlde hakkı gizlemeyin.” [ el-Bakara 2/42] âyetinde onların bilgi sahibi oldukları ifade edilmiştir. Bu iki ifadenin uzlaştırılması şöyledir: Onlar aslında bunu bilmektedirler, fakat bildikleri ile amel etmedikleri için sanki bilmiyormuş gibidirler. Bu tıpkı “Dilsizdirler, sağırdırlar, kördürler.” [ el-Bakara 2/18] âyeti gibidir ki hakikatte onlar konuşmakta, işitmekte ve görmektedirler, ancak bundan faydalanmadıkları için sanki dilsiz, sağır ve kör gibidirler. Bir alete sahip olan kimse o aletten faydalanmıyorsa onunla alete sahip olmayan arasında fark yoktur. Bilgisi ile amel etmeyen âlim ile cahil, malından faydalanmayan zengin ile fakir, yaşamından faydalanmayan canlı ile ölü eşittir. Sonra Allah Teâlâ “Ve ilim sahipleri, adâleti ikāme ederek…” [ Âl-i İmrân 3/18] âyetinde müminler için “ ilim” niteliğini kullanmış, ama “Bir cahillik edip de kötülük işleyenler…” [ en-Nisâ 4/17] âyetinde onlar için cehalet sıfatını kullanmıştır. Aynı şekilde “Bilmektedirler ki…” [ el-Bakara 2/102] âyetinde kâfirler için ilim sıfatını kullanırken “De ki: Ey cahiller! Bana Allah’tan gayrısına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz?” [ ez-Zümer 39/63] âyetinde onlar için cehalet sıfatını kullanmıştır. Ancak müminler ile kâfirler bir değildir, aksine müminler için “ ilim” sıfatının kullanılması onlar için bir değer, cehalet sıfatının kullanılması ise günahın özrünün telkin edilmesi mesabesindedir. Buna karşılık kâfirler için “ ilim” sıfatının kullanılması onların bahanelerinin bulunmadığının ifadesi, cehalet sıfatının kullanılması ise kendilerindeki eksiklik/kusur hâlinin ispatı içindir. 10. Kalplerinde bir hastalık vardır. Allah da onların hastalıklarını artırmıştır. Yalanlamalarına karşılık da onlara elem dolu bir azap vardır. [ el-Bakara 2/10] “Kalplerinde bir hastalık vardır.” el-Maraz kelimesi dilde hastalık anlamına gelir. el-İmrâz, hastalık sıfatının bulunduğunun ifadesi, et-temrîz ise hastaya bakmaktır. Bir görüşe göre bu, insanı sağlıklı olma hâlinden çıkaracak hastalık, nifak ya da diğer bütün kusurlar için kullanılır. el-Maraz kelimesi Kur’ân’da dört şey için kullanılmıştır: 1. “Hastalık” anlamında kullanılmıştır: “Hasta olana da zorluk yoktur.” [ el-Feth 48/17] 2. “Kanayan yara” anlamında kullanılmıştır: “Eğer hasta/yaralı ya da seferde iseniz...” [ en-Nisâ 4/43]. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 449 َ ُ̄ ¹َن﴾ «ْ َ b ­ْcُ²َْ َ َوا ¡ّ oَ ْ َ ْ§ُc ُ¯¹ا اª bوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘو ħıĭĐ ħĥđĤا ُ ĹęĬ ÙĺŴا هñİ ĹĘ ħà اijĥĩđĺ ħĤ īכĤو ÙĝĻĝè įÖ اijĩĥĐ ħıĬأ :אĩıĭĻÖ ěĻĘijÝĤوا ،ħıĤ ħĥđĤا אت×àإ] ٤٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ٌ ﴾ [اĤ×óĝة، ١٨/٢] وכאijĬا ¿¯ْ ُ ­ ٌ §ْ \ُ ٌ ­ّ†ُ ﴿ :įĤijĝכ ijİو ،اijĩĥđĺ ħĤ ħıĬÉכĘ اijĩĥĐ אĩÖ ؛ ٌ ĹĩĐ ٌ ħכÖ ƭ ħĀ ħıĬÉכ اijĬכאĘ כĤñÖ اijđęÝĭĺ ħĤ ٢ īכĤ ÙĝĻĝè īĺóČאĬ ١ īĻđĨאø īĻĝĈאĬ ijıĘ įĩĥđÖ ģĩđĺ ź يñĤا ħĤאđĤوا ،اءijø ÙĤŴا אدمĐو ijıĘ אıÖ ďęÝĭĺ ħĤ إذا ÙĤŴا واñĘ ďÝĩÝùĺ ź يñĤا ّ ĹéĤوا ،اءijø óĻĝęĤوا ijıĘ įĤאĩÖ ďęÝĭĺ ź يñĤا ّ واåĤאģİ ijøاء، واĹĭĕĤ .اءijø ÛĻĩĤوا ijıĘ įÜאĻéÖ ۜ﴾ [آل ِ ْ £ِ ْ ªYِ \ Y¯ً ِ َٓYئ ¢ ِ ­ْ «ِ ْ ¹ُا اª ُو۬ª واَ ﴿:įĤijĝÖ ħĥđĤا īĻĭĨËĩĥĤ Û×àأ ĵĤאđÜ ųا Ʃ إن ħà َ ٍ_﴾ [اùĭĤאء، ١٧/٤] ªY·َkَ ِ َ ْ َُ̄» ¹َن ّ اªُٓ ¹َء \ À ±À َ w۪ َّ «ِ ª﴿ :įĤijĝÖ ģıåĤا ħıĤ Û×àوأ] ١٨/٣ ،انóĩĐ ©ْ ¢ُ﴿ :įĤijĝÖ ģıåĤوا] ١٠٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ا¹ُ̄» َِ uْ£ََ ªوَ ﴿:įĤijĝÖ ħĥđĤا אرęכĥĤ Û×àأ אĩכ ؛ ģÖ إà×אت اħĥđĤ ً ْ َk ِY ¶ُ «¹َن﴾ [اóĨõĤ، ٦٤/٣٩ [وijùĻĤا ijøاء ªا Y·َُ Àّ َ َ ْ ُ[ ُu ا ۪¿ ا ُRُyٓ ّوٓ² ْ Oَ b ِٰ Ãا ّ yَÁْ ›َžََ ا īĻĭĨËĩĥĤ إà×אت اĤכóاÙĨ وذכó اģıåĤ īĻĝĥÜ ñĐر اÙĻāđĩĤ، ُ وإà×אت اħĥđĤ ĥĤכęאر إõĤام ُ اģıåĤ إà×אت اÙāĝĭĩĤ. اÙåéĤ وذכó ُ َijن َ ْכِÖñ َ א َכ ُאijĬا ĺ ĩÖِ ٌۙ ħĻĤ۪اَ اب ٌ ñَ Đَ ْ ħُ ıĤَ َ َ ًĄא و óَ Ĩ ųا ُƩ ُ ħİُ َ َ ٌۙض َĘَõاد óَ Ĩ ْ ħıِÖijِ ĥُĜُ ĹĘ۪ -١٠ ٌۙض﴾ اóĩĤض ĹĘ اÙĕĥĤ اÙĥđĤ، واóĨŸاض yَ®َ ­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ ¿ž۪﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو إà×אت ÙęĀ اóĩĤض، واăĺóĩÝĤ اĻĝĤאم ĵĥĐ اăĺóĩĤ. وģĻĜ: ijİ כģ Ĩא óìج ĹĘ ضóĩĤوا .óĨأ ĹĘ óĻāĝÜ أو אقęĬ أو ÙĥĐ īĨ ÙéāĤا ïè īĐ אنùĬŸا įÖ ۜج﴾ [اçÝęĤ، ٌ yَnَ ‰À ِ ۪ y¯َ ْ َ« اª «َ Êَوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ [ اóĝĤآن ŶرÙđÖ أĻüאء: ÙĥđĥĤ] ٦٣ب ٍ﴾ [اùĭĤאء، ٤٣/٤] yŸَ~َ »ٰ َْو َ» ٓ« ا Šٰ yْ®َ ­ْcُ³ْ¦ُ نْ ِ ّħ:﴿ َوا ١٧/٤٨] وóåĥĤاح ĹĘ آÙĺ اĩĻÝĤ .īĻĝĈאĬ īĻđĨאø :ح ١ ٢ ح: وĤכī. ٥ ١٠ ١٥ 450 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 3. “Günah/fücur” anlamında kullanılmıştır: “Kalbinde hastalık olan kimse tamaha kapılır.” [ el- Ahzâb 33/32] 4. “Şüphe” anlamında kullanılmıştır: “Kalplerinde bir hastalık vardır.” [ el-Bakara 2/10] Tefsirine gelince, Abdullah b. Mes‘ûd, Abdullah b. Abbas, Rebî‘ ve Katâde burada hastalık ile kastedilenin “ şüphe” olduğunu, Mukātil “ nifak”, İbnü’l-Enbârî ise “ karanlık” olduğunu söylemiştir. Nitekim leyletün marîzetün ifadesi “ karanlık gece” anlamına gelir. Kimileri de bunun Hz. Peygamber aleyhisselâmın zaferi ve onların liderliklerinin Hz. Peygamber aleyhisselâma geçmesi nedeniyle içine düştükleri gam/keder anlamında olduğunu söylemiştir. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: “Yani ıstırap ve tereddüt vardır. Bedenin hastalığı da böyledir. Nifakın hastalık olarak isimlendirilmesi müminin diri, kâfirin ise ölü olarak isimlendirilmesindeki ile aynı şekilde bir isimlendirmedir. Münafık tıpkı hastanın yaşama tutunma ile ölüm arasında gidip gelmesi gibi içinin İslâm’a muhalefeti ve dışının muvafakati arasında gidip geldiği için hasta diye isimlendirilmiştir.”1 Yine Allah Teâlâ “Ancak Allah’a selim bir kalp ile gelen hariç…” [ eş-Şuarâ 26/89] buyurmuştur ki bundan maksat, şüpheden ve şirkten uzak kalptir. Münafığın kalbi ise bunun aksidir, dolayısıyla da selim değil, hastadır. “Allah da onların hastalıklarını artırmıştır.” Ziyade [artırma] noksanın zıddıdır. Bu âyette olduğu gibi geçişli olarak, “Yüz bine ya da daha fazla [sayıdaki insana]…” [ es-Sâffât 37/147] âyetinde ise geçişsiz olarak kullanılmıştır. Tersi olan noksan [eksiklik] kelimesi de böyledir: “Onu etrafından eksiltiyoruz…” [ er-Ra‘d 13/41] âyetinde geçişli, “Onların akılları ve dinleri eksiktir.”2 hadisinde ise geçişsiz olarak kullanılmıştır. Tefsirine gelince, bir görüşe göre bunun mânasının, “Allah onları şüphelerine şüphe ilâve ederek cezalandırmıştır ki bu da onların ısrar ve inatlarına verilmiş bir cezadır.” şeklindedir. Süddî şöyle demiştir: Allah düşmanlığı onların hastalığını artırdı. Bir görüşe göre anlam, “Allah onların kederlerine keder ilâve etti.” şeklindedir. 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 36. 2 Buhârî, “Hayız”, 6; İbn Mâce, “Fiten”, 19. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 451 ض﴾ [اõèŶاب، ٣٢/٣٣] وýĥĤכ ĹĘ įĤijĜ: ٌ yَ®َ µ۪ ]ِ ْ «َ ۪wي ž۪¿ ¢ َّ ªا •ََ̄ ْ Áَžَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ رijåęĥĤو ٌۙض﴾ [اĤ×óĝة، ١٠/٢]. yَ®َ ­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ ¿ž۪﴿ ٢ واďĻÖóĤ وÝĜאدة: أي üכ. وĜאل ١ واīÖ Đ×אس وأĨא اóĻùęÝĤ ïĝĘ Ĝאل اīÖ ijđùĨد ٦ .ÙĩĥčĨ أي ،ÙąĺóĨ ÙĥĻĤ ٥ ٤ ĝĺאل: وĜאل اīÖ اĬŶ×אري: أي ÙĩĥČ؛ ٣ ĝĨאģÜ: أي ęĬאق. ّ įĻĥĐ اŻùĤم وزوال رÐאħıÝø اįĻĤ. Ĺ×ĭĤا ةóāĬ Õ×ùÖ ƭ وĜאل ħıąđÖ: أي ħĔ ٌ وóÜدد، وóĨض اħùåĤ כĤñכ. وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر اĩĤאïĺóÜى: «أي اóĉĄاب ěĘאĭĩĤا ĹĩùĘ ،אÝĻĨ óĘכאĤوا אĻè ٧ ĵĩùُ وěĺóĈ ÙĻĩùÜ اęĭĤאق ĄóĨא أن اīĨËĩĤ ĺ īĻÖو אĻè įÐאĝÖ īĻÖ ăĺóĩĤا ددóÝכ īĈא×Ĥا ÙęĤאíĨو óİאčĤا ÙĝĘاijĨ īĻÖ هِ د ƫ ąĺóĨא؛ óÝĤد ٍۜ﴾ [اóđýĤاء، ٨٩/٢٦] أي ìאل ­Á«۪ ~َ [ٍ ْ «£َ ِ َ« ّ اà َٰ\ bَ َ َR ±ْ ا Êِّ ا ﴿:אلĜ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ٩ ٨ وŶن .«įÜijĨ .אąĺóĨ כאن ģÖ אĩĻĥø īכĺ ħĥĘ ،įĘŻíÖ ěĘאĭĩĤا ÕĥĜ ١٠כאنĘ كóýĤوا כýĤا īĐ ۚ﴾ اĺõĤאدة Żìف اāĝĭĤאن، وĵåĺء ĺïđÝĨא כĩא YŠً yَ®َ ُ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َžَ {َادُ¶ ­ُ ّ اà ٰ ۚ﴾ [اāĤאĘאت، ١٤٧/٣٧]. ۪ ُuÀ َون {َ َْو À ْ ٍ ا ªَ َ ِ_ ا ٰ« ِRYئ ªِ ĹĘ ñİه اÙĺŴ، وźزĨא כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا ۜ﴾ [اïĐóĤ، Y·َžاِ yَŽْ َ £ُ³َْ َ‡ُ·Y ِ ®±ْ ا ²﴿ :įĤijĜ ĹĘ ٍ وİóĻčĬא ıąĻĝĬא وijİ اāĝĭĤאن، ijİ١١ ّ ïđÝĨ ١٢«.īĺïĤوا ģĝđĤا אتāĜאĬ īıĬإ «مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا لijĜ ĹĘ زمźو ،]٤١/١٣ ĵĥĐ ħıĤ ÙÖijĝĐ ؛ħıِ כüّ ĵĥĐ ٍ כüّ אدةĺõÖ ųا Ʃ ħİאزاä אهĭđĨ :ģĻĜ ïĝĘ óĻùęÝĤا אĨوأ אĩĔ ųاƩ ١٣زاد أي :ģĻĜو .אĄóĨ ųا Ʃ اوةïĐ ħıÜادõĘ : ّ إóĀارħİ وijĭĐدħİ. وĜאل اïùĤي .ħıĩĔ ĵĥĐ ١ ح - اīÖ ijđùĨد. ٢ ح: اīÖ Đ×אس واīÖ ijđùĨد. َ ٌض ĵĭđĺ اýĤכ.». óَ Ĩ ْ ħ ِıِÖijĥُĜُ Ĺِ Ę» :ģÜאĝĨ אلĜ įĻĘو .٨٩/١ ،ģÜאĝĨ óĻùęÜ óčĬا ٣ ٤ ر + Ĝאل. .ėĻéāÜ įĥđĤ ،ĵĤאđÜ אلĜ :ط ٥ ٦ اóčĬ: اõĤاóİ īÖź اĬŶ×אري، .٤٧٥/١ .Ĺĩ ُ ٧ ح ر ط: ø ٨ اóčĬ: ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٣٦/١ ٩ ط: Ŷن. ١٠ ح: وכאن. ١١ ط: وijİ. .١٩ īÝęĤا ،ÙäאĨ īÖا īĭø ؛٦ ăĻéĤا ،אريí×Ĥا çĻéĀ ؛٢٤٦/٩ ،ïĩèأ ïĭùĨ :ßĺïéĥĤ óčĬا ١٢ ١٣ ح: زادħİ. ٥ ١٠ ١٥ 452 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: “Yani Allah kâfirlerin inançlarında küfrü yaratmaya ilâve yaptı.” Mu‘tezile -Allah onları perişan etsin- şöyle der: Bu münafığın nifakı ile baş başa bırakılmasıdır. Bu görüş onların küfür ve günahları Allah’ın yaratma ve iradesi olarak görmemek şeklindeki fasit ilkelerinden kaynaklanır. Bu yüzden onlar bu tür ifadeleri “baş başa bırakmak” anlamına hamlederler. Bir görüşe göre bunun mânası, “Allah onların zafer konusundaki zaaflarını, kudret konusundaki acziyetlerini artırdı.” şeklindedir. Şair şöyle der: Ey rüzgârı güneye ve Sabâ rüzgârı yönüne gönderen! Zeyd öfkelendiğinde onun öfkesini artır Şiirde geçen “Zeyd” kelimesi bir kabile ismidir. Beyitteki duanın anlamı, “Onu öfkelendiği konuda zafere ulaşmaya kādir kılma” şeklindedir. Sonra bu ifade tarzı kimilerine göre kesinleştirme anlamına, kimilerine göre ise dua anlamına gelir. Eğer, “Örfteki kullanımına göre dua âcizin işidir, o hâlde Allah Teâlâ’nın bu şekilde dua (beddua) etmesinin anlamı nedir?” diyecek olurlarsa şöyle deriz: Bu, onlar aleyhine beddua etmenin câiz olduğunun Allah tarafından öğretilmesidir ve tıpkı “Allah onları kahretsin.” [ et-Tevbe 9/39], “Bir tek inatçı şeytan hariç ki Allah ona lânet etsin.” [ en-Nisâ 4/117-118] âyetlerindeki gibidir. Buna yakın bir kullanım da “Alevli ateştekiler Allah’ın rahmetinden uzak olsun.” [el-Mülk 67/11], “ Ebû Leheb’in elleri kurusun! Kurudu da!” [Tebbet 111/1] âyetlerinde mevcuttur. Sonra bu âyette itaat olsun günah olsun bütün fiillerin Allah tarafından yaratıldığının ispatı söz konusudur. Burada “Allah da onların hastalıklarını artırmıştır.” buyurmakta, başka bir âyette “Onların hidâyetlerini artırır.” [ Muhammed 47/17] buyurmaktadır. Denilmiştir ki: Onların hastalığının artırılması ardı ardına gelen âyetler ve birbirlerini destekleyen delillerin indirilmesi ile gerçekleşmiştir. Hak Teâlâ “Bir sûre indirildiğinde onlardan kimi der ki: Şimdi bu hanginizin imanını artırdı?” [ et-Tevbe 9/124] buyurmuş, ardından da “Kalplerinde hastalık olanlara gelince, [bu sûre] onların inkârlarına inkâr ilâve eder.” [ et-Tevbe 9/125] buyurmuştur ki bu artırma, sebep olma şeklindedir. Yani âyet bu kimselerin yakînen imanlarının artmasına sebep olurken diğerlerinin şüphelerinin artmasına sebep olur. Bu tıpkı “Onlara bir uyarıcı geldiği zaman bu onların ancak uzaklaşmalarını artırdı.” [ Fâtır 35/22] ve 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 453 ١ وĜאÛĤ .ħİאدĝÝĐا ĹĘ óęכĤا ěĥì ųا Ʃ زاد أي :ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ħıĥĀأ ĵĥĐ אءĭÖ اñİو .įĜאęĬو ěĘאĭĩĤا īĻÖ ÙĻĥíÝĤا ĵĥĐ ijİ :ųا Ʃ ħıĤñì ÙĤõÝđĩĤا اñİ ģáĨ نijĥĩéĺ ŻĘ ؛įÝÑĻýĨو ųا Ʃ ěĻĥíÝÖ ĹĀאđĩĤوا óęכĤا ونóĺ ź ħıĬأ ةïøאęĤا إź ĵĥĐ اÙĻĥíÝĤ. وģĻĜ: ĭđĨאه زادħİ Ʃ اų ęđĄא īĐ اāÝĬźאر وõåĐا īĐ اïÝĜźار، כĩא ٢ Ĝאل اýĤאóĐ: א َ ׹َ Ĕَ א َ İ ْ دõِĘَ ïٌ ْ ĺزَ Ûْ َ א ِإ ْذ َĔ ِą× َ ×Āَ َ א و ً Öijُ ĭäَ çĺ ِ ِ ّ óĤا ģَ øِ ْ óُ א Ĩ َ ĺ Û׹Ĕ אĩĻĘ אرāÝĬźا ĵĥĐ אİرïĝÜ ź أي :ÛĻ×Ĥا اñİ ĹĘ אءĐïĤا ĵĭđĨو .ÙĥĻ×Ĝ ïĺوز .īĺóìآ ïĭĐ אءĐïĥĤو ħıąđÖ ïĭĐ ěĻĝéÝĥĤ ÙĕĻāĤا هñİ ħà .įĭĨ اñİ :אĭĥĜ ؟ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ אءĐïĤا اñİ ĵĭđĨ אĩĘ ،אĘóĐ õäאđĥĤ אءĐïĤا] أ ÍĘن ĜאijĤا: [٦٤ ۘ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٣٩/٩[ ُ ُ·­ُ ّ اà ٰ َ «َ bYَ ¢﴿ :įĤijĝכ اñİو ،ħıĻĥĐ אءĐïĤا زijåĺ įĬأ ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ ħĻĥđÜ ą£ً oْ ُ žَ﴿ :įĭĨ ٣ ۢ﴾ [اùĭĤאء، ١١٨-١١٧/٤] وÕĺóĜ ُ ٰ Ãا ّ µُ³ََ َ ª ۙاuÀ ً ۪ y®َ Y²Yً َ Áْ‚َ َ Êِّ وכįĤijĝ:﴿ ا .[١/١١١ ،Û×Ü] ﴾ ۜ َ[ّ َ ََ· ٍ] َوb ª ¿\۪ َ ٓا ا uَ َ À aْ َ ]َّ ِ﴾ [اĥĩĤכ، ١١/٦٧] وįĤijĜ:﴿ b yÁ۪ َªا ّ بY ِ oَ †ْ َ Êِ :אĭİ אلĜ אıĻĀאđĨو אıÜאĐאĈ ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ אلđĘŶا ěĥì אت×àإ ÙĺŴا هñİ ĹĘ ħà ۚ﴾ وĜאل ĹĘ آÙĺ أóìى: ﴿َز َادُ¶ ­ْ ُ¶ ًuى﴾ [ïĩéĨ، ١٧/٤٧ [ħà ģĻĜ: YŠً yَ®َ ُ ﴿َžَ} َادُ¶ ­ُ ّ اà ٰ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ .ةóĀאĭÝĩĤا ãåéĤوا ٤ زĺאدة ħıĄóĨ כאن õĬÍÖال اĺŴאت اÝÝĩĤאÙđÖ [١٢٤/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [Y²Yً ¯Àَ ا۪ ٓه۪wِ ¶ٰ µُ bْادَ زَ ­ْ§ ـ ُ ُ Àّ َ َ £ُ ¹ُل ا ة žَ ُِ̄³ْ·­ْ َR ±ْ À ٌ َ ْa ُ ~¹َر ªِ {²ُْ َِذا َRٓY ا ﴿َوا [١٢٥/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [­ْ·ِِ jْ ِ ٰ« ر ªِ ا Yً jْ ِ ض َžَ} َادْbُ·­ْ ر ٌ yَ®َ ­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ ¿ž۪ ±À َ w۪ َّ ªا Yَ ®ّ َ وĜאل: ﴿َوا وذĤכ ĵĥĐ وįä اùÝĤ×ÕĻ، أي Āאرت اÙĺŴ ø××א ĺõĤאدة īĻĝĺ źËİء وĺõĤאدة üכ ُ Ÿُ ¹ًراۙ﴾ [ĘאóĈ، ٤٢/٣٥[ ² َ Êِّ yÀ َ®Y َز َادُ¶ ­ْ ا ٌ w۪ َ ² ­ْ ¶ُءYَ jَٓ Yَ ¯ّ َ źËİء، وijİ כįĤijĝ:﴿ žَ« ١ اóčĬ: ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٣٧/١ .٧٧/٣ ،يóĺijĭĥĤ ربŶا ÙĺאıĬ ؛٧١ ،Ĺ×ĤאđáĥĤ ةóĄאéĩĤوا ģĻáĩÝĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٢ ٣ ح: وĺóĜ×א. ٤ ر: اÝÝĩĤאđÖאت. ٥ ١٠ ١٥ 454 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Benim davetim onların sadece uzaklaşmalarını artırdı.” [ Nûh 71/6] âyetlerindeki gibidir. Şaşılacak olan durum, aydınlatıcı âyetler karşısında şüphelerinin artması ve apaçık deliller karşısında kalplerinin mutmain olmamasıdır. Ancak güneş, gözünde hastalık olanın hastalığını artırır, su sert kayayı daha da sertleştirir. Bu kimseler öyle insanlardır ki şifa ve rahmet olarak indirilen Kur’ân onları kalplerindeki hastalık ve illeti artırmıştır. Bir görüşe göre onların hastalıklarının artması farzların ve had cezalarının indirilmesi ile olmuştur. Kelime-i şehâdeti bile telaffuz etmek onlara ağır gelirken bu tür ibadet mükellefiyetleri ve suçlara karşı verilecek cezalar belirlendiği zaman sıkıntıları iyice artmış, şüpheleri çoğalmıştır. Böylelikle de âhiretteki azaplarına azap eklenmiştir. Allah Teâlâ “Onlara azap üstüne azap ilâve ederiz.” [ en-Nahl 16/88] buyurur. Müminler için ise dünyada Allah Teâlâ’nın “Allah hidâyete erenlerin hidâyetini artırır.” [ Meryem 19/76] âyetinde ifade ettiği şey, âhirette ise “Ve onlara lutfundan ziyade ihsan eder.” [ en-Nisâ 4/173] âyetinde ifade ettiği şey vardır. “Onlara elem dolu bir azap vardır.” Bu âhirettedir, ilki ise dünyadadır. Âyetteki elem kelimesi dilde acı anlamına gelir. el-Elîm acı duyan demektir, ancak burada mü’lim (acı veren) anlamındadır ki bu tıpkı es-semî‘ (işiten) kelimesinin el-müsmi‘ (işittiren) anlamında kullanılmasına benzer. Şair şöyle der: [Esir düşmüş kız kardeşim] Reyhâne’nin kendini bana işittiren (aklımdan çıkmayan) özleminden midir? Gözüme uykunun girmemesi, dostlarımın uyuduğu şu anda! Tefsirine gelince, bu acının kalplere ulaşacağı söylenmiştir. Bir görüşe göre bu, bitip tükenmek bilmeyen şiddetli bir acıdır. “Yalanlamalarına karşılık.” Yani yalancı oldukları için. Âyetteki mâ harfi kâne fiili ile kullanıldığında -diğer bütün fiillerle kullanımında olduğu gibi- mastar olur. Örneğin semi‘tü mâ kulte (Söylediğini işittim) dersin ki burada mâ kulte ifadesi kavlek anlamına gelir. Kâne kelimesi “Şehirde dokuz kişilik bir grup vardı.” [ en-Neml 27/48] âyetinde olduğu gibi geçmiş zaman için kullanılabilir. “Kâfirler için zorlu bir gün olacaktır.” [el- Furkān 25/26] âyetinde olduğu gibi gelecek zaman 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 455 ١ ازدĺאد ّüכħı ÖאĺŴאت َ َžِy ً ارا﴾ [ijĬح، ٦/٧١] وīĨ اÕĻåđĤ Êِّ ٓ ۪Yءٓي ا ِ ْدُ¶ ­ْ ُدَ {َ À ­ْ َ وĜאل: ﴿žَ» אءĩĤوا ÙĥĐ ً īĻđĤا ģĻĥĐ َ ïĺõÜ ÷ĩýĤا ٢ īכĤ ،Ùĭّ Ļ×Ĥا ģÐźïĤا ďĨ ħıÖijĥĜ ابóĉĄوا ةóّ اĻĭĤ ĹĘ Ùĩèور ً ً ُõĬل ęüאء ٌ زادħİ ُ اóĝĤآن اñĤي أ مijĜ ħİ ،ÙÖŻĀ ً ÕĥāĤا َ óåéĤا ïĺõĺ اijĥĝĤب ً ĄóĨא ً وÙĥĐ. ħĥכÝĤا ħıĻĥĐ ٣ وģĻĜ: כאÛĬ زĺאدة ħıĄóĨ õĬÍÖال اóęĤاăÐ واïéĤود؛ ïĝĘ כאن ّ ěýĺ ĵĥĐ אتÖijĝđĤا ħà אدات×đĤا ėÐאČو Ĺİو אداتĺõĤا ħıÝĝéĤ ïĜو ėĻכĘ אدةıýĤאÖ ُõادون ĤñÖכ ٤ ĤñÖכ اóĉĄاÖא ĵĥĐ اóĉĄاب وارĻÜאÖא ĵĥĐ ارĻÜאب وĺ اĭåĤאĺאت Ęאزدادوا ْ َ َw ِ اب﴾ [اģéĭĤ، ٨٨/١٦[ ªا قَ ¹ْžَ Y\ا ً wَ َ ­ْ ¶Yُ َ ِ ْد² ز ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ .ابñĐ ĵĥĐ אÖاñĐ ةóìŴا ĹĘ [٧٦/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ىۜ uً ¶ُ واْuَcَ¶اْ ±À َ w۪ َّ ُ اª ٰ Ãا ّ uÀُ ۪ {َ Àوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ אĨ אĻĬïĤا ĹĘ ħıĤ نijĭĨËĩĤوا ۚ﴾ [اùĭĤאء، ١٧٣/٤]. µ۪ «ِ‹ْ žَ ±ْ ®ِ ­ْ ¶ُ uÀُ ۪ {َ Àوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ אĨ ĵ×ĝđĤا ĹĘو ّ ل ĹĘ اĻĬïĤא. واħĤŶ ĹĘ وŶوا ĵ×ĝđĤا ĹĘ اñİو﴾ ­Áٌۙ ª۪ َ ُ·­ْ َ َw ٌ اب ا َ ªوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو اÙĕĥĤ اďäijĤ، واħĻĤŶ اďĻäijĤ، وijİ ĵĭđĩÖ اħĤËĩĤ أي اďäijĩĤ، כĩא ĝĺאل «اďĻĩùĤ « ٥ :óĐאýĤا אلĜ ،ďĩùĩĤا ĵĭđĩÖ عijُ åُ ُ İ ĹÖאéĀوأ ĹĭĜُ ِ ّ ُ Ëĺر ďĻĩùĤا اعïĤا ƪ ÙĬאéĺر īْ Ĩأِ ولõĺ ź يñĤا ïĺïýĤا ijİ :ģĻĜو .بijĥĝĤا ĵĤإ įĩĤأ ģāĺ :ģĻĜ ïĝĘ هóĻùęÜ אĨوأ .ďĉĝĭĺ źو َ ْ§ ِwُ \¹َن﴾ أي ÖכħıĬij כאذīĻÖ؛ ÍĘن «Ĩא» ďĨ» כאن» ¹ُا À ²Y¦َ Y¯َ ِ \﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ïĜ «כאن «Ùĩĥوכ .כĤijĜ أي» ÛĥĜ אĨ Ûđĩø» :لijĝÜ ،ģđĘ ģכ اñوכ ،رïāĨ ِ َْ ُ_ َرْ¶ ٍ﴾ [اģĩĭĤ، ٤٨/٢٧ [وïĜ b _ِ³Àَ u۪ ¯َ ْ ªا¿ žِ نYَ ¦َوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ ĵĄאĩĥĤ ُ ĵåĺء ۪ َ À± َ ۪ ًyÁا﴾ [اĜóęĤאن، ٢٦/٢٥] yžYِ §َ ْ َ« اª «َ Y®ً ¹َْ À نYَ ¦َوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ ģ×ĝÝùĩĥĤ Ïåĺ ١ ر: وīĐ اÕĻåđĤ. .ûĨאİ çĀ ،īכĤ Ùĭّ Ļ×Ĥا ģÐźïĤا ďĨ ħıÖijĥĜ ابóĉĄوا ةóّ ٢ م - ÖאĺŴאت اĻĭĤ ٣ ح: ěü. ٤ م - وĹİ وČאėÐ اđĤ×אدات ħà اÖijĝđĤאت ĵĥĐ اĭåĤאĺאت Ęאزدادوا، çĀ İאûĨ. īÖź ÙĕĥĤا ةóıĩä ؛٨٠/١ אري×ĬŶا īÖź óİاõĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬأ ،ÙÖאéāĤا īĨ ïđĺ ،يïĻÖõĤا بóכĺïđĨ īÖ óĩĐ ijİ óĐאýĤا ٥ درïĺ ١٢٤٩/٣؛ óĻùęÜ اĉĤ×óي، .٢٩٢/١ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 456 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri ve “Beşikteki bir çocuk olan biriyle nasıl konuşalım?” [ Meryem 19/29] âyetinde olduğu gibi şimdiki zaman anlamında kullanılabilir. “Müminlere karşı merhametlidir.” [ el- Ahzâb 33/43] âyetinde olduğu gibi geniş zaman anlamında da olabilir, yani “Onlara karşı ezelde de merhametli idi, şimdi de merhametlidir, sonsuza kadar da merhametli olacaktır.” anlamındadır. “Boğulanlardan oldu.” [ Hûd 11/43] âyetinde olduğu gibi “oldu/hâline geldi” anlamında da kullanılabilir, “Eğer fakir ise…” [ el-Bakara 2/280] âyetinde olduğu gibi “vuku bulmak” anlamına da kullanılabilir. “Yalan” doğruluğun zıddıdır. Bu kelimenin tıpkı lu‘b ve le‘ib (oyun) kelimesinde olduğu gibi kizb ve kezib şeklinde iki farklı okunuşu vardır. et-Tekzîb ise yalanlamak demektir. Kûfeliler bu ifadeyi tahfif ile yekzibûn şeklinde okurlar ki bu, onların söyledikleri sözlerde yalancı oldukları anlamına gelir. Diğerleri ise şedde ile okumuşlardır ki bu da onların Allah ve resulünü yalanlamaları anlamına gelir. Tefsirine gelince, bir görüşe göre bu ifade, “ Şirk koşarak Allah hakkında yalan söylerler.” anlamına gelir. Bir başka görüşe göre “Kalpleri ile tasdik etmeksizin sadece dilleri ile ‘Sen Allah’ın resulüsün’ derken yalan söylerler.” anlamına gelir ki bu husus “Münafıklar sana geldiklerinde: Şahitlik ederiz ki sen Allah’ın peygamberisin, derler. Allah da bilir ki sen elbette, O’nun peygamberisin. Allah, münafıkların kesinlikle yalancı olduklarını bilmektedir.” [el-Münâfikūn 63/1] âyetinde ifade edilmiştir. Bir görüşe göre bu ifade, “Onlar ‘Allah’a ve âhiret gününe inandık’ sözlerinde yalan söylerler.” anlamına gelir ki bu husus buradaki âyetlerde daha önce zikredilmişti. Böylece bizim “ İman sadece ikrardan ibaret değildir.” şeklindeki görüşümüz sağlamlaşır, çünkü bu kimseler dilleri ile ikrar etmiş olsalar da uzuvları buna muhalif olduğu için Allah onları iman iddiaları konusunda yalanlamıştır. 11. Onlara ‘Yeryüzünde fesat çıkarmayın.’ denildiği zaman, ‘Biz ancak ıslah edicileriz.’ derler. [ el-Bakara 2/11] “Onlara ‘Yeryüzünde fesat çıkarmayın.’ denildiği zaman.” Âyetteki izâ kelimesi zaman bildirir, gelecek zaman için kullanılan bir zarftır. İz kelimesi ise geçmiş zaman zarfıdır. Fesat salâhın (doğru ve iyi olanın) zıddı, ifsat ise ıslahın zıddıdır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 457 ïĜو] ٢٩/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾YÁًّ ]ِ†َ uِ·ْ¯َ ْ ِ ­ُ َR ±ْ َ¦ َYن žِ¿ اª ّ «§َ ُ ² َ Áْ¦َ﴿ ١ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ אلéĥĤ Ïåĺ ïĜو أي] ٤٣/٣٣ ،ابõèŶا﴾ [Y¯Á ً n۪ رَ ±Áَ ³۪®ِQْ¯ُ ْ ªYِ \ نYَ ¦َوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ įĥכ כĤñĤ אđĨאä Ïåĺ ĹĘ אĩכ אرĀ ĵĭđĩÖ Ïåĺ ïĜو ،ïÖŶا ĹĘو אلéĤا ĹĘو زلŶا ĹĘ ħıÖ אĩĻèر لõĺ ħĤ ِ ْن َ¦ َYن واَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ ďĜو ĵĭđĩÖ Ïåĺ ïĜو] ٤٣/١١ ،دijİ] ﴾±Áَ ¢۪yَ›ْ ¯ُ ْ ªا ±َR ِ نYَ §َ žَ﴿ :įĤijĜ ُذ ُو َْyٍة﴾ [اĤ×óĝة، ٢٨٠/٢]. ٢ ، ٌ Õِ ٌ َوđĤ Õْ ٌ ، כĤijĝכ: đĤ ِñب َ ٌ وכ ِ ْñب ħà اĤכñب Żìف اïāĤق، وįĻĘ ÝĕĤאن: כ ħıÖñכ ijİو ،ėĻęíÝĤאÖ «نijَ ُ َ ْכ ِÖñ واÝĤכÕĺñ اùĭĤ×Ù إĵĤ اĤכñب. وóĜأ أģİ اĤכÙĘij:» ĺ .įĤijøور ųا Ʃ [ ب٦٤ [ħı×ĺñכÜ ijİو ïĺïýÝĤאÖ ħİóĻĔ أóĜو .اijĤאĜ אĩĻĘ אĨ ģĻĥéÝÖ أي :ģĻĜو .כĺóýĤا אت×àÍÖ ųا Ʃ ĵĥĐ نijÖñכĺ أي :ģĻĜ ïĝĘ هóĻùęÜ אĨوأ ěĺïāÜ óĻĔ īĨ ħıÝĭùĤÉÖ ųا Ʃ لijøóĤ כĬإ ħıĤijĝÖ أي :ģĻĜو .įĥĥèّ אĨ ħĺóéÜو įĨّ óè ۢ﴾ [اĭĩĤאijĝĘن، ََy ُ ~¹ُل ّ اà ِٰ ª ¥َ َ ²ِّ َ َƒْ· ُu ا ¹ُا ² ªYَ ¢﴿ :įĤijĝÖ įĻĥĐ صijāĭĨ ijİو ،כĤñÖ ħıÖijĥĜ ۚ﴾ [اĭĩĤאijĝĘن، ١/٦٣]. وģĻĜ: أي َ َ ـ§ ِYذُ\ ¹َن ª ±Áَ £۪ žYِ ³َ¯ُ ْ َ اª ِ ّن َ َƒْ· ُu ا À ُ ١/٦٣] إĵĤ أن Ĝאل: ﴿َو ّ اà ٰ .אتĺŴا هñİ ĵĘ هóذכ ě×ø يñĤا ijİو ،אدĝÝĐا óĻĔ īĨ óìŴا مijĻĤאÖو ųאÖ Ʃ אĭĨآ ħıĤijĝÖ ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ħıÖñכّ ïĝĘ ؛»ارóĜŸا دóåĨ ijİ ÷ĻĤ ٣ وěĝéÜ įÖ Ĩא ĭĥĜא: «إن اĩĺŸאن ٤ íĩĤאÙęĤ اĭåĤאن، Ʃ واų اđÝùĩĤאن. دijĐى اĩĺŸאن ďĨ إóĜارħİ ÖאùĥĤאن نijَ éُ ĥِāْ ُ Ĩ īُ éْ Ĭَ א َ ْ ِۙض َĜאĤُ ٓijا ِاĩĬƪ رźا َ ْ ĹĘِ واïُùِ ęْÜُ źَ ْ ħُ ıĤَ ģĻ َ Ĝ۪ ذاَاِ َ -١١ و ٧ ،ÛĻĜijÝĥĤ ٦ ٥ «إذا» ُ·­ْ َÊ ُbŸْ ِ ُuوا žِ¿ َْ اÊْر ِۙض ﴾ وכÙĩĥ َ ª ©Áَ ¢۪ ذاَِ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوا وĹİ óČف ĨõĥĤאن اĝÝùĩĤ×ģ. و«إذ» óČف ĨõĥĤאن اĩĤאĵĄ. واùęĤאد ïĄ اŻāĤح، ٨ واùĘŸאد ïĄ اŻĀŸح. ١ ح + ì×óا ĜאijĤا. .ûĨאİ çĀ ، ٌ Õِ ٌ َوđĤ Õْ đُ ٌ כĤijĝכ Ĥ ِñب َ ٌ وכ ِ ْñب ٢ م - Żìف اïāĤق وįĻĘ ÝĕĤאن: כ ٣ ط: Ŷن اĩĺŸאن. .ûĨאİ çĀ ،אنùĥĤאÖ ħİارóĜإ ďĨ אنĩĺŸا ىijĐد ĹĘ ĵĤאđÜ ųا ħıÖñכ ïĝĘ ارóĜŸا دóåĨ ijİ - م ٤ ٥ ح ر ط- وכÙĩĥ. ٦ ح ر ط + כÙĩĥ. ٧ ح ر ط: ÛĻĜijÜ. ٨ ط - واùĘŸאد ïĄ اŻĀŸح. ٥ ١٠ ١٥ 458 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Tefsirine gelince, bir görüşe göre anlam, “Müslümanlar bu münafıklara ‘ Medine ve çevresinde günah olan amelleri işlemeyin.’ dedikleri zaman” şeklindedir. -Bu, âyetin nazmından/sözdiziminden çıkan anlamdır.- Bir başka görüşe göre “Dalkavukluk yapmayın.” şeklinde, bir diğer görüşe göre, “İnsanları Hz. Muhammed aleyhisselâmdan uzaklaştırmayın.” şeklinde, bir görüşe göre “İnsanları Allah’ın dininden ve resulüne tâbi olmaktan alıkoymayın.” şeklinde, bir görüşe göre “Kâfirlere meyletmeyin.” şeklinde, bir başka görüşe göre ise “Emirleri terk edip yasakları işlemek sûretiyle hevânıza uymayın.” şeklindedir. Bu âyet ile kimlerin kastedildiği konusunda âlimler ihtilâf etmişlerdir. Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes‘ûd ve bir gruba göre bunlar münafıklardır. Mukātil’e ve Abdullah b. Abbas’tan nakledilen bir diğer rivayete göre bu âyetten “Ey insanlar! Rabbinize kulluk edin!” [ el-Bakara 2/21] âyetine kadar olan kısım Yahudiler hakkındadır. Nitekim “‘Biz ancak ıslah edicileriz.’ derler.” ifadesi buna delâlet eder, çünkü fesat kabilinden bu tür amellerini ıslah olarak niteleyen bunu açıkça ifade eden kimseler Yahudilerdir. Münafıklar ise yaptıkları şeyi “Bu ıslahtır.” diyerek açıkça savunuyor değildiler. Eğer böyle diyecek olsalardı küfürleri ortaya çıkar ve öldürülürlerdi. Yahudiler ise açıkça kendilerinin Hak yol üzere, başkalarının ise bâtıl üzere olduğunu söylüyorlardı. Münafıklar “Şahitlik ederiz ki sen Allah’ın Peygamberisin.” [el-Münâfikūn 63/1] diyorlardı ve “Sizden olduklarına dair Allah adına yemin ediyorlar.” [ et-Tevbe 9/56] âyetinde ifade edildiği gibi konuşuyorlardı. Bir başka delil ise “Onlara ‘İnsanların iman ettiği gibi siz de iman edin.’ denildiği zaman ‘Biz hiç, sefihlerin iman ettikleri gibi iman eder miyiz!’ derler.” [ el-Bakara 2/13] âyetidir. Münafıkların bunu açıkça söylemeleri mümkün değildi, böylece bu âyetin Yahudiler hakkında indirilmiş olduğu sabit olmaktadır. Yahudilerin ifsadı Hz. Peygamber aleyhisselâmın [kendi kitaplarında zikredilmiş olması] durumunu gizlemeleri, insanları ondan alıkoymaları, rüşvet almaları ve rüşvet karşılığında hükümleri değiştirmeleri idi. Âyetin münafıklar hakkında indirildiğini savunanlar ise şöyle derler: Öncesi ve sonrası -daha önce açıkladığımız ve ileride açıklayacağımız üzere- münafıklar hakkındadır. Onların “Biz ancak ıslah edicileriz.” şeklindeki ifadeleri ise “Fesat kabilinden olan bu tür şeyler yapmıyoruz, aksine dininizde size tâbi oluyoruz.” anlamında olup nifak ve fesat çıkarma suçlamasını reddetmeleri anlamına gelir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 459 وأĨא óĻùęÜه ïĝĘ ģĻĜ: أي وإذا Ĝאل اijĩĥùĩĤن źËıĤء اĭĩĤאīĻĝĘ -وijİ اħčĭĤ- ١ ĹĘ أرض اÙĭĺïĩĤ وĨא ıĤijèא، وģĻĜ: أي ź ïÜاijĭİا. وģĻĜ: أي ź ĹĀאđĩĤאÖ اijĥĩđÜź Ʃ اų واÜ×אع īĺد īĐ אسĭĤا واïāÜ ź أي :ģĻĜو .مŻùĤا įĻĥĐ ïĩéĨ īĐ אسĭĤا اijĜóęÜ رįĤijø. وģĻĜ: أي ź ĩÜאijĥĺا اĤכęאر. وģĻĜ: أي ź ÝÜ×ijđا اijıĤى óÝÖك اijĨÉĩĤر وارÜכאب اĹıĭĩĤ. :ƻ ÙĐאĩäو دijđùĨ īÖوا אس×Đ īÖا אلĜ .ÙĺŴا هñıÖ īĺادóĩĤا ĹĘ اijęĥÝìوا ĵĤإ אĭİ īĨ دijıĻĤا ħİ :ġ אس×Đ īÖا īĐ Ùĺروا ijİو ģÜאĝĨ אلĜو .نijĝĘאĭĩĤا ħİ ¹ُٓا ªYَ َ ُ§ ­ُ﴾ [اĤ×óĝة، ٢١/٢] Ĝאل: وïĺل įĻĥĐ أįĬ Ĝאل: ﴿¢ َ ُ Yس ْا ُ[ ُuوا َرّ\ ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :įĤijĜ ٢ واijıĻĤد ħİ اīĺñĤ כאijĬا ïĝÝđĺون ñİا اùĘŸאد [١١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ن¹َ oُ «ِ‡ْ ®ُ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ ا إèŻĀא وóıčĺون ذĤכ، ĨÉĘא اĭĩĤאijĝĘن ĩĘא כאijĬا ijĤijĝĺن Čאóİا «إن ñİا إŻĀح»، ُijĥÝا، ĨÉĘא اijıĻĤد ïĝĘ כאijĬا أóıČوا أħıĬ ĵĥĐ اěéĤ ĝĘ ħİóęכ óıčĤ כĤذ ٣ وijĤ ĜאijĤا ۢ﴾ [اĭĩĤאijĝĘن، ََy ُ ~¹ُل ّ اà ِٰ ª ¥َ َ ²ِّ َ َƒْ· ُu ا وħİóĻĔ ĵĥĐ اĤ×אģĈ واĭĩĤאijĝĘن כאijĬا ijĤijĝĺن: ﴿² ­ْ·ُ َ ª ©Áَ ¢۪ ذاَِ ۜ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٥٦/٩ [ودģĻĤ آóì įĤijĜ:﴿ َوا ­ْ §ُ ³ْ¯ِ َ ª ­ْ·َُ ²ِّ ِ ّÃY ِٰ ا َ ْoِ«Ÿُ ¹َن \ ١/٦٣] ﴿َوÀ ٰ َR ±َ ّ اªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء﴾ [اĤ×óĝة، ١٣/٢] واĭĩĤאijĝĘن Ĩא כאن ٓY ا ¯َ¦َ ±ُ ®ِQُْ ²َ ¹ُٓا ا ªYَ َ ُ Yس ¢ ٰ َR ±َ ّ اª³ ٓY ا ٰ ِR¹³ُا َ¦َ̄ ا įĻĥĐ ّ ٤ כĩÝאن èאل اĭĤ×Ĺ ijİ ħİאدùĘوإ ،دijıĻĤا ĹĘ įĬأ Û×áĘ اóİאČ اñıÖ ħĥכÝĤا ħıĭכĩĺ اŻùĤم وïĀ اĭĤאس įĭĐ وأħİñì اijüóĤة وĻĕÜ×ħİó اèŶכאم ıÖא. وأĨא اĝĤאijĥÐن ÉÖن ،īĻ×Ĭو אĭĻÖ אĨ ĵĥĐ īĻĝĘאĭĩĤا ĹĘ ٥ אİïđÖ אĨو אıĥ×Ĝ אĨ إن :اijĤאĜ ïĝĘ īĻĝĘאĭĩĤا ĹĘ ÙĺŴا هñİ ģđęĬ ź :اijĤאĜ ħıĬأ אهĭĩđĘ [١١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ن¹َ oُ «ِ‡ْ ®ُ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ ] ĨÉĘא ħıĤijĜ:﴿ ا أ ٦٥] ،אدùĘŸوا אقęĭĥĤ ħıĭĨ כאرĬإ اñİو .ħכĭĺد ĵĥĐ ħכđ×ÝĬ ģÖ אد؛ùĘإ Ĺİ ĹÝĤا אءĻüŶا ١ ح: ĹĘ اđĩĤאĵĀ. . ُ ī ْ éَ א Ĭ َ ĩƪ Ĭِ ُٓijا ا ĤאĜَ :אلĜ įĬأ įĻĥĐ لïĺ :אلĜ ُ ħכُ ƪ Ö َ ُ ُïوا ر × ْ ُ اĐ ƪאس א اĭĤ َ ıƫ ĺَ א ا َٓ ٢ م - ĺ ٣ ح: Ĝאل. ٤ ح - ijİ. .ûĨאİ çĀ ،אİïđÖ אĨو אıĥ×Ĝ אĨ إن :اijĤאĜ ïĝĘ - ط ٥ ٥ ١٠ ١٥ 460 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu görüşte olanlara göre onları ifsatları şu âyetlerde ve benzerlerinde zikredilen hususlardır: “Allah’ı ve müminleri aldatmaya çalışırlar.” [ el-Bakara 2/9], “Onlara soracak olsan kesinlikle ‘Biz öylesine lafa dalmış oyalanıyorduk’ diyeceklerdir.” [ et-Tevbe 9/65] -ki bu âyet onların Akabe gecesinde Hz. Peygamber aleyhisselâmın devesini kovmaları meselesi ile ilgilidir- “Ve derler ki: O bir kulaktır.” [ et-Tevbe 9/61], “Bir küfür ve zarar verme amaçlı mescit edinenler…” [ et-Tevbe 9/107], “Yeminlerini kalkan edinirler.” [el-Mücâdele 58/16], “Tâgūtun hakemliğine başvurmak isterler.” [ en-Nisâ 4/60] -burada kastedilen tâgūt Kâ‘b b. Eşref’tir-, “Ehl-i kitaptan olan kâfir kardeşlerine derler ki…” [ el-Haşr 59/11], “Münkeri emreder, maruftan sakındırırlar ve cimrilik ederler.” [ et-Tevbe 9/67], “Başlarını çevirirler.” [el-Münâfikūn 63/5], “Derler ki: Biz sizinle beraberiz. Onlarla Sadece alay ediyoruz.” [ el-Bakara 2/14], “İnsanlara gösteriş yaparlar.” [ en-Nisâ 4/142], “Böylece onlar şüpheleri içinde tereddüt ederler.” [ et-Tevbe 9/45] “Yeryüzünde” Yeryüzü dünyanın yüzeyidir, sema ise tavanıdır. Bir görüşe göre bu kelime ile Medine kastedilmiştir, çünkü münafıkların ifsatları orada idi. “Biz ancak ıslah edicileriz.” Âyetteki innemâ kelimesi aslında iki kelimeden oluşur. İnne tekit kelimesi olup mâ harfi ile birleşmiş, böylece ortaya çıkan kelime hasr ve kasr (tahsis ve darlatma/kısıtlama) ifade eder olmuştur. Örneğin “Allah ancak tek bir ilâhtır.” [ en-Nisâ 4/171] âyeti “Allah’tan başka ilâh yoktur” anlamına gelir. “Zekâtlar ancak fakirlere (…) verilir.” [ et-Tevbe 9/60] âyetinde de aynı şey söz konusudur. Burada da anlam “Biz sadece ıslah edicileriz.” şeklindedir. Buradaki “biz” kelimesi “ben” kelimesinin aynı lafızdan olmayan çoğuludur. Benzer şekilde hâulâi (onlar) kelimesi de hazâ ve hâzihi (bu) kelimesinin çoğuludur. Yine ulâike (onlar) kelimesi de zâke ve zâlike (bu/şu) kelimesinin çoğuludur. Yine en-nisve (kadınlar) kelimesi el-mer’e (kadın) kelimesinin, el-ibil (develer) kelimesi de en-nâka ve el-cemel (deve) kelimesinin, el-ganem (koyunlar) kelimesi de eş-şât (koyun) kelimesinin [farklı lafızlardan olan] çoğuludur. Sonra bu kelimeyi (çoğul anlamında olsa da) tekil kullanıcı, sözünü kralların konuşmasına benzer tarzda ifade etmek istediği zaman kullanır. Allah Teâlâ “Şüphesiz Biz hayat verir ve Biz öldürürüz.” [ elHicr 15/23] buyurur. Aynı şekilde bu kelimeyi iki kişi de kullanabilir. Allah Teâlâ Hârût ve Mârut’un “Biz ancak bir fitneyiz/imtihanız.” [ el-Bakara 2/102] dediklerini nakleder. Bu âyette, [yani ‘Biz ancak ıslah edicileriz.’ ifadesinde] olduğu gibi çoğul konuşmacı/mütekellim de bu ifadeyi kullanabilir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 461 ±À َ w۪ َّ ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ َواª À﴿ :אتĺŴا هñİ ĹĘ óذכ אĨ ءźËİ لijĜ ĵĥĐ ħİאدùĘإ وכאن ْ َ ُ]ۜ ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٦٥/٩ [وĹİ «َ َ ُs ُ ¹ض َو² ² Yَ ³ّ¦ُ Y¯َ َ ²ِّ َ ا ±ّ ُ ª¹£ُÁََ ª ­ْ·ُcَْ ªَ َِئ ±ْ َ~Y ۚ﴾ [اĤ×óĝة، ٩/٢]، ﴿َوª ٰ َR¹³ُا ا ۜن﴾ [اÙÖijÝĤ، ٌ ُ ُذ ُ ¹َن ُ¶¹َ ا ª¹£ُ َ Àوَ ﴿:įĤijĜو Ù×ĝđĤا ÙĥĻĤ مŻùĤا įĻĥĐ ١ ّ Ĺ×ĭĤا ÙĜאĬ ħİóĻęĭÜ ÙāĜ ­ْ·َُ ²Y¯َ Àَْ ٓوا ا wُ sَ َ bِّ َ َs ُwوا َR ْ ِk ًuا َŠِy ً ارا َو ُ¦Ÿْ ًyا﴾ اÙĺŴ] اÙÖijÝĤ، ١٠٧/٩[،﴿ ا bاّ ±À َ w۪ َّ ٦١/٩]، ﴿َواª َ ُYš ¹ِت﴾ [اùĭĤאء، ٦٠/٤] وijİ כÕđ َ« ّ اª ªِ ¹ٓا ا ¯ُ¦Yَ oَ cََ َ ْن À ۪ ُuÀ َون ا yُ À﴿ ،[١٦/٥٨ ،ÙĤאدåĩĤا_﴾ [ً َ ³ّjُ ،[١١/٥٩ ،óýéĤا [ÙĺŴا﴾ بY ِ cَ§ِ ْ َ ْ¶ ِ© اª ا ±ْR ِ واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ ِِ·­ُ اª ُ ¹َن ِ ِÊ ْr¹َا² ª¹£ُ َ À﴿ ،فóüŶا īÖ َ ْوا ُرُ۫ؤ َ~ُ·­ْ﴾ َ ّـ¹ ª﴿ ،[٦٧/٩ ،ÙÖijÝĤا﴾ [ۜ ­ْ·َُ Àuِ Àَْ ْ ِ[ ‹ُ ¹َن ا £َ ْ َ̄ ْ ُy ِوف َوÀ َ³َْ·َ¹ْن ±َِ اª ِ َوÀ y§َ ³ْ¯ُ ْ ªYِ ُRُy َون \ ْ Oَ À﴿ َُyٓ ُ۫اؤَن ِ ُ۫ؤَن﴾ [اĤ×óĝة، ١٤/٢]، ﴿À {·ْcَْ ®ُ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ ­ ا ْۙ §ُ َ®َ Yَ ²ِّ ¹ُٓا ا ªYَ اÙĺŴ] اĭĩĤאijĝĘن، ٥/٦٣]، ﴿¢ َ ُد َون﴾ [اÙÖijÝĤ، ٤٥/٩ [وİijéĬא. دّyَcََ َ َ Yس﴾ [اùĭĤאء، ١٤٢/٤]، ﴿ُžَ·­ْ ž۪¿ َرْÀِ]ِ·­ْ À ّ اª³ وįĤijĜ:﴿ žِ ¿َْ اÊْر ِۙض﴾ ĹıĘ وįä ùÖאط اĻĬïĤא، واĩùĤאء ıęĝøא. وģĻĜ: أرïĺ ıÖא ĭİא ٢ إùĘאد اĭĩĤאīĻĝĘ כאن ıĻĘא. أرض اÙĭĺïĩĤ؛ ÍĘن َ ْo ±ُ ُ ®ِ‡ْ «ُo ¹َن﴾ «إĩĬא» כÝĩĥאن ĹĘ اģĀŶ؛ «إن» כÉÜÙĩĥכïĻ ²Y¯َ َ ²ِّ ¹ُٓا ا ªYَ وđÜįĤijĜאĵĤ:﴿ ¢ ۜu] ﴾اùĭĤאء، ١٧١/٤] óĺïĝÜه: ٰ ٌµَو ِ اn ٌ ªِ ُ ا ٰ Ãا ّ Y¯َ َ ²ِّ ا ﴿:įĤijĝĘ ،óāĝĤوا óāéĥĤ אرتāĘ «אĨ»ـÖ ÛĬóĜ ْ £َŸُ َ ـyٓ ِاء﴾ [اÙÖijÝĤ، ٦٠/٩ [כĤñכ، وכñا ĭİא «ِ ª تY ُ َ ¢uَ َ‡ªا ّ Y¯َ َ ²ِّ ا ﴿:įĤijĜو ،ïèاijĤا ųا Ʃ źإ įĤإ ź «ءźËİ»כـ įčęĤ óĻĔ ĵĥĐ «אĬأ «ďĩä ﴾±ُ oْ َ ٣ وįĤijĜ:﴿ ² .نijéĥāĨ źإ īéĬ אĨ :אهĭđĨ ٤ وכـ«اijùĭĤة» ďĩä اóĩĤأة، ďĩä» ñİا» و«ñİه» وכħıĤijĝ: أوÑĤכ ijİ ďĩä ذاك وذĤכ، אıÖ ħĥכÝĺ ÙĩĥכĤا هñİ ħà .אةýĤا ďĩä «ħĭĕĤا«وכـ ٥ وכـ«اģÖŸ «ďĩä اĭĤאÙĜ واģĩåĤ، ،óåéĤا﴾ [aÁُ ¯۪ ُ ُ ْċ ۪ َو² ² ±ُ oْ ³ََ ª Yَ ²ِّ اijĤاïè إذا أóìج اĤכŻمóíĨج ĉìאب اijĥĩĤك، Ĝאل: ﴿َوا ٌ_﴾ [اĤ×óĝة، ³َcْžِ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ ٢٣/١٥]، وÝĺכħĥ ıÖא اĭàźאن Ĝאل ì×óا īĐ İאروت وĨאروت: ﴿ا .﴾ن¹َ oُ «ِ‡ْ ®ُ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ ١٠٢/٢]، وÝĺכħĥ ıÖא اĩåĤאÙĐ כĩא ĹĘ ñİه اÙĺŴ﴿ ا ١ ح: رijøل اų. ٢ ر: وإن. ْ £َŸُ َ ـyٓ ِاء، כĤñכ وכñا ĭİא ĭđĨאه: Ĩא īéĬ إź ijéĥāĨن. «ِ ª تY ُ َ ¢uَ َ‡ªا ّ Y¯َ َ ²ِّ ٣ ح - وįĤijĜ: ا ٤ ح ر ط + وĥÜכ. ٥ ح ر ط: اģĩåĤ واĭĤאÙĜ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 462 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Islah ifsadın zıddıdır. es-Salâh ve es-salûh ise fesadın zıddıdır. Kelimenin etimolojisinde üç farklı lehçe söz konusudur. Birincisi dehale-yedhulu kalıbında saleha-yesluhu şeklinde, ikincisi sana‘a-yesna‘u kalıbında saleha-yeslahu şeklinde, üçüncüsü ise şerufe-yeşrufu kalıbında saleha-yesluhu şeklindedir. es-Sulh (barış), el-musâlaha (anlaşma) ve el-ıstılâh (uzlaşma/terim) kelimeleri de buradan türemiştir. Sonra münafıkların bu sözlerinin birkaç anlamı olabilir. Birincisine göre onlar ifsadı, yani nifak ve yasaklanan şeyleri yaptıklarını inkâr etmektedirler, çünkü bunu gizlemektedirler, fakat Allah onların gizlediklerini açığa çıkarmıştır. İkincisine göre onlar bu sözleri ile Müslümanlara mazeret beyân etmiş olmakta ve “Biz kâfirlerle uzlaşıp onlara meylediyoruz, fakat bunu yaparak onlarla müminler arasında ıslah sağlamak istiyoruz.” demektedirler. Bu Abdullah b. Abbas’ın görüşüdür. Üçüncüsüne göre onlar şöyle demiş olmaktadır: İçimizden kâfirlere, dış görünüşte de müminlere uyum sağlayarak işin sonundaki hâlimizi ıslah ediyoruz. Böylece eğer bunlar (kâfirler) zafere ulaşacak olursa onlara “Biz de sizdeniz” diyeceğiz, diğerleri zafere ulaşırsa onlara da aynı şeyi söyleyeceğiz. Dördüncüsüne göre bu ifade Yahudilerin cevabıdır ki onlar zaten kendi inançlarının ifsat değil ıslah olduğunu açıkça söylemektedirler. 12. Şunu bilin ki onlar bozguncuların ta kendileridir, fakat farkında değildirler. [ el-Bakara 2/12] “Şunu bilin ki onlar bozguncuların ta kendileridir.” Âyetteki elâ kelimesi tembih/dikkat çekme anlamına gelir. İnne kelimesi tekit ifade eder, hüm zamiri ise daha önce zikri geçenlere işaret eder. İkinci hüm zamiri tekittir, çünkü tekrar tekit ve takrir demektir. Aynı tekit “Muhakkak Ben, Ben Allah’ım.” [ el-Kasas 28/30], “Muhakkak Biz, Biz zikri indirdik.” [ el-Hicr 15/9], “Muhakkak O, O bağışlayıcı ve merhametlidir.” [Yûsuf 12/98], “Elbette Sen, Sensin tövbeleri kabul eden ve merhametli olan.” [ el-Bakara 2/128], “Dediler ki: Mutlaka siz, sizsiniz zalimler.” [ el-Enbiyâ 21/64], “Şunu bilin ki onlar, bozguncuların ta kendileridir.” [ el-Bakara 2/12] âyetlerinde de mevcuttur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 463 ثŻà įęĺóāÜ ĹĘو .אدùęĤا ïĄ حijĥ ُ ١ واŻāĤح واāĤ واŻĀŸح ïĄ اùĘŸאد، ،ďĭāĺ ďĭĀ :כĤijĝכ» çĥāĺ َ çĥĀَ »و ،ģìïĺ ģìد :כĤijĝכ» çĥāĺ ُ çĥĀَ » :אتĕĤ īĨ ٢ و« ُçĥĀ ُ çĥāĺ «כĤijĝכ: óüف óýĺف. واçĥāĤ واāĩĤאÙéĤ واŻĉĀźح ذĤכ. ħà ħıĤijĝĤ ñİا وijäه، أİïèא: أħıĬ أĬכóوا اùĘŸאد وijİ اęĭĤאق وĨא ijıĬا įĭĐ؛ ħıĬŶ כאijĬا ijęíĺن ذĤכ óıČÉĘ Ʃ اų Ĩא أóĩĄوا وכėý Ĩא óÝøوا. ] أħıĬ اñÝĐروا إĵĤ اīĻĩĥùĩĤ وĜאijĤا: إĩĬא ijĬاěĘ اĤכęאر وĩĬאħıĥĺ واáĤאĹĬ:] ٦٥ب .ġ אس×Đ īÖا لijĜ اñİو .īĻĭĨËĩĤا īĻÖو ħıĭĻÖ حŻĀŸا אıÖ ïĺóĬ ĹĘ īĻĭĨËĩĤا ÙĝĘاijĨو īĈא×Ĥا ĹĘ אرęכĤا ÙĝĘاijĩÖ אĬóĨأ çĥāĬ :اijĤאĜ ħıĬأ :ßĤאáĤوا ءźËıĤ כאنijĤو ،ħכĭĨ īéĬ :اijĤאĜ ءźËıĤ óęčĤا כאن ijĤ ĵÝè Ù×ĜאđĤا ĹĘ اóčĬ óİאčĤا ĜאijĤا ħıĤ כĤñכ . اóĤاďÖ: أن ñİا ijäاب اijıĻĤد وأóıČوا įÖ أن Ĩא ħİ įĻĘ إŻĀح وĻĤ ÷ùĘÍÖאد. ُ َون óُ đýْ َ ĺ źَ īْ כِ Ĥٰ َ و ونَ ïُùِ ęْ ُ ُ ْاĩĤ ħİُ ْ ħُ -١٢ َآَź ِاıĬƪ ،ïĻכÉÜ Ùĩĥכ» إن«و ،įĻ×ĭÜ Ùĩĥכ» Ê ََٓ ْ ُ̄ Ÿْ ِ ُu َون﴾ «ا َُ·­ْ ُ¶ ­ُ اª ²ِّ Ê ا ََٓ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا اñİو .óĺóĝÜو ïĻכÉÜ óĺóכÝĤا نŶ ؛ïĻכÉÜ אĻĬאà «ħİ»و ،įĥ×Ĝ īĺرijכñĩĤا īĐ Ùĺאĭכ» ħİ»و µُ َ ²ِّ ْ َy] ﴾اóåéĤ، ٩/١٥[،﴿ ا ¦ِ wªا ّ Y³َْ ªَ {َّ ² ±ُ oْ َ ² Yَ ²ِّ ُ﴾ [اÿāĝĤ، ٣٠/٢٨[،﴿ ا ٰ Ãا ّ Yَ ²َ ۪¿ ا ٓ²ِّ כįĤijĝ:﴿ ا ،[١٢٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­Áُ n۪ َ َ ُ اب ّ اyª ¹َّ cªا ّ aَ ²َْ َ ¥َ ا ²ِّ ا ﴿،]٩٨/١٢ ،ėøijĺ] ﴾­Áُ n۪ َ ْ ›َ Ÿُ ¹ُر ّ اyª ُ¶¹َ اª ْ ُ̄ Ÿْ ِ ُu َون﴾ [اĤ×óĝة، ١٢/٢]. َُ·­ْ ُ¶ ­ُ اª ²ِّ Ê ا ََٓ ِ ُ̄ ¹َۙن﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٦٤/٢١]، ﴿ا ªYَ ªا ّ ­ُcُ²َْ َ ُ§ ­ْ ا ²ِّ ¹ُٓا ا ªY£َžَ﴿ ١ ط: اùęĤאد. ٢ ح: īĨ اŻāĤح. ٥ ١٠ ١٥ 464 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu kimseler kendileri için “ıslah ediciler” ismini kullanmışlar, fakat Allah bunu reddetmiş ve onları “bozguncular” olarak isimlendirmiştir. Onların sözünün dört farklı anlamı vardır ve bu âyette bütün bu anlamlara ret söz konusudur. Birincisi, onların nifakı inkâr edip gizlemeleridir ve bu âyet onların sırlarını ifşa etmiş, gizlediklerini açığa çıkarmıştır. İkincisi, onların “Biz kâfirlere yakınlaşarak ıslah amaçlıyoruz.” diyerek mazeret bildirmeleridir ki Allah Teâlâ âyet ile onların bu yaptığının ifsat olduğunu haber vermektedir. Zira kâfirler onların kendilerinden yana olduklarını bilmektedirler ve bu durum onların küfürde ısrar etmelerinde teşvik edici olmaktadır. Üçüncüsü, onların her iki taraf ile de uyum içinde olmalarının işlerine yarayacağını düşünmeleridir ki Allah Teâlâ burada onların bu yaptığının hem dünyada hem âhirette onların sonlarını kötü kılacağını haber vermektedir. Zira onlar zâhirde kâfirlere tâbi olmadıkları için kâfirler onları reddedecektir. Riyakârların durumu da böyledir. İhlas sahibi olmaktan başka kurtuluş yolu yoktur. Dördüncüsü, bu ifadenin Yahudiler tarafından açıkça söylenen bir cevap olmasıdır. Nitekim onlar hakkında Allah Teâlâ “Kötü ameli kendisine güzel gösterilen ve onu iyi sanan kimse…” [ Fâtır 35/8] buyurmuştur. Bunlar Hz. Mûsâ’nın salâh hâlini fesat olarak, kendi azgınlığını ise doğru yol olarak isimlendiren ve “Bırakın beni, dedi. Mûsâ’yı öldüreyim; (Kurtarabilirse) Rabbine yalvarsın! Çünkü ben onun, dininizi değiştireceğinden yahut yeryüzünde fesat çıkaracağından korkuyorum.” [el-Gāfir 40/26], “Ben size kendi görüşümü söylüyor ve sizi sadece doğru olan yola yönlendiriyorum.” [el-Gāfir 40/29] diyen Firavun gibidirler ki Allah Teâlâ ona reddiye olarak “O muhakkak fesatçılardan idi.” [ el-Kasas 28/4], “Fesatçılardan idin.” [ Yûnus 10/91] demiş, buradaki âyette de [Yahudilere reddiye olarak] “Şunu bilin ki onlar bozguncuların ta kendileridir.” buyurmuştur. Şöyle denilmiştir: Bu âyet münafıkların kendilerini ıslah ile müminleri ise ifsat ile nitelediklerine delâlet eder. Bu durumda onların “Biz aslında ıslah edicileriz, asıl bozguncular sizlersiniz.” demiş olmaları gerekir. Bu nedenle Allah Teâlâ onların bu iki sözünü de reddetmiş ve “Şunu bilin ki onlar bozguncuların ta kendileridir.” buyurmuştur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 465 وכאن ،īĺïùęĩĤا ħøا ħıĤ Û×àوأ ħıĭĐ ųا Ʃ ٢ ١ اīĻéĥāĩĤ ęĭĘאه ħøا ħıùęĬŶ اijÝ×àأ .هijäijĤا כĥÜ ĵĥĐ ħİرد اñİ ĹĘو įäأو ÙđÖأر ħıĨŻכĤ ٣ أĨא اŶول: Ęכאن إĬכאراħıĭĨ وإóøارا وכאن ñİا ÝİכאÝøŶאرħİ وإıČאراóøŶارħİ. واáĤאĹĬ: כאن اñÝĐارا ĬÉÖא ÕĥĉĬ اŻĀŸح ÖאĩÝøאÙĤ اĤכęאر، ìÉĘ×ó ñıÖا أن ñİا ُ أن اĭĩĤאīĻĝĘ ħıĤ أāĬאر وñİا ÖאßĐ ħıĤ ĵĥĐ اóĀŸار. אرęכĤا ħĥĐ ßĻè ħıĭĨ אدùĘإ نijכÝĘ īĻĤאéĤا ĹĘ ħıđęĭÜ īĻıäو īĨ īĻĝĺóęĤا ÙĝĘاijĨ أن ħıĭĨ אĭČ כאن :ßĤאáĤوا ïĜو īĻĝĺóęĤا אءĄر اij×ĥĈ ħıĬÍĘ ؛ħıĤÇĨو ħıĤאéĤ אدùĘإ įĬأ ó×ìÉĘ ،ħıĤא×Ĥ אèŻĀإ ونóĘכאĤوا ،īĈא×Ĥا ĹĘ ħıĬijĝĘاijĺź ħıĬأ אĩĤ ħıĬijąĕ×ĺ īĻĭĨËĩĤا نÍĘ ؛įĥכ כĤذا ħıÜאĘ ĹĘ źإ صŻì źو ،אĺóĤا ģİأ אلè اñوכ .óİאčĤا ĹĘ ħıĬijđÖאÝĺź ħıĬأ אĩĤ ؛ħıĬدوóĺ ٤ اŻìŸص. ±َ ِ žََ َ̄ ±ْ ُزّÀ ٥ ﴿ا :ħıĝè ĹĘ ĵĤאđÜ אلĜ īĩĨ اijĬوכא ،אراıä دijıĻĤا ابijä כאن :ďÖاóĤوا ،אداùĘ ĵøijĨ حŻĀ ĵƪ ĩ َ ۜ﴾ [ĘאóĈ، ٨/٣٥ [وכאijĬا כijĐóęن ø Y³ً َ nَ هُ ٰ ٓ ¹ُء َ َِ̄» ۪µ َžَyا ~ُ µُ َ ª ِ َل ۪د َÀ³ ُ §­ْ uّ ]َُ َ ْن À َ َr ُ Yف ا ۪¿ ا ٓ²ِّ َ ُۚµ ا َْÁ ْu ُع َرّ\ ªوَ~« ¹ٰR ُ© ْcُ ْ ¢َ وijĔاÙĺ įùęĬ رüאدا، ĝĘאل: ﴿َذُر ۪وٓ²¿ ا َ ٰرى َوَRٓY َ َRٓY ا Êِّ ۪ر ُ À §­ْ ا ُ ْ Ÿَ َ َYد﴾ [اīĨËĩĤ، ٢٦/٤٠ [وĜאل: ﴿َRٓY ا ُ ِْ·َy žِ ¿َْ اÊْر ِض اª َ ْن À َْو ا ا ±َ ®ِ نYَ ¦َ µُ َ ²ِّ ٦ ĝĘאل: ﴿ا įĻĥĐ ĵĤאđÜ ųا Ʃ َ ‚َ ِYد﴾ [اīĨËĩĤ ، ٢٩/٤٠ [óĘد yªا ّ© Áَ ]۪ ~َ َ Êِّ ا ­ْ§ À ُ u۪ ¶ْ َ ا [ أ ٦٦] אلĜو] ٩١/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾±À َ u۪ ِ Ÿْ ¯ُ ْ ªا ±َR ِ aَ ³ْ¦ُ وَ ﴿:אلĜو] ٤/٢٨ ،ÿāĝĤا﴾ [±À َ u۪ ِ Ÿْ ¯ُ ْ اª ْ ُ̄ Ÿْ ِ ُu َون﴾. َُ·­ْ ُ¶ ­ُ اª ²ِّ Ê ا ََٓ ĭİא: ﴿ا حŻĀŸאÖ ħıùęĬأ اijęĀو ħıĬأ ĵĥĐ لïĺ אĨ اñİ ĹĘ :ģĻĜو واīĻĭĨËĩĤ ÖאùĘŸאد، واĵąÝĜ أħıĬ ĜאijĤا: إĩĬא īéĬ ijéĥāĨن وأħÝĬ ْ ُ̄ Ÿْ ِ ُu َون﴾ َُ·­ْ ُ¶ ­ُ اª ²ِّ Ê ا ََٓ Ʃ اų ħıĻĥĐ اīĻĤijĝĤ وĜאل: ﴿ا ïùęĨون، óĘد .ûĨאİ çĀ ،ħİ ħıĬأ :ط ١ ٢ ح: ęĭĘאħİ. ٣ م ح ط - óøŶارħİ. ٤ ر - وź Żìص إź ĹĘ اŻìŸص. .ħıĝè ĹĘ ĵĤאđÜ - ح م ٥ ٦ ط: ħıĻĥĐ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 466 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu cümlenin takdiri (anlamı), “Onlardır bozguncular, siz değil!” şeklindedir. Eğer onların sözleri sadece âyette ifade edilenden ibaret olsaydı o zaman kendilerine cevap olarak, “Onlar bozgunculardır.” denilmesi yeterli olurdu. Ancak hüm (onlar) zamirinin tekrarlanması ve sıfatın [el-müfsidûn (bozguncular) şeklinde] elif-lâm takısı ile marife yapılarak kullanılması, bizim söylediğimizin delilidir. Bu tıpkı “Seni kınayan kimse, asıl soyu kesik olanın kendisidir.” [el-Kevser 108/3] âyeti gibidir ki burada o mâlûm mel‘un kişinin [yani Ebû Leheb’in] “ Muhammed’in soyu kesilecektir, öldüğü zaman adı sanı unutulacaktır.” şeklindeki sözüne reddiyedir ve Allah Teâlâ “Seni kınayan kimse, asıl soyu kesik olanın kendisidir, sen değil!” [el-Kevser 108/3] buyurmuştur. Sonra burada müminlerin şerefinin beyânı söz konusudur, çünkü Allah Teâlâ münafıkların Hz. Peygamber aleyhisselâma söylediklerine cevap vermeyi üstlendiği gibi müminlere söylediklerine de cevap vermeyi üstlenmiştir. Nitekim Velîd b. Mugīre -Allah kendisine lânet etsin- Hz. Peygamber aleyhisselâm hakkında “O mecnundur.” ifadesini kullanmış, Allah da onu reddederek “Rabbinin nimeti sayesinde sen mecnun değilsin.” [el-Kalem 68/2] buyurmuş, ardından da o mel‘un hakkında “Sakın yalancılara/inkârcılara boyun eğme!” [el-Kalem 68/8] buyurduktan sonra “Alabildiğine yemin eden, aşağılık, daima kusur arayıp kınayan, durmadan laf götürüp getiren, iyiliği hep engelleyen, mütecaviz, günaha dadanmış, kaba ve haşin, bütün bunlardan sonra bir de soysuzlukla damgalanmış kimselerden hiçbirine sakın boyun eğme.” [el-Kalem 68/10-13] demiştir. Bunlar kınama ifade eden on isimdir. Müminler için de bu şekilde isimler kullanılmıştır. Çünkü münafıklar müminleri fesatçılar olarak nitelemiş, Allah da onların bu nitelemelerini reddetmiş ve münafıkları kınama ifade eden şu nitelikler ile isimlendirmiştir: 1. Aldatmaya çalışanlar: “Allah’ı ve müminleri aldatmaya çalışırlar.” [ el-Bakara 2/9] 2. Cahiller olarak: “Fakat farkında değillerdir.” [ el-Bakara 2/9] 3. Hasta olarak: “Kalplerinde bir hastalık vardır.” [ el-Bakara 2/10] 4. Yalancılar olarak: “Yalanladıkları için…” [ el-Bakara 2/10]. 5. Bozguncular olarak: “Asıl bozguncular onlardır.” [ el-Bakara 2/12] 6. Sefihler olarak: “Şunu bilin ki asıl sefihler onlardır.” [ el-Bakara 2/13] 7. Azgınlar olarak: “Azgınlıkları içinde bocalarlar.” [ el-Bakara 2/15] 8. Diğer nitelikleri ise [sağır, dilsiz ve kör olarak] “Onlar sağırlar, dilsizler ve körlerdir. Bu sebeple onlar geri dönemezler.” [ el-Bakara 2/18] âyetinde dile getirilmiştir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 467 وóĺïĝÜه: ħİ اïùęĩĤون ź أħÝĬ. وijĤ כאن כħıĨŻ ñİا اijĤاïè اijāĭĩĤص įĻĥĐ ėĤŶאÖ ÛđĭĤا ėĺóđÜو» ħİ» ارóכÝĘ ،«ونïùęĨ ħıĬإ «ħıĤ אÖاijä ĵęכ ١ ُ ÕùéĘ ijİ [٣/١٠٨ ،óàijכĤا﴾ [yُcَ\ْÊا َْ ¹َ¶ُ ¥َ ئَِ ²Y‚َ َ ِ ّن واŻĤم دģĻĤ ĵĥĐ Ĩא ĭĥĜא، وijİ כįĤijĝ:﴿ ا َ ِ ّن رد ijĜل ذĤכ اīĻđĥĤ أن ïĩéĨا أóÝÖ، إذا Ĩאت اďĉĝĬ ذכóه، ĝĘאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ ا ٢ .ÛĬأ ź [٣/١٠٨ ،óàijכĤا﴾ [yُcَ\ْÊا َْ ¹َ¶ُ ¥َ ئَِ ²Y‚َ īĻĭĨËĩĥĤ هijĤאĜ אĩĐ īĻĝĘאĭĩĤا ابijä ĵĤijÜ ßĻè īĻĭĨËĩĤا فóü אنĻÖ įĻĘ ħà :įĤ אلĜ ųا Ʃ įĭđĤ ةóĻĕĩĤا īÖ ïĻĤijĤا نÍĘ ،مŻùĤا įĻĥĐ ĵęĉāĩĤا ěè ĹĘ כאن אĩכ ۚ﴾ [اħĥĝĤ، ِ َ̄ ْk³ُ ¹ٍن ْ³ِِ َ̄ ِ_ َرِّ\ ¥َ \ \ aَ ²َْ ا Yٓ®َ﴿ :įĤijĝÖ įĭĐ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אهęĭĘ ،نijĭåĨ įĬإ ِ ۪\ َÁ±] ﴾اħĥĝĤ، ٨/٦٨ [وĜאل: ﴿َوَÊ wّ §َ ¯ُ ْ ِ اª •ِ bُ Ëَžَ﴿ :īĻđĥĤا כĤذ ذم ĹĘ אلĜ ħà [٢/٦٨ ¥َ ِ ªذٰ uَ ْ َ \ ٍ ©ّcُ ُ ­Áٍ ۙ f۪ َ ا uٍcَْ®ُ ِ yÁْsَ ْ «ِ ª ٍ َYع ³ّ®َ ­Áٍ ۙ ¯۪ ³َِ َٓ ٍYء \ َ ٍYز َR ƒّ َ ٍف َR۪· ٍۙÁ± َ ¶ّ¯ Ëّ nَ َ ُb ِ ْ ـ• ُ¦ّ© ؛īĻĭĨËĩĤا ěè ĹĘ כĤñכĘ ،ÙĨijĨñĨ אءĩøأ ةóýĐ Ĺİو] ١٣-١٠/٦٨ ،ħĥĝĤا﴾ [­Áٍ َز²۪ ۙ ٤ óýđÖة ٣ وĵĩø اĭĩĤאīĻĝĘ ħıĭĐ ųا Ʃ אهęĭĘ īĺïùęĨ īĻĭĨËĩĤا اijĩø īĻĝĘאĭĩĤا نÍĘ :įĤijĝÖ «īĻĥİאä» ،[٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [َٰ Ãا ّ ن¹َ ُ دYِ sَ ُ À﴿ :įĤijĝÖ «īĻĐאدíĨ» :ÙĨijĨñĨ אءĩøأ ٌۙض﴾ [اĤ×óĝة، ١٠/٢]، yَ®َ ­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ ¿ž۪﴿ :įĤijĝÖ «ĵĄóĨ » ،[٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ۜ َ ƒْ ُ ُy َون À Y®َوَ﴿ ْ ُ̄ Ÿْ ِ ُu َون﴾ ªا ­ُ¶ ُ ﴿ :įĤijĝÖ «īĺïùęĨ» ،[١٠/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ن¹َ\ ُwِ §ْ َ À﴿ :įĤijĝÖ «īĻÖכאذ« َُ·­ْ ُ¶ ­ُ ّ اªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء﴾ [اĤ×óĝة، ١٣/٢]، «ĈאīĻĔ « ²ِّ Ê ا ََٓ [اĤ×óĝة، ١٢/٢]، «ıęøאء» įĤijĝÖ:﴿ ا ­ْ·ُžَ ٌ ¿¯ْ ُ ­ ٌ §ْ \ُ ٌ َ ْ َُ̄· ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ١٥/٢] وĩÜאıĨא įĤijĝÖ: ﴿ ­ّ†ُ À ­ْ·ِِ ²YÁَ›ْ Žُ ¿ž۪﴿ :įĤijĝÖ .[١٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ن¹َۙ ُ jِ yَْ À Êَ .ÕùéĘ įĻĥĐ - ح ١ ٢ ح - ź أÛĬ. .ûĨאİ çĀ ،ħıĭĐ ųا אهęĭĘ - ط ٣ ٤ ح + ïđÖه. ٥ ١٠ ١٥ 468 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Fakat farkında değildirler.” Âyetteki lâkin kelimesi istidrâk [yani eksik ifadenin tamamlanması/önceki sözden neşet eden yanlış anlaşılma ihtimalinin giderilmesi] anlamındadır. Bir görüşe göre bu ifade, olumsuzladığın bir şeyin yerine olumladığın bir başka şeyin geçirilmesi anlamına gelir. Kelime şeddeli ve şeddesiz [yani lâkinne ve lâkin şekilde] okunur. Şeddeli hâli nasb edatı, şeddesiz hâli ise ref‘ edatıdır. Her ikisi de ismin başına gelir. Şeddesiz olan fiilin başına da gelir. Hak Teâlâ “Biz onlara zulmetmedik, lakin kendilerine zulmettiler.” [ Hûd 11/101] buyurmuştur. Bu ifadesinin sonundaki nûn harfi şiirdeki uyum gereği düşebilir. Şâir şöyle demiştir: (Seninle sohbet edemem) fakat (ve laki) eğer suyun fazla ise bana da su ver Atıf konumunda şeddesiz lâkin kelimesi diğer atıf harfleri gibi işlev görür. Örneğin mâ câeni Zeydün lâkin ‘Amrun” (Bana Zeyd gelmedi, ama Amr geldi), mâ raeytü Zeyden lâkin ‘Amran (Zeyd’i görmedim, ama Amr’ı gördüm), mâ merartü bi-Zeydin lâkin bi-‘Amrin (Zeyd’e uğramadım, ama Amr’a uğradım) dersin. “Farkında değildirler” ifadesi “bilmezler” anlamına gelir. Neyi bilmedikleri konusunda ihtilâf edilmiştir. Bir görüşe göre bu ifade, “Onlar bozguncu olduklarını, fiillerinin bozgunculuk olduğunu bilmezler.” anlamındadır. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Eğer anlam bu ise o zaman bu, “Bilinmeyen delil bağlayıcı değildir.” diyenlerin görüşünü çürütür. Bu Nâşî ve diğer bazı Mu‘tezilîlerin görüşüdür. Çünkü bu âyet münafıkların, bilmemesine rağmen, yaptıkları fi ilin fesat olduğunu haber vermektedir. Aynı durum “Siz farkında olmadan amelleriniz boşa çıkar.” [ el-Hucurât 49/2] âyetinde de söz konusudur. Burada onlar deliller üzerinde düşünerek bilmeye imkânları olmasına rağmen [böyle bir düşünme faaliyetinde bulunmadıkları için] bilmedikleri hâlde amellerinin boşa çıkacağını haber vermektedir.1 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 38. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 469 ءĹü ěĻĝéÜ ١ Ĺİ :ģĻĜو ،راكïÝøا Ùĩĥכ» īכĤ» ﴾ونَ yُ ُ ƒْ َ À Êَ ±ْ §ِ ٰ ªوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو ٌ ، وŻìïĺن ďĘرا ėęíĩĤوا ƪ ٌ ÕĀאĬ دƪ ïýĩĤوا ،ėęíّ ُ ُ ّïýد وÜ ٣ وÜ .įĻِ ęْ ĭَ Ü ءĹü ٢ لïÖ َ įُ Ý×ِْ áُ Ü ±ْ §ِ ٰ ªوَ ­ْ¶ Yُ ³َ¯ْ َ «’َ Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ،אąĺأ ģđęĤا َ ģìïĺ įĭĨ ėęíĩĤوا ، َ đĻĩäא اħøź ٤ :óĐאýĤا אلĜ ،óđýĤا ĹĘ ورةóąĥĤ įĬijĬ ćĝùĺ ïĜو] ١٠١/١١ ،دijİ] ﴾­ْ·َُ Ÿُ ²َْ ¹ٓا ا ¯ُ َ «’َ َ ُאؤ َك َذا َĘ ْą ِģ ٥ ْ ِĝِĹĭ ِإ ْن َכ َאن Ĩ َ َź ِك اø و ؛ģĩđĤا ĹĘ ėĉđĤا وفóè óÐאùכ ÙęęíĩĤا» īכĤ» نijכĺ ėĉđĤا ďĄijĨ ĹĘو ïĺõÖ رتóĨ אĨ»و ،»واóĩĐ īכĤ اïĺز Ûĺ رأ אĨ»و» وóĩĐ īכĤ ïĺز ĵĭÐאä אĨ» :لijĝÜ .«وóĩĐ īכĤ ħıĬأ نijĩĥđĺ ź :ģĻĜ אهĭđĨ ĹĘ ėĥÝìوا .نijĩĥđĺ ź أي﴾ ونَ yُ ُ ƒْ َ À Êَ﴿ :įĤijĜو :ųا Ʃ ] أijÖ ijāĭĨر رįĩè ïùęĨون وأن ħıĥđĘ إùĘאد. Ĝאل اĨŸאم [٦٦ب مõĥĺ ź ÙåéĤا إن :لijĝĺ īĨ لijĜ ăĝĭĺ ijıĘ اñİ ģĺوÉÝĤا כאن إن אدùęÖ ó×ìأ įĬŶ ؛ÙĤõÝđĩĤا īĨ هóĻĔو ٦ ĹüאĭĤا لijĜ ijİو ،ÙĘóđĩĤאÖ źإ ­ْ §ُ ُ ªY¯َ ْ َ َ ْoَ ]َ ا َ ْن b ٧ وijİ כįĤijĝ أąĺא: ﴿ا .įÖ واóđýĺ ħĤ وإن ħıđĻĭĀ ź اijĬכא وإن ħıĤאĩĐأ ć×éÖ ó×ìأ] ٢/٤٩ ،اتóåéĤا﴾ [ونَ yُ ُ ƒْ َ b Êَ ­ْcُ²َْ َوا ĵĤإ لijĀijĤا īĨ īĻĭכĩÝĨ أي ،įÖ ħĥđĤا ģĻ×ùÖ اijĬכא أن ïđÖ نijĩĥđĺ ٨ .įĥÐźد ĹĘ óčĭĤאÖ ħĥđĤا ١ م ح: ijİ. ٢ ر: ïĺل ĵĥĐ. ٣ ر: įùęĭÖ. .įđĻĉÝøأźو įĻÜÇÖ ÛùĥĘ + ر ٤ אدرāĩĤوا ĹüאåĭĤا ĵĤإ Õùĭĺ ÛĻ×Ĥا .»īכĤ» يóİijåĥĤ אحéāĤ؛ا١٩٤/٢ ،Ĺĭä īÖź ابóĐŸا ÙĐאĭĀ óø :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٥ .ģąِ َ ِĹĭ إن כאن َ Ĩאؤك ذا Ę ĝ ْ ِ وź أįđĻĉÝø ... ِ وźك اø įĻÜÇÖ Ûُ ْ ùĥَ َ Ę :Ĺĥĺ אĩכ אıĥĝĭĺ اءóđýĤا īĨ כאن) م ٩٠٥/ـİ ٢٩٣ .ت (óĐאýĤا óĻüóüِīÖאÖ وفóđĩĤا אري×ĬŶا ĹüאĭĤا ïĩéĨ īÖ ųا ï×Đ אس×đĤا ijÖأ ijİ ٦ īĨ įĥĀأ ،אĩĥכÝĨ אĻĄوóĐ אĺijéĬ وכאن ó×כŶا ĹüאĭĤا ijİو ،אĩİאرčĬوأ يóÝé×Ĥوا ĹĨوóĤا īÖا Ùĝ×Ĉ ĹĘ ijİو ،īĺïĻåĩĤا אıÝĥĩä īĨ مijĥĐ ةïĐ ĹĘ اóé×ÝĨ وכאن .هóĩĐ óìآ ĵĤإ אıÖ אمĜوأ ،óāĨ ĵĤإ جóì ħà ÙĥĺijĈ ةïĨ ادïĕ×Ö אمĜوأ ،אر×ĬŶا ħĥĐ اěĉĭĩĤ. اóčĬ: إĬ×אه اóĤواة ĹĉęĝĥĤ، ١٢٩/٢؛ وĻĘאت اĻĐŶאن īÖź ĥìכאن .٩١/٣ ٧ ح - وإن ħĤ óđýĺوا įÖ. ٨ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٣٨/١ ٥ ١٠ ١٥ 470 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bir görüşe göre bu ifade ilmin gerçekte mevcudiyetinin olumsuzlanması değil, onların ilimle amel etmediklerinin ifadesidir. Bu hususu daha önce ifade etmiştik. Bir başka görüşe göre anlam, “Onlar azaba uğrayacaklarını bilmezler.” şeklinde, bir diğer görüşe göre, “Ölümün ne zaman başlarına geleceğini ve tövbe etme imkânlarının tükeneceğini bilmezler.” şeklindedir. “Bilmektedirler ki…” [ el-Bakara 2/102] âyetinde bu kimseler bilgi sahibi olarak, “Farkında değildirler.” âyetinde ise üç bakımdan, yani yaptıklarının fesat olduğunu bilmemek, bunun karşılığında bir azap olduğunu bilmemek ve tövbe etmeden ölümün ne zaman gelip kendilerini yakalayacağını bilmemek açısından cahil olarak nitelendirilmişlerdir. Böyle olduğu için de Allah Teâlâ onların bahanelerini tüketmiş, delili kesin olarak ilzam edici hâle getirmiş, âyetin farklı delâletleri ile bütün bu cehaletleri ortadan kaldırmıştır. Nitekim onların yaptıklarının ifsat olduğunu “Şunu bilin ki asıl onlar bozgunculardır.” [ el-Bakara 2/12] âyeti ile ifade etmiş, ifsadın karşılığındaki azap hakkında “Muhakkak münafıklar cehennemin en aşağı derecesindedirler.” [ en-Nisâ 4/145] buyurmuş, ölümün gelip çatması konusunda ise “Onlar farkında değilken ansızın onlara geliverir.” [ eş-Şuarâ 26/222] buyurmuştur. Aynı şekilde müminleri de “Ve ilim sahipleri…” [ Âl-i İmrân 3/18] âyetinde “ ilim” ile nitelemiş, sonra da ilme muhalefetlerinden dolayı kendilerini “Bir cahillik edip kötülük işleyenler…” [ en-Nisâ 4/17] âyetinde cahillik ile nitelemiştir. Onların cehaletlerinin de yukarıdaki cehalette söz konusu olan üç yönü vardır ki Allah Teâlâ bu üç tür cehaleti de ortadan kaldırmıştır. İlki hakkında, bunun fasıklık olduğunu ifade ederek şöyle buyurmuştur: “İmandan sonra fasıklık ismi ne kadar da kötüdür!” [ el-Hucurât 49/11], bunun cezası hakkında “Günahkârlar elbet cehennemdedir.” [el-İnfitâr 82/14] buyurmuş, ölüm ile ilgili husus konusunda ise “Herhangi birinize ölüm gelip de ‘Rabbim! Beni yakın bir süreye kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam!’ demesinden önce, size verdiğimiz rızıktan harcayın.” [el-Münâfikūn 63/10] buyurmuştur. 13. Onlara, ‘İnsanların iman ettiği gibi siz de iman edin.’ denildiği vakit ‘Biz hiç, sefihlerin iman ettikleri gibi iman eder miyiz!’ derler. Biliniz ki sefihler ancak kendileridir, fakat bunu bilmezler. [ el-Bakara 2/13] “Onlara, ‘İnsanların iman ettiği gibi siz de iman edin.’ denildiği vakit ‘Biz hiç, sefihlerin iman ettikleri gibi iman eder miyiz!’ derler.” Kelbî’nin Ebû Sâlih kanalıyla rivayet ettiğine göre Abdullah b. Abbas, bu âyetin Yahudiler hakkında ve Ehl-i kitap içerisinde Abdullah b. Selâm ve arkadaşları ve Necâşî ve arkadaşları gibi Müslüman olanlar hakkında indiğini söylemiştir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 471 אĩĻĘ אهĬرóĜ ïĜو ،ħĥđĤאÖ ١ ħıĥĩĐ ĹęĬ ijİ ģÖ ؛ħĥđĤا ÙĝĻĝè ĹęĬ اñİ ÷ĻĤ :ģĻĜو تijĩĤا ħıÖ لõĭĺ ĵÝĨ ونóđýĺ ź أي :ģĻĜو .نijÖñđُ ĺ ħıĬأ ونóđýĺ ź أي :ģĻĜو .ّ óĨ ْ£ََu َِ «ُ¯¹ا﴾ ªوَ ﴿:įĤijĝÖ ģĀŶا ĹĘ ħĥđĤאÖ īĻĘijĀijĨ اijĬכא אĩĤو .ÙÖijÝĤا ħıĭĐ ďĉĝĭÝĘ َ ƒْ ُ ُy َون﴾ īĨ اijäijĤه اÙàŻáĤ À Êَ﴿ :įĤijĝÖ ģıåĤאÖ īĻĘijĀijĨ אرواĀو] ١٠٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ أن ģ×Ĝ نijÜijĩĺ ĵÝĨ اijĩĥđĺ ħĤو אÖاñĐ įĻĥĐ أن اijĩĥđĺ ħĤو אداùĘإ هijĩĥđĺ ħĤ ħıĬأ Ê ََٓ ijÖijÝĺا أħıĨõĤ اÙåéĤ ÉĘزال ñİه اıåĤאźت ÖאźźïĤت، ĝĘאل إįĬ إùĘאد įĤijĝÖ:﴿ ا َ ْرِك َْ اÊ ْ~ِŸَ© uªا ّ¿ žِ ±Áَ £۪ žYِ ³َ¯ُ ْ َ اª ِ ّن ا ﴿:įÖاñĐ ĹĘ אلĝĘ [١٢/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ونَ uُ ِ Ÿْ ¯ُ ْ َُ·­ْ ُ¶ ­ُ اª ²ِّ ا َ ƒْ ُ ُy َۙون﴾ [اóđýĤاء، À Êَ ­ْ ¶ُ وَ_ ًcَ›ْ َ \ ­ْ·ُÁَِ b ْ ۚ﴾ [اùĭĤאء، ١٤٥/٤] وĜאل ĹĘ اijĩĤت: ﴿َžَOÁ ِ َYر ِR ±َ ّ اª³ ِ﴾ [آل óĩĐان، ١٨/٣] ħà ­ْ «ِ ْ ¹ُا اª ُو۬ª ٢٢٢/٢٦] وכñا وėĀ اīĻĭĨËĩĤ ÖאħĥđĤ įĤijĝÖ:﴿ َوا َ ٍ_﴾ [اùĭĤאء، ١٧/٤]. وכאن ªY·َkَ ِ َ ْ َُ̄» ¹َن ّ اªُٓ ¹َء \ À﴿ :אلĝĘ ħĥđĤا ħıÝęĤאíĩÖ ģıåĤאÖ ħıęĀو }َ ْ ِئ \﴿ ٣ :įĤijĝÖ قijùĘ įĬإ ولŶا ěè ĹĘ ٢ אلĝĘ אıĤزاÉĘ ÙàŻáĤا هijäijĤا هñİ īĨ ħıĥıä ¿Ÿ۪ َ ª رYَ َkّ Ÿُ ْ َ اª ِ ّن ۚ﴾ [اóåéĤات، ١١/٤٩] وĜאل ĹĘ įÝÖijĝĐ:﴿ َوا نYِ ¯Àَ ۪Êاْ uَ ْ َ ْ Ÿُ ُ ¹ُق \ ِاÊ ْ ~­ُ اª ْ َ̄¹ْ ُت َžَÁ£ُ ¹َل ªا ­ُ¦ُ uَ nَ َ َ ا ¿ِ b ْ Oَ َ ْن À َ ْ[ِ© ا ۚ﴾ [اĉęĬźאر، ١٤/٨٢] وĜאل ĹĘ اijĩĤت: ﴿ِR ±ْ ¢ ٍ ­Áo۪ jَ ۪ ٍۙ À] ﴾[اĭĩĤאijĝĘن، ١٠/٦٣] اĺŴאت. yَ ¢ ©ٍjَ َ « ا ٰٓ ªِ َ ۪ـٓ³¿ ا byْ َ rّ َ Ê ا َٓ¹َْ َر ِّب ª ُۜ َآَź َٓאء ıـęَ ƫ ùĤا īَ َ א ٰاĨ َٓ ĩכَ īُĨِËْ Ĭُاَ اijٓ ُĤאĜَ אس ُ ƪ ĭĤا īَ َ א ٰاĨ َٓ ُijا َכĩ ْ ٰاِĭĨ ħُ ıĤَ ģĻ َ Ĝ۪ ذاَاِ َ -١٣ و ُ َijن ĩĥَ ْ đَ ĺ źَ īْ כِ Ĥٰ َ ُ و َٓאء ıـęَ ƫ ُ اùĤ ħİُ ْ ħُ ِاıĬƪ ±َ ®َ ٰ ٓY ا ¯َ¦َ ±ُ ®ِQُْ ²َ ¹ُٓا ا ªYَ َ ُ Yس ¢ ٰ َR ±َ ّ اª³ ٓY ا ٰ ِR¹³ُا َ¦َ̄ ُ·­ْ ا َ ª ©Áَ ¢۪ ذاَِ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوا نÉü ĹĘ ÛĤõĬ ÙĺŴا أن ġ אس×Đ īÖا īĐ çĤאĀ ĹÖأ īĐ ّ Ĺ×ĥכĤا óذכ﴾ ۜ ا ّ ªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء ؛įÖאéĀوأ ĹüאåĭĤوا įÖאéĀوأ مŻø īÖ ųا Ʃ اijıĻĤد وĹĩĥùĨ أģİ اĤכÝאب؛ Đ×ï .ėĻéāÜ įĥđĤ ،ħıĩĥĐ :ح ١ ٢ ح - ĝĘאل. ٣ ح : ĝĘאل. ٥ ١٠ ١٥ 472 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim rivayete göre Hz. Peygamber aleyhisselâm Abdullah b. Mes‘ûd ve Ca‘fer-i Tayyâr’ı Necâşî’ye elçi olarak gönderir. Onlar da yolda, içlerinde Ehl-i kitaptan kimselerin de bulunduğu bir Şâm kafilesi ile karşılaşırlar. Abdullah b. Mes‘ûd namazda sesli okurken “Ey Ehl-i kitap! Biz, birtakım yüzleri silip dümdüz ederek arkalarına çevirmeden yahut onları cumartesi adamları gibi lânetlemeden önce, size gelenleri doğrulamak üzere indirdiğimize iman edin.” [ en-Nisâ 4/47] âyetine gelir. O esnada kafilede bulunan Abdullah b. Selâm bunu işitince korkar, başka bir şeye dönüştürülme korkusu içinde elini yüzünü ovuşturmaya başlar ve nihayet Hz. Peygamber aleyhisselâmın yanına varıp Müslüman olmaya niyet eder. Medine’ye gelir ve Hz. Peygamber aleyhisselâmın yanına varıp ona, “Ey Allah’ın resulü! Ben kavmimin lideriyim, onlar bana hürmet ederler. Benim Müslüman olmam nedeniyle onların da Müslüman olmalarını ümit ediyorum. Onları çağır ve kendilerine beni nasıl bildiklerini, aralarındaki konumumu sor. Sonra da Müslüman olduğumu onlara bildir. Umuyorum ki sana olumlu cevap verirler.” der. Hz. Peygamber aleyhisselâm da onun dediği gibi yapar, Yahudiler yanına geldiklerinde onlara, “İbn Selâm’ı aranızda hangi konumda değerlendirirsiniz?” der. Onlar, “O bizim efendimizdir, efendimizin oğludur, Allah’ın Mûsâ’ya indirdiği kitabı yeryüzünde en iyi bilen bir tek o kalmıştır.” derler. Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Pekiyi, o Müslüman olursa siz de olur musunuz?” diye sorar. Onlar, “O Müslüman olmaz!” derler. Hz. Peygamber aleyhisselâm sorusunu tekrarlar, ama onlar yine aynı cevabı verirler. Bunun üzerine Abdullah b. Selâm ortaya çıkar ve onlara “Ey Allah düşmanları! Allah sizi bildiği gibi yapsın! Tevrat’ın falan filan yerinde Muhammed’in ve niteliklerinin yazılı olduğunu bilmez misiniz?” der. Onlar, “Ey İbn Selâm! Sen aslında biraz önce söylediğimiz övgü ifadelerini hak etmiyorsun, ama aramızda olmadığın için gıybetini etmek istemedik, bu sebeple o sözleri söyledik.” derler. Dışarı çıkarken de ona “Sen ne sefîh bir adamsın böyle!” derler. Bunun üzerine Allah Teâlâ bu âyeti indirir. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “Yahudilere, ‘ Necâşî ve beraberindekiler gibi, Abdullah b. Selâm ve beraberindekiler gibi siz de Muhammed’e ve kitabına iman edin’ denildiği zaman derler ki: ‘Ne yani! Biz hiç bu cahiller, yani Abdullah b. Selâm ve beraberindekiler gibi iman eder miyiz?’” 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 473 ّ įĻĥĐ اŻùĤم ßđÖ اīÖ ijđùĨد وóęđäا اĻĉĤאر رźijø إĵĤ اåĭĤאĹü وذĤכ أن اĭĤ×Ĺ هñİ ĵĤإ ĵıÝĬאĘ اóıä أóĝĺ دijđùĨ īÖا وכאن ،אبÝכĤا ģİأ ħıĻĘو אمýĤا óĻĐ ħıĥ×ĝÝøאĘ }َ ¯ِ ْ َ َ ْن ² َ ْ[ِ© ا ¢ ±ْ ®ِ ­ْ §ُ َ®َ Y¯َ ِ ª ą¢ً ِ uّ ‡َ ®ُ Y³َْ ªَ {َّ ² Y¯َ ِ ٰ ِR¹³ُا \ ْ ِ§َc َ Yب ا ُ۫وُb¹ا اª ا ±À َ w۪ َّ ªا Y·َُ Àَّ َٓY ا À ﴿ :ÙĺŴا ۜ ﴾ [اùĭĤאء، ٤٧/٤] aِ ]ْ َªا ّ بY َ oَ †ْ َ Y ا َٓ ³ّ َ َ ª Y¯َ¦َ ­ْ·ُ³ََ ْ «َ َْو ² ٓY ا ¶َ ِ َYر َ ْد\ « ا ٰٓ «َ [ أ ٦٧] Y¶َ َ دّyُ³َžَ Y¶¹ ً jُ وُ אĘijì įıäوو įøرأ çùĩĺ ģđäو אبİ ١ כĤذ ďĩø אĩĥĘ ،مŻø īÖ ųا Ʃ ï×Đ óĻđĤا ĹĘو ĵĥĐ ģìود ÙĭĺïĩĤا ĵÜÉĘ .ħĥùُ ĻĘ مŻùĤا įĻĥĐ ųا Ʃ لijøر ĹÜÉĺ أن ّ ħİو ëùĩĤا īĨ ijäوأر ĵĭĬijĩčđĺ ħıĬوإ ĹĨijĜ ïĻø ĵĬإ! ųا Ʃ لijøر אĺ» :אلĜو مŻùĤا įĻĥĐ ųا Ʃ لijøر ،ĹĨŻøÍÖ ħİó×ìوا ħıĻĘ אĬأ īĨ ٢ ĹĭĐ ħıĥøو ħıĐאدĘ ،ĹĨŻøÍÖ نijĩĥùĺ ħıĬأ «م؟Żø īÖا ħכĻĘ ونïđÜ אĨ» :ħıĤ אلĜ įĻĥĐ اijĥìد אĩĥĘ ģđęĘ ،«כĬij×Ļåĺ ĵùđĘ يñĤا אبÝכĤאÖ رضŶا įäو ĵĥĐ ĹĝÖ ديijıĺ ħĥĐوأ אĬïĻø īÖوا אĬïĻø ijİ» :اijĤאĝĘ :اijĤאĝĘ «؟ijİ ħĥøأ إن نijĩĥùÜأ «:مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا אلĝĘ .«ĵøijĨ ĵĥĐ ųا Ʃ لõĬأ Ʃ اų إħıĻĤ وĜאل ħıĤ:» ĺא أïĐاء ï×Đ جóíĘ כĤاñכ اijÖאäÉĘ כĤذ رóכĘ «ħĥùĺ ź ijİ» ĹĘ راةijÝĤا ĹĘ אÖijÝכĨ įÝęĀو ïĩéĨ ÛđĬ ħÜïäو אĨأ ،اñوכ اñכ ħכÖ ųا Ʃ ģđĘ !ųا Ʃ ٣ أĭĻĭàא ĻĥĐכ وĤכī כÛĭ ďĄijĨ כñا؟» ĝĘאijĤا: «ĺא اīÖ Żøم! Ĩא כÛĭ أŻİ ñĥĤي ĔאÐ×א Ęכĭİóא أن ÝĕĬאÖכ». وijäóìا وħİ ijĤijĝĺن įĤ: إĬכ رģä äאģİ įĻęø، õĬÉĘل אĩכ įÖאÝوכ ïĩéĩÖ اijĭĨآ دijıĻĥĤ ģĻĜ وإذا :ÙĺŴا ģĺوÉÜ اñİ ĵĥđĘ .ÙĺŴا هñİ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ّ وأéĀאįÖ ĜאijĤا: أīĨËĬ כĩא آīĨ źËİء ĹüאåĭĤوا įÖאéĀوأ مŻø īÖ ųا Ʃ ï×Đ īĨآ ٤ اıåĤאل؛ اīÖ Żøم وأéĀאįÖ؟ ١ ح - ĩĥĘא ďĩø ذĤכ. ٢ ح: وĹĭĥø ħıĭĐ. ٣ ر - ñĥĤي. ٤ ح - źËİء اıåĤאل اīÖ Żøم وأéĀאįÖ، çĀ İאûĨ. ٥ ١٠ ١٥ 474 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: “Sefihlerin iman ettiği gibi” yani kadınlar ve çocukların iman ettiği gibi. Abdullah b. Mes‘ûd, -bir rivayete göre- Abdullah b. Abbas, Mücâhid, Katâde, Rebî‘ ve Süddî ise bu âyetin münafıklar hakkında indirildiğini söylemişlerdir. Bu görüşe göre âyetin tefsiri şöyledir: Münafıklara “Siz de Hz. Peygamber aleyhisselâmın ashabı gibi dil ile iman etmenin yanı sıra kalp ile de iman ediniz.” denilince “Hiçbir şey bilmeyen şu sahâbenin iman ettiği gibi mi iman edelim?” derler. İlk tefsire göre onlar bu sözü açıkça söylemiştir, çünkü sözü söyleyenler Yahudilik inancında ısrarcıdırlar, küfürlerini açıkça ızhar etmektedirler. İkinci tefsire göre ise bu sözü münafıklar dilleri ile değil, içten içe söylemektedirler. Ancak Allah onların sırlarını ifşa etmiş, gizlediklerini açığa vurmuş, böylece düşmanlıklarına karşı kendilerini cezalandırmıştır. Bu durum tıpkı ihlâs sahibi kimselerin ihlâslarının Allah tarafından açığa vurulması gibidir. İhlâs sahipleri bu hâllerini dilleri ile ifade etmeseler de, Allah onların velâyetlerini tahakkuk ettirmek için bu durumlarını açığa çıkarır. Nitekim “Onlar şiddeti her yere yayılmış bir günden korkarak verdikleri sözü yerine getirirler. Kendi canları çekmesine rağmen yemeği yoksula, yetime ve esire yedirir ve şöyle derler: Biz sizi Allah rızâsı için doyuruyoruz; sizden ne bir karşılık ne de bir teşekkür bekliyoruz. Biz, çetin ve belâlı bir günde Rabbimizden korkarız.” [ el-İnsân 76/7-10] âyetlerinde böyle yapmıştır. Bu hasletler bu kimselerin kalplerinde olmakla beraber, Allah Teâlâ onları teşrif etmek ve hâllerini teşhir etmek üzere bunları ızhar etmiştir. Âyette Hz. Peygamber aleyhisselâmın risâletinin beyânı/delili de bulunmaktadır, çünkü daha önce ifade edildiği üzere burada Hz. Peygamber aleyhisselâm, âlemlerin Rabbinin kendisine bildirmesi sayesinde, münafıkların kalplerinde olanı bildirmiştir. “Biliniz ki sefihler ancak kendileridir.” Âyetteki es-süfehâu kelimesi es-sefîh kelimesinin çoğuludur. Mastarı es-sefeh ve es-sefâhetü şeklindedir. Bu da hilmin zıddıdır. Bir görüşe göre sefâhet akıl noksanlığı/akıl hafifliği demektir. Nitekim sevbün sefîhün “Kötü dokunmuş elbise” demektir. Teseffehet er-rîyhu eş-şecerate ifadesi “Rüzgâr ağacı savuruverdi/ağaç rüzgâr karşısında hafif kaldı” demektir. Şair Ebû Temmâm şöyle der: Mızrağı sefihtir hem de cahil Sefihin cahile üstünlüğü anlaşıldığı vakit 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 475 ١ اıęùĤאء أي اùĭĤאء واāĤ×Ļאن. وĜאل اīÖ ijđùĨد واīÖ وĜאل اīùéĤ: כĩא آīĨ Đ×אس ĹĘ رواÙĺ وåĨאïİ وÝĜאدة واďĻÖóĤ واïùĤي: إıĬא ĹĘ اĭĩĤאīĻĝĘ، وİóĻùęÜא ĵĥĐ ñİا اijĝĤل: وإذا ģĻĜ ĭĩĥĤאīĻĝĘ آijĭĨا ÖאijĥĝĤب ďĨ إĩĺאĬכħ ÖאÙĭùĤŶ כĩא آīĨ أéĀאب رijøل Ʃ اų įĻĥĐ اŻùĤم ĜאijĤا: أīĨËĬ כĩא آīĨ źËİء اéāĤאÙÖ اīĺñĤ ź ijĩĥđĺن ÑĻüא. īĺóİאČ ÙĺدijıĻĤا ĵĥĐ īĺóāĨ اijĬכא ħıĬŶ ة؛óıä اñİ ħıĤijĜ כאن ولŶا óĻùęÝĤا ĵĥđĘ وÖאĤכóę åĨאīĺóİ. وĵĥĐ اóĻùęÝĤ اáĤאĹĬ כאن اĭĩĤאijĝĘن Ýĺכijĩĥن ñıÖا اĤכŻم ĹĘ ÙÖijĝĐ ؛ħİارóøأ óıČوأ ħİאرÝøأ ųا Ʃ כÝİ īכĤ ،ħıÝĭùĤÉÖ įÖ ٢ أħıùęĬ دون أن ijĝĉĭĺا ħıĤ ĵĥĐ ïĐاوħıÜ. وñİا כĩא أóıČ Ĩא أóĩĄه أģİ اŻìŸص īĨ اĤכŻم اīùéĤ وإن ِ﴾ [اùĬŸאن، ٧/٧٦] إĵĤ أن َ ْwر ³ªY ّ ِ ُ ž¹ُ ¹َن \ À﴿ ٣ :אلĜ ħıÝĺźijĤ אĝĻĝéÜ īùĤŶאÖ įÖ اijĩĥכÝĺ ħĤ هóıČÉĘ ħıÖijĥĜ ĹĘ اñİ [ ¹َِ ْjِµ ّ اà ِٰ] ﴾اùĬŸאن، ١٠/٧٦] وכאن [٦٧ب ª ­ْ §ُ ¯ُ ِْ ُ ² Y¯َ َ ²ِّ Ĝאل: ﴿ا אĩÖ ó×ìأ įĬأ ijİو مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا ÙĤאøر אنĻÖ ÙĺŴا ĹĘو .ħıĤאéĤ اóĻıýÜو ħıĤ אęĺóýÜ .óĨ אĨ ĵĥĐ īĻĤאđĤا رب אر×ìÍÖ īĻĝĘאĭĩĤا بijĥĜ ĹĘ ُ واęùĤאÙİ، įęَ ƪ َُ·­ْ ُ¶ ­ُ ا ّ ªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء﴾ ijİ ďĩä اįĻęùĤ، وïāĨره اùĤ ²ِّ Ê ا ََٓ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا ، أي ردىء اãùĭĤ، ّ وÛıęùÜ ٌ įĻęø ٌ ٦ ĝĺאل: ijàب ،ģĝđĤا Ùęì ٥ :אلĝĺو ,ħĥْéĤا ِ ïĄ ٤ وذĤכ ٧ ،َ أي ĨאÛĤ ıÖא وóèכıÝא واıÝęíÝøא، وĜאل أijÖ ĩÜאم: اçĺóĤ اóåýĤة ِ ħĻĥِéĤا َ ĵĥَ َ Đ įĻęِ ƪ ùĤا ģُ ąْ Ęَ اïَ َ َא Ö ُ َإذا Ĩ įĥُİאِ äَ çِ ْ Ĩƫ ُ اóĤ įĻęِ َ ø ١ ح - وĜאل اīùéĤ: כĩא آīĨ، çĀ İאûĨ. ٢ ح : ijĝĥĉĭĺا. ٣ ح: ĝĘאل. ٤ ط: وذاك. ٥ ر: وĻÖאن. ٦ ر: ģĝđĥĤ. .٢٩٧ يóכùđĤا لŻİ ĹÖŶ īĻÝĐאĭāĤا ؛١٩/٢ ،دó×ĩĥĤ ģĨכאĤا :ÛĻ×ĥĤ óčĬا ٧ ٥ ١٠ ١٥ 476 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yani mızrağı ile hızlıca, seri bir şekilde darbe vurur. Teseffehtü eş-şey’e ibaresi, bir şeyi hakir görmek anlamında, teseffehtü fülânen ‘an mâlihi ifadesi bir kimseyi mal konusunda aldatmak anlamına kullanılır. es-Sefîh bir kimsenin çokça su içmesine rağmen kanmaması anlamına da gelir. Sâfehtü ed-denne (Şarap testisine düştüm) ifadesi kişinin şarap testisinin başında oturması ve ara ara ondan içmesi anlamında kullanılır. Sâfehet en-nâkatü et-tarîka (Deve yolu belledi) ifadesi devenin yola iyice alıştığını, bakmadan gidebildiğini ifade etmek için kullanılır. Tefsirine gelince, bir görüşe göre es-süfehâ (sefihler) ifadesi cahiller anlamına, bir başka görüşe göre doğruyu bildikleri hâlde kasten iftira atanlar anlamına, bir diğer görüşe göre gerçeğin aksini söyleyen zalim kimseler anlamına, bir görüşe göre sonuçları üzerinde düşünmeden açıkça (küfrünü) dile getiren kimseler anlamına, bir diğer görüşe göre akıl ve görüşleri hafif olan, işlerin maslahatları hakkında cahil olan kimseler anlamına gelir. Kelimenin münafıkların sıfatı olarak ifade ettiği anlama dair farklı görüşlerin hâsılı şudur: Sefih cehaleti açık, akılsız, düşüncesiz, görüşü zayıf, anlayışı kıt, inadı bitip tükenmeyen, değersiz, çabucak günah işleyen, nefsi hakir, şeytan tarafından aldatılmış, azgınlığın esiri olmuş, dâimî olarak isyan ve nankörlük/küfran hâlinde bulunan, olup biteni umursayan kimsedir. Münafıkların bu sözünde iki husus bulunmaktadır: İlki onların iman etmelerinin artık ümit edilemeyeceği, ikincisi de iman etmiş kardeşlerini sefih görmeleridir. Sözün başındaki soru formu hayret ve şaşkınlık ifade eder. Bunlar kendilerinin akıllı, başkalarının sefih olduğunu sanmışlardır ki bu nefsin ve şeytanın insana yanlışı süsleyip doğru göstermesidir. Hevâ ve azgınlık sahiplerinin sapkınlıkları da bundan kaynaklanır. Nitekim Allah Teâlâ “Biliniz ki sefihler ancak kendileridir.” buyurmuştur ki bu, ihlâs sahibi müminler için en değerli rütbe, en aziz makamdır, çünkü böylelikle Allah onları koruyup himaye etmiş, kendilerine düşmanca iftiralar atanlara cevap vermiş, bu çerçevede söz en beliğ şekilde başlayarak “Biliniz ki” buyurmuş, ardından en güçlü tekit ifadesi olan inne (muhakkak ki) ile devam etmiş, sonra da en güzel son ile sözü bitirerek “kendileridir” buyurmuştur. Yani anlam, “sefihler bunlar değil, onlardır” şeklindedir. Çünkü bunlar (müminler) iman ve ihlâsları ile sefehten kaçmışlar, hakka ve ilme rağbet etmişlerdir. Bunlar hakiki anlamda ilim sahipleri ve doğru yolda istikamet üzere olanlardır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 477 īĐ אĬŻĘ ١ أي ďĺóø اīđĉĤ ÖאçĨóĤ įęĻęì، ُ وÛıęùÜ اĹýĤء أي اįÜóĝéÝø، وÛıęùÜ ƪ ƪن إذا َى، وøאÛıĘ اïĤ َóو ĺ ŻĘ אءĩĤا بóü ٤ ٣ اģäóĤ ٢ أن ĺכóá įĻęùĤوا .įÝĐïì أي ،įĤאĨ .įÖ ĹĤא×Ü ź įÝĨزź أي ěĺóĉĤا ÙĜאĭĤا ÛıĘאøو ،ÙĐאø ïđÖ ÙĐאø įĭĨ بóýÜ هïĭĐ تïđĜ ٥ Ĩא ّאijÜن اïĩđÝĩĤون ŻíĤف وأĨא óĻùęÜه ïĝĘ ģĻĜ: اıęùĤאء اıåĤאل. وģĻĜ: اĤ×ı ijĩĥđĺن. وģĻĜ: اåđĤאل اčĤאijĩĤن اĝĤאijĥÐن Żìف اěéĤ. وģĻĜ: اåĩĤאóİون اÝĤאرכijن ٦ اęíĤאف اijĝđĤل واŴراء. وèאģĀ اóčĭĤ ĹĘ اijđĤاÕĜ. وģĻĜ: اıåĤאل āĩÖאçĤ اijĨŶر óİאČ įĬأ אتĝ×ĉĤا ģĺאوĜوأ אتĕĥĤا عijĩåĨ ĵĥĐ ٧ ěĘאĭĩĤا ÙęĀ ĹĘ «įĻęùĤا «óĻùęÜ ėّíÝùĨ َ ، ِ ّ َ ُאل اĹĕĤ ĩُ Ĩ ،ħıęĤا ّ ّ ، ėĻđĄ اóĤأي، ردي ÕĥĤا ėĻęì ،ģĝđĤا ħĺïĐ ،ģıåĤا اïĝĤر، ďĺóø اÕĬñĤ، óĻĝè اęĭĤ÷، ïíĨوع اĉĻýĤאن، أóĻø اĻĕĉĤאن، داħÐ اĻāđĤאن، īĐ ħıùĻĺÉÜ ٩ ٨ اĭàאن: אنÑĻü اñİ ħıĤijĜ ĹĘو .כאن אĩÖ ĹĤאĻÖ ź ،انóęכĤا زمŻĨ إĩĺאħıĬ وįĻęùÜ īĨ آīĨ īĨ إijìاħıĬ، وñİا اıęÝøźאم ĹĘ أول اĤכŻم åđÝøŻĤאب ģĺijùÜ īĨ اñİو ،אءıęùĤا ١٠ħİ ħİóĻĔ وأن אءƪ ×ِ Ĥَ Ŷا ħİ ħıĬأ ħıĤ آئóÜ ،אمčđÝøźوا اęĭĤ ÷وīĻĺõÜ اĉĻýĤאن، وįĭĨ źŻĄت أģİ اijıĤى واĻĕĉĤאن؛ ĝĘאل Ʃ اų đÜאĵĤ: َُ·­ْ ُ¶ ­ُ ّ اªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء﴾ وñİا١١ أכóم رÜ×Ù وأõĐ رÙđĘ īĻĭĨËĩĥĤ اīĻāĥíĩĤ؛ إذ ²ِّ Ê ا ََٓ ﴿ا įÖ أï×ĺ אĨ ēĥÖÉÖ אلĝĘ ١٣،ħİאĨر ءijùĤאÖو ١٢ħİאداĐ īĨ ĵĥĐ ّ ĩèאħİ ورĐאħİ ورد ءï×Ĥا įÖ ď×Ýĺ אĨ īùèÉÖو ،»إن «:אمčĭĤا įÖ ÷øËĺ [ أ اĤכŻم: «أź«، وÉÖوכï Ĩא [٦٨ ،اijÖóİ įęùĤا īĨ ħıĀŻìوإ ħıĬאĩĺÍÖ ħıĬŶ ء؛źËİ ź أي ،אıęùĤا ħİ «ħİ» :אمÝíĤאÖ وĹĘ اħĥđĤ واěéĤ ِرĔ×ijا، وħİ اĩĥđĤאء ĵĥĐ اÙĝĻĝéĤ، واijĩĻĝÝùĩĤن ĵĥĐ اÙĝĺóĉĤ. .Ûı ١ ح: ّęø ُ ٢ ر: واįęùĤ. ٣ ر: أي ĺכóá. ٤ م ح - اģäóĤ. ٥ ح: ŻíÖف. ٦ ر + وģĻĜ. ٧ ح: اĭĩĤאīĻĝĘ. ٨ ح - ÑĻüאن. ٩ ح: ĻÖאن. ١٠ ط - ħİ. ١١ ح: وijİ. ١٢ ح: Ĩא Đאداħİ. ١٣ ح - وÖאijùĤء رĨאħİ. ٥ ١٠ ١٥ 478 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Fakat bunu bilmezler.” Yani kendilerinin sefih olduğunu bilmezler. Bir görüşe göre bu ifade, “Onlar kendisi ile hakkı bâtıldan ayıracakları bilgiye sahip değillerdir.”, bir diğer görüşe göre “Yaptıklarının sonucunu bilmezler.” anlamına gelir. Bir görüşe göre ise bu ifade onların cehaletlerinden dolayı mazur sayılacağı anlamına gelmez, aksine onların ilimlerinden fayda görmedikleri anlamına gelir. Sonra bu âyetin mâna inceliklerinden biri şudur: Hz. Hûd’a “Muhakkak biz seni bir sefahet içinde görüyoruz.” [ el-A‘râf 7/66] diyen kimselere bizzat Hz. Hûd’un kendisi cevap vermiş ve “Ey kavmim! Bende bir sefihlik yoktur.” [ el-A‘râf 7/67] demiştir. Oysa müminlere benzer bir şey söylendiği zaman cevap verme işini Allah Teâlâ bizzat üstlenmiş ve bu sözü söyleyenlerin sefih olduğunu ifade etmek üzere “Biliniz ki sefihler ancak kendileridir.” buyurmuştur. 14. İman edenlerle karşılaştıkları zaman, ‘ İman ettik.’ derler. Fakat şeytanlarıyla baş başa kaldıkları zaman, ‘Şüphesiz, biz sizinle beraberiz. Biz ancak onlarla alay ediyoruz.’ derler. [ el-Bakara 2/14] “ İman edenlerle karşılaştıkları zaman, ‘ İman ettik.’ derler.” Âyetteki lekū fiili, “Onları gördükleri zaman” anlamına gelir. Nitekim el-likā kelimesi birbirini görmek anlamına gelir. el-Lekyu ve el-lukyâ kelimeleri de böyledir. el-Mülâkāt ve el-iltikā kelimeleri ise toplanma/karşılaşma anlamına, özellikle de savaşta karşılaşma anlamlarına gelir. Allah Teâlâ “Karşı karşıya gelen iki grupta sizin için bir âyet vardır.” [ Âl-i İmrân 3/13] âyetinde bu kelimeyi kullanmıştır. et-Telakkī kelimesi karşılama anlamına geldiği gibi “ Âdem Rabbinden kelimeler aldı.” [ el-Bakara 2/37] âyetinde “almak” anlamında kullanılmıştır. Bu kelime “Hani siz onu dilinize dolamıştınız…” [ en- Nûr 24/15] âyetinde bir sözü insanların birbirinden duyup aktarmaları anlamına gelir. Tefsirine gelince, -bir rivayete göre- Abdullah b. Abbas, Mukātil ve Ebû Sehl et-Tâlekānî bunun mânasının “Yahudiler müminleri gördükleri zaman” şeklinde olduğunu söylemişlerdir. Bakara sûresinde geçen ve Yahudiler hakkında indirildiği konusunda icma bulunan “Onlar iman edenlerle karşılaşınca, ‘ İman ettik’ derler. Birbirleriyle baş başa kaldıklarında da şöyle derler: Rabbinizin huzurunda delil olarak kullanıp sizi sustursunlar diye mi, Allah’ın size bildirdiklerini onlara söylüyorsunuz?” [ el-Bakara 2/76] âyeti buna delâlet eder. Kendisinden nakledilen bir başka rivayete göre Abdullah b. Abbas, Mücâhid ve çoğunluk ise bu ifadenin mânasının “münafıklar müminleri gördükleri zaman” şeklinde olduğunu söylemişlerdir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 479 َ ُ̄ ¹َن﴾ أي ź ijĩĥđĺن أħıĬ اıęùĤאء. وģĻĜ: أي ź «ْ َ À Êَ ±ْ §ِ ٰ ªوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو ١ .ħıđĻĭĀ Ù×ĜאĐ نijĩĥđĺ ź أي :ģĻĜو .ģĈא×Ĥوا ěéĤا īĻÖ įÖ ونõĻĩĺ אĩĥĐ نijĩĥđĺ .ħıĥıåÖ رونñđُ ĺ ħıĬأ ź ħıĩĥđÖ نijđęÝĭĺ ź أي :ģĻĜو ﴾_ٍ ¶Yَ Ÿَ~َ ¿ž۪ ¥À َ yٰ ³ََ ª Yَ ²ِّ ِ įĻĥĐ اŻùĤم: ﴿ا ّ Ĺ×ĭĤا ٍ ُijد ıĤ اijĤאĜ īĺñĤا أن :ÙĺŴا ėÐאĉĤ īĨ ħà ųوا Ʃ [٦٧/٧ ،افóĐŶا_﴾ [ٌ¶ Yَ Ÿَ~َ ¿\۪ }َ Áَْ ª ِ ¹َْم ¢ Yَ À﴿ :אلĝĘ įùęĭÖ ijİ ٢ [اóĐŶاف، ٦٦/٧] أäאħıÖ َُ·­ْ ُ¶ ­ُ ّ اªُ Ÿَ َ ـ·ٓ ُYء﴾. ²ِّ Ê ا ََٓ ا ﴿:אلĝĘ īĻĥÐאĝĥĤ įęùĤا Û×àوأ īĻĭĨËĩĤا ابijä ĵĤijÜ ĵĤאđÜ ْۙ َ ُכħ đَ Ĩ אĬƪاِ اijٓ ُĤאĜَ ْۙ ħıِĭĻِ Ĉא۪ َ ْ ا ِاٰĵĤ َĻü َ ِاَذا َìَijĥ ƪۚא و ĭَ Ĩاٰ اijٓ ُĤאĜَ اijُ ĭَ Ĩاٰ īĺ َ ñ۪ Ĥاƪ اijĝُĤَ ذاَاِ َ -١٤ و ۫ؤ َن ُõِ ْ ıَ Ý ْ ùُ Ĩ īُ éْ Ĭَ א َ ِاĩĬƪ ۚ﴾ ijĝĤا أي Đאijĭĺا، واĝĥĤאء اóĤؤÙĺ Yَ ³ّ®َ ٰ ¹ُٓا ا ªYَ ٰ َR¹³ُا ¢ ا ±À َ w۪ َّ َ ¹£ُا اª َِذا ª وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوا ĹĘ ٤ א כĤñכ، واĜŻĩĤאة واĝÝĤźאء اĩÝäźאع وijİ ĩÝäŻĤאع َ Ļ ْ واĝĥĤ ƫ ٣ واđĩĤאÙĭĺ، واĹĝĥĤ ۜ﴾ [آل Ycَ£َcَْ ªا ±ِÁْcَئَžِ¿ ž۪_ ٌَ Àٰ َ ُ§ ­ْ ا ª نYَ ¦َ uْ َ ¢ ﴿ ٥ اóéĤب أąĺא ĵĥĐ اijāíĤص، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ: ٰ َدُم ِR ±ْ َرِّ\ ۪µ] ﴾اĤ×óĝة، « ا ٰٓ £ّ َ «cَžَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אąĺأ ñìŶا ijİو ،אل×ĝÝøźا ĵِ ّ óĩĐان، ١٣/٣] واĝĥÝĤ ْ ِ³َِc ُ §­ْ] ﴾اijĭĤر، ١٥/٢٤]. ªَ Yِ \µُ َ ²¹ْ َ £ّ َ «َ ِ ْذb ٧ ﴿ا :įĤijĜ ĹĘ ٦ ăđÖ īĨ ħıąđÖ Ùĺروا ijİو] ٣٧/٢ ٨ ĭđĨאه وإذا : ّ ĹĬאĝĤאĉĤا ģıø ijÖوأ ģÜאĝĨو Ùĺروا ĹĘ אس×Đ īÖا אلĜ ïĝĘ هóĻùęÜ אĨوأ ¹ُٓا ªYَ ٰ َR¹³ُا ¢ ا ±À َ w۪ َّ َ ¹£ُا اª َِذا ª ٩ ĹĘ ñİه اijùĤرة: ﴿َوا įĤijĜ įĻĥĐ لïĺو ،īĻĭĨËĩĤا دijıĻĤا īĺאĐ َُ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ٧٦/٢] وذĤכ ĹĘ ěè اijıĻĤد ²¹fُ ِ uّ oَ bُ َ ¹ُٓا ا ªYَ ¢ ‰ٍ ْ َ \ »ٰ ªِ َ ْ ُ‹ُ·­ْ ا \ Ëَrَ ذاَِ ۚ َوا Yَ ³ّ®َ ٰ ا ÖאĩäŸאع، وĜאل اīÖ Đ×אس ĹĘ رواÙĺ وåĨאïİ واijıĩåĤر: وإذا Đאīĺ اĭĩĤאijĝĘن اīĻĭĨËĩĤ. ١ ر: ħıđĺïì. ٢ ح: äÉĘאħıÖ. ٣ ح: اĹĝĥĤ. ٤ ح ر: اĩÝäźאع. ٥ م ح - Ĝאل اų đÜאĵĤ. .ăđÖ īĐ :ح ٦ ٧ ر: כĩא ĹĘ įĤijĜ. īĐ ثïè ،ادïĕÖ īכø (م ٨٩٨/ـİ ٢٨٥ .ت (ĹĬאĝĤאĉĤا ħĻİاóÖإ īÖ אقéøإ īÖ نijĨÉĩĤا īÖ אقéøإ ģıø ijÖأ ijİ ٨ ħčÝĭĩĤا :óčĬا ،ďĻÖóĤا īĐ įÝĺواóÖ ĹđĘאýĤا אبÝכ įĭĐ אسĭĤا ÕÝوכ ،ïĥíĨ īÖا įĭĐ روى אنĩĻĥø īÖ ďĻÖóĤوا ãøijכĤا .١٢٠/١٢ Ĺ×İñĥĤ مŻøŸا ëĺאرÜ ؛٣٨٦/١٢ ،زيijåĤا īÖź ٩ ح - įĤijĜ. ٥ ١٠ ١٥ 480 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nüzûlüne gelince, rivayet edildiğine göre münafık Abdullah b. Übey bir gün bir yol kavşağında münafık arkadaşları ile birlikte oturmakta iken Hz. Peygamber aleyhisselâmın ashabı onların bulunduğu yerden geçer. Abdullah b. Übey arkadaşlarına -Allah onlara lânet etsin-: “Bana bakın ve şu sefihleri nasıl sizden uzaklaştırdığımı görüp öğrenin, onlarla nasıl konuştuğuma bakın ve siz de benim yaptığım gibi yapın.” der. Ardından ilk karşılaştığı kişi olan Hz. Ebû Bekir’e “Merhaba ey Benî Temîm b. Mürre kabilesinin efendisi! Allah’ın dininde kuvvetli kişi, Allah’ın peygamberinin seferlerdeki yoldaşı, mağaradaki ikinci kişi, canını, kızını ve malını Allah Resulü’ne feda eden kimse!” der. Ardından Hz. Ömer ile karşılaşır ve ona “Merhaba ey Benî Adiyy b. Kâ‘b b. Mürre kabilesinin efendisi! Allah’ın dininde kuvvetli kişi, Allah’ın düşmanlarına karşı öfkesi şiddetli insan, canını, kızını ve malını Allah Resulü’ne feda eden kimse!” der. Sonra Hz. Ali ile karşılaşır ve ona “Merhaba ey -Allah’ın bütün mahlûkat arasından nübüvvet için seçtiği Resulullah dışında- Benî Haşim kabilesinin efendisi!” der. Hz. Ali ise ona, “Allah’tan kork ve münafıklık yapma, çünkü münafıklar yeryüzünde Allah’ın yaratmış olduğu en şerli kimselerdir.” der. O ise, “Ey Ebü’l-Hasan! Böyle söyleme, Vallahi bizim imanımız ve tasdikimiz tıpkı sizin iman ve tasdikiniz gibidir, biz de hem gizli hem açık hâlimizde müminleriz.” der. Sonra ayrılırlar ve Abdullah b. Übey -Allah ona lânet etsin- der ki: “Şunları savuşturmamı nasıl buldunuz?” Arkadaşları da “Sen aramızda olduğun sürece hayır içinde kalmaya devam ederiz.” derler. Sonra Hz. Ebû Bekir ve beraberindeki sahâbeler Hz. Peygamber aleyhisselâma döner ve bu olanları bildirirler, bunun üzerine bu âyet onlar hakkında indirilir. Yahudiler küfürlerini açıkça ifade ettikleri hâlde bu âyetin Yahudiler hakkında indirildiğini söyleyenler ise “‘ İman ettik.’ derler.” ifadesini “Kitap ehlinden bir grup, ‘Müminlere indirilene günün başlangıcında iman edin, sonunda da inkâr edin, belki onlar size bakarak dönerler.’ dedi.” [ Âl-i İmrân 3/72] âyetinde geçen “iman” anlamına hamlederler. Buna karşılık âyetin münafıklar hakkında indirildiği görüşünün gerekçesi açıktır. Bu âyetin önceki âyet ile irtibatı şöyledir: Önceki âyette müminlerin münafıklara söylediği söz anlatılmış, burada ise münafıkların müminlere söyledikleri anlatılmıştır. Önceki âyette münafıkların “ sefih” şeklindeki nitelemelerine aynı niteleme ile karşılık verilmiş, burada ise onların alaylarına alayla karşılık verilmiştir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 481 ّ اĭĩĤאěĘ כאن äאùĤא ďĨ أéĀאįÖ اĭĩĤאīĻĝĘ ĹÖُ أ īÖ ųا Ʃ ُوي أن Đ×ï وأĨא اõĭĤول ïĝĘ ر įÖאéĀŶ ųا Ʃ ï×Đ אلĝĘ مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا אبéĀأ įĥ×ĝÝøا إذ ěĺóĉĤا ÙĐאرĜ ĵĥĐ ّ źËİء اıęùĤאء ĭĐכħ ĘאóčĬوا כėĻ ّĹ כėĻ أرد ّ ّ وijĩĥđÜا ĭĨ ĹĤإ واóčĬا «:-ųا Ʃ ħıĭđĤא×èóĨ» :įĻĝĤ īĨ أول وכאن Ġ ěĺïāĤا óכÖ ĹÖŶ אلĝĘ ،«ģđĘأ אĩכ اijĥđĘאĘ ħُ ıُ ĩِ ĥّ َ ُכ أ ĹĬאà ،אرęøŶا ĹĘ ųا Ʃ لijøر ÕèאĀ ،ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĺد ĹĘ يijĝĤا ،ةóĨ īÖ ħĻĩÜ ĹĭÖ ïĻùÖ :אلĝĘ Ġ óĩĐ įĥ×ĝÝøا ħà [ اīĻĭà ĹĘ اĕĤאر، اĤ×אذل įùęĬ وįÝĭÖ وĨאįĤ ijøóĤل Ʃ اų«،] ٦٨ب ĵĥĐ ÕąĕĤا ïĺïýĤا ،ųا Ʃ īĺد ĹĘ يijĝĤا ،ةóĨ īÖ Õđכ īÖ يïĐ ĹĭÖ ïĻùÖ א×èóĨ» א×èóĨ» :אلĝĘ Ġ ĹĥĐ įĥ×ĝÝøا ħà ،«ųا Ʃ لijøóĤ įÝĭÖو įĤאĨو įùęĬ אذل×Ĥا ،ųا Ʃ اءïĐأ ،«ةij×ĭĤאÖ įĝĥì īĻÖ īĨ įāìو אهęĉĀا ųا Ʃ نŶ ؛ųا Ʃ لijøر Żì אĨ ħüאİ ĹĭÖ ïĻùÖ :אلĝĘ ،«رضŶا ĹĘ ųا Ʃ ÙĝĻĥì óü īĻĝĘאĭĩĤا نÍĘ ١ ěĘאĭÜ ŻĘ ųا Ʃ ěÜا «:Ġ ĹĥĐ įĤ אلĝĘ «ĺא أÖא اīùéĤ !ź ģĝÜ İכñا، Ʃ ijĘاų إن إĩĺאĭĬא כĩĺÍאĬכħ وĭĝĺïāÜא כĝĺïāÝכħ، وīéĬ ٣ «כėĻ :-ųا Ʃ įĭđĤ- ّ ĹÖأ īÖ ųا Ʃ ï×Đ אلĝĘ ،اijĜóÝĘا ħà .«ÙĻĬŻđĤوا óùĤا ĹĘ ٢ ijĭĨËĨن óכÖ ijÖأ ďäر ħà «אĭĭĻÖ ÛýĐ אĨ óĻíÖ الõĬ ź» :اijĤאĝĘ ،«؟ħכĭĨ ءźËİ ردي ħÝĺرأ ٤ .ħıĬÉü ĹĘ ÙĺŴا هñİ ÛĤõĭĘ כĤñÖ وهó×ìÉĘ مŻùĤا įĻĥĐ ّ Ĺ×ĭĤا ĵĤإ įÖאéĀوأ ¹ُٓا ªYَ ¢﴿ :ħıĤijĜ ģĩéĺ įĬÍĘ óęכĤאÖ ونóİאåĨ ħİو دijıĻĤا ĵĥĐ אıĥĩè īĨ אĨÉĘ ٓي َّ ۪ ـw ªYِ ٰ ِR¹³ُا \ ْ ِ§َc ِ Yب ا َ ْ¶ ِ© اª ٌ_ ِR ±ْ ا Ÿَِ ٓYئ Žَ aْ َ ªYَ ۚ﴾ ĵĥĐ اĩĺŸאن اñĩĤכóر ĹĘ įĤijĜ:﴿ َو¢ Yَ ³ّ®َ ٰ ا ۚ﴾ [آل óĩĐان، ٧٢/٣]، ن¹َ ُ jِ yَْ À ­ْ·ُ َّ «َ َ ª هُyَrِ ٰ ْ ُŸُyٓوا ا ِ َوا¦ ََ·Yر ٰ َR¹³ُا َو ْjَµ ّ اª³ ا ±À َ w۪ َّ َ« اª َل َ» ِ {²ُْ ا .óİאčĘ īĻĝĘאĭĩĤا ĵĥĐ אıĥĩè אĨوأ ĹĘ óوذכ ħıĤ اijĤאĜ אĨ ÙĺŴا כĥÜ ĹĘ óذכ ٥ įĬأ אıĥ×Ĝ ĹÝĤا ÙĺŴאÖ ÙĺŴا هñİ אمčÝĬوا هñİ ĹĘو įĻęùÝĤאÖ įĻęùÝĤا ÙĥÖאĝĨ ÙĺŴا כĥÜ ĹĘو כÑĤوŶ نijĝĘאĭĩĤا אلĜ אĨ ÙĺŴا هñİ اÙĺŴ ĝĨאÙĥÖ اõıÝøźاء ÖאõıÝøźاء. ١ ر : وź ĭÜאěĘ. ٢ ر: اijĭĨËĩĤن. ٣ ر + éĀŶאįÖ. ٤ اóčĬ: óĻùęÜ ĝĨאģÜ، ٩٠-٨٩/١؛ أø×אب اõĭĤول ijĥĤاïèي، .٢٠ ٥ ح: įĬÍĘ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 482 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Fakat şeytanlarıyla baş başa kaldıkları zaman.” Buradaki halev (baş başa kaldılar) fiili çoğul olup tekili halâ şeklindedir. Halâ, yehlû, halveten şeklinde türer. Halâ el-mekânü halâen ifadesi “Mekân boşaldı.” anlamına, halâ bi-fülânin ifadesi “İki kişi baş başa kaldılar, halvet oldular.” anlamına, halâ bi-imraetihi” ifadesi “Adam hanımıyla münasebete girdi.” anlamına, halâ ileyhi ifadesi “Baş başa kalmak üzere onun yanına gitti.” anlamına, halet el-mer’etü ifadesi “Kadın dul kaldı, boşandı.” anlamına gelir. Yine halâ fiili “geçip gitti” anlamına da gelir. Buradaki tefsirine gelince, bir görüşe göre “Fakat şeytanlarıyla baş başa kaldıkları zaman” ifadesi, “onların yanına gittikleri zaman” anlamında, bir başka görüşe göre “onlara döndükleri zaman” anlamında, bir diğer görüşe göre “Şeytanları ile halvet hâlinde baş başa kaldıkları zaman” anlamındadır. Buradaki ilâ (-e, -a) harfi ma‘a (beraber) anlamına gelir. Bunu Nadr b. Şümeyl söylemiştir. Bu durumda bu harf tıpkı “Allah’ın yanı sıra benim yardımcılarım kimdir?” [ Âl-i İmrân 3/52] âyetindeki ilâ harfinin ma‘a anlamına kullanılmasına benzer. Buna göre abdest âyetindeki ile’l-merâfik “Dirseklere kadar…” [ el-Mâide 5/6] ifadesi “dirseklerle beraber” anlamına gelir. Bir görüşe göre bunun anlamı, “Müminlerin yanından ayrılıp şeytanlarına gittikleri zaman” şeklindedir. Çünkü başlangıçta bir kimsenin yanına giden kimse için halâ bihi ifadesi, ama önce birinin yanına gidip ondan ayrıldıktan sonra bir başkasının yanına giden kimse için halâ ileyhi ifadesi kullanılır. Ahfeş şöyle demiştir: “Halevtü ileyhi ifadesi ‘Onu amacım edindim.’ anlamına gelir.”1 Kûfeli âlimlerden biri de “Şeytanları ile baş başa kaldılar.” ifadesinin “Halvetlerini şeytanlarına tahsis ettiler.” anlamına geldiğini söylemiştir. eş-Şeyâtîn, “ şeytan” kelimesinin çoğuludur. Halîl b. Ahmed, “Araplar nezdinde bütün azgın varlıklar şeytandır.” demiştir. Bu âyette bu isimle kimlerin kastedildiği konusunda ihtilâf edilmiştir. Abdullah b. Abbas bunların münafıklara yalanlamayı emreden Yahudiler olduğunu, Abdullah b. Mes‘ûd ise bunların “onların küfürdeki önderleri” olduğunu söylemiştir. Dahhâk şöyle demiştir: Bunlar onların kâhinleridir. Kurayzaoğullarının kâhini Kâ‘b b. Eşref, Süleymoğullarının kâhini Ebû Bürde, Cüheyneoğullarının kâhini Abdüddâr, Esedoğullarının kâhini Avf b. Âmir, Şam’daki kâhin ise Abdullah b. Sevdâ idi. Araplar bu kâhinlerin gaybı bildiklerine, sırlara muttali olduklarına ve hastalıkları tedavi ettiklerine inanırlardı. 1 Ahfeş, Me‘âni’l- Kur’ân, 1: 51. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 483 ١ ¹َْا﴾ ďĩåĥĤ. وijĥĤاïè: «rَ ﴿ :įĤijĝĘ ﴾­ ْۙ·ِ³Áِ ŽY۪ Áَ‚َ »ٰ ªِ ¹َْا ا َِذا َr« وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوا اĩĤכאن Żìء أي Āאر ìאĻĤא، وŻì ُ Żìو ،»ةijĥì ،ijĥíĺ ،Żì» ٢ :įĘóĀ .«Żì» ŻęÖن أي اđĩÝäא ĵĥĐ اijĥíĤة، وŻì ÖאóĨأįÜ أي دģì ıÖא، وŻì إįĻĤ أي اóāĬف إįĻĤ ،ً وŻì أي ĵąĨ. ٣ أي ĈאĝĤא Ù ƪ ijĥíĥĤة، وÛĥì اóĩĤأة أي Āאرت َĻĥì ­﴾ أي أijąĘا إħıĻĤ. وģĻĜ ْۙ·ِ³Áِ ŽY۪ Áَ‚َ »ٰ ªِ ¹َْا ا َِذا َr« واَ ﴿:ģĻĜ ïĝĘ ٤ وأĨא óĻùęÜه ĭİא رijđäا إħıĻĤ. وģĻĜ: أي ijĥìا ďĨ ĻüאħıĭĻĈ أي اijđĩÝäا ĵĥĐ اijĥíĤة. و«إĵĤ «ĵĭđĩÖ ۜ﴾ [آل óĩĐان، ٥٢/٣] أي َ« ّ اà ِٰ ªِ ²َْ ‡َ ۪Yرٓي ا ا ±ْR َ ﴿:įĤijĝכ ijİو ،ģĻĩü īÖ óąĭĤا įĤאĜ ،«ďĨ» ْ ََ̄y ِاِž¡﴾ [اĩĤאïÐة، ٦/٥] أي ďĨ اóĩĤاěĘ. وģĻĜ: ĭđĨאه َ« اª ªِ ا ﴿:įĤijĜ اñİ ĵĥĐو .ųا Ʃ ďĨ ،įÖ Żì :ģĻĜ ً اءïÝÖا ïèأ ĵĥĐ ģìد īĩĘ .ħıĭĻĈאĻü ĵĤإ īĻĭĨËĩĤا אءĝĤ īĨ اijĘóāĬا تijĥì» :ûęìŶا אلĜو .įĻĤإ Żì :ģĻĜ هóĻĔ īĐ ģìود ïèأ] أ وإذا اóāĬف īĐ] ٦٩ ٥ وĜאل ăđÖ اĤכīĻĻĘij: ijĥìا إĵĤ ĻüאħıĭĻĈ، أي .«ĹÝäאè ĹĘ ĹÝĺאĔ įÝĥđä أي įĻĤإ .ħıĭĻĈאĻü ĵĤإ ħıÜijĥì اijĘóĀ .אنĉĻü بóđĤا ïĭĐ دóĩÝĨ ģכ :ģĻĥíĤا אلĜو .אنĉĻü ďĩä ijıĘ īĻĈאĻýĤا אĨÉĘ ٧ أóĨوħİ ٦ Ĝאل اīÖ Đ×אس: ħİ اijıĻĤد اīĺñĤ واijęĥÝìا ĹĘ اóĩĤادīĺ ñıÖا اħøź ĭİא. ،ħıÝĭıכ ħİ :אكéąĤا אلĜو .óęכĤا ĹĘ ħİאؤøرؤ ħİ :دijđùĨ īÖا אلĜو .ÕĺñכÝĤאÖ ÙĭĻıä ٩ ĹĭÖ ĹĘو دةóُ Ö ijÖأ ħĻĥø ĹĭÖ ĹĘو فóüŶا īÖ Õđכ ÙčĺóĜ ٨ ĹĭÖ ĹĘ ħİو ١٠ÛĬوכא .داءijø īÖ ųا Ʃ ï×Đ אمýĤا ĹĘو óĨאĐ īÖ فijĐ ïøأ ĹĭÖ ĹĘو ارïĤا ï×Đ اóđĤب ïĝÝđÜ ħıĻĘ أħıĬ ijđĥĉĨن ĵĥĐ اÕĻĕĤ وijĘóđĺن اóøŶار وïĺاوون اóĨŶاض. ١ ط - ijĥĤاïè. ٢ ح ط: وįĘóĀ. ٣ ط: įĥĻĥì. ٤ ر: ĭıİא. .٥١/١ ،ûęìŷĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ ٥ ٦ ر: ĭıİא. ٧ ح - اīĺñĤ؛ ط + ĜאijĤا. ٨ ح ط - ĹĭÖ. ٩ ح ط - ĹĭÖ. ١٠ ر: ĘכאÛĬ. ٥ ١٠ ١٥ 484 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Araplara göre her bir kâhinin bir şeytanı vardı ve bu şeytan ona kehanetlerini bildirirdi. Bunlar haktan uzak oldukları için kendilerine şeytan denilmiştir, çünkü eş-şütûn kelimesi uzaklık anlamına gelir. Yine inatçılıkları ve azgınlıkları yüzünden onlara bu isim verilmiştir, nitekim şeytan kelimesi azgın ve inatçı anlamına gelir. Ayrıca şeytanlar onları yandaşları oldukları için onlar “yandaş” diye de isimlendirilmiştir. Çünkü bir kimseye benzemeye çalışan kimse onun ismi ile isimlendirilir. Bu kimseler şeytan niteliğinde oldukları için şeytanların isimleri ile isimlendirilmiştir. Bu nedenle Hz. Peygamber aleyhisselâm bir güvercinin peşinde koşturan birini görünce “Bir şeytan diğer şeytanı takip ediyor.”1 buyurmuş, namaz kılanın önünden geçen kimse hakkında ise, “Onunla savaşsın, çünkü o şeytandır.”2 buyurmuştur. Hz. Yûsuf’u gören şehirdeki kadınlar onu melek niteliğinde gördükleri için “Bu bir beşer değil! Bu olsa olsa değerli bir melektir.” [Yûsuf 12/31] demişlerdir. Ümmet-i Muhammed’in âlimleri İsrâiloğulları peygamberlerinin niteliklerine sahip olduğu için Hz. Peygamber aleyhisselâm “Ümmetimin âlimleri İsrâiloğulları’nın peygamberleri gibidir.”3 buyurmuştur. Bu durumda aklı başında olan kimsenin yapması gereken şey yoldan çıkarıcı şeytanların değil, meleklerin ve nebîlerin sıfatlarını kazanmaya çalışmaktır. “Şüphesiz, biz sizinle beraberiz.” Buradaki ma‘a kelimesi birliktelik ifade eder. Örneğin câe Zeydün ma‘a ‘Amrin (Zeyd Amr ile geldi) denildiği zaman onunla birlikte geldiği ifade edilir. Kelimenin okunuşunda iki lehçe vardır, biri ‘ayn harfinin harekelendirilerek okunuşu, diğeri ise bu harfin sâkin okunuşu şeklindedir. Şair şöyle der: Kim sakınırsa Allah onunla beraberdir. (Fe innellâhe ma‘hu) Allah’ın rızkı kâh gelir kâh gider Cââ ma‘an şeklinde tenvinli de kullanılır ki bu durumda “İkisi birlikte geldiler.” anlamına gelir. Yine Ci’tu min ma‘ahu ifadesi, “Onun yanından geldim.” anlamında kullanılır. Bu kelime Kur’ân’da birkaç mânaya gelir. İlki birliktelik mânasıdır ki asıl olan mâna budur. Allah Teâlâ “Herhangi bir işte onunla birlikte iken…” [ en- Nûr 24/62] buyurmuştur. Bazen birliktelik ve katılma, ilhak anlamına gelir. Bu mânada Hak Teâlâ “İşte bu benimle birlikte olanların zikridir.” [ el-Enbiyâ 21/24] buyurur. 1 İbn Mâce, “Edeb”, 44. 2 İbn Ebî Şeybe, Musannef, 1: 250; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 17: 401. 3 Ali el-Kārî, Mirkātü’l-Mefâtîh, 9: 3932. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 485 īĻĈאĻü اij ّ ĩøو .įÝĬאıכ įĻĤإ Ĺĝĥُ ًא ĺ ĬאĉĻü įđĨ أن بóđĤا ïĭĐو źإ īİכא īĨ ÷ĻĤو ّ ħİ وóĩÜدħİ؛ ÍĘن اĉĻýĤאن ijİ اđĤאĹÜ ijÝđĤو ،ïđ×Ĥا ijİ نijĉýĤا ƫ نÍĘ ؛ěéĤا īĐ ħİïđ×Ĥ ،įÖ Ĺّ ĩ ُ أïèا ø ً َ įÖאü īĨ نŶو ّ ،ħıÐאĬóĝÖ اij ّ اóĩÝĩĤد، وŶن اĻýĤאīĻĈ ĬóĜאؤħİ ĩùĘ īĩِ Ĥ مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا אلĜ כĤñĤو ،ħıÖ اijĩø īĻĈאĻýĤا ÙęĀ ĵĥĐ ءźËİ כאن אĩĤو ٥ ، ُ įĥْ ِ َאÜ ĝ ُ Ļĥْ َ Ę» :ĹĥāĩĤا يïĺ īĻÖ ٤ ّ ٣ وĜאل ĩĥĤאر ًא»، ĬאĉĻü ď×Ýĺ ٢ ١ «ĉĻüאن א: ً Ĩאĩè ď×Ýĺ رآه ﴾­À ٌ ۪ y¦َ ¥ ٌ َ «®َ َ Êِّ ا ا ٓ ِ ْن ٰ¶ َw ۜ ا َ ƒَ ًyا \ اwَ ¶ٰ Y®َ﴿ :ėøijĻĤ ÙĭĺïĩĤا ĹĘ ةijùĬ אلĜو ٦ .«אنĉĻü ٌ įّ ĬÍĘ [ėøijĺ، ٣١/١٢[ ؛ ĩĤא رأįĭĺ ÙęāÖ َ اĥĩĤכ. وĜאل اĭĤ×Ĺ įĻĥĐ اŻùĤم: «ĩĥĐאء أĹÝĨ כĬÉ×Ļאء źو אءĻ×ĬŶوا ÙכÐŻĩĤا ÙęāÖ ėāÝĺ أن ģĜאđĤا ĵĥđĘ ،ħıÝęāÖ اijĬכא אĩĤ ٧ «ģĻÐاóøإ ĹĭÖ ٨ .אءĺijĔŶا īĻĈאĻýĤا ÙęāÖ ėāÝĺ ِóان، ĝĺאل: «äאء زïĺ ďĨ óĩĐو»، أي Ĝ Ùĩĥכ» ďĨ» ﴾­ ْۙ §ُ َ®َ Yَ ²ِّ ¹ُٓا ا ªYَ ¢﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ٩ Ĝאل اýĤאóĐ١٠: ً įÖ. وįĻĘ ÝĕĤאن: ĺóéÜכ اīĻđĤ وùÜכıĭĻא. ĬóÝĝĨא ُÜËאب١١ وĔאدي ُ ِور ُزق Ʃِ اų Ĩ įْ đَ Ĩ ųا Ʃ نّ ÍĘِ ěƪ Ý َ ĺ īْ َ وĨ .هïĭĐ īĨ أي» įđَ Ĩ ْ īِ Ĩ ÛÑä» :אلĝĺو ،īĻĬóÝĝĨ أي ،īĺijĭÝĤאÖ «א ً وĝĺאل: «äאءا١٢ đĨ » ٰٓ ¹ُا َRَ ُµ َ« َِذا َ¦Y² واَ ﴿:ĵĤאđÜ ųاƩ אلĜ ،ģĀŶا ijİو ١٣انóِ ĝĥĤ :אنđĩĤ آنóĝĤا ĹĘ ijİو َ ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٢٤/٢١]، ¿ِ®َ ±ْ ®َ yُ ْ ِóان واijéĥĤق، Ĝאل: ﴿ ٰ¶ َwا ِذ¦ ٍ﴾ [اijĭĤر، ٦٢/٢٤]. وĝĥĤ y®ْ َ ا ١ ر: óèاĨא. ٢ ر - ĉĻüאن. .٢٤٢/٥ ،ĹĬاó×ĉĥĤ ćøوŶا ħåđĩĤا ؛٤٤ دبŶا ،ÙäאĨ īÖا īĭø ٣ .īĺّ ٤ ح: ĩĥĤאر ًא»، وĜאل ĬאĉĻü ď×Ýĺ אنĉĻü» :א ً Ĩאĩè ď×Ýĺ رآه īĩِ Ĥ مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا אلĜ כĤñĤو ،ħıÖ اijĩø īĻĈאĻýĤا ÙęĀ ĵĥĐ - ط ٥ .ûĨאİ çĀ ، ُ įĥْ ِ َאÜ ĝ ُ Ļĥْ َ Ę» :ĹĥāĩĤا يïĺ īĻÖ ّ ĩĥĤאر .٤٠١/١٧ ،ïĩèأ ïĭùĨ ؛٢٥٠/١ ،Ù×Ļü ĹÖأ īÖا ėĭāĨ ٦ ĹĭÖ אءĻ×ĬÉכ ĹÝّ א ßĺïè» ĩĥĐאء أĨ ƪ ٧ ّ Üכħĥ اĩĥđĤאء ĹĘ إĭøאد ñİا اßĺïéĤ، ĝĘאل اŻĩĤ اóıĤوي ĹĘ ĜóĨאة اęĩĤאçĻÜ:» وأĨ ŻĩĤ çĻÜאęĩĤا אةĜóĨ :óčĬا .»įĤ ģĀأ ź įƪ ّ أĬ ĹĈijĻ ّ ِ واùĤ ّ ِ ِóĻي Ĩƪ ّ واïĤ ِ واĹĬŻĝùđĤ ّ ّرכĹý َ ْاĤ ّęéאظ כאõĤ ƪح óĀ ïĝĘ «ģĻÐاóøإ اóıĤوي، .٣٩٣٢/٩ ٨ ر: واĺijĔŶאء. כĺóéÜ :אنÝĕĤ įĻĘو .įÖ ً ِóان، ĝĺאل: «äאء زïĺ ďĨ óĩĐو»، إي: ĬóÝĝĨא Ĝ Ùĩĥכ» ďĨ» ﴾ْۙ َ ُכħ đَ Ĩ אƪ Ĭِ ُٓijا ا ĤאĜ﴿َ ĵĤאđÜ įĤijĜو - ح ٩ اīĻđĤ وùÜכıĭĻא. ُ įْ đَ Ĩ ųا نّ ÍĘِ ěْ ƪ Ý َ ĺ ْ īَ ١٠ اĤ×ÛĻ óęĥĤاء، اóčĬ: اāĤאè×Ĺ īÖź Ęאرس، ٢٥/١؛ اéāĤאح óİijåĥĤي، «أوب». وıĻĘא وردت: وĨ .ِ ٌ وĔאد ُÜËאب ِور ُزق ِ اų Ĩ .ĹÖ אÜËُ ١١ م: Ĩ ١٢ م: äאء. .ëùĭÝùĩĤا īĨ ijıø įĥđĤ ،آنóĝĥĤ :ر ١٣ ٥ ١٠ ١٥ 486 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Onunla hapse iki delikanlı da girdi.” [Yûsuf 12/36] âyetinde olduğu gibi “sonra” anlamına, “Beraberinizdekini tasdik edici olarak…” [ el-Bakara 2/91] âyetinde olduğu gibi “nezdinde” anlamına, “Allah dışında başka ilâhlar mı?!” [ en-Neml 27/63] âyetinde olduğu gibi “başka” anlamına, “Allah takvâ sahipleri ve muhsin olanlarla beraberdir.” [ en-Nahl 16/128] âyetinde olduğu gibi “yardım” anlamına, “Onlar gecelediklerinde Allah onlarladır.” [ en-Nisâ 4/108] âyetinde olduğu gibi “bilme” anlamına, “Ve sana tâbi olanlardan bir grup” [ el-Müzzemmil 73/20] âyetinde olduğu gibi “tâbi olma” anlamına, “Derler ki: Biz sizinle değil miydik?” [ en-Nisâ 4/141] âyetinde olduğu gibi sûrette olanı gösterme anlamına, “Derler ki: Biz asıl sizinleyiz.” [ el-Bakara 2/14] âyetinde olduğu gibi kalpte olanı gösterme anlamına ve “Onunla beraber olanlar…” [ el-A‘râf 7/64] âyetinde olduğu gibi hem sûrette hem kalpte olanı gösterme anlamına gelir. Kelimenin buradaki anlamına gelince, bir görüşe göre bunun anlamı, “Biz görünüşte onunla birlikte olsak da aslında Muhammed’e karşı sizinle beraberiz.” şeklinde, bir başka görüşe göre “Biz size yardımcıyız.” şeklinde, bir başka görüşe göre “Biz sizin yalanlama ve düşmanlık tavrınıza sahibiz.” şeklinde, bir görüşe göre “Biz sizin dininizdeyiz.” şeklindedir. Onlar bu sözü söyleyerek iki şeye birden sahip olmak istemişler, fakat ikisinden de mahrum kalmışlardır. Hak Teâlâ “Bunların arasında bocalayıp durmaktalar; ne onlara ne bunlara.” [ en-Nisâ 4/143] buyurmuştur. İşte iradenin yolu ile âdet ehlinin yolunu birleştirmek isteyen kimse bunu başaramaz, iki zıt bir araya gelmez. Her tarakta bezi olan, her yöne kalbinde bir irtibat barındıran kimse felaketlere yem olur, irtibatlar arasında parçalanıverir. “Biz ancak onlarla alay ediyoruz.” el-Huz’u kelimesi kişinin bir başkasında bulunup da kendisinde bulunmayan bir şeyle alay etmesidir. Heze’e bihi “alay etti” demektir. el-Huz’etü alaya konu olan kimse, el-huze’etü ise insanlarla alay eden kimse demektir. el-İstihzâ kelimesi de tıpkı es-istishâr kelimesinin es-suhriyye ile aynı anlamda olmasına benzer şekilde, el-huz’u ile aynı anlamdadır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 487 ،«ïĭĐ» ĵĭđĩÖو ،]٣٦/١٢ ،ėøijĺ] ﴾ۜ نYِ Áَcَžَ ±َ kْ ªا ِّ µُ َ®َ ©َrَدَوَ ﴿:אلĜ [ وĵĭđĩÖ» ïđÖ«،] ٦٩ب ۜ﴾ [اģĩĭĤ، ِٰ Ãا ّ •َRَ µٌ ٰ ªِ ٢ ﴿َءا ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٩١/٢]، وĵĭđĩÖ» ijøى»، Ĝאل: ­ْ·َُ®َ Y¯َ ِ ª ą¢ً ِ uّ ‡َ ®ُ﴿ ١ Ĝאل: ﴾ن¹َ ³ُِ oْ ®ُ ­ْ ¶ُ ±À َ w۪ َّ ¹ْ£ََا َواª bاّ ±À َ w۪ َّ َ ّ اà َٰ َ®•َاª ِ ّن ٣ ﴿ا ٦٣/٢٧] أي ijøى ّ اų، وĵĭđĩÖ اÙĬijđĩĤ، Ĝאل: َُ[ِّÁُc ¹َن﴾ [اùĭĤאء، ١٠٨/٤]، وĵĭđĩÖ ِ ْذ À ٤ ﴿َوُ¶¹َ َRَُ·­ْ ا [اģéĭĤ، ١٢٨/١٦[، وĵĭđĩÖ اħĥđĤ، Ĝאل: ٦ :אلĜ ،رةijāĤا دijıü ĵĭđĩÖو ،]٢٠/٧٣ ،ģĨõĩĤا ﴾ [ۜ¥َ َRَ ±À َ w۪ َّ ٌ_ ِR ±َ اª Ÿَِ ٓYئ ٥ ﴿َو Žَ اÝĩĤאÙđÖ، Ĝאل: ﴾­ ْۙ §ُ َ®َ Yَ ²ِّ ¹ُٓا ا ªYَ ¢﴿ ٧ ۘ﴾ [اùĭĤאء، ١٤١/٤]، وĵĭđĩÖ ijıüد اÕĥĝĤ، Ĝאل: ­ْ §ُ َ®َ ±ْ §ُ َ ² ­ْ َ ªَ ¹ُٓا ا ªYَ ¢﴿ ١٠.[٦٤/٧ ،افóĐŶا﴾ [µُ َ®َ ±À َ w۪ َّ ٨ Ĝאل: ٩ ﴿َواª [اĤ×óĝة، ١٤/٢]، وĵĭđĩÖ ijıüد اijāĤرة واÕĥĝĤ، ا. ً óİאČ įđĨ אĭכ وإن ïĩéĨ ĵĥĐ ħכĤ نijĐ אّ Ĭإ :אهĭđĨ :ģĻĜ ïĝĘ ١١אĭİ هóĻùęÜ אĨÉĘ ّא Ĥכħ أāĬאر. ģĻĜ:أي إĬא ĵĥĐ Ĩא أħÝĬ įĻĥĐ īĨ اÝĤכÕĺñ واïđĤاوة. وģĻĜ: ĭđĨאه إĬ :ĵĤאđÜ ųاƩ אلĜ ١٢،אĩıĭĐ اijĨóéĘ īĺóĨŶا īĻÖ ďĩåĤا أرادوا .ħכĭĺد ĵĥĐ أي :ģĻĜو ۜ﴾ [اùĭĤאء، ١٤٣/٤]. כĤñכ īĨ رام أن Êِء َٓ ۬Qُ ٓ ¶ٰ »ٰ ªِ Ê ا Êِء َوَٓ َٓ ۬Qُ ٓ ¶ٰ »ٰ ªِ Ê ا َٓ ¥َ ِ ªذٰ ±َ Áَْ \ ±Áَ \۪wَ \ْwَ®ُ ﴿ ،אنđĩÝåĺ ź انïąĤوا ،כĤذ įĤ ħÑÝĥĺ ź אدةđĤا ģİأ įĻĥĐ אĨو رادةŸا ěĺóĈ īĻÖ ďĩåĺ א ijĉĥĤارق ً ×ıĬ ١٣כאن ćĻÖر į×ĥĜ īĨ Ùĺزاو ģכ ĹĘو ćĻĥì ٍ ÙĻèאĬ ģכ ĹĘ įĤ כאن īĨو א īĻÖ اěÐŻđĤ. ً وĩùĝĭĨ źو į×èאĀ ïĭĐ ěéĺ ءĹü īĨ ١٤ÙĺóíùĤا ءõıĤا﴾ نَؤُ۫ ِ {·ْcَْ ®ُ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ا َ أة õُ ıĤوا ،įĭĨóíùُ ْ أةùÝÖכīĻاõĤاء ijİ اñĤيĺ õُ ıĤوا ،óíøأي ١٥įÖ أõİ ïĜو .אزئıĤا ïĭĐěéĺ ıéÝęÖא اñĤيīĨóíùĺ اĭĤאس. واõıÝøźاءכאõıĤءÙĤõĭĩÖاíùÝøźאر ijİ١٦ כאÙĺóíùĤ. ١ ح - Ĝאل. ٢ ح - Ĝאل. ٣ ح - Ĝאل. ٤ ح - Ĝאل. ٥ ح - Ĝאل. ٦ ح - Ĝאل. ٧ ح - Ĝאل. .ûĨאİ çĀ ،ÕĥĝĤوا رةijāĤا دijıü ĵĭđĩÖو ، ْ َ ُכħ đَ Ĩ אƪ Ĭِ ُٓijا ا ٨ ط - Ĝאل: َĜאĤ ٩ ح - Ĝאل. ١٠ ر + واīĺñĤ آijĭĨا įđĨ. ١١ ح ر - ĭİא؛ ط: ĭıİא. ١٢ ح: ĩİijĨóéĘא. ١٣ ط ر + įĻĥĐ. ١٤ م: واÙĺóíùĤ؛ ر + Đ×אرة. .ěĘאĭĩĤا ijİو אزئıĤا ïĭĐ ěè óĻĔو ĹĥāĩĤا ïĭĐ ěè אıĬÍĘ ؛ŻáĨ ةŻāĤכא + ر ١٥ ١٦ ح - ijİ. ٥ ١٠ ١٥ 488 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu ifadenin öncesi ile irtibatı şöyledir: Onlar şeytanlarına “Biz sizinle beraberiz.” dedikleri zaman şeytanları onlara, “O hâlde neden onların katıldığı hadiselere katılıyorsunuz, onların mescitlerine giriyorsunuz, onlarla birlikte hac yapıyor ve seferlere katılıyorsunuz?” demişler, bunun üzerine münafıklar, “Biz sadece alay ediyoruz.” demişlerdir. Bir görüşe göre bunun anlamı, “ Hz. Muhammed aleyhisselâm ve ashabı ile alay ediyoruz.” şeklinde, bir başka görüşe göre “Çağrıldığımız şeyi yalanlıyoruz.” şeklinde, bir diğer görüşe göre “Onlara kendimizi sanki hem içten hem dış görünüş itibariyle onların dinindenmişiz gibi gösteriyoruz, fakat aslında sadece onlarla dış görünüş itibariyle birlikteyiz ve böyle yaparak onların ganimetlerine ortak oluyor, kadınları ile evlenebiliyor, sırlarına vâkıf oluyor, mallarımızı, kadınlarımızı ve evlatlarımızı onların ellerinden muhafaza ediyoruz.” şeklindedir. 15. Allah onlarla alay ediyor da tuğyanları içinde bocalarlarken kendilerine müddet veriyor. [ el-Bakara 2/15] “Allah onlarla alay ediyor.” Bu ifadenin sekiz yorumu vardır: 1. Allah onlara dünyada onların muamelelerine göre muamele eder. Onlar görünüşte iman etmektedirler, fakat içlerinde nifak vardır, Allah da şu anda görünüşte güven verir, eman ızhar eder, fakat âkıbetleri ateşte yanmaktır. 2. Âhirette onları alay etmenin cezası ile cezalandırır. Araplar cezayı cezaya sebep olan şeyin ismi ile isimlendirirler. Şair Amr b. Külsûm şöyle der: Bakınız! Sakın hiç kimse bize karşı bir cahillik edeyim demesin Sonra biz de cahillerin cahilliğinin ötesinde cahillik ederiz Kur’ân’da da bu kullanım şu âyetlerde vardır: “Kötülüğün karşılığı misliyle kötülüktür.” [ eş-Şûrâ 42/40], “Eğer ceza verecekseniz size verilenin misli ile ceza verin.” [ en-Nahl 16/126], “Kim size saldırıp düşmanlık ederse siz de ona saldırın.” [ el-Bakara 2/194], “Allah’ı aldatmaya çalışıyorlar, oysa asıl Allah onları aldatır.” [ enNisâ 4/142], “Onlar tuzak kuruyorlar ve Allah da tuzak kuruyor.” [ el-Enfâl 8/30], 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 489 ونïıýÜ ħכĤ אĩĘ :اijĤאĜ ،ħכđĨ אĬإ :ħıĭĻĈאĻýĤ اijĤאĜ אĩĤ ħıĬأ įĥ×Ĝ ١ واčÝĬאįĨ ĩÖא ٢ ħıđĨ؟ ĜאijĤا: إĩĬא īéĬ õıÝùĨؤن. ýĨאħİïİ وijĥìïÜن ùĨאħİïä وijåéÜن وõĕÜون اų ħıĭĐ. وģĻĜ: أي ĨכijÖñن ّ ĹĄرįÖאéĀوأ مŻùĤا įĻĥĐ ïĩéĩÖ ونóìאø :אهĭđĨ :ģĻĜ ħıđĨ نijכĬ אĩĬوإ אĭĈאÖو اóİאČ ħıĭĺد ĵĥĐ ħıĝĘاijĬ אĬأ ħıĺóĬ أي :ģĻĜ .įĻĤإ ĵĐïĬ אĩÖ ٤ وċęéĬ أijĨاĭĤא ħİارóøأ ĵĥĐ ďĥّ ٣ وĉĬ ħıÐאùĬ çכĭĬو ħıĩÐאĭĔ ĹĘ ħıאرכýĭĤ اóİאČ وأوźدĬא وùĬאĭÐא īĨ أħıĺïĺ. ُ َijن ıَ ĩ ْ đَ ĺ ْ ħıِĬאِ َ ĻĕْĈُ ĹĘ۪ ْ ħİُï ƫ ُ ĩَ ĺ َ ْ و ħıِÖِ ئُ õِ ْ ıَ Ý ْ ùَ ĺ ųُƩ -١٥ َا :įäأو ÙĻĬאĩà įĤ ﴾­ْ·ِِ ِ ُئ \ {·ْcَْ َ À ُ ٰ Ãّ َ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ا ٥ đĨאħıÝĥĨ؛ ħıĬÍĘ أóıČوا اĩĺŸאن وĹĘ ÖאħıĭĈ ěĘو ĵĥĐ אĻĬïĤا ĹĘ ħıĥĨאĐ įĬأ :אİïèأ ٦ .انóĻĭĤאÖ اقóèŸا ħıÝ×ĜאĐو אنĨŶا אلéĤا ĹĘ ħıĤ óıČأ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ ،אقęĭĤا ٧ ĹĘ اóìŴة õäاء اõıÝøاħıÐ. واóđĤب ĹĩùÜ اõåĤاء واáĤאĹĬ: أن ĭđĨאه: åĺאزħıĺ ٨ ] اïÝÖźاء. Ĝאل óĩĐو īÖ כijáĥم: أ ٧٠] ħøאÖ ٩ اåĤ ِ אĭĻĥİא َ ģِ ْ ıä قijĘ َ ģَ َ ıåĭĘ َא ْ ĭ ْ ĻĥĐ ïèأ ٌ īْ ĥıåĺ َ ź źأ ا¹[ُ¢Yِ َžَ ­ْcُ]ْ َ ِ ْن َY¢ ۚ﴾ [اijýĤرى، ٤٠/٤٢]، و﴿َوا Y·َ«ُgْ®ِ _ٌ ۬ا َ~ِّÁَئٍ_ َ~ِّÁَئ ُؤ وĹĘ اóĝĤآن: ﴿َو َj ٰ{ٓ ،[١٩٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [µِÁَْ «َ واuُ cَYْ žَ ­ْ §ُ Áَْ ۜ﴾ [اģéĭĤ، ١٢٦/١٦[ ،﴿ žَ َ¯±ِ ْاَc ٰuى َ» µ۪ ِ \ ­ْcُ]ْ¢¹ِ ُ Y®َ ©ِgْ¯ِ ِ \ ۜ ﴾ [اęĬŶאل، ٣٠/٨]، ُ ٰ Ãا ّ yُ§ُ ¯ْ َ َ ْ̄ ُ§ُy َون َوÀ ۚ﴾ [اùĭĤאء، ١٤٢/٤]، ﴿َوÀ ُ َs ِYدُ ¹َن ّ اà َٰ َوُ¶¹َ َr ِYدُُ·­ْ À ﴿ ١ ط: ĩĤא. ٢ ط: وóĝÜون. ٣ ح ط ر: ĭÖאħıÜ. ٤ ط: óøاħİóÐ. ٥ م ح ط - ĵĥĐ وěĘ، çĀ İאûĨ م ط. ٦ م ح ط - ÖאóĻĭĤان، çĀ İאûĨ م. ٧ ر: وåĺאزħıĺ. ّאب اĥĕÝĤ×Ĺ ÝĐ īÖ כĤאĨ īÖ مijáĥכ īÖ وóĩĐ دijøŶا ijÖأ ijİ|īĻĩĤאčĤا ħĥČ قijĘ َ ħĥčĭĘ א َ ĭ ْ ĻĥĐ ïèأ ٌ īĩĥčĺ ź źأ + ط ٨ .ÙđĻÖر دŻÖ ĹĘ بóđĤا ةóĺõä ĹĤאĩü ĹĘ ïĤو .ĵĤوŶا Ùĝ×ĉĤا īĨ ،Ĺĥİאä óĐאü ، (م ٥٨٤ ijéĬ - ـİ ق ٤٠ ijéĬ .ت( » אĭĻé×ĀאĘ כĭéāÖ Ĺّ ×İ źأ « :אıđĥĉĨ ĹÝĤا įÝĝĥđĨ هóđü óıüأ .ŻĺijĈ óĩĐ .ïåĬو اقóđĤوا אمýĤا ĹĘو אıĻĘ ل ّ وijåÜ ħåđĨ :óčĬا .ÕåđĤا ÙøאĩéĤوا óíęĤا īĨ אıĻĘو ،واةóĤا įčęè אĨ אıĭĨ ĹĝÖ אĩĬوإ ،ÛĻÖ ėĤأ ijéĬ ĹĘ ÛĬכא אıĬإ :אلĝĺ اóđýĤاء óĩĥĤزÖאĹĬ، ص. ٢٠٢؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٨٤/٥ ٩ ط: اåĤאīĻĥİ | اóčĬ: دijĺاįĬ، ص. ٧٨؛ اāĤאè×Ĺ īÖź Ęאرس، ١٧٥/١؛ اóİõĩĤ ĹĈijĻùĥĤ، .٢٧٠/١ ٥ ١٠ ١٥ 490 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Onlar bir tuzak kuruyorlar, Ben de bir tuzak kuruyorum.” [et-Târık 86/15-16], “Onlar Allah’ı unuttular, Allah da onları unuttur.” [ et-Tevbe 9/67], “Onlar müminlerle alay ediyorlar, Allah da onlarla alay ediyor.” [ et-Tevbe 9/79], “Biz sadece alay ediyoruz. Allah onlarla alay ediyor.” [ el-Bakara 2/14-15] 3. Sîbeveyhi’nin görüşü: “Allah onlarla alay ediyor.” Yani alaylarının zararını onların kendi başlarına getiriyor. Aynı durum “Oysa sadece kendilerini aldatırlar.” [ el-Bakara 2/9] âyetindeki gibidir ki bu husus “Kötü tuzak ancak kuranın başına dolanır.” [ Fâtır 35/43] âyetinde ifade edilmiştir. 4. Abdullah b. Abbas’ın görüşü: Onlar her ne zaman bir hata yapsalar Allah onlara yeni bir nimet ihsan eder. 5. Hüseyin b. Fazl el-Becelî’nin görüşü: Bu, şu anda istenilenin verilmesi, fakat gelecekte onun ansızın alınmasıdır. Hak Teâlâ “Kendilerine yapılan uyarıları unuttuklarında, (indirmiş olduğumuz sıkıntı ve musibetleri kaldırıp) üzerlerine her şeyin kapılarını açtık. Nihayet kendilerine verilenler yüzünden şımardıkları zaman onları ansızın yakaladık, birdenbire onlar bütün ümitlerini yitirdiler.” [ el-En‘âm 6/44] buyurmuştur. 6. Onlar inanmadıkları hâlde Hz. Peygamber aleyhisselâma “Senin Allah’ın Resulü olduğuna şahitlik ediyoruz.” demişlerdir. Münafığa (kıyamette) “Tat bakalım! Sensin izzet ve kerem sahibi olan!” [ ed-Duhân 44/49]denilir, oysa izzet ve kerem sahibi olmak münafığın niteliklerinden değildir. 7. Katâde’nin görüşü: Bu Allah Teâlâ’nın onların kıyamet günündeki hâllerine dair verdiği şu haberde anlatılan husustur: “ Münafık erkeklerle münafık kadınların, müminlere: Bizi bekleyin, nûrunuzdan bir parça ışık alalım, diyeceği günde kendilerine ‘Arkanıza dönün de bir ışık arayın!’ denilir. Nihayet onların arasına, içinde rahmet, dışında azap bulunan kapılı bir sur çekilir. Münafıklar onlara: ‘Biz sizinle beraber değil miydik?’ diye seslenirler.” [ el-Hadîd 57/13-14], müminler ise onlara “Evet ama siz kendi başınızı belâya soktunuz.” [ el-Hadîd 57/13-14] derler, yani şeytanlarınıza “Biz sizinle beraberiz.” diyerek başınızı belâya soktunuz. Bugün ise “Biz sizinle beraber değil miydik?” diyorsunuz. Vaktiyle siz alay ediyordunuz, bugün ise biz sizinle alay ediyoruz. Böylece müminlerin alayı, onlara verilmiş bir karşılık/ceza olur. Allah Teâlâ’nın bu alayı kendisine izâfe etmesi ise hem müminleri şereflendirmedir hem de tıpkı Hz. Peygamber aleyhisselâma “Attığında sen atmadın, ancak Allah attı.” [ el-Enfâl 8/17] buyurduğu gibi onların fiilini kendi fiili yerine koymasıdır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 491 ۜ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٦٧/٩[، َ ¹ُا ّ اà َٰ ³َžَ َِÁُ·­ْ ۚ﴾ [اĉĤאرق، ١٦-١٥/٨٦]، ﴿² اuً Áْ¦َ uÁُ ¦۪ َ َ ۪§ ُuÁ َون َ¦ْÁ ًuاۙ َوا À﴿ ﴾­ْ·ِِ ِ ُئ \ {·ْcَْ َ À ُ ٰ Ãّ َ ِ ُ۫ؤَن ا {·ْcَْ ®ُ ±ُ oْ َ ² Y¯َ َ ²ِّ ۘ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٧٩/٩[،﴿ ا ­ْ·ُ³ْ®ِ ُ ٰ Ãا ّ yَsِ ~َ ۜ ­ْ·ُ³ْ®ِ ونَ yُsَ ْ Áَžَ﴿ [اĤ×óĝة، /٢ ١٦-١٥]. ١ ِِ·­ْ﴾ أي: ďĜijĺ óĄر اõıÝøاħıÐ ħıÖ כĩא ِ ُئ \ {·ْcَْ َ À ُ ٰ Ãّ َ ا ﴿:įĺij×Ļø لijĜ :ßĤאáĤوا yُ§ْ ¯َ ْ ªا¡ Áُ o۪ َ À Êَوَ ﴿ :įĤijĝכ ijİو] ٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ·َُ Ÿُ ²َْ َٓ ا Êِّ َ ْs َu ُ ¹َن ا ĹĘ اïíĤاع: ﴿َوَRÀY .[٤٣/٣٥ ،óĈאĘ] ﴾۪ ۜ µ«ِ¶ْ َ Yِ \ َ Êِّ ُ ا ٔ ¿Áِّ َªا ّ .ÙĩđĬ ħıĤ دïäّ ÙÑĻĉì ً اijàïèأ ٢ واóĤاďÖ: ijĜل اīÖ Đ×אس ġ: כĩĥא ñìوأ ُ אلéĤا ĹĘ ادóĩĤا אءĉĐإ ijİ :Ĺĥå×Ĥا ģąęĤا īÖ īĻùéĤا لijĜ :÷ĨאíĤوا ۜ ِ ‚َ ْ¿ٍء َْ\¹َ َ اب ُ¦ّ© َْÁِ·­ْ ا «َ Y³َoْ cَžَ µ۪ ِ ِ ُyوا \ َ ¹ُا َRY ُذّ¦ ² Yَ ¯ّ َ «žَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،لÇĩĤا ĹĘ ÙÝĕ×Ĥا َ َ›ْcً _ِžَYَذا ُ¶ ­ْ ُRْ[ِ» ُ ¹َن﴾ [اđĬŶאم، ٤٤/٦]. \ ­ْ ¶Yُ َ ²wْ rَ َ ُ۫وُb¹ٓا ا ٓY ا ¯َ ِ ِ ُn¹ا \ َِذا žَy ٰٓ« ا cّnَ כĤذ īכĺ ħĤو» ųا Ʃ لijøóĤ כĬأ ïıýĬ» :مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĥĤ اijĤאĜ ħıĬأ :אدسùĤوا ۪ ُÀ­] ﴾اìïĤאن، ٤٩/٤٤] وĻĤ÷ y§َ ْ ªا}Àُ ۪ {َ ْ ªا aَ ²َْ َ ¥َ ا ²ِّ ĹĘ ħıÜïĻĝĐ. وĝĺאل ĭĩĥĤאěĘ: ﴿ ُذ ْۙق ا .ħıÝęĀ īĨ כĤذ َ £ُ ¹ُل َ¹َْم À À﴿ :ÙĨאĻĝĤا مijĺ ħıĤאè īĐ ĵĤאđÜ ųا Ʃ ó×ìأ אĨ ijİو :אدةÝĜ لijĜ :ďÖאùĤوا ِ ُ¦­ْ﴾ [اïĺïéĤ، ١٣/٥٧ [إĵĤأن Ĝאل ¹ُر ²±ْ ®ِ }ْ ]ِcَ ْ £َ ²Yَ ٰ َR¹³ُا ْا² ُُyو² ا±À َ w۪ َّ «ِ ªتY ُ £َžYِ ³َ¯ُ ْ ْ ُ̄³َ ِYž £ُ ¹َن َواª اª ²َْ Ÿُ َ ُ§ ­ْ﴾ [اïĺïéĤ، ١٤/٥٧[ َ ُ§ ­ْ žَ َ ـcُ³ْc­ْ ا ³ّ§ِ ٰ ٰ« َوª «َ ۜ﴾ [اïĺïéĤ، ١٤/٥٧ [ijĤijĝĻĘن ﴿\ ­ْ §ُ َ®َ ±ْ §ُ َ ² ­ْ َ ªَ ﴿ا ۘ﴾ [اïĺïéĤ، ١٤/٥٧[ ­ْ §ُ َ®َ ±ْ §ُ َ ² ­ْ َ ªَ ٣ ĭĤא: ﴿ا نijĤijĝÜ مijĻĤوا» ħכđĨ אĬإ «:ħכĭĻĈאĻýĤ ħÝĥĜ אĩÖ ٤ õıÝùĨؤن؛ ĻĘכijن اõıÝøźاء īĨ اīĻĭĨËĩĤ åĨאزاة ħכÖ īéĬ مijĻĤאĘ ،ن ُ وכħÝĭ õıÝùÜؤ ِِ·­ْ﴾؛ ً ęĺóýÜא īĻĭĨËĩĥĤ ِ ُئ \ {·ْcَْ َ À ُ ٰ Ãّ َ ħıĤ. وإĩĬא أĄאف Ʃ اų ذĤכ إĵĤ įùęĬ įĤijĝÖ:﴿ ا َ ّ اà َٰ َر ٰR ۚ«﴾ [اęĬŶאل، ١٧/٨]. ±ّ §ِ ٰ ِ ْذ َرَRْÁ َa َوª ا aَ Áْ®َرَ Y®َوَ ﴿:įĻ×ĭĤ אلĜ אĩכ įĥđĘ ħıĥđęĤ Żđäو ١ ح + Ĝאل. ٢ ط - כĩĥא، çĀ İאûĨ. ٣ ط: ijĝÜل. ٤ ط - Öכħ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 492 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 8. Kelbî’nin görüşü: Onlar dünyada müminlere gülmüşlerdi, Allah da müminleri kıyamet günü onlara gülecek bir konuma getirir, müminlerin cennetten bakıp münafıkları görmelerini sağlar, böylece müminler onlara, “Ateşten çıkıp cennete girmek ister misiniz?” diye sorarlar, münafıklar da “Evet” derler. Bunun üzerine onlara ateşten bir kapı açılır, derhal oraya yönelirler, ama kapı yüzlerine kapatılır, sonra bir başka kapı açılır, hemen oraya koşarlar, fakat o da yüzlerine kapatılır. Bu durum sürekli devam eder ve müminler de onlara gülüp alay ederler. Allah Teâlâ “Şüphesiz günahkârlar iman edenlere gülerlerdi. (…) İşte o gün (âhirette) de iman edenler kâfirlere gülerler.” [ el-Mutaffifîn 83/29-34] buyurmuştur. Bu âyet insanlar ile alay etmenin çirkinliğine delâlet eder. Nitekim Allah Teâlâ “Bir grup diğer bir grup ile alay etmesin” [ el-Hucurât 49/11] buyurmuş, Mûsâ kıssasında “Dediler ki: Sen bizimle alay mı ediyorsun? Mûsâ da dedi ki: Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım.” [ el-Bakara 2/67] buyurarak bunun cahillerin fiili olduğunu bildirmiştir. İnsanlarla alay etmeye karşılık tehdit böyle ise Allah ile alay etmenin karşılığının ne olacağını var sen düşün!Bu husus Hz. Peygamber aleyhisselâm tarafından [şöyle ifade edilmiştir:] “Günahta ısrarcı olduğu hâlde tövbe eden kimse Rabbi ile alay eden kişi gibidir.”1 Alaya alayla karşılık verilmesi cezanın amel cinsinden olacağının delilidir. Biz daha önce kötü amellerin karşılığından söz eden âyetleri saymıştık. İyi amellerin karşılığında da aynı durum söz konusudur. Allah Teâlâ “İhsanın karşılığı ihsandan başka nedir ki?” [ er-Rahmân 55/60], “İhsan sahiplerine en güzel ihsan vardır.” [ Yûnus 10/26], “Siz Beni zikredin, Ben de sizi zikredeyim.” [ el-Bakara 2/152], “Siz Benim ahdime vefa gösterin Ben de sizin ahdinize vefa göstereyim.” [ el-Bakara 2/40], “Eğer siz Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder.” [ Muhammed 47/7], “Allah onlardan razı olmuş, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır.” [ el-Mâide 5/119], “Dua ettiğinde duacının duasına icâbet ederim, o hâlde onlar da Bana icâbet etsinler.” [ el-Bakara 2/186] buyurmuştur. 1 Beyhakī, Şu‘abü’l-Îmân, 9: 362. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 493 ÙĨאĻĝĤا مijĺ ħıĥđåĻĘ אĻĬïĤا ĹĘ īĻĭĨËĩĤا īĨ اijכéĄ ħıĬإ :Ĺ×ĥכĤا لijĜ īĨאáĤوا نijĤijĝĻĘ ÙĭåĤا īĨ īĻĝĘאĭĩĤا ĵĥĐ نijđĥĉĺ īĻĭĨËĩĤا ģđåĺ įĬأ ijİو ħıĭĨ نijכéąĺ אبÖ ħıĤ çÝęĻĘ ،ħđĬ :نijĤijĝĻĘ ؟ÙĭåĤا ١ ħıĤ: أéÜ×ijن أن ijäóíÜا īĨ اĭĤאر وijĥìïÜا ŻĘ ٤ ħıĻĥĐ ěĥĕĻĘ ٣ įĬوïāĝĻĘ óìآ אبÖ çÝęُ ĺ ħà ٢ ħıĻĥĐ ěĥĕُ ĻĘ įĻĤإ ونïāĝĻĘ אرĭĤا īĨ ا¹Rُyَjْ َ ا ±À َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ا ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ħıĭĨ نijכéąĺ نijĭĨËĩĤوا כĤñכ ħıÖ ģđęĺ الõĺ ٰ َR¹³ُا ا ±À َ w۪ َّ َْÁَ¹ْم اª ۘ﴾ [اīĻęęĉĩĤ، ٢٩/٨٣ [إĵĤ أن Ĝאل: ﴿žَªY َ ‹ْ َo ُ §¹َن ٰ َR¹³ُا À ا ±À َ w۪ َّ ¹ُا ِR ±َ اª ²Y¦َ َ ‹ْ َo ُ §¹َۙن ﴾ اÙĺŴ،] اīĻęęĉĩĤ، ٣٤/٨٣[. À ِ َYر Ÿّ §ُ ْ ِR ±َ اª yْsَ ْ َ À Êَ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ïĜو אسĭĤאÖ اءõıÝøźا ç×Ĝ ĵĥĐ ÙĺŴا] ودÛĤ] ٧٠ب َ ُ ¹ُذ َ َYل ا ¢ ۜ َY ُ ¶ُ {ًوا ²wُ sِ َ cَّ bَ ¹ُٓا ا ªYَ ¢﴿ :ĵøijĨ ÙāĜ ĹĘ אلĜو] ١١/٤٩ ،اتóåéĤا﴾ [ٍ ¹َْم م ِR ±ْ ¢ ٌ ¹َْ ¢ ٥ وإذا כאن وïĻĐ .īĻĥİאåĤا ģđĘ įّ Ĭأ ó×ìÉĘ [٦٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±Áَ «۪ ¶Yِ kَ ْ َ ُ¦ ¹َن ِR ±َ اª َ ْن ا ِ ّÃY ِٰ ا \ ّ įĻĥĐ اŻùĤم: اõıÝøźاء ÖאĭĤאس ñİا، ĩĘא õäاء اõıÝøźاء Ʃ Öאų؟ وijİ ĩĻĘא Ĝאل اĭĤ×Ĺ ٦ .«įÖóÖ ئõıÝùĩĤכא įĻĥĐ ٌ óāĨ ijİو ÕĬñĤا īĨ óęĕÝùĩĤا« ïĜو .ģĩđĤا÷ ĭä īĨ اءõåĤا أن ĵĥĐ ģĻĤد ٌ اءõıÝøźאÖ اءõıÝøźا ÙĥÖאĝĨ ħà ٨ ĹĘ أÙĺõä أĩĐאل اijùĤء، ُ وأÙĺõä أĩĐאل اóĻíĤ כĤñכ، Ĝאل Ʃ اų ٧ آĺאت ïĐدĬאİא َ ْn ¹³َُا ا ±À َ w۪ َّ «ِ ª﴿ :אلĜو] ٦٠/٥٥ ،īĩèóĤا﴾ [نYُۚ َ nْ ِ َ ْاÊ Êِّ ِ ْn َ ِYن ا Êاْ اءُ ٓ}َjَ ©ْ ¶َ﴿ :ĵĤאđÜ َْو¹žُا َ ْذُ¦ْyُ¦­ْ] ﴾اĤ×óĝة، ١٥٢/٢] وĜאل: ﴿َوا ْ ُo ْ ³ٰ] ﴾»Ĭijĺ÷، ٢٦/١٠ [وĜאل: ﴿žَ ْYذُ¦ُy ۪وٓ²¿ ا اª [٧/٤٧ ،ïĩéĨ] ﴾­ْ¦ُyْ‡ُ ³َْ À َٰ Ãا ّ واyُ‡ُ ³َْ ِ ْن b ِ َْ·ِu ُ¦­ْ] ﴾اĤ×óĝة، ٤٠/٢] وĜאل: ﴿ا ُ۫وِف \ ٓي ا u۪ ·َْ ِ \ َِذا ِ ا َاع ُ ۪j ُÁ [َدَ¹َْة ّ اuª ۜ﴾ [اĩĤאïÐة، ١١٩/٥] وĜאل: ﴿ا ُ َ ُ³ْ·­ْ َوَر ¹Šُا َ ُ³ْµ َ ّ اà ٰ وĜאل: ﴿َر Šِ¿ [١٨٦/٢ ،ةóĝ×Ĥا¿﴾ [ª۪ ا¹[Áُ k۪ cَْ Áَ ْ Yن žَ» َدَ ِۙ ١ ح ر: وijĥìïÜن. ٢ ط - ħıĻĥĐ. ٣ ط: ïāĝĻĘون. ٤ ح ط - ěĥĕĻĘ ħıĻĥĐ. .ûĨאİ çĀ ،īĻĥİאåĤا ģđĘ įّ Ĭأ ó×ìÉĘ - ح ٥ .١٦٣١/٤ ،ويóıĤا ŻĩĤ çĻÜאęĩĤا אةĜóĨ ؛٣٦٢/٩ ،ĹĝıĻ×ĥĤ אنĩĺŸا Õđü ٦ ٧ ح ط: ïĐدĬא. ٨ ح: اĺŴאت. ٥ ١٠ ١٥ 494 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Tuğyanları içinde bocalarlarken kendilerine müddet veriyor.” Burada geçen yemüddü fiilinin şöyle kullanımları vardır: Meddü’l-habl “ipin uzatılması”, meddü’n-nehâr “güneşin yükselmesi”, meddü’z-zıll “gölgenin uzaması”, meddü’l-‘ayş “ömrün uzaması”, meddü’n-nehr “Nehrin suyunun artması, kendisine başka bir nehrin suyunun daha katılması.” Bu kelime geçişli ve geçişsiz olarak kullanılır. Meddü’l-elif, meddü’l-vâv ve meddü’l-yâ ise bu harflerin uzatılarak okunması anlamına gelir. Medîdü’l-kāme “uzun boylu”, meddü’d-devât/imdâdü’d-devât “Kalemin mürekkeple beslenmesi”, imdâdü’l-ceyş “orduya yardımcı kuvvetlerin katılması” anlamına gelir. Medde fiili ile emedde fiili arasındaki farklar sadedinde şu üç husus zikredilir: Yûnus şöyle demiştir: “Mededtü (yardım ettim) fiili kötülük için, emdedtü ise iyilik için kullanılır.”1 Ferrâ şöyle demiştir: “Bir şeye yapılan ziyade onun kendi cinsinden ise bunu ifade etmek için mededtü fiili kullanılır. Örneğin meddü’n-nehr “Nehrin suyunun artması, kendisine başka bir nehrin suyunun daha katılması” ifadesi böyledir. İmdâd ise ziyadenin başka bir cinsten olması durumunda kullanılır. Örneğin imdâdü’l-ceyş “Orduya yardımcı kuvvetlerin katılması” böyle bir kullanımdır.”2 Ahfeş şöyle demiştir: “Med terk, imdâd ise vermek demektir.”3 Allah Teâlâ “Biz onun azabını uzattıkça uzatacağız.” [ Meryem 19/79], “Rahmân ona mühlet versin.” [ Meryem 19/75], “Kendilerine bol bol verdiğimiz mal ve evlatla onların iyiliğine koştuğumuzu mu sanıyorlar?” [el- Mü’minûn 23/55] buyurmuştur. Buradaki tefsirine gelince, bir görüşe göre bu ifade “Onları terk eder.” anlamına, bir başka görüşe göre “Onları amelleri ile baş başa bırakır, engel olmaz.” anlamına, bir diğer görüşe göre ise “Onların sürelerini uzatır.” anlamına gelir. İbn Mes‘ûd, “Onlara mühlet verir.”, Mücâhid “Onların müddetlerine ilâve yapar.”, İbn Keysân ise “Onları erteler.” anlamına geldiğini söylemiştir. Bütün bu görüşlerde anlam birbirine yakındır. Tuğyân ise sözlükte sınırı aşmak demektir. Tağā es-seylü ifadesi “Sel taşkın yaptı.” anlamına, tağâ el-bahru ifadesi “Denizin dalgaları kabardı.” anlamına gelir. Halîl b. Ahmed şöyle demiştir: Bu kelimenin son harfi yâ dâ olur vâv da olur, Tağavtü/tağaytü, tuğyânen/tuğvânen aynı anlamdadır.”4 1 bkz. Ahfeş, Meâni’l- Kur’ân, 1: 52. 2 bk. Neşvân b. Saîd, Şemsü’l-Ulûm, 9: 6196. 3 bk. Ahfeş, Meâni’l- Kur’ân, 1: 52. 4 Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-Ayn, 4: 435. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 495 وïĨ اıĭĤאر ƫ ،هƫ óä ģ×éĤا ِ ï ƫ َ ĩَ َ ْ َُ̄· ¹َن﴾ Ę À ­ْ·ِِ ²YÁَ›ْ Žُ ¿ž۪ ­ْ ¶ُ ُ uّ ¯ُ َ Àوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو وïĨ اóıĭĤ ازدĺאد ĨאįÐ وزĺאدة óıĬ آóì ƫ ،įĥĺijĉÜ ١ وïĨ اûĻđĤ ƫ ،įُ ĉùÖ ģčĤا ïĨو ƫ ،įُ ارęÜאĐ وïĨ ƫ ٣ وïĨ اėĤŶ واijĤاو واĻĤאء ıĥĺijĉÜא، وïĺïĨ اĝĤאÙĨ ıĥĺijĈא، ƫ ٢ .ïđÝĨو زمź ،įÐאĨ ĹĘ ٥ ٤ ÖאïĩĤاد، وإïĨاد اûĻåĤ إéĤאق اïĩĤد įÖ. ُوذכó ĹĘ اóęĤق ُıא ÝĜََ ƪ واة وإïĨادİא ِإź اïĤ ٦ وĜאل .«óĻíĤا ĹĘ دتïĨوأ ُ ،óýĤا ĹĘ دتïĨ ُ » :÷Ĭijĺ אلĜ ،įäأو įàŻà ƪ ïَ Ĩَ ƪ وأ ïَ Ĩ īĻÖ ٧ اóıĭĤ، واïĨŸاد ĩĻĘא כאÛĬ اĺõĤאدة īĨ óĻĔه اóęĤاء: «ïĨدت ĩĻĘא כאÛĬ اĺõĤאدة įĭĨ כïĩ ُ uّ ¯ُ َ ٩ Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َو² ٨ وĜאل اûęìŶ:» اïĩĤ اóÝĤك واïĨŸاد اĉĐŸא». כïĨÍاد اûĻåĤ«. ۚ﴾ [ħĺóĨ، ٧٥/١٩ [وĜאل: اuًّ ®َ ±ُ ¯ٰ nْ َ yªا ّ µُ َ ª دْ uُ ¯ْ Áَ ْ «žَ﴿ [٧٩/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۙاuًّ ®َ اب ِ wَ َ ْ ªا ±َR ِ µُ َ ª Á±] ﴾اijĭĨËĩĤن، ٥٥/٢٣] أي ħıĻĉđĬ. َۙ ³۪ َ ِ ۪µ ِ ®±ْ َ ®ٍYل َو\ \ ­ْ ¶ُ ُ uّ ¯ِ ُ ² Y¯َ َ ²َّ َ ْo َُ ]¹َن ا Àَ ﴿ا .ħıĥĻĉĺ :ģĻĜو .ħıĻِ ĥّíَ ُ ĺ :ģĻĜو ١١.ħıכóÝĺو أي ħİïĩĺو :ģĻĜ ïĝĘ ١٠אĭİ هóĻùęÜ אĨÉĘ .ħıĥıĩĺ :אنùĻכ īÖا אلĜو ١٢.ةïĨ ħİïĺõĺ :ïİאåĨ אلĜو .ħıĤ Ĺĥĩĺ :دijđùĨ īÖا אلĜو .ÙÖאرĝÝĨ ģĺאوĜأ Ĺİو وأĨא اĻĕĉĤאن ijıĘ åĨאوزة اïéĤ ĹĘ اÙĕĥĤ. ĝĺאل: ĵĕĈ اģĻùĤ، أي äאء ÖאĩĤאء اĤכóĻá، ْ ُت ijَ ًא، َĕĈ đĻĩä אءĻĤوا اوijĤا īĨ ijİ» : ģĻĥíĤا אلĜو .įäاijĨأ Ûäאİ إذا ،óé×Ĥا ĵĕĈو ًא»١٣. َ اĬ ijْ ĕُ ًא وĈ אĬ َ Ļْ ĕُ Ĉ Ûُ ْ Ļَ َوĕĈ ١ ر: اīĻĭĻđĤ. ٢ ر: وïđÝĨي. ٣ ر: ıĥĺijĉÜא. ٤ ĹĘ İאûĨ م: اıèŻĀא. .ûĨאİ çĀ ،آنóĝĤا ĹĘ :ط ٥ .٥٢/١ ،ûęìŷĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ ٦ ٧ ر: Ęכñا. .٦١٩٦/٩ ،ïĻđø īÖ انijýĭĤ مijĥđĤا÷ ĩü :óčĬا ٨ .٥٢/١ ،ûęìŷĤ آنóĝĤا ĹĬאđĨ ٩ ١٠ ر: ĭıİא. ١١ ح: óÝĺכħı. .ûĨאİ çĀ ،ةïĨ ħİïĺõĺ :ïİאåĨ אلĜو .ħıĤ Ĺĥĩĺ :دijđùĨ īÖا אلĜو - ط ا؛ïĨ :ر ا؛ً ١٢ ح: óĨد ١٣ اóčĬ: כÝאب اīĻđĤ اģĻĥíĤ īÖ أïĩè، .٤٣٥/٤ ٥ ١٠ ١٥ 496 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buradaki tefsirine gelince, Abdullah b. Abbas ve Süddî “tuğyanlarında” ifadesinin “ küfür ve sapkınlıklarında” anlamına geldiğini söylemişlerdir. Bir görüşe göre tuğyan güçsüz olana karşı güç kullanmaktır. Bir başka görüşe göre “tuğyanlarında” ifadesi “küfürdeki aşırılıklarında” anlamına, bir diğer görüşe göre “inatlarında” anlamına, bir görüşe göre “büyüklük taslamalarında” anlamına, bir görüşe göre “cehaletlerinde” anlamına, bir diğer görüşe göre “körlüklerinde” anlamına, bir başka görüşe göre “ısrarlarında” anlamına, bir görüşe göre “hadlerini aşmalarında” anlamına gelir. Aynı ifade bir görüşe göre “Onların dünyada tuğyan hâli içinde kalışları uzar.” anlamında iken bir diğer görüşe göre “Tuğyanlarının âhiretteki cezaları uzar.” anlamındadır. el-‘Ameh (bocalamak) ise şaşkınlık içinde tereddüt anlamına gelir. Fiil hâli ‘amihe şeklinde, isim hâli ise ‘amihün ve ‘âmihün şeklindedir. Çoğulu ise ‘ümmehün şeklindedir. Şair şöyle demiştir: Bir yol ki her tarafı başka yere açılıyor Basiretsiz cahilleri (bi’l-câhilîne’l-‘ümmeh) kılavuzsuz bırakıyor Zehebet ibiluhu el-‘ümmeyhâ ifadesi “Develeri kaybolup gitti.” anlamında kullanılır. Buradaki tefsirine gelince, Abdullah b. Abbas, Mücâhid ve Rebî‘ bunun “tereddüt ederler” anlamına geldiğini söylemişlerdir. Bir görüşe göre bu ifade “şaşkınlık yaşarlar” anlamına, bir başka görüşe göre “Yollarını bulma konusunda bocalarlar, bir türlü yolu göremezler.” anlamına gelmektedir. Bu üç nitelik de onlarda mevcuttur. Nitekim tereddüt “Bunların arasında bocalayıp/tereddüt edip durmaktalar; ne onlara ne bunlara.” [ en-Nisâ 4/143] âyetinde, şaşkınlık “Herhangi bir yol bulamazlar…” [ en-Nisâ 4/98] âyetinde, körlük ise “Onlar kördürler, artık geri dönemezler.” [ el-Bakara 2/18] âyetinde zikredilmiştir. “Tuğyanları içinde bocalarlarken” ifadesi Kur’ân’da kâfirlerin, bid‘atçilerin, dinden dönenlerin ve münafıkların niteliği olarak zikredilmiştir. Allah Teâlâ kâfirler hakkında “İşte biz, bize kavuşmayı ummayanları, kendi azgınlıkları içinde bocalar hâlde bırakırız.” [ Yûnus 10/11], bid‘atçiler hakkında “Allah kimi saptırırsa artık onu doğru yola iletecek kimse yoktur. Allah onları azgınlıkları içinde bırakır, bocalayıp dururlar.” [ el-A‘râf 7/186], 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 497 ٢ .ħıĤŻĄو ħİóęכ أي ،ħıĬאĻĕĈ ĹĘ :يïùĤوا אس×Đ īÖا אلĜ ïĝĘ ١ وأĨא óĻùęÜه ĭİא .óęכĤا ĹĘ ħİijĥĔ ĹĘ أي :ģĻĜو .įĤ ةijĜ ź īĨ ĵĥĐ ةijĝĤا] أ وģĻĜ: ijİ إıČאر [٧١ ĹĘ أي :ģĻĜو .ħıĥıä ĹĘ أي :ģĻĜو .ħİóِ ƫ ×כÜ ĹĘ أي:ģĻĜو .ħİ ِ ّ ijÝĐ ĹĘ أي :ģĻĜو ħıáכĨ ģĻĉĺ :אهĭđĨو ،ħİَ رïĜ ħıÜאوزåĨ ĹĘ أي :ģĻĜو .ħıĺאدĩÜ ĹĘ أي :ģĻĜو .ħİאĩĐ .ĵ×ĝđĤا ĹĘ ħıĬאĻĕĈ اءõä ĹĘ ħıáכĨ ģĻĉĺ أي :ģĻĜو .אĻĬïĤا ĹĘ ħıĬאĻĕĈ ĹĘ .ٌ Ĝאل į ƪ ĩُ Đ įđĩäو ، ٌ įِ َאĨ ، وĐ ٌ įĩِ َ Đ ijıĘ ٣ įĩِ َ د ĹĘ اóĻéĤة. وïĜ Đ ƫ ُ ijıĘ اóÝĤد į َ ĩَ א اđĤ ّ وأĨ ٤ اýĤאóĐ: įƪ ĩُ đĤا īĻ َ ĥِİאِ åĤאÖ ُ َïى َ ıĤا ĵَ ĩĐأ įَ ĩ ْ ıَ Ĩ ĹĘ ُ įĘاóĈأ ُ įٍ َ ĩ ْ ıَ وĨ אلĜ ïĝĘ ٦ ٥ إذا ħĤ ïĺر أīĺ ذİ×Û. وأĨא óĻùęÜه ĭİא א» َ ı ْ Ļ ƪ ĩُ đĤا įĥÖإ ُ Û×İذ ْ « :אلĝُ وĺ اīÖ Đ×אس وåĨאïİ واďĻÖóĤ: ĭđĨאه óÝĺددون. وģĻĜ: óĻéÝĺون. وģĻĜ: أي ijĩđĺن :įĤijĜ ĹęĘ ددóÝĤا ٨ אĨأ :ħıĻĘ ÙÝÖאà ٧ ÙàŻáĤا אتęāĤا هñİو .įĬوóā×ĺ ŻĘ ħİïüر īĐ ﴾ËÁً ]۪ ~َ ونَ uُ cَ·َْ À Êَ﴿ :įĤijĜ ĹęĘ óĻéÝĤا אĨوأ ،]١٤٣/٤ ،אءùĭĤا﴾ [¥َ ِ ªذٰ ±َ Áَْ \ ±Áَ \۪wَ \ْwَ®ُ ﴿ .[١٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ن¹َۙ ُ jِ yَْ À Êَ ­ْ·ُžَ ٌ [اùĭĤאء، ٩٨/٤] وأĨא اĵĩđĤ ĹęĘ įĤijĜ: ﴿ ُ ْ¿¯ īĺóĘכאĤا ÙęĀ ĹĘ آنóĝĤا ĹĘ رijכñĨ ﴾ن¹̄·À ­·²YÁ›Ž ĹĘ﴿ :įĤijĜ ħà ±À َ w۪ َّ ªا رُ wَ³َžَ﴿ :אرęכĤا ĹĘ ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،īĻĝĘאĭĩĤوا īĺïÜóĩĤوا īĻĐïÝ×ĩĤوا :īĻĐïÝ×ĩĤا ĹĘ אلĜو ،]١١/١٠،÷Ĭijĺ] ﴾ن¹َ· َُ̄ ْ َ À ­ْ·ِِ ²YÁَ›ْ Žُ ¿ž۪ Yَ ٓ َYء² £َِ ª ن¹َ jُ yَْ À Êَ َ ْ َُ̄· ¹َن﴾ [اóĐŶاف، ١٨٦/٧]، À ­ْ·ِِ ²YÁَ›ْ Žُ ¿ž۪ ­ْ ¶ُرُ wَ َ ۜ َوÀ µُ َ ª يَدYِ ¶َ Ëَžَ ُ ُ ِ‹ْ»ِ© ّ اà ٰ À ±ْ ®َ﴿ ١ ط ر: ĭıİא. ٢ ر: وħıÝĤŻĄ. ٣ ر + įĩđĺ. ٤ óĤؤÙÖ īÖ اåđĤאج. اóčĬ: دijĺاįĬ، ص. ،١٦٦ اõĤاóİ īÖź اĬŶ×אري، .٣٧/٢ ٥ ر: اĵĩđĤ. ٦ ط ر: ĭıİא. ٧ ط ر: اŻáĤث. .óìŶا ëùĭĤا īĨ çĻéāÝĤوا ،אĨأ :ģĀŶا ĹĘ ٨ ٥ ١٠ ١٥ 498 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri dinden dönenler hakkında “Biz onların kalplerini ve gözlerini ters döndürürüz de ilkin ona iman etmedikleri gibi (mûcize geldikten sonra da inanmazlar) ve yine onları azgınlıkları içinde bırakırız da bocalar dururlar.” [ el-En‘âm 6/110], münafıklar hakkında ise “Tuğyanları içinde bocalarken kendilerine müddet veriyor.” [ el-Bakara 2/15] buyurmuştur. Bu âyet Ehl-i sünnet ve’l-cemâat’in delilidir, çünkü burada “Kendilerine müddet veriyor.” buyurmuştur ki bu Hak Teâlâ’nın kendi fiilidir. Yine burada “Tuğyanları içinde bocalarken” buyurmuştur ki bu da kulun fiilinin ispatıdır. Böylece âyet kulun kendi fiilinin fâili olduğuna, Allah’ın da onun fiilinin yaratıcısını olduğuna delâlet eder ve Cebriyye’nin “Kulun herhangi bir fiili yoktur.” şeklindeki görüşü de Kaderiyye’nin “Kulun fiilinde Allah’ın hiçbir dahli yoktur.” şeklindeki görüşü de geçersiz olur. Sonra kulun kendisine verilen ömrün uzunluğu ya da malının ve evlatlarının çokluğu ile sevinmemesi gerekir çünkü Allah Teâlâ düşmanları hakkında uzun ömür ile ilgili olarak “Tuğyanları içinde bocalarken kendilerine müddet veriyor.” buyurmuş, mal ve evlatlarla ilgili olarak “Kendilerine bol bol verdiğimiz mal ve evlatla onların iyiliğine koştuğumuzu mu sanıyorlar?” [el- Mü’minûn 23/55] buyurmuştur. Uzun ömür onlar için bir perişanlık, mal ve evlat çokluğu ise mahrumiyet olmuştur. Sonra bu uzatmanın karşılığında hiç de istenmeyecek bir uzatma verilecektir. Hak Teâlâ “Rahmân ona mühlet versin.” [ Meryem 19/75] buyurmuş, ardından da “Biz onun azabını uzattıkça uzatacağız.” [ Meryem 19/79] buyurmuştur. Düşmanına dünyada çokça mal verirken dostuna âhirette upuzun gölgelik bahşetmiştir. Allah Teâlâ mi‘ raç gecesi Hz. Muhammed aleyhisselâma şöyle buyurmuştur: Senin ümmetine bir nimetim olarak onların ömürlerini kısalttım ki günahları çoğalmasın, mallarını azalttım ki kıyamette hesapları çetinleşmesin, zamanlarını sona bıraktım ki kabirde kalışları uzun sürmesin. 16. İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır. Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de hidâyete erememişlerdir. [ el-Bakara 2/16] “İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır.” eş-Şirâ satmak, el-iştirâ ise satın almaktır. eş-Şervâ ise misil, denk demektir. Abdullah b. Abbas’a ve Abdullah b. Mes‘ûd’a göre buradaki tefsiri, “Küfrü aldılar, imanı terk ettiler.” şeklindedir. Katâde, “Hidâyete karşılık dalâleti tercih ettiler.” demiştir. Bir başka görüşe göre anlam “seçtiler” şeklinde, bir diğer görüşe göre ise “değiştirdiler” şeklindedir ki bu durumda bu ifade “Kim iman ile küfrü değiştirirse…” [ el-Bakara 2/108] âyeti gibidir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 499 َ َw ُرُ¶ ­ْ ž۪¿ ٍَة َو² ََل َRّy َّو ِ ۪µٓ ا ُْQِ®¹³ُا \ À ­ْ َ ª Y¯َ¦َ ­ْ ¶ُرYَ ‡َ \َْ َُ·­ْ َوا ِٔžَْـَbu ِ ُ] ا ّ «£َُ وĜאل ĹĘ اīĺïÜóĩĤ:﴿ َو² ¿ž۪ ­ْ ¶ُ ُ uّ ¯ُ َ ۟ ﴾ [اđĬŶאم، ١١٠/٦]، وĜאل ĹĘ اĭĩĤאīĻĝĘ ĹĘ ñİه اÙĺŴ:﴿ َوÀ َ ْ َُ̄· ¹َن À ­ْ·ِِ ²YÁَ›ْ Žُ َ ْ َُ̄· ¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ١٥/٢]. À ­ْ·ِِ ²YÁَ›ْ Žُ ،įùęĬ ģđĘ אت×àإ ijİو﴾ ­ْ¶ ُ ُ uّ ¯ُ َ Àوَ ﴿:אلĜ įĬÍĘ ؛ÙĐאĩåĤوا ÙĭùĤا ģİأ ģĻĤد ÙĺŴا ħà ُ ųوا Ʃ ģĐאĘ ٌ ï×đĤا أن ĵĥĐ لïĘ ،ï×đĤا ģđĘ אت×àإ ijİو﴾ ن¹َ· َُ̄ ْ َ À ­ْ·ِِ وĜאل: ﴿ž۪¿ Žُ َ›ْYÁ² ĹĘ ų Ʃ ďĭĀ ź أن ÙĺرïĝĤا لijĜو ،ï×đĥĤ ģđĘ ź أن Ùĺó×åĤا لijĜ ģĉÖو ،ěĤאì ٌ įĥđęِ Ĥ ده؛źوأو įĤاijĨأ ةóáכÖ źو ادهïÝĨوا óĩđĤا لijĉÖ ï×đĤا حóęĺ أن Ĺĕ×ĭĺ אĨ ħà .ï×đĤا ģđĘ ِِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ١٥/٢]. وĹĘ ²YÁَ›ْ Žُ ¿ž۪ ­ْ ¶ُ ُ uّ ¯ُ َ Àوَ ﴿:óĩđĤا ěè ĹĘ įÐاïĐأ ĹĘ لijĝĺ ĵĤאđÜ ųوا Ʃ Á±] ﴾اijĭĨËĩĤن، ٥٥/٢٣]، وכאن َۙ ³۪ َ ِ ۪µ ِ ®±ْ َ ®ٍYل َو\ \ ­ْ ¶ُ ُ uّ ¯ِ ُ ² Y¯َ َ ²َّ َ ْo َُ ]¹َن ا Àَ ěè اĩĤאل واĤ×īĻĭ:﴿ ا ź ïĨ ƭ ïĩĤا اñİ ÙĥÖאĝĩÖ ħıĤ ħà .אً ًא وכóáة اijĨŶال واŶوźد ĨóèאĬ Ĭźñì ħıĤ óĩđĤا لijĈ ±َ ®ِ µُ َ ª ُ uّ ¯ُ َ ²وَ ﴿:אلĜ ħà ،[٧٥/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۚاuًّ ®َ ±ُ ¯ٰ nْ َ yªا ّ µُ َ ª دْ uُ ¯ْ Áَ ْ «žَ﴿ ١ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ïĩéُ ĺ ِ ĹĘ اóìŴة ّ ا وĹĤijĥĤ ً ودïĩĨ źאĨً אĻĬïĤا ĹĘ وهïđĤ ģđä ïĜو] ٧٩/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ۙاuًّ ®َ اب ِ wَ َ ْ اª ĹĩđĬ īĨ إن :اجóđĩĤا ÙĥĻĤ مŻùĤا įĻĥĐ ïĩéĩĤ ĵĤאđÜ ųا Ʃ [ ا. وĜאل [٧١ب ً ودïĩĨ ŻČً ĹĘ ïÝýĺ ŻĻכ ؛ħıĤاijĨأ ÛĥĥĜوأ ،ħıÖijĬذ óáכÜ ŻĻכ ؛ħİאرĩĐأ تóāĜ ĹĬأ כÝĨأ ĵĥĐ .ħıù×è رij×ĝĤا ĹĘ لijĉĺ ŻĻכ ؛ħıĬאĨز تóìوأ ،ħıÖאùè ÙĨאĻĝĤا َא َכ ُאijĬا Ĩَ ْ و ħُ ıÜُ َ אرåَ Üِ Ûْ éَ Öِ َ َ א ر ĩĘَ ىۖ ïٰ ُ ıĤאْ Öِ ÙَĤَŻَąĤا ƪ ا ُ َ و óَ Ýüا ْ īĺ َ ñ۪ Ĥاƪ כَ ÑِٓĤٰ ۬ -١٦ ُاو īĺ َ ï۪ َ Ý ْ ıُ Ĩ ُ· ٰu ۖى﴾ ĘאóýĤاء اĤ×ďĻ، واóÝüźاء ْ ªYِ \ _ََ ªËَ َ‹ªا ّ واُyَcَ‚اْ ±À َ w۪ َّ ِئ ¥َ اª ٰٓ ُو۬ª وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا ٣ واñìأ :ƻ دijđùĨ īÖوا אس×Đ īÖا لijĜ ĹĘ ٢ ْ ُģ. وóĻùęÜه ĭİא َى ِ اáĩĤ ْ و اĻÝÖźאع، ƪ واóýĤ اĤכóę وóÜכijا اĩĺŸאن. وĜאل ÝĜאدة: اéÝø×ijا اÙĤŻąĤ ĵĥĐ اïıĤى أي آóàوİא. وģĻĜ: أي .[١٠٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [نYِ ¯Àَ ۪ÊYْ ِ \yَŸْ§ُ ْ َ ِل اª uّ ]َcََ اÝìאروİא. وģĻĜ: أياÝø×İijĤïא. وijİ כįĤijĝ﴿ َوَR ±ْÀ ١ ح - Ĝאل đÜאĵĤ. ٢ ط ر: ĭıİא. ٣ ط: وأñìوا. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 500 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Âyetin Yahudiler hakkında indirildiğini söyleyenlere göre bu ifade “Daha önce kâfirlere karşı zafer isterlerken kendilerine Allah katından ellerindekini doğrulayan bir kitap gelip de bilip öğrendikleri gerçekler karşılarına dikilince onu inkâr ettiler.” [ el-Bakara 2/89] âyetine gönderme yapar. Çünkü onların bu tavırları hidâyetin dalâlet ile değiştirilmesidir. Âyetin münafıklar hakkında indirildiğini söyleyenlere göre ise -ki münafıklar hiçbir zaman herhangi bir hidâyet üzere olmamışlardır- bu ifadenin mânası, “Nifakı aldılar, samimiyeti terk ettiler, hidâyeti dalâlet ile değiştirmek sûretiyle saptılar.” anlamındadır. Bu durumda ifade tıpkı “Onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” [ el-Bakara 2/257] ifadesinin ardından kâfirler hakkında “Onları aydınlıktan karanlığa çıkarırlar.” [ el-Bakara 2/257] denilmesi gibidir ki bu, kâfirlerin aydınlıkta olup da karanlığa intikal ettikleri anlamında değil, asıl hâlleri olan karanlıkta kalmaya devam ettikleri anlamındadır. Bu ifade mecazdır. Mecaz ise dilciler tarafından bilinmektedir. Mecaz daha güçlü bir açıklayıcılığa sahiptir, kulak ve kalbe etkisi daha fazladır. Kur’ân’da da çokça kullanılmıştır. Hak Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Biz onu saçılmış zerreler hâline getiririz.” [el- Furkān 25/23], “ Su taştığı/azdığı zaman...” [ el-Hâkka 69/11], “Gece de onlar için bir ibret alâmetidir. Biz ondan gündüzü sıyırıp çekeriz de onlar karanlıklara gömülürler.” [ Yâsîn 36/37], “Onlara gösterdiğimiz her bir âyet [mûcize] diğerinden/kardeşinden daha büyüktü.” [ ez-Zuhruf 43/48], “Kadınlarınız sizin ekininizdir.” [ el-Bakara 2/223], burada da “İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır.” buyurmaktadır. Bunun aslı bir malı diğeri ile değiştirmektir, hidâyetin dalâlet ile değiştirilmesi konusunda istiare olarak kullanılmıştır. Aralarındaki ortak unsur seçme ve değiştirme mânasıdır. Her satın alan kişi seçim yapar, değiştirir. Bu âyette sözü edilen kimseler de hidâyete karşılık küfrü seçmiş, hidâyet ile küfrü değiştirmişlerdir. Bu iki anlama diğer iki âyette daha Allah Teâlâ işaret buyurmuştur: “Hidâyete karşılık körlüğü istediler.” [ Fussilet 41/17], “Kim imanı küfür ile değiştirirse…” [ el-Bakara 2/108]. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 501 ¹ُا ِR ±ْ ²Y¦َوَ ﴿:įĤijĜ ĵĤإ ďäóĺ دijıĻĤا ĹĘ ÙĺŴا إن اijĤאĜ īĺñĤا لijĜ ĵĥĐ اñİ ħà ۘ ﴾ [اĤ×óĝة ٨٩/٢،] µ۪ ِ \ واyُŸَ¦َ ا¹žُyََ Y®َ ­ْ ¶ُءYَ jَٓ Yَ ¯ّ َ «žَ ۚ واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ َ« اª «َ ن¹َ oُ cِŸْcَْ َ À ©ُ]ْ َ ¢ īĻĝĘאĭĩĤا ěè ĹĘ אıĥđä īĨ لijĜ ĵĥĐو ،ىïıĤאÖ ÙĤŻąĤا ħıĭĨ źاï×Ýøا ً اñİ כאنĘ ١ ĹĘ اïıĤى ćĜ ĭđĩĘאه: أñìوا اęĭĤאق وóÜכijا اŻìŸص ً إźŻĄ أن اijĬijכĺ ħĤ ħİو ﴾ِۜ ¹ُر َ« ّ اª³ ªِ ُ ُ»َ̄ ِ Yت ا ªا ّ ±َR ِ ­ْ·ُjُ ِ ysْ ُ À﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ اñİو .ىïıĤאÖ ÙĤŻąĤا اijĤï×Ýøا ۜ ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٥٧/٢] ُ ُ»َ̄ ِ Yت َ« ّ اª ªِ ِ ا ¹ُر َُ·­ْ ِR ±َ ّ اª³ ²¹jُ ِ ysْ ُ À﴿ :אرęכĤا ěè ĹĘو ،]٢٥٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ .ģĀŶا ĵĥĐ אءĝÖŸאÖ ģÖ ٢ ؛ģĝĭĤا ěĺóĉÖ اñİ ÷ĻĤ َف أģİ اùĥĤאن، وijİ أēĥÖ ĹĘ اĤ×Ļאن وأوďĜ ĹĘ اijĥĝĤب אرđÝĨ ijİو ،אزåĨ اñİ ħà ْ ³َ ُYه َ¶َ[ٓ ًYء َRُ³ْg ً ¹را﴾ [اĜóęĤאن، ٢٣/٢٥] «َkَ žَ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ .آنóĝĤا ĹĘ óĻáכ ijİو ،ذانŴوا ََ· َYر﴾ ³ªا ّ µُ³ْ®ِ qُ َ «ْ َ ² ©ُۚÁْ َّ ُ·­ُ اª َ ª _ٌَ Àٰ ٤ ﴿َوا ٓ ُYءۙ﴾ [اéĤאÙĜ، ١١/٦٩ [وĜאل: ¯َ ْ ªا Y›َ Žَ Yَ ¯ّ َ ª﴿ ٣ وĜאل: ٦ ۘ﴾ [اóìõĤف، ٤٨/٤٣] وĜאل: Y·َcِrْ ُ ْ َ[ُy ِ ®±ْ ا ¦َ َ ا ¿¶ِ َ Êِّ َ ٍ_ا Àٰ ۪ ِÀ·­ْ ِ ®±ْ ا yُ ٥ ﴿َوَRY ² [īùĺ، ٣٧/٣٦ [وĜאل: ُ· ٰu ۖى﴾ [اĤ×óĝة، ْ ªYِ \ _ََ ªËَ َ‹ªا ّ واُyَcَ‚ا ْ ﴿ ٧ َ ُ§ ­ْۖ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٢٣/٢] وĜאل ĭıİא: ث ª ٌ yْnَ ­ْ¦ُ۬ ِ َٓ ُYؤ ²﴿ ٨ ĹĘ اÝø×ïال Ĩאل ĩÖאل، واóĻđÝø ĹĘ اïıĤى واŻąĤل، واåĤאďĨ ĩıĭĻÖא ١٦/٢]. أįĥĀ ٩ źËİء اñوכ .لï×ÝùĨ óÝýĨ ٍ ģوכ ،אرÝíĨ óÝýĨ ٍ ģכĘ ال؛ï×Ýøźوا אرĻÝìźا ĵĭđĨ اÝìאروا١٠ اĤכĵĥĐóęاïıĤىواÝø×ijĤïهįÖ. وïĜأüאرإīĺñİĵĤاĹĘīĻĭđĩĤآĝĘīĻÝĺאل١١: yَŸْ§ُ ْ َ ِل اª uّ ]َcََ ُ· ٰuى﴾ [ÛĥāĘ، ١٧/٤١[. وĜאل١٢: ﴿َوَR ±ْ À ْ َ« اª «َ »¯ٰ َ ْ ¹ُا اª ]ّoَ cَ~Yْ žَ﴿ .[١٠٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [نYِ ¯Àَ ۪ÊYْ ِ \ ١ ر: ĺכijĬijا. ٢ ر: اģĝđĤ. ٣ ح - وĜאل. ٤ ح - وĜאل. ٥ ح - وĜאل. ٦ ح - وĜאل. ٧ ح: ĭİא. ٨ ح ر: وأįĥĀ. ٩ ح: Ęכñا. .אرواÝìا ءźËİ اñوכ .لï×ÝùĨ óÝýĨ ٍ ģوכ ،אرÝíĨ óÝýĨ ٍ ģכĘ الï×Ýøźوا - ر ١٠ ١١ ح - ĝĘאل. ١٢ ح - وĜאل. ٥ ١٠ ١٥ 502 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Hidâyete karşılık dalâleti.” Bir görüşe göre bu “imana karşılık küfrü” anlamında, bir başka görüşe göre “kesin inanca karşılık şüpheyi”, bir diğer görüşe göre “ilme karşılık cehaleti”, bir başka görüşe göre “birliğe karşılık ayrılığı”, bir görüşe göre “ihlâsa karşılık nifakı”, bir görüşe göre “âhirete karşılık dünyayı”, bir görüşe göre “cennete karşılık ateşi” anlamındadır. Bir görüşe göre bu ifadenin anlamı şöyledir: Dünyayı seçmek ve ateşi icap ettiren amelleri yapmak dalâlettir. Âhireti seçmek ve kendisi ile cennetin kazanılacağı amelleri yapmak hidâyettir. Bu âyet satışın hükmünün icap ve kabul kelimelerinin telaffuzuna gerek olmaksızın sadece mal alış verişi ile sabit olacağına delâlet eder. Zira bu âyette sözü edilen kimseler yaptıkları mübadeleyi sözlü olarak telaffuz etmedikleri hâlde hidâyeti terk edip dalâleti almış oldukları için “satın alanlar” diye isimlendirilmişlerdir. Buna İmam Mâtürîdî işaret etmiştir. “Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamıştır.” Buradaki er-ribh ve er-rebeh kelimesi fazlalık/kazanç anlamına gelir. Benzer şekilde el-misl ve el- mesel kelimeleri de [sîgaları farklı olmakla birlikte] aynı anlama gelir. er-Rebâh kelimesi de bu mânadadır. Hz. Peygamber aleyhisselâm “Müsamaha kazançtır.”1 buyurmuştur. et-Ticâretü kelimesi dehale babında tecera fiilinin mastarıdır. İttecera (ticaret yaptı) fiili de bunun ifte‘ale babıdır. et-Tâcir kelimesinin çoğulu tıpkı er-rekb gibi et-tecr şeklinde, el-füccâr gibi et-tüccâr şeklinde, es-sıyâm gibi et-ticâr şeklinde gelir. Anlamı şöyledir: Onlar bu ticaretlerinde kâr etmemişlerdir. Bu ticaret dalâletin hidâyet ile satın alınmasıdır ki bu mecaz ve istiare yoluyla alış verişe benzetilmiştir. Sonra burada istiare olmakla birlikte tıpkı “İş kesinleştiği zaman” [ Muhammed 47/21] ifadesinin “İnsanlar o işe kesin karar kıldıkları zaman” anlamına gelmesi, “Gece yürüdüğü zaman” [ el-Fecr 89/4] ifadesinin “Gece içinde yüründüğü zaman” anlamına gelmesi ve “Aksine gecenin tuzağı” [Sebe’ 34/33] ifadesinin “Onların gece içinde kurdukları tuzak” anlamına gelmesi gibi cümledeki özne ve nesnenin yer değiştirdiği bir kullanım (maklûbu’l- kelâm) söz konusudur [yani kazançlı çıkmayan ticaretin kendisi değil, ticareti yapanlardır]. Alışverişi bu şekilde olan kimsenin avuçları boş kalır, ticareti kazanç sağlamaz. 1 Kuzâ‘î, Müsnedü’ş-Şihâb, 1: 48; Müttakī el-Hindî, Kenzü’l-Ummâl, 6: 361. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 503 ُ· ٰu ۖى﴾ ģĻĜ: اĤכóę ÖאĩĺŸאن. وģĻĜ: اýĤכ ÖאĝĺŸאن. ْ ªYِ \ _ََ ªËَ َ‹ªا ّ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو :ģĻĜو .صŻìŸאÖ אقęĭĤا :ģĻĜو .ÙĐאĩåĤאÖ ÙĜóęĤا :ģĻĜو .ħĥđĤאÖ ģıåĤا :ģĻĜو ] أن اĻÝìאر اĻĬïĤא ŻĄل، أ ١ ĭđĨאه [٧٢ اĻĬïĤא ÖאóìŴة. وģĻĜ: اĭĤאر ÖאÙĭåĤ. وģĻĜ: įÖ אلĭُ واģĩđĤ ĩÖא Õäijĺ اĭĤאر ŻĄل، واĻÝìאر اóìŴة ïİى، واģĩđĤ ĩÖא ĺ اÙĭåĤ ïİى. אبåĺŸאÖ ħĥכÜ ّ óĻĔ īĨ ĹĈאđّ ÝĤאÖ Û×áĺ ďĻ×Ĥا ħכè أن ĵĥĐ ģĻĤد اñİ ħà ħĥכÝĤا óĻĔ īĨ لŻąĤا ñِ ìوأ ْ ىïıĤا كóÝÖ īĺóÝýĨ اij ّ ĩ ُ ø ءźËİ نÍĘ ل؛ij×َ واĝĤ ٢ .ųا Ʃ ñıÖه اĩĤ×אدÙĤ. أüאر إįĻĤ اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ģْ َç اģąęĤ، وĩİóĻčĬא ِ اáĩĤ Ö ƪ óĤوا çْ Ö ِ ّ óĤאĘ ﴾­ْ·ُbُرYَ kَ ِ b aْ oَ ِ \رَ Y¯َ žَ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو ٣ واåÝĤאرة .«ٌ َאح Ö َ ُ ر َ אح ĩ ƪ ّ įĻĥĐ اŻùĤم: «اùĤ ُ כĤñכ. Ĝאل اĭĤ×Ĺ َאح Ö ƪ óĤوا ،ģَ á َ واĩĤ ،Õْ כ ƪ óĤכא ،óْ åƪ ÝĤا óäאÝĤا ďĩäو ،įĭĨ ģđÝĘا óåّ Üوا ،ģìد אبÖ īĨ «óَ åَ Ü» رïāĨ َאم. وĭđĨאه: ĩĘא رijéÖا ĹĘ åÜאرħıÜ، وĹİ Ļ ِ ّ ٤ כאāĤ َ אر åِ ّ ƪ אر، واÝĤ ƪ אر ُ כאåęĤ å ƫ واÝĤ اóÝüاء اÙĤŻąĤ ÖאïıĤى، وijİ åĨאز واđÝøאرة כאóýĤاء. ħà ijİ ďĨ اđÝøźאرة īĨ ijĥĝĨب اĤכŻم כįĤijĝ:﴿ ِžَY َذا ََ}َم َْ اÊ ْ®ُy] ﴾ïĩéĨ، ٢١/٤٧ [أي ijĨõĐا įĻĥĐ، وįĤijĜ: ،É×ø] ﴾©ِÁْ َّ ªا yُ§ْ ®َ ©ْ َ ٥ وįĤijĜ:\﴿ ،įĻĘ يóùُ ِۚ﴾ [اóåęĤ، ٤/٨٩ [أي ĺ yْ َ ِ َذا À ْÁِ ©ا َّ ﴿َواª אĨو įÝĝęĀ تóùì įÝđĺא×Ĩ įäijĤا اñİ ĵĥĐ כאن īĨو .אĩıĻĘ ħİóכĨ أي] ٣٣/٣٤ .įÜאرåÜ ÛéÖر ١ ح ط - وģĻĜ. ٢ اóčĬ: ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٤٢/١ ٣ ïĭùĨ اıýĤאب ąĝĥĤאĹĐ، ٤٨/١؛ כõĭ اĩđĤאل ĹĝÝĩĥĤ اïĭıĤي، .٣٦١/٦ .ûĨאİ çĀ ،אر َ åِ ّ ٤ ط - واÝĤ ٥ ر: įĭĨ. ٥ ١٠ ١٥ 504 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Ve kendileri de hidâyete erememişlerdir.” Daha önce “Yalanladıkları için” [ el-Bakara 2/10] âyetinin tefsirinde kâne fiilinin hem geçmiş zaman hem şimdiki zaman hem de gelecek zaman için kullanılabileceğini söylemiştik. Burada bu kelimenin her üç anlamda kullanıldığını söyleyen görüşler mevcuttur. Bir görüşe göre bu ifade “Onlar zaten hidâyet üzere değillerdi, bu yüzden perişan oldular, hidâyet karşısında dalâleti tercih ettiler.” anlamına gelir. Bir başka görüşe göre “Onlar şu anda dalâlete sımsıkı sarıldıkları için hidâyet üzere değillerdir.” anlamına, bir diğer görüşe göre ise “Hidâyete ermeyeceklerdir, yani ileride de iman etmeyeceklerdir.” anlamına gelir. Bu ifadenin bir önceki ifade ile irtibatı hakkında şöyle denilmiştir: Bu kimseler hidâyet karşısında dalâleti satın almakla doğru yola (hidâyete) nâil olamamışlardır. Şöyle de denilmiştir: Kişi ya kazanç sağlamak ya da doğru yolu bulmak için ticaret yapar, oysa bunlar ne kazanç sağlayabilmişlerdir ne de doğru yolu bulabilmişlerdir. Bir başka görüş şöyledir: Onlar müminlerin yol bulup ulaştıkları kârlı ticarete yol bulup ulaşamamışlardır, çünkü müminler hakkında “Asla zarar etmez bir ticaret umarlar.” [ Fâtır 35/29], “Size sizi acı verici azaptan kurtaracak bir ticaret göstereyim mi?” [es-Saf 61/10] denilmiş, bu kimselere hakkında ise “İşte onlar hüsrana uğrayanların ta kendileridir.” [ el-Bakara 2/27] ve “İşte bunlar kendilerini zarara uğratan kimselerdir.” [ Hûd 11/21] denilmiştir. 17. Onların durumu, bir ateş yakan kimse misalidir. O ateş yanıp da etrafını aydınlattığı anda Allah, hemen onların aydınlığını giderir ve onları karanlıklar içinde bırakır, görmezler. [ el-Bakara 2/17] “Onların durumu.” Âyette geçen el- mesel kelimesi Kur’ân’da on farklı anlamda kullanılmıştır: 1. “Sıfat” anlamında kullanılmıştır: “En yüce mesel Allah’ındır.” [ en-Nahl 16/60] ve “İşte onların Tevrat’taki meseli budur.” [ el-Feth 48/29] 2. “Benzer” anlamında kullanılmıştır: “Allah için misaller getirmeyin.” [ en-Nahl 16/74] [yani, O’nu başkalarına benzerlikle nitelemeyin.] 3. “Tür” anlamında kullanılmıştır: “Biz bu Kur’ân’da her türden örnek verdik.” [ ez-Zümer 39/27] 4. “İbret” anlamında kullanılmıştır: “Biz de onları sonrakiler için bir geçmiş ve ibret/ mesel kıldık.” [ ez-Zuhruf 43/56] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 505 َ ْ§ ِwُ \¹َن﴾ [اĤ×óĝة، ¹ُا À ²Y¦َ Y¯َ ِ \﴿ :įĤijĜ ĹĘ ّ óĨ ïĜ ﴾±À َ u۪ cَ·ْ®ُ ا¹ُ ²Y¦َ Y®َوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو .ÙàŻáĤا هijäijĤאÖ ģĻĜ ïĜ ٣ ٢ وĭİא ١ وĝÝøŻĤ×אل، أن «כאن» çĥāĺ ĩĥĤאĹĄ وéĥĤאل ƪ [١٠/٢ ģĻĜ: أي وĨא כאijĬا ĵĥĐ اïıĤى؛ ĤñĥĘכ ُijĤñìا ĘאÝìאروا اÙĤŻąĤ ĵĥĐ اïıĤى. وģĻĜ: أي وĨא ħİ īĺïÝıĩÖ éĥĤאل ùĩÝĤכħı ÖאŻąĤل. وģĻĜ: أي وĨא ĺכijĬijن īĺïÝıĨ أي ź .ïđÖ ُ īِ Ĩ نijĭĨËĺ وģĻĜ ĹĘ اčÝĬאم ñİا ÖאŶول: وĨא ĬאijĤا اïıĤى ßĻè اóÝüوا اÙĤŻąĤ ÖאïıĤى. ُ çÖóĥĤ وïÝİŻĤاء وħĤ ĺכī źËıĤء رçÖ وź اïÝİاء. وģĻĜ: أي وģĻĜ: إĩĬא óåÝĺ اóĩĤء Ĩא اïÝİوا إĵĤ اåÜźאر ÖאåÝĤאرة اóĤاÙéÖ اĹÝĤ اïÝİى إıĻĤא اijĭĨËĩĤن؛ ïĝĘ ģĻĜ ħıĤ: اب ٍ wَ َ ±ْ ®ِ ­ْ §Áُ k۪ ³ْbُ ةٍرYَ kَ ِ b »ٰ «َ ­ْ §ُ ُّ َ ُدª ¹ر ﴾ [ĘאóĈ، ٢٩/٣٥ [و﴿َ¶ ْ© ا َۙ ]َُ b ±ْ َ ª ةًرYَ kَ ِ b ن¹َ jُ yَْ À﴿ ِئ ¥َ ٰٓ ُو۬ª ا] ﴿٢٧/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ونَ yُ~Y ِ sَ ْ ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª ٍ﴾ [اėāĤ، ١٠/٦١[، وģĻĜ źËıĤء: ﴿ا ­Áª۪ َ ا ²َْ Ÿُ َُ·­ْ﴾ اÙĺŴ،] ijİد٢١/١١،]. ا وآyُِ rَ ±À َ w۪ َّ اª ْ ħİِرijِ ُ ĭÖِ ųا ُƩ Õَ İَذَ ُ įĤَ ْ َא َijè َ ْت Ĩ א َا َٓĄאء ٓƪ ĩĥَĘَ ۚאرا ً Ĭَ ïَĜَ ْ ijَ اÝø ْ يñِ Ĥاƪ ģِ áَ َ ْ َכĩ ħُ ıĥُáَ َ Ĩ -١٧ ُ َون óāِ ْ × ُ ĺ źَ אت ٍ َ ĩĥُČُ ĹĘ۪ ْ ħُ َ َכı óÜَ َ و :אنđĨ ةóýđĤ آنóĝĤا ĹĘ ģَ á َ ĩĤا﴾ ­ْ·ُ»ُgَ®َ﴿ :įĤijĜو ¿žِ ­ْ·ُ«ُgَ®َ ¥َ ِ ۜ«﴾ [اģéĭĤ، ٦٠/١٦[، وĜאل: ﴿ ٰذª ٰ «ْ Êا َْ© ُgَ¯َ ْ ªا ِٰ Ãِّوَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ ،ÙęāĥĤ ¹َْ ٰر ِÀ] ﴾_اçÝęĤ، ٢٩/٤٨[. ّ اcª [ ų اüŶ×אه. [٧٢ب Ʃ اijęāÜ ź أي .]٧٤/١٦ ،ģéĭĤا ﴾ [ۜلYَ gَ®ْÊا َْ ِٰ Ãِّ ا¹\ُ ِ y‹ْ َ bËَžَ﴿ :אلĜ ،į×ýĥĤو ِ َRَgٍ] ﴾©اóĨõĤ، ٢٧/٣٩ [أي ٰ ِن ِR ±ْ ُ¦ّ© ْ ْ£ُyا َ ِ Yس ž۪¿ ٰ¶ َwا اª ³«ّ ِ ª Y³َ\ْyَŠَ uْ£ََ وijĭĥĤع، Ĝאل: ﴿َوª .عijĬ ģכ īĨ ۟﴾ [اóìõĤف، ٥٦/٤٣] أي Đ×óة. ±À َ ۪ yrِ Ëٰ ْ ِ ª Ëً gَ®َوَ YŸً َ «~َ ­ْ ¶Yُ ³َ ْ «َkَ žَ ﴿ :אلĜ ،ةó×đĥĤو ١ ح: واéĤאل. ٢ ح: واĝÝøź×אل. ٣ ط ر: وĭıİא. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 506 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 5. “Önder” anlamında kullanılmıştır: “Biz onu İsrâiloğulları’na önder/ mesel kıldık.” [ ez-Zuhruf 43/59] 6. “Hâl/durum” anlamında kullanılmıştır: “Onların durumu bir ateş yakan kimse misalidir.” [ el-Bakara 2/17] Yani hâlleri, ateş yakan kimse gibidir. 7. “Âkıbet” anlamında kullanılmıştır: “Bu dünya hayatında harcadıklarının âkıbeti…” [ Âl-i İmrân 3/117]. 8. “Örnek” anlamında kullanılmıştır: “Dünya hayatının örneği…” [ Yûnus 10/24]. 9. “Sıla ifadesi ve ziyade kelime” olarak kullanılmıştır: “Onlardan öncekiler gibi…” [ el-Haşr 59/15]. 10. “Azap” anlamında kullanılmıştır: “Onlardan öncekiler gibi…” [ elHaşr 59/15] [yani onların azabı öncekilerin azabı gibidir]. Mesel kelimesi dilde benzerlik (eş-şebeh) anlamına gelir. el-Misl ve el- mesel kelimeleri eş-şibh ve eş-şebeh kelimeleri gibidir. Misâl bir şeye denk olan, onun birebir karşısına konulabilecek olan şeydir. Timsâl sûret anlamına gelir. Kur’ân’da meseller (emsâl) bulunur ki bunlar bildirmek ve izah etmek içindir. Zira mesel daha kısa anlatım ve anlatılanın daha iyi anlaşılmasını sağlar. Şöyle demişlerdir: Yüz için ayna ne ise söz için de mesel odur. Aynaya bakan kimse orada kendi yüzünün bir mislini görür, kendi durumunun hakikatine vâkıf olur, tam olarak hangi niteliklere sahip olduğunu öğrenir. Aynı şekilde sözü dinleyen kimsenin mesel kullananın sözünün mânasına vâkıf olması, onun kastına ulaşması da böyledir. Tabii bunu, mesel üzerinde düşünen kimse yapabilir. İlâve olarak meselde insan envai çeşit mânalara yönelebilir, oradan hayret verici türlü anlamlar çıkarabilir. Bunu şu örnek ile açıklayabiliriz: Allah Teâlâ “Dünya hayatının örneği bir su gibidir…” [ Yûnus 10/24] buyurmuştur, âlimler burada dünya hayatının suya benzetilmesinin mânası hakkında çeşitli görüşler dile getirmişlerdir. Bir görüşe göre su az olunca fayda, çok olunca zarar verir; az su hadesten, cenabetten, hayız ve nifastan temizler; ondan yiyecek ve içecek edinilir; kirli eşyalar onunla yıkanır; hayvanlar, araziler, ağaçlar onunla sulanır, kurak yerler ihyâ edilir. Ama su çoğalınca binaları yıkar, ekinleri ifsat eder, ağaçları söküp götürür, nehirleri taşırır, yolları kapatır, insanları boğar. Aynı şekilde az mal da insanın ihtiyacına yeter, maslahatını temin eder, âhiret için azık sağlamaya yarar. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 507 ِ ْ~َyٓ ۪ٔاÀ َ ـ©ۜ ﴾ [اóìõĤف، ٥٩/٤٣]. َِ[ٓ³۪¿ ا ª Ëً gَ®َ هYُ ³َ ْ وĨŹĤאم، Ĝאل: ﴿َو َjَ« ۚ﴾ [اĤ×óĝة، ١٧/٢] أي èאħıĤ כéאل اïĜijÝùĩĤ. َ ً Yرا ² uَ َ ِwي ْ ا~َc¢¹ْ َّ ªا© ِgَ¯َ¦َ ­ْ·ُ«ُgَ®َ﴿ :אلéĥĤو ُ َ²ْYÁ] ﴾آل óĩĐان، ١١٧/٣]. uªا ّ ة¹ِ Áٰ oَ ْ ُ £ُŸِ³ْ ¹َن ž۪¿ ٰ¶ ِwِه اª À Y®َ ©ُgَ®َ﴿ :אلĜ ،Ù×ĜאđĥĤو .[٢٤/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ة¹ِ Áٰ oَ ْ ªا© ُgَ®َ Y¯َ َ ²ِّ وáĩĥĤאل، Ĝאل: ﴿ا َ ْ[ِ»ِ·­ْ﴾ [اóýéĤ، ١٥/٥٩ [ĭđĨאه כאīĺñĤ. ¢ ±ْ ®ِ ±À َ w۪ َّ وÙĥāĥĤ واĺõĤאدة، Ĝאل: ﴿َ¦ََ̄gِ ©اª َ ْ[ِ»ِ·­ْ﴾ [اóýéĤ، ١٥/٥٩ [أي ñĐاب źËİء כñđاب ¢ ±ْ ®ِ ±À َ w۪ َّ وñđĥĤاب، Ĝאل: ﴿َ¦ََ̄gِ ©اª .ħıĥ×Ĝ īĨ īĺñĤا َį، واáĩĤאل Ĩא ĩĺאģà اĹýĤء، ×ýĤوا ّ į ْ ×ýĤכא ِ ģَ á َ ĩĤوا ģْ ١ ِ واáĩĤ .į×ýĤا ÙĕĥĤا ĹĘ ģáĩĤوا واáĩÝĤאل اijāĤرة. وĹĘ اóĝĤآن أáĨאل وĹİ ąĺŹĤאح واŻÖŸغ؛ įĬÍĘ أوõä ĹĘ اñĤכó įıäو ģáَ ِ وأوďĜ ĹĘ اħıęĤ. وĜאijĤا: إن اģáĩĤ ĥĤכŻم כאóĩĤآة įäijĥĤ، óĺى اĭĤאóČ ıĻĘא Ĩ مŻכ ĵĭđĨ ĵĥĐ ďĨאùĤا فijĜو اñوכ ،įęĀو אلĩכ فóđĺو įĤאè ÙĝĻĝè ĵĥĐ ėĝĻĘ ïĻęÝùÜو ÕİñĨ ģכ÷ ęĭĤا įĻĘ ÕİñÜ אĨ ďĨ ٢ ģĨÉÝĩĥĤ įĤijĜ ادóĨ ĵĤإ įĤijĀوو ģáĩÝĩĤا ة¹ِ Áٰ oَ ْ ªا© ُgَ®َ Y¯َ َ ²ِّ ٣ أن Ʃ اų đÜאĵĤ Ĝאل: ﴿ا :ïèوا ĹĘ כĤذ çĄijĬو .ÕåđĨ ĵĭđĨ ģכ įĭĨ َ ďęَ َ Ĭ ģƪĜَ إذا אءĩĤا إن :ģĻĝĘ אءĩĤאÖ įĥĻáĩÜ ĵĭđĨ ĹĘ اijĩĥכÝĘ [٢٤/١٠ ،÷Ĭijĺ] ﴾ءYٍ ٓ ¯َ¦َ YÁَ²ْ ُ ّ اuª اïéĤث واĭåĤאÙÖ واăĻéĤ واęĭĤאس واíÜאذ َ īĨ óّ ٤ اģĻĥĝĤ اıĉÝĤ ĹęĘ ، ّ óĄَ óُ áَ وإذا כ اÙĩđĈŶ واÙÖóüŶ وģùĔ اĻĐŶאن ِ اÙùåĭĤ وĹĝø اïĤواب واŶراĹĄ واåüŶאر وإĻèאء ُó ïİم َ اĤ×Ļĭאن وأïùĘ اõĤروع وďĥĜ اåüŶאر وěáÖ اıĬŶאر ّ وïø اěĺóĉĤ َ اŻęĤت، ÍĘذا כá ،אدđĩĥĤ įÖ ودõÝُ َ وأóĔق اĭĤאس. وכñا اĩĤאل اģĻĥĝĤ ĺכĵę įÖ اËĩĤن وĝĺאم įÖ اāĩĤאçĤ وĺ .į×ýĤا ÙĕĥĤا ĹĘ ģáĩĤوا - ح ١ .ûĨאİ çĀ ،ģĨÉÝĤאÖ :ح ٢ ٣ ر: ijÖاïè. ٤ ح + اĩĤאء. ٥ ١٠ ١٥ 508 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ama çok olunca azgınlığa sebep olur, isyana, kine, nefrete/düşmanlığa sevk eder, düşmanları ve hasetçileri çoğaltır. Yine şöyle denilmiştir: Su az olduğu zaman onu sen istediğin tarafa akıtabilirsin ve kendisinde hayat, imar bulunur, ama çok olunca o kendi istediği yere akar ve onda yıkım ve ölüm olur. Malın durumu da bütün bu örneklerde olduğu gibidir. “Bir ateş yakan kimse misalidir.” Yani bir ateş tutuşturan kimse misalidir. Bu fiil “vekadtü en-nâre vekûden” (ateşi tutuşturdum) şeklinde kullanılır. Evkadehâ gayruhâ ve istevkadehâ ifadeleri de “Onu tutuşturdu.” anlamına gelir. el-Vekūd yakılan odun demektir, çünkü ateş onunla tutuşturulur. el-Vekad ise ateş anlamına gelir. Vekdetü’l-harr (ateşin sıcaklığı) demektir. Buradaki istevkade fiili tıpkı istîkān (kesinlik talebi) fiilinin el-îkān (kesin inanma) anlamında, el-istihrâc (çıkarma) fiilinin el-ihrâc (çıkarma) anlamında, el-istirhâb (korkutma isteği) fiilinin el-irhâb (korkutma) anlamında kullanılmasında olduğu gibi, el-îkād (tutuşturma) anlamında kullanılmıştır. Benzer şekilde Ahfeş de şöyle demiştir: “Bunun mânası, ‘Kendi kendisine bir ateş tutuşturan kimsenin misalidir.’ şeklindedir” demiştir. Bir görüşe göre istevkade fiili, “Başkasından ateş yakmasını istedi.” anlamına gelir, çünkü istif‘âl babındaki sîn harfi istek ve talep anlamı katar. Bu âyette kimlerin kastedildiği konusunda ihtilâf edilmiştir. Kendisinden nakledilen bir rivayete göre Abdullah b. Abbas, Saîd b. Cübeyr, Muhammed b. Kâ‘b, Atâ ve Yemân b. Riâb şöyle demişlerdir: Bunlar Yahudilerdir, Hz. Muhammed aleyhisselâm peygamber olarak gönderilmeden önce onu ikrar ediyorlardı. Bu yüzden bir nûr üzere idiler, ama Hz. Peygamber aleyhisselâm peygamber olarak gönderildiğinde onu inkâr ettiler. Böylece karanlıktaki kimseler oldular. Bu durumda onlar bir çölde iken kendisini güvene almak için ateş yakan, fakat ateşi sönüveren kimse gibidir. Nitekim onlar hakkında “Allah, hemen onların aydınlığını giderir.” [ el-Bakara 2/17] buyurmuştur, yani o ateşin üzerine kasıp kavurucu bir fırtına gönderir ve onu söndürür. Bu bir başka âyette Yahudiler hakkında kullanılan şu nitelemeye benzer: “Onlar her ne zaman ( Hz. Muhammed’e karşı) bir savaş ateşi tutuştursalar Allah onu derhal söndürür.” [ el-Mâide 5/64] Mukātil, Katâde, Dahhâk, Süddî ve İbn Kuteybe şöyle demişlerdir -ki bu Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Mes‘ûd’un da görüşüdür-: Bu âyet münafıklar hakkında indirilmiştir, onlar tıpkı bir çöldeki kimsenin ateş ile kendisine emniyet sağladığı gibi kelime-i şehâdet ile kendilerine emniyet sağlamışlardır, fakat ölüm ile birlikte bu emniyet ortadan kalkmıştır. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 509 .َ ƪ אد ùُ َ اïĐŶاء واéĤ ّï اĻāđĤאن وأورث اĤ׹ĕאء واÇĭýĤن وأכóá ÍĘذاכóá أورد اĻĕĉĤאن ووĤ وģĻĜ: إذا ّģĜ اĩĤאء أįÝĺóä ßĻè ÛÑü وįĻĘ اĻéĤאة واĩđĤאرة، وإذا כóá óäى ßĻè üאء ١ واĨŸאÙÜ، Ęכñا èאل اĩĤאل، وĵĥĐ ñİا ďĻĩä اáĨŶאل. وįĻĘ اóíĤاب ] ĝĺאل: وïĜت أ ٧٣] ٢ ا ً ۚ﴾ أي أģđü Ĭאر َ ً Yرا ² uَ َ ِwي ْ ا~َc¢¹ْ َّ ªا© ِgَ¯َ¦َ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو çÝęÖ دijĜ َ ًا، أي اÛĥđÝü، وأوİïĜא İóĻĔא واİïĜijÝøא أي أıĥđüא، واijĤ اĭĤאر وijĜد ِ ّ óَ éĤا ةïَĜْ َ َ َïĜ çÝęÖ اijĤاو واĝĤאف اĭĤאر، وو ، واijĤ ُ ُģđý اĭĤאر Ü įÖ įĬŶ Õĉَ َ اijĤاو اéĤ ٣ כאĝĺŸאد ÙĤõĭĩÖ اĝĻÝøźאن واĝĺŸאن، واóíÝøźاج واóìŸاج، ُį. واĝĻÝøźאد ĭİא Üïü ا ً ٤ Ĭאر واİóÝøźאب واŸرİאب، وכñا Ĝאل اûęìŶ:» إن ĭđĨאه כģáĩ اñĤي أģđü įùęĭÖ«. وĝĺאل: اïĜijÝø أي Éøل óĻĔه أن ïĜijĺ؛ ÍĘن īĻø اđęÝøźאل ÕĥĉĥĤ واËùĤال. ïĩéĨو óĻ×ä īÖ ïĻđøو Ùĺروا ĹĘ אس×Đ īÖا אلĜ .ÙĺŴا هñıÖ īĺادóĩĤا ĹĘ اijęĥÝìوا įáđ×Ĩ ģ×Ĝ مŻùĤا įĻĥĐ ّ īÖ כÕđ وĉĐאء وĩĺאن īÖ رÐאب: ħİ اijıĻĤد، כאijĬا óĝĺون ÖאĭĤ×Ĺ ا ĹĘ اęĩĤאزة ً אرĬ ïĜأو īĩכ ÙĩĥčĤا ĹĘ אرواāĘ وهïéä ßđُ Ö אĩĥĘ ،رijĬ ĹĘ ٥ ĘכאijĬا ِ ِ¶ ­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ١٧/٢] أي ِ ¹³ُر \ ُ ٰ Ãا ّ] َ¶ َذَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ħıĭĐ אءä اñİ ĵĥĐو ،ÛÑęĉĘ īĨŷĤ Yٓ ¯َ َّ ً א ĐאęĀא ıÜÉęĈÉĘא، وijİ Ĩא äאء ĹĘ ÙęĀ اijıĻĤد ĹĘ آÙĺ أóìى: ﴿ ُ¦» أرģø ıĻĥĐא رéĺ ُۙ﴾ [اĩĤאïÐة، ٦٤/٥]. ٰ Ãا ّ Y¶َ َ YŸَŽْ َ ٦ ﴿ا ïĩéĨ ďĨ أي] ٦٤/٥ ،ةïÐאĩĤا﴾ [بِ yْoَ ْ «ِ ª راY ً َ َ ُuوا ² َْو¢ ا ّ وijİ ijĜل اīÖ Đ×אس واīÖ ijđùĨد: Ĺ×ِ َ Ýُ ّ واĝĤ ٧ وÝĜאدة واéąĤאك واïùĤي وĜאل ĝĨאģÜ ِī ĀאÕè اĭĤאر ĹĘ اęĩĤאزة ħà زال ذĤכ ِ ijĭا ÖאıýĤאدة כĩא أĨ Ĩأ ،īĻĝĘאĭĩĤا ĹĘ ÙĺŴا ٨ ÖאijĩĤت. ١ ر: اóĄŸار. .ûĨאİ çĀ ،ا ً ٢ ط - أي أģđü Ĭאر ٣ ط ر: ĭıİא. ٤ ط: اģđÝü. ٥ ر: وכאijĬا. .ûĨאİ çĀ ،ïĩéĨ ďĨ أي - ط ٦ ٧ ط + اīÖ Ļèאن. .٣٦٢ -٣٦١ .ص ،Ù×ĻÝĜ īÖź آنóĝĤا ģכýĨ ģĺوÉÜ :óčĬا ٨ ٥ ١٠ ١٥ 510 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sonra burada cümlenin başındaki “Onların durumu” ifadesi çoğul olduğu hâlde “Bir ateş yakan kimse misalidir.” ifadesi tekil olarak kullanılmıştır, bunun birkaç sebebi vardır: Bir görüşe göre bunun mânası, “Onlardan her birinin durumu bir ateş yakan kimse misalidir.” şeklindedir. Benzer bir kullanım “Sizi çocuk olarak çıkarırız.” [el-Hac 22/5] âyetinde vardır, çünkü burada çoğula hitap ettiği hâlde “çocuklar olarak” dememiştir. Çünkü cümlenin anlamı “Her birinizi çocuk olarak çıkarırız.” şeklindedir. Bir başka görüş: Bu bir cins ismidir, bu yüzden de hem tekil için hem çoğul için uygundur. Bir başka görüş: Yakan kimse tek olsa da ateşi çok kişi için yakar, ondan aydınlananlar çoktur. Bir başka görüş: Bu onların kendilerinin değil, fiillerinin temsilidir ve anlamı şöyledir: Münafıkların fiilinin misali ateş yakan kimsenin fiilinin misalidir, her iki fiil de aynıdır. İsimlerden fiilin zikredilmemesi (hazfedilmesi) mümkündür, nitekim “Sizin yaratılmanız da diriltilmeniz de tek bir nefis gibidir.” [ Lokmân 31/28] âyetinde de “Tek bir nefsin yaratılması ve diriltilmesi gibidir.” anlamı kastedilmiştir. “O ateş yanıp da etrafını aydınlattığı anda.” Yani aydınlattığı zaman. ed-Dav’u kelimesi en- nûr (ışık, aydınlık) anlamındadır. Dâe fiili aydınlattı anlamına gelir. Edâe fiili de geçişsiz olarak aynı anlama gelir. Aynı fiil nevvere (aydınlattı) anlamında geçişli olarak da kullanılır. “Onlara her ne zaman aydınlatsa…” [ el-Bakara 2/20] âyetinde de bu geçişsiz kullanım vardır. Dolayısıyla nâre-enâre (aydınlattı), bâne-ebâne (açıkladı, beyân etti) fiilleri gibi dâe ve edâe fiilleri de aynı olur. Bu âyette ise “O ateş yanıp da etrafını aydınlattığı anda.” cümlesinde aynı fiil geçişli olarak kullanılmıştır, çünkü fiilin sonuna dişillik bildiren te harfi gelmiştir. İfadenin mânası, “Bu ışık onu yakan kimsenin etrafında bulunan bölgeleri aydınlattığı zaman” şeklindedir. Eğer burada fiil geçişsiz olsaydı o zaman “etrafı aydınlandığı zaman” anlamında olurdu, çünkü mâ havlehu (etrafı) kelimesindeki mâ harfi müzekkerdir. Eğer, “Işık ve nûr arasında bir ayrılık var mıdır yoksa bunlar aynı şey midir? Eğer bunlar farklı ise o zaman burada neden ikisini de kullandı ve ‘O ateş yanıp da etrafını aydınlattığı anda Allah, hemen onların aydınlığını/nûrunu giderir.’ buyurdu? Eğer bu ikisi aynı ise o zaman neden iki kelime birbirinden ayırt edildi?” denilirse şöyle deriz: Bu ikisi burada aynı şeydir, birlikte kullanılmalarının sebebi, böyle bir kullanımın ilk lafzın ikincide de aynı şekilde tekrar edilmesi açısından lafız olarak daha güzel, nazım olarak daha iyi, fesahat (dilsel nitelik) olarak daha üstün ve ibare olarak daha latif hâle gelmesidir. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 511 ۚ﴾ ĵĥĐ اïèijĤان وإن כאن įĤijĜ» ħıĥáĨ « َ ً Yرا ² uَ َ ِwي ْ ا~َc¢¹ْ َّ ªا© ِgَ¯َ¦﴿َ :אلĜ אĩĬإ ħà :هijäijĤ ďĩåĤا ĵĥĐ ­ْ §ُ jُ ِ ysْ ُ ² َ ­ّ fُ﴿ :įĤijĝכ ñİو ،ïĜijÝùĩĤا ģáĩכ ħıĭĨ ïèوا ģכ ģáĨ :אهĭđĨ أن :אİïèأ ïèوا ģכ جóíĬ :אهĭđĨ نŶ ؛ďĩåĤا ÕĈאì وإن źאęĈأ ً ģĝĺ ħĤو] ٥/٢٢ ،ãéĤا﴾ [Ëً Ÿْ Žِ ďĩåĥĤ ïĜijĩĤا :ģĻĜو .ďĩåĤوا ïèاijĥĤ çĥāĻĘ ؛÷ĭä ħøا ijİ :ģĻĜو .ŻęĈً ħכĭĨ ģáĨ :אهĭđĨو ،ħıĬאĻĐأ ź ħıĥđĘ ģĻáĩÜ ijİ :ģĻĜو .ا ً ĺכijن ً واïèا واijÑĻąÝùĩĤن כóĻá ħøźا ĹĘ ģđęĤا אرĩĄوإ ،ïèوا īĻĥđęĤا Żوכ ،ïĜijÝùĩĤا ģđĘ ģáĩכ īĻĝĘאĭĩĤا ģđĘ ۜ﴾ [ĩĝĤאن، ٢٨/٣١] أي َ َ¦Ÿْ³َ ٍ{ َو ِ اn َuٍة Êِّ َ ْ ُg ُ §­ْ ا ْ £ُ ُ§ ­ْ َوَÊ\ «rَ Y®َ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ õÐאä ١ כěĥí ęĬ ÷واïèة وıáđÖא. َ ُµ ﴾أي أĬאرت، واijąĤء اijĭĤر، وĄאء أي Ĭאر، ª¹ْnَ Y®َ تْ ءYَ Šَٓ َ Y ا َٓ ¯ّ َ «žَ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو Yٓ ¯َ َّ «¦ُ ﴿ :įĤijĜ ĹĘ ijİو ،رّ وأĄאء ĺכijن ĵĭđĩÖ Ąאء أąĺא źزĨא، وĺכijن ĺïđÝĨא ĵĭđĩÖ ijĬ ] כįĤijĝ: Ĭאر وأĬאر، ُ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٠/٢] źزم، وĺכijن Ąאء وأĄאء واïèا [٧٣ب َ ª ءYَ Šَٓ َ ا َ ُµ ﴾ïđÝĨ؛ įĬŶ ذכóه ÖאÝĤאء. وĭđĨאه: ª¹ْnَ Y®َ تْ ءYَ Šَٓ َ Y ا َٓ ¯ّ َ وÖאن وأÖאن. وĹĘ ñİه اÙĺŴ:﴿ žَ« א Ĥכאن ijĝĺل: ĩĥĘא ً ٢ اïĜijÝùĩĤ. وijĤ כאن źزĨ ّرت اĭĤאر اijĩĤاďĄ اĹÝĤ ijèل ñİا ijĬ אĩĥĘ أĄאء Ĩא įĤijè؛ Ŷن «Ĩא» ñĨכó. אĩıÝ×àأ ħِ ÍĘن ĜאijĤا: īĻÖģİاijąĤء واijĭĤرĕĨאóĺةأو ĩİאĹüء واïè،ÍĘن כאĬא ĥĘīĺóĻĔ ِ ِ¶ ­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ١٧/٢] ِ ¹³ُر \ ُ َ ُµ َذَ¶ َ] ّ اà ٰ ª¹ْnَ Y®َ تْ ءYَ Šَٓ َ Y ا َٓ ¯ّ َ ٣ ĝĘאل: ﴿žَ» א ĹĘ Ĺüء واïè ĭİא ً đĻĩä א įĬŶ ً َ ĔאīĻÖóĺ اĤכīĻÝĩĥ؟ ĭĥĜא: ĩİא واïè ĭİא، ٤ وإĩĬאذכĩİóא đĻĩä وإن כאĬא ً واïèا ħĥĘ א وأēĥÖ ĹĘ اāęĤאÙè وأėĉĤ ĹĘ اđĤ×אرةīĨ اĐŸאدة ċęĥÖاŶول، ً ĩčĬ ُ ُ ً čęĤא وأīùè أñĐب ١ ط - وıáđÖא، çĀ İאûĨ. .ûĨאİ çĀ ،اñİ - ط ٢ ٣ ط ر: ĭıİא. ٤ ط ر: ĭıİא. ٥ ١٠ ١٥ 512 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bunların aynı olduklarının delili, mârifet nûrunun niteliği konusunda Allah Teâlâ’nın “Neredeyse onun yağı aydınlatacak…” [ en- Nûr 24/35] ve “ Nûr üstüne nûrdur.” [ en- Nûr 24/35] âyetleridir. Tevrat hakkında da “Biz Mûsâ ve Hârûn’a Furkān’ı ve bir ışık verdik.” [ el-Enbiyâ 21/48] buyurmuş, yine Tevrat hakkında “Biz Tevrat’ı indirdik ki ondan hidâyet ve nûr vardır.” [ el-Mâide 5/44]. “Etrafını” ifadesiyle ışığı yakanın çevresi kastedilmektedir. Bu kelime havlehu, havâlîhi ve havleyhi şeklinde kullanılır. “Allah, hemen onların aydınlığını giderir.” Yani götürür. ez-Zehâb ve ez-zehûb kelimesi intikal anlamına gelir. el-Mezheb yol demektir. ez-Zehâb aynı zamanda zeval anlamına gelir. Allah Teâlâ “Allah sizden günahı/kiri gidermek istiyor.” [ el- Ahzâb 33/33] buyurmuştur ki burada “gidermek” ifadesi “izale etmek” anlamındadır. Zehebe (gitti) fiili geçişsizdir, be harf-i ceri ile kullanılarak geçişli olabilir. Örneğin etânî fülânün (bana falan geldi) denildiği gibi etâ bihi gayruhu (bana onu başkası getirdi) de denilebilir. Yine zehebe hüve ifadesi “O gitti.” anlamına, zehebe bihi gayruhu ifadesi “Onu başkası götürdü.” anlamına, kāme hüve ifadesi “O kalktı.” anlamına, kāme bihi gayruhu ifadesi “Onu başkası kaldırdı.” anlamına gelir. Burada en- nûr kelimesi onların yaktıkları ateşin ışığı anlamındadır. Asıl kastedilen bu olmasına rağmen burada “ateşleri” denmemesinin sebebi şudur: Ateşte iki şey vardır: Isı ve ışık. Allah ışığı gidermiş, ama çok da istenmeyen ısı bâki kalmıştır. İmam Mâtürîdî bu ifadenin mânasının “Allah onların basiret nûrlarını giderir.” şeklinde olduğuna işaret etmiştir. “Ve onları bırakır.” Yani onları kendi hâllerine bırakır. “Karanlıklar içinde” Bu ifade zulmet ( karanlık) kelimesinin çoğuludur. Yine bu kelimenin -tıpkı el-hucurât (odalar) ve el-gurufât (odalar) kelimelerinde olduğu gibi- ez-zulem, ez-zulumât ve ez-zulemât şeklinde de çoğulu yapılabilir. Bu bir şeyi etrafından kaplayan karanlıklardır. Her bir tarafta bir karanlık bulunur, dolayısıyla bütün taraflar söz konusu olduğunda “karanlıklar” bulunur. Tefsirine gelince, Hasan-ı Basrî şöyle demiştir: Bu onların Hz. Peygamber aleyhisselâma ızhar ettikleri Müslümanlığın nûrudur ki Allah Teâlâ onlardan, öldükleri vakit bu nûru kabirlerinde keser. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 513 ُ ‹۪ٓ ُ¿ء﴾ [اijĭĤر، ٣٥/٢٤]، وĜאل: À Y·َcُÀْزَ دYُ §َ َ À﴿ :ÙĘóđĩĤا رijĬ ÙęĀ ĹĘ ١ ودģĻĤ اéÜאدĩİא įĤijĜ َ َYن َو َŠِÁٓ ًYء﴾ ¢yْŸُ ْ ªا ونَ yُ ¶ٰ وَ~« ¹ٰR ُ Y³َÁَْ bٰ ْ£ََu ا ٍۜ﴾ [اijĭĤر٣٥/٢٤،]، وĜאل ĹĘ اijÝĤراة: ﴿َوª ¹ُر ² »ٰ ¹ر َ» ٌ ُ ²﴿ ُ ¹ٌۚر﴾ [اĩĤאïÐة، ٤٤/٥]. ²وَ ىuً ¶ُ Y·Áَ ž۪ _Àَ رٰ ¹َْ cªا ّ Y³َْ ª{َ²َْ Y ا َٓ ²ِّ [اĬŶ×Ļאء، ٤٨/٢١] وĜאل ıĻĘא أąĺא: ﴿ا :įĤijĜو .į ْ ٢ وĻĤijè įĻĤاijèو įĤijè :אلĝĺ .ïĜijÝùĩĤا אتıä أي﴾ µُ َ ª¹ْnَ Y®َ﴿ :įĤijĜو .ُ واİñĤאب واijİñĤب اĝÝĬźאل، واÕİñĩĤ اěĺóĉĤ، į َ ×َ َ ْذİ ِ ِ¶ ­ْ﴾ أي أ ِ ¹³ُر \ ُ ﴿َذَ¶ َ] ّ اà ٰ ﴾}َ jْ ِ yªا ّ ­ُ§ ُ ³ْ َ] َ¶ ِ wْ Áُِ ª ُ ٰ Ãا ّ uÀُ ۪ yُ À Y¯َ َ ²ِّ واİñĤאب اõĤوال أąĺא، Ĝאل Ʃ اų đÜאĵĤ:﴿ ا א ÖאĤ×אء כĩא ĝĺאل: أÜאĹĬ ŻĘن، ً [اõèŶاب، ٣٣/٣٣] أي įĥĺõĻĤ. وذÕİ źزم، وóĻāĺ ĺïđÝĨ .هóĻĔ įÖ אمĜو ،ijİ אمĜو ،هóĻĔ įÖ Õİوذ ،ijİ Õİوذ ،هóĻĔ įÖ ĵÜوأ ٣ ijĄء اĭĤאر اĹÝĤ أوïĜوİא. وإĩĬא ħĤ ģĝĺ:» ĭÖאرħİ «وإن כאÛĬ Ĺİ واijĭĤر ĭİא ً ا، Ʃ واų أذÕİ اijĭĤر وĹĝÖ ħıĻĥĐ اóéĤ اñĩĤכijرة Ĝ×ıĥא؛ Ŷن ĭĥĤאر īĻÑĻü: óèارة وijĬر ٤ ،ħİóāÖ رijĬ ųا Ʃ Õİأذ :אهĭđĨ أن ĵĤإ óĻýĺ ųا Ʃ اñéĩĤور. واĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè .īĻ×Ĭ אĨ ĵĥĐ .ħİŻìّ أي﴾ ­ْ·ُ¦َyََ bوَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو َ אت ÖאħąĤ ĩĥُƫ čĤوا ħĥَƫ čĤا ĵĥĐ ďĩåُ Üو ،ÙĩĥčĤا ďĩä Ĺİ ﴾تY ٍ ¯َ«ُ’ُ ¿ž۪﴿ ٥ وįĤijĜ: ģכ īĨ įÖ ÙĉĻéĩĤا אتĩĥčĤا Ĺİو ،אتĘُ óُ ُóات واĕĤ åُ َ אت çÝęÖ اŻĤم، وכñا اéĤ ĩĥَƫ واčĤ ٨ ٧ ĩĥČאت. ٦ وīĨ اıåĤאت ،ÙĩĥČ Ùıä ģכ ĹęĘ ؛Ùıä وأĨא óĻùęÜه ïĝĘ Ĝאل اīùéĤ Ġ: ijİ اijĭĤر اñĤي أóıČوه ijøóĥĤل ÖאŻøŸم، įđĉĜ .ħİرij×Ĝ ĹĘ تijĩĤאÖ ħıĭĐ ųا Ʃ ١ ر: įĤijĝĘ. .ûĨאİ çĀ ،įĻĤاijèو - ط ٢ ٣ ط ر: ĭıİא. ٤ اóčĬ: ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٤٨/١ ٥ ط - وįĤijĜ. ٦ ر: ÙĩĥčĨ. ٧ ر: اģıåĤ. ٨ ر: اĩĥčĤאت. ٥ ١٠ ١٥ 514 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ebû Bekir Esam şöyle demiştir: Allah onların nûrlarını gidermiştir, kendilerine ceza olarak âhirette yüzlerini karartmıştır. Bir görüşe göre “Onları karanlıklar içinde bırakır.” ifadesi onlara kendisi ile görebilecekleri bir ışık vermemek anlamındadır. Bir başka görüşe göre bu ifade tıpkı “Onu evde bıraktı.” ifadesinin “Onu evden çıkarmadı.” anlamına gelmesinde olduğu gibi “Onları karanlıklardan çıkarmaz.” anlamına gelir. Bu Mu‘tezile’nin yorumudur -Allah onları rüsva eylesin- çünkü onlar insan fiillerinin Allah tarafından yaratıldığını düşünmezler. Ehl-i sünnet ve’l-cemâat’e göre doğru olan yorum “Onları bırakır.” ifadesinin “Onları karanlıklar içinde kılar.” anlamına gelmesidir. Bu açıdan bu ifade tıpkı “Onu çıplak bir kaya olarak bırakır.” [ el-Bakara 2/264] âyetinin “Onu çıplak bir kaya hâline getirir.” anlamında olması gibidir. “Görmezler.” Yani ışık gitmiş olduğu için çevrelerini görmezler. Sonra âyetin başında “Bir ateş yakan kimse misalidir. O ateş yanıp da etrafını aydınlattığı anda…” şeklinde tekil ifade kullandığı hâlde burada “Ve onları karanlıklar içinde bırakır, görmezler.” şeklinde çoğul ifade kullanmasının sebebi, daha önce ifade edildiği üzere ateşi yakanın tek kişi, fakat ondan ısınanların çok kişi olması ya da yine daha önce ifade edildiği şekliyle tekil ifadeden çoğul mâna kastedilmiş olmasıdır. Bu ifade tıpkı “Doğruyu getiren ve onu tasdik eden var ya, işte takvâ sahipleri onlardır.” [ ez-Zümer 39/33] ve “Bilakis, kim muhsin olarak yüzünü Allah’a döndürürse onun ecri Rabbi katındadır. Öyleleri için ne bir korku vardır, ne de üzüntü çekerler.” [ el-Bakara 2/112] âyetleri gibidir. Abdullah b. Abbas, Katâde, Dahhâk, Mukātil ve Süddî’ye göre âyetin anlamı şöyledir: Münafıkların küfür ve nifak konusundaki durumları karanlık bir gece vakti bir geçitte ateş yakan ve onunla aydınlanan, ısınan, çevresini gören ve sakınacağı şeylerden kendisini koruyan, emniyetini sağlayan kimsenin durumu gibidir. Bu kimse bu hâl üzere iken ansızın ateşi sönüverir ve karanlık içinde korku ve şaşkınlık hâlinde kalır. İşte münafıkların durumu da böyledir. Çünkü onlar dış görünüşte iman kelimesini (kelime-i şehâdeti) söylemişler, onun nûru ile nûrlanmış, izzeti ile izzet bulmuş, sağladığı emniyetten nasiplenmiş, mümin kadınlarla nikâhlanma, onların mallarına varis olma, ganimetlerinden pay alma gibi haklara sahip olmuş, mal ve evlatlarını korumuşlardır. Ancak öldüklerinde tekrar korku ve karanlık hâline dönerler ve azap ve intikam içinde kalırlar. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 515 .ħıĤ ÙÖijĝĐ ةóìŴا ĹĘ ħıİijäو دّ ijø ħİرijĭÖ ųا Ʃ Õİذ ٢ ١ اħĀŶ: وĜאل أijÖ Öכó ] أي أ ٧٤] ģĻĜو .įÖ ونóā×ĺ אءĻąÖ ħıÜÉĺ ħĤ أي אتĩĥčĤا ĹĘ ﴾­ْ·ُ¦َyََ b﴿ ĵĭđĨ :ģĻĜو ÙĤõÝđĩĤا ģĺوÉÜ اñİو .אıĭĨ įäóíĺ ħĤ أي ،ارïĤا ĹĘ įכóÜ :אلĝĺ אĩכ ،įĭĨ ħıäóíĺ ħĤ ïĭĐ ģĺوÉÝĤا īĨ çĻéāĤوا .ųا Ʃ īĨ óý×Ĥا אلđĘأ ěĥíÖ نijĤijĝĺ ź ħıĬÍĘ ؛ųا Ʃ ħıĤñì µُ¦َyَcَžَ﴿ :įĤijĝכ ijİو ،אتĩĥčĤا ĹĘ ħıĥđä أي﴾ ­ْ·ُ¦َyََ أģİ اÙĭùĤ واĩåĤאÙĐ:﴿ َوb ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٦٤/٢] أي įĥđä ًïĥĀا. ْ ًuا «†َ :אلĜ אĩĬإ ħà .رijĭĤا אبİñĤ ħıĤijè אĨ ونóā×ĺ ź أي﴾ ونَ yُ‡ِ ]ْ ُ À Êَ﴿ :įĤijĜو ِwي َّ ُ ْ[ ُ‡ِy َون﴾ ÖאďĩåĤ ďĨ أن اñĩĤכijر ĹĘ أول اÙĺŴ﴿ اª À Êَ تY ٍ ¯َ«ُ’ُ ¿ž۪ ­ْ·ُ¦َyََ ﴿َوb َ ُµ ﴾وijİ واïè؛ ĩĤא óĨ أن اïĜijĩĤ واïè واijĥĉāĩĤن ª¹ْnَ Y®َ تْ ءYَ Šَٓ َ Y ا َٓ ¯ّ َ «žَ ۚ َ ً Yرا ² uَ َ ْ ا~َc¢¹ْ قِuْ ‡ª ِّ Yِ \ ءYَ jَٓ يw۪ َّ ، وijİ כįĤijĝ:﴿ َواª ّ óĨ يñĤا įäijĤا īĨ ُ ďĩåĤا ïèاijĤאÖ ïĺأر أو ،ďĩä ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ِٰ Ãِّ µُ·َjْ وَ ­َ َ «~ْ َ ٰ« َR ±ْ ا «َ َ £ُ ¹َن﴾ [اóĨõĤ، ٣٣/٣٩[.وįĤijĜ:\﴿ cّ¯ُ ْ ِئ ¥َ ُ¶ ­ُ اª ٰٓ ُو۬ª ِ ۪µٓ ا َ َق \ َو †َ ّu ﴾ [اĤ×óĝة، ١١٢/٢]. ۟ ُ ¹َن ²{َoْ َ À ­ْ ¶ُ Êَوَ ­ْ·ِÁَْ ٌف َ» ¹ْrَ Êَوَ ﴿٤ ٣ ĹĘ آóìه: ħà [١١٢/٢ īĻĝĘאĭĩĤا ģáĨ : ّ وĵĭđĨ اÙĺŴ ĹĘ ijĜل اīÖ Đ×אس وÝĜאدة واéąĤאك وĝĨאģÜ واïùĤي ٥ ا ĹĘ ĹĘÙĩĥčĨÙĥĻĤ ęĨאزة واąÝøאءıÖא واÉĘïÝø ً אرĬ ïĜأو ģäر ģáĩכ ħıĜאęĬو ħİóęכ ĹĘ ÙĩĥČ ĹĘ Ĺĝ×Ę אرهĬ ÛÑęĈ إذ כĤñכ ijİ אĭĻ×Ę ،īĨÉĘ אفìو رñè אĨ ĵĝÜوا įĤijè אĨ ورأى ً ا، ĘכĤñכ اĭĩĤאijĝĘن إذا أóıČوا כÙĩĥ اĩĺŸאن واĭÝøאروا ijĭÖرİא واõÝĐوا óĻéÝĨ אęÐאìً ħıĤاijĨأĵĥĐ اijĭ ِ Ĩوأ ħÐאĭĕĤا ħİijĩøאĜو ħİijàووارīĻĩĥùĩĤا اijéאכĭĘאı××ùÖ اijĭ ِ İõđÖא وأĨ وأوźدħİ، ÍĘذا ĨאijÜا Đאدوا إĵĤ اijíĤف واÙĩĥčĤ وijĝÖا ĹĘ اñđĤاب واÙĩĝĭĤ. ١ م ح ط - أijÖ Öכó. įĬإ :ĵąÜóĩĤا īÖا אلĜ ،óùęĨ ĹĤõÝđĨ įĻĝĘ .(م ٨٤٠ ijéĬ - ـİ ٢٢٥ ijéĬ) ħĀŶا אنùĻכ īÖ īĩèóĤا ï×Đ óכÖ ijÖا ijİ ٢ ģĺñıĤا ĹÖأ ďĨ اتóČאĭĨو óĻùęÜ įĤو .įĤאđĘأ ăđÖ ĹĘ ÙĺאوđĨ بّ ijāĺو įĤאđĘأ īĨ óĻáכ ĹĘ مŻùĤا įĻĥĐ אĻĥĐ Ïّ כאن ĉíĺ اŻđĤف. اóčĬ: Ĉ×ĝאت اÙĤõÝđĩĤ īÖź اĵąÜóĩĤ، ص. ٥٧-٥٦؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٣٢٣/٣ ٣ ح + Ĝאل. ٤ ر: آóìه. ٥ ط + ıÖא. ٥ ١٠ ١٥ 516 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Bu âyette “Allah onlarla alay ediyor.” [ el-Bakara 2/15] ve “Allah onları aldatır.” [ en-Nisâ 4/142] âyetlerinin mânası ortaya çıkar. Nitekim Allah onları dünya ve âhirette rezil rüsva eder. Çünkü onlar münafıklıkları ile emniyette olmayı istemişler, fakat Allah onlara bunun cezası olarak dâimî korku vermiştir. Nitekim “Her gürültüyü kendi aleyhlerine zannederler.” [el-Münâfi kūn 63/4], “Kalplerinde hastalık bulunanların sana sanki korkudan ölüp baygınlığı yaşar gibi baktıklarını görürsün.” [ Muhammed 47/20], “Korku geldiği zaman onların sana sanki ölüm baygınlığı gelmiş gibi gözleri dönerek baktıklarını görürsün.” [ el- Ahzâb 33/19], “Münafıklar kalplerinde olanı müminlere haber verecek bir sûrenin indirilmesinden endişe ederler.” [ et-Tevbe 9/64] âyetlerinde onların bu korkusu anlatılır. Yine onlar münafıklık yaparak her iki grubun rızâsını kazanmayı, her iki taraf nezdinde izzet ve saygınlık elde etmeyi istemişler, fakat her iki grup da bunu öğrenip kendilerini dışlamıştır. Hak Teâlâ “Onlar sizden de değiller, onlardan da değiller.” [el-Mücâdele 58/14], “Ne bunlara ne onlara meylederler.” [ en-Nisâ 4/143] buyurmuştur. Böylece izzet ve saygınlık gitmiş, zillet ve düşkünlük gelmiştir. Dolayısıyla onların durumu aydınlanmak ve ısısından faydalanmak amacıyla bir ateş yakan, fakat Allah tarafından gözü kör edilen, böylece ateşin ısısından faydalanma ve ışığı ile aydınlanma ümidi yok oluveren kimse gibidir. Bu kimse gözü kör olduğu için, yanma korkusundan dolayı ateşe yaklaşamaz, böylece soğuk havada onun ısısından da faydalanamaz. Yine gözü görmediği için ateşle yemek de pişiremez. Âhirette ise, müminler ışıklarını aldıkları zaman cehennemden kendilerine seslenen bu münafıklara gülecek ve daha önce ifade ettiğimiz şekilde cevap vereceklerdir.1 18. Onlar, sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler. Artık dönmezler. [ el-Bakara 2/18] “Onlar, sağırdırlar.” es-Samem kulağın deliğinin tıkanmasıdır. el-Esamm kör kaya demektir. el-Cüzru’l-esamm, kulların bilgisine ulaşamayacakları hesabın aslı demektir. el-Kanâtü’s-semmâ, ortası boş olmayan demektir. 1 bkz. Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 44-45. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 517 :ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè :įِ ِِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ١٥/٢] وĤijĜ ِ ُئ \ {·ْcَْ َ À ُ ٰ Ãّ َ ا ﴿:įĤijĜ ėýכ ُ ÙĺŴا هñİ ĹĘ ۚ﴾ [اùĭĤאء، ١٤٢/٤]؛ įĬÍĘ ħıéąĘ ĹĘ اĻĬïĤא واóìŴة؛ ħıĬŶ ﴿َوُ¶¹َ َr ِYدُُ·­ْ َ َ ْo َُ ]¹َن ُ¦ّ© א כĩא Ĝאل: ﴿À ً ًא داĩÐ Ęijì ųا Ʃ ħı×ĝĐÉĘ īĨŶا ħıĜאęĭÖ اij×ĥĈ ض ٌ yَ®َ ­ْ·ِِ \¹«ُ¢ُ ¿ž۪ ±À َ w۪ َّ ªا aَ Àْ َ ۜ﴾ [اĭĩĤאijĝĘن، ٤/٦٣] وĜאل: ﴿َرا ­ْ·ِÁَْ «َ _ٍoَ Áْ†َ ١ ۜ ﴾ اÙĺŴ،] ïĩéĨ، ٢٠/٤٧ [وĜאل: ْ َ̄¹ْ ِت ªا ±َR ِ µِÁَْ «َ ِّ ¿ƒِ ›ْ ¯َ ْ ªاyََ َ ²¥َ Áَْ ªِ ³َْ ُُy َون ا À µِÁَْ «َ »ƒٰ ›ْ ُ À يw۪ َّ ªY¦َ ­ْ·ُ³ُÁُ ْ َ َ ُu ُورا b¥َ Áَْ ªِ ³َْ ُُy َون ا À ­ْ·ُcَÀْ َ ْ َs¹ْ ُف َرا ªءاYَ jَٓ ذاَYِžَ﴿ ة ٌ َْÁِ·­ْ ُ ~¹َر ََل َ» َ ْن ُbّ³َ{ ْ ُ̄³َ ِYž £ُ ¹َنا ªراُwَ oْ َ ْ َ̄¹ْ ۚتِ ﴾[اõèŶاب١٩/٣٣،] وĜאل: ﴿À ِR ±َاª ُbِّ³َ]ُئُ·­ْ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٦٤/٩[، وħıĬŶ ĥĈ×ijا ÖאęĭĤאق رĄא اīĻĝĺóęĤ َ واóýĤف واõđĤ ­ْ §ُ ³ْ®ِ ­ْ ¶ُ Y®َ﴿ :ĵĤאđÜ אلĜ ،ħİدوóĉĘ כĤñÖ א ً đĻĩä אنĝĺóęĤا ħِ ĥ َ đĘ ħıĻĘ ۜ﴾ [اùĭĤאء، Êِء َٓ ۬Qُ ٓ ¶ٰ »ٰ ªِ Ê ا Êِء َوَٓ َٓ ۬Qُ ٓ ¶ٰ »ٰ ªِ Ê ا ­﴾ [اåĩĤאدÙĤ، ١٤/٥٨ [وĜאل: ﴿َٓ َوَÊ ِ®ُ³ْ·ْۙ ١٤٣/٤] õĘال اóýĤف واõđĤ وäאء اijıĤان واñĤل، ħıĥáĩĘ כģáĩ ïĜijÝùĨ אכאنĨ ÕİñĘ هóāÖ ųا Ʃ ÕİذÉĘ ،אİóéÖ ďęÝĭĺو אıÖ [ اĭĤאرĹąÝùĻĤء [٧٤ب ijĤ اقóèŸا فijì į×ĝĐوأ ٣ ِ İא، ّ óَ éِÖ אعęÝĬźوا אİءijąÖ įÖ ٢ ÙÐאąÝøźا ģĨÉĺ ُ اÙĺñĔŶ ıÖא İñÖאب ٤ ĹĘ اĤ×óد، وإŻĀح ّİא دĬא ıĭĨא، وذÕİ اęÝĬźאع óéÖ אس×ÝĜا ïĭĐ ħıĤ īĻĭĨËĩĤا ابijä īĨ אĬóذכ אĩĘ ةóìŴا ĹĘ אĨوأ .óā×Ĥا ٥ اijĭĤر وéĄכ اīĻĭĨËĩĤ ħıĭĨ وħİ ĹĘ اĭĤאر. ُ َۙijن đäِ ْ óَ ĺ źَ ْ ħُ ıĘَ ٌ Ĺ ْ ĩĐُ ٌ ُ ْכħ Ö ƭ ħĀُ -١٨ ،÷ĥĨŶا óíْ ّ َ ħ اïùĬاد óìوق اùĩĤאďĨ، واħĀŶ اāĤ ٌ﴾ اĩāĤ ­ّ†ُ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ƪ אء اĹÝĤ ƫ أģĀ اùéĤאب اñĤي ź ģāĺ إĵĤ įÝĘóđĨ اđĤ×אد، واĭĝĤאة اĩāĤ ħ َ Āَ ُ اŶ ْ واñåĤر ،ٍ ÙĘ ّ ijåĩÖ ÛùĻĤ ١ ح - وĜאل، çĀ İאûĨ. ٢ ĹĘ اģĀŶ: اąĻÝøźאه. ِ İא. ّ óَ éِÖ אعęÝĬźوا אİËąÖ įÖ ÙÐאąĻÝøźا ģĨÉĺ כאن אĨ ÕİñĘ - ط ٣ ِ İא. ّ óَ éِÖ אعęÝĬźوا אİËąÖ įÖ ÙÐאąĻÝøźا ģĨÉĺ כאن אĨ ÕİñĘ + ط ٤ .ĵĭđĩĤאÖ ģíÜ ź אتĘóāÝÖ يïĺóÜאĩĤا مŻכ ėĭāĩĤا ģĝĬ .٤٥-٤٤/١ ،يïĺóÜאĩĥĤ آنóĝĤا تŻĺوÉÜ :óčĬا ٥ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 518 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri es-Sammâu “dâhi”, es-sımmetu “cesur”, es-summetu “aslan”, kārûra mesmûme “kapalı kutu”, sımâm ise “kapalılık” anlamına gelir. Bütün bunların hepsinde bağlama ve kapatma, kilitleme anlamı asıldır. el-Esamm kelimesi es-samem (sağırlık) kökünden (mastarından) türetilmiş sıfattır ve çoğulu da es-summ şeklindedir. Benzer şekilde ef‘al formundaki bütün kelimeler/ mastarlar yaratılış özelliklerine dair nitelik anlamı taşırlar ve çoğulları fu‘l formunda gelir. Örneğin el-bukm (dilsiz), el-‘umy (kör) kelimeleri de böyledir. Eğer bunlar isim iseler çoğulları efâ‘îl formunda olur, örneğin el-erneb (yabani tavşan) ismi el-erânîb şeklinde, el-a‘cem (yabancı) ismi el-e‘âcîm şeklinde çoğul yapılır. Eğer bunlar bir kusuru ifade eden nitelik iseler o zaman fe‘lâ formunda çoğul yapılır. Örneğin el-a‘cef (cılız) kelimesi el-‘acfâ şeklinde, el-ahmak (ahmak) kelimesi de el-hamkā şeklinde çoğul yapılır. “Dilsizdirler.” el-Bukm kekemeliktir ki bu insanın dilinde bulunan ve harfleri düzgünce çıkarmasına engel olan bir âfettir. Bir görüşe göre bu kelime doğuştan lâl olan kimse demektir. Bir başka görüşe göre bu, akıl/ gönül yokluğunu da içeren bir dilsizliktir. “Kördürler.” el-‘Umy gözün ve kalbin görme kuvvetinin gitmesidir. el-‘Amâye cehalet demektir. el-‘Amâ gizlilik anlamına da gelir. et-Ta‘miye gizlemektir. el-Bekm (dilsizlik) kelimesinin sıfatı el-ebkem, sıfat hâlinin çoğulu ise el-bukmdür. el-‘Umy (körlük) kelimesi göz körlüğü anlamında kullanıldığında bunun sıfat hâli el-a‘mâ, sıfatın çoğulu el-‘umy şeklinde, kalp körlüğü anlamına kullanıldığında ise sıfatı el-‘amy, çoğulu ise el- ‘amûn şeklindedir. Hak Teâlâ “Aksine onlar ona karşı (kalben) kördürler (‘amûn).” [ en-Neml 27/66] buyurmuştur. Bu kelimelerin âyette merfû olarak kullanılmalarının sebebi, başlarında “onlar” ifadesinin gizli olmasıdır, yani anlam, “Onlar, sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler.” şeklindedir. Abdullah b. Mes‘ûd bunu summen bukmen ‘umyen şeklinde okumuştur. Bu mansub okunuşun üç izahı vardır. İlkine göre ifade (ve terakehüm summen bukmen ‘umyen) “Onları sağır, dilsiz ve kör bırakır.” şeklindedir. İkincisine göre ifadede kınama anlamı vardır, [dolayısıyla mansubdur]. Üçüncüsüne göre de bu ifade hâldir [bu yüzden mansubdur]. Tefsirine gelince, Katâde şöyle demiştir: Yani Hakkı duyup işitmekte sağır, hakkı konuşma konusunda dilsiz, onu görme konusunda kördürler. Bir görüşe göre anlam, “Kulakları, dilleri ve gözleri sağlıklı olduğu hâlde, delilleri apaçık ortaya konulmuş olan haktan yüz çevirme konusunda âdeta sağır, dilsiz ve kör gibidirler” şeklindedir. Nitekim şair şöyle demiştir: 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 519 ١ أي ïùĨودة، ÙĨijĩāĨאرورةĜو ،ïøŶاÙ ّ ĩ ُ ÙاåýĤאع، واāĤ ƪ ّאءاïĤاÙĻİ، ِ واĩāĤ واĩāĤ ، ƫ ħ ƫ āĤا įđĩäو ،ħِ َ ĩ ƪ āĤا īĨ ÛđĭĤا ّ ħĀŶوا ،ï ƫýĤوا ƪ ï ƫ ƪ ٢ اùĤ ِوĩĀאıĨא ïøادİא. وأģĀ כįĥ ٣ ُĹĩ، ÍĘن כאن ُכħ واđĤ ×Ĥا įĥáĨو .ģُ ْ đęĤا ُ į ُ đْ ĩåĘ Ùٌ َ ĝĥْìِ ijİ א ّ א ĩĨ ً وכñا כģ» أģđĘ «כאن ÝđĬ אĩĨא ً ÝđĬ ٥ ٤ واĐŶאħä، ÍĘن כאن ħåĐŶوا ،ÕĬراŶوا ÕĬرŶכא،ďĩåُ ĺ ģِ Đאِ َ Ęَ א ĵĥđĘ اŶ ً اĩø .ĵَ ĝْ ĩ َ éĤوا ěĩèŶوا ،ĵęَ ْ åَ đĤوا ėåĐŶכא ĵĥَ ْ đęĤا َ ĵĥđĘ ÙĘآ ٌ ijİ َس وijİ آÙĘ ĹĘ اùĥĤאن ź ĩÝĺכī ıđĨא أن اóíĤ َ ijİ ħכ×ĤאĘ ﴾­ ٌ §ْ \ُ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو ďĨ سóíĤا ijİ :ģĻĜو .سóìأ ïĤijĺ يñĤا ijİ ħכÖŶا :ģĻĜو .وفóéĤا ďĄاijĨ ïĩÝđĺ ذİאب اËęĤاد. ĵَ ĩَ ٦ واđĤ ،ÙĤאıåĤا Ù َ َ אĺ ĩَ đĤوا ،ÕĥĝĤوا īĻđĤا óāÖ אبİذ ĵĩđĤאĘ ﴾ ٌ وįĤijĜ: ﴿ ُ ْ¿¯ ĵَ ĩَ ، وīĨ اđĤ ُ ُ ْכħ َכħ اÖŶכħ، وįđĩä اĤ× اęíĤאء ً أąĺא، واÙĻĩđÝĤ اęìŸאء، واÛđĭĤ īĨ اĤ× ­ْ ¶ُ ©ْ َ ُ ijن. Ĝאل: ﴿\ ĩَ đĤا į ُ ، وđĩä ُ ĵ ْ ĩَ ُ . وīĨ اÕĥĝĤ اđĤ Ĺ ْ ĩُ đĤا įđĩäو ،īĻđĤا ĹĘ ĵَ ĩ ْ اĐŶ ﴾ [اģĩĭĤ، ٦٦/٢٧[ ۟ ِRَ³ْ·Y َ ُ ¯¹َن īÖ ųاï×Đ Ʃ أóĜو .ĹĩĐ ħכÖ ħĀ ħİ أي ،»ħİ» Ùĩĥכ אرĩĄÍÖ אتĩĥכĤا هñİ ďْ Ęر ħà א ً ُ ْכĩ א Ö Ƭ ĩ ُ א» وÕāĭĤ ذĤכ ÙàŻà أوįä، أİïèא: وóÜכħı Ā ً Ļ ْ ĩُ א Đ ً ُ ْכĩ א Ö Ƭ ĩ ُ Ā» :Ġ دijđùĨ א. واáĤאĹĬ: ĵĥĐ اñĤم. واáĤאßĤ: ĵĥĐ اéĤאل. ً Ļ ْ ĩُ Đ ĹĩĐ ،įÖ ٧ ħĥכÝĤا īĐ ٌ ħכÖ ،ěéĤا אعĩÝøا ِ īĐ ّ ħ ُ وأĨא óĻùęÜه ïĝĘ Ĝאل ÝĜאدة: أي Ā ْ ن ďĨ ĻĜאم اźŴت ĹĘ اóĐŸاض ij َ ّijن وÝĺ×אכijن وđÝĺאĨ ٨ وģĻĜ: أي āÝĺאĨ īĐ إāÖאره. اźźïĤت. وïĜ Ĝאل ĜאħıĥÐ: ُ ٩ įÝّ Ļĝè ĵĥĐ ÛĨאĜ يñĤا] أ ٧٥] ěéĤا īĐ ١ ح + اóĤأس. ٢ ح ط: כÙĩĥ. ٣ ح: وإن כאن. ٤ ط - واħåĐŶ. ٥ ح: وإن כאن. ٦ ر: واıåĤאÙĤ. ٧ ر: īĨ اÝĤכħĥ. ٨ ر: īĨ إāÖאره. ٩ ط: ÙĝĻĝè؛ ر: įÝĝĻĝè. ٥ ١٠ ١٥ 520 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Hilmim (yumuşak başlılığım) sağırdır (duymazdan gelir) ama kulaklarım sağır değildir Bir görüşe göre anlam, “Onlar sanki sağır, dilsiz ve kördür, çünkü bu uzuvlara sahip olmalarına rağmen onlardan faydalanamazlar.” şeklindedir. Bu durumda bu ifade kâfirin ölü olarak nitelendirilmesine benzer, çünkü o da hayatının faydasını görememektedir. Sonra bu kimseler dünyada bu sıfatlarla nitelendirilince âhirette de aynı cinsten cezalarla cezalandırılırlar. Hak Teâlâ “Biz kıyamet günü onları yüzleri üzere kör, sağır ve dilsiz olarak haşrederiz.” [ el-İsrâ 17/97] buyurmuştur, yani o gün onlar Allah’ın kelâmını işitemezler, O’nunla muhatap olamazlar ve O’nu göremezler, oysa Müslümanlar dünyada Hakk’ı işitmiş, Hakk’ı konuşmuş, Hakk’a nazar etmişlerdir, kıyamet günü de Hak ile muhatap olma, O’nun selâmını alma ve onunla karşılaşma lutfuna nâil olacaklardır. “Artık dönmezler.” er-Rücû‘ kelimesi insırâf (dönmek) anlamına gelir. er-Rec‘ sarf (döndürme) anlamına gelir, böylelikle race‘a (döndü) fiili hem geçişli hem de geçişsiz kullanılır. er-Ricâ‘ göçmen kuşların soğuk beldelerden sıcak beldelere gittikten sonra geri dönüşü anlamına, el-ircâ‘ develerin cılızken semizleşmesi ve besili hâle gelmesi anlamına, ric‘atü’z-zevc ve rac‘atü’z-zevc boşanmış kadına geri dönmek anlamına gelir. er-Rüc‘â kelimesi er-rücû‘ (dönüş) ile aynı anlamdadır. el-Mercû‘ ise mektubun cevabı demektir. Buradaki anlamı ise “ Hakk’a dönmezler.” şeklindedir. Bir görüşe göre “Körmüş, sağırmış ve dilsizmiş gibi yapmaktan dönmezler.” anlamına, bir başka görüşe göre “ Hakk’ı görmeye, dinlemeye ve konuşmaya dönmezler.” anlamına, bir diğer görüşe göre “Allah’ın sevabına dönmez/yönelmezler.” anlamına gelir. Âyet onların uzuvlarının sağlam olması nedeniyle dönme imkânına sahip olduğunu ifade eder ki tam da bu nedenle dönme fiilini terk etmiş olduklarını için kınanmaya müstahak olurlar. Yine “dönmezler” ifadesi, buradaki “Onlar, sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler.” ifadesinin onlarda bu uzuvların bulunmadığı anlamına değil, aksine onların bu uzuvları kullanmayı terk ettikleri anlamına geldiğini ifade eder. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 521 ١ ƪ ِאء ĩĀَ ُ óĻĔ ĹĬِذْ ُ ƫ وأ ħĀأ َ Ĺĩِ ĥْèِ ďĨ تźŴا هñıÖ نijđęÝĭĺ ź ħıĬÍĘ ؛ĹĩĐ ħכÖ ħĀ ħıĬÉכ אهĭđĨ :ģĻĜو .įÜאĻéÖ ٢ďęÝĭĺ ź įĬŶ א؛ً وijäدİא، ĘכħıĬÉ ِİijĨïĐא. وñİا כĩא ĵĩùĺ اĤכאóĘ ÝĻĨ :ĵĤאđÜ אلĜ א؛ıùĭåÖ ÙĨאĻĝĤا ĹĘ اij×ĜijĐ אĻĬïĤا ĹĘ אتęāĤا هñıÖ اijęĀ ُ ħà ĩĤא و ۜ﴾ [اóøŶاء٩٧/١٧،] ŻĘ Y¯ًّ ٰ« ُو ُj ¹ِ¶ِ·­ْ ُ ْ ¯ًYÁ َوُ\ ْ§ ً̄Y َو †ُ «َ _ِ ¯َÁٰ£ِ ْ َ¹َْم اª À ­ْ ¶ُ yُƒُ oْ َ ﴿َو² َį، واijĩĥùĩĤن כאijĬا øאīĻđĨ Ĭ ْ َ و óĺ źو ųا Ʃ نij×Ĉאíĺ źو ųا Ʃ ٣مŻכ نijđĩùĺ ُכijĨóن ijĺم اĻĝĤאÙĨ ĉíÖאįÖ وįĨŻø ĻĘ ،ěéĤا ĵĤإ īĺóČאĬ ěéĤאÖ īĻĥÐאĜ ěéĤا ƪ وĝĤאįÐ. ْ ف، ĻĘכijن ó ƪ āĤا ď ْ ä ƪ َْy ِj ُ ¹َۙن﴾ اijäóĤع اóāĬźاف، واóĤ À Êَ ­ْ·ُžَ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ِ äאع رijäع اóĻĉĤ ïđÖ ĉĜאıĐא أي óìوıäא īĨ ŻÖد ّ א. واóĤ ً א وĺïđÝĨ ً Ĩزź «ďäر« Ùُ َ đْ ُõاıĤא، ورä İ ïđÖ אıĤאè ُ ī ْ ùُ ُ اģÖŸ وè īَ ، واŸرäאع ِĩø ّ اĤ×óد إĵĤ ŻÖد اóéĤ ُĵđä اijäóĤع، واijäóĩĤع ijäاب اõĤوج ĹĘ ƪ اÙĝĥĉĩĤ çÝęÖ اóĤاء وכİóùא، واóĤ اøóĤאÙĤ. ّ واÝĤ×אכħ. وģĻĜ: אمāÝĤوا ĹĨאđÝĤا īĐ :ģĻĜو .ěéĤا ĵĤإ نijđäóĺ ź ٤ وóĻùęÜه ĭİא: إĵĤ رؤÙĺ اěéĤ وĩøאįĐ واÝĤכħĥ įÖ. وģĻĜ: إĵĤ ijàاب Ʃ اų. وأĘאدت اÙĺŴ أħıĬ כאijĬا ijđĻĉÝùĺن اijäóĤع ÖאĉÝøאÙĐ ÙĨŻø اźŴت ßĻè اijĝéÝøا اñĤم óÝÖכį وأن įĤijĜ: ٥ .אıĤאĩđÝøا ħıכóÜ ĹęĬ ijİ ģÖ ت؛źŴا ĹęĭÖ ÷ĻĤ ﴾ ٌ ¿¯ْ ُ ­ ٌ §ْ \ُ ٌ ­ّ†ُ ﴿ ١ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: اéĩĤכħ واćĻéĩĤ اħčĐŶ īÖź ïĻøه، (ص م م)؛ Üאج اóđĤوس ïĻÖõĥĤي، (ص م م). .įĤ ħĥĐ ź :ط ٢ ٣ ط: Żøم. ٤ ر: ĭıİא. ٥ ر: ÖאĩđÝøאıĤא. ٥ ١٠ ١٥ 522 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sonra Allah Teâlâ “İşte biz âyetleri böylece tafsilatlı olarak açıklıyoruz ki belki dönerler.” [ el-A‘râf 7/174] âyeti ile insanları kendi emirlerine uyup yasaklarından kaçınmaya “dönme”ye teşvik etmektedir. Kim kendi seçimi ile O’na dönmezse, onu ölüm ve dirilişte zorla Allah’a döndürürler. Hak Teâlâ “Her nefis ölümü tadacaktır, sonra Bize döndürüleceksiniz.” [ el-Ankebût 29/57], “Allah’a döndürüleceğiniz günden sakının.” [ el-Bakara 2/281] buyurmuştur. Kim de dünyada kendi fiili ile Allah’a döner ve “Biz Allah’tanız ve O’na dönücüyüz.” [ el-Bakara 2/156] şeklindeki sözü ile bunu tahkik ederse, o kimsenin Hakk’a dönüşü saygınlık ile gerçekleşir ve Hak Teâlâ’nın “Ey mutmain nefis! O senden razı, sen de O’ndan razı olarak Rabbine dön.” [ el-Fecr 89/27-28] hitabına muhatap olur. 19. Yahut onların durumu, gökten yoğun karanlıklar içinde gök gürültüsü ve şimşekle sağanak hâlinde boşanan yağmura tutulmuş kimselerin durumu gibidir. Ölüm korkusuyla, yıldırım seslerinden parmaklarını kulaklarına tıkarlar. Oysa Allah, kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır. [ el-Bakara 2/19] “Yahut gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi” Ev (yahut) harfi Kur’ân’da on üç anlamda kullanılmıştır: 1. Şüphe anlamında kullanılmıştır: “Dediler ki: Ya bir gün kaldık yahut bir günün bir kısmı kadar...” [ el-Kehf 18/19]. 2. Şüphelendirme anlamında kullanılmıştır: “Eğer o ölür yahut öldürülürse…” [ Âl-i İmrân 3/144]. Bu ilkinden farklıdır, çünkü bunda sözün sahibi herhangi bir şüphe sahibi olmasa da iki seçenekten hangisinin olacağı dinleyenden gizlenmiştir. 3. Muhayyer bırakma anlamında kullanılmıştır: “Onun kefâreti on fakiri doyurmak (...) yahut bir köle azat etmektir.” [ el-Mâide 5/89] 4. Mübah kılma anlamında kullanılmıştır: “De ki Allah diye dua edin yahut Rahmân diye dua edin.” [ el-İsrâ 17/110] Bu, muhayyer bırakmanın aynı değildir, muhayyer bırakmada iki seçenekten her ikisinin değil, sadece birinin farz olduğu, fakat seçme hakkı verildiği ifade edilir, mübah kılmada ise kişi iki seçeneğin ikisini birden de yapabilir, sadece birini de yapabilir. 5. Tafsil anlamında kullanılmıştır: “Allah’a ve Resulüne savaş açanların ve yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya çalışanların cezası; ancak öldürülmeleri yahut asılmaları veya ellerinin ve ayaklarının çaprazlama kesilmesi yahut o yerden sürülmeleridir. Bu cezalar onlar için dünyadaki bir rezilliktir.” [ el-Mâide 5/33] Bu cezalardan her biri farklı bir suçun cezasıdır. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 523 :įĤijĝÖ įĻıĭÖ אءıÝĬźوا هóĨÉÖ אرĩÝÐźאÖ įĻĤإ عijäóĤا ĵĤإ ěĥíĤا بïĬ ĵĤאđÜ ųا Ʃ إن ħà ا ً אرĻÝìا įĻĤإ ďäóĺ ħĤ īĩĘ ،[١٧٤/٧ ،افóĐŶا﴾ [ن¹َ ُ jِ yَْ À ­ْ·ُ َّ «َ َ َ ِ Yت َوª Ÿَُ ُ‡ِّ© ْ ٰ اÀÊ ² ¥َ ِ ﴿َوَ¦ ٰªw َ ْ َ̄¹ْ ِت ُf ­ّ ُ£َِ_ اª Ÿَْ ٍ{ َذٓائ ² ُ ©ّ¦ُ ﴿ :ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ .ßđ×Ĥوا تijĩĤאÖ ا ً رijđäه إįĻĤ إä×אر َ« ّ اà ِٰ] ﴾اĤ×óĝة، ªِ ا µÁِ ž۪ ن¹َ ُ jَ yْbُ Y®ً ¹َْ َ ¹£ُا À bاّ وَ﴿:אلĜو] ٥٧/٢٩ ،تij×כĭđĤا﴾ [ن¹َ ُ jَ yْbُ Y³َÁَْ ªِ ا ﴾ۜ َْÁِµ َر ِ اj ُ ¹َن ªِ Y ا َٓ ²ِّ واَ ِٰ Ãِّ Yَ ²ِّ ٢٨١/٢] وīĨ رďä إįĻĤ ĹĘ اĻĬïĤא įĥđęÖ وěĝè ذĤכ įĤijĝÖ:﴿ ا _ُ َ ْ ُ̄ ْ َِ̄ئ³ّ َ Ÿْ ُ{ اª ³ªا ّ Y·َcَُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :įĤijĝÖ ÕĈאíَ ُ ĺو ÙĨاóכĤאÖ įĻĤإ įĐijäر ١ [اĤ×óĝة، ١٥٦/٢] כאن ۚ﴾ [اóåęĤ، ٢٨-٢٧/٨٩[. _ً َ ٰ« َرِّ\ ¥ِ َر ِ اَŠÁً _َ®ْy ّŠِÁ ªِ ٓ¿ ا ِْر ِj ۪ ا ĹٓĘ۪ ْ ħُ ıَ đÖאِ Āَ اَ نijَ ĥُ َ đåْ َ ْ ٌۚق ĺ óَ Ö َ و ïٌĐْ َ َر َ ٌ אت و ĩĥُČُ įĻِ Ę۪ אءِ َٓ ĩ ƪ ùĤا īَ Ĩِ Õٍ ِ ّ ْ َכ َĻā -١٩ َاو īĺ َ ó۪ Ęאِ כَ Ĥאْ Öِ ćĻ ٌ é۪ ُ Ĩ ųا ُƩ َ ْ ِتۜ و ij َ َ ْاĩĤ رñَèَ ěِ Đا ِ َ ijāĤا ƪ īَ Ĩِ ْ ٰاَذ ِاĬِħı :ĵĭđĨ ةóýĐ ÙàŻáĤ آنóĝĤا ĹĘ «وَْ ٓ ِYء﴾ «ا َْو َ¦ ِّ‡َÁ ٍ [ِ ®±َ ّ اªَ َ¯ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا ٍۜ﴾ [اĤכėı، ١٩/١٨[. ¹َْم À ‰َ ْ َ َْو \ ¹َْ ًRY ا À Y³َgْ]ِ َ ¹ُا ª ªYَ أİïèא ýĥĤכ، Ĝאل: ﴿¢ ٣ َْو ِ¢ُcَ] ﴾©آل óĩĐان، ١٤٤/٣] وñİا óĻĔ اŶول؛ ñİا ِ ±ْ َR َ Yت ا žََY۬ئ ٢ ﴿ا وýÝĥĤכĻכ، Ĝאل: .ģÐאĝĤا īĨ כü óĻĔ īĨ ďĨאùĤا ĵĥĐ אلéĤا אءęìإ َْو ا ﴿:įĤijĜ ĵĤإ] ٨٩/٥ ،ةïÐאĩĤا﴾ [±Áَ ¦Y۪ َ ®َ ةِyَƒَ َ مYُ َ Žْ ِ ا ٓµُ bُرYَ َ وóĻĻíÝĥĤ، Ĝאل: ﴿žَ َ§ Ÿّ ۜ﴾ [اĩĤאïÐة، ٨٩/٥]. _ٍ]ََ ۪ ُyÀ َر¢ yoْ َ b ۜ﴾ [اóøŸاء، ١١٠/١٧]. وñİا ±َ ¯ٰ nْ َ ] ّ اyª ِ ْاد¹ُا [٧٥ب َو وÖŹĤאÙè، Ĝאل: ﴿ِ¢ُ© ْاد¹ُا ّ اà َٰ ا óĻĔ اóĻĻíÝĤ؛ ذاك ĻÖאن أن اijĤاÕä أĩİïèא ź اĤכģ وįĤ اĻíĤאر، وĹĘ اÖŸאÙè įĤ أن ĩıĥđęĺא وįĤ أن ģđęĺ اĩİïèא. َ ُµ ﴾اÙĺŴ،] اĩĤאïÐة، ٣٣/٥] כģ ِ ُ\ ¹َن ّ اà َٰ َوَر ُ~¹ª ُ َYoر À ±À َ w۪ َّ ªا ؤآُ}ٰ jَ Y¯َ َ ²ِّ وģĻāęÝĥĤ، Ĝאل: ﴿ا .ىóìŶا óĻĔ ÙĺאĭåĤ אıĭĨ ÙÖijĝĐ ١ ر: وכאن. ٢ ح - Ĝאل. ٣ ح: وñİا. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 524 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 6. Ve anlamında kullanılmıştır: “Belki o öğüt alır ve korkar.” [ Tâhâ 20/44] 7. Bel (aksine) anlamında kullanılmıştır: “Bir göz kırpması gibi ya da daha az bir zaman…” [ en-Nahl 16/77]. 8. “Ve lâ” (Ve hayır/ve yapma) anlamında kullanılmıştır: “Ve onlardan hiçbir günahkâra yahut hiçbir nanköre itaat etme.” [ el-İnsân 76/24] 9. Hattâ (tâ ki) anlamında kullanılmıştır: “Bu işte sana düşen bir şey yoktur yahut Allah onların tövbelerini kabul eder.” [ Âl-i İmrân 3/128] 10. İki şeyden ikisi de varken hükmün her ikisi ile ilgili olduğu, ancak tek biri var ise sadece var olanla ilgili olduğu durumları ifade etmek üzere kullanılmıştır: “İçinizden kim hasta yahut seferde ise...” [ el-Bakara 2/184], “Öldürülür yahut galip gelirse…” [ en-Nisâ 4/74]. 11. Zikredilmiş iki şey arasında girme anlamında kullanılmıştır. Buna ilâve olarak aralarında ev edatı bulunan iki kelime çiftinin zikredilmesi ve bunlardan birinin birine, diğerinin diğerine tayin edilmesinin kastedilmesi anlamı da vardır: “O hâlde ya biz apaçık bir hidâyet veya dalâlet üzereyiz yahut siz.” [Sebe’ 34/24] Yani “biz hidâyet üzereyiz, siz ise dalâlet üzeresiniz.” 12. İki husus zikredilip sanki muhatap bunlar arasında muhayyer bırakılıyormuş ya da her ikisi de mübah kılınıyormuş gibi görünen, fakat muhatap her ikisini ya da birini yapsa bile ona bunun fayda vermeyeceği kastedilen cümlelerde zikredilen iki şey arasında kullanılmıştır: “Yaslanın o ateşe, artık sabredin yahut etmeyin!” [ et-Tûr 52/16] 13. Bu sayılanlardan iki ya da daha fazlasını ifade etmek üzere kullanılmıştır: Bu âyetteki “Yahut gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi” ifadesi böyledir. Bu ifade muhayyer bırakma anlamına gelebilir, bu durumda anlam “Dilerseniz münafıkların misalini ateş yakan kimse gibi düşünebilir ya da sağanak yağmura tutulan kimse gibi düşünebilirsiniz.” şeklinde olur. “Ve” anlamında kullanılmış olması da mümkündür, yani anlam “ve gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi” şeklinde olur. “Bel/aksine” anlamında olması mümkün olduğu gibi tafsil ifade etmek için kullanılmış olması da mümkündür, çünkü Allah’ın izni ile daha sonra açıklayacağımız üzere burada ilk yapılan teşbih ile ikinci teşbih başka şeylere dairdir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 525 .[٤٤/٢٠ ،įĈ] ﴾»ƒٰ sْ َ َْو À ُy ا َ ¦ّ wَcََ À µُ َّ «َ َ وĵĭđĩÖ اijĤاو، Ĝאل: ﴿ª ْ َy ُبۜ ﴾ [اģéĭĤ، ٧٧/١٦[. ¢َ َْو ُ¶¹َ ا ِ ا y‡َ ]َْ ِ اª m¯ْ َ «¦َ﴿ ١ :אلĜ ،ģÖ ĵĭđĩÖو ۚ﴾ [اùĬŸאن، ٢٤/٧٦]. َْو َ¦Ÿُ ¹ًرا ِ ً̄Y ا fٰ وĵĭđĩÖ»وź «Ĝאل: ﴿َوَÊ ُb ِ •ْ ِ®ُ³ْ·­ْ ا َْÁِ·­ْ] ﴾آل óĩĐان، ١٢٨/٣]. َُc ¹َب َ» َْو À ٌء ا ¿ْ ‚َ ِ y®ْ Êا َْ ±َR ِ ¥َ َ ª }َ Áَْ ª﴿:אلĜ ،ĵÝè ĵĭđĩÖو وñĤכó īĻÑĻü ěĥđÝĺ اéĤכħ ĩıĺÉÖא وïä وĩıÖא إن وïäا، Ĝאل: ﴿žَ َ̄ ±ْ َ¦ َYن ِR³ْ ُ§ ­ْ َ ِ›ْ» ْ]﴾ [اùĭĤאء، ٧٤/٤]. َْو À ْ َcْ ©ا ٍ﴾ [اĤ×óĝة، ١٨٤/٢] وĜאل: ﴿ُžَÁ£ yŸَ~َ »ٰ َْو َ» ا Y‹À ً ۪ y®َ ٢ وěéĥĺ ĩıÖא ñĨכijران ĩıĭĻÖא כÙĩĥ» أو» ً أąĺא، واóĩĤاد īĺرijכñĨ īĻÖ لijìïĥĤو َْو ž۪¿ ٰ« ُ¶ ًuى ا «َ َ ª ­ْ¦Yُ َ Àِّ َْو ا Y ا َٓ ²ِّ īĻĻđÜ أĩİïèא ĩİïèŶא وīĻĻđÜ اóìŴ óìŵĤ، Ĝאل: ﴿َوا .لŻĄ ĹęĤ ħכĬوإ ىïİ ĵĥđĤ אĬإ أي] ٢٤/٣٤ ،É×ø] ﴾±Áٍ ]۪®ُ لٍËَŠَ ijĤ įĬأ įÖ ادóĩĤوا אĩİŻכ אĩıĤ אح×ĺو אĩıĭĻÖ óĻíĨ įĬأ ħİijĺو īĺóĨأ īĻÖ óכñĥĤو ﴾ۚ َ ِ‡ْ[ُyوا b Êَ وَْ ا وآyُ]ِ†Y ْ žَ Y¶َ¹َْ «†ْ ِ ٣ ﴿ا :אلĜ ،įđęĭĺ ħĤ אĩİïèأ ģđĘijĤو אهđęĭĺ ħĤ אĩıĥđĘ [اijĉĤر، ١٦/٥٢]. َْو َ¦ ِّ‡َÁ ٍ﴾[ وĩÝèźאل وīĻıä أو وijäه ĩĨא ģĩđÝùĺ įĻĘ، כĩא ĹĘ ñİه اÙĺŴ:﴿ ا ً ا، אرĬ ïĜijÝùĩĤا ģáĩכ īĻĝĘאĭĩĤا ģáĨ اijĥđäאĘ ٤ ģĩÝéĺ أن ĺכijن óĻĻíÝĥĤ، أي وإن ħÝÑü ِÕ. وijåĺز أن ĺכijن ĵĭđĩÖ اijĤاو، أي ّ ĻĀ אبéĀأ ģáĩכ ħıĥáĨ اijĥđäאĘ ħÝÑü وإن وכÕĻā، وijåĺز أن ĺכijن ĵĭđĩÖ ģÖ، وijåĺز أن ĺכijن ģĻāęÝĥĤ؛ ĘאýÝĤ×įĻ اŶول .ųا Ʃ אءü إن īĻ×Ĭ אĨ ĵĥĐ ،óìآ ءĹýĤ ĹĬאáĤوا ،ءĹýĤ ١ ح - Ĝאل. ٢ ر: اñĩĤכijرīĺ. ٣ ح: وĜאل. ٤ ح: إن ħÝÑü. ٥ ١٠ ١٥ 526 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Yahut gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi” ifadesindeki kef harfi teşbih için kullanılır. Teşbih belâgatın kısımlarından biri olup anlamın daha açık ve kalpte daha etkili olmasını, kulağa daha hoş gelmesini sağlar ve kastedilen mânaya daha iyi ulaştırır. Kur’ân’da da çokça kullanılmıştır: “Güzel bir ağaç gibi” [İbrâhîm 14/24], “Kötü bir ağaç gibi” [İbrâhîm 14/26], “Issız çöldeki serap gibidir.” [ en- Nûr 24/39], “Rüzgârın savurduğu kül gibi” [İbrâhîm 14/18], “Bir kayanın durumu gibi” [ el-Bakara 2/264], “Köpeğin durumu gibi” [ el-A‘râf 7/176], “Onlar hayvanlar gibidir.” [ el-A‘râf 7/179], “Denizde dağlar gibi..” [ eş-Şûrâ 42/32], “Onlar sanki içi boş hurma kütükleri gibidir.” [ el-Hâkka 69/7], “Sanki içinde bir lamba bulunan bir kandillik gibidir.” [ en- Nûr 24/35], “Sanki inciye benzer bir yıldızdır.” [ en- Nûr 24/35], “Yedi başak yetiştiren bir tane gibidir.” [ el-Bakara 2/261], “Bir kayalıktaki bir bahçe gibidir.” [ el-Bakara 2/265], “Gökten indirdiğimiz bir su gibi.” [ el-Kehf 18/45], “Yağmur misali” [ el-Hadîd 57/20], “Sanki onlar saçılmış çekirge sürüleri gibidir.” [ el-Kamer 54/7], “Sanki atılmış renkli yün gibi.” [ el-Kāria 101/5], “Kızgın yağ gibi bir gül.” [ er-Rahmân 55/37], “Sanki şeytanların başları gibi.” [ es-Sâffât 37/65], “ Su isteklerine maden eriyiği gibi kavuran bir su ile cevap verilir.” [ el-Kehf 18/29], “Saklı inci gibidirler.” [ et-Tûr 52/24], “Günyüzü görmemiş yumurta gibi bembeyazdırlar.” [ es-Sâffât 37/49], “Sanki onlar yakut ve mercandırlar.” [ er-Rahmân 55/58] es-Sayyib yağmur anlamına gelir ve (indi anlamındaki) sâbe, yesûbu fiilinden türer. Şair şöyle demiştir: O hâlde sen bir insana ait değilsin, fakat bir meleğe aitsin Gökten inen, semânın boşluğundan (yeryüzüne) yönelen es-Sayyib aynı zamanda bulut anlamına da gelir. Şair Ebû Zueyb şöyle demiştir: Vadide bir su birikintisindeki yağmurun suladığı Sağanak hâlinde, uzunca bir zaman hiç durmaksızın 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 527 ēĥÖأ ijİو ،ÙĔŻ×Ĥا אمùĜأ ïèأ ijİو ،įĻ×ýÝĥĤ כאفĤا]﴾ ٍ Áِّ‡َ ¦َ وَْ وįĤijĜ:﴿ ا ĹĘ اĵĭđĩĤ وأوďĜ ĹĘ اÕĥĝĤ وأñĐب ĹĘ اĩùĤאع وأوģĀ إĵĤ اóĩĤاد. وijİ ،ħĻİاóÖإ﴾ [ۨ_ٍgÁَ ]۪ rَ ةٍyَkَ ƒَ ¦َ ﴿ ،[٢٤/١٤ ،ħĻİاóÖإ_﴾ [ٍ[َÁِّŽَ ةٍyَkَ ƒَ ¦َ ﴿ :óĻáכ آنóĝĤا ĹĘ ،ħĻİاóÖإ﴾ [mÀُ ۪ yªا ّ µِِ َ ْت \ uّ cَ‚ا ْ ۨ دYٍ ®َyَ¦َ ﴿ ،[٣٩/٢٤ ،رijĭĤا_﴾ [ٍ Áَ £۪ ِ ٢٦/١٤]، ﴿ َ¦ ََy ٍ اب \ ۚ]﴾ [اóĐŶاف، ١٧٦/٧]، ِ ْ «§َ ْ ªا© ِgَ¯َ¦﴿َ ،[٢٦٤/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [انٍ ¹َŸْ†َ© ِgَ¯َ¦َ ﴿ ،[١٨/١٤ ِۜ﴾ [اijýĤرى، ٣٢/٤٢]، مËَ ْ ÊY َْ ¦َ ِ yoْ ]َْ ِ﴾ [اóĐŶاف، ١٧٩/٧]، ﴿žِ¿ اª ِئ ¥َ َ¦ َْ ÊY²ْ َYم ٰٓ ُو۬ª ﴿ا ۜYح ﴾ [اijĭĤر، ٌ ]َ‡ْ ®ِ Y·Áَ ž۪ ة¹ٍ§ ٰ ƒْ̄ ِ¦َ ﴿ ،]٧/٦٩ ،ÙĜאéĤا﴾ [ۚ _ٍ َ Àِ وYrَ ©ٍsْ َ ² زYُ kَ ْ َ َُ·­ْ ا ²َّ Y¦َ ﴿ ﴾©َ ِ \Y³َ~َ •َ]ْ~َ aْ cَ]َ²َْ َ ٍ_ ا ]ّnَ ©ِgَ¯َ¦َ ﴿ ،[٣٥/٢٤ ،رijĭĤا ﴾ [ٌ ِ ّي ] ُدّر ٌ ¦َ¹ْ¦َ Y·ََ ²َّ Y¦َ ﴿ ،[٣٥/٢٤ ٓ ِYء﴾ ³َْ ُYه ِR ±َ ّ اªَ َ¯ ª{َ²َْ ٓ ٍYء ا َِyْ\ٍ¹َة﴾ [اĤ×óĝة، ٢٦٥/٢]، ﴿ َ¦َ̄ \ _ٍ َ ³ّjَ ©ِgَ¯َ¦َ ﴿ ،[٢٦١/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ،óĩĝĤا﴾ [y ٌاد ُRَ³ْc ٌۙƒِ yَjَ ­ْ·َُ ²َّ Y¦َ ﴿ ،[٢٠/٥٧ ،ïĺïéĤا﴾ [eٍ Áْ šَ ©ِgَ¯َ¦َ ﴿ ،[٤٥/١٨ ،ėıכĤا[ ۚ﴾ [اīĩèóĤ، ٣٧/٥٥[، ِ َ¶ ِYن ْ َ̄Ÿُ³ْ ِۜ ¹ش﴾ [اĝĤאرÙĐ، ٥/١٠١[،﴿ َوْرَدًة َ¦ ّ uªY ْ ِْ·±ِ اª ªY¦َ ﴿ ،[٧/٥٤ ْ ُْ̄·ِ©﴾ [اĤכėı، ٢٩/١٨[، ªY¦َ ءYٍ ٓ ¯َ ِ ُ ›َ ُfY¹ا \ À﴿ ،[٦٥/٣٧ ،אتĘאāĤا﴾ [±Áِ ŽY۪ Áَ َ َ ُµ ُرُ۫ؤ ُس ّ اªƒ ²َّ Y¦َ ﴿ ٢ ¹ن﴾ [اāĤאĘאت، ٤٩/٣٧]، ٌ ³ُ§ْ ®َ ‰ٌ Áَْ \ َ ±ّ ·َُ ²َّ Y¦َ ﴿ ١ ¹ن﴾ [اijĉĤر، ٢٤/٥٢]، ٌ ³ُ§ْ ®َ ۬Q ٌُ ªQُْ ª ­ْ·َُ ²َّ Y¦َ ﴿ .[٥٨/٥٥ ،īĩèóĤا﴾ [نYُۚ jَ yْ ¯َ ْ ªواَ ت¹ُ ¢Yُ Áَْ َ اª ±ّ ·َُ ²َّ Y¦َ ﴿ [ أ ٧٦] ٤ ٣ أي õĬل. Ĝאل اýĤאóĐ: ،بijāĺ ،אبĀ :ħıĤijĜ īĨ óĉĩĤا ÕĻāĤوا بijُ āُ َ َ ِאء ĺ ĩ ƪ ِ اùĤ ّ ijäَ īْ Ĩِ لَ ƪ õَ ĭَ Ü كٍ Żَ َ ĩĤِ īْ כِ Ĥَ َ ٍ و ّ Ĺùِ ĬْŸِ ِ Ûَ ْ ùĥَĘَ ٥ واÕĻāĤ اéùĤאب ً أąĺא، Ĝאل أijÖ ذؤÕĺ: ٦ ُ ďĥِĝْ ُ ĺ אĨ Ùً َ İ ْ óُ Ö َ ħåَ àÉْ Ęَ ،اهٍ َ ِ ٌÕ و ّ ĻĀَ אİאĝ َ ø אنđĻ ٍ Ĝِ ارóĝÖ ِ ُ ٌijن. َ ْכĭ Ĩ ۬ ٌ Ëُ Ĥ ْ Ëُ Ĥ ْ ħُ ıƪ Ĭَ َא ١ ح - כ ُ ٌijن. َ ْכĭ Ĩ ۬ ٌ Ëُ Ĥ ْ Ëُ Ĥ ْ ħُ ıƪ Ĭَ َא ٢ ح + כ ٣ ط ر + ÖijĀא. ٤ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: اõĤاóİ īÖź اĬŶ×אري، ٢٥٥/٢؛ اéĩĤכħ واćĻéĩĤ اħčĐŶ īÖź ïĻøه، (ك ف أ). ٥ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: دijĺان اīĻĻĤñıĤ، ٥/١؛ اéĩĤכħ واćĻéĩĤ اħčĐŶ īÖź ïĻøه، (ق ر ر)؛ Üאج اóđĤوس ïĻÖõĥĤي، (ق ر ر). ُ ďِ ĥْ ĝ ُ ĺ ź Ùً َ İ ْ ó ُ Ö َ ħ َ åْ àÉَ Ę ،ٍ َ اه و ģِÖٌ َ َĝאİא و ø אنđĻ ٍ ِ وĹĘ اijĺïĤان: ِ óĝÖار Ĝ ٦ ĹĘ İאûĨ م: ħåàÉĘ ÖאáĤאء أي أóĉĨ داĩÐא أĺאĨא ÍĘذا أďĥĜ ïĝĘ أħåĬ؛ و ĹĘ İאûĨ ط: أħåà اóĉĩĤ أي כóá ودام، ĝĺאل: ٥ ١٠ ١٥ 528 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri es-Sayyib kelimesinin aslı sayvib şeklindedir, ancak buradaki vâv harfi ye harfi ile kesre arasına gelip idgam edildiği için ye harfine dönmüştür ki aynı şey es-seyyid, el-ceyyid, et-tayyib ve el-leyyin kelimelerinde de vardır. Ancak es-seyyid ve el-ceyyid kelimelerindeki ye harfinin aslı vâv, et-tayyib ve el-leyyin kelimelerindeki harfin aslı ise yedir. Bu iki kelimede ikişer kez yazılan ye harfi birleştirilmiştir. Buradaki anlamı ise Abdullah b. Abbas ve Abdullah b. Mes‘ûd’a göre “ yağmur gibi” şeklindedir. Kimileri bu ifadenin anlamının “bulut gibi” olduğunu söylemişlerdir, çünkü aynı âyette “Onda karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek vardır.” denilmektedir ki bunlar yağmurda değil, bulutta olur. Buluta sayyib ( yağmur) isminin verilmesinin nedeni, yağmurun buluttan yağmasıdır, bu yüzden bulut gökten inen (yesûbu) yağmurdur. “Gökten” es-Semâ kelimesi sözlükte, dünyanın tavanı anlamındadır. es-Semâ aynı zamanda atın sırtı, yağmur, evin damı, bulut anlamlarına da gelir. Kur’ân’da bu kelime farklı anlamlarda kullanılmıştır: 1. Yedi gök anlamında kullanılmıştır: “O, yeryüzünde olanların hepsini sizin için yaratan, sonra göğe yönelip onları yedi gök hâlinde düzenleyendir.” [ el-Bakara 2/29] 2. Üzerimizdeki gök anlamında kullanılmıştır: “Üzerlerindeki semaya bakmazlar mı?” [Kāf 50/6] 3. Bulut anlamında kullanılmıştır: “Semadan su indirdi.” [ ez-Zümer 39/21] 4. Yağmur anlamında kullanılmıştır: “Semayı üzerinize akın akın gönderir.” [ Hûd 11/52] 5. Hava anlamında kullanılmıştır: “Aslı sabit, dalları ise semadadır.” [İbrâhîm 14/24] 6. Evin tavanı anlamında kullanılmıştır: “Kendisini bir iple semaya [tavana] bağlasın.” [el-Hac 22/15] 7. Cennet seması anlamında kullanılmıştır: “Gökler ve yer durduğu sürece orada kalıcıdırlar.” [ Hûd 11/108] 8. Cehennem seması anlamında kullanılmıştır. “Gökler ve yer durduğu sürece orada kalıcıdırlar.” [ Hûd 11/107] Buradaki anlamı “ dünya semasından” şeklindedir. Bir görüşe göre anlam “buluttan” şeklindedir. es-Sayyibin bulut olduğunu söyleyen kimse buradaki sema kelimesini bulut anlamına hamledemez, bu yüzden de “ dünya seması” anlamına hamleder. Fakat es-sayyibin yağmur olduğunu söyleyen kimse sema kelimesini her iki anlama da hamledebilir. Bu iki tefsir şöyle uzlaştırılabilir: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 529 ١ ĺאء وכóùة وأدÛĩĔ، ِijب، Āאرت اijĤاو ĺאء ıĐijĜijĤא īĻÖ ْ ĻĀ įĥĀأ Õِ ّ Ļ َ واāĤ ّאن، ّאن، واÕĻĉĤ واīĻĥĤ ĺאĻÐ ّī، ّإź ّ أن اïĻùĤ واïĻåĤ واوĺ ĻĥĤوا Õّ ĻĉĤوا ï ّ ĻåĤوا ï ّ כאĻùĤ ٢ .אمĔدŸאÖ ةïèوا אÜאرĀ ħà ،īĻÐאĻÖ īĻِ ْ ĻĤوَ ÕĻِ ْ وأĩıĥĀא: َĻĈ أي :ħıąđÖ אلĜ ïĜو .دijđùĨ īÖوا אس×Đ īÖا لijĜ ĹĘ ٤ ٣ أو כóĉĩ وóĻùęÜه ĭİא: ٌۚق﴾ وذĤכ ĹĘ اéùĤאب ź ĹĘ اóĉĩĤ، yْ َ u َو\ כéùאب؛ įĬŶ Ĝאل: ﴿ž۪ ِµÁ ُ’ُ«َ ¯ٌ Yت َوَرْ ٌ ًא؛ Ŷن اÕĻāĤ įĭĨ، وijİ اóĉĩĤ اñĤي ijāĺب، أي õĭĺل. وĹĩø اéùĤאب ĻĀ× ٦ ٥ واĩùĤאء óıČ اóęĤس ً أąĺא، ،אĻĬïĤا ėĝø ÙĕĥĤا ĹĘ אءĩùĤאĘ ﴾ءYِ ٓ وįĤijĜ:﴿ِ ®±َ ّ اªَ َ¯ ĹĘ Ĺİو ٨ ٧ واĩùĤאء اéùĤאب ً أąĺא. واĩùĤאء اóĉĩĤ ً أąĺא، واĩùĤאء ėĝø اĤ×ÛĻ ً أąĺא، •َ]ْ~َ َ ±ّ ·Àُ ٰ¹َّ žَءYِ ٓ َ« ّ اªَ َ¯ ªِ َ ْا~َcٓ¹ٰى ا اóĝĤآن ĵĥĐ وijäه: ُذכóت ijĩùĥĤات اùĤ×ď، Ĝאل: ﴿ُf ­ّ َُ·­ْ﴾ [ق، ٓ ِYء ¢¹ْžَ َ« ّ اªَ َ¯ ªِ ³َْ ُُyٓوا ا À ­ْ َ «žََ ۜ ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٩/٢]. وĩùĥĤאء اĹÝĤ ĭĻĥÜא، Ĝאل: ﴿ا َ~ ٰ̄¹َ ٍ ات ©ِ~ِyْ ُ À﴿ :אلĜ ،óĉĩĥĤو .]٢١/٣٩ ،óĨõĤا ﴾ [ءYً ٓ®َ ءYِ ٓ َ²َْ}َل ِR ±َ ّ اªَ َ¯ ٦/٥٠]. وéùĥĤאب، Ĝאل: ﴿ا Yء﴾ ِۙ ٓ ¯َ َªا ّ¿ žِ Y·َُyْžَوَ a ٌ ِ \Yَ f Y·َ«ُ†ْ َ َْÁ ُ §­ْ ِ®ْuَر ً ارا﴾ [ijİد، ٥٢/١١]. وijıĥĤاء، Ĝאل: ﴿ا ٓ َYء َ» ّ اªَ َ¯ ٓ ِYء﴾ [اãéĤ، ١٥/٢٢[. وĩùĤאء َ« ّ اªَ َ¯ ªِ ِ ََ[ ٍ] ا \ دْ uُ ¯ْ Áَ ْ «žَ﴿ :ÛĻ×Ĥا ėĝùĤو .]٢٤/١٤ ،ħĻİاóÖإ[ ِ ۪u َ À± ž۪ َÁ·Y َ®Y َد َاR ِa ّ اªَ ٰ¯¹َ ُ ات َو َْ اÊْر ُض﴾ [ijİد، ١٠٨/١١]. وĩùĤאء ħĭıä، ªYrَ ﴿ :אلĜ ،ÙĭåĤا ِ ۪u َ À± ž۪ َÁ·Y َ®Y َد َاR ِa ّ اªَ ٰ¯¹َ ُ ات َو َْ اÊْر ُض﴾ [ijİد، ١٠٧/١١]. ªYrَ ﴿ :אلĜ ٩ أي īĨ اĩùĤאء اĻĬïĤא. وģĻĜ: أي īĨ اéùĤאب، īĩĘ ģđä وóĻùęÜه ĭİא: א ħĤ ĩĺכįĭ óĀف اĩùĤאء إĵĤ اéùĤאب، įĘóāĻĘ إĵĤ اĩùĤאء اĻĬïĤא، ً Öאéø ÕĻāĤا :īĺóĻùęÝĤا īĻÖ ěĻĘijÝĤوا .אĩıĭĨ ïèوا ģכ ĵĤإ įĘóĀ įĭכĨأ ا ً óĉĨ įĥđä īĨو أÛĩåà اĩùĤאء ħà أÛĩåĬ. ١ ط + ĈאÙęÐ. ةïèوا אÜאرĀ ħà ،īĻÐאĻÖ īĻِ ْ ĻĤوَ ÕĻِ ْ ّאن، وأĩıĥĀא: َĻĈ ّאن، واÕĻĉĤ واīĻĥĤ ĺאĻÐ ّī، ّإź ّ أن اïĻùĤ واïĻåĤ واوĺ ٢ ط ر - واĻĥĤ ÖאŸدĔאم. ٣ ط ر: ĭıİא. ٤ ر: أي כóĉĩ. ٥ ط ر + واĩùĤאء اéùĤאب ً أąĺא. ٦ ط ر - واĩùĤאء óıČ اóęĤس ً أąĺא. ٧ ط ر + واĩùĤאء óıČ اóęĤس ً أąĺא. ٨ ط ر - واĩùĤאء اéùĤאب ً أąĺא. ٩ ر: ĭıİא. ٥ ١٠ ١٥ 530 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yağmur dış görünüşte buluttan yağar, bulut ise asıl itibariyle semadandır, nitekim Allah Teâlâ “Görmez misin ki Allah, bulutları sevk eder. Sonra, onları kaynaştırıp üst üste yığar. Nihayet yağmurun, onların arasından yağdığını görürsün.” [ en- Nûr 24/43] buyurmuştur. Vehb b. Münebbih Kitâbü’l-Mübtede’de Abdullah b. Abbas’ın şöyle dediğini rivayet eder: Arşın altında bir deniz vardır, hayvanların (canlıların) rızkı oradan iner. Allah Teâlâ ona vahyeder, o da bir semadan diğerine ve nihayet dünya semasına kadar Allah’ın dilediği kadar yağmur yağdırır. Allah rüzgâra vahyeder, rüzgâr onu taşıyıp buluta yükler, bulut kalbur gibidir, Allah ona elemesini vahyeder, o da eler. Düşen hiçbir yağmur tanesi yoktur ki beraberinde onu konacağı yere bırakan bir melek olmasın. Gökten düşen hiçbir katre yoktur ki ağırlığı ve ölçüsü mâlûm olmasın. Bunun tek istisnası tufan günü olmuştur, çünkü o gün ölçüsüz ve tartısız bir şekilde bardaktan boşanırcasına su inmiştir. “Yoğun karanlıklar.” Bunlar gecenin, bulutun ve yağmurun karanlığıdır. Bir görüşe göre bu, yağmur ve bulutun ışığı örtmesinden kaynaklanan karanlıktır. “ Gök gürültüsü ve şimşekle.” er-Ra‘d (gök gürültüsü) Vehb b. Münebbih’e sorulmuş, o da “Allah bilir.” demiştir. Ma‘mer’in şöyle dediği nakledilir: “ Zührî’ye er-ra‘din ne olduğunu sordum, o da ‘Allah bilir.’ dedi.” Kâ‘b, Abdullah b. Ömer’e er-ra‘di sormuş, o da şöyle demiştir: “O, Allah’ın bulutları sevk etmekle görevlendirdiği bir melektir. Allah bulutların bir beldeye sevk edilmesini istediği zaman ona emreder, o da sevk eder. Dağıldıkları zaman tıpkı sizin hayvanlarınıza yaptığınız gibi onları sesi ile alıkoyar ve toparlar.” Ardından şu âyeti okumuştur: “Ra‘d (gök gürültüsü) O’nu hamd ile tesbih eder, melekler de O’nun korkusundan tesbih ederler.” [ er-Ra‘d 13/13] Sahâbeden bazı kimselerden rivayet edildiğine göre onlar gök gürültüsünü duydukları zaman “ Gök gürültüsünün kendisini hamd ile tesbih ettiği, meleklerin de O’ndan korku ile tesbih ettikleri Allah yüceler yücesidir.” derlermiş. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 531 ¿j۪ {ْ ُ À َٰ Ãا ّ َ َ ّن ََy ا b ­ْ َ ªَ ًא وijİ īĨ اijĩùĤات ً أŻĀ، Ĝאل: ﴿ا أن اóĉĩĤ īĨ اéùĤאب ĻĐאĬ ۚ﴾ [اijĭĤر، ٤٣/٢٤]. µ۪ ِ ªËَrِ ±ْ ®ِ جُyُsْ َ ْ¹َْد َق À ªا ىyَcَžَ Y®Y ً ¦َرُ µُ«ُ َkْ َ À َ ­ّ fُ µُ³َÁَْ \ ُ ِ ّ ªQَُ À َ ­ّ fُ Y\Yً oَ ~َ [ب٧٦ [óéÖ شóđĤا ÛéÜ :אلĜ įĬأ אس×Đ īÖا īĐ ١ أïÝ×ĩĤا ĹĘ į×ĭĨ īÖ Õİو وروى אءĩø ĵĤإ אءĩø īĨ אءü אĨ óĉĩُ ĻĘ įĻĤإ ĵĤאđÜ ųا Ʃ õĭĺل įĭĨ أرزاق اijĻéĤاĬאت، Ĺèijĺ ُ ĹĘ اéùĤאب، واéùĤאب į ƫ á ُ × َ Ýَ Ę įĥĩéÝĘ çĺóĤا ĵĤإ Ĺèijĺو ،אĻĬïĤا אءĩùĤا ĵĤإ ĹıÝĭĺ ĵÝè źإ óĉĝÜ ةóĉĜ īĨ ÷ĻĥĘ .įĥÖóĕُ ĻĘ ُ įĥÖْ ْ ٣ إĵĤ اéùĤאب أن َóĔ Ĺèijĺ ٢ ħà ،אلÖóِ ĕĤا ÙĤõĭĩÖ وıđĨא ĥĨכ ıđąĺא ıđĄijĨא، وź õĭÜل īĨ اĩùĤאء óĉĜة إź ÖכģĻ ijĥđĨم ووزن ijĥđĨم، .وزن źو ģĻכ óĻĕÖ óĩıĭĨ אءĨ ٥ ٤ õĭĺل إź Ĩא כאن īĨ ijĺم اĘijĉĤאن، įĬÍĘ هóÝùĺ אĨ :ģĻĜو .óĉĩĤوا אبéùĤوا ģĻĥĤا ÙĩĥČ Ĺİ ﴾تY ٌ ¯َ«ُ’ُ µÁِ ž۪﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو اóĉĩĤ واéùĤאب īĨ ijĬر اijĉĤاďĤ. :אلĝĘ ïĐóĤا īĐ į×ĭĨ īÖ Õİو ģÑø ïĝĘ ïĐóĤا אĨأ ﴾ قٌۚ yْ َ u َو\ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َوَرْ ٌ .ħĥĐأ ųا Ʃ :אلĝĘ ؟ijİ אĨ ïĐóĤا īĐ يóİõĤا ÛĤÉø :אلĜ óĩđĨ īĐو .ħĥĐأ ųا Ʃ ذاÍĘ ،אبéùĤا ÙĜאĻùÖ ųا Ʃ įĥّ وכ כĥĨ :אلĝĘ ïĐóĤا īĐ óĩĐ īÖ ųا Ʃ ï×Đَ ٌ وÉøل כÕđ אĩכ ďĩÝåĺ ĵÝè įÜijāÖ هóäز įĻĥĐ قóęÜ ذاÍĘ ،įĜאùĘ هóĨأ ïĥÖ ĵĤإ įĜijùĺ أن ųا Ʃ أراد ۚ﴾ [اïĐóĤ، ١٣/١٣[ . µ۪ cِŸÁَ r۪ ±ْ ®ِ _ُ §َ ئِ ٰٓ «¯َ ْ ªواَ ه۪uِ ¯ْ oَ ِ \ uُ ْ َ yªا ّ mُ ]َِّ ُ Àوَ ﴿:أóĜ ħà ،įَ َאÖ ّ أïèכħ ِرכ د ُ ó َ ĺ ç×ùĺ īĨ אنé×ø :اijĤאĜ ïĐóĤا اijđĩø إذا اijĬכא ħıĬأ ÙÖאéāĤا īĨ ÙĐאĩä īĐو .įÝęĻì īĨ ÙכÐŻĩĤوا هïĩéÖ ïĐóĤا ُ ١ ر: اĭĩĤ×ıאت. .ûĨאİ çĀ ،אلÖóِ ُ ĹĘ اéùĤאب، واéùĤאب ÙĤõĭĩÖ اĕĤ įƫ á ُ × َ Ýَ Ę įĥĩéÝĘ çĺóĤا ĵĤإ Ĺèijĺو - ط ٢ ٣ ط: وĹèijĺ. ٤ ح + כאن. ٥ ط ر: õĬل. ٥ ١٠ ١٥ 532 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Şehr b. Havşeb’in şöyle dediği nakledilir: er-Ra‘d bir melektir ve tıpkı çobanın develeri sevk ettiği, bağırarak (ıslık çalarak) onları topladığı gibi bulutları sevk eder, dağıldıkları zaman onları toplar. Çok kızdığı zaman ağzından alev fışkırır ki işte o da şimşektir. Katâde şöyle demiştir: er-Ra‘d Allah’ın yarattıklarından bir mahlûk olup parıltılıdır ve Allah’a itaatkârdır. Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: “Konuşması ve gülmesi buluttan güzel hiçbir şey yoktur.” Kendisine, “Bulutun konuşması ve gülmesi nedir?” diye sordukları zaman “Konuşması gök gürültüsü, gülmesi ise şimşektir.” demiştir. Bir diğer rivayete göre Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: er-Ra‘d bulutun altında sıkışan ve yükselen rüzgârdır, işte bu ses de o yüzden ondan çıkar. Bir görüşe göre er-ra‘d (gök gürültüsü), bulutların birbirine çarpması demektir. Kelime er-ri‘detü (titreme), kökünden gelir. Çünkü o titreyen, yani sıkışarak çıkan bir sestir. “Ur‘idet ferâisuhu ‘inde’l-havf” (Korku esnasında dizleri titredi)1 ifadesi de bu kabildendir. er-Ri‘dîd (titrek), korkudan titrediği için korkan kimseye verilen isimdir. er-Ri‘dîdetu (uzuvları yumuşak kadın) kelimesi de buradan türer. el-Berk ( şimşek) ise bu görüşte olanlara göre bulutların birbirlerine çarpmasından çıkan sestir. Hz. Ali “ el-Berk, er-Ra‘d isimli meleğin demirden kamçısı ile bulutlara vurmasından çıkan sestir.” demiştir. Abdullah b. Abbas ve Dahhâk şöyle demişlerdir: O ateşten bir kamçıdır ve melek onunla bulutları alıkoyar. Bir görüşe göre o, suyun parıldamasıdır. Mücâhid ve Muhammed b. Müslim et-Tâifî şöyle demişlerdir: el-Berk ( şimşek) dört yüzü olan bir melektir. İnsan yüzü, boğa yüzü, kaplan yüzü ve aslan yüzü. Kanadını oynattığı zaman şimşek çakar. Şuayb b. Habhâb şöyle demiştir: Allah Teâlâ’nın kitabında şunu gördüm: Arşı taşıyan meleklerden her birinin bir insan yüzü, bir boğa yüzü, bir kaplan yüzü ve bir aslan yüzü vardır. Kanatlarını oynattıkları zaman şimşek çakar. 1 Metinde geçen ferâis kelimesi "kürek kemiği ile yan tarafı arasındaki et" anlamına gelir. Korku esnasında bu bölgenin titrediği bilinir. Dilimizde bu durum “Dizleri titredi.” şeklinde ifade edilir. (Çev.) 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 533 ١ اéùĤאب כĩא ّ ßéĺ اóĤاĹĐ اģÖŸ ْ ُïو éَ ĺ כĥĨ ïĐóĤا إن :Õüijè īÖ óıü īĐو ِ įĻِ Ę īĨ אرتĈ į׹Ĕ ïÝüا ذاÍĘ אıĩĄ įÖאéø ÛĜóęÜ ذاÍĘ ،įĩĭĕÖ ĹĐاóĤا ěđĭĺ אĩوכ .ěĐاijāĤا ĹıĘ ُ اĭĤאر .ďĻĉĨ ďĈאø ĵĤאđÜ ųا Ʃ ěĥì īĨ ěĥì ïĐóĤا :אدةÝĜ אلĜو ًא وź أīùè ً éĄכא īĨ اéùĤאب. ĜאijĤا: ĝĉĭĨ َ ْ ء أīùè Ĺü ÷ĻĤ :אس×Đ īÖا אلĜو .قó×Ĥا įכéĄو ïĐóĤا įĝĉĭĨ :אلĜ ؟įכéĄ אĨو ÙĝĉĭĨ אĨ نijכĻĘ ،ïĐאāÝĻĘ ٢ אبéùĤا ÛéÜ ěĭÝíÜ çĺر ïĐóĤا :Ùĺروا ĹĘ אس×Đ īÖا אلĜو ٣ įĭĨ ذĤכ اijāĤت. .بóĉąĺ أي ïđÜóĺ تijĀ įĬŶ ٤ وģĻĜ: اïĐóĤ اĉĀכאك اóäŶام وijİ īĨ ِ اïĐóĤة؛ ،įĘijì īĨ אدهđÜرź אن×åĤا ïĺïĐóĤوا ِ .اñİ īĨ «فijíĤا ïĭĐ įāÐاóĘ تïĐرُ و«أ ٥ اóĩĤأة اÙĭĻĥĤ اąĐŶאء īĨ ذĤכ. ِ واïĺïĐóĤة ijİ :Ġ ĹĥĐ אلĜو .ءźËİ ïĭĐ امóäŶا כאكĉĀا īĨ حïĝĭĺ אĨ ijİ ﴾قُ yْ]َْ ªا ﴿:įĤijĜ óĄب اĥĩĤכ اñĤي ijİ اïĐóĤ اéùĤאب óíĩÖاق īĨ ïĺïè. وĜאل اīÖ Đ×אس واéąĤאك: ُįÖó اĥĩĤכ اéùĤאب. وģĻĜ: ijİ ËĤŷÜ اĩĤאء. وĜאل åĨאïİ وïĩéĨ ä ْ õ َ ĺאرĬ īĨ ٦ طijø ijİ óùĬ įäوو رijà įäوو אنùĬإ įäو :įäأو ÙđÖأر įĤ כĥĨ [ أ ٧ اĤ×óق [٧٧ :ĹęÐאĉĤا ħĥùĨ īÖ ووįä أïø، ÍĘذا ďāĨ įÝéĭäÉÖ ĤñĘכ اĤ×óق. واďāĩĤ اĺóéÝĤכ واóąĤب. כĥĨ ģכĤ شóđĤا Ùĥĩè أن ĵĤאđÜ ųا Ʃ אبÝכ ĹĘ تïäو ٨ :אبé×éĤا īÖ ÕĻđü אلĜ .قó×Ĥا ijıĘ ħıÝéĭäأ اijכóè ذاÍĘ ،óùĬ įäوو ïøأ įäوو رijà įäوو אنùĬإ įäو ħıĭĨ ١ ر: ّ ßéĺ. ٢ ر + āÝĘאدع وĹĘ رواÙĺ. ٣ ط - اijāĤت، çĀ İאûĨ. ٤ ط: اïĐóĤ. ٥ ط ر: ِ واïĺïĐóĤ. ٦ ر: ijĀت. īכø ،ħĥđĤا ĹĘ ةóĻáכĤا ÙĺאĭđĤا įĤ כאن īĩĨ ،(م ٧٩٣/ ـİ ١٧٧ .ت (ĹכĩĤا ĹęÐאĉĤا ħĥùĨ īÖ ïĩéĨ ųا ï×Đ ijÖأ ijİ ٧ .٤٨٠ .ص ،אطĻì īÖ ÙęĻĥì אتĝ×Ĉ ؛١٩/٥ ،يïęāĥĤ אتĻĘijĤאÖ ĹĘاijĤا :óčĬا .אريí×Ĥا Żì ÙĐאĩåĤا įĭĐ روى ،ÙכĨ .ةóā×Ĥا ĹĘ אشĐ ،כĤאĨ īÖ ÷Ĭأ īĐ روى ،Ùĝà ،ĹđÖאÜ ،(م٦٥٠/ـİ ٣٠ .ت (زديŶا אبé×éĤا īÖ ÕĻđü çĤאĀ ijÖأ ijİ ٨ .٢٥٣/٧ ،ïđø īÖź ىó×כĤا אتĝ×ĉĤا ؛٢١٦/٤ ،אريí×ĥĤ óĻ×כĤا ëĺאرÝĤا :óčĬا ٥ ١٠ ١٥ 534 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bu görüşlerin tamamına göre bu âyette zikredilen gök gürültüsü ve şimşek (er-ra‘d ve el-berk), bulutta parıldayan ateş ve sestir. Eğer er-Ra‘d ve el-Berk bir meleğin iki ismi ya da iki meleğin ismi iseler o zaman bu âyette onların kendileri değil, sesleri ve tesirleri kastedilmiştir. Mi‘raç kıssasının Abdullah b. Abbas tarafından nakledilen rivayetinde Hz. Peygamber aleyhisselâm şöyle buyurmuştur: Sonra yaratılış itibariyle insanoğluna benzeyen bir meleğe uğradım, yarısı kardan yarısı ateşten idi. Şöyle tesbih ettiğini duydum: Kar ve ateşi bir araya getiren Allah yüceler yücesidir, mümin kullarını birleştiren Allah yüceler yücesidir. Dedim ki: “Ey Cebrâil! Bu melek kimdir?” Dedi ki: “Bu, Allah Teâlâ’nın kudreti ile görmüş olduğun gibi yarattığı ve kendisine bulutları bir yerden bir yere sevk etme görevini verdiği melektir. İsmi Ra‘d’dir, gök gürültüsü ve şimşek ondan çıkar. Yani bulutları sevk etmesi ile gök gürültüsü çıkar, bulutlara kızması ile de şimşek çıkar. Allah Teâlâ’nın “Görmez misin ki Allah, bulutları sevk eder. Sonra, onları kaynaştırıp üst üste yığar. Nihayet yağmurun, onların arasından yağdığını görürsün.” [ en- Nûr 24/43] şeklindeki sözünü duymadın mı?” Hakāiku’l-Kur’ân kitabında (müellif) şöyle der: İbnü’z-Zencânî şöyle demiştir: “ er-Ra‘d (gök gürültüsü) meleklerin çarpmaları (düşüp bayılmaları), el-Berk ( şimşek) onların yanıp tutuşmaları (çığlıkları), yağmur ise onların ağlamalarıdır.” Eğer bu söz zâhiri ile değerlendirilecek olursa denilebilir ki melekler zaten korku ve haşyet ile nitelendirilmişlerdir. Nitekim Allah Teâlâ “Melekler O’nun korkusundan tesbih ederler.” [ er-Ra‘d 13/13], “Ve onlar O’nun korkusundan ürperirler.” [ el-Enbiyâ 21/28] buyurmaktadır. Onların ağlamaları da şiddetlidir ki Hz. Peygamber aleyhisselâm mi‘raç gecesi her bir semadaki meleklerin kendilerinden daha aşağı semada olanlara göre daha etkili bir şekilde ağladıklarını, onları bu şekilde gördüğünü anlatmıştır. Bu durumda senin havada gördüğün [gök gürültüsü ve şimşek] semada onlardan kaynaklanıyor olabilir. Eğer bu ifade temsile hamledilecek olursa o zaman izahı şöyledir: Yani nasıl gök gürültüsünün sesini duyuyorsanız, aynı şekilde biliniz ki melekler de korku içinde işte bu hâldedir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 535 وĵĥĐ כģ ñİه اĜŶאوģĺ اïĐóĤ واĤ×óق اñĩĤכijران ĹĘ ñİه اÙĺŴ ijİ اijāĤت ïĝĘ īĻכĥĨ أو כĥĩĤ īĻĩøا قó×Ĥوا ïĐóĤا ١ واĭĤאر اĹÝĤ ďĩĥÜ ĹĘ اéùĤאب. ÍĘن כאن Ùĺروا īĨ اجóđĩĤا ÙāĜ ĹĘو .אĩıĭĻĐ ź אĩİóàوأ אĩıÜijĀ ÙĺŴا هñİ ĹĘ óذכُ אĩÖ ïĺأر ãĥáĤا īĨ įęāĬ א؛ً ĝĥْìَ ƪ ĹĨدŴا į×ýُ ĺ כĥĨ ĵĥĐ رتóĨ ħà :مŻùĤا įĻĥĐ אلĜ אس×Đ īÖا ،אرĭĤوا ãĥáĤا īĻÖ ėĤأ يñĤا אنé×ø :لijĝĺ ijİو įéĻ×ùÜ ٢ وįęāĬ īĨ اĭĤאر. وÛđĩø :אلĜ «כ؟ĥĩĤا اñİ īĨ ،ģĺó×ä אĺ» :ÛĥĝĘ .īĻĭĨËĩĤا אده×Đ īĻÖ ėĤËĺ يñĤا אنé×ø ďĄijĨ īĨ įĜijùĺ אبéùĤا ĵĥĐ įĥووכ اهóÜ אĩכ įÜرïĝÖ ĵĤאđÜ ųا Ʃ įĝĥì כĥĨ اñİ ïĐóĤا óıčĺ אبéùĤا įĜאĻùÖ Ĺĭđĺ ،قó×Ĥوا ïĐóĤا įĭĨو ïĐر įĩøوا ،ďĄijĨ ĵĤإ ﴾Y\Yً oَ ~َ ¿j۪ {ْ ُ À َٰ Ãا ّ َ َ ّن ََy ا b ­ْ َ ªَ Ʃ اų ijĝĺل: ﴿ا ďĩùÜ ħĤأ ،قó×Ĥا ٣ óıčĺ אبéùĤا ĵĥĐ įęĭđÖو اÙĺŴ،] اijĭĤر، ٤٣/٢٤]. ٤ «اïĐóĤ ĝđĀאت اÐŻĩĤכÙ وĜאل ĹĘ כÝאب ĝèאěÐ اóĝĤآن: Ĝאل اīÖ اåĬõĤאĹĬ: ٥ ÙכÐŻĩĤאĘ óİאčĤا ĵĥĐ مŻכĤا اñİ ģĩè نÍĘ .«ħİכאؤÖ óĉĩĤوا ħıÜאĜóè قó×Ĥوا ۚ﴾ [اïĐóĤ، ١٣/١٣ [وĜאل: ﴿َو ُ¶ ­ْ µ۪ cِŸÁَ r۪ ±ْ ®ِ _ُ §َ ئِ ٰٓ «¯َ ْ ªواَ ﴿:אلĜ .ÙęĻíĤوا ÙĻýíĤאÖ نijĘijĀijĨ مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا כאهè ،אąĺأ ً ïĺïü ħİכאؤÖو] ٢٨/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ن¹َ £ُŸِƒْR ُ µ۪ cِÁَƒْ rَ ±ْ ®ِ ٧ .ħıĬدو īَ Ĩ īĺñĤا īĨ ا ً ٦ أïü أóà ijĥđĤا ĵĤإ אءĩø ģכ ģİأ īĻאכÖ اجóđĩĤا ÙĥĻĤ ħİرآ įّ أĬ įĥĘ ģĻáĩÝĤا ĵĥĐ ģĩè وإن .אءĩùĤا īĨ ħıĭĨ ijİ اءijıĤا īĨ ىóÜ אĨ نijכĺ أن زijåĻĘ وįä: أي כĩא ijđĩùÜن ijĀت اïĐóĤ ĘאijĩĥĐا أن ĻĀאح اÐŻĩĤכÙ ĹĘ اijíĤف כĤñכ، ١ ط: ÍĘذا כאن؛ ر: وإن כאن. .ûĨאİ çĀ ،Ûđĩøو - ط ٢ ٣ ط + اïĐóĤ. :ĹĬאåĬõĤا īÖا אلĜو «:ĹĬאđĩĤا روح ĹĘ ĹøijĤŴا אلĜ .يïĭĘأ ėĈאĐ ÙíùĬ īĨ çĻéāÝĤوا ،ĹĬאéĺóĤا īÖا :ëùĭĤا ďĻĩä ٤ اïĐóĤ ĝđĀאت اÐŻĩĤכÙ واĤ×óق ذóĘات أħıÜïÑĘ واóĉĩĤ Öכאؤħİ«. اóčĬ: روح اđĩĤאĹĬ ĹøijĤŵĤ، .١٣٧/١٣ ٥ م ر: واÐŻĩĤכÙ. ٦ ط: īĨ اijĥđĤ. ٧ ط: دوħıĬ. ٥ ١٠ ١٥ 536 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nasıl şimşeğin çakmasını görüyorsanız, bilin ki işte onların şevklerinin ateşlerinin parlaması da böyledir. Nasıl siz yağmur damlalarının düşüşünü görüyorsanız, biliniz ki onların gözyaşları da böyledir. Onlar Kur’ân’da “ Allah’ın kendilerine emrettiği şeyde O’na isyan etmezler, kendilerine emredileni yaparlar.” [ et-Tahrîm 66/6], “Ve onlar O’nun korkusundan ürperirler.” [ el-Enbiyâ 21/28], “Onlar kerim kullardır.” [ el-Enbiyâ 21/26] şeklinde nitelendirilmiş olmalarına rağmen durumları budur, pekiyi onca sürçmemiz, hatamız, kusurumuz, günahımız var iken bizim hâlimiz nasıl olmalıdır? “Parmaklarını tıkarlar.” Buradaki yec‘alûne (kılarlar) fiili “koyarlar” anlamındadır. Bir görüşe göre “sokarlar” anlamındadır. Bu ifadenin çoğul kullanılmış olması “Yahut gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi” ifadesinden kastedilenin “yağmura yakalanan kimseler” olduğuna delâlet eder, çünkü ancak bu durumda “parmakları tıkamak” onların fiili olabilir. el-Esâbi‘ (parmaklar) isba‘ kelimesinin çoğuludur. Bu kelimenin okunuşunda beş farklı lehçe vardır: Esbi‘, usba‘, usbu‘, isbi‘ ve isba‘. Bu sonuncusu en meşhur olanıdır. Anlamı, “el ve ayak parmaklarından her biri” şeklindedir. el-İsba‘ kelimesi sema (işitme) yoluyla [Arapların kullanımlarına dayalı olarak] müennes (dişil) kabul edilir. Hz. Peygamber aleyhisselâm bir sefer esnasında recez türünde söylediği bir şiirde [parmağa müennes/dişil isim formunda hitap ederek] şöyle buyurmuştur: Sen kanayan bir parmaktan başka nesin ki Allah yolunda karşılaştığın şey nedir ki? Âyet herhangi bir şeyin isminin o şeyin bir kısmına da mecaz olarak verilmesinin câiz olduğuna delâlet eder, çünkü burada parmakların kulağa tıkandığı ifade edilmiştir. Oysa kastedilen mâna parmakların hepsinin değil, bir kısmının (uçlarının) kulağa tıkanmış olmasıdır. Bunun anlamı, “Onlar gök gürültüsünden korktukları için parmakları ile kulaklarını kapatırlar.” şeklindedir. “Kulaklarına” Âzân (kulaklar) kelimesi üzün (kulak) kelimesinin çoğuludur. Bu da işitme organıdır. Ezine, ye’zenu fiili “işitti” anlamına gelir. Allah Teâlâ “Rabbine kulak verdiğinde -ki ona yaraşan da budur-.” [el-İnşikāk 84/2] Yani itaatkâr olarak dinledi, buyurmuştur. Hz. Peygamber aleyhisselâm da “ Allah Teâlâ Kur’ân’ı teganni ile okuyan peygamberini dinlediği gibi hiçbir şeyi dinlememiştir.”1 buyurmuştur. 1 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 15: 500; Müslim, “Salâtü’l-müsâfirîn”, 234. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 537 َ ُ אن óĻĬان أijüاħıĜ כĤñכ، وכĩא óÜون ĝÜאóĈ اĉĨŶאر đَ ĩĥَ َ َאن اĤ×óق Ę đَ وכĩא óÜون َĩĤ ﴾ونَ yُ®َQُْ À Y®َ ن¹َ» ُ َŸَْ Àوَ ­ْ¶ ُyَ®ََ َ ْ ‡ُ ¹َن ّ اà َٰ َ®ٓY ا À Êَ﴿ ħıĬأ ďĨ ħıĤאè اñİو ،כĤñכ ħıĐijĨïĘ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ن¹َۙR ُyَ§ْ ®ُ دYٌ ]َِ﴿ ħİو] ٢٨/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ن¹َ £ُŸِƒْR ُ µ۪ cِÁَƒْ rَ ±ْ ®ِ ­ْ ¶ُ وَ] ﴿٦/٦٦ ،ħĺóéÝĤا[ .אĭÜאÑĻĉìو אĭÜاijĉìو אĭÜاijęäو אĭÜاijęİ ďĨ ģđęĬ أن אĭĤ Ĺĕ×ĭĺ ėĻכĘ [٢٦/٢١ ١ وĹİ ÙĺŴا هñİ ÛĤود .نijĥìïĺ ģĻĜو .نijđąĺ :ģĻĜ ﴾­ْ·َُ ِ \Y†َ َ َ ْkَ ُ «¹َن ا À﴿ :įĤijĜو َْو َ¦ ِّ‡َÁ ٍ ﴾[أو כéĀÉאب ÕĻĀ، ĵÝè Āאر ] ﴿ا ģđĘ اďĩåĤ أن اóĩĤاد īĨ įĤijĜ:] ٧٧ب óùوכ ةõĩıĤا çÝęÖ ď×Āِ َ ٢ وıĻĘא ĩì ÷ĕĤאت: أ ،ď×Āإ ďĩä ďÖאĀŶوا .ħıĤ ŻđĘ ً اñİ ďَ ×Āوإِ ،אĩİóùכÖ ď×Āِ وإِ ،אĩıĩąÖ ď ُ ×Āُ َď ħąÖ اõĩıĤة وçÝĘ اĤ×אء، وأ ×Āُ اĤ×אء، وأ ďَ Öכóù اõĩıĤة وçÝĘ اĤ×אء وĹİ أİóıüא وĹİ إïèى أĀאďÖ اīĺïĻĤ واīĻĥäóĤ. واĀŸ× ٣ :įĺאزĕĨ ăđÖ ĹĘ įĤ õäر ĹĘ مŻùĤا įĻĥĐ ّ א. Ĝאل اĭĤ×Ĺ ً Đאĩø ÙáĬËĨ ÛĻ ِ ĝِĤَ אَ Ĩ ųا ِƩ ģĻ ِ ×ِ َ ø ĹĘِ َ و ÛĻ ِ Ĩِ َ ٌ د ďَ ×Āْ إِ źƪإِ Ûِ Ĭْ َ َ ْģ أ İ ģْ đä ٥ óَ ً ا؛ įĬÍĘ ذכ אزåĨ õÐאä ٤ ودÛĤ اÙĺŴ أن إŻĈق اħø اĹýĤء ĵĥĐ įąđÖ ħıđÖאĀÉÖ ħıĬآذا ونïùĺ ٦ اĀŶאďÖ ĹĘ اŴذان واijāĝĩĤد ıąđÖא ź כıĥא، وĵĭđĨ ñİا: ًא īĨ اïĐóĤ. Ęijì ِِ·­ْ﴾ Ĺİ ďĩä أذن، وĹİ اåĤאرÙè اùĤאÙđĨ. وïĜ» أذن، ٰ َذا² وįĤijĜ:﴿ ٓž۪ ¿ا َ ْۙa] ﴾اĝýĬźאق، ٢/٨٤] أي £ّ nُ وَ Y·َ\ِّyَِ ª aْ َ َِذ² واَ ﴿:ĵĤאđÜ ųا Ʃ אلĜ .ďĩø أي» ذنÉĺ ٧ .«آنóĝĤאÖ ĵĭĕÜ Ĺ×ĭĤ įĬذÍכ ءĹýĤ ųا Ʃ أذن אĨ» :Ĺ×ĭĤا אلĜ .ÙđĻĉĨ Ûđĩø ١ ط: اĤכÙĩĥ. ٢ ر: اĀŸ×ď. ٣ çĻéĀ اĤ×íאري، כÝאب اıåĤאد واóĻùĤ ٩؛ çĻéĀ ħĥùĨ، כÝאب اıåĤאد واóĻùĤ .١١٢ ٤ ط - įąđÖ. .óَ ٥ ط - ذכ ٦ ح - ñİا. ةŻĀ ،ħĥùĨ çĻéĀ ؛٥٠٠/١٥ ،ïĩèأ ïĭùĨ :óčĬا | آنóĝĤאÖ ĵĭĕÜ Ĺ×ĭĤ įĬذÍכ ءĹýĤ ųا أذن אĨ :Ṡ Ĺ×ĭĤا אلĜ - ح م ٧ َ אīĺóĘ .٢٣٤ اùĩĤ ٥ ١٠ ١٥ 538 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Ezân işittirme yoluyla bildirmek demektir. Ezine (işitti) fiili dolaylı olarak “bildi” anlamına da gelir. Racülün üzünün ifadesi “her sözü dinleyen ve kabul eden kimse” anlamına gelir. “Ölüm korkusuyla, yıldırım seslerinden parmaklarını kulaklarına tıkarlar. Oysa Allah, kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır.” Yıldırım (es-sâ‘ika), ateşle birlikte çıkan sestir. Bir görüşe göre o insanın bayıltacak ya da öldürecek kadar kuvvetli olan gök gürültüsünün şiddetli sesidir. Bir başka görüşe göre bu kelime “dumansız ateş” demektir. Bir diğer görüşe göre bu kelime “gökten inen ve işitenlerin çoğunu öldüren ses türünden bir azap” anlamına gelir. Bir görüşe göre es-sâ‘ika ve es-sâki‘a aynı anlama gelir. Her ikisi de “vurma” anlamına gelen es-sak‘ kökünden gelir ki bu aynı zamanda ses demektir. es-Sakî‘, bitkileri vuran soğuk (don) demektir. es-Saka‘ baygın demektir. Görüşler içinde en kapsamlı olanı ise es-sâ‘ika kelimesinin gök gürültüsünün şiddetli sesi ve ondan çıkan ve üzerine düştüğü şeyleri yakan ateş parçası olduğu şeklindedir. Burada kastedilen anlam da budur. Yıldırım (es-sâ‘ika) kelimesi Kur’ân’da pek çok şey için kullanılmıştır: 1. İsrâiloğulları’nın kıssasının anlatıldığı “Dediler ki: ‘Allah’ı açıkça görmeden sana asla iman etmeyiz.’ Bunu üzerine onları bir yıldırım yakalayıverdi.” [ el-Bakara 2/55] âyetinde “ateş” anlamında kullanılmıştır. 2. Âd kavminin kıssasının anlatıldığı “Tıpkı Âd kavmini vuran yıldırım gibi…” [ Fussilet 41/13] âyetinde “kasırga” anlamında kullanılmıştır. 3. Semûd kavminin kıssasının anlatıldığı “ Semûd’a gelince, Biz onlara hidâyeti gösterdik, ama onlar hidâyete karşılık körlüğü istediler, bunun üzerine onları alçaltıcı azap yıldırımı yakalayıverdi.” [ Fussilet 41/17] âyetinde “çığlık” anlamında kullanılmıştır. 5. Mutlak anlamda azap karşılığında kullanılmştır: “Eğer yüz çevirirlerse de ki: Ben sizi bir yıldırım konusunda uyarmış bulunuyorum.” [ Fussilet 41/13] 6. Gökten inen azap anlamında kullanılmıştır: “Yıldırımlar gönderir ve onları dilediğine isabet ettirir.” [ er-Ra‘d 13/13] 7. Bakara sûresinin bu âyetinde ise gök gürültüsünün sesi anlamında kullanılmıştır. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 539 ģכ ďĩùĺ ٢ ُ ُذ ٌن» أي َ ، و«رģä أ َ ْإذ ِďĩø ħِ ĥَ ١ أي Đ ِ َن َذ واŶذان اŻĐŸم ÖאĩøŸאع، وأ .įĥ×ĝĺو لijĜ Ĺİو ÙĝĐאāĤا Ĺİ ﴾±À َ ۪ yžYِ §َ ْ ªYِ \ Á ٌ o۪ ®ُ ُ ۜ َو ّ اà ٰ ْ َ̄¹ْ ِت وįĤijĜ:﴿ ِ ®±َ ّ اªَ‡ ¹َ ِاِ¡ َn َwَر اª ĵýĕĺ ٣ َě įĭĨ اùĬŸאن أي اijāĤت ďĨ اĭĤאر. وģĻĜ: Ĺİ ijĀت اïĐóĤ اïĺïýĤ اñĤي đāĺ تijĩĺ אءĩùĤا īĨ لõĭĺ ابñĐ Ĺİ :ģĻĜو .אıĤ אنìد ź אرĬ Ĺİ :ģĻĜو .تijĩĺ أو įĻĥĐ ٤ أي اóąĤب، ďْ ĝ ƪ āĤا īĨ Ĺİو ،ةïèوا ÙđĜאāĤوا ÙĝĐאāĤا :ģĻĜو .įđĩø īĨ óáأכ įĭĨ ĹýĕĤا אفĝĤا çÝęÖ ďَ ٥ ĭĥĤ×אت، واĝāĤ وijİ اijāĤت ً أąĺא، واďĻĝāĤ اĤ×óد اóåĩĤف ďĝÜ ïĐóĤا تijĀ īĨ ïĺïýĤا ijİ :įĻĘ ģĻĜ אĨ ďĩäأ ijİو ٧ ÙĝĐאāĤا ĹĘ ٦ ً أąĺא. وģĻĜ ٩ ٨ Ĩא أÛÜ įĻĥĐ، وijİ اóĩĤاد ĭİא. فóåÜ אرĬ ÙđĉĜ įđĨ ±َ ®ِQُْ ² ±ْ َ ¹ُا ª ªYَ وïĜ ذכóت اāĤאĹĘÙĝĐ اóĝĤآن ĻüŶאء: ĭĥĤאرĹĘ ĹĭÖÙāĜ إóøاģĻÐ:﴿ َو¢ :אلĜ ،אدĐ ÙāĜ ĹĘ çĺóĥĤو .]٥٥/٢ ،ةóĝ×Ĥا_﴾ [ُ£َ Yِ َ‡ªا ّ ­ُ§ ُ bْwَ rَ َ Yžَ ةًyَ·ْjَ َٰ Ãا ّ ىyََ ² »ٰ cّnَ ¥َ َ ª َ ُ̄ ¹ُد f Yَ ®ّ َ واَ ﴿:אلĜ ،دijĩà ÙāĜ ĹĘ ÙéĻāĥĤو .]١٣/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾دYٍ َ _ِ£َ Yِ †َ ©َgْ®ِ﴿ ُ· ¹ِن﴾ [ÛĥāĘ، ْ ْ َ َw ِ اب اª ªا_ ُ£َ Yِ †َ ­ْ·ُbْwَ rَ َ Yžَ ىuٰ ·ُ ْ َ« اª «َ »¯ٰ َ ْ ¹ُا اª ]ّoَ cَ~Yْ žَ ­ْ ¶Yُ ³َÀْuَ·َžَ .[١٣/٤١ ،ÛĥāĘ] ﴾_ً£َ Yِ †َ ­ْ §ُ bُرْ wَ ²َْ َ َْy ¹Šُا žَ ْ£ُ© ا ١٧/٤١]. وěĥĉĩĤ اñđĤاب، Ĝאل: ﴿ِžَY ْن ا َ ƒَٓ ُYء﴾ [اïĐóĤ، À ±ْ ®َ Y·َِ \ [Áُ ‡۪ Áُžَ ¡َ اِ ¹َ َ‡ªا ّ© ُ~ ِyْ ُ وñđĥĤاب اĭĤאزل īĨ اĩùĤאء، Ĝאل: ﴿َوÀ ١٣/١٣]. وijāĤت اïĐóĤ כĩא ĹĘ ñİه اÙĺŴ. ِ َن. َذ ١ ر - وأ ٢ ط ر - أي. ٣ ح - أي. ٤ ط: اěđāĤ. ٥ ط ر: اóéĩĤق. ٦ ح - وģĻĜ. ٧ ح: و ĹĘ اāĤאÙĝĐ. ٨ ح ط ر: óéÜق. ٩ ط ر: ĭıİא. ٥ ١٠ ١٥ 540 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Yıldırımlardan” ifadesi “yıldırımlar sebebiyle” anlamındadır ya da burada bir gizli kelime vardır, takdiri şöyledir: Yıldırımlardan korktukları için ya da yıldırımlardan korunmak için parmaklarını kulaklarına tıkarlar. esSavâ‘ik (yıldırımlar) kelimesindeki elif-lâm takısı izâfetin yerine konulmuştur, yani ifade aslında “gök gürültüsünün yıldırımlarından” ya da “yağmurun yıldırımlarından” şeklindedir. Bu açıdan [yani izâfetin yerine elif-lâm takısının kullanılması açısından] ifade tıpkı “Doğrusu cennet sığınaktır.” [ en-Nâziât 79/41] ifadesinin “Onun sığınağıdır.” anlamında olmasına benzer. “Ölüm korkusuyla.” Burada kullanılan el-hazer kelimesi insanı teyakkuza ve çekinmeye sevk eden korku anlamındadır. Racülün hazirun ve racülün hazurun (teyakkuz hâlindeki adam) ifadeleri buradan türer. Tayrun hazirun “suyu içerken endişeli ve ürperti hâlinde olan kuş” demektir. Ölüm hayatın son bulmasıdır. Hazara (korku) kelimesinin mansub olmasının sebebi mef‘ulun leh (sebep bildiren mef‘ul) olmasıdır, yani “ölümden korktukları için böyle yaparlar.” “Oysa Allah, kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır.” el-İhâta (kuşatmak) bir şeyin tamamını her yönden idrak etmek demektir. Bir şeyi her yönüyle bilmeyi ifade etmek için de kullanılır. Allah Teâlâ “Her şeyi ilim itibariyle kuşatır.” [ et-Talâk 65/12] buyurur. Yine bir şeyi tamamıyla helâk etmek anlamına da gelir. Allah Teâlâ şöyle buyurur: “Ve meyvesi kuşatıldı/ helâk edildi.” [ elKehf 18/42], “Ancak kuşatılırsanız başka…” [Yûsuf 12/66]. Yani hepiniz helâk edilirseniz başka. Buradaki tefsiri ise kimilerine göre, “Allah dilerse onları öldürür, dolayısıyla sakınmalarının bir faydası yoktur.” şeklindedir. Bir görüşe göre anlam, “Allah kâfirleri bilir ve onların fiillerini resulüne bildirir.” şeklinde, bir başka görüşe göre “Allah onları bilir ve karşılıklarını verecektir.” şeklinde, bir diğer görüşe göre “Yaptıklarından dolayı Allah onları cehennemde bir araya getirecektir.” şeklindedir. “Allah onları etraflarından kuşatmıştır.” [ el-Burûc 85/20] âyetinde ise anlam, “Onlar Allah’ın mülkünün, ilminin ve kudretinin dışına çıkamazlar.” şeklindedir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 541 [ أ ٧٨] óĩąĨ įĻĘ أو ،אı××ùÖو ěĐاijāĤا ģ×Ĝ īĨ أي¡﴾ ِا ِ ¹َ َ‡ªا ّ ±َR ِ ﴿:įĤijĜو ًא īĨ اijāĤاěĐ. ً ا īĨ اijāĤاěĐ أو Ęijì وóĺïĝÜه: ijĥđåĺن أĀאħıđÖ ĹĘ آذاħıĬ óéÜز ěĐاijĀ أو ïĐóĤا ěĐاijĀ īĨ أي ÙĘאĄŸا لïÖ «ěĐاijāĤا «ĹĘ مŻĤوا ėĤŶوا ٰو ۜى﴾ [اĭĤאزĐאت، ٤١/٧٩] أي ÉĨواه. ْ O¯َ ْ َ اª ¿¶ِ _َ َ ³ّkَ ْ َ اª اÕĻāĤ. وijİ כįĤijĝ:﴿ ِžَY ّن ۜ ﴾ اñéĤر اijíĤف اĤ×אßĐ ĵĥĐ اċęéÝĤ واċĝĻÝĤ، ْ َ̄¹ْ ِت ªا رَwَ nَ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ĹĘ ١ ٌ أي ّ ċęéÝĺ ٌ Öכóù اñĤال وıĩĄא īĨ ذĤכ، وóĻĈ ِñèر َ ُñر ٌ وè ِñر َ è ģäور لijđęĨ įĬأ ĵĥĐ «َ ۜ ﴾ زوال اĻéĤאة. وÕāĬ» ñèر ْ َ̄¹ْ ِت .ِ و﴿اª įِ ّ × َ ٢ واĝÝĤאط è įÖóü .כĤñכ نijĥđęĺ تijĩĤا īĨ ħİرñè ģäŶ أي ،įĤ īĨ įĤאĩכÖ ءĹýĤا إدراك ÙĈאèŸا﴾ ±À َ ۪ yžYِ §َ ْ ªYِ \ Á ٌ o۪ ®ُ ُ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ َو ّ اà ٰ ِ ‚َ ْ¿ٍء ©ّ §ُ ِ \ طY َ nَ َ ا ﴿:אلĜ ،įİijäو ģכ īĨ ءĹýĤאÖ ħĥđĤا ĹĘ ģĩđÝùÜو ،įÜאıä ģכ ِ ۪ه﴾ [اĤכėı، y¯َgَِ \ Á َ n۪ ُ ْ ً̄Y] ﴾اŻĉĤق، ١٢/٦٥]، وŻİŸك اĹýĤء ÖכįÝĻĥ، Ĝאل: ﴿َوا «ِ א. ً đĻĩä اijכĥıÜ أي] ٦٦/١٢ ،ėøijĺ] ﴾ۚ ­ْ §ُ ِ \ طY َ oَ ُ َ ْن À َٓ ا Êِّ ٣ ﴿ا ،[٤٢/١٨ أي :ģĻĜو .ħİرñéĤ ةïÐאĘ ŻĘ אءü إن ħıÝĻĩĺ أي :ħıąđÖ ïĭĐ אĭıİ هóĻùęÜو ٤ ħıĺאزåĻĘ ħıÖ ħĤאĐ أي :ģĻĜو .ħıĤאđĘأ ĵĥĐ įĤijøر َ ďĥĉُ ĻĘ ،אرęכĤאÖ ħĤאĐ ijİ :įĤijĜ ĹĘو .اijĥđĘ אĩÖ ħĭıä ĹĘ ħıđĩåĺ أي :ģĻĜو .ħıĤאĩĐÉÖ ÙĨאĻĝĤا مijĺ ٥ وįĩĥĐ įכĥĨ īĨ نijäóíĺ ź أي] ٢٠/٨٥ ،وجó×Ĥا﴾ [Á ٌۚ o۪ ®ُ ­ْ·ِِ ُ ِR ±ْ َوَرٓائ ﴿َو ّ اà ٰ وïĜرįÜ. ١ ر: ñéÝĺر. .įÖóü īĨ :ر ٢ ٣ ح + وĜאل đÜאĵĤ. ٤ ر: åĺאزħıĺ. .įכĥĨ īĐ :ر ٥ ٥ ١٠ ١٥ 542 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 20. Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar, onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler, karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar. Allah dileseydi elbette onların kulaklarını sağır, gözlerini kör ederdi. Allah şüphesiz her şeye kādirdir. [ el-Bakara 2/20] “Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar.” Kâde, yekâdu, mekâdeten fiili “yaklaşma” anlamı verir. Kâde yef‘alü kezâ ifadesi, “Yapmaya çok yaklaştı ama yapmadı.” anlamına gelir. Mâ kâde yef‘al ifadesi ise “Neredeyse yapmayacaktı ama yaptı.” anlamına gelir. Bu kelime ‘asâ (belki/umulur ki) ifadesi gibidir, ancak ‘asâ fiili en harfi ile birlikte kullanılırken kâde hem bu harfle hem de bu harf olmaksızın kullanılır. Dildeki yaygın kullanımı en harfi olmaksızın kullanımdır. Kur’ân’da da bu şekilde kullanılmıştır. Demişlerdir ki: Kâde fiili en ile birlikte kullanıldığı zaman ‘asâ fiiline benzer, ‘asâ fiili ise en harfi olmaksızın kullanılınca kâde fiiline benzer. Allah Teâlâ ‘asâ fiilini, “Umulur ki Allah bir fetih getirir.” [ el-Mâide 5/52] şeklinde kullanmıştır. Kâde fiili ise şu âyetlerde kullanılmıştır: “Onun şimşeğinin parlaklığı neredeyse gözleri alıverecek.” [ en- Nûr 24/43], “Neredeyse onu göremeyecek.” [ en- Nûr 24/40], “Neredeyse yapmayacaklardı.” [ el-Bakara 2/71], “Neredeyse hiçbir sözü anlamıyorlar.” [ en-Nisâ 4/78], “Neredeyse hışımla saldıracaklar…” [ el-Hacc 22/72], “Neredeyse beni öldüreceklerdi.” [ el-A‘râf 7/150], “Eğer biz seni sabit kılmış olmasaydık neredeyse onlara birazcık meyledecektin.” [ el-İsrâ 17/74], “İçlerinden bir kısmının kalpleri neredeyse eğrilmeye yüz tutacakken…” [ et-Tevbe 9/117], “Onun etrafında neredeyse keçe gibi birbirlerine geçeceklerdi.” [el-Cinn 72/19], “İnkâr edenler neredeyse…” [el-Kalem 68/51], “Neredeyse ondan [bu söylediklerinden] gökler çatlayacak oldu.” [ Meryem 19/90], “Neredeyse öfkeden parçalanacak…” [el-Mülk 67/8], “Onu yudumlamaya çalışacak ama boğazından geçiremeyecek.” [İbrâhîm 14/17] Bu âyetlerdeki ifadelerin takdiri şöyledir: Şimşek onların gözlerini neredeyse çıkaracaktı, fakat Allah’ın koruması sayesinde çıkarmadı; İsrâiloğulları neredeyse ineği kesmeyeceklerdi, fakat Allah’ın yardımı ile onu kestiler; kâfirler Kur’ân okuyan müminlerin üzerine neredeyse hışımla saldıracaklardı, fakat Allah’ın kendilerini engellemesinden dolayı buna muvaffak olamadılar. Diğer ifadelerde de takdir bu minval üzeredir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 543 ْ ħıِ ْ ĻĥَĐَ َ َ ِاَذٓا َا ْČَħĥ ۙ و įĻِ Ę۪ ا ْ ijýَ َ Ĩ ْ ħُ ıĤَ َ א َا َٓĄאء َٓ ْۜ ُכĩƪĥ ħİُ َ ْ َāאر Öاَ ėُ ĉَíْ َ ْ ُق ĺ óَ ُ ْاĤ× َ َכאد ĺ -٢٠ ٌ۟ óĺï۪ Ĝَ ءٍ ْ Ĺüَ ِģّכُ ĵĥٰĐَ ųا َƩ ْۜ ِا ƪن ħİِאرِ āَ ْ َ َاÖ ْ و ħıِđِ ْ ĩ َ ùÖِ Õَ İَ ñَ Ĥَ ųا ُƩ َ ْ َٓüאء ijĤَ َ ُijاۜ و ĨאĜَ ،ً أي Ĝאرب، ĝĺאل: َכאدة ْۜ﴾ כאد ĺכאد Ĩ ħُ İ َ َ אر āْ Öَ ا ėُĉَ íْ َ ْ ُق ĺ ó َ ُ ْاĤ× َ َכאد ĺ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو بóĜ :אهĭđĩĘ ،«ģđęĺאכאدĨ» :ÛĥĜ وإذا ٢ ،ģđęĺ ħĤو ١ ُب أن ģđęĺ «כאدģđęĺ כñا»، أي óĜ ģĩđÝùĺ «כאد«و» أن «ÙĩĥכÖ ģĀijĺ «ĵùĐ» أن źإ ،ĵùَ Đ ģáĨ ijİو ،ģđĘو ģđęĺ ź أن óĻĕÖ» أن»، وïĜ ģĩđÝùĺ ً أąĺא ďĨ» أن»، واÙĕĥĤ اęĤאÙĻü Ĺİ اŶول وĹĘ اóĝĤآن כĤñכ. ijıĘ «ĵùĐ» īĐ ٣ ِć» أن» ĝøُ وĜאijĤا: إذا وģĀ» כאد» Öـ«أن» ijıĘ ýÜ×įĻ Öـ«ĵùĐ «وإذا أ ْ ِç] ﴾اĩĤאïÐة، ٥٢/٥]، وĜאل ÝęَĤאْ ِÖ َ Ĺِ ÜÉْ َ َ ْن ĺ ا ُ ųا Ʃ ĵ َ ùَ đَ Ę﴿ :«ĵùĐ» ĹĘ ĵĤאđÜ אلĜ ،«כאد«ـÖ įĻ×ýÜ א۟ۜ﴾ [اijĭĤر، َ ıĺ ٰ ó َ ĺ ïْ כَ َ ĺ ْ َ ِאرۜ﴾ [اijĭĤر، ٤٣/٢٤] وĜאل: َ﴿ħĤ āْ Öَ źאْ ِÖ ُ Õَ İñْ َ ĺ ۪ įِ Ĝ ْ ó َ א Ö َ ĭ َ ø ُ َ َכאد ĺ﴿ :«כאد «ĹĘ ً﴾ [اùĭĤאء، ٧٨/٤] ۪áĺïא َ è نijَ ُ ıَ ĝęْ َ ُ َون ĺ َ َכאد ĺ ź﴿َ [٧١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [۟نijَ ĥُ َ đęْ َ ُوا ĺ َאد א כ َ Ĩَ ٤٠/٢٤] ﴿و َ ْن ْ َٓź ا ijĤَ َ ۪Ĺۘ] ﴾اóĐŶاف، ١٥٠/٧] ﴿و ĭَ Ĭijĥُ ُ Ý ْ ĝ َ ُوا ĺ َאد َכ ُ َijن﴾ [اãéĤ، ٧٢/٢٢﴿ [و ĉ ْ ùَ ُ َون ĺ َ َכאد ĺ﴿ ěĺٍ ó۪ َ Ę ُ بijĥُĜُ ُ ēĺõ۪ َ ĺ َ َאد א כ َ ًۗ﴾ [اóøŸاء، ٧٤/١٧] ﴿Ĩ ŻĻ۪ ĥĜَ ً א ٔ ـ ْ Ļüَ ْ ħ ِıْ ĻĤَ ِ ُ ا īَ ْכ óَ Ü تَ ïْ ِ َ ْï כ َ َ אك َĝĤ ĭ ْ Ý ƪ ×َ à َ īĺñ۪ Ĥاƪ ُ َ َכאد ِ ْن ĺ ا َ ًۜ﴾ [اīåĤ، ١٩/٧٢﴿ [و َïا ×ِ Ĥ ِ į ْ Ļĥَ َ Đ نijَ ُ َ ُכĬij ُوا ĺ َאد ْ ﴾ [اÙÖijÝĤ، ١١٧/٩﴿ [כ ħُ ıْ ĭ ِ Ĩ َ īِ Ĩ ُ õ ƪ Ļ َ ĩَ Ü ُ َ َכאد Ü﴿ [٩٠/١٩ ،ħĺóĨ] ﴾ُ įْ ĭ ِ ْ َن Ĩ óĉƪ ęَ َ Ý َ ات ĺ ُ َ ij ٰ ĩ ƪ ُ اùĤ َ َכאد ُ وا﴾ [اħĥĝĤ، ٥١/٦٨﴿ [Ü óęَ َ כ ُ﴾ [إóÖاħĻİ، ١٧/١٤[. وóĺïĝÜ اĺŴאت: įُ ĕĻù۪ ُ ĺ ُ َ َכאد ĺ źَ َ ُ و įُ Đ ƪ óَ åَ Ý َ ĺ﴿ [٨/٦٧ ،כĥĩĤا﴾ [ ۜċِ ْ Ļَ ْاĕĤ ĵĤإ ģĻÐاóøإ ijĭÖ بóĜو ،ųا Ʃ ċęéÖ ėĉíĺ ħĤ īכĤ ħİَ َ َėĉí اĤ×óق أāÖאر َ أن ĺ ُب óĜَ Ʃ اų، وóĜب اĤכęאر أن [٧٨ب] أن ź ijĥāĺا إĵĤ ذçÖ اĤ×óĝة Ĥכī وijĥĀا إĵĤ ذĤכ ijđÖن ٦ .אİóÐאø اñİ ĵĥĐو .ųا Ʃ ďĭĩÖ įĻĥĐ ٥ رواïĝĺ ħĤ īכĤ īĻÐאرĝĤا īĻĭĨËĩĤאÖ ٤ ijĉùĺا ١ ر + כñا. ٢ ط - وħĤ ģđęĺ. ٣ ر - أن. ٤ ر: ijĉĥùĺا. ٥ ر: أن ïĝĺروا. .אİóÐאø اñİ ĵĥĐو .ųا ďĭĩÖ įĻĥĐ رواïĝĺ ħĤ īכĤ ... ﴾۟نijَ ĥُ َ đęْ َ ُوا ĺ َאد א כ َ Ĩَ ٦ ط - ﴿و ٥ ١٠ ١٥ 544 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Çıkaracakmış gibi” Buradaki el-hatf kelimesi ‘alime babından bir fiil olup hızla alıvermek anlamına gelir. Racülün haytafün ifadesi “hızlıca geçip giden adam” anlamına, eş-şeytânü yehtafü’s-sem‘a ifadesi “ Şeytan kulak hırsızlığı yapıyor.” anlamına, el-berku yahtafü’l-basar ifadesi ise “Şimşek gözü alıveriyor.” anlamına gelir. Hasan-ı Basrî bu kelimeyi yehitifü şeklinde okumuştur. Bir kıraatte kelime yehatifü şeklinde, birinde yihitifü şeklinde okunmuştur. Bazı Medineliler yehttifü (he harfinin sükûnu ve tı harfinin şeddesi ile) okumuşlardır. Çoğunluğun okuyuşu yehtafü şeklindedir. Tı harfinin şeddeli okunuşunun izahı, bu fiilin aslının yehtatıfü şeklinde olması, sonradan te harfinin tı harfi ile birleşmiş/idgām edilmiş olmasıdır. Hı harfinin kesre ile okunmasının izahı ise iki sâkin harfin yan yana gelmesidir ki bu durumda ilk harfin harekesi kesre yapılır. Örneğin lem yeküni’llezîne keferû (İnkâr edenler… değillerdir.) [el-Beyyine 98/1] âyetinde yekün kelimesinin sonu, sâkin iken kesre olur. Ye harfinin kesreli okunmasının izahı ise hı harfine tâbi olmasıdır. Hı harfinin fethalı okunmasının izahı, kendisine idgam edilmiş olan te harfinin harekesinin ona intikal etmesidir. “Onlar için etrafı aydınlatınca” Buradaki edâe (aydınlatınca) fiili hem geçişli hem de geçişsiz olabilir. İlkinin anlamı “Şimşek onlara ışıldadığında”, ikincisinin anlamı ise “Şimşek onlar için yolu aydınlatınca” şeklinde olur. “Birazcık yürürler.” el-Meşyü hafifçe yürümek demektir. el-Meşiyyü ve el-müşüvvü ise [bağırsakları harekete geçirici] müshil ilaç demektir. Kur’ân’da el- meşyü kelimesi pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Yürüme anlamında kullanılmıştır: “Yerleşip dolaşan melekler…” [ el-İsrâ 17/95]. 2. Geçip gitme anlamında kullanılmıştır: “Onun üzerinde yürüyün…” [el-Mülk 67/15]. 3. Yol bulma, hidâyete erme anlamında kullanılmıştır: “Size kendisi ile yolunuzu bulacağınız bir nûr verir.” [ el-Hadîd 57/28] 4. Sürünme anlamında kullanılmıştır: “Onlardan kimi de karnı üzere sürünür.” [ en- Nûr 24/45] 5. Söz taşıma, dedikodu anlamında kullanılmıştır: “Sürekli söz taşıyan…” [el-Kalem 68/11]. Buradaki tefsiri ise şöyledir: Şimşek her çaktığında ve yolu aydınlattığında onun ışığında yürürler, ışık kesilince dururlar. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 545 «ėٌĉَ ْ ، و«رģä َĻì َ ħِ ĥَ Đ ِ ïّ َ è ْ īِ Ĩ ١ ÙĐóùÖ بŻÝøźا ėĉْ íĤאĘ َ ﴾ėُĉَ íْ َ ĺ﴿ :įĤijĜو ٣ .į×ĥÝùĺ أي ٢ óā×Ĥا ėĉíĺ قó×Ĥوا ،įĜóÝùĺ أي ďĩùĤا ėĉíĺ אنĉĻýĤوا ،óĩĤا ďĺóø ėُĉِ íَ َ ٤ اíĤאء واĉĤאء، وóĜئ: ĺ óùوכ אءĻĤا çÝęÖ ėُĉِ íِ َ وóĜأ اīùéĤ اĤ×óāي: ĺ ٦ اĉĤאء، وóĜئ: ِĺ ِí ِĉُė Öכóù اĻĤאء واíĤאء واĉĤאء، وóĜأ ăđÖ ٥ اĻĤאء واíĤאء وכóù çÝęÖ אءĻĤا çÝęÖ ėُĉَ íْ َ ٧ وóĜاءة اŶכóá: ĺ ّ ُė ùÖכijن اíĤאء وïĺïýÜ اĉĤאء، ĉíْ َ ĺ :ÙĭĺïĩĤا ģİأ ėĉِ َ Ýíْ َ وøכijن اíĤאء وçÝĘ اĉĤאء وıęĻęíÜא، ĨÉĘא وįä ïĺïýÜ اĉĤאء ĵĥđĘ أن أįĥĀ ĺ ِك اŶول إĵĤ اĤכóù، ّ óُ ÉĘدÛĩĔ اÝĤאء ĹĘ اĉĤאء، وأĨא כóù اíĤאء ĩÝäŻĘאع اùĤאכīĻĭ éĘ ٩ ٨ íĥĤאء، א ً ُ وا﴾ [اĤ×ÙĭĻ، ١/٩٨[، وأĨא כóù اĻĤאء ÜÍĘ×אĐ óęَ َ َ כ īĺñ۪ Ĥاƪ īِ כُ َ ĺ ْ ħĤ﴿َ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ اÙĩĔïĩĤ١٠ إıĻĤא. َ אءÝĤا Ùכóè ģِ ْ ĝَ ĭِ ĥَ وأĨא çÝĘ اíĤאء Ę َ﴾ ŻĤزم واïđÝĩĤي. وĵĭđĨ اŶول: َ َٓĄאء ْ ﴾ ijåĺز ﴿ا ħُ ıĤَ َ َ َٓĄאء َٓא ا ĩĥƪ ُ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ כ כĩĥא أĄאء ħıĤ اĤ×óق. وĵĭđĨ اáĤאĹĬ: כĩĥא أĄאء اĤ×óق اěĺóĉĤ ħıĤ. ƫ اïĤواء ijýُ َ ĩĤوا ïĺïýÝĤאÖ ƫ Ĺýِ َ ِۙ﴾ ْ اĹýĩĤ اóĻùĤ اģıùĤ، واĩĤ įĻ۪ ا Ę ْ ijýَ َ Ĩ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ﴾َ īĻ۪ ّ ĭِ Ñ َ ĩĉْ ُ Ĩ نijَ ýُ ْ ĩَ ĺ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ óĻùĥĤ :אنđĩĤ ٍ آنóĝĤا ĹĘ ĹķýĩĤوا ١١.ģ ِıùĩĤا َא﴾ [اĥĩĤכ، ١٥/٦٧]، وïÝİŻĤاء ı×ِ ِ َאכ ĭ َ Ĩ Ĺ۪ Ę اijýُ ْ َאĨ Ę﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ ّ Ĺąِ ُ [اóøŸاء، ٩٥/١٧]، وĩĥĤ ۪﴾ [اïĺïéĤ، ٢٨/٥٧[، وóåĬŻĤار כĩא ĹĘ įĤijĜ: įِÖ نijَ ýُ ْ ĩَ Ü ً ُijرا Ĭ ْ ħכُ Ĥَ ģْ َ đْ åَ ĺ َ כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿و ﴾ۙħĻٍ ĩ۪ َ ĭِÖ ٍ َ ýƪٓ אء Ĩאزٍ ƪ ĩَ İ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכÙĩĻĩĭĥĤو ،]٤٥/٢٤ ،رijĭĤا﴾ [۪ۚ įِ ĭĉْ َ Ö ĵĥٰ َ Đ Ĺý۪ ْ ĩَ ĺ ْ īَ Ĩ ْ ħُ ıْ ĭĩِ َ Ę﴿ [اħĥĝĤ، ١١/٦٨[. وóĻùęÜه ĭıİא: כĩĥא ĬאراĤ×óقĬÉĘאراěĺóĉĤ ijąĨا ÍĘįÐijĄĹĘذا اďĉĝĬ وijęĜا. ١ ط: ÖאÙĐóùĤ. .ûĨאİ çĀ ،óā×Ĥا ėĉíĺ - ط ٢ .į×ĥùĺ :ح ٣ .ûĨאİ çĀ ،óùوכ - ط ٤ .ûĨאİ çĀ ،óùכÖ :ح ٥ ٦ ح ر - وכóù. ħåđĨ :óčĬا .دةïýĩĤا אءĉĤا óùכÖ ėُ ِ ّ ĉíْ َ ĺ ÙĭĺïĩĤا ģİأ ĵĤإ ÙÖijùĭĩĤا اءةóĝĤا īכĤو ،אءĉĤا Ùכóè حóāĺ ħĤ ėĭāĩĤا ٧ .٥٨/١ ،ÕĻĉíĤا ėĻĉĥĤا ï×đĤ اءاتóĝĤا א. ً ٨ ر: إÜ×אĐ ٩ ر: ćíĥĤ. ١٠ ط: َ واÙĩĔïĩĤ. .«ĹýĩĤا واءïĤا óĻì» :Ṡ Ĺ×ĭĤا אلĜ + ط ١١ ٥ ١٠ ١٥ 546 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” el-Kıyâm kelimesi ayakta durmak anlamındadır. “Onlardan ayakta duranlar da var yıkılıp giden de!” [ Hûd 11/100] âyetinde “ayakta dikilmek” anlamında, “Seni ayakta bırakırlar.” [el-Cum‘a 62/11] âyetinde “ayağa kalkmak” anlamında, “Uyandıklarında dediler ki…” [ el-Kehf 18/14] âyetinde “uyanma, kalkma” anlamında, “Gökyüzünün ve yerin O’nun emri ile bâki kalmaları O’nun âyetlerindendir.” [ er-Rûm 30/25] âyetinde “bekā” anlamında, “Karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” -Yani ışık gidip karanlık gelince dururlar- âyetinde ise “durma” anlamındadır. “Allah dileseydi.” Lev harfi şart edatıdır, ona bağlanan şey, şartın yokluğu ile imkânsız olur. Bu harf “Keşke bir şansım daha olsa da ihsan sahiplerinden olsam.” [ ez-Zümer 39/58] âyetinde olduğu gibi temenni ifade etmek için de kullanılabilir. “Dilemek” ise iradedir. “Elbette onların kulaklarını sağır, gözlerini kör ederdi.” Yani kulak ve gözlerini giderir, yok ederdi. Arapçada geçişlilik bu âyette olduğu gibi be harfi ile de sağlanabilir. Sonra burada “kulak” kelimesi çoğula izâfe edilmekle beraber tekil kullanılmış, “gözler” kelimesi ise çoğul kullanılmıştır. Bunun izahını “Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözleri üzerinde de bir perde vardır.” [ el-Bakara 2/7] âyetinin tefsirinde yapmıştık. Bu ifadenin tefsiri/anlamı şöyledir: Eğer Allah dileseydi onların kalp gözlerini ve kulaklarını gidermiş olduğu gibi baş gözlerini ve kulaklarını da giderirdi. Bir görüşe göre anlam şöyledir: Eğer Allah dileseydi onları dünyada olduğu gibi âhirette de sağır ve kör yapardı. Bir diğer görüşe göre anlam şöyledir: Eğer Allah dileseydi onların göz ve kulaklarından faydalanmalarını ortadan kaldırdığı gibi bizzat göz ve kulaklarının kendisini de ortadan kaldırabilirdi. Bu görüşleri bilince şu soru bertaraf edilmiş olur: “Allah, ‘Onlar, sağırdırlar, dilsizdirler, kördürler.’ [ el-Bakara 2/18] sözü ile onların işitme, duyma ve görme özelliklerine sahip olmadığını zaten söylemişti, o hâlde burada gözlerinin kör edilmesi ve kulaklarının sağır edilmesinin Allah’ın dileğine bağlı olduğunun söylenmesi ne anlama gelmektedir?” Çünkü biz bu soruya karşılık şöyle deriz: Allah Teâlâ’nın onlardan aldığını söylediği şey ile şayet dileseydi alacağını söylediği şey farklıdır ki bunu yukarıda zikrettik. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 547 ٌ ħِ א َĜٓאÐ َ ıْ ĭ ِ ُijاۜ﴾ اĻĝĤאم اāÝĬźאب، Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ Ĩ ĨאĜَ ْ ħ ِıْ Ļĥَ َ Đ َ ħĥَČْ َ ِ َذٓا ا ا َ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ و ًۜ﴾ [اÙđĩåĤ، ١١/٦٢[، ِĩא ÐאٓĜَ كijَ ُ כ َ óَ Ü َ ۪ā ٌïĻ] ﴾ijİد، ١٠٠/١١]، واĻĝĤאم اijÝøźاء، Ĝאل: ﴿و َ è َ و ْ īِ Ĩَ ُijا﴾ [اĤכėı، ١٤/١٨[، واĻĝĤאم اĤ×ĝאء، Ĝאل: ﴿و َאĤ ĝَ Ę اijُ ِ ْذ َĜאĨ واĻĝĤאم اijıĭĤض، Ĝאل: ﴿ا ِ َذٓا ا َ ۪﴾ [اóĤوم، ٢٥/٣٠]، واĻĝĤאم اijĜijĤف، Ĝאل: ﴿و ِóهۜ ْ Ĩَ ْ ُض Öِא َر َ ْاź ُ و َٓאء ĩ ƪ َ اùĤ ُijم ĝَ َ ْن Ü ۪ ا ٓ įِ َאÜ ĺٰ ا ُijاۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٠/٢] أي وإذا زال اijąĤء وäאء اŻčĤم وijęĜا. ĨאĜَ ْ ħ ِıْ Ļĥَ َ Đ َ ħĥَČْ َ ا .įĈóü אعĭÝĨאÖ ďĭÝĩĺ įÖ ěĥđĩĤوا ،طóü Ùĩĥכ» ijĤ» ﴾ُ ųا Ʃ َ ْ َٓüאء ijĤَ َ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ و َ ﴾ [اóĨõĤ، ٥٨/٣٩[. īĻ۪ ĭùِ ْ éُ َ ْاĩĤ īِ Ĩ نijَ ُ َכ َא Ę ً ة ƪ óَ ۪Ĺ כ Ĥ نƪ َ ْ ا ijĤ﴿َ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ ĹĭĩÝĥĤ نijכĺ ïĜو واÙÑĻýĩĤ اŸرادة. אء×ĤאÖ ďĝĺ ïĜ ÙĺïđÝĤאĘ ،אı×İذŶ أي ﴾ ْ َ ِאرِħİ āْ Öَ ا َ ْ و ħ ِıِ đْ ĩ َ ùِÖ َ Õَ İñَ Ĥ﴿َ :ĵĤאđÜ įĤijĜو אĩĤ ďĩåĤאÖ ٢ ١ اāÖŶאر óوذכ ďĩåĤا ĵĤإ įÝĘאĄإ ďĨ انïèijĤا ĵĥĐ ďĩùĤا óذכ ħà .אąĺأ ً أ] ْ ﴾ [اĤ×óĝة، ٧/٢]. [٧٩ َ ِאرِħİ āْ Öَ ا ĵٓĥٰ َ Đ َ ۜ و ْ ħ ِıِ đْ ĩ َ ø ĵĥٰ َ Đ َ ْ و ħ ِıِÖijĥُĜُ ĵĥٰ َ Đ ُ ųا Ʃ َ ħَ Ýì﴿َ :įĤijĜ ĹĘ ّ óĨ وóĻùęÜ ñİه اĤכĩĥאت: وüijĤאء Ʃ اų ÕİñĤ ďĩùÖ رؤوħıø وأāÖאر رؤوħıø כĩא ٣ ĹĘ اóìŴة כĩא א ً Ļ ْ ĩُ א وĐ Ƭ ĩĀ ħıĥđåĤ ųا Ʃ אءü ijĤ :ģĻĜو .אİאرāÖوأ ħıÖijĥĜ ďĩùÖ Õİذ ٦ ٥ כĤñכ ĹĘ اĻĬïĤא. وģĻĜ: وijĤ üאء Ʃ اų ÕİñĤ ĻĐÉÖאن اāÖŶאر واĩøŶאع ħıĤ ٤ ģđä ħıĭĨ כĩא ذÕİ ĭĩÖאďĘ اĩøŶאع واāÖŶאر ħıĭĨ. ﴾ ٌ Ĺ ْ ĩُ Đ ٌ ُ ْכħ Ö ƭ ħ ُ Ā﴿ :אلĜ אĩĤ» :אلĝĘ لÉø īĨ الËø ďĘïĬا ģĺאوĜŶا هñİ ٧ وÙĘóđĩÖ ħıĭĐ אıÖאİإذ ěĻĥđÜ ĵĭđĨ אĩĘ ؛ħıĭĐ óā×Ĥوا ěĉĭĤوا ďĩùĤا ĵęĬ ïĝĘ [١٨/٢ ،ةóĝ×Ĥا[ ٩ ٨ Ĩא ذכĬóא. ijİو ،ÙÑĻýĩĤאÖ ħıĭĐ įÖאİإذ ěĥĐ אĨ óĻĔ ħıĭĐ אهęĬ אĨ :لijĝĬ אĬŶ ؛»؟ÙÑĻýĩĤאÖ ١ ط - ďĨ إĄאįÝĘ إĵĤ اďĩåĤ وذכó. ٢ ط: واāÖŶאر. א. ً Ļ ْ ĩُ ٣ ر: Đ ٤ ح ر: ħıĥđä. ٥ ح ر - ħıĤ. ٦ ح ط: اĩøŶאع واāÖŶאر. ٧ ط: وÙĘóđĩĤ. ٨ ر - وijİ. ٩ ر: وïĜ ذכĬóא. ٥ ١٠ ١٥ 548 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Allah şüphesiz her şeye kādirdir.” “Her” kelimesi kapsayıcılık ifade eder ve içine giren her şeye işaret eder. “Şey” ise var olanların tamamına işaret eder. Burada ise, “yaratılmış her şey” anlamındadır, çünkü ilâhî kudretin altında olduğunu düşünmenin câiz olduğu “şey” budur. Âyette kullanılan el-kadîr kelimesi el- kādir ile aynıdır, tıpkı el-‘alîm kelimesi ile el-‘âlim kelimesinin aynı olması gibi. Bu kelimeden türetilen sıfat el-kudretü ve el-makdiretü şeklindedir. el-İkdâr, “kudret vermek” demektir. İktedera fiili “kudret yetirdi” anlamına, ondan türeyen muktedir ismi ise “ kādir” anlamına gelir. Bu ifadenin tefsiri şöyledir: O şüphesiz her şeye kādirdir. Öncesinde sadece kulakların sağır, gözlerin kör edilmesinden bahsedilmesinin sebebi, ilgili kıssada bunların zikredilmiş olmasıdır. Gök gürültüsü kulağı etkiler, şimşek ise gözü etkiler, Allah bu durumda bu ikisini de gidermeye ve her durumda her şeye kādirdir. Bu âyetlerin tamamının te’vili konusunda ise pek çok görüş nakledilmiştir. Bunlardan birine göre Medine’de münafıklardan iki kişi Hz. Peygamber aleyhisselâmdan kaçıp müşriklere sığınmışlar ve Allah Teâlâ’nın bu âyette zikrettiği gibi içerisinde gök gürültüsü, şimşek ve yıldırımların bulunduğu bir yağmur bu kimselere isabet etmiştir. Bunun üzerine bu iki kişi her yıldırım çarptığında korkudan parmaklarını kulaklarına tıkamışlar, şimşek çakmadığı zaman ise önlerini göremedikleri için yürüyemez olmuşlardır. Sonunda “Keşke sabaha çıksak da Muhammed aleyhisselâmın yanına varıp eline sarılsak [pişmanlığımızı bildirsek].” dediler. Sabah olunca Hz. Peygamber aleyhisselâmın yanına varmış ve Müslüman olmuşlardır. Allah da bu ikisinin durumunu Medine’deki münafıklara darb-ı mesel olarak anlatmıştır. Abdullah b. Abbas, Dahhâk, Atâ, Ali b. Ebû Talha, Mukātil, Kelbî ve Ca‘fer es- Sâdık şöyle demişlerdir: Bu, Kur’ân’ın misalidir, yani münafıkların Kur’ân ile olan durumları yağmura tutulmuş bir yolcunun durumu gibidir. Burada Kur’ân yağmura benzetilmiştir çünkü Kur’ân’da ona iman edenler için hayat vardır. “Ondan karanlıklar vardır.” [ el-Bakara 2/19] Yani Kur’ân’da küfrün ve günahların zikri ve bunlara yönelik tehdidin ifadesi bulunur. O gök gürültüsü gibidir. Yine onda iman ve itaate karşılık olarak verileceklerin müjdesi vardır ki bu da şimşek gibidir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 549 ďĻĩä אولĭÝĺ אبđĻÝøا Ùĩĥכ» ģّ ُ ٌ۟﴾ «כ óĺï۪ Ĝَ ٍ ْ ء Ĺüَ ģِّ ُ َ ٰĵĥ כ Đ َ ųا Ʃ ِ ƪن وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ ا įĬŶ ق؛ijĥíĨ دijäijĨ ģכĤ ħøا ijİ אĭıİو ،دijäijĨ ģכĤ ħøا» ءĹýĤا«و .įĻĘ ģìد אĨ ÙęāĤوا .ħĤאđĤا ijİ ħĻĥđĤכא ،אدرĝĤا ijİ óĺïĝĤوا .رةïĝĤا ÛéÜ įĤijìد زijåĺ يñĤا ijİ .אدرĜ ijıĘ َ رïَĜَ ĵĭđĩÖ رïÝĝĨ ijıĘ َ َ َïر َة، واïĜŸار إà×אت اïĝĤرة، ْواÝĜ اïĝĤرة واïĝĩĤر ؛óĻĔ ź óā×Ĥوا ďĩùĤا אبİإذ įĥ×Ĝ óذכ אĩĬوإ .אدرĜ ءĹü ģכ ĵĥĐ įĬأ :אĭİ هóĻùęÜو ųوا Ʃ óā×Ĥا ĹĘ óàËĺ قó×Ĥوا ،ďĩùĤا ĹĘ óàËĺ ïĐóĤאĘ :ÙāĝĤا ĹĘ رانijכñĩĤا אĩİ אĩıĬŶ ١ .ÙĤאè ģכ ĹĘ ءĹü ģכ ĵĥĐ אدرĜو ÙĤאéĤا هñİ ĹĘ אĩıÝĤإزا ĵĥĐ אدرĜ ٤ ıĭĨא Ĩא روي أįĬ ٣ أĜאوģĺ כóĻáة: įĻĘ ٢ وردت ïĝĘ אتĺŴا هñİ Ùĥĩä ģĺوÉÜ אĨÉĘ א īĨ رijøل Ʃ اų įĻĥĐ اŻùĤم إĵĤ اóýĩĤכīĻ، َ Öóİ ٥ כאن رŻäن īĨ اĭĩĤאīĻĝĘ īĨ اÙĭĺïĩĤ ĀÉĘאĩıÖא ñİا اóĉĩĤ اñĤي ذכó Ʃ اų đÜאĵĤ įĻĘ رïĐ وóÖق وijĀاěĐ، ŻđåĘ כĩĥא أĄאء ُ×óāا، ĘכאĬא ĺ ħĤ ďĩĥĺ ħĤ ٨ ٧ وإذا ٦ Żđä أĀאĩıđÖא ĹĘ آذاĩıĬא īĨ اóęĤق، ĩıĤא اijāĤاěĐ ،هïĺ ĹĘ אĭĺïĺأ ďąĭĘ مŻùĤا įĻĥĐ اïĩéĨ ĹÜÉĭĘ אĭé×Āأ אĭÝĻĤ ٩ :نźijĝĺ ŻđåĘ אنĻýĩĺź .ÙĭĺïĩĤאÖ īĻĝĘאĭĩĥĤ אĩıĥáĨ ųا Ʃ بóąĘ ،אĩĥøÉĘ אهĻÜÉĘ אé×ĀÉĘ وĜאل اĐīÖ×אسواéąĤאكوĉĐאء وÙéĥĈīÖĹĥĐ وĝĨאģÜواĤכĥ×ĹوïĩéĨīÖóęđä ،óĉĨ įÖאĀأ óĘאùĨ ģáĩכ آنóĝĤا ďĨ īĻĝĘאĭĩĤا ģáĨ :أي آنóĝĤا ģáĨ اñİ ١٠:ƻ אدقāĤا óęכĤاóذכ]١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾[تY ٌ ¯َ«ُ’ُ µÁِ ž۪﴿ .įÖīĨآīĨאةĻèآنóĝĤاĹĘنŶ؛óĉĩĤאÖآنóĝĤاį ّ ×ýĘ .قó×ĤאتכאĐאĉĤوا אنĩĺŸاĵĥĐ ïĐijĤاįĻĘو ïĐóĤכא ١١ijİوĹĀאđĩĤاĵĥĐو įĻĥĐ ïĻĐijĤوا ١ ر: èאل. ٢ ط - ïĝĘ وردت. ٣ ط ر: ıĻĘא. ٤ ط ر - כóĻáة. ٥ ط ر: ĹĘ اÙĭĺïĩĤ. ٦ ط: اĤ×óق. ٧ ط: اóĕĤق. ٨ ط: ÍĘذا. ٩ ر: źijĝĺ. ١٠ ر + وīĐ آÖאįÐ اĉĤאīĺóİ. ١١ ر: ijıĘ. ٥ ١٠ ١٥ 550 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Bir görüşe göre “karanlıklar” fitnelerin beyân edilmesi, “gök gürültüsü” korkutma ve sakındırma, “ şimşek” ise zafer ve galibiyetin beyânıdır. Şöyle denilmiştir: Gök gürültüsü müteşâbih, şimşek ise muhkem âyetlerdir. Şöyle denilmiştir: Gök gürültüsü haramların beyân edilmesi ve bunlara yönelik tehditler, şimşek ise helâllerin beyân edilmesi ve bunlara yönelik müjdedir. Şöyle denilmiştir: Gök gürültüsü Kur’ân’da zikri geçen imtihan ve sınamalar, şimşek ise onda bulunan hidâyet ve şifadır. “Parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] yani sanki hiç duymamış gibi cihattan ve diğer emirlerden kaçarlar. Şöyle denilmiştir: Sağır ve körmüş gibi yaparlar ki haklarında indirilen ve öldürülmelerini emreden âyetleri işitmesinler. Şöyle denilmiştir: “Parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] ifadesi hakiki anlatımdır, yani onlar gerçekten de Kur’ân’ı dinlememek için parmaklarını kulaklarına tıkamışlardır. Kur’ân’ın delilleri neredeyse akılları hayrete düşürecek, gönülleri kendisine cezbedecek kadar açıktır. Şöyle denilmiştir: Kur’ân neredeyse onların gizli saklı hâllerini ifşa edecek olmuştur. Şöyle denilmiştir: Kur’ân’ın beyânı neredeyse onların dalâletlerini giderecek olmuştur. “Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Muhkem âyetler üzerinde ne zaman düşünecek olsalar Kur’ân’a iman etmeye yönelirler, ama müteşâbih âyetler onlara karmaşık gelince yüz çevirir ve inkâr ederler.Şöyle denilmiştir: Her ne zaman müminlere karşı delil olarak kullanmak üzere müteşâbih âyetlere sarılsalar muhkem âyetler ile onların delilleri çürütülür. Böylece onlar küfürlerinin karanlığı içinde şaşkın bir şekilde kalırlar. “Allah dileseydi elbette onların kulaklarını sağır, gözlerini kör ederdi.” Nasıl onları rüsva etmek için kalplerini ve basiretlerini giderdi ise onlara ceza olarak bunu da yapardı. Muhakkak O, dilediğini yapmaya kādirdir. Şöyle denilmiştir: Bu, iman eden, fakat bir zarara uğrayınca dinden dönen kimseler hakkındadır. Bunlar Allah Teâlâ’nın “İnsanlardan kimileri vardır ki Allah’a bir şüphe üzere (ucundan kıyısından) iman eder, kendisine bir hayır isabet edince onunla mutmain olur.” [ el-Hacc 22/11] âyetinde zikredilen kimselerdir. Bu itibarla Allah Teâlâ “Yahut gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi…” [ el-Bakara 2/19] buyurarak İslâm’ı yağmura, ondaki nimeti şimşeğe, imtihan ve sıkıntıları ise gök gürültüsüne benzetmiştir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 551 وģĻĜ: اĩĥčĤאت ĻÖאن اīÝęĤ، واïĐóĤ اóäõĤ واėĺijíÝĤ، واĤ×óق ĻÖאن اóāĭĤة واóęčĤ. وģĻĜ: اïĐóĤ اýÝĩĤאıÖאت واĤ×óق اéĩĤכĩאت. وģĻĜ: اïĐóĤ ĻÖאن اĨóéĩĤאت واïĻĐijĤ ıĻĥĐא، [٧٩ب] واĤ×óق ĻÖאن اŻĥéĩĤت واïĐijĤ ıĻĥĐא. وģĻĜ: اïĐóĤ Ĩא ĹĘ اóĝĤآن ­ْ·َُ ِ \Y†َ َ َ ْkَ ُ «¹َن ا À﴿ ١ īĨ ذכó اéÝĨźאن واŻÝÖźء واĤ×óق Ĩא įĻĘ īĨ اïıĤى واęýĤאء. ِِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ١٩/٢] óęĭĺون īĐ اıåĤאد وøאóÐ اŶواóĨ כÉن ħĤ ijđĩùĺا. وģĻĜ: ٰ َذا² ٓž۪¿ ا َ ْkَ ُ «¹َن À﴿ :ģĻĜو .ħıĥÝĝÖ óĨŶوا ħıĬÉü ĹĘ لõĬ אĨ اijđĩùĺ ŻĻכ ن؛ij َ ّijن وđÝĺאĨ ĨאāÝĺ ِِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ١٩/٢] ً ÙĝĻĝè؛ כŻĻ ijđĩùĺا اóĝĤآن، ĺכאد ãåè اóĝĤآن ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ ا .ħıÜراijĐ ĵĥĐ لïĺ آنóĝĤا כאدĺ :ģĻĜو ٢ ُ×óı اijĝđĤل وıÖñåÜא إĵĤ ıùęĬא ıèijĄijĤא. Ü .ħıÝĤŻąÖ Õİñĺ آنóĝĤا אنĻÖ כאدĺ :ģĻĜو ُ·­ْ َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ﴾، כĩĥא ęÜכóوا ĹĘ اéĩĤכĩאت ïāĜوا أن ijĭĨËĺا َ ª ءYَ Šَٓ َ ٓY ا ¯َ َّ «¦ُ ﴿ ّ כijا ÖאóĝĤآن، وإذا اÝü×Ûı ħıĻĥĐ اýÝĩĤאıÖאت أijĄóĐا وכóęوا. وģĻĜ: כĩĥא ùĩÜ ĹĘ اijُ ĝ×Ę אتĩכéĩĤאÖ ħıååè ÛđĉĝĬا īĻĭĨËĩĤا ĵĥĐ אıÖ اijåÝéĻĤ אتıÖאýÝĩĤאÖ .īĺóĻéÝĨ ħİóęכ ÙĩĥČ ħıÖijĥĜ ďĩùÖ Õİذ אĩכ ħıĤ ÙÖijĝĐ ً ﴾ۜ ­ْ ¶ِ ِ َْ\ ‡َYر ِ َ ِِْ̄·­ْ َوا \ [َ ¶َ wَ َ ª ُ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ﴿َوª .أراد אĨ ĵĥĐ óĺïĜ įĬإ ؛ħıĤ אĬźñì ٣ وأāÖאرħİ ٤ ħıùĨ اóąĤ ارïÜوا، وħİ اīĺñĤ وģĻĜ: ñİا ĹĘ اīĺñĤ آijĭĨا، وĩĤא µُ َ \Y†َ َ ۚ ِžَY ْن ا فٍyْnَ »ٰ «َ َٰ Ãا ّ uُ ]ُ ْ َ À ±ْ ®َ سY ِ َ ³ªا ّ ±َR ِوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ ųا Ʃ ħİóذכ َْو َ¦ ِّ‡َÁ ٍ] ﴾[اĤ×óĝة، ١٩/٢] ٥ ﴿ا ۚ﴾ اÙĺŴ،] اãéĤ، ١١/٢٢ [ĝĘאل: µ۪ ِ \ َ َ ّن Y¯َ Žا ْ ۨy ٌ Áْrَ ،ïĐóĤאÖ įĻĘ īéĩĤوا īÝęĤوا ،قó×ĤאÖ įĻĘ ÙĩđĭĤوا ،óĉĩĤאÖ مŻøŸا į×ýĘ ١ ط - وģĻĜ: اïĐóĤ Ĩא ĹĘ اóĝĤآن īĨ ذכó اéÝĨźאن واŻÝÖźء واĤ×óق Ĩא įĻĘ īĨ اïıĤى واęýĤאء، çĀ İאûĨ. ĹĘ אĭıİ Û×ÝכĘ ÙĻüאéĤאÖ įĝéĤأ ėĭāĩĤا أن źإ ģĀŶا ĹĘ ÷ĻĤ «įĭĻĐ ăĩĔ ijĤ» :įĤijĜ ĵĤإ אĭİ īĨ :م ûĨאİ ĹĘ ٢ اīÝĩĤ. ٣ ح ط ر: وأāÖאرİא. ٤ ط: ĩĤא. ٥ ط: Ĝאل. ٥ ١٠ ١٥ 552 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] yani sıkıntı ve zorluklara dair herhangi bir şey duymak istemezler. Müslümanların izzeti ve kazandıkları ganimetlere dair gördükleri şeyler kalplerindeki şüpheleri yok etmek üzeredir. Ancak “Karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” Yani dünya menfaati yok olunca dururlar. “Allah dileseydi” onların ellerindekini çeker alırdı ve zilletlerine zillet ilâve ederdi. Elbette O, her şeye kādirdir. Şöyle denilmiştir: Bu misal Yahudiler ile ilgilidir. Zira yolcu yolun mâmur hâle gelmesi, su havzalarının dolması ve böylece sudan hem kendisinin hem de hayvanlarının faydalanması için yağmurun yağmasını bekler. Ancak karanlıkları, gök gürültüsünü ve şimşeği beklemez. Yahudilerin durumu da böyleydi. Onlar Hz. Peygamber aleyhisselâmın peygamber olarak gönderilmesini bekliyorlar, onunla hidâyet bulmak ve düşmanlarına karşı galip gelmek istiyorlardı. Ancak kendi şeriatlarının neshedilmesini ve inançları üzere kalanlara cehennem tehdidinin yöneltilmesini beklemiyorlardı. Burada yağmur Hz. Muhammed aleyhisselâmın, karanlıklar Yahudi şeriatının neshedilmesinin, gök gürültüsü Yahudilere yönelik cehennem tehdidinin, şimşek Hz. Peygamber aleyhisselâmın mûcizelerinin meselidir. “Parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] Yani âyetlerin apaçık ortaya çıkmasına rağmen onlar inkârda inat ederler. “Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar.” Yani İslâm’ın delillerinin apaçık ortaya çıkışı onların kalplerinin karanlığını neredeyse giderecektir. “Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler, karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” Yani yolcu şimşeğe bakacak olsa yolu görebilir, gözünü kapatırsa yolu göremez. Aynı şekilde Yahudiler de eğer Hz. Peygamber aleyhisselâmın hâline bakıp düşünselerdi hidâyete ulaşırlardı. Ancak onlar yüz çevirdikleri için sapkınlık içerisinde kaldılar. Elbette Allah dilediği şeyi yapmaya kādirdir. Rebî‘ b. Enes, İbn Cüreyc, Mücâhid, Dahhâk ve Kelbî Abdullah b. Abbas’tan rivayet ederek şöyle demişlerdir: Bu, onların dilleri ile ikrar edip kalpleri ile inkâr etmelerinin misalidir. Yani münafığın iman konusundaki durumu karanlık bir gecede, bir geçitten geçerken yağmura yakalanan yolcunun durumu gibidir. Burada iman yağmura benzetilmiştir, çünkü onda kalplerin hayatı bulunur. “Onda karanlıklar vardır.” [ el-Bakara 2/19] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 553 ïÐاïýĤا īĨ ءĹýÖ اijđĩùĺ أن نij×éĺ ź أي] ١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ·ِِ ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ َ ْkَ ُ «¹َن ا À﴿ ،אتı×ýĤا ħıÖijĥĜ īĐ ijéĩĺ ħÐאĭĕĤا ١ ÙÖאĀوإ īĻĩĥùĩĤا õĐ īĨ įĬوóĺ אĨ כאدĺ ،אĺŻ×Ĥوا ĹĘ אĨ ÕĥùĤ ﴾ُ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ۜ﴾، أي وإذا زال ďęĬ اĻĬïĤא وijęĜا، ﴿َوª َ ُY®¹ا ¢ ­ْ·ِÁَْ «َ ­َ َ «’ْ َ ا ا َِذٓ ﴿ َوا .óĺïĜ ءĹü ģכ ĵĥĐ įĬإ .ذل ĵĤإ źذ ħİوزاد ħıĺïĺأ وģĻĜ: اģáĩĤ ijıĻĥĤد؛ وذĤכ أن اùĩĤאóĘ óčÝĭĺ اóĉĩĤ óĩđĻĤ اóĉĤق وŷĩĺ اĻéĤאض ٢ اijıĻĤد כאijĬا óčÝĭĺون اñכĘ ،قó×Ĥوا ïĐóĤوا אتĩĥčĤا ďĜijÝĺ źو ،įÖودوا ijİ įÖ ďęÝĭĻĘ ħıÝđĺóü ëùĬ واóčÝĭĺ ħĤو ،اءïĐŶا واóıĝĺو įÖ واïÝıĻĤ م؛ŻùĤا įĻĥĐ אĭĻ×Ĭ وجóì ٣ įĻĥĐ اŻùĤم، واĩĥčĤאت Ĺ×ĭĤا ïĩéĨ אلáĨ óĉĩĤאĘ ؛ħıĭĺد ĵĥĐ כאن īĩĤאرĭĤאÖ ïĻĐijĤوا َ ْkَ ُ «¹َن À﴿ .مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا اتõåđĨ قó×Ĥوا ،אرĭĤאÖ ïĻĐijĤا ٤ ïĐóĤوا ،ħıÝđĺóü ëùĬ َ َ§ ُYد À﴿ .אتĺŴا رijıČ ďĨ כאرĬŸا ĹĘ ونïĬאđĺ [١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ·ِِ ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ ا ­ْ·ُ َ ª ءYَ Šَٓ َ ٓY ا ¯َ َّ «¦ُ ﴿ .ħıÖijĥĜ ÙĩĥČ Õİñĺ įĥÐźد رijıČ כאد أي﴾ ۜ َْ\ ‡َ َYرُ¶ ­ْ َ ْs َ ُ ا À قُ yْ]َْ اª ijĤو ،ěĺóĉĤا óāÖŶ قó×Ĥا ĵĤإ óčĬ ijĤ óĘאùĩĤا أي﴾ ۜ َ ُY®¹ا ¢ ­ْ·ِÁَْ «َ ­َ َ «’ْ َ ا ا َِذٓ َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ َوا مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا אلè ĹĘ اijĥĨÉÜ ijĤ ،دijıĻĤا ٦ اñכĘ ،ěĺóĉĤا ُ įĻĥĐ Ĺęì ٥ įĭĻĐ ăّ ĩĔ .أراد אĨ ĵĥĐ óĺïĜ įĬإ ٧ ] ĹĘ اŻąĤل، أ ïÝİźوا، وĩĤא أijĄóĐا ijĝÖا [٨٠ īĐ Ĺ×ĥכĤوا אكéąĤوا ïİאåĨو ãĺóä īÖوا÷ Ĭأ īÖ ďĻÖóĤا אلĜ أي ،ħıÖijĥĝÖ ħİכאرĬوإ ħıÝĭùĤÉÖ ħİارóĜŸ ģáĨ اñİ :ƻ אس×Đ īÖا ٍ أĀאįÖ اóĉĩĤ، ÙĩĥčĨ ÙĥĻĤ ĹĘ אزةęĨ ĹĘ óĘאùĩכ אنĩĺŸا ĹĘ ěĘאĭĩĤا ģáĨ į اĩĺŸאن ÖאóĉĩĤ؛ Ŷن įÖ Ļèאة اijĥĝĤب، و﴿ž۪ ِµÁ ُ’ُ«َ ¯ٌ Yت﴾ [اĤ×óĝة، ١٩/٢] ّ ×ü ١ ر: ĹĘ إĀאÙÖ. ٢ ر: وכñا. ٣ ح ط ر - اĭĤ×Ĺ. ٤ ط: واïĐijĤ. ٥ ر: įĻĭĻĐ. ٦ ر: وכñا. ٧ ط ر: اÙĤŻąĤ. ٥ ١٠ ١٥ 554 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Yani bu münafığın kalbinde küfrün karanlığı, dilinde ise ikrarın nûru vardır, tıpkı şimşek gibi çakar. O bu ikisi arasında tıpkı gök gürültüsünden korkar gibi korkmaktadır. “Parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] Yani kendilerini doğru yola iletecek deliller ve peygamberin mûcizeleri üzerinde kalpleri ile tefekkür etmezler. “Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar.” Yani üzerinde tefekkür etmese bile bu deliller, neredeyse onun kalbinin karanlığını ve gözünün perdesini giderecek gibidir. Bir görüşe göre bu ifade şu anlama gelir: Münafığın dili ile ettiği imanın nûru neredeyse onun gerçek hâlini müminlerden saklayacaktır. “Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Yani hayatta oldukları sürece bunu ( Müslüman olduklarını) söylerler ve bundan faydalanırlar, öldüklerinde ise kabrin karanlıkları ve mahşerin cezası içinde kalırlar. “Allah dileseydi” münafığı derhâl helâk eder, ona ölüme kadar mühlet vermezdi, çünkü O, her şeye kādirdir. Bir başka görüşe göre anlam şöyledir: Bu, münafığın korku ve şaşkınlığının meselidir, çünkü yağmurun, gök gürültüsünün ve karanlıkların bulunduğu bir gece son derece ıssız ve korkutucudur. Parmakların ölüm korkusu ile kulağa tıkanmasının anlamı, münafığın sırrının ortaya çıkmasından ve bu nedenle öldürülmekten ya da sürülmekten yana duyduğu korkudur. “Oysa Allah, kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır.” [ el-Bakara 2/19] onlara intikam cezasını indirmeye kādirdir. “Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar.” Yani münafığın korkusu neredeyse onu helâk edecektir. Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Yani her ne zaman iki taraftan birinin galibiyeti söz konusu olsa o tarafa tâbi olurlar, ama işler değişince onlar da saflarını değiştirirler. “Allah dileseydi” yağmura tutulmuş kimsenin korktuğu şeyi, yani gözlerinin kör, kulaklarının sağır olmasını gerçekleştirirdi. Allah’ın münafığı bu iki tarafa birden meyletme hâli üzere bırakması âcizliğinden değildir, çünkü “Allah şüphesiz her şeye kādirdir.” Şöyle denilmiştir: Bu, münafıkların müminlere iman ile kâfirlere ise inkâr ile muamele etmelerinin misalidir. Allah şöyle buyurmuştur: Onların durumu gecenin, bulutların, yerin ve içerisinde gök gürültüsü ve şimşek bulunan yağmurun karanlığı içindeki kimsenin durumu gibidir. Böyle bir kişide hem ışık, hem karanlık hem de korku bir araya gelmiştir. Işık, onun ızhar ettiği imanın nûrudur, karanlık onun gizlediği küfrün karanlığıdır, korku ise hâllerinin açığa çıkmasından duyduğu endişedir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 555 ėÐאíĤכא כĤذ īĻÖ ėÐאì ijİو قó×Ĥכא ارóĜŸا رijĬ įĬאùĤ ĵĥĐو óęכĤا ÙĩĥČ į×ĥĜ ĹĘ ģÐźد ĵĤإ ħıÖijĥĝÖ ونóכęÝĺ ź [١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ·ِِ ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ َ ْkَ ُ «¹َن ا À﴿ ،ïĐóĤا īĨ אءĉĔو į×ĥĜ ÙĩĥčÖ ÕİñÜ ģÐźïĤا כĥÜ أي﴾ قُ yْ]َْ اïüóĤ وõåđĨات اijøóĤل، ﴿ َ À §ُYد اª .אıĻĘ óכęÝĺ ħĤ وإن ،هóāÖ َ Šَٓ َYء ٓY ا ¯َ َّ «¦ُ ﴿ ،įُ Ĥאè īĻĭĨËĩĤا ĵĥĐ ĵęíĺ įĬאùĥÖ ěĘאĭĩĤا אنĩĺإ رijĬ כאدĺ :ģĻĜو ُ·­ْ َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ ﴾أي Ĩא داijĨا ĹĘ اĻéĤאة Ýĺכijĩĥن įÖ وijđęÝĭĺن įÖ، وإذا ĨאijÜا ijĝÖا ĹĘ َ ª ĵĤإ įĥıĩĺ ħĤو אلéĥĤ ěĘאĭĩĤا כĥİŶ ﴾ُ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ªوَ ﴿،óýéĤا ÙÖijĝĐو ó×ĝĤا ÙĩĥČ .ءĹü ģכ ĵĥĐ óĺïĜ įĬŶ ت؛ijĩĤا ّóه؛ ÍĘن ÙĥĻĤ اóĉĩĤ واïĐóĤ واĤ×óق واĩĥčĤאت ĻéÜو ěĘאĭĩĤا فijì ģáĨ اñİ :ģĻĜو َ اijĩĤت: ُ ijìف رñè ذانŴا ĹĘ ďÖאĀŶا ģđä ĵĭđĨو ،אشéĺŸوا لijıĤا ÙĺאĔ ĹĘ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±À َ ۪ yžYِ §َ ْ ªYِ \ Á ٌ o۪ ®ُ ُ ١ ﴿َو ّ اà ٰ ĵęĭَ ُ ĺ أو ģَ Ýĝُ ه ĻĘ ّ óøِ ĵĥĐ َ ďĥَّ ĉُ اĭĩĤאěĘ أن ĺ ۜ﴾ ĺכאد ijìف َْ\ ‡َ َYرُ¶ ­ْ َ ْs َ ُ ا À قُ yْ]َْ َ َ§ ُYد اª À﴿ ،ħıÖ įÝĩĝĬ الõĬإ ĵĥĐ אدرĜ [١٩/٢ īĻĝĺóęĤا ïèأ Ùُ َ ×ĥĔ تóَ ُ·­ْ َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ ﴾أي כĩĥא ıČ َ ª ءYَ Šَٓ َ ٓY ا ¯َ َّ «¦ُ ﴿ ُ ِכį ĥıُ ĺ ěĘאĭĩĤا ÕèאĀ įُ Ęאíĺ אĨ ěĝéĤ ﴾ُ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ُ اĥĝĬ×ijا، ﴿َوª َħİijđ، وإذا اÕĥĝĬ اóĨŶ ÖאÜ بñÖñÝĤا اñİ ĵĥĐ ěĘאĭĩĤا َ ųا Ʃ كóÜ ُ ÷ĻĤو ،óāَ ×Ĥوا ďĩùĤا אفĉÝìź ÕĻ ّ اāĤ .﴾yÀ ۟ ٌ u۪ َ ِ ‚َ ْ¿ٍء ¢ ©ّ¦ُ »ٰ õåđĤه، إįĬ ﴿ َ« ،óęכĤאÖ َ َģ ĝĤאء اĭĩĤאīĻĝĘ اīĻĭĨËĩĤ ÖאĩĺŸאن، واĤכęאر á َ Ĩ اñİ :ģĻĜو ّ éאب واŶرض واóĉĩĤ، ùĤوا ģĻĥĤا אتĩĥČ ĹĘ ģُ äر ģáĩכ ħıĥáĨ :אلĜ ُ ُóıčه ĺ אĨ ُ وĹĘ اóĉĩĤ رïĐ وóÖق، ïĝĘ اďĩÝä ijĬر وÙĩĥČ وijìف، ĘאijĭĤر ٢ ijıČر أijĨرħİ، ħıĭĨ فijíĤوا óęכĤا īĨ هóĩąُ ĺ אĨ ÙĩĥčĤوا ُ ،אنĩĺŸا īĨ .ěęĭَ ُ ١ م: ĺ .ûĨאİ çĀ ،ħıĭĨ – ح ٢ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 556 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Ölüm korkusuyla yıldırım seslerinden parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] yani onlar sırlarının ifşa olması tehlikesi içindedirler. “Oysa Allah, kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır.” [ el-Bakara 2/19] korktukları şeyleri onlara yakınlaştırır. “Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar.” Yani müminler imanlarının kuvveti ve nûru sayesinde neredeyse münafıkların nifakının farkına varacak, onların sırlarını anlayacaklardır. “Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Yani onlar her ne zaman mümin olduklarını söyleseler bununla müminlerden kendilerini korurlar. “Fakat şeytanlarıyla baş başa kaldıkları zaman, ‘Şüphesiz, biz sizinle beraberiz. Biz ancak onlarla alay ediyoruz.’ derler.” [ el-Bakara 2/14] böylece dalâlet karanlıklarına düşerler. “Allah dileseydi” onların korunma vesilelerini ortadan kaldırırdı ve onlar eliyle müminlerin başına gelenlere engel olurdu. Bu tıpkı Allah’ın, dilemesi hâlinde, herhangi bir yıldırım, şimşek ya da gök gürültüsü olmaksızın dahi yağmura tutulmuş kimsenin kulaklarını sağır, gözlerini kör etmeye kādir olmasına benzer. “Oysa Allah, kâfirleri çepeçevre kuşatmıştır.” [ el-Bakara 2/19] onları bilir, onlara mâliktir, onlar O’nun elindedirler, dolayısıyla kaçışları, kurtuluşları yoktur. “Allah şüphesiz her şeye kādirdir.” Katâde ve İbn Cüreyc şöyle demiştir: Bu, münafığın korkaklığı ve savaşa çağrıldığı zamanki ölüm korkusunun meselidir. Oysa nasıl ki yağmurla toprak ve insanlar hayat buluyorsa cihatla da din ihyâ olur. Münafıklar savaşa çağrıldıkları zaman “Evlerimiz açık/sahipsiz.” [ el- Ahzâb 33/13] derlerdi, Allah Teâlâ ise buna cevaben şöyle buyurmuştur: “Evleri açık/sahipsiz değildir.” [ el- Ahzâb 33/13], “Eğer size Allah’tan bir zafer nasip olursa, ‘Biz sizinle beraber değil miydik?’ derler. Kâfirlerin zaferden bir nasipleri olursa bu sefer de onlara, ‘Sizi yenip öldürebileceğimiz hâlde öldürmeyip müminlerden korumadık mı?’ derler.” [ en-Nisâ 4/141] Bunların cihada rağbet etmemelerinin sebebi Hz. Peygamber aleyhisselâmı “Allah elbette dinini galip kılacaktır.” [es-Saff 61/9] ve “Allah’ın sözü en üstün olandır.” [ et-Tevbe 9/40] ifadelerini tasdik etmemiş, dirilişe ve Allah’ın şehitler için hazırladığı mükâfata inanmamış olmalarıdır. “Şimşek sanki gözlerini çıkaracakmış gibi çakar.” Yani İslâm’ın zaferi ve izzeti sanki münafığı imana zorlayacak “onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Yani Müslümanların izzeti onları ne zaman aydınlatsa onda biraz yürürler, ama işler tersine gidince küfürleri içinde şaşkın bir şekilde kalırlar. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 557 כÝİ óĉì ĵĥĐ ħİ [١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا¡﴾ [ِاِ ¹َ َ‡ªا ّ ±َR ِ ­ْ·ِِ ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ َ ْkَ ُ «¹َن ا و﴿À َْ[ْy ُق﴾ أي َ َ§ ُYد اª À﴿ نijĘאíĺ אĩĨ ħıÖ ِ ّ óĝُ ĺ [١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±À َ ۪ yžYِ §َ ْ ªYِ \ Á ٌ o۪ ®ُ ُ ّ óÝ﴿ َو ّ اà ٰ اùĤ ħİارóøأ ħıĤ ėýכĭĺو ،īĻĝĘאĭĩĤا אقęĬ אıÖ نijُ ĭĉęْ َ ه ĺ ُ ُ إĩĺאن اīĻĭĨËĩĤ وijĬر ĺכאد ijĜة َِذا ُ·­ْ َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ ﴾כĩĥא Üכijĩĥا ÖאĩĺŸאن כאijĬا øאīĻĩĤ ďĨ اīĻĭĨËĩĤ،﴿ َوا َ ªءYَ Šَٓ َ ٓY ا ¯َ َّ «¦ُ ﴿ [ ­﴾ [اĤ×óĝة، ١٤/٢] وijđĜا ĹĘ ĩĥČאت اŻąĤل[٨٠ب ْۙ §ُ َ®َ Yَ ²ِّ ¹ُٓا ا ªYَ ¢ ­ ْۙ·ِ³Áِ ŽY۪ Áَ‚َ »ٰ ªِ ¹َْا ا «rَ ųا Ʃ אءüijĤ אĩכ īĻĭĨËĩĤا ħıÖ ďĜأو ١ ز ħıĭĐ وĨא ُ ُ﴾ Ŷزال أø×אب اóéÝĤ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ﴿َوª Á ٌ o۪ ®ُ ُ ٍ ٍ وóÖق ﴿َو ّ اà ٰ ٍ ورïĐ ÙĝĐאĀ óĻĔ īĨ هóāÖو ÕĻ ّ āĤا ÕèאĀ ďĩùÖ ÕİñĤ َ َب óıĨ źو ÿĥíĨ ŻĘ įÝą×Ĝ ĹĘ ħİو ħıĤ כĤאĨ ħıÖ ħĤאĐ [١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [±À َ ۪ yžYِ §َ ْ ªYِ \ .﴾ٌ۟ óĺï۪ Ĝَ ٍ ْ ء Ĺüَ ģِّ ُ َ ٰĵĥ כ Đ﴿ijİو ،ħıĤ َ إĵĤ ĹĐِ ُ ِį īĨ اijĩĤت إذا د Ęijìو ěĘאĭĩĤا īِ ْ × ُ åِ Ĥ ģáَ Ĩ اñİ :ãĺóä īÖوا אدةÝĜ אلĜو ُijĐا اÝĝĤאل، وĹĘ اıåĤאدإĻèאء اīĺïĤ כĩא أن ĹĘ اóĉĩĤ Ļèאة اŶرض ِ وأıĥİא، وכאijĬا إذاد ۜ﴾ اÙĺŴ،] اõèŶاب، ِ َ¹َْرٍة \ َ ة﴾ [اõèŶاب، ١٣/٣٣] Ĝאل:﴿َوَRY ِ¿¶ ٌ ³ََY َ¹َْر b¹Áُ\ُ َ ِ ّن إįĻĤ ĜאijĤا: ﴿ا [Á ٌۙ ‡۪ َ ² ±À َ ۪ yžYِ §َ ْ «ِ ِ ْن َ¦ َYن ª ۘ َوا ­ْ §ُ َ®َ ±ْ §ُ َ ² ­ْ َ ªَ ¹ُٓا ا ªYَ ¢ ِٰ Ãا ّ ±َR ِ m ٌ cْžَ ­ْ §ُ َ ١٣/٣٣] وĜאل: ﴿ِžَY ْن َ¦ َYن ª اijĬכא ħıĬŶ אد؛ıåĤا ĹĘ اij×Ĕóĺ ħĤ אĩĬوإ] ١٤١/٤ ،אءùĭĤا﴾ [­ْ§ ُ Áَْ ْذ َ» ِ ¹oْ cَْ َ ² ­ْ َ ªَ ¹ُٓا ا ªYَ ¢ :įĤijĜ ĹĘو] ٩/٦١ ،ėāĤا﴾ [µ۪ ِ ّ «¦ُ ±Àِ ۪uªا ّ« َ «َ هُyَ·ِْ Áُِ ª﴿ ،įĤijĜ ĹĘ Ṡ Ĺ×ĭĤا نijĜ ِ ïāĺ ّ ź َ َ§ ُYد À﴿.اءïıýĥĤ ųا Ʃ ïĐأ ّ אĨو ßđ×ĤאÖ نijĜ ِ ïāّ ُ ۜ﴾ [اÙÖijÝĤ، ٤٠/٩ [وĨא ĺ YÁَ ْ «ُ ْ َ اª ﴿َوَ¦ِ»َ̄ ُ_ ّ اà ِٰ ِ¿¶ īĻĩĥùĩĤا ƫ õĐِ ﴾­ْ·ُ َ ªءYَ Šَٓ َ ٓY ا ¯َ َّ ُ ِ įÑåĥ إĵĤ اĩĺŸאن، ﴿ ُ¦» ه ĺ ُ ƫ اŻøŸم وijıČر َْ[ْy ُق﴾ أي õĐ اª ħİóęכ ĹĘ īĺó ّ ĻéÝĨ اijĨאĜ ħıĻĥĐ ُ ة َ óْ Ö ƪ ﴿َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ ﴾وإذا כאÛĬ اïĤ ١ ح – وĨא، çĀ İאûĨ. ٥ ١٠ ١٥ 558 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Allah dileseydi” onları herhangi bir savaş olmaksızın da helâk edebilirdi, nitekim “Allah şüphesiz her şeye kādirdir.” Benzer mânada Allah şöyle buyurur: “(Evlerinde) oturup da kardeşleri hakkında ‘Bize uysalardı öldürülmezlerdi.’ diyenlere de ki: Eğer doğru sözlü insanlar iseniz, canlarınızı ölümden kurtarın bakalım!” [ Âl-i İmrân 3/168], “Ey iman edenler! Sizler, inkâr edenler ve yeryüzünde sefere çıkan veya savaşan kardeşleri hakkında ‘Eğer bizim yanımızda kalsalardı ölmezler, öldürülmezlerdi.’ diyenler gibi olmayın.” [ Âl-i İmrân 3/156] Şöyle denilmiştir: “Allah dileseydi” onların bedenlerini perişan eder, ondan bir fayda sağlamalarına mani olurdu, böylece onlar ne cihada katılabilirlerdi ne de başka bir farzı yerine getirebilirlerdi, nitekim “Allah şüphesiz her şeye kādirdir.” Şöyle denilmiştir: Onlar ne zaman bir menfaate ya da ganimete çağrılsalar icâbet ederler, ama “Karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” Yani savaşa çıkmaları emredilince ağırdan alırlar. Şöyle denilmiştir: Onlar ne zaman kendi taraflarının galip geldiğini işitseler sevinirler, ama “Karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” Yani müminlerin galip geldiğini gördükleri zaman şaşkınlık içinde kalırlar. “Allah dileseydi” onların taraflarını helâk ederdi, nitekim “Allah şüphesiz her şeye kādirdir.” Şöyle denilmiştir: Bu misal Yahudilerin Tevrat ile olan durumları hakkındadır. Buna göre yağmur Tevrat’tır, karanlıklar onun müteşâbihleri, gök gürültüsü tehditler, şimşek ise Hz. Peygamber aleyhisselâmın şeriatı ve Tevrat’ta anlatılan özellikleridir. “Parmaklarını kulaklarına tıkarlar.” [ el-Bakara 2/19] Yani Tevrat’ta ondan bahseden ifadelerden ve bu ifadeler üzerinde düşünmekten imtina ederler, çünkü liderliklerinin ve maddi çıkarlarının ellerinden gitmesinden endişe ederler. Oysa Hz. Peygamber aleyhisselâmın hâlinin açıkça ortaya çıkışı neredeyse onların küfürlerini yok edecektir. Şöyle denilmiştir: “Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Yani hevâlarına uyanları kabul ederler, uymayanları ise reddederler. Şöyle denilmiştir: Eğer tefekkür etselerdi iman eder ve saadete ulaşırlardı, ama onlar yüz çevirdiler, bu yüzden de helâk olup hüsrana uğradılar. Nasıl Allah Teâlâ yolcunun gözlerini kör olması hâlinde dahi aydınlatmaya kādir ise aynı şekilde Yahudilerin kalplerini de, onlar yüz çevirseler dahi, aydınlatmaya kādirdir, ancak bunu murat etmemişti ki O, dilediği her şeye kādirdir. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 559 yÀ ﴾כĩא ۟ ٌ u۪ َ ِ ‚َ ْ¿ٍء ¢ ©ّ¦ُ »ٰ «َ ﴿ įĬإ ،אلÝĜ óĻĔ īĨ ħıÜאĨوأ ħıכĥİŶ ﴾ُ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ﴿َوª ²َْ Ÿُ ِ ُ§ ­ُ﴾ [آل ۜ ¢ُ ْ© žَ ْYدَرُ۫ؤا َ ±ْ ا ا¹»ُcِ¢ُ Y®َ Yَ ²¹Yُ Žَ َ ¹َْ ا ª واuُ َ َ ِِ·­ْ َو¢ ¹ُا ِ ِÊ ْr¹َا² ªYَ ¢ ±À َ w۪ َّ ªَ Ĝאل: ﴿ا ﴾­ْ·ِِ ¹ُا ِ ِÊ ْr¹َا² ªYَ ¢وَ واyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ ¹ُا َ¦ªY ²¹§ُ َ b Êَ ا¹³ُRَ ٰ ا ±À َ w۪ َّ ªا Y·َُ Àَّ َٓY ا óĩĐان، ١٦٨/٣] وĜאل:﴿À اÙĺŴ،] آل óĩĐان، ١٥٦/٣]. ضóęĤ ٍ źو אدıåĤ اijéĥāĺ ħĥĘ אıéĤאāĨو ħıĬاïÖأ ģّ ĉđĤ ﴾ُ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ وģĻĜ:﴿ َوª .﴾yÀ ۟ ٌ u۪ َ ِ ‚َ ْ¿ٍء ¢ ©ّ¦ُ »ٰ آóì، إįĬ ﴿ َ« ۜ﴾ أي َ ُY®¹ا ¢ ­ْ·ِÁَْ «َ ­َ َ «’ْ َ ا ا َِذٓ ٍ أäאijÖا، ﴿َوا وģĻĜ: أي כĩĥא دijĐا إĵĤ ÙĩĻĭĔ وÙđęĭĨ ا َِذٓ وإذا أóĨوا ÖאóíĤوج õĕĥĤو áÜאijĥĜا. وģĻĜ: כĩĥא ijđĩøا ĥĔ×Ù أĻüאħıĐ ijèóĘا.﴿َوا ُ﴾ ĥİŶכ ¹َْ ‚َٓ َYء ّ اà ٰ ّóوا، ﴿َوª ۜ﴾ أي وإذا رأوا ĥĔ×Ù اīĻĭĨËĩĤ ĻéÜ َ ُY®¹ا ¢ ­ْ·ِÁَْ «َ ­َ َ «’ْ َ ا .﴾yÀ ۟ ٌ u۪ َ ِ ‚َ ْ¿ٍء ¢ ©ّ¦ُ »ٰ أĻüאħıĐ، إįĬ ﴿ َ« ُıא، واïĐóĤ ÜאıِÖאýÝĨ אتĩĥčĤوا ،راةijÝĤا óĉĩĤאĘ راةijÝĤا ďĨ دijıĻĥĤ ģáĩĤا :ģĻĜو ِِ·­ْ﴾ [اĤ×óĝة، ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ َ ْkَ ُ «¹َن ا À﴿ ،įĐóüو įُ ÝđĬو ïĩéĨ ُ اïĻĐijĤ، واĤ×óق ذכó įِ Ĥאè ُ رijıČ כאدĺ ،ÙĥכÉĩĤوا ÙøאÐóĤا تijĘ ÙĘאíĨ įĻĘ ģƫ ِכóه واĨÉÝĤ ُ ِijĄóđن īĐ ذ ĺ [١٩/٢ .ħİóęכ ģĺõĺ ّوا. َد ُ·­ْ َR ¹ْƒَا ž۪ ِµÁۙ ﴾أي Ĩא واěĘ أijİاءħİ Ĝ×ijĥا وĨא ìאıęĤא ر َ ª ءYَ Šَٓ َ ٓY ا ¯َ َّ وģĻĜ: ﴿ ُ«¦ ِ ïوا وĤכī أijĄóĐا ĥıĘכijا وóùìوا، وכĩא đَ ęÜכóوا ijĭĨŴا وø ّ ijĤ :אهĭđĨ :ģĻĜو óĺijĭÜ ĵĥĐ אدرĜ ijİ اñכĘ ĵĨאđÜ وإن óĘאùĩĤا óāÖ óĺijĭÜ ĵĥĐ ٌ אدرĜ ĵĤאđÜ ųا Ʃ أن ّ ijĥĜب اijıĻĤد وإن أijĄóĐا، وĤכī ħĤ Éýĺ ذĤכ وijİ ĵĥĐ כģ Ĩא ýĺאء óĺïĜ. ٥ ١٠ ١٥ 560 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Bu misal Hz. Peygamber aleyhisselâmın dönemindeki kâfi rler hakkındadır, nitekim “Oysa Allah, kâfi rleri çepeçevre kuşatmıştır.” [ elBakara 2/19] buyurmaktadır. O dönemde kâfi rler iki sınıf idi: Bir sınıf Ehl-i kitap idi, bunlar kitabı değiştirmişlerdi. Bu hususu Allah Teâlâ şöyle ifade etmiştir: “Tefrikaya düşüp ihtilâf edenler gibi olmayın…” [ Âl-i İmrân 3/105], “Ey Ehl-i kitap! Peygamberlerin arasının kesildiği bir dönemde elçimiz size geldi ve beyân ediyor….” [ el-Mâide 5/19]. Ehli kitap içerisinde bir grup kitapta olmayan yeni şeyleri ona sokmuşlardı. Nitekim Allah Teâlâ “Ehl-i kitaptan bir grup, okuduklarını kitaptan sanasınız diye kitabı okurken dillerini eğip bükerler.” [ Âl-i İmrân 3/78] buyurur. Böylece hak kitapların izi silinmişti ve onlar dalâlet karanlığında kalmışlardı, aralarında hiçbir hikmet içermeyen çelişkili görüşler çıkmıştı. Bir diğer sınıf ise herhangi bir kitaba ve nebîye iman etmeyen, aksine putlara, taşlara, ateşe tapan kimselerdi. Bunları doğru yola sevk edecek kimseleri yoktu, bu yüzden bunlar kendilerini dalâletten hidâyete, parçalanmışlıktan birliğe çıkaracak birine ihtiyaç duyuyorlardı. Allah da onlara bir nebî gönderdi, ona âyetlerini lutfetti ki ona itaat ettikleri takdirde kendilerini kurtarsın. Onlar tıpkı gecenin ve bulutların karanlığında kalıp şaşkın düşmüş ya da şiddetli açlık, susuzluk ve kuraklıkla imtihan edilmiş bir toplum idiler, Allah da onlara yağmur ile yardım etti. Onlar Allah’ın bu nimetine şükranla karşılık verdiler ve böylece helâk olmaktan kurtuldular. Bu, ona tâbi olanların durumudur. Ancak onlar içinde bu peygambere nankörlükle karşılık verenler de oldu. Onları anlatırken peygamberini yağmura benzetti, çünkü o yağmur gibi rahmet idi. Ona iman edenlerin imanını şimşeğe ve onun ışığında yürümeye, inatçıların inadını ise gök gürültüsüne benzetti. Buna göre onlar kâfi r olmalarına rağmen yine de Hz. Muhammed aleyhisselâmın nûru ve bereketi neredeyse onları kurtaracak gibidir. “Onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler.” Yani onun nûr ve bereketi kendileri için ne zaman görünür olsa ona yönelir, onda sükûn bulurlar, ama “Karanlık üzerlerine çökünce de oldukları yerde kalırlar.” Yani Hz. Muhammed aleyhisselâm dünyadan alınınca onlar türlü azaplara maruz kalırlar. “Allah dileseydi elbette onların kulaklarını sağır, gözlerini kör ederdi. Yani Hz. Muhammed aleyhisselâm aralarında iken de onlara azap ederdi, çünkü O, her şeye kādirdir.1 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 51-53. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 561 :ųا Ʃ ] وĜـאل اĨŸـאم أÖـij ijāĭĨر رįĩè أ ٨١] ćĻ ٌ é۪ ُ Ĩُ ųا Ʃ َ ّ ĻĥĐـįاùĤـŻم، أź óÜى أĬـĜįـאل: ﴿و Ĺـ×ĭĤاóـāĐ ـאرęכĤ ģـáĩĤا ٣ Ĝـï ĻĔـóوه כĩـא ٢ ĻęĭĀـī: أİـģ اĤכÝـאب ١ وכאĬـijا [١٩/٢ ،ةóـĝ×Ĥا﴾ [īـĺó۪ ِ Ęכאَ Ĥאْ ِÖ َٓـא َ َĥُęـijا﴾ [آل ĩĐـóان، ١٠٥/٣] وĜـאل: ﴿ĺ اÝì ْ َ ُĜـijا و ƪ óęَ َ Ü َ īـĺñ۪ Ĥאƪ َ ُـijاכ َ ُכĬij Ü źَ َ Ĝـאل: ﴿و ُ ِ ـģ] ﴾اĩĤאÐـïة، øƫ َ اóĤ ِ ـī Ĩ ٍ ة َ ْـó Ýَ Ę ĵـĥٰ َ Đ ْ ħכـُ Ĥَ ُ ِـī ّ Ļ َ × ُ א ĺ َ ĭُ ُ ـĤij øَ ْ ر ُـħ َכ َٓ אء ä ïـ َ ِ ـאب َĜ ْ ْ َ ـģ ْاĤ ِכÝ İَ ا ْ ُــħ ıْ ĭ ِ Ĩ نƪ ِ ا َ ١٩/٥]، وĨــī أİــģ اĤכÝــאب Ĝــijم اĐïÝÖــijا اĤכÝــאب כĩــא Ĝــאل: ﴿و َ ِ ـאب﴾ [آل ĩĐـóان، ٧٨/٣] ĘאïĬرøـÛ اĤכÝـÕ اéĤـě Ýכِ Ĥאْ ِÖ ْ ħُ ıَ Ý َ ĭـùِ Ĥَْ ۫ن ا َ ُ ijـĥْ َ ً ـא ĺ ĝĺó۪ęَĤَ ٤ وóıČ ħıĭĨ اijĝĤل اėĥÝíĩĤ اĭÝĩĤאăĜ اñĤي ÙĤŻąĤا ÙĩĥČ ĹĘ אرواĀو ģـÖ ؛Ĺـ×ĭÖ نijـĭĨËĺ źو ـאبÝכĤا نijـĥéÝĭĺ ź ėـĭĀو ،ÙـĩכéĤا įـĥĩÝéÜ ź ٥ đĺ×ـïون اŶوàـאن واåèŶـאر واĻĭĤـóان، ĻĤـ÷ ıĤـħ Ĩـī ıĤïĺـħ ĥĐـĵ رüـï؛ ٧ إĤـĵ اıĤـïى، وĨـī اĜóęĤـÙ إĤـĵ لŻـąĤا īـĨ ħـıäóíĺ īـĨ ĵـĤإ ٦ ĘאÝèאäـijا ٨ ÖאĺŴאت؛ ħİñĝĭÝùĻĤ įÖ إن أĈאijĐه، įĨóوأכ אĻ×Ĭ ħıĻĤإ ųا Ʃ ßđ×Ę ف؛ŻÝÐźا ٩ وכĝـijم١٠ اijĥÝÖا ĘכאĬـijاכĝـijمĝÖـijا ĘـĹ ĩĥČـאت اģĻĥĤ واùĤـéאب ĻéÝĘـóوا، ýÖـïة اåĤـijع واĉđĤـû واéĝĤـć١١ واïåĤوÖـĔÉĘÙאıàـħ ÖאĉĩĤـijĝĥÝĘóا įĩđĬ אهĝĥÜ īĨ ħـıĭĨو .įـđ×Üا īـĨ ģـáĨـכĤوذ .ÙכـĥıĤا īـĨـכĤñÖ اijـåĭĘ ؛óـכýĤאÖ īـĨ ـאنĩĺإ į ّ ×ـüو ،óـĉĩĤכא Ùـĩèر ijـİ إذ ؛óـĉĩĤאÖ įـĻ×Ĭ į×ـýĘ ١٢.انóـęכĤאÖ رijĬכאدĺ .ïـĐóĤאÖ īĺïĬאđĩĤאداĭĐ į ّ آĨـī ÖـąÖįـijءاĤ×ـóق واýĩĤـĹ įĻĘ، وüـ× ُ· ْ ـ­﴾ أي َ ـYءª َ Šَٓ َ ٓـY ا ¯َ َّ «¦ُ ﴿ ħـİóęכ ďـĨ ابñـđĤا īـĨ ħـıęĉíĺ įـÝכóÖو ïـĩéĨ ۜ﴾ أي َ ُY®ـ¹ا َْÁِ ·ْ ـ­ ¢ َ َ ـ­ َ» «’ْ َ ا ا َِذٓ כĩĥـא ıČـó ıĤـħ Ĭـijره وóÖכÝـį øـכijĭا إĻĤـį،﴿ َوا ِ َ ْ ـِِ̄·­ْ َ َwَ ¶َ ـ] \ ª ُ ـYء ّ اà ٰ َ ْ ـ¹ ‚َٓ َ ُ ّÖñـijا ĬÉÖـijاع اđĤـñاب، ﴿َوª Đ ïـĩéĨ ďـĘُ وإذا ر ١٤.ءĹـü ģכ ĵـĥĐ óـĺïĜ įـĬإ ؛ħـıĻĘ ïـĩéĨو ١٣ħـıÖñđĤ ّ أي﴾ ۜ ِ ِ¶ ْ ـ­ ْ\ ‡َYر َ َوا ١ ر + وĜאijĤا. ٢ ر: כאijĬا. ٣ ط ر: כÝאب. ٤ ر: اŻąĤل. ٥ ط: رħİïü. ٦ ط: اÝèאijäا. ٧ ح: اÙĤŻąĤ. ٨ ر: وأכħıĨó. ٩ ط: īĺóĻéÝĨ. ١٠ ط: أو כijĝم؛ ر: وijĜم. ١١ ر: ÖאćéĝĤ. .įđ×Ýĺ ħĤ īĨ ģáĨ כĤوذ + ر ١٢ ر: ħıÖñđĻĤ. ١٣ اóčĬ: ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٥٣-٥١/١ اėĭāĩĤ ģĝĭĺ כŻم اĨŸאم ïùęÜ ź אتĘóāÝÖ يïĺóÜאĩĤا اĵĭđĩĤ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 562 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 21. Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan rabbinize kulluk edin ki takvâya eresiniz. [ el-Bakara 2/ 21] “Ey İnsanlar!” Zeccâc şöyle demiştir: Yâ harfi seslenme edatıdır. Eyyuhâ kelimesindeki eyy harfi ötre üzere mebni mübhem bir isimdir, çünkü müfred münâdâdır. en-Nâs kelimesi ise onun sıfatıdır. Eyyuhâ kelimesindeki hâ harfi tembih için olup eyy ismine bitişiktir ve izâfetin yerine gelmiştir. Çünkü eyy kelimesinde asıl kullanım, bu kelimenin soru kalıbında iken bir başka kelimeye muzaf olmasıdır. Sîbeveyhi Halîl b. Ahmed’den şöyle nakleder: “Müfred münâdâ i‘raba tâbi değildir, mebnidir.”1 Bu nedenle de tenvin almaz, sıfatı ise i‘rab edilen kelimelerin merfû oluşu tarzında merfûdur, bu nedenle başına elif-lâm takısı gelir.2 Ahfeş şöyle demiştir: en-Nâs kelimesi eyy kelimesinin sılasıdır [yani ism-i mevsûlun mübhemliğini gideren ifadedir]. Nida (seslenme) gafillerin uyarılması, gāiblerin huzura çağrılması, sakinlerin harekete geçirilmesi, cahillerin bilgilendirilmesi, meşgullerin meşguliyetlerinin sonlandırılması, yüz çevirmişlerin yüzünün (doğru yöne) çevrilmesi, sevenlerin heyecanlandırılması ve müritlerin şevke getirilmesidir. Allah Teâlâ geçmiş ümmetlere meskenlerin ismiyle, bize ise “müminler” nitelemesiyle seslenmiştir: “Ey iman edenler.” [ el-Bakara 2/104]. Yine bize insanlık ismi ile seslenmiştir ki bu bir mürüvvettir. Ayrıca güzel bir muamele ile ve güzel sadâkat ifadeleri kullanarak seslenmiştir. “Ey İnsanlar!” Bu ifade insanın başlangıçtaki hâline bir övgüdür ve son itibariyle de insanın insanlığına bağlı kalmasına teşviktir. “İnsanlar” kelimesi “gördü” anlamındaki ânese fiilinden türemiştir, sanki burada “Ey basiret sahipleri!” [ el-Haşr 59/2] demiş olmaktadır. Yine bu kelime el-üns (ünsiyet) kökünden de türer ki bu da insanın Rabbinin zikrine ünsiyet kurması ile övülmesidir. Ayrıca insan kelimesi nisyan (unutma) kökünden de türer, bu ise bir kınama ve mazeret telkinidir. Kınama olması itibariyle sanki “Ey nimetlerimizi nankörlükle, emirlerimizi isyankârlıkla unutan!” demektedir. Mazeret telkini olması itibariyle ise sanki şöyle demektedir: “Ey bize karşı kasıtlı değil, fakat unutarak, taammüden değil, fakat sehven muhalefet eden! Unutkanlığından dolayı seni mazur gördük, imanından dolayı seni affettik.” 1 Bkz. Sîbeveyhi, el-Kitâb, 2: 184, 199. 2 Zeccâc, Meâni’l- Kur’ân, 1: 98. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 563 نijَۙ ĝُƪ ÝÜَ ْ ħכƪĥُ َ đĤَ ْ ħכُĥِ ْ ×Ĝَ īْ Ĩِ īĺ َ ñ۪ Ĥاƪ َ ْ و ħכُĝَĥَìَ يñ۪ Ĥاƪ ُ ħכُ ƪ Öَ ُ ُïوا ر اĐ× ƪ ُ אس ْ َא اĭĤ ı ƫ א َاĺ َٓ ĺ -٢١ َ ُ Yس﴾ Ĝאل اäõĤאج: ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ،دóęĨ אدىĭĨ įĬŶ ؛ħąĤا ĵĥĐ ّ Ĺĭ×Ĩ ħı×Ĩ ħøا» أي ƫ «ĺאء» ïĬاء، و« ÙĘאĄŸا īĐ ضijٌ Đِ ijİو» أي«ـĤ زمź įĻ×ĭÜ «אİ»و ،įĤ ÙęĀ «אسĭĤا«و įĺij×Ļø אلĜو .אمıęÝøźا ĹĘ ÙĘאąĨ نijכĺ أن ّ ĹĘ» أي»؛ ّŶن أģĀ أي ٢ ّ ن، ijĭĺ ħĤ כĤñĤو ١ ّ وĻĤ ÷óđĩÖب» Ĺĭ×Ĩ دóęĩĤا אدىĭĩĤا «:ģĻĥíĤا īĐ ٣ َ إóĐاب؛ وĤñĤכ دįĥì اėĤŶ واŻĤم. ďĘر ÙĐijĘóĨ ٌ įÝęĀو وĜאل اûęìŶ:» اĭĤאس ÙĥĀ Ŷي». واïĭĤاء ĭÜ×įĻ اĕĤאīĻĥĘ وإąèאر اĕĤאÐ×īĻ وĺóéÜכ اùĤאכīĻĭ وėĺóđÜ اåĤאīĻĥİ ųا Ʃ وإن ،īĺïĺóĩĤا ěĺijýÜو īĻ×éĩĤا ãĻĻıÜو īĻĄóđĩĤا įĻäijÜو īĻĤijĕýĩĤا ēĺóęÜو ±À َ w۪ َّ ªا Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :īĻĭĨËĩĤا] ب٨١ [ħøאÖ אĬאداĬو īĻאכùĩĤا ħøאÖ īĻĄאĩĤا אدىĬ ĵĤאđÜ ٰ َR¹³ُا﴾ [اĤ×óĝة، ١٠٤/٢]، وÖאħø اùĬŸאÙĻĬ وĹİ اóĩĤوءة، وīùéÖ اđĩĤאÙĥĨ وïĀق ا ، وijİ ً אءıÝĬا ÙĻĬאùĬŸا ÙĨزŻĨ ĵĥĐ ßđÖو ٌ ً ٌ اïÝÖاء َ ُ Yس﴾ وijİ ïĨح ³ªا ّ Y·َُ Àّ َ َٓY ا À﴿ :ÙĥĨאåĩĤا ِ﴾ [اóýéĤ، ٢/٥٩ [وīĨ ِ¿ َْ اÊْ \‡َYر ُو۬ª َٓY ا À﴿ :אلĜ įّ ٤ כĬÉ ، َ ó َ āْ Öَ ěÝýĨ أąĺא īĨ آĬ÷، أي أ .رñĐ īĻĝĥÜو אبÝĐ ijİو אنĻùĭĤا īĨو ،įÖر óכñÖ ÷ĬŶאÖ įĤ حïĨ ijİو אąĺأ ً÷ ِ ْ Ĭُ اŶ َ ĭא ÖאĤכóęان وأواĬóĨא ÖאĻāđĤאن، وأĨא اīĻĝĥÝĤ أĨא اÝđĤאب ĘכįĬÉ ijĝĺل: ĺא أıĺא اĭĤאĹø ĩđĬ َאك ĬرñĐَ ،اïĀאĜ ź אĻİאøو اïĨאĐ ź אĻøאĬ אĭĤ ėĤאíĩĤا אıĺأ אĺ :لijĝĺ įĬÉכĘ رñđĥĤ ĻùĭĤאĬכ، وĬijęĐא ĭĐכ ĩĺŸאĬכ. .١٩٩ ،١٨٤/٢ ،įĺij×ĻùĤ אبÝכĤا :óčĬا ١ ٢ ر: Ĩא ijĭĺن. ٣ اóčĬ: đĨאĹĬ اóĝĤآن äõĥĤאج، .٩٨/١ .ûĨאİ çĀ ،óāÖ :ح م ٤ ٥ ١٠ ١٥ 564 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “İnsanlar” ifadesi burada müminler, kâfirler ve münafıkların ismi olabilir. “Kulluk edin” ifadesi de hepsine emirdir ki bunların hepsinin zikri daha önce geçmiştir. Müminler sûrenin başında, kâfirler onlardan sonra, münafıklar da onlardan sonra zikredilmiştir. “Rabbinize kulluk edin” ifadesi, “Ey müminler, itaat edin! Ey kâfirler, iman edin! Ey münafıklar, ihlâs sahibi olun!” anlamındadır. Bu durum âyetin önceki âyetlerle de irtibat yönüdür. Kulluk/ibadet kelimesinin tefsirine dair görüşler daha önce geçmişti, burada sadece bir görüşü zikredelim: İbadet kâmil mânada itaat etmek için güç-kuvvetin tamamını kullanmak, günahtan uzaklaşmak için haşyet şuurunu hep hazır/canlı tutmaktır. “Rabbinize” ifadesi ilâhınıza, mâlikinize ve terbiye edicinize anlamında kullanılmıştır. “Sizi yaratan” el-Halk (yaratma) kelimesi dilde takdir etme anlamına gelir. Züheyr b. Ebû Sülmâ şöyle der: Sen düşündüğün/takdir ettiğin şeyi kararlı bir şekilde yaparsın Oysa bazıları takdir eder, ama onu yapmaz “Hani sen çamurdan bir kuş yapıyordun.” [ el-Mâide 5/110] âyetinde de bu kullanım vardır. el-Halk kelimesi yaratma anlamına geldiği gibi “Bu, öncekilerin uydurmasından başka bir şey değildir.” [ eş-Şuarâ 26/137] âyetinde olduğu üzere “iftira” anlamına, “Bu ancak bir uydurmadır.” [ Sâd 38/7] âyetinde olduğu üzere “uydurma”, “İşte bunlar Allah’ın yarattığıdır.” [ Lokmân 31/11] âyetinde olduğu üzere “yaratılmış varlık” anlamına, “O her yaratılmışı bilir.” [ Yâsîn 36/79] âyetinde olduğu üzere “yaratılmışlar” anlamına, “Onların benzerini yaratmaya kādirdir.” [ el-İsrâ 17/99] âyetinde olduğu üzere ölümden sonra diriltme anlamına da gelir. Burada “Sizi yaratan” ifadesi “sizi var eden O’dur, dolayısıyla kendisine kulluk etmenize lâyık olan da O’dur” anlamına gelir. İbadet/kulluk ise ihlâs ile O’nun için amel etmektir. İmam Mâtürîdî şöyle der: İbadet/kulluk kişinin kendisini söz, amel ve inanç olarak bütünüyle Allah’a adamasıdır.1 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 57. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 565 įĤijĜو īĻĝĘאĭĩĤوا īĺóĘכאĤوا īĻĭĨËĩĥĤ אĩøا çĥāĺ אĭıİ ﴾سY ُ َ وįĤijĜ: ﴿ ّ اª³ أول ĹĘ īĻĭĨËĩĤا óذכ א؛đĻĩä ħİóذכ ě×ø ïĜو א ً đĻĩä ħıĤ ٌ ُ ُïوا﴾ أóĨ × ْ Đا ﴿:ĵĤאđÜ اijùĤرة، وذכó اĤכęאر ħİïđÖ، وذכó اĭĩĤאīĻĝĘ ħİïđÖ. ُ ﴾ ĭđĨאه: أıĺא اijĭĨËĩĤن، أijđĻĈا، وأıĺא اĤכאóĘون، آijĭĨا، ħכُ ƪ Ö َ ُ ُïوا ر × ْ وįĤijĜ:﴿ اĐ وأıĺא اĭĩĤאijĝĘن، أijāĥìا. وijİ وįä اčÝĬאم ñİه اÙĺŴ ĥÝÖכ اĺŴאت. وïĜ óĨ ĹĘ óĻùęÜ اđĤ×אدة أĜאوģĺ، وñĬכó ĭıİא źijĜ واïèا وijİ: أن اđĤ×אدة اóęÝøاغ اĉĤאÙĜ ĹĘ اÝøכĩאل اĉĤאÙĐ، واđýÝøאر اÙĻýíĤ ĹĘ اÝø×đאد اÙĻāđĩĤ. ُ ﴾ أي إıĤכħ وĨאĤככħ وĻÖóĨכħ. ħכُ ƪ Ö َ وįĤijĜ:﴿ ر ٢ :ĵĩĥø ١ ĹÖأ īÖ óĻİز אلĜ ،óĺïĝÝĤا ÙĕĥĤا ĹĘ ěĥíĤا﴾ ­ْ§ ُ £َ َ «rَ يw۪ َّ ªا ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜو ٣ َ ْóęي ĺ ź ħà ěُ ĥُíْ َ ĺ ِ َđـ ُض اijĝĤم Ö َ و ،Ûَ ĝْĥَìَ אĨ يóęْ َ Ü Ûَ ĬْŶوَ َ ْsُ «ُ ¡ِ ®±َ ّ اª۪ ِÁ±] ﴾اĩĤאïÐة، ١١٠/٥] واěĥíĤ اåĺŸאد، واěĥíĤ ِ ْذ b واَ ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ įĭĨو Á±] ﴾اóđýĤاء، ١٣٧/٢٦]، واŻÝìźق כĤñכ ĹĘ َۙ ª۪ َ َ ُrُ «ُ ¡َْ اÊّو Êِّ ا ا ٓ ِ ْن ٰ¶ َw اóÝĘźاء ĹĘ įĤijĜ:﴿ ا ْ ُ¡ ّ اà ِٰ﴾ «rَ اwَ ¶ٰ ﴿ :įĤijĜ ĹĘ قijĥíĩĤا ěĥíĤوا ،]٧/٣٨ ،ص﴾ [قٌۚ Ëَcِrا ْ َ Êِّ ا ا ٓ ِ ْن ٰ¶ َw įĤijĜ:﴿ ا ،[٧٩/٣٦ ،÷ĺ] ﴾­Áٌۙ «۪ َ ¡ٍ ْ «rَ ِ ©ّ §ُ ِ ٤ ﴿َو ُ¶¹َ \ :įĤijĜ ĹĘ نijĜijĥíĩĤا ěĥíĤوا ،]١١/٣١ ،אنĩĝĤ] ُ·­ْ﴾ [اóøŸاء، ٩٩/١٧]. َ «gْ®ِ ¡َ «ُsْ َ َ ْن À « ا ٰٓ ر َ» َ ِYدٌ ¢﴿ :įĤijĜ ĹĘ تijĩĤا ïđÖ ßđ×Ĥا ěĥíĤوا ٥ اģĩđĤ Ĺİو ،אهĺإ ħכÜאد×đĤ ěéÝùĩĤا ijıĘ ،ħכïäأو :אĭıİ ﴾­ْ §ُ £َ َ «rَ ﴿ óĻùęÜو įَ Ý ƪ Ļĥכ ï×đĤا ģđäُ אدة×đĤا «:ųا Ʃ įĤ ĵĥĐ اijĥíĤص. وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ٦ .«اïĝĐو ً ŻĩĐو ً źijĜ ً ų Ʃ ١ ط ر - زóĻİ īÖ أĹÖ. ĹĘ اءóđýĤا ħĻכè ،óąĨ īĨ (م ٦٠٩ - ـİ ق .ت١٣ (ĹĬõĩĤا אحĺر īÖ ÙđĻÖر ĵĩĥø ĹÖأ īÖ óĻİز ijİ |óĐאýĤا :ر ط ٢ ĹĘ ħĻĝĺ وכאن ،ÙĭĺïĩĤا ĹèاijĭÖ (Ùĭĺ َ õٌ Ĩ) دŻÖ ĹĘ ïĤو .ÙĘכא بóđĤا اءóđü ĵĥĐ įĥąęĺ īĨ دبŶا ÙĩÐأ ĹĘو .ÙĻĥİאåĤا ،Ùĭø ĹĘ אıÖñıĺو אıéĝĭĺو óıü ĹĘ ةïĻāĝĤا ħčĭĺ כאن :ģĻĜ .مŻøŸا ïđÖ įĻĘ هijĭÖ óĩÝøوا) ïåĬ אرĺد īĨ) óäאéĤا ّאت». اóčĬ: Ĉ×ĝאت ijéĘل اóđýĤاء ĹéĩåĥĤ، ٥١/١؛ اŻĐŶم õĥĤرכĹĥ، .٥٢/٣ ĻĤijéĤا «ĵĩùÜ هïÐאāĜ ÛĬכאĘ ٣ اóčĬ ĥĤ×ÛĻ: دijĺاįĬ، ص ٥٦؛ اõĤاóİ īÖź اĬŶ×אري، .٨٨/١ .įĤijĜ ĹĘ نijĜijĥíĩĤا ěĥíĤوا ،﴾ِ ųا Ʃ ěُĥْìَ اñَ ٰ ٤ ح - ﴿İ ٥ ح: وijİ. ٦ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٥٧/١ ٥ ١٠ ١٥ 566 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Necmeddin Nesefî şöyle der: Hak Teâlâ Kur’ân’da “yaratma ” anlamını her şekilde ifade ederek takrir etmiştir. Sadece kendisinin yaratıcı (hâlik) olduğunu haber vererek “Her şeyin yaratıcısıdır.” [ el-En‘âm 6/102] buyurmuş, eşsiz yaratıcı [hallâk] olduğunu bildirerek “O eşsiz yaratıcı ve bilendir.” [ Yâsîn 36/81] buyurmuş, yaratanların en güzeli olduğunu haber vererek “Yaratanların en güzeli olan Allah yüceler yücesidir.” [el- Mü’minûn 23/14] buyurmuş, her şeyi yarattığını haber vererek “Her şeyi yarattı.” [ el-En‘âm 6/101] buyurmuş, dilediğini yaratacağını haber vererek “Senin Rabbin dilediğini yaratır ve seçer.” [ el-Kasas 28/68] buyurmuştur. Ayrıca O, mahlûkattan bazı varlıklarını yarattığını hususen ifade etmiştir ki bunlardan biri gökyüzüdür: “Gökleri direksiz olarak yarattı.” [ Lokmân 31/10], onlardan biri yeryüzüdür: “Şimdi siz yeryüzünü yaratanı mı inkâr ediyorsunuz?” [ Fussilet 41/9], sonra bu ikisini birlikte zikredip “Gökleri ve yeri yarattı.” [ et-Tegābün 64/3] buyurmuştur. Onlardan biri gece ve gündüzdür: “Geceyi, gündüzü, güneşi ve ayı yaratan O’dur.” [ el-Enbiyâ 21/33]. Cinlerin ve insanların yaratılmasını zikrederek “Ben cinleri ve insanları ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” [ ez-Zâriyât 51/56] buyurmuş, hususen cinleri zikrederek “Cinleri de yalın ateşten yarattı.” [ er-Rahmân 55/15] buyurmuş, İblîs’i zikrederek “Beni ateşten, onu ise çamurdan yarattın.” [ Sâd 38/76] sözünü nakletmiş, melekleri zikrederek “Yoksa biz melekleri dişi mi yarattık?” [ es-Sâffât 37/150] buyurmuş, Hz. Âdem’i zikrederek “İnsanı yaratmaya çamurdan başladı.” [es-Secde 32/7] buyurmuş, Havvâ’yı zikrederek “Ondan eşini yarattı.” [ en-Nisâ 4/1] buyurmuş, eşlerimizi zikrederek “Onun âyetlerinden biri de size kendi nefislerinizden eşler yaratmasıdır.” [ er-Rûm 30/21] buyurmuş, Âdem ve Havvâ’nın evlatlarını zikrederek “Atılan bir sudan yaratıldı.” [et-Târık 86/6] buyurmuş, yaratılış aşamalarını zikrederek “Sonra nutfeyi alaka yaptık. Peşinden, alakayı, bir parçacık et hâline soktuk; bu bir parçacık eti kemiklere çevirdik; bu kemikleri etle kapladık. Sonra onu başka bir yaratışla insan hâline getirdik. Yapıp-yaratanların en güzeli olan Allah yüceler yücesidir.” [el- Mü’minûn 23/14], “Üç karanlık içinde ardı ardına yaratılış aşamalarından geçirir.” [ ez-Zümer 39/6] buyurmuş, bununla kendisini överek “Yaratanların en güzeli olan Allah yüceler yücesidir.” [el- Mü’minûn 23/14] buyurmuştur. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 567 ّره ĹĘ اóĝĤآن īĨ כģ óכ نÉÖ ěĻĥíÝĤا ĵĭđĨ ٣ ر ّ óĜو :}Ġ ٢ ١ اĨŸאم ħåĬ اīĺïĤ {وĜאل ّį اŻíĤق ĝĘאل: ِ ‚َ ْ¿ٍء﴾ [اđĬŶאم، ١٠٢/٦]، وأĬ ©ّ¦ُ ¡ُ ِ ªYrَ ﴿ :אلĝĘ ěĤאíĤا ijİ įّ Ĭأ ó×ìأ :ěĺóĈ ±ُ َ nْ َ ُ ا ٰ Ãا ّ كَرYَ ]َcَžَ﴿ :אلĝĘ īĻĝĤאíĤا īùèأ įّ Ĭوأ ،]٨١/٣٦ ،÷ĺ] ﴾­Áُ «۪ َ ْ َ ُق اª Ëّ sَ ْ ﴿َو ُ¶¹َ اª ۚ﴾ [اđĬŶאم، َ ‚َ ْ¿ٍء ©ّ¦ُ ¡َ َ ۜ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١٤/٢٣]، وأįĬ ěĥì כģ Ĺüء ĝĘאل: ﴿َو َr« ±Áَ £۪ ِ ªYsَ ْ اª ۜ﴾ [اÿāĝĤ، ٦٨/٢٨[، وÿì رYُ cَsْ َ َ ƒَٓ ُYءَوÀ ÀY®َ ¡ُ «ُsْ َ À¥َ ُ ١٠١/٦]، وأěĥíĺįĬ Ĩא ýĺאءĜאل: ﴿َوَرّ\ ﴾uٍ ¯َ َ ِ yÁْ ›َ ِ َ َ¡ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات \ ٤ اĩùĤאء، ĝĘאل: ﴿ َr« أ] اĜijĥíĩĤאت ÖאñĤכó: ıĭĨא ٨٢] ăđÖ َ َ¡ َْ اÊْر َض﴾ [ÛĥāĘ، «rَ يw۪ َّ ªYِ \ ونَ yُŸُ §ْ cََ ª ­ْ §ُ َ ³ِّ َئ [ĩĝĤאن، ١٠/٣١]، وıĭĨא اŶرض، ĝĘאل: ﴿ا َ َ¡ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر َض﴾ [اĕÝĤאīÖ، ٣/٦٤[، وıĭĨא اģĻĥĤ واıĭĤאر، ٩/٤١] وĩıđĩäא ĝĘאل: ﴿ َr« ۜ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٣٣/٢١]، وذכó اīåĤ yَ¯َ£َ ْ َ ْ̄ َ{ َواª ََ· َYر َو ّ اªƒ ْÁَ ©َو ّ اª³ َّ َ َ¡ اª «rَ يw۪ َّ Ĝאل: ﴿َو ُ¶¹َ اª َِÁْ ُ ]ُu ِون﴾ [اñĤارĺאت، ٥٦/٥١]، ّ وÿìاåĤאن ª َ Êِّ ِ ²ْ َ{ ا َ َو ْاÊ ±ّ kِ ْ ªاaُ ْ £َ «rَ Y®َوَ ﴿:אلĝĘ ÷ĬŸوا ±ْ ®ِ ¿³۪cَ ْ £َ «rَ ﴿ :אلĝĘ ÷ĻĥÖوإ ،]١٥/٥٥ ،īĩèóĤا﴾ [رY ۚ ٍ َ ² ±ْ ®ِ ٍ ِج َ ِR ±ْ َRYر نYّ kَٓ ْ َ َ¡ اª ĝĘאل: ﴿َو َr« ِئ َ§َ_﴾ [اāĤאĘאت، ٰٓ «¯َ ْ ªا Y³َ ْ £َ َْم َr« ٥ ĝĘאل: ﴿ا ÙכÐŻĩĤوا ،]٧٦/٣٨ ،ص﴾ [±Áٍ Ž۪ ±ْ ®ِ µُcَ ْ £َ َ ٍYر َو َr« ² ِ ²ْ َ ِYن ِR ±ْ Ž۪ ٍۚÁ±] ﴾اïåùĤة، ٧/٣٢]، وijèاء ĝĘאل: ْ َ¡ ْاÊ «rَ َ َ َuا ١٥٠/٣٧]، وآدم ĝĘאل: ﴿َو\ ±ْ ®ِ ­ْ §ُ َ ª ¡َ َ َ ْن َr« ِ ۪µٓ ا bYَ Àٰ َ َ¡ ِRَ³ْ·Y َزْو َjَ·Y] ﴾اùĭĤאء، ١/٤]، وأزواĭäא ĝĘאل: ﴿َوِR ±ْ ا ﴿َو َr« ﴾¡ ٦ آدم وijèاء ĝĘאل: ﴿ ُrِ «َ ¡ِ ®±ْ َ®ٓ ٍYء َد ِاٍۙž َْزَو ً اYj] ﴾اóĤوم، ٢١/٣٠]، وأوźد ²َْ Ÿُ ِ ُ§ ­ْ ا ا Y³َ ْ £َ «sَ žَ _ً ›َ‹ْ ®ُ _َ£َ َ «َ ْ ªا Y³َ ْ £َ «sَ žَ _ً£َ َ «َ _َŸَْ ُ ³ªا ّ Y³َ ْ £َ «rَ َ [اĉĤאرق، ٦/٨٦]، واÝĤאرات ĝĘאل: ﴿ُf ­ّ ±ُ َ nْ َ ُ ا ۜ َžَcَ ]َYرَك ّ اà ٰ yَrَ ٰ ْ £ًą ا «rَ هYُ َ ² ْ Oƒَ ²َْ َ ا ­ّ fُ Y¯ً oْ َ ª مYَ َ ِ ْ ªا Yَ ²¹َْ §َ žَ Y®Y ً َ ِ _َ ›َ‹ْ ¯ُ ْ اª ۜ ﴾ [اóĨõĤ، eٍ ٰ «َ f تY ٍ ¯َ«ُ’ُ ¿ž۪ ¡ٍ ْ «rَ uِ ْ َ \ ±ْ ®ِ ą£ً ْ ۜ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١٤/٢٣]، وĜאل: ﴿ َr« ±Áَ £۪ ِ ªYsَ ْ اª ۜ﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١٤/٢٣]؛ ±Áَ £۪ ِ ªYsَ ْ ªا ±ُ َ nْ َ ُ ا ٨ ĝĘאل: ﴿َžَcَ ]َYرَك ّ اà ٰ įùęĬ ĵĥĐ ٧ įÖ ĵĭàوأ ،]٦/٣٩ ١ ر: Ĝאل اëĻýĤ. ٢ ط ر - اĨŸאم ħåĬ اīĺïĤ. ٣ ط: ّ وïĜر؛ ر: وóĜب. ٤ ط ر: وıĭĨא. .ûĨאİ çĀ ،ÙכÐŻĩĤوا - ط ٥ ٦ ر: وŶوźد. ٧ ر - įÖ. ٨ ر + įĻĘ. ٥ ١٠ ١٥ 568 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Çünkü O yaratmayı en güzel şekilde yapmıştır: “Biz insanı en güzel şekilde yarattık.” [ et-Tîn 95/4], insanların amellerinin yaratılışını zikrederek “Sizi de yaptıklarınızı da Allah yaratmıştır.” [ es-Sâffât 37/96] buyurmuş, onların iç dünyalarının [sırlarının] yaratılışını zikrederek “O kalplerde olanı bilir. Hiç bilmez mi yaratmış olan?!” [el-Mülk 67/13-14] buyurmuş, kadın ve erkeğin yaratılışını zikrederek “Erkeği ve dişiyi yaratana…” [el-Leyl 92/3] buyurmuş, hayvanları insanlar için yarattığını zikrederek “Hayvanları da O yarattı. Onlarda sizin için ısıtıcı [şeyler] ve birçok faydalar vardır. Onlardan bir kısmını da yersiniz.” [ en-Nahl 16/5] buyurmuş, aynı şekilde bütün hayvanları zikrederek “Allah, her canlıyı sudan yarattı. İşte bunlardan kimi karnı üstünde sürünür, kimi iki ayağı üstünde yürür, kimi dört ayağı üstünde yürür... Allah dilediğini yaratır.” [ en- Nûr 24/45] buyurmuş, sineği zikrederek “Allah’tan gayrı kendilerine dua ettiğiniz varlıklar bir sinek dahi yaratamazlar.” [ el-Hacc 22/73] buyurmuş, cansızları zikrederek “Allah, yarattığı gölgeleri de size amade kılmıştır.” [ en-Nahl 16/81] buyurmuş, bilmediğimiz şeyleri yarattığını zikrederek “O sizin bilmediklerinizi de yaratır.” [ en-Nahl 16/8] buyurmuş, ölümü ve yaşamı yarattığını zikrederek “O ölümü ve hayatı yaratandır.” [el-Mülk 67/2] buyurmuş, ardından bizi boşuna yaratmadığını ifade edip “Yoksa sizi boşuna yarattığımızı ve bize dönmeyeceğinizi mi sandınız?” [el- Mü’minûn 23/115] buyurmuş, sonra yaratıp rızık verdiğini ve hem hayat hem ölüm verdiğini ifade ederek “Allah, sizi yaratan, sonra size rızık veren, sonra sizi öldürecek ve daha sonra da diriltecek olandır. Allah’a koştuğunuz ortaklardan, bunlardan herhangi bir şeyi yapabilen var mı? O, onların ortak koştuklarından uzaktır, yücedir.” [ er-Rûm 30/40] buyurmuştur. Bütün bunlar O’ndan olduğuna göre kulların ibadetlerine lâyık olan varlık da sadece O’dur, başkası değildir, nitekim “Sizi ve sizden öncekileri yaratan rabbinize kulluk edin.” buyurmuştur. “Ve sizden öncekileri” Buradaki vâv harfi atıf harfidir, yani “ve sizden öncekileri yaratan, bu yüzden de onların kulluğuna da lâyık olan” anlamındadır. Haddizatında Allah, kullara kendisine ibadet etmelerini emredip “Senden önce gönderdiğimiz bütün peygamberlere, ‘Şüphesiz, benden başka hiçbir ilâh yoktur. Öyleyse bana ibadet edin.’ diye vahyetmişizdir.” [ el-Enbiyâ 21/25] buyurmuştur. “Ve sizden öncekileri” ifadesinde ilâhî kudretin ve yaratıcılığın kapsayıcılığına delâlet söz konusudur. Yine bu ifadede gaflet uykusundan uyandırmak üzere “Onlar yaşadılar, geçip gittiler, şimdi siz onların sonlarını unutmayın, kusurlarınıza bahane aramayın.” denilmiş olmaktadır. 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 569 ۘ﴾ [اĻÝĤـī، ٤/٩٥[، ٍ ۪Àـ­ ¹ْ £َ b ±ـ ِ َ nْ َ ²ِْ َ َ ـYن ٓž۪ـ¿ ا ْ ³َـY ْاÊ £َ «rَ uـ ْ £ََ ª﴿ :ـאلĝĘ ěـĻĥíÝĤا ١ َ īـùèأ įـĬŶ َ ْ َُ̄» َ ــ¹ن﴾ [اāĤאĘــאت، ٩٦/٣٧]، وĥìــě َ £َ ُ§ ْ ــ­ َوَRــY b «rَ ُ وذכــó ĥìــě أĩĐאıĤــħ ĝĘــאل: ﴿َو ّ اà ٰ ۜ﴾ [اĥĩĤـכ، ١٤-١٣/٦٧]، َ َ ـ¡ َ ُ ـ­ َR ْ ـ± َr« «ْ َ À Êََ .ِ ا ِ َ ـw ِ ات ّ اªُ‡ ُ ـuور Áـ­ \ ـµ َ ۪ «ٌ ُ َ ²ِّ أøـóارħİ ĝĘـאل: ﴿ا َ َ¦ َ ــy َو ْ ُ اʲْ ٰgۙ ــ«﴾ [اĻĥĤـģ، ٣/٩٢[، ْ وĥì َ ـě َ َ ــ¡ ّ اwª «rَ YــRَوَ ﴿:ـאلĝĘ ĵـáĬŶوا óכـñĤا ěـĥì óوذכـ َ ُ§ ْ ـ­ ž۪ َÁ·ـY ِد ْفٌء﴾ [اéĭĤـģ، ٥/١٦ [اĺŴـאت، وכـñا ª ۚ َ َ£َ·ـY ِ ıĥäŶـħ ĝĘـאل: ﴿َو َْ اʲْ َ َ ـYم َr« اđĬŶـאم ۜ﴾ [اĭĤـijر، ـYء ُ ƒَٓ َ À YـRَ ُ َ ْsُ «ُ ـ¡ ّ اà ٰ À﴿ :įـĤijĜ ĵـĤإ_﴾ ـ ٍ َ َ َدٓ ّا\ َ َ ـ¡ ُ¦ّ© «rَ ُ כģ اijĻéĤاĬـאت ĝĘـאل: ﴿ ّ اà ٰ ،ãـéĤا﴾ [Yـ\Y ً َ َ ْsُ «£ُـ¹ا ُذ\ َ ْ ـ± À َ ْu ُ َ ـ¹ن ِR ْ ـ± ُد ِون ّ اà ِٰ ª b ±ـÀ َ w۪ َّ َ اª ِ ّن ٤٥/٢٤]، وذכـó اÖñĤـאب ĝĘـאل: ﴿ا َ َ ـ¡ ’ِ َ ـËًÊ] ﴾اéĭĤـģ، ٨١/١٦[، «rَ Yـَ َ ُ§ ْ ـ­ ِRّ̄ ª ©ـ َ َjَ ُ ٧٣/٢٢]، وذכـó اĩåĤـאدات ĝĘـאل: ﴿َو ّ اà ٰ َ ُ̄ َ ـ¹ن﴾ [اéĭĤـģ، ٨/١٦[، وذכó ěĥì اijĩĤت «ْ َ b Êَ YـRَ¡ ـ ُ» ُsْ َ Àوَ ﴿:ـאلĝĘ ħـĥđĬ ź ـאĨ ěـĥì óوذכـ ًـא á×Đ ـאĭĝĥì ـאĨ įـĬأ óذכـ ħـà ،[٢/٦٧ ،ـכĥĩĤا﴾ [ة¹ـ َ Áٰ oَ ْ ْ َ̄ ْـ¹ َت َواª َ َ ـ¡ اª َّ ۪ ـwي َr« ªَ واĻéĤـאة ĝĘـאل: ﴿ا ،[١١٥/٢٣ ،نijـĭĨËĩĤا﴾ [ن¹ـ َ ُ jَyْbُ Êَ Yـ³َÁَْ ªِ َ ُ§ ْ ـ­ ا ²َّ ْ ³َ ُY ¦ْ ـ­ ََ[ ًgـY َوا £َ «rَ Yـَ̄ َ ²َّ žََ َo ِ ْ ـ[ُc­ْ ا ĝĘـאل: ﴿ا َ ُ§ ْ ـ­ َ َرَز¢ َ £َ ُ§ ْ ـ­ ُf ّ ـ­ َّ ۪ ـwي َr« ُ اª ٰ Ãّ َ ُĻĩـÛ ĝĘـאل: ﴿ا ĺ įـĬوأ ĹـĻéُ ĺ įـĬوأ ٢ ورزق َ ěـ َ ĥَìَ įـĬأ óذכـ ħـà µُ َ ۜ ُ~ ْ ـ[ َYo² ـ¿ٍء ِ ُ§ ْ ـ­ ِR ْ ـ± ‚َ ْ َŸَْ ُ ـ© ِR ْ ـ± ٰذª ِ ُ§ ­ْ َR ْ ـ± À ٓYئ ۜ َ¶ ْ ـ© ِR ْ ـ± ‚ُ َ ـyَ¦ ­ـ ْ§ Áُ Á۪ oْ ُ À َ ُ ۪̄ ُcÁ ُ §ْ ـ­ ُf ّ ـ­ À َ ُf ّ ـ­ ٣ وإذا כאن İــñا כĥــį ĭĨــį، כאن اøــĝéÝאق Đ×ــאدة ﴾ [اĤــóوم، ٤٠/٣٠]، ۟ ِ ُ¦ ¹َن ُ ƒْــy À Yــَ ٰــ« َ ّ̄ ªYَ َ َوb ٦ َ £َ ُ§ ْ ـ­﴾ [اĤ×ĝـóة، ٢١/٢]. َّ ۪ ـwي َr« َ ُ§ ُ ـ­ اª ٥ ﴿ ْا ُ[ ُ ـuوا َرّ\ ٤ وĜـאل: اĥíĤـě Ĥـį دون ĻĔـóه، ؛ħכـĥ×Ĝ īـĨ īـĺñĤا ěـĥìو أي ،ėـĉđĥĤ ٧ َ ْ[ِ» ُ§ ْ ـ­﴾ اĤـijاو ۪w َ Àـ± ِR ْ ـ± ¢ َّ ªواَ ﴿:ĵـĤאđÜ įـĤijĜو َ Êّ ِ َ ْ[ِ» ¥َ ِR ±ْ َر ُ~ ٍ ـ¹ل ا ْ ³َY ِ ®ْ ـ± ¢ َْرَ~ـ» ٨ ﴿َوَRٓـY ا :ـאلĝĘ ،įـÜאد×đÖ ـאąĺأ ħـİóĨوأ ħـıÜאد×Đ ěéÝـøאĘ ﴾­ْ §ُ «ِ]ْ َ ¢ ±ـ ْR ِ ±À َ w۪ َّ ªا ﴿:įـĤijĜ ĹـĘو] ٢٥/٢١ ،ـאءĻ×ĬŶا﴾ [ونِ uـ ُ[ ُ Yْ žَ۬Yـَ ²َ َٓ ا Êّ ِ ـµا َ ٰ ªِ Ê ا ـµ َٓ ُ َ ²َّ ـµا ِ Áَْ ªِ ُ ۪ٓ ¹nـ¿ ا ² ا ْ ijـąَ َ ِ اĥęĕĤـÙ] ٨٢ب] أıĬـħ כאĬـijا ĩĘ Ùَ ĭـøِ īـĐ ٌ įـĻ×ĭÜو ،ÙـđĭāĤوا رةïـĝĤا لijĩـü ĵـĥĐ ÙـĤźد ٌ .ħכóĻāĝÜ واõĻåÝـùÜ źو ħכَ ا óĻāĨ ْ َ ـij ùْ ĭَ Ü ŻـĘ ١٠،ا ْ ٩ َ واąĝĬـij ا ْ ijـĥَìوَ .ûĨאİ çĀ ، ١ َ ح - أīùè ٢ ط ر: وأįĬ َ رزق. ٣ ْ ħכُ Ĝَ َ َز ƪ ر ħُ à ْ َ ُכħ ĝĥَìَ يñ۪ Ĥاƪ ُ ųƩ َ م: ا ƪ ħُ à ۜ ْ ħכĻ ُ Ļ۪ ْ éُ ĺ ƪ ħُ à ْ ُ ُכħ ÝĻĩ۪ ُ ĺ ƪ ħُ à īĨ ijıø įĥđĤ ،نijđäóÜ įĻĤإ اëùĭÝùĩĤ. ٤ حط - دونóĻĔه،İçĀאûĨط. ٥ ط: ĝĘאل. ٦ ر + واų أħĥĐ. ٧ ر: واijĤاو. ٨ ح - ĝĘאل. ٩ ح ط ر: وäאؤوا، çĀ İאûĨ ح. ْ ١٠ ا. ر: َ ĘאijąĝĬ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 570 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Umulur ki takvâya eresiniz.” ‘Alle ve le‘alle kelimeleri dilde, işin sonunu bilmeyen kimsenin bir şeyi ummasını ifade eder. Allah tarafından kullanıldığında ise muhatabın ummasına yönelik talebi ifade eder, çünkü Allah için hiçbir şey bilinmez, gizli değildir. Bu tıpkı bizim için şaşırma, Allah kullandığında ise “şaşırtma” anlamına gelen keyfe (nasıl) kelimesi gibidir. Farsçada bu, şöyle ifade edilmiştir: Tereccî ummak, tercîh ümit taşımak; taaccüb şaşırmak, ta’cîb şaşkınlık içinde bulunmaktır. Takvâyı umarak Rabbinize kulluk edin anlamındadır. Burada takvâ iki mânaya gelir: Birincisi dünyada amelî olarak takvâ, ikincisi ise âhirette umulan takvâ. Âyetteki “ibadet/kulluk” kelimesi tevhid anlamında yorumlanırsa o zaman dünyadaki takvâ şirkten sakınmaktır. “İbadet” kelimesi itaat mânasında yorumlanırsa o zaman dünyadaki takvâ günahlardan kaçınmaktır. Âhiretteki takvâ ise cehennemden ve diğer cezalardan korunmaktır. Burada bir lutuf hitabı söz konusudur. Nitekim bir insan diğerine “Seni kaba davranışından dolayı kınamayacağım, umulur ki tekrar seçkin hâline geri dönersin.” der, Allah Teâlâ ise şöyle buyurur: “İşte böylece biz onu Arapça bir Kur’ân olarak indirdik ve Allah’a karşı gelmekten sakınsınlar yahut onlara bir uyarı versin diye onda tehditleri teker teker sıraladık.” [ Tâhâ 20/113], “Allah sizi, analarınızın karnından siz hiçbir şey bilmez durumda iken çıkardı. Şükredesiniz diye size kulaklar, gözler ve kalpler verdi.” [ en-Nahl 16/78], “Böylece Allah, Müslüman olasınız diye üzerinizde olan nimetini tamamlıyor.” [ enNahl 16/81], “Bu da bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Artık ona uyun ve Allah’a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.” [ el-En‘âm, 6/155], “ Hayır işleyin ki kurtuluşa eresiniz.” [ el-Hacc 22/77], daha ilginç olanı ise Firavun hakkındaki şu ifadesidir: “Ona yumuşak söz söyleyin, umulur ki öğüt alır yahut korkar.” [ Tâhâ 20/44] Şiblî bu âyet hakkında şöyle dermiş: Ey Rabbim! Bu senin “Ben sizin en büyük Rabbinizim!” [ en-Nâziât 79/24] diyen kimseye karşı lutfundur, o hâlde alnını toprağa koyup sana secde edene ve ‘Benim en yüce olan Rabbim münezzehtir.’ diyen kimseye karşı lutfun kim bilir nasıldır?” Bütün bunlar, “umulur ki” ifadesinin kulların ummasını talep etmeye yönelik bir ifade olarak değerlendirilmesine göredir. Buna göre buradaki âyetin Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a söylediği şeyin mânası şöyledir: 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 571 ،Ù×ĜאđĤا ħĥđĺ ź ١ īĩĨ ٍ ّ َج óَ Ü Ùĩĥכ ÙĕĥĤا ĹĘ ģƪ َ đĤوَ ģƪ َ َ £ُ ¹َۙن﴾ Đ cَّ b ­ْ §ُ َّ «َ َ ª﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو Õ ƫ åđÝĥĤ Ĺİ ،«ėĻכ «Ùĩĥככ ٣ ijİو .ÙĻĘאì įĻĥĐ ĵęíĺ ź įĬŶ ؛ųا Ʃ īĨ ÙĻäóÜ ٢ وĹİ .ĵĤאđÜ ųا Ʃ īĨ ÕĻåđÝĥĤو אĭĨ īÝüدا Ûęŝü Õّ åđÜ īÝüدا ïĻĨا įÖ įĻäóÜو īÝüدا ïĻĨا ĵّ وĘאرĩıÝĻøא: äóÜ .īÝüدا ÛęŝýÖ ÕĻåđÜو وĭđĨאه: اĐ×ïوا رÖכħ راīĻä اijĝÝĤى. وijĝÝĥĤى ĭıİא ĻĭđĨאن: اijĝÝĤى ĹĘ اĻĬïĤא ٤ ً أŻĨ. ĹęĘ اĻĬïĤא اĝÜźאء īĐ اóýĤك إن ģĩè اóĨŶ ÖאđĤ×אدة ً ŻĩĐ، واijĝÝĤى ĹĘ اóìŴة ĵĥĐ اïĻèijÝĤ، واĝÜźאء īĐ اijĬñĤب إن ģĩè ذĤכ ĵĥĐ اĉĤאĐאت. واĝÜźאء ĹĘ اóìŴة :óìŴ ģäóĤا لijĝĺ ،ėĉĤ Ù×ĈאíĨ هñİو .אتÖijĝđĤا óÐאøو אرĭĤا īĐ אظęÝèźا ijİ ³َْ ُYه ª{َ²َْ ِ ¥َ ا ªwٰ ¦َوَ ﴿:لijĝĺ ĵĤאđÜ ٥ ųאĘ Ʃ ،«ةijęāĤا ĵĤإ ďäóÜ כĥđĤ ة؛ijęåĤאÖ كñìأؤا ź» ­ْ §ُ jَ yَrْ َ ُ ا َ £ُ ¹َن﴾ [įĈ، ١١٣/٢٠[،﴿ َو ّ اà ٰ cَّ À ­ْ·ُ َّ «َ َ ª uÁِ ۪ ¹َْ ªا ±َR ِ µÁِ ž۪ Y³َžْ َ yّ†َ وَ YÁًّ ِ \yََ Y²ً ٰ ْ¢ُyا ­ْ §ُ َّ «َ َ َ ُ§ ­ُ ا ّ ªَ ْ¯•َ َو َْ اÊْ \‡َ َYر َو َْ اÊِٔžْـَuَةۙ ª ª ©َ َjَ وَ ۙYـًٔ Áْ‚َ ن¹َ̄ ُ َ «ْ َ b Êَ ­ْ §ُ ِ bY·َ َ ®ّ ُ ِR ±ْ ُ\ ُ ¹ِن ا َّ ُ§ ­ْ ُb ِْ «ُ ¯¹َن﴾ [اģéĭĤ، «َ َ ª ­ْ §ُ Áَْ «َ µُcَ¯َ ْ ِ ² ُ­ّcُِ À ¥َ ِ ªwٰ ¦َ﴿ ،[٧٨/١٦ ،ģéĭĤا﴾ [ونَ yُ§ُ ƒْ َ b ،אمđĬŶا﴾ [ن¹َۙ̄ ُ nَ yْbُ ­ْ §ُ َّ «َ َ َ ¹£ُا ª َِ[ُ ¹ُه َو ّاb ك žَ ّbY ٌ ³َْ ُYه ُRَ[ َYر ª{َ²َْ ٌ Yب ا ٨١/١٦]، ﴿َو ٰ¶ َwا ِ¦َc ۚ﴾ [اãéĤ، ٧٧/٢٢ [وīĨ اÕĻåđĤ ذכóه ĹĘ ن¹َ oُ «ِŸْbُ ­ْ §ُ َّ «َ َ ª yَÁْsَ ْ ١٥٥/٦]، ﴿َو ْاَž ُ»¹ا اª Ĺĥ×ýĤا وכאن .]٤٤/٢٠ ،įĈ] ﴾»ƒٰ sْ َ َْو À ُy ا َ ¦ّ wَcََ À µُ َّ «َ َ ª Y³ً Áَِّ ª Êً¹َْ ¢ µُ َ ª ʹَ £ُ žَ﴿ :نijĐóĘ ěè ﴾»ۘ ٰ ُ ُ§ ­ُ َْ اÊ ْ« َY۬ َرّ\ ²َ َ َאل ﴿ا ĝَ Ę :لijĝĺ īĩÖ כęĉĤ اñİ ،אربĺ» :اñİ ĹĘ لijĝĺ ųا Ʃ رįĩè ĹÖر אنé×ø: אلĜو ابóÝĤا ĵĥĐ כĤ ïåø īĩÖ כęĉĤ ėĻכĘ [٢٤/٧٩ ،אتĐאزĭĤا[ ّ أįĬ ÙĻäóÜ. وĭđĨאه ĭıİא أįĬ Ĝאل ĵøijĩĤ وİאرون: óĨ אĨ ĵĥĐ įĥכ اñİو .»ĵĥĐŶا ١ ح: ĩĨא. ٢ ط: وijİ. ٣ ر: وĹİ. ٤ ر: اĝđĤ×ĵ. ٥ ط ر: واų. ٥ ١٠ ١٥ 572 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Ona gidin ve onu Bize çağırın, bu arada onun icâbet edeceğine, işlediklerinden af dileyeceğine dair ümitli olun.” Allah Teâlâ Firavun’un iman etmeyeceğini bilmektedir, ancak delilin tastamam olması için Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a bunu emretmiş ve işin âkıbetini onlardan gizlemiştir ki onlar davette kusur etmesinler. 22. O, yeri sizin için döşek, göğü de bina yapan, gökten su indirip onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkarandır. Öyleyse siz de bile bile Allah’a ortaklar koşmayın. [ el-Bakara 2/22] “O yeri sizin için döşek yaptı.” Bu ifade yukarıdaki “Rabbinize” kelimesinin sıfatıdır. Tefsiri şöyledir: Yeri sizin için bu hâle getirdi. Bir görüşe göre tefsiri, “Bu şekilde yarattı.” şeklinde, bir başka görüşe göre ise “Yeri yaydı.” şeklindedir. Ce‘ale (kıldı) kelimesi Kur’ân’da pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Yaratma anlamında kullanılmıştır: “Karanlıkları ve aydınlığı yarattı.” [ el-En‘âm 6/1] 2. İndirme anlamında kullanılmıştır: “Belki akledersiniz diye Biz onu Arapça bir Kur’ân olarak indirdik.” [ ez-Zuhruf 43/3] Yani bilin/anlayın diye [Kur’ân’ı] sizin dilinizde indirdik. 3. Hapsetme anlamında kullanılmıştır: “Biz sizi bayağı bir sudan yaratmadık mı? Sonra onu sağlam bir yerde tutmadık mı?” [el-Mürselât 77/20-21] Yani onu “Belli bir vakte kadar” [el-Mürselât 77/22] yani doğum zamanına kadar hapsetmedik mi? 4. Koyma anlamında kullanılmıştır: “Yanındaki görevli gençlere dedi ki: Onların eşyalarını bineklerine yükleyin.” [Yûsuf 12/62] Yani onların dirhemlerini keselerine koyun. 5. Sokma, tıkama anlamında kullanılmıştır: “Parmaklarını kulaklarına tıkadılar.” [ Nûh 71/7] 6. Toplama anlamında kullanılmıştır: “Sana haraç/vergi toplayalım mı?” [ el-Kehf 18/94] 7. Yapma, inşa etme anlamında kullanılmıştır: “Bizimle onlar arasında bir set yapmana karşılık...” [ el-Kehf 18/94]. 8. Hâkim kılma, mülk verme anlamında kullanılmıştır: “Beni ülkenin hazinelerinin başına getir.” [Yûsuf 12/55] 9. Söyleme ve niteleme anlamında kullanılmıştır: “Allah’la beraber başka bir ilâh kabul etme.” [ el-İsrâ 17/22] 10. Risâlet verme anlamında kullanılmıştır: “Bana ailemden bir yardımcı ver.” [ Tâhâ 20/29] 11. Dönüştürme anlamında kullanılmıştır: “Onları yenilmiş ekine dönüştürdü.” [el-Fîl 105/5] 12. Bir hâle getirme anlamında kullanılmıştır: “İnsanlardan bir kısmının gönüllerini onları arzular hâle getir.” [İbrâhîm 14/37] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 573 اذİ×א إįĻĤ وادijĐاه إĭĻĤא وأĩÝĬא ĵĥĐ رäאء إäאįÝÖ واñÝĐاره īĐ ĭäאįÝĺ. Ʃ واų đÜאĵĤ ïĜ ِ óا ّ āَ ĝ ُ ĺ ź نŶ א؛ĩıĻĥĐ אلéĤا ĵęìوأ ،ÙåéĥĤ א ً ĨاõĤإ כĤñÖ óĨأ īכĤ ،ÕĻåĺ ź įĬأ ħĥĐ ĹĘ اijĐïĤة. ً َٓאء َٓ ِאء Ĩ ĩ ƪ ùĤا īَ Ĩِ لَõَĬْاَ َ ًۖ و َٓאء ĭÖِ َ َٓאء ĩ ƪ َ اùĤ َ ً اüא و ْ َض ِóĘ ُ ْ َ اźر ħכُ Ĥَ ģَ َ đäَ يñ۪ Ĥƪاَ -٢٢ ُ َijن ĩĥَ ْ đÜَ ْ ħُ َ َاْÝĬ ًا و ادïَ Ĭْاَ ųِƩِ اijĥُ َ đåْ Üَ ŻَĘَ ْۚ َ ِ ات ِرْزًĜא َĤ ُכħ óَ اĩáĤ ƪ īَ Ĩِ į۪ Öِ جَ َ óìْ אَĘَ ُ ﴾، وóĻùęÜه: ħכُ ƪ Ö َ ر ﴿:įĤijĜ ÙęĀ ijİ ﴾אüا ً َ óِ ْ َض Ę َر ُ ْاź ħכُ Ĥَ ģَ َ đَ ä يñ۪ Ĥƪَ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ا .ćùÖ :ģĻĜو .ěĥì :ģĻĜو .رضŶا ħכĤ ó ّ ĻĀ ۜ﴾ [اđĬŶאم، ُ ¹َر ُ ُ»َ̄ ِ Yت َو ّ اª³ ªا ّ© َ َjَ وَ ﴿:ĵĤאđÜ אلĜ ěĥíĥĤ :אنđĩĤ آنóĝĤا ĹĘ «ģđä»و ۚ﴾ [اóìõĤف، ٣/٤٣] َ ُ£ِْ» ¹َن b ­ْ §ُ َّ «َ َ ª YÁًّ ِ \yََ Y²ًءٰ yْ¢ُ هYُ ³َ ْ «َjَ Yَ ²ِّ ١/٦]، وõĬŹĤال Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا ْ ³َ ُYه «َkَ žَ ±Áٍۙ ·۪®َ ءYٍ ٓ®َ ±ْ ®ِ ­ْ §ُ ْ £«ُsْ َ ² ­ْ َ ªَ ١ وéĥĤ ÷×Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا أي ÝĕĥÖכħ ijĘóđÝĤا، ٍۙ﴾ [اŻøóĩĤت، َ َuٍر َRْ ُ»¹م ¢ »ٰ ªِ ََy ٍار َR ۪§ ٍۙÁ±] ﴾اŻøóĩĤت، ٢١-٢٠/٧٧] أي è×ĭùאه ﴿ا ¢ ¿ž۪ ¿ž۪ ­ْ·ُcَYَ ‹َ ِ ِِµ ْ اjَ ُ«¹ا \ ²YÁَcْŸِِ ª لYَ َ ٢٢/٧٧] أي إĵĤ وÛĜ اźijĤدة، وďĄijĥĤ Ĝאل: ﴿َو¢ ] Ĝאل: أ ٨٣] אلìدŹĤو ،ħıĝĤاijä ĹĘ ħıĩİدرا اijđĄ أي] ٦٢/١٢ ،ėøijĺ] ﴾­ْ·ِِ ªYnَ ِ ر ﴾Yjً yْrَ ¥َ َ ª ©ُ َkْ َ ِِ·­ْ﴾ [ijĬح، ٧/٧١]، وďĩåĥĤ Ĝאل: ﴿َžَ·ْ© ² ٰ َذا² ِ َُ·­ْ ٓž۪¿ ا \Y†َ َ ¹ٓا ا «ُ َjَ ﴿ ،[٩٤/١٨ ،ėıכĤا﴾ [اuًّ ~َ ­ْ·ُ³َÁَْ \وَ Y³َ³َÁَْ \ ©َ َkْ َ َ ْن b « ا ٰٓ [اĤכėı، ٩٤/١٨[، وĥĤ×ĭאء Ĝאل: ﴿ َ» ±ِِ َْ اÊْر ِۚض﴾ [ ėøijĺ، ٥٥/١٢[، وijĝĥĤل ٰ« َrَ{ٓائ «َ ¿³۪ ْ ٢ ﴿ ْ اjَ« وĻĥĩÝĥĤכ واćĻĥùÝĤ Ĝאل: ٰ َrَy] ﴾اóøŸاء، ٢٢/١٧]، وŹĤرøאل Ĝאل: ﴿َو ْ اjَ ْ© ٰ ً·Y ا ªِ َ ْkَ ْ ©َ®•َ ّ اà ِٰ ا b Êَ﴿ :אلĜ ėĀijĤوا ْ ُ¦ ¹ٍل﴾ [اģĻęĤ، O®َ ٍ‡ْ َ¦َ ­ْ·ُ َ «َkَ žَ﴿ :אلĜ ģĺijéÝĥĤو ،]٢٩/٢٠ ،įĈ] ﴾¿ۙ«۪ ¶ْ َ ۪ª ¿َو۪ز ً yÀا ِR ±ْ ا ،[٣٧/١٤ ،ħĻİاóÖإ﴾ [­ْ·ِÁَْ ªِ ۪ٓي ا ¹·َْ b سY ِ َ ِٔžَْـَuًة ِR ±َ ّ اª³ ٥/١٠٥]، وóĻĻāÝĥĤ Ĝאل: ﴿žَ ْjYَ ْ ©ا ١ ط - أي ÝĕĥÖכħ ijĘóđÝĤا. .ėøijĺ īĐ اó×ì + ر ٢ ٥ ١٠ ١٥ 574 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 13. Terk anlamında kullanılmıştır: “Dilediğini de kısır bırakır.” [ eş-Şûrâ 42/50] 14. Verme anlamında kullanılmıştır: “Kendisine çokça mal verdim.” [ el-Müddessir 74/16] 15. Edinme anlamında kullanılmıştır: “Onun bir kısmını helâl bir kısmını haram saydınız.” [ Yûnus 10/59] 16. Amade kılma anlamında kullanılmıştır: “Size gemileri ve hayvanları binek olarak amade kıldı.” [ ez-Zuhruf 43/12] 17. Yükseltme anlamında kullanılmıştır: “Biz semayı korunmuş bir tavan olarak yükselttik.” [ el-Enbiyâ 21/32] 18. Yayma anlamında kullanılmıştır: “O sizin için yeri döşek yaptı.” “Yeri” el-Arz, üzerinde bulunduğumuz yerdir. Bu kelimenin türediği birkaç köken vardır. el-Arz atın ayaklarının alt kısmıdır, üzerinde bulunduğumuz yeryüzü de alt kısımdır. el-Arz titreme anlamına da gelir, üzerinde bulunduğumuz yeryüzü de zaman zaman sarsılabilir ki üzerindeki dağlar yaratılmadan önce sarsılmaktaydı, onu sabitlemek için Allah onda dağları yarattı. el-Ariz iyi huylu, hayra meyilli demektir, üzerinde bulunduğumuz yeryüzü de öyledir, nitekim onda su ve otlaklar vardır, üzerinde canlılar ve ölüler için yerleşim ve sığınma imkânı bulunur. el-İrâz yaygı demektir, yeryüzü bizim yaygımızdır. el-Araz genişlik demektir ki bizim yeryüzümüz de geniştir. el-Arazatü tahtakurusu demektir, bizim yeryüzümüz de kendisine defnedilenleri kemirir. et-Te’rîz tesis ve temellendirme demektir, Hz. Peygamber aleyhisselâm “Geceden orucunu temellendirmemiş olanın orucu olmaz.”1 buyurmuştur. Bizim yeryüzümüz de temeldir. “Döşek” yaygı demektir. el-Ferş mastar olup yaymak demektir, elfirâş üzerine yayılan şeyin ismidir, yani yaygı anlamına gelir. Kadın erkeğin yaygısıdır, çünkü erkek onunla yatmak ister. Allah Teâlâ cennet hanımları hakkında “Yükseltilmiş döşekler.” [ el-Vâkıa 56/34] buyurur. Kur’ân’da yeryüzü için bu isme benzer şekilde el-mehd [beşik], el-mihâd [döşek] ve el-bisât [yaygı] kelimeleri de kullanılır: “Yeri sizin için beşik yapan O’dur.” [ Tâhâ 20/53], “Biz yeryüzünü bir döşek yapmadık mı?” [en-Nebe’ 78/6], “Biz yeryüzünü bir döşek olarak yaydık, bakınız ne de güzel döşeriz.” [ ez-Zâriyât 51/48], “Allah yeri sizin için yaymıştır.” [ Nûh 71/19], “Yoksa yeri bir karar mekânı hâline getiren mi?” [ en-Neml 27/61] 1 Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Evsat, 9: 45. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 575 µُ َ ª aُ ْ ۜ﴾ [اijýĤرى، ٥٠/٤٢] وĉĐŹĤאء Ĝאل: ﴿َو َjَ« Y¯Á ً £۪ َ ءYُ ƒَٓ َ À ±ْ ®َ ©ُ َkْ َ وóÝĥĤك Ĝאل: ﴿َوÀ ،÷Ĭijĺ] ﴾ۜ ÊًËَnَ وَ Y®ا ً yَnَ µُ³ْ®ِ ­ْcُ ْ «َkَ žَ﴿ :אلĜ אذíÜŻĤو ،]١٦/٧٤ ،óàïĩĤا﴾ [ۙوداً uُ ¯ْ®َ ÊYً ®َ َ ْyَ¦ُ ]¹َۙن﴾ [اóìõĤف، ١٢/٤٣]، b Y®َ ِ ْ ¥ِ َو َْ اʲْ َYم «Ÿُ ْ َ ُ§ ­ْ ِR ±َ اª ª ©َ َjَ وَ ﴿:אلĜ óĻíùÝĥĤو ،]٥٩/١٠ ­ُ §ُ َ ª ©َ َjَ ﴿ :אلĜ ćù×ĥĤو ،]٣٢/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ۚą’¹ ً Ÿُoْ ®َ YŸً ْ ٓ َYء َ~£ ¯َ َªا ّ Y³َ ْ وďĘóĥĤ Ĝאل: ﴿َو َjَ« َْ اÊْر َض َžِy ً ا‚Y] ﴾اĤ×óĝة، ٢٢/٢]. ْ َض﴾ Ĺİ اŶرض اĹÝĤ īéĬ ıĻĥĐא. واĝÝüאıĜא īĨ أĻüאء: ĘאŶرض َر وįĤijĜ: ﴿ْاź ِ ïĐة، ّ óĤا رضŶوا ،ÙĥęùÝĨ ٌ אıĻĥĐ óĝÝùĬ ĹÝĤا אĭĄوأر ،įĥُ ِ َس وĹİ أøאĘ óęĤا َ ħÐاijĜ ١ Ĺİ ٢ אل×åĤا ĵĤאđÜ ųا Ʃ ěĥíĘ א؛ıĻĥĐ אل×åĤا ěĥì ģ×Ĝ ÙĤõĤõÝĨ ً ÛĬوכא لõĤõÝÜ ïĜ אĭĄوأر İïĻĈijÝĤא. واŶرăĺ اěĻĥíĤ ÖאóĻíĤ، وכĤñכ أرĭĄא؛ ıĻęĘא اĩĤאء واĵĐóĩĤ، وıĻĥĐא َض çÝęÖ اóĝĤار واÉĩĤوى ĻèŷĤאء واĵÜijĩĤ. واŸراض اĤ×ùאط، وĹİ ùÖאĭĈא. واŶر ّ ُض Ĩא دīĘ َאر Ýَ Ü אĭĄوأر ،دijđĤا ģכÉÜ Ù×ĺوُ َ َÙĄ د اóĤاء اùÜźאع، وأرĭĄא ÙđùÝĨ، واŶر ٣ ُ įĄْ ِ ّ َر Ë ُ ĺ ħĤ īĩĤ אمĻĀ ź» :مŻùĤا įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا אلĜ .ģĻĀÉÝĤوا÷ ĻøÉÝĤا ăĺرÉÝĤوا ،אıĻĘ ٤ وأرĭĄא Ĺİ اøŶאس. .«ģĻĥĤا īĨ ٥ اĤ×ùאط، وijİ َ ً اüא﴾ أي ùÖאĈא؛ ĘאóęĤش اĤ×ćù، وijİ ïāĨر، واóęĤاش óِ Ę﴿ :įĤijĜو ųا Ʃ ĵĤאđÜ אلĜ ،אıüóęÝùĺ įĬŶ ؛ģäóĤا اشóĘ أةóĩĤوا ٦ ،ćù×ĺ أي ،شóęĺ אĩĤ ħøا ٧ وóĻčĬ ñİا اħøź ŷĤرض ۜ﴾ [اijĤاÙđĜ، ٣٤/٥٦[. _ٍ ¹َ žُyْ®َ شٍ yُžُوَ ﴿:ÙĭåĤا أزواج ĹĘ ĵĤאđÜ َ ُ§ ­ُ َْ اÊْر َض َRْ· ًuا﴾ [įĈ، ª ©َ َjَ يw۪ َّ ªَ ĹĘ اóĝĤآن: اïıĩĤ واıĩĤאد واĤ×ùאط. Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ ا ĹĘ ïıĩĤوا شóęĤا īĻÖ ďĩäو] ٦/٧٨ ،É×ّ َ ْkَ ِ ©َْ اÊْر َض ِRَ· ً Yداۙ﴾ [اĭĤ ² ­ْ َ ªَ ٥٣/٢٠] وĜאل: ﴿ا ©َ َjَ ُ ْ َ̄ ِY ¶ُu َون﴾ [اñĤارĺאت، ٤٨/٥١] وĜאل: ﴿َو ّ اà ٰ آÙĺ ĝĘאل: ﴿َو َْ اÊْر َض َžَy ³َ‚ْ َY¶Y ْ³ِžَ ­َ اª ََy ً ارا﴾ [اģĩĭĤ، ٦١/٢٧[ َ ±ْ َjَ َ ©َْ اÊْر َض ¢ ®ّ َ ِ َ ً YŽąۙ] ﴾ijĬح، ١٩/٧١] وĜאل: ﴿ا َ ُ ـ§ ­ُ َْ اÊْر َض \ ª ١ ط ر - Ĺİ. ٢ ط - ěĥíĘ اų đÜאĵĤ اåĤ×אل. .ِ įĺijِ ْ ĭ َ ĺ :Ĺĭđĺ ٣ .óåęĤا ģ×Ĝ ُ įĄْ ِ ّ َر Ë ُ ĺ ħĤ īĩĤ אمĻĀ ź :אıĻĘو .٤٥/٩ ،ĹĬاó×ĉĥĤ ćøوŶا ħåđĩĤا ٤ ٥ ر: اóęĤاش. .ûĨאİ çĀ ،ćù×ĺ أي - ح ٦ .﴾ٍۜ Ùَ Đijُ Ę ْ óَ ٍش Ĩ ُ óُ Ę َ ٧ ح - واóĩĤأة óĘاش اģäóĤ؛ įĬŶ ıüóęÝùĺא، Ĝאل đÜאĵĤ اų đÜאĵĤ ĹĘ أزواج اÙĭåĤ:﴿ و ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 576 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buna yakın nitelikler kabilinden şunları da kullanmıştır: “Yeri de bunun ardından yaydı.” [ en-Nâziât 79/30] Âyetteki ed-dahvü kelimesi yaymak anlamına gelir. “Yere ve onu yayana…” [ eş-Şems 91/6] Bu âyetteki et-tahvü kelimesi de yaymak, genişletmek anlamına gelir. “Bakmazlar mı yere, nasıl da yayılmıştır.” [el-Gāşiye 88/20], “Yeri de uzattık/yaydık.” [ el-Hicr 15/19]. “Göğü de bina yapan” Bu cümle ilk cümleye atıftır, yani “göğü de bina yapmıştır.” Gök, üzerimizde olan semadır ve “yükseldi” anlamındaki semâ, yesmû, sümüvven kökünden türemiştir. “Yahut da gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur…” [ el-Bakara 2/19] âyetinin tefsirinde bu kelimenin anlamları açıklanmıştı. Bu kelime “Biz dünya semasını süsledik…” [el-Mülk 67/5] âyetinde olduğu üzere tek bir gök anlamında kullanılabildiği gibi “Sonra semaya yöneldi ve onları düzenledi.” [ el-Bakara 2/29] âyetinde olduğu gibi yedi gök anlamında da kullanılabilir. Tek bir gök anlamında kullanılması normal olan durumdur, çoğul anlamında kullanılmasının ise iki izahı vardır: İlkine göre bu kelime el-‘abâetü (aba, palto) kelimesinin çoğulunun el-‘abâ şeklinde gelmesinde olduğu gibi, es-semâetü kelimesinin çoğuludur. İkincisine göre ise semâ kelimesi cins isimdir, bu yüzden de kapsamına girenlerin hepsini ifade eder. “ Bina” inşa edilmiş yapı demektir. el-Fi‘âl kalıbı çoğu zaman mef‘ul anlamında kullanılır. el-Kitâb kelimesinin mektûb (üzerine yazılmış olan) anlamına, el-firâş kelimesinin el-mefrûş (üzerine yayılınmış) anlamına, el-bisât kelimesinin el-mebsût (yayılmış) anlamına, el-mihâd kelimesinin el-memhûd (döşenmiş, döşek) anlamına gelmesi de böyledir. el-Binâ kelimesi aynı zamanda benâ, yebnî (inşa etti) fiilinin mastarıdır. Bu kelime dilde üç anlama gelir: Ey Hâmân! Bana bir kule yap.” [ el-Mü’min 40/36] âyetinde olduğu üzere terkip (inşa) anlamına, “Sizin mi yaratılmanız daha zordur yoksa semanın mı? Onu Biz yükselttik.” [ en-Nâziât 79/27] âyetinde olduğu üzere yükseltme anlamına, Hz. Peygamber aleyhisselâmın “Saftan çıksın, abdest alsın ve namazını sürdürsün.”1 şeklindeki hadisinde olduğu üzere birleştirme (vasıl) anlamına gelir. İşte bu üç anlama, yani mürekkep olma, yükseltilmiş olma ve birleştirilmiş olma anlamlarına dayalı olarak semaya da bina ismi verilir. 1 Ali el-Kārî, Mirkātü’l-Mefâtîh, 2: 794; Zeylaî, Nasbü’r-Râye, 1: 38. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 577 ۜ﴾ [اĭĤאزĐאت، ٣٠/٧٩] ﴿َو َْ اÊْر ِض َوَRY Y·Áَ nٰ دَ ¥َ ِ ªذٰ uَ ْ َ ١ اÙęāĤ Ĩא Ĝאل: ﴿َو َْ اÊْر َض\ هñİ īĨ ÕĺóĜو َ« َْ اÊْر ِض ªِ ٢ وĜאل: ﴿َوا ،ďøijÝĤوا ćù×Ĥا ijéĉĤوا ،ćù×Ĥا ijèïĤوا] ٦/٩١ ،÷ĩýĤا﴾ [ۙY·Áَ oٰ Žَ .[١٩/١٥ ،óåéĤا﴾ [Y¶Yَ َ َ¦ْÁ َ ُ ~ِ َo ْa] ﴾اĕĤאÙĻü، ٢٠/٨٨ [أي ÛĉùÖ وĜאل: ﴿َو َْ اÊْر َض َRَu ْد² ًۖ﴾ ijĉđĨف ĵĥĐ اŶول، أي وģđä اĩùĤאء ĭÖאء. واĩùĤאء َٓאء ĭِÖ َ َٓאء ĩ ƪ َ اùĤ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿و ا» أي ŻĐ. وïĜ óĨت وįİijä Ƭ ijĩø [ ب٨٣ [،ijĩùĺ ،אĩø» īĨ ÙĝÝýĨ ،אĭĜijĘ ĹÝĤا Ĺİ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ ٣ ïèاijĥĤ çĥāÜ Ĺİو] ١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ءYِ ٓ َْو َ¦ ِّ‡َÁ ٍ [ِ ®±َ ّ اªَ َ¯ ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ َ ْ ا~َcٓ¹ٰى ­ّ fُ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ ď×ùĤا اتijĩùĥĤو] ٥/٦٧ ،כĥĩĤا﴾ [YÁَ²ْ ُ ٓ َYء ّ اuª ¯َ َªا ّ Yَ ³َّ Àّزَ uْ£ََ ﴿َوª אĩİïèأ :īĻĝĺóĉÖ ďĩåĥĤو ،óİאČ ٤ َ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٩/٢] ĘכıĬijא ijĥĤاïèة ±ّ ·Àُ ٰ¹َّ žَ ءYِ ٓ َ« ّ اªَ َ¯ ªِ ا ٧ واáĤאĹĬ: أįĬ ĭä ÷ijåĻĘز أن ĭÝĺאول اĤכģ. ٦ כאđĤ×אء واđĤ×אءة، ٥ اĩùĤאءة أıĬא ďĩä َאل ĵĭđĩÖ اijđęĩĤل כóĻá، ıĭĨא: اĤכÝאب ĵĭđĩÖ đِ ęĤאĘ ؛ÙĻĭ×Ĩ أي﴾ ًۖ َٓאء ĭِÖ﴿:įĤijĜو ĵĭđĩÖ אدıĩĤوا ،طijù×ĩĤا ĵĭđĩÖ אطù×Ĥوا ،وشóęĩĤا ĵĭđĩÖ ٨ اĩĤכijÝب، واóęĤاش ÕĻכóÝĥĤ :אنđĨ ١٠ÙàŻáĤ ÙĕĥĤا ĹĘ ijİو .»Ĺĭ×ĺ ٩ ،ĵَ ĭ َ ـ«Ö ِ اijıĩĩĤد. واĤ×ĭאء ïāĨر أąĺא Ĥ ­ْcُ²َْ ءاَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĩכ ďĘóĥĤو] ٣٦/٤٠ ،īĨËĩĤا﴾ [Ynً yْ†َ ¿ª۪ ±ِ\اْ نYُ ®Yَ ¶َ Yَ À﴿ :įĤijĜ ĹĘ אĩכ :مŻùĤا įĻĥĐ įĤijĜ ĹĘ אĩכ :ģĀijĥĤو] ٢٧/٧٩ ،אتĐאزĭĤا﴾ [Y·Áَ ³ٰ َ \ ۜ ٓ ُYء ِ ّ اªَ َ¯ َم ْ £ًą ا «rَ ُ uّ ‚َ َ ا ً ñıĤه١٣ اijäijĤه، وĹİ אءĭÖ אءĩùĤا ١٢ĵĩùÝĘ ١١؛»įÜŻĀ ĵĥĐ īِ ْ × َ óāĭĻĥĘف ّ وÉĄijÝĻĤ وĻĤ .ÙĤijĀijĨ ÙĐijĘóĨ Ù×כóĨ אıĬأ ١ ح: ñİا. ٢ ط: واďĻøijÝĤ. ٣ ط ر: ijĥĤاïèة. ٤ ط: ijĥĤاïè. ٥ ر - أıĬא ďĩä. ٦ ر: اĩùĤאء. ٧ ح: כאđĤ×אءة واđĤ×אء. ٨ ط - واóęĤاش. .ĵَ ĭ َ ٩ ح ط ر: īĨ Ö ١٠ ر: ŻáĤث. .٣٨/١ ،ĹđĥĺõĥĤ ÙĺاóĤا ÕāĬ ؛٧٩٤/٢ ،ويóıĤا ŻĩĥĤ çĻÜאęĩĤا אةĜóĨ ١١ ١٢ ط ر: ĹĩùĘ. ١٣ ر: ñıÖه. ٥ ١٠ ١٥ 578 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri el-Bünyân kelimesi de el-binâ kelimesi gibidir. Bu kelime Kur’ân’da birçok anlamda kullanılmıştır: 1. Duvar anlamında kullanılmıştır: “Onlar perçinlenmiş duvar gibidir.” [es-Saff 61/4] 2. Ashâb-ı Kehf kıssasında ribat anlamında kullanılmıştır: “Dediler ki: Onların üzerine bir bina yapın.” [ el-Kehf 18/21] 3. Seyirlik yer anlamında kullanılmıştır: “Siz her bir tepeye bir alâmet/ kule inşa edip eğleniyor musunuz?” [ eş-Şuarâ 26/128] 4. Mescit anlamında kullanılmıştır: “Binasını […] üzere inşa eden...” [ et-Tevbe 9/109]. 5. Ocak/ fırın anlamında kullanılmıştır: “Onun için bir bina yapın!” [ es-Sâffât 37/97] 6. Tam yapı anlamında kullanılmıştır: “ Bina kuran ve dalgıçlık yapan şeytanlar.” [ Sâd 38/37] 7. Sema anlamında kullanılmıştır: “Göğe ve onu inşa edene.” [ eş-Şems 91/5] 8. Cennet makamı anlamında kullanılmıştır: “Hani demişti ki: Rabbim! Cennette katında bana bir ev yap.” [ et-Tahrîm 66/11] Bu sıfatın bir benzeri Kur’ân’da şu âyetlerde sema kelimesi için kullanılmıştır: “Onu yükseltti ve düzene koydu.” [ en-Nâziât 79/28], “Yükseltilmiş tavana…” [ et-Tûr 52/5]. es-Semk kelimesi yüksek anlamındadır ve senâmün sâmikün [yüksek hörgüç] ifadesinden gelir. Kur’ân’ın semayı “ tavan” diye isimlendirmesinin sebebi, yüksekliği ile birlikte eğimli olmasıdır. el-Esküf kelimesi uzun ve eğimli yer [çatı, tavan] anlamına gelir. “Yüce gökler.” [ Tâhâ 20/4] ve “Göğün [kendi düzeninde] durması…” [ er-Rûm 30/25] âyetlerinde de gökyüzünün bu şekilde nitelendirilmesi söz konusudur. Göğün nitelikleri arasında “Biz göğü muhafaza edilmiş bir tavan yaptık.” [ el-Enbiyâ 21/32] âyetinde ifade edildiği üzere “korunmuşluk” da vardır. Onun korunması “Biz onu her kovulmuş şeytandan koruduk.” [ el-Hicr 15/17] âyetinde ifade edildiği üzere şeytanlardan koruma ve “Allah yer ve gökleri, yok olmasınlar diye tutar.” [ Fâtır 35/41] âyetinde ifade edildiği üzere düşmekten koruma şeklinde iki türlüdür. Yine Allah Teâlâ gökyüzünü şu sıfatlarla da nitelemiştir: “Üzerinize yedi sağlam gök inşa ettik.” [en-Nebe’ 78/12], “Yedi göğü tabaka tabaka yarattı.” [el-Mülk 67/3], “Yedi yol.” [el- Mü’minûn 23/17], “Bitişik idiler de biz onları ayırdık.” [ el-Enbiyâ 21/30], “Burçlara sahip göğe…” [el-Bürûc 85/1], “Yollara sahip göğe…” [ ez-Zâriyât 51/7], “Göğü yükseltti.” [ er-Rahmân 55/7], “Ve onu süsledik.” [ el-Hicr 15/16], “Ve onu koruduk.” [ el-Hicr 15/17], “Ve onları muhkem bir şekilde düzenledi.” [ Fussilet 41/12], “Onları düzenledi.” [ el-Bakara 2/29], “Herhangi bir bozukluk görebiliyor musun?” [el-Mülk 67/3], “Onda hiçbir eksiklik/gedik yoktur.” [Kāf 50/6], “Allah yer ve gökleri, yok olmasınlar diye tutar.” [ Fâtır 35/41] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 579 ٣ ĻüŶאء: ïåĥĤار وïèه Ĝאل: ٢ ĹĘ اóĝĤآن äאءت ١ اĤכÙĩĥ واĤ×Ļĭאن כאĤ×ĭאء، وñİه :ėıכĤا אبéĀأ ÙāĜ ĹĘ ٤ ¹ص﴾ [اėāĤ، ٤/٦١[، وÖóĥĤאط Ĝאل ٌ †ُ yْ®َ نYٌ Áَ³ْ\ُ ­ْ·َُ ²َّ Y¦َ﴿ َ َْ[ُg ¹َۙن﴾ b_ًَ Àٰ ٍ ا ِ ۪رÀ• ©ّ §ُ ِ َْ[³ُ ¹َن\ bَ ۜ﴾[اĤכėı٢١/١٨،[،وĜóčĭĩĥĤאل: ﴿ا Y²Yً Áَ³ْ\ُ ­ْ·ِÁَْ ¹ُا ْا\¹³ُا َ» ªY£َžَ﴿ َ ُµ] ﴾اÙÖijÝĤ، ١٠٩/٩[، وijÜŷĤن Ĝאل: ²YÁَ³ْ\ُ }َ َ~ّ َ žََ َ̄ ±ْ ا [اóđýĤاء، ١٢٨/٢٦]، وïåùĩĥĤ Ĝאل: ﴿ا َ ٍۙ اص﴾ َٓ ٍYءَو¹ّšَ ³َّ \ َ ©ّ¦ُ ±Áَ ŽY۪ Áَ َ ّĜÙאل: ﴿َو ّ اªƒ ĨאÝĤאرةاĩđĥĤو ،]٩٧/٣٧ ،אتĘאāĤا﴾ [Y²Yً Áَ³ْ\ُµُ َ ﴿ ْا\¹³ُاª ۖ﴾ [اĩýĤ÷، ٥/٩١[، وĭĩĤאزل اÙĭåĤ Ĝאل: ۙY·Áَ ³ٰ َ ٓ ِYء َوَRY\ [ص، ٣٧/٣٨]، وĩùĥĤאء Ĝאل: ﴿َو ّ اªَ َ¯ َ ِ_﴾ [اħĺóéÝĤ، ١١/٦٦[.* وóĻčĬ ñİه اĩùĥĤÙęāĤאء ³ّkَ ْ ªا¿ žِ Ycً Áَْ َ ْa َر ِّب ْا\±ِ ۪ª ¿ِ َ³ْu َك \ ªYَ ِ ْذ¢ ﴿ا ﴾ِۙ ْ َ̄ ْy¹žُع ْ ِ اª َאۙ﴾ [اĭĤאزĐאت، ٢٨/٧٩] وįĤijĜ:﴿ َو ّ اª£َ ıĺ Ʃ ij َ ùَ א Ę َ ْ َכı ĩ َ ø َ ďَ Ę َ ĹĘ اóĝĤآن įĤijĜ:﴿ ر ّאİא ęĝøא؛ ِ ٌכ، أي ďęÜóĨ. وĩø َ אĨ ø ٌ َאم ĭ َ ø :ħıĤijĜ īĨ عijĘóĩĤا כĩùĤאĘ ،[٥/٥٢ ،رijĉĤا[ ،įĈ] ﴾»ۜ ٰ «ُ ْ َ Ĺĭ، وįĤijĜ:﴿ َو ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات اª éْ ĭ ُ ĩĤا ģĺijĉĤا ėُ َ ĝ ْ ĭéĬźאıÐא ďĨ ارęÜאıĐא، واøŶ ٓ َYء ¯َ َªا ّ Y³َ ْ ٓ ُYء﴾ [اóĤوم، ٢٥/٣٠] وīĨ ęĀאįÜ Ĩא Ĝאل: ﴿َو َjَ« َ £ُ ¹َم ّ اªَ َ¯ َ ْن b ٤/٢٠]، وįĤijĜ:﴿ ا ±ْ ®ِ Y¶Yَ ³َْ Ÿِnَ وَ ﴿:אلĜ ،īĻĈאĻýĤا īĨ ٥ :īĻĻĭđĩĤ אıčęèو .]٣٢/٢١ ،אءĻ×ĬŶا﴾ [ۚą’¹ ً Ÿُoْ ®َ YŸً ْ £~َ ُ ْ̄ ِ ¥ُ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر َض À َٰ Ãا ّ َ ِ ّن ٍÁ­ ] ﴾اóåéĤ، ١٧/١٥ [وīĐ اijĜijĤع Ĝאل: ﴿ا ۙ j۪ رَ نYٍ َ Áْ‚َ ِ ©ّ¦ُ ّ×É، ١٢/٧٨[، وĜאل: ﴿ َ~ْ[•َ َ ُ ـ§ ­ْ َ~ْ[ ًY ‚ِ َu ً اداۙ﴾ [اĭĤ ¢¹ْžَ Y³َÁْ³ََ ۚ﴾ [ĘאóĈ، ٤١/٣٥[، وĜאل: ﴿َو\ َ ُ} َوÊ َ ْن b ا Ycََ ِ َ¡﴾ [اijĭĨËĩĤن، ١٧/٢٣]، وĜאل: ﴿َ¦Y² َ~ ٰ̄¹َ ٍ ات َŽِ[ ًY¢ąۜ] ﴾اĥĩĤכ، ٣/٦٧]، وĜאل: ﴿ َ~ْ[•َ َŽَyٓائ ِۙ﴾ [اĤ×óوج، ١/٨٥] وĜאل: ُ[ُyوج ْ ٓ ِYء َذ ِ ات اª ۜ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٣٠/٢١] وĜאل: ﴿َو ّ اªَ َ¯ Y¯َ ¶Yُ ³َ ْ £cَŸَžَ ą£ً bْرَ ٓ َYء َرََžَ·Y] ﴾اīĩèóĤ، ْ ُoُ ]¥ِۙ] ﴾اñĤارĺאت، ٧/٥١]، وĜאل: ﴿َو ّ اªَ َ¯ ٓ ِYء َذ ِ ات اª ﴿َو ّ اªَ َ¯ [١٧/١٥ ،óåéĤا﴾ [Y¶Yَ ³َْ Ÿِnَ وَ ﴿:אلĜو] ١٦/١٥ ،óåéĤا﴾ [Y¶Yَ َ ³َّ ٧/٥٥]، وĜאل: ﴿َوَزّÀ َ﴾ [اĤ×óĝة، َ﴾ [ÛĥāĘ، ١٢/٤١ [أي أèכīıĩ، وĜאل: ﴿žَ ٰ¹َّ ُÀ ·±ّ وĜאل: ﴿£َžَ ‹ٰ ُÁ ·±ّ ٍ﴾ [ق، وجyُžُ ±ْ ®ِ Y·ََ َ ٰyى ِR ±ْ žُ ُ ¹ٍر﴾ [اĥĩĤכ، ٣/٦٧] وĜאل: ﴿َRY ª ٢٩/٢]، وĜאل: ﴿َ¶ ْ© b .[٤١/٣٥ ،óĈאĘ] ،ÙĺŴا] أ ٨٤]/ ﴾ۚ َ ُ} َوÊ َ ْن b ُ ْ̄ ِ ¥ُ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر َض ا ٦/٥٠] وĜאل: ﴿À ١ ط ر - وñİه. ٢ ط ر: واĤכÙĩĥ äאءت. ٣ ط ر - äאءت. ٤ ح: כĩא. .īĻĻĭđĨ īĨ :ح ٥ ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 580 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Sonra gök ve yerin kulluk emri üzere yaratılmış olmalarının zikredilmesi beş türlü izah edilebilir: Birincisi: Onları yaratmaya kādir olan yegâne varlık Allah’tır. Dolayısıyla kulluk edilen ilâh olmaya lâyık olan yegâne varlık da O’dur. İkincisi: Onları yaratan Allah’tır, başkası değildir. Bu yüzden onlara düşen, Allah’ı birlemek ve hiçbir şeyi O’na ortak koşmamaktır. Üçüncüsü: Yeri onlara bir yaygı ve rızık mekânı yapıp üzerinde yürüyebilmeleri için uygun hâle getiren, göğü de kendisinden üzerlerine bereketlerin indiği bir tavan yapan varlık Allah’tır. O hâlde onların yapmaları gereken şey O’na kulluk ve itaat etmek sûretiyle şükretmektir. Dördüncüsü: Bu anlatım bir tür delil getirmedir, çünkü kâfirlerden bazıları yeryüzünde bulunan putlara, ateşe vs. tapar, kimileri de gökte bulunan güneş, ay, melekler vb. varlıklara tapar. Bu itibarla Hak Teâlâ şöyle demiş olmaktadır: Yer, gök ve bu ikisinde bulunan her şey Benim mülkümdür, Benim yarattığım varlıklardır, o hâlde benim mülkümü nasıl olur da kulluk konusunda bana ortak koşarsınız? Beşincisi: Bu ifade tehdit kabilindedir. Yani gök ve yer benim mülkümdür, dilersem sizi yerin dibine geçiririm, dilersem göğü üzerinize yıkarım. Bunun benzeri bir ifade şu âyette geçer: “Onlar, önlerindeki ve arkalarındaki (kendilerini dört bir yandan kuşatan) göğe ve yere bakmadılar mı? Eğer dilersek onları yere geçirir veya gökten üzerlerine parçalar düşürürüz.” [ es-Sebe’ 34/9] “Ve indirdi.” ifadesi “Sizi yarattı.” [ el-Bakara 2/21] ve “Ve sizin için kıldı.” [ el-Bakara 2/22] ifadelerine atıftır. “Ve gökten indirdi.” Yani dünyanın tavanı olan gökten ya da buluttan indirdi. “Yahut gökten sağanak hâlinde boşanan yağmur gibi…” [ el-Bakara 2/19] âyetinin tefsirinde “ Sema/gök” kelimesinin anlamı olarak bunlardan her ikisinin de söylendiğini ifade etmiştik, bu yüzden burada ikisi için de kullanıyoruz. 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 581 ١ أوįä: Ùùĩì īĨ אدة×đĤאÖ óĨŶا אلè ĹĘ رضŶوا אءĩùĤا ěĥì óذכ ĵĭđĨ ħà .ï×đُ ĺ אıĤإ نijכĺ نŶ ěéÝùĩĤا ijıĘ א؛ĩıĝĥì ĵĥĐ رïĜ يñĤا ijİ ųا Ʃ أن :אİïèأ ًא. ÑĻü įÖ اijכóýĺ źو وهï ِ ّ د ĩıĝĥíÖא؛ ħıĻĥđĘ أن èijĺ ّ óęÜ يñĤا ijİ įĬأ :ĹĬאáĤوا א ŶرزاħıĜ ً đĄijĨو ħıĤ אĈאùÖ رضŶا ģđåÖ ħıĻĥĐ ħđĬأ يñĤا ijİ įĬأ :ßĤאáĤوا أن ħıĻĥđĘ כאت؛ó×Ĥا ħıĻĥĐ لõĭÜ אıĭĨ ،ħıĤ אęĝøً אءĩùĤوا ،אı×אכĭĨ ĹĘ نijýĩĺ źijĤوذ ً .įÝĐאĈو įÜאد×đÖ įĤ واóכýĺ īĨ رضŶا ĹĘ אĨ ï×đĺ īĨ אرęכĤا īĨ نŶ אج؛åÝèźا ģĻ×ø ĵĥĐ ٢ واóĤاďÖ: أįĬ ٥ ٤ واóĩĝĤ واÐŻĩĤכÙ، ٣ اĩýĤ÷ :ijİو ،אءĩùĤا ĹĘ אĨ ï×đĺ īĨ ħıĭĨو ،انóĻĭĤوا אنàوŶا ĹĤ כאĺóü ٦ ĝĘאل: اŶرض واĩùĤאء وĨא ĩıĻĘא ĥĨכĹ وĹĝĥì، ĘכėĻ ijĥđåÜن ĥĨכĹ ĹĘ اđĤ×אدة؟ ÛÑü ُ نÍĘ ،ĹכĥĨ رضŶوا אءĩùĤا :Ĺĭđĺ ،ïĻĐijĤا ģĻ×ø ĵĥĐ įĬأ :÷ĨאíĤوا »ٰ ªِ ََyْوا ا À ­ْ َ «žََ Ûęùì اŶرض Öכħ، وإن ÛÑü أÛĻĝĤ اĩùĤאء ĻĥĐכħ، כĩא Ĝאل: ﴿ا ْ £ِْ ُ َْو ² ِِ·­ُ َْ اÊْر َض ا \ ْ ِ sْ َ ² ْ Oƒَ َ ِ ْن ² ٓ ِYء َو َْ اÊْر ِۜض ا ْ ُŸَ·­ْ ِR ±َ ا ّ ªَ َ¯ «rَ Y®َوَ ­ْ·Àِ u۪ Àَْ َْÁ ±َ ا \ Y®َ .[٩/٣٤ ،É×ùĤا﴾ [ۜ ٓ ِYء ¯َ َªا ّ ±َR ِ YŸً َ ¦ِ ­ْ·ِÁَْ «َ ﴾­ُ §ُ َ ª ©َ َjَ ﴿و] ٢١/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [­ْ§ ُ £َ َ «rَ ﴿ :įĤijĜ ĵĥĐ ėĉĐ ﴾لَ َ õْ Ĭَ ا َ وįĤijĜ đÜאĵĤ:﴿ و [اĤ×óĝة، ٢٢/٢]. ٓ ِYء ﴾ أي īĨ اĩùĤאء اĹÝĤ Ĺİ ėĝø اĻĬïĤא أو īĨ اéùĤאب. وïĜ َ²َْ}َل ِR ±َ ّ اªَ َ¯ ﴿َوا א َ ĭ ْ ĝƪ ٧ واïè ĩıĭĨא، ووĘ ģכÖ ģĻĜ įĬأ] ١٩/٢ ،ةóĝ×Ĥا﴾ [ءYِ ٓ َْو َ¦ ِّ‡َÁ ٍ [ِ ®±َ ّ اªَ َ¯ ا ﴿:įĤijĜ ĹĘ אĭ ّ ĻÖ ĩıĭĻÖא أąĺא. ١ ط ر: Ùùĩì. ٢ ط - أįĬ. ٣ ح - وijİ. ٤ ح: īĨ اĩýĤ÷. ٥ ر: وÐŻĩĥĤכÙ. .ĹכĥĩĤ :ûĨאıĤا ĹĘو ،ĹĥáĩĤ :ط ٦ ٧ ط ر: Ĥכģ. ٥ ١٠ ١٥ 582 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “ Su” yağmur demektir. el-Mâ (su) kelimesinin aslı el-mevehü şeklindedir. Nitekim çoğulunun el-miyâh ve el-emvâh, küçültme isminin el-müveyh, fiil hâlinin mevvehe es-sikkîne, emâhet el-bi’r şeklinde kullanılıyor olması bunun delilidir. Ne var ki el-mevehü kelimesindeki vâv harfi, bir önceki harfin harekesi nedeniyle, telaffuz kolaylığı sağlamak için sâkin yapılmıştır, çünkü vâv harfi illetli harftir. Ardından bu harf elif harfine dönüşmüştür, çünkü bir önceki harfin harekesi fethadır. Aynı durum el-mâl ve el-hâl kelimelerinde de söz konusudur. Böylece kelime mâh şeklini almış, ardından sonundaki “h” harfi hemze ile değiştirilmiştir, bunun sebebi ise bu iki harfin mütecanis (aynı cinsten) olmasıdır. Aynı durum [yani “h” sesinin hemzeye dönüşmesi] iyyâke/hiyyâke ve eyhât/heyhât kelimelerinde de söz konusudur. “Onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkarandır.” el-Hurûc (çıkmak) kelimesi aslında bir şeyin korunaklı yerden açık yere intikalidir. el-İhrâc (çıkarmak) aynı fiilin geçişli hâlidir. el-İstihrâc çıkarım yapmak, et-tehâruc varislerin birbirlerine mirastan bir şeyler vermeleri demektir. Tahrîcü’l-mes’ele (meselenin kaynaklarını etraflıca çıkarmak) ve tahrîcü’l-mu‘allim (hocanın talebeyi mezun etmesi, icazet vermesi) ifadeleri mâlûm kullanımlardır. Bu kelime Kur’ân’da pek çok anlamda kullanılmıştır: 1. Bu âyette asıl [yani çıkma] anlamında kullanılmıştır: “Yurtlarından çıkan (…) kimseler gibi olmayın.” [ el-Enfâl 8/47] 2. İnme anlamında kullanılmıştır: “Nihayet yağmurun onların arasından çıktığını görürsün.” [ er-Rûm 30/48] 3. Yükselmek anlamında kullanılmıştır: “Yere neyin girdiğini ve ondan neyin çıktığını bilir.” [ es-Sebe’ 34/2] 4. Ortaya çıkarma anlamında kullanılmıştır: “Allah gizlemekte olduklarınızı çıkaracaktır.” [ el-Bakara 2/72] 5. Ayrılma anlamında kullanılmıştır: “Yurtlarımızdan ve evlatlarımızdan uzaklaştırıldık.” [ el-Bakara 2/246] 6. Dünyaya geri dönüş anlamında kullanılmıştır: “Çıkış için bir yol var mıdır?” [ el-Mü’min 40/11] 7. Yaratma ve var etme anlamında kullanılmıştır: “Onunla size rızık olarak çeşitli ürünler çıkarandır.” Yoksa burada bu rızıkların ağaçlara konulduğu ve ağaçların onları çıkardığı anlamında değildir. 8. Hayat anlamında kullanılmıştır: “İşte biz böylece ölüleri çıkarırız.” [ el-A‘râf 7/57] 9. Ölüm anlamında kullanılmıştır: “Melekler ellerini uzatmış, ‘çıkarın’ diye canlarınızı!” [ el-En‘âm 6/93] 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 583 ْ ijاه، َאه واĨŶ ĻĩĤا ِ įđĩä أن ģĻĤïÖ ، ُ ه َ ij َ ً﴾ أي óĉĨا، واĩĤאء أįĥĀ: اĩĤ َٓאء Ĩ﴿ :įĤijĜو ه َ ij َ َ ، وأĨאÛİ اĤ×óÑ، إź أن اijĤاو īĨ اĩĤ َ اùĤכīĻ ه ƪ ij َ Ĩ įĭĨ ģđęĤوا ،įْ ĺ َ ij ُ وóĻĕāÜه اĩĤ ،אıĥ×Ĝ אĨ ÙéÝęĤ א؛ęĤأ ً تóĻ ُ Ā ħà ،ÙĥÝđĨ אıĬŶ ؛ėĻęíÝĥĤ א×ĥĈ א؛ıĥ×Ĝ אĨ ÙכóéĤ ؛Ûĭِ ُ ّכ ø ٣ כĩא ٢ أÛĤïÖ اıĤאء ÖאõĩıĤة؛ åÝĤאĩıùĬא ħà ،«אهĨ» אرāĘ ١ כĩא ĹĘ» اĩĤאل» و«اéĤאل»، ّאك، وأıĺאت وıĻİאت. ٤ إĺאك وĻİ :įĤijĜ ĹĘ ٥ اĝÝĬźאل īĨ اīāéĤ َ ِ ات﴾ اóíĤوج įÝĝĻĝè óَ ĩƪ َ اáĤ īِ Ĩ ۪ įِÖ َ َج óìْ َ َא Ę﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ٦ واóíÝøźاج اĭÝøź×אط، واíÝĤאرج īĨ اijĤرÙà إóìاج إĵĤ اijđĤرة، واóìŸاج ÙĺïđÝĨ، ٨ óđĨوĘאن. «ħِ ĥّ َ đُ ٧ اÙĤÉùĩĤ «و«ãĺóíÜ اĩĤ ãĺóíÜ»و ،اثóĻĩĤا īĨ ءĹýÖ ħıąđÖ ¹ُا ²¹§ُ َ واĤכÙĩĥ ĹĘ اóĝĤآن ذכóت ijäijĤه: ñıĤه اÙĝĻĝéĤ اĹÝĤ óĨت Ĝאل: ﴿َوَÊ b جُyُsْ َ ْ¹َْد َق À ِ ِ¶ ­ْ﴾ [اęĬŶאل، ٤٧/٨] وõĭĥĤول [٨٤ب] Ĝאل: ﴿َžَcَyى اª َYر Àدِ ±ْR ِ ا¹jُ yَrَ ±À َ w۪ َّ ªY¦َ ﴾Y·َ³ْ®ِ جُyُsْ َ َِ» ُi žِ ¿َْ اÊْر ِض َوَRY À À Y®َ ­ُ َ «ْ َ ۚ﴾ [اóĤوم، ٤٨/٣٠]، وijđāĥĤد Ĝאل: ﴿À µ۪ ِ ªËَrِ ±ْ ®ِ ۚ﴾ [اĤ×óĝة، ٧٢/٢] وóęĥĤاق َ ْ§ُc ُ ¯¹َن b ­ْcُ³ْ¦ُ Y®َ ج ٌ ِ ysْ ®ُ ُ [اùĤ×É، ٢/٣٤ [وijıčĥĤر Ĝאل: ﴿َو ّ اà ٰ ۜ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٤٦/٢] وijäóĥĤع إĵĤ اĻĬïĤא Ĝאل: Y³َِ َْ\ٓ³َYئ َY َوا ²ِ َYر Àدِ ±ْR ِ Y³َjْ ِ yrْ ُ َ ْu ا Ĝאل: ﴿َو¢ ٍ ِR ±ْ َ~ ۪[ ٍÁ] ﴾©اīĨËĩĤ، ١١/٤٠ [وěĥíĥĤ واåĺŸאد כĩא ĹĘ ñİه اÙĺŴ: وجyُrُ »ٰ ªِ ﴿َžَ·ْ© ا َ ََ̄y ِ ات﴾ [اĤ×óĝة، ٢٢/٢] أي أوİïäא، ĻĤ ÷أıĬא ÙĐijĄijĨ ĹĘ gªا ّ ±َR ِ µ۪ ِ \ جَyَrْ َ Yžَ﴿ ْ َٰ̄¹ْb] ﴾»اóĐŶاف، ِ ُج اª ysْ ُ ² ¥َ ِ ٩ ıäóíĻĘא١٠ ıĭĨא، وĻéĥĤאة Ĝאل: ﴿َ¦ ٰªw اåüŶאر ۜ﴾ [اđĬŶאم، ٩٣/٦] ­ْ §ُ َ Ÿُ ²َْ ¹ٓا ا jُ ِ yrْ َ ۚ ا ­ْ·Àِ u۪ Àَْ ¹ٓا ا ُ ~Y ِ َ ِئ َ§ ُ_ \ ٰٓ «¯َ ْ ٥٧/٧]، وijĩĥĤت Ĝאل: ﴿َواª ١ ط ر + واíĤאل. ٢ ط - ħà. ٣ ح: وåÝĤאĩıùĬא. ٤ ر: ħıĤijĜ. ٥ ط: ĹĘ اÙĝĻĝéĤ؛ ر: ÙĝĻĝè. ٦ ط: ïđÝĨ. ٧ ط + Ĺüء īĨ. ٨ ر: اħĥđĤ. .ûĨאİ çĀ ،אرåüŶا ĹĘ ÙĐijĄijĨ אıĬأ - ط ٩ ١٠ ط ر: ıäóìÉĘא. ٥ ١٠ ١٥ 584 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri 10. Edinme/yapma anlamında kullanılmıştır: “Onlara bir buzağı, böğürtüsü olan bir ceset/beden çıkardı.” [ Tâhâ 20/88] Yani yaptı, şekil verdi.11. Dua/çağırma anlamında kullanılmıştır: “İnkâr edenlerin ise dostları tâgūttur -yani şeytanlardır-, onları aydınlıktan karanlığa çıkarırlar.” [ el-Bakara 2/208] Yani hidâyetten dalâlete çağırırlar. 12. Kurtuluş anlamında kullanılmıştır: “Kim Allah’tan sakınırsa Allah ona bir çıkış nasip eder.” [ et-Talâk 65/2] 13. Sûretin değişmesi anlamında kullanılmıştır: “Çık oradan!” [ el-Hicr 15/34] Yani melek sûretinden çık. 14. Zikretme anlamında kullanılmıştır: “Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz.” [ Âl-i İmrân 3/110] Yani geçmişteki insanlara zikredilmiş [en hayırlı ümmetsiniz]. “Onunla” yani bahsi geçen su ile ki bu su da yağmurdur. “Onunla size rızık olarak çeşitli ürünlerden çıkarandır.” Min harfi burada cins anlamı verir, ancak bu harfin asıl kullanımı “kısmîlik” anlamıdır. Haddizatında cins anlamında da kısmîlik anlamı bulunur, çünkü cins de cinslerin bir kısmıdır. es-Semerât (meyveler) kelimesi es-semeretü kelimesinin çoğuludur. Bunun aslı artmak ve çoğalmaktır. Örneğin semmerallahu mâlehu (Allah onun malını artırsın) denilir. Meyveye de bu nedenle bu isim verilir. Her şeyin ve her fiilin meyvesi (semeresi) ona ilâve olan kısımdır. Bu kelime, sonunda bulunan ve tekillik ifade eden te harfinin atılmasıyla semer şeklinde çoğul yapılır, sonra da simâr şeklinde çoğul yapılır ki aynı durum beled kelimesinin bilâd şeklinde çoğul yapılmasında da söz konusudur. Sonra simâr kelimesi de es-sümür şeklinde çoğul yapılır, aynı durum el-himâr (merkep) kelimesinin el-humur şeklinde çoğul yapılmasında da vardır. Bunlar düzensiz/kuralsız çoğullardır. Kelimenin düzenli/kurallı çoğulu ise es-semârât şeklindedir. Sonra bu kelime burada bakliyat, meyve ve gerek yerden gerek ağaçlardan yetişen bütün yenilebilir bitkiler anlamında kullanılmıştır. Nitekim “Olgunlaştığında meyvesinden yiyin ve hasat günü hakkını da verin.” [ el-En‘âm 6/141] âyetindeki kullanım buna delildir, çünkü hasat ziraat ürünlerinde olur. Allah Teâlâ bu âyette özet olarak ifade ettiği hususu başka âyetlerde genişçe ifade buyurmuştur: “O gökten su indirendir. İşte biz onunla her türlü bitkiyi çıkarıp onlardan yeşillik meydana getirir ve o yeşil bitkilerden, üst üste binmiş taneler, -hurma ağacının tomurcuğunda da aşağıya sarkmış salkımlar- üzüm bahçeleri, zeytin ve nar çıkarırız: Her biri birbirine benzer ve her biri birbirinden farklı. Bunların meyvesine, bir meyve verdiği zaman, bir de olgunlaştığı zaman bakın.” [ el-En‘âm 6/99], 5 10 15 20 25 30 35 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 585 ١ ٌار﴾ [įĈ، ٨٨/٢٠ [أي اñíÜ وĀאغ، ¹َrُ µُ َ ª اuً َ jَ Ëً kْ ِ ­ْ·ُ َ ª جَyَrْ َ وíÜŻĤאذ Ĝאل: ﴿žَY َ ُYš ُۙ ¹ت﴾ [اĤ×óĝة، ٢٠٨/٢] أي اĻýĤאīĻĈ، ُ۬¶ ­ُ ّ اª ؤYُ ٓÁَِ َْوª ا وآyُŸَ¦َ ±À َ w۪ َّ وĐïĥĤאء Ĝאل: ﴿َواª ٢ īĨ اïıĤى إĵĤ ۜ ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٠٨/٢] أي ħıĬijĐïĺ ُ ُ»َ̄ ِ Yت َ« ّ اª ªِ ِ ا ¹ُر َُ·­ْ ِR ±َ ّ اª³ ²¹jُ ِ ysْ ُ À﴿ óĻĻĕÝĤو ،]٢/٦٥ ،قŻĉĤا﴾ [ۙYjً yَsْ ®َ µُ َ ª ©ْ َkْ َ À َٰ Ãا ّ¡ ِ َ cَّ اźŻąĤت، وåĭĥĤאة Ĝאل: ﴿َوَR ±ْ À :אلĜ óכñĥĤو ،ÙכÐŻĩĤا رةijĀ īĨ أي] ٣٤/١٥ ،óåéĤا﴾ [Y·َ³ْ®ِ جْyُrYْ žَ﴿ :אلĜ رةijāĤا َ ِ Yس﴾ [آل óĩĐان، ١١٠/٣] أي ذכóت īĩĤ ėĥø īĨ اĭĤאس. ³«ّ ِ ª aْ jَ ِ yrْ ُ َ ٍ_ ا ®ّ ُ ا yَÁْrَ ­ْcُ³ْ¦ُ ﴿ ۪﴾ أي ÖאĩĤאء اñĤي ذכó، وijİ اóĉĩĤ. įِÖ﴿ :įĤijĜو ،ăĻđ×ÝĥĤ įĥĀوأ ،אĭıİ ÷ĻĭåÜ Ùĩĥכ» īĨ» ﴾ات ِ َ óَ ĩƪ َ اáĤ īِ Ĩ ۪ įِÖ َ َج óìْ َ َא Ę﴿:įĤijĜو ٤ įĬŶ ăđÖ اĭäŶאس. واóĩáĤات ďĩä اóĩáĤة، ؛ăĻđ×ÝĤا ĵĭđĨ ٣ وĹĘ اĻĭåÝĤ÷ ĵĩùÜ ÙıאכęĤوا .هóّ َ Ʃ اų ĨאįĤ، أي زاده وכá óّ وأıĥĀא اĺõĤאدة واĩĭĤאء، ĝĺאل: ĩà ا ً óَ ĩَ ُ اóĩáĤة à ďĩåُ Üو ،įĻĥĐ زاد אĨ ijİ ģĩĐو ٍ īĻĐ ٍ ģכ ةóĩà اñوכ ،اñıĤ ةóĩà ďĩåÜ ُ ًا، ħà اĩáĤאر دŻÖ ďĩåĺ ïĥ×Ĥכא ،ا ً َ אر ĩِ à ħà ،ïĻèijÝĥĤ Ĺİ ĹÝĤا אءıĤا فñéÖ ijİ ÙĨŻùĤا ďĩäو ،óĻùכÜ عijĩä هñİو ،óُ ĩ ُ éĤا ĵĥĐ ďĩåÜ אرĩéĤכא óُ ĩُ áĤا ĵĥĐ ٥ ĭıİא اÉĩĤכźijت כıĥא īĨ اéĤ×ijب واijęĤاכį وİóĻĔא ĩĨא óíĺج Ĺİ ħà .اتóĩáĤا َ¹َْم À µُ َ £ّ nَ ا¹bُ ٰ واَ yَ¯َ fَْ ا ا َِذٓ ِ ۪هٓ ا y¯َ َ f ±ْ ®ِ ا¹»ُ¦ُ ﴿ :įĤijĜ įĻĥĐ لïĺو ٦ īĨ اŶرض واóåýĤ ۘ﴾ [اđĬŶאم، ١٤١/٦] واāéĤאد ĺכijن õĥĤرع. وïĜ ćùÖ Ʃ اų đÜאĵĤ Ĩא اóāÝìه َn ‡َ ِYد۪ه µ۪ ِ \ Y³َjْ yَrْ َ Yžَ ءY ۚ ٓ ِYء َRٓ ً َ²َْ}َل ِR ±َ ّ اªَ َ¯ ۪ ي ا ٓ َّـw ĹĘ ñİه اÙĺŴ ĹĘ آÙĺ أóìى ĝĘאل: ﴿َو ُ¶¹َ اª ۚ﴾ اÙĺŴ،] اđĬŶאم، ٩٩/٦] Y]ً ¦ا ِ yَcَ®ُ Y]ًّ nَ µُ³ْ®ِ جُ ِ ysْ ُ ² اyً ‹ِ rَ µُ³ْ®ِ Y³َjْ yَrْ َ ِ ‚َ ْ¿ٍء žَY ََ[ َ Yت ُ¦ّ© ² ١ ط: وĄאع. ٢ ط: ħİijĐïĺ. ٣ ط: واĻĭåÝĤ÷. .ăĻđ×ÝĤا ĵĭđĨ ÷ĻĭåÝĤا ĹĘو - ر ٤ ٥ ح: ijİ. .ûĨאİ çĀ ،óåýĤوا - ح ٦ ٥ ١٠ ١٥ 586 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Gerçekten Biz, yağmuru bol bol yağdırdık. Sonra toprağı, iyiden iyiye yardık! Böylece sizin ve hayvanlarınızın yararlanması için orada taneler, üzümler, yoncalar, zeytinler, hurmalıklar, sık ağaçlı bahçeler, meyveler ve otlaklar ortaya çıkardık.” [ Abese 80/25-28] es-Semerât kelimesinin başındaki elif-lâm takısı marifelik ifade eder ki bunun da birkaç çeşidi vardır. Biri kelimeyi cins açısından belirlemek şeklindedir, bu durumda o cinse dâhil olan her şeyi içine alma anlamı verir. İkincisi insanların bildikleri şey anlamında marifelik anlamıdır ki bu durumda bu meyveler/bitkiler, insanların bildikleri bitkilerdir. Üçüncüsü yine insanların bildikleri şey anlamında marifelik anlamıdır, ancak bu durumda kasıt, cennetten çıkan meyve anlamıdır. Hz. Peygamber aleyhisselâm “ Âdem aleyhisselâm cennetten inince Allah ona her bir şeyin yapımını öğretti ve onu cennet meyveleri ile donattı, işte sizin şu meyveleriniz cennet meyvelerindendir, ancak cennet meyvelerinin bunlardan farkı, bozulmamalarıdır.”1 buyurmuştur. “Size rızık olarak” Yani yiyecek olarak. Bir görüşe göre bu “size azık olarak” anlamına, bir başka görüşe göre “gıda olarak” anlamına gelir ki bunlar birbirine yakın görüşlerdir. Bu ifadenin tafsilatlı bir şekilde tefsiri “Kendilerine verdiğimiz rızıktan infak ederler.” [ el-Bakara 2/3] âyetinde yapılmıştı. Ana hatları ile ifade edilecek olursa, Allah Teâlâ kullarına ihsan etmiş olduğu nimetleri bildirmekte; göğün yükseltilmiş bir tavan yapılması, yerin onlar için yaygı gibi açılması, yağmur ile onlara bitkilerin rızık olarak çıkarılması gibi nimetlerini hatırlatmaktadır. Şöyle denilir: Allah insanlara zorunlu olarak ihtiyaç duydukları şeyleri lutfetmek sûretiyle onları başkalarına minnet duymaktan azade etmiştir. Bu meyanda gökyüzü onlara örtü, yer döşek, mubah şeyler rızık, itaat meslek, ibadet meşguliyet, zikir ünsiyet, Rab ise vekil olarak yeter. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: Bu âyet göklerin ve yerin yaratılmasından, suyun indirilmesinden, meyvelerin ve türlü faydalı şeylerin çıkarılmasından maksadın insanlar olduğuna delâlet etmektedir ki bütün bunlar ile imtihan edilenler insanlardır. 1 Bezzâr, Müsned, 8: 45; Hâkim, el-Müstedrek, 2: 592. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 587 ﴾Y]ً ³َِوَ ۙY]ًّ nَ Y·Áَ ž۪ Y³َcْ]َ²َْ Yžَ﴿ :אلĜ أن ĵĤإ] ٢٥/٨٠ ،×÷Đ] ﴾ۙY]ًّ †َ ءYَ ٓ ¯َ ْ ªا Y³َ]ْ]َ†َ Yَ ²َّ وĜאل: ﴿ا .[٢٨-٢٧/٨٠ ،÷×Đ] ،ÙĺŴا َ ِ ات﴾ ėĺóđÝĥĤ وįĤ وijäه: أİïèא: ėĺóđÜ اĭåĤ÷، óَ ĩƪ áĤا ﴿:ĹĘ مŻĤوا ėĤŶا ħà :ßĤאáĤوا .אرĩáĤا īĨ هijĘאرđÜ אĨ ijİو ،دijıđĩĤا ėĺóđÝĤ įĬأ :ĹĬאáĤوا .ģכĤا ħĻĩđÝĤ ijİو א ّ ĩĤ» :مŻùĤا įĻĥĐ אلĜ .ÙĭåĤا īĨ ÙäóíĩĤا אرĩáĤا ijİو] أ أįĬ ėĺóđÝĤ اijıđĩĤد، [٨٥ هñİ ħאرכĩáĘ ،ÙĭåĤا ٢ אرĩà īĨ ١ ƪده وزو ءĹü ģכ ÙđĭĀ ųا Ʃ įĩĥĐّ مŻùĤا įĻĥĐ آدم ć×İأ ٣ .«óĻĕÝÜ ź ÙĭåĤا אرĩà أن źإّ ،ÙĭåĤا אرĩà īĨ .اءñĔ :ģĻĜو .ħכĤ אÜijĜ :ģĻĜو .ħכĤ אĨאđĈ أي﴾ ْۚ ħכُ Ĥَ אĜً ْ وįĤijĜ đÜאĵĤ: ِ﴿رز ُ £ُŸِ³ْ ¹َۙن﴾ [اĤ×óĝة، À ­ْ ¶Yُ ³َ ْ َY َرَز¢ ¯ّ®ِوَ ﴿:įĤijĜ ĹĘ įĥĻāęÜو هóĻùęÜ óĨ ïĜو .ÙÖאرĝÝĨ Ĺİو ħıĤ אءĩ ّ ùĤا ěĥìِ īĨ ħıĻĥĐ įÖ ّ īĨ אĨ óכñÖ ħıĻĤإ فّ óđÜ ĵĤאđÜ ųا Ʃ أن įÝĥĩäو] ٣/٢ ٤ وإóìاج اĭĤ×אت ħıĤ ÖאóĉĩĤ زرĜא ِ اŶرض ħıĤ üóĘא ĐijĄijĨא، ęĝøא ĐijĘóĨא، وإýĬאء אءĩùĤا ħİאĘכאĘ ،įĭĨ ïÖّ ź אĨ ٦ ħıĤ É ّ ٥ اáĨŶאل ÉÖن Ļİ Ùّ ĭĨ īĨ ħıĝÝĐأ :אلĝĺو .אĐijĩåĨ ِĉĔאء، واŶرض وĈאء، واĩĤ×אèאت رزĜא، واĉĤאÙĐ ÙĘóè، واđĤ×אدة Żĕü، واñĤכó ùĬËĨא، واóĤب đÜאĵĤ כאĻĘא. :ųا Ʃ وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè دÛĤ اÙĺŴ أن اijāĝĩĤد ĹĘ ěĥì اĩùĤאء واŶرض وإõĬال اĩĤאء ٧ اóĩáĤات وأijĬاع اĭĩĤאďĘ ijĭÖ آدم وħİ اijĭéÝĩĩĤن ıĻĘא؛ وإóìاج .įäّ ١ ر: وزو ٢ ط - ĩàאر. .٥٩٢/٢ ،ħאכéĥĤ ركïÝùĩĤا ؛٤٥/٨ ،ارõ×Ĥا ïĭùĨ :ßĺïéĥĤ óčĬا ٣ .ûĨאİ çĀ ،אĐijĘóĨ :ط ٤ .Ùّ ĭĨ īĐ :ر ٥ ٦ ط - ħıĤ. ٧ ط - وإóìاج، çĀ İאûĨ. ٥ ١٠ ١٥ 588 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim âyette “Size kıldı.” [ el-Bakara 2/22], “Yerde ve göklerde olanları size amade kıldı.” [ el-Câsiye 45/13], “Geceyi ve gündüzü size amade kıldı.” [İbrâhîm 14/33], “Gemiyi size amade kıldı.” [İbrâhîm 14/32] buyurmuştur ki daha pek çok âyette bütün bunlar bize izâfe edilmiştir. Sonra Allah Teâlâ lutfuyla, aralarındaki uzaklığa rağmen göğün faydalarını yerinkilerle birleştirmiştir ki bunun neticesinde yerden çıkan her şey gökten inen su ile çıkar. Böylece Allah, bu ikisinin de yaratıcısının bir olduğunun bilinmesini murat etmiştir. Çünkü eğer birinin yaratıcısı diğerinden farklı olsaydı bunların faydaları, aralarındaki uzaklığa rağmen birleşemezdi ve bu iki yaratıcıdan birinin diğerine muhalif olması düşünülebilirdi. O hâlde bu durum, yer ve göğün yaratıcısının tek olduğuna ve O’nun ortağı olmadığına delâlet eder.1 “Öyleyse siz de bile bile Allah’a ortaklar koşmayın.” Buradaki endâd (ortaklar) kelimesi nidd kelimesinin çoğuludur, bu da misil anlamına gelir. en-Nedîd ve en-nedîde kelimeleri de böyledir. Şair şöyle demiştir: es-Senderî (İbn Yezîd el-Küllâbî) benim dengim sayılmasın diye (onunla atışmıyorum) (Yoksa) ben bir araya gelmiş toplulukları dağıtıveririm A’mâm kelimesi ‘amm (büyük topluluk) kelimesinin çoğuludur, elumûm kelimesi uzun boylular/büyükler anlamına, el-amâ’im kelimesi ise topluluklar anlamına gelir. Yine şair en-nidd ve en-nedîd kelimelerini şöyle kullanmıştır: Siz şimdi Teym’i mi bana denk (nidd) sayıyorsunuz? Oysa Teym, soyluya denk (nedîd) olamaz! Niddüke hüvellezi yünâddüke (Senin dengin sana mukabil olandır.) denilir, yani senin karşına çıkıp seni savabilendir. Bu kelime nedde, nüdûden ve nedâden (uzaklaştı, kaçtı) kelimesinden gelir. Buradaki tefsiri Abdullah b. Abbas ve Hasan-ı Basrî’ye göre “Mülk konusunda hiçbir varlığı Allah’a denk ve ortak varlık olarak nitelemeyin.” şeklindedir. Bazı rivayetlerde “denk ve ortak” yerine “benzer ve aynı” ifadesi geçer. Mücâhid ve İkrime’nin Abdullah b. Abbas’tan nakline göre anlam, 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 58. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 589 َ ُ§ ­ْ َRY žِ ¿ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات ªyَ َ َ ُ§ ­ُ﴾ [اĤ×óĝة، ٢٢/٢] وĜאل: ﴿َوَ~ ّs ª ©َ َjَ ﴿ :אلĜ įĬÍĘ ۚ﴾ اÙĺŴ، ََ· َYر ْÁَ ©َو ّ اª³ َّ َ ُ§ ­ُ اª ªyَ َ َوَRY žِ ¿َْ اÊْر ِض﴾ [اåĤאÙĻà، ١٣/٤٥ [وĜאل: ﴿َوَ~ ّs īĨ ١ óĻáوכ] ٣٢/١٤ ،ħĻİاóÖإ﴾ [כَ ĥْęُĤاْ ­ُ§ ُ َ ª yَ َ [إóÖاħĻİ، ٣٣/١٤ [وĜאل: ﴿َوَ~ ّs ďĘאĭĩÖ ÙĥāÝĨ אءĩùĤا ďĘאĭĨ įęĉĥÖ ģđä ħà .אĭĻĤإ įĥכ כĤذ אفĄأ אتĺŴا īĨ لõĭĺ אĩÖ źإ אÑĻü رضŶا جóíÜ ŻĘ ،אĩıĭĻÖ אĨ ïđÖ ĵĥĐ رضŶا óĻĔ اñİ ÏýĭĨ כאنijĤ įĬŶ ؛ïèوا אĩıÑýĭُ Ĩ أن َ ħĥđُ اĩùĤאء īĨ اĩĤאء؛ ĻĤ فŻì ħİ ّ ijÜو אĩıĭĻÖ אĨ ïđÖ ĵĥĐ óìŴا ďĘאĭĩÖ اñİ ďĘאĭĨ ģāÝĺ ħĤóìŴا ٢ .įĤ כĺóü ź ïèوا אĩıÑýĭِ ُ أĩİïèא اóìŴ، ÍĘذا כאن כĤñכ ّدل أن Ĩ ïĺïُ َ ْģ، وכĤñכ اĭĤ áĩĤا ِ ijİو ،ïّ ِ Ĭ ďĩä ijİ ﴾ادا ً uَ ²َْ َ ْkَ ُ«¹ا ِّà ِٰ ا b Ëَžَ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو َïĺïة. Ĝאل اýĤאóĐ: واĭĤ ٣ َ א ĩĐאĩِ َ Đ אĨijĩ ُ Đ אĨאĩĐَ َħÝü أ وأ ĹÜïĺَ ïِ Ĭَ يƫ رِïَ ْ ĭ ƪ ùĤا نijכĺ َ Żْ Ļכَ Ĥِ ٦ ٥ واïĺïĭĤ: ïĭĤاĹĘ ٤ ، واijĩđĤماijĉĤال، واĩđĤאħĐ اĩåĤאĐאت. وĜאل ّ ħĐ ďĩäאمĩĐŶوا ٧ ïĺُ ïِ Ĭَ Õùٍ èَ يñĤِ ٌ ħĻَ Ü אĨو اïƬ Ĭِ ƪ ĹĤإ نijَ ĥđُ åÜ ً א ْ ĩْ Ļَ أÜ ا» ً َ َïاد ٨ وĬ ًا، ودïĬ ، ƪ وïĬك ijİ اñĤي ĭĺאدك، أي اñĤي ĝĺאĥÖכ ّ óęĭĻĤك، īĨ ħıĤijĜ:» ïĬ ĹĘ כאءóüو źאáĨأ ųا Ʃ اijęāÜ ź ٩ أي óęĬ. وóĻùęÜه ĭİא Ĩא Ĝאل اīÖ Đ×אس واīùéĤ: أي :אس×Đ īÖا īĐ ÙĨóכĐو ïİאåĨ אلĜو .źכאüوأ źاïĐأ :אظęĤŶا ăđÖ ĹĘو ١٠.כĥĨ ١ ط: وĹĘ כóĻá. ٢ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٥٨/١ .«دïĬ» ،يïĻÖõĥĤ وسóđĤا אجÜ ؛١٩٩ .ص ،įĬاijĺد :óčĬا .ÙđĻÖر īÖ ïĻ×ĥĤ ÛĻ×Ĥا ٣ ٤ ر - وĜאل. ٥ ر: وĹĘ اïĭĤ. ، واijĩđĤم اijĉĤال، واĩđĤאħĐ ّ א واĩĐŶאم ďĩä ħĐ َ ĩĐאĩِ َ Đ אĨijĩُ Đ אĨאĩĐَ َħÝü أ ĹÜïĺ وأ َ ïِ َ Ĭ يƫ رِïَ ْ ĭ ƪ ùĤا نijכĺ َ Żْ ِ َכĻ ٦ ط - Ĥ اĩåĤאĐאت. وĜאل ĹĘ اïĭĤ واïĺïĭĤ، çĀ İאûĨ؛ ر + Ĝאل اýĤאóĐ. ٧ اĤ×ÛĻ óĺóåĤ. اóčĬ: دijĺاįĬ، ص. ١٢٩؛ đĨאĹĬ اóĝĤآن äõĥĤאج، ٩١/١ (اĤ×óĝة، ٢٢/٢). ، واijĩđĤم اijĉĤال، واĩđĤאħĐ ّ א واĩĐŶאم ďĩä ħĐ َ ĩĐאĩِ َ Đ אĨijĩُ Đ אĨאĩĐَ َħÝü أ ĹÜïĺ وأ َ ïِ َ Ĭ يƫ رِïَ ْ ĭ ƪ ùĤا نijכĺ َ Żْ ِ َכĻ ٨ ط - Ĥ اĩåĤאĐאت. ٩ ر: أن. ١٠ ح ر: ĹĘ ĥĨכį. ٥ ١٠ ١٥ 590 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Allah’tan başkasına itimat etmeyin, sadece Allah’a tevekkül edin.” şeklindedir. Yine Abdullah b. Abbas’ın şöyle dediği nakledilir: “Sakın ‘Falan kişi olmasaydı başıma şu şu gelirdi.’, ‘Köpeğimiz kapıda havlıyor olmasaydı eşyalarımız çalınırdı.’ demeyin.” Hz. Peygamber aleyhisselâmın şöyle buyurduğu nakledilmiştir: Keşke/eğer demekten kaçınınız, çünkü bu münafıkların sözüdür, münafıklar “Eğer onlar bizimle olsalardı öldürülmez ve ölmezlerdi.” [ Âl-i İmrân 3/156] demişlerdir. “Bile bile” yani sizi ve sizden öncekileri, gökleri, yeri ve rızıkları yaratanın putlar değil Allah olduğunu biliyorsunuz, çünkü putlar ne bir zarar verebilirler ne de bir fayda sağlayabilirler. Aynı anlamda Allah Teâlâ “Şimdi siz Allah’ı bırakıp size bir fayda sağlayamayacak, zarar da veremeyecek olan şeylere mi kulluk ediyorsunuz?” [ el-Enbiyâ 21/66], “Ve Allah’ın kendisini bir ilim üzere saptırdığı kimse…” [ el-Câsiye 45/23] -yani ilâh edindiği varlığın kendisine fayda sağlamayacağına dair bir ilim üzere- buyurmuştur. Bir görüşe göre “Bile bile” ifadesi, “Bütün bunları yapanın Allah olduğunu kabul ettiğiniz hâlde” anlamına gelir. Nitekim Allah Teâlâ “Andolsun, eğer onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı, güneşi ve ayı hizmetinize kim verdi?’ diye soracak olsan mutlaka, ‘Allah’ diyeceklerdir.” [ el-Ankebût 29/61], “Andolsun, eğer onlara, ‘Gökten yağmuru kim indirip de onunla yeryüzünü ölümünden sonra diriltti?’ diye soracak olsan, mutlaka, ‘Allah’ diyeceklerdir.” [ el-Ankebût 29/63] buyurmuştur. İmam Mâtürîdî şöyle demiştir: “Bile bile” ifadesi şu anlama gelmektedir: Sizde düşündüğünüz, tefekkür ve tedebbür ettiğiniz takdirde Allah’ın hiçbir benzeri ve dengi olmadığını anlamayı sağlayacak olan şeyi [yani aklı] yaratmıştır. Nitekim Allah Teâlâ “Ve kendinizde de âyetler vardır. Görmez misiniz?” [ ez-Zâriyât 51/21] buyurmuştur.”1 Bir görüşe göre anlam şöyledir: “Onun dengi olmadığını biliyorsunuz.” Bir görüşe göre anlam şöyledir: “Allah’a denk koşanların başına inen azabı biliyorsunuz.” Bir görüşe göre anlam şöyledir: “Allah’tan başkasının hizmete lâyık olmadığını bildiğiniz hâlde O’ndan başkasına hizmet etmeyin. Allah’tan başka hiçbir varlığın fayda veya zarar veremeyeceğini, herhangi bir şey vermeye ya da almaya kādir olmadığını bildiniz hâlde O’ndan başkasından korkmayın.” 1 Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l- Kur’ân, 1: 59. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 591 اijĤijĝÜ ź أي :אلĜ įĬأ אس×Đ īÖا īĐو .ųا Ʃ ĵĥĐ اijĥכijÜو ųا Ʃ óĻĔ ĵĥĐ ١ واïĩÝđÜ ź įĻĥĐ Ĺ×ĭĤا īĐو .אĭĐאÝĨ قóِ ُ ùĤ אب×Ĥا ĵĥĐ çĻāĺ אĭ×ĥכ źijĤو ،اñכ ĹĭÖאĀŶ نŻĘ źijĤ Y®َوَ ا¹bYُ ®َ Y®َ Yَ ¹ُا ِ َ³ْu² ²Y¦َ ¹َْ ª﴿ :اijĤאĜ ،īĻĝĘאĭĩĤا مŻכ īĨ įĬÍĘ ؛ijĤو ħאכّ ٢ «إĺ اŻùĤم: ۚ﴾ [آل óĩĐان، ١٥٦/٣]». ِ¢ُcُ«¹ا ħכĥ×Ĝ īَ ُ َijن﴾ أي أن Ʃ اų ijİ اñĤي ĝĥìכħ وĨ ĩĥَ ْ đَ Ü ْ ħُ Ýْ Ĭَ ا َ وįĤijĜ] ٨٥ب] đÜאĵĤ:﴿و وěĥì اĩùĤאء واŶرض وěĥì اŶرزاق دون اĭĀŶאم؛ ıĬÍĘא ź óąÜ وź ďęĭÜ. وĜאل: µُ َّ «Šَ َ ۜ﴾ [اĬŶ×Ļאء، ٦٦/٢١] وĜאل: ﴿َوا ­ْ¦ُ ُyّ‹ُ َ À Êَوَ Yـًٔ Áْ‚َ ­ْ §ُ ُŸَ³َْ À Êَ Y®َ ِٰ Ãا ّ ونِ دُ ±ْR ِ ونَ uُ ]ُ ْcَžََ ﴿ا ٣ أن اñĤي اñíÜه إıĤא ź įđęĭĺ. وģĻĜ: أي ħĥĐ ĵĥĐ أي] ٢٣/٤٥ ،ÙĻàאåĤا﴾ [ٍ ­ْ «ِ »ٰ «َ ُ ّ اà ٰ ±ْ ®َ ­ْ·ُcَْ ªَ َِئ ±ْ َ~Y ُ َijن﴾ وóĝÜون أن Ʃ اų ijİ اñĤي ģđĘ ذĤכ Ĝאل đÜאĵĤ:﴿ َوª ĩĥَ ْ đَ Ü ْ ħُ Ýْ Ĭَ ا َ ﴿و ُۚ﴾ [اĭđĤכ×ijت، ٦١/٢٩] وĜאل: َ ّ اà ٰ ±ّ ُ ª¹£ُÁََ ª yَ¯َ£َ ْ َ ْ̄ َ{ َواª ƒªا ّ yَ َ َ َ¡ ّ اªَ ٰ¯¹َ ِ ات َو َْ اÊْر َض َو َ~ ّs «rَ ﴾ۜ ُ َ ّ اà ٰ ±ّ ُ ª¹£ُÁََ ª Y·َِ b¹ْ®َ uِ ْ َ ِِµ َْ اÊْر َض ِR ±ْ \ \ YÁَnْ َ Yžَ ءYً ٓ®َ ءYِ ٓ ََل ِR ±َ ا ّ ªَ َ¯ {َّ ² ±ْ ®َ ­ْ·ُcَْ ªَ َِئ ±ْ َ~Y ﴿َوª [اĭđĤכ×ijت، ٦٣/٢٩]. ħÜóّ ÖïÜ ijĤ אĨ ħכĻĘ ÉýĬأ أي ،نijَ ُ ĩĥَ ْ đَ Ü ْ ħُ Ýْ Ĭَ ا َ Ʃ اų:» و وĜאل اĨŸאم أijÖ ijāĭĨر رįĩè ﴾ونَ yُ‡ِ ]ْbُ Ëَžََ ۜ ا ­ْ §ُ ِ Ÿُ ²َْ ا¿ ٓž۪وَ ﴿:אلĜ ،įĤ ģכü źو įĤ ïĬ ź įĬأ ħÝĩĥĐ ħÝĥّ ّ وęÜכħÜó وĨÉÜ ٤ [اñĤارĺאت، ٢١/٥١]». :ģĻĜو .ïèوا įĬأ نijĩĥđÜ ħÝĬوأ أي :ģĻĜو .ïĬ įĤ ÷ĻĤ įĬأ نijĩĥđÜ ħÝĬوأ أي :ģĻĜو ħÝĬوأ ųا Ʃ óĻĔ اijĨïíÜ ź أي :ģĻĜو .اداïĬأ ų Ʃ ñíÜا īĩÖ لõĬ אĩÖ نijĩĥđÜ ħÝĬوأ أي ź įĬأ نijĩĥđÜ ħÝĬوأ ،هóĻĔ اijĘאíÜ źو اijäóÜ źو ،هóĻĔ ÙĨïíĤا ěéÝùĺ ź įĬأ نijĩĥđÜ َ óĻĔه. ďĬאĨ źو َ ĹĉđĨ źو ƪ َ وź Ąאر ďĘאĬ .واï×đÜ ź :ط ١ ٢ م - وīĐ اĭĤ×Ĺ įĻĥĐ اŻùĤم. .ûĨאİ çĀ ،ħĥĐ - ط ٣ ٤ ÉÜوŻĺت اóĝĤآن ĩĥĤאïĺóÜي، .٥٩/١ ٥ ١٠ ١٥ 592 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Buradaki umumi nasihat şudur: Âyette “Size verdi.” demiş, sonra “Size rızık olarak” buyurmuştur, eğer kıyamet günü sana, “İşte bütün bunları sizin için yaptım, pekiyi siz Benim için ne yaptınız?” diyecek olursa ne cevap vereceksin? Anlatıldığına göre Şiblî bir gün insanlara vaaz etmiş, kıyamet günü ve onun dehşetinden bahsettikçe insanlar ağlamaya başlamışlar, bunun üzerine oradan geçen Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî, “Onları korkutma, çünkü o günün hesabı bu kadar uzun değil, sadece iki kelimeden ibaret: Ben seninleydim peki sen kiminleydin?” demiştir. Ömer en-Nesefî der ki: Ben de şöyle derim: Bu sualin cevabı hakkında siz ne söylemek istersiniz? Erkek bedenle birlikte ve kadın peşindeyim demekte, kadın erkekle birlikte ama daha güçlüsünün peşindeyim demekte, efendi sultanla birlikteyim ama kâr-zarar peşindeyim demekte. “Ben tamamıyla Hak ileyim” diyen kim? 23. Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüpheye düşüyorsanız, haydi onun benzeri bir sûre getirin, eğer iddianızda doğru iseniz Allah’tan gayrı şahitlerinizi de çağırın. [ el-Bakara 2/23] “Eğer herhangi bir şüpheye düşüyorsanız.” Âyetin öncesi ile irtibatı şudur: Bu âyet kendilerine “Ey insanlar” [ el-Bakara 2/21] diye seslenilenlere hitaptır ki o kimselere Allah’a, resulüne ve kitabına iman etmelerini emretmiş, o âyetlerde zikredilen delillerle Allah’ın Rab oluşunu, bu âyet ile de resulünün ve kitabının doğruluğunu ispat etmiştir. Sonra buradaki in (eğer) kelimesi birkaç anlama gelir: “Eğer siz Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder.” [ Muhammed 47/7] âyetinde olduğu üzere şart anlamına; “Mademki müminsiniz, o hâlde faiz olarak kalanı terk edin.” [ el-Bakara 2/278] âyetinde olduğu üzere iz (-e göre) anlamına; “Kâfirler ancak bir aldanma içindedirler.” [el-Mülk 67/20] âyetinde olduğu üzere olumsuzlama anlamına; “Rabbimizin vaadi muhakkak gerçektir.” [ el-İsrâ 17/108] âyetinde olduğu üzere tekit anlamına; 5 10 15 20 25 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 593 ١ ـאلĜ ijـĥĘ ﴾ْۚ ħכـُ Ĥَ ـאĜً ْ ُ ﴾ وĜـאل: ِ﴿رز ħכـُ Ĥَ ģـ َ َ đَ ä﴿ :ÙـĺŴا ĹـĘ ـאلĜ įـĬأ ĹـĥכĤا ċـĐijĤوا ٣ ل؟ijـĝÜ ـאĩĘ ،؟»ĹـĤ ħـÝĥđĘ ـאĩĘ ħכـĤ įـĥכ اñـİ ÛـĥđĘ ُ » :ÙـĨאĻĝĤا ĹـĘ ٢ Ĥـכ ـא ذכـó Ĩـī اĻĝĤאĨـÙ وأijİاıĤـא، ĩĘـó َ ĩِ Ĥ ħـİכאÖÉĘ ـאĨijĺ ـאسĭĤا ċـĐو ٤ وĐـī اýĤـ×Ĺĥ أĬـį ٦ ÑĨijĺـñ ĻĤـ÷ ıÖـñا اĉĤـijل، ٥ وĜـאل: «ź ıĐõęÜـħ؛ ĘـÍن ùèـאب ıÖـħ أÖـij اùéĤـīĻ اĭĤـijري إĩĬـא İـij כÝĩĥـאن: Ĩـī Üـóا Öـijدم Üـij כـóا Öـijدى». ٩ وأĬـא أĜـijل: üـĩא Œـį ijìاűİـï ÝęŜـī در ِ äـijاب اŰـī :{Ġ ٨ ٧ اýĤـëĻ اĨŸـאم {Ĝـאل øـËال، üـijى ĺijŜـï ÝíĤـĵ Üـī را Öـijدم و ÝíĤـĵ زن را، و زن ĺijŜـï ÝíĤـĵ üـijى را Öـijدم ÝíĤـĵ Ŝـijی را، و ijìاäـį ĺijŜـï ÝíĤـĵ øـĉĥאن را Öـijدم ÝíĤـĵ øـijد و زĺـאن را، .دمijـÖ را ěـè įـĩİ īـĨ ïـĺijŜ įכـ ÛـùĻכ ْ ُijĐا َ اد ۖ و į۪ĥِáْĨِ īْ Ĩِ ةٍ َ ُ ijر ùÖِ اijÜُْ ÉĘَ אĬَïِ ْ ×Đَ ĵĥٰĐَ אَ ĭĤْõƪĬَ א ƪ ĩĨِ Õٍ ْ ĺَ ْ ۪ĹĘ ر ħُ Ýْ َ ِا ْن ُכĭ -٢٣ و īĻ َ Ĝ۪אدِ Āَ ْ ħُ Ýْ Ʃِ اų ِا ْن ُכĭ ُ ِون د īْ Ĩِ ْ َ ُכħ َ َٓïاء ıüُ :ـאلĝĘ ħـİאداĬ īـĺñĥĤ ـאبĉì įـĬأįـĥ×Ĝ ـאĩÖįـĨאčÝĬا﴾ Õـ ٍ ْ ĺ َ ۪ ـĹ ر Ę ْ ُـħ Ý ْ ĭُ ْن כ ِ ا َ وĤijĜـđÜįאĤـĵ:﴿و ģĻĤد Û×àوأ ،įÖאÝوכ įĤijـøورųאÖ Ʃ ُ ﴾ [اĤ×ĝـóة٢١/٢،] وĜـï١٠ أİóĨـħ ÖאĩĺŸאن وijİ: ƪـאس َـא اĭĤ ı ƫ ĺَ َٓـא ا ĺ﴿ رÝĻÖijÖـĩÖįـאذכـĘóـĥÜĹـכاĺŴـÙ، وأà×ـÛ رøـאÙĤرøـįĤij وéĀـÙכÝאÖـĘįـİĹـñهاÙĺŴ. ،ïــ ƪ ĩ َ éُ Ĩ] ﴾ ْ ُــħ כ ْ ó ُ āْ ĭ َ ĺ َ ُوا Ʃ اų ُ ــó āْ ĭَ ْن Ü ِ àــħ כĩĥــÙ» إن» ٍ đĩĤــאن: ýĥĤــóط כĩــא ĘــĹ ĤijĜــį:﴿ ا ﴾َ īـĻ۪ ĭ ِ Ĩْ Ëُ Ĩ ْ ُـħ Ý ْ ĭُ ْن כ ِ ٰٓـijا ا Ö ِ ّ َ اóĤ ِ ـī Ĩ َ ِ ـĹ ĝ َ َ ـא Ö ُوا Ĩ َ َذر ٧/٤٧]، وĭđĩÖـĵ» إذ» כĩـא ĘـĹ ĤijĜـį đÜאĤـĵ:﴿ و ُ ٍورۚ﴾ [اĥĩĤــכ، ٢٠/٦٧]١١، óــĔُ Ĺــ ۪ Ę źƪ ِ ُ َون ا ِــó ِ ِن ْاĤ َכאĘ [اĤ×ĝــóة، ٢٧٨/٢]، وęĭĥĤــĹ כĩــא ĘــĹ ĤijĜــį:﴿ ا ُ ً ــźij] ﴾اøŸــóاء، ١٠٨/١٧]، đęْ َ َــא َĩĤ ĭِّ Ö َ ــï ر ُ ْ Đ َ َ َ אن و ْن כ ِ ا ﴿:įــĤijĜ ĹــĘ ــאĩכ» ïــĝĤ» ÙــĤõĭĩÖ ïــĻכÉÝĥĤو ١ ر: وĜאل. ٢ ر: Ĥכħ. ٣ ر: Ĩא ijĤijĝÜن. ٤ ح - أįĬ. ٥ طر: أijÖ اīùéĤ اijáĤري | أijÖ اīĻùéĤأïĩéĨīÖïĩèاijĭĤري اĤ×ïĕادي (ت. ٢٩٥ İـ٩٠٨/م). ،ïĤijĩĤواÉýĭĩĤادياïĕÖ īÖאÖفóđĺ،ģĀŶاĹĬאøاóì īÖيواóùĤاÕéĀ .يijĕ×Ĥا أĵÖاijéĤاري. وכאن īĨ أóĜان اïĻĭåĤ،כ×óĻاÉýĤن. واijĭĤرى אريíÖīĻÖةïĻĥÖ،«رijĬ» ĵĤإÙ×ùĬ وïĭĜóĩø؛وĝĺאل: ijĭĤرכאن אتĝ×Ĉ :óčĬا .įĻĤاÕùĭĘįıäijÖ اĹĩĥùĥĤÙĻĘijāĤ،ص. ١٣٥؛ ،īĝĥĩĤاīÖźאءĻĤوŶאتاĝ×Ĉ ص. .٦٢ ٦ ر: ùèאħıÖ. ٧ ط + اėĭāĩĤ. ٨ ر + اéĤאج. ٩ ط - اëĻýĤاĨŸאمرĹĄ اų įĭĐ. ١٠ ح: ïĜ. ١١ ح + أيĨא اĤכאóĘون. ٥ ١٠ ١٥ 594 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri “Şüphesiz Rabbin, onların her birinin amellerinin karşılığını onlara tam olarak verecektir.” [ Hûd 11/111] âyetinde olduğu üzere inne (şüphesiz) anlamına gelir; “Andolsun Biz onlara, size vermediğimiz kudreti/imkânı vermiştik.” [el-Ahkāf 46/26] âyetinde olduğu üzere sıla (bağlantı) ifadesi olarak ve “Sana zarar verecek olsa da doğru söylemelisin, sana fayda sağlayacak olsa da yalandan uzak durmalısın.” ifadesinde olduğu üzere tahkik [yani bahse konu olan şeyin gerçek olduğunu ifade etme] anlamında kullanılır. “İseniz” Buradaki küntüm ifadesi entüm (siz) anlamına gelir. Küntüm kelimesi Kur’ân’da geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zaman için kullanılır. “Yalanlamalarına karşılık.” [ el-Bakara 2/10] âyetinde geçen kâne kelimesinin tefsirinde bu hususu izah etmiştik. Küntüm kelimesi de onunla aynıdır. Geçmiş zaman için kullanımına örnek “Sizler ölüler idiniz.” [ el-Bakara 2/28] âyeti, şimdiki zaman için kullanımına örnek “Eğer inanıyor iseniz üstün olan sizlersiniz.” [ Âl-i İmrân 3/139] âyeti, gelecek zaman için kullanımına örnek ise “Sizler [kıyamet günü] üç grup olacaksınız.” [ el-Vâkıa 56/7] âyetidir. “Şüpheye” Yani kuşkuya. Bu kelimenin izahı “Onda şüphe yoktur.” [ el-Bakara 2/2] âyetinin tefsirinde geçmişti. “İndirdiklerimizden” Buradaki mimmâ kelimesi aslında iki kelimenin birleşmesinden oluşmuştur. Min kelimesinin sonundaki nûn harfi mîm harfine idgam edilmiş (birleştirilmiş) böylece bu ikisi, yazıda şedde ile gösterilen tek bir mîm, okunuşta ise iki ayrı mîm olmuştur. Mâ harfi ellezî (o ki) anlamındadır. Böylece “İndirdiklerimizden” ifadesi Kur’ân anlamına gelir. Onun indirilmesi ile ilgili hususları “Sana indirilene…” [ el-Bakara 2/4] âyetinin tefsirinde izah etmiştik. Tenzîl kelimesi tafsil anlamına gelir ve bu kelime Kur’ân’ın parça parça indirildiğine delâlet eder. Bunun hikmeti ise “İnkâr edenler: ‘Kur’ân ona bir defada topluca indirilmeli değil miydi?’ dediler. Biz onu senin kalbine iyice yerleştirmek için böyle yaptık ve onu tane tane okuduk.” [el- Furkān 25/32] âyetinde ifade edilmiştir. Öncekilerin kitapları tek seferde indirilmiş, onlar da kitapları tek seferde terk etmişlerdir. Kur’ân ise parça parça indirilmiş, bu yüzden kalplerde kavranmış bir şekilde sabit olarak kalmıştır. Ayrıca bugün Allah dostları perdelenmiş oldukları için Allah Teâlâ kitabı ile onların hâlini her an yeniler. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 595 ƫ َכ Ö َ ْ ر ħُ ıƪ ĭ َ Ļِ ّ Ę َ ij ُ א َĻĤ ƪ ĩĤَ ŻƬ ُ ِ ƪن כ ا َ أي ïĝĤ כאن. وĵĭđĩÖ » ّ إن» اïýĩĤدة כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ و ﴾ِ įĻ۪ Ę ْ ħُ ƪאכ ĭכƪ َ ِ ْن Ĩ َٓא ا ĩĻ۪ Ę ْ ħُ İאƪ ĭכƪ َ Ĩ ïْ َ ĝĤَ َ ْۜ﴾ [ijİد، ١١١/١١]، وÙĥāĥĤ כĩא ĹĘ įĤijĜ:﴿ و ħُ َ َאıĤ ĩ ْ Đَ ا ّك، وإĺאك واĤכñب وإن ١ وěĻĝéÝĥĤ כĩא ĝĺאل: ĻĥĐכ ÖאïāĤق وإن óĄ [اĝèŶאف، ٢٦/٤٦] đęĬכ، أي ďĨ أįĬ כĤñכ. ٢ واĝÝøź×אل، ْ ﴾ أي أħÝĬ. و«כħÝĭ «ĹĘ اóĝĤآن äאء ĩĥĤאĹĄ وéĥĤאل ħُ Ý ْ ĭُ وįĤijĜ:﴿ כ ُ َijن﴾ [اĤ×óĝة، ٥١/٢] َ ْכ ِÖñ ĺ اijُ َאĬ א כ َ ĩِÖ﴿ :įĤijĜ ïĭĐ «כאن «Ùĩĥכ ĹĘ כĤñכ אĭ ّ ĻÖ [ أ وïĜ] ٨٦ ًא﴾ [اĤ×óĝة، ٢٨/٢]، وأĨא éĥĤאل َ اÜ ij ْ Ĩَ ْ ا ħُ Ý ْ ĭُ َכ و ﴿:įĤijĜ ĹęĘ ĹĄאĩĥĤ א ّ ْ ﴾ ĵĥĐ ذĤכ: أĨ ħُ Ý ْ ĭُ و﴿כ َ ﴾ [آل óĩĐان، ١٣٩/٣] وأĨא ĝÝøŻĤ×אل ĹęĘ īĻ۪ ĭ ِ Ĩ ْ Ëُ Ĩ ْ ħُ Ý ْ ĭُ ِ ْن כ ْ َن ا ijĥَ ْ Đَ ُ ْاź ħُ Ýْ Ĭَ ا َ و ﴿:įĤijĜ ĹęĘ َ ًÙۜ] ﴾اijĤاÙđĜ، ٧/٥٦ [أي ijĺم اĻĝĤאÙĨ. áĥٰ َ ً א à َ اä ْ و َز ْ ا ħُ Ý ْ ĭُ َכ įĤijĜ:﴿ و ٤ َۛۚ﴾ [اĤ×óĝة، ٢/٢]. Õْ ĺ َ ر ź﴿َ :įĤijĜ ĹĘ įèóü ٣ óĨ ïĜو ,כü ĹĘ أي﴾ Õٍ ْ ĺ َ ۪Ĺ ر Ę﴿ :įĤijĜو א ً ĩĻĨ אÜאرāĘ ħĻĩĤا ĹĘ نijĭĤا ÛĩĔأد ٥ א» כÝĩĥאن ّ َא﴾، «ĩĨ ĭĤْ ƪ õَ א Ĭ ƪ ĩ ِ Ĩ﴿:ĵĤאđÜ įĤijĜ َא﴾ أي اñĤي ĭĤْ ƪ õَ ًא. و«Ĩא» ĵĭđĩÖ اñĤي. وĵĭđĨ﴿ Ĩא Ĭ واïèة ïýĨدة ĉìא وīĻĩĻĨ ĝĉĬ ْ َכ﴾ [اĤ×óĝة، ٤/٢]، واģĺõĭÝĤ ĻĤَ ِ ْ ِõَل ا Ĭُ َٓא ا ĩِÖ﴿ :įĤijĜ ĹĘ אهĬóùĘ אĨ įĤاõĬوإ ،آنóĝĤا ijİو ،אĭĤõĬ ُ وا óęَ َ َ כ īĺñ۪ Ĥاƪ אلَ Ĝَ َ و ﴿:אلĜ אĨ įÝĩכèو .ŻāęĨ įĤاõĬإ ĵĥĐ ÙĩĥכĤا ÛĤود ٦ ģĻāęÝĥĤ َ َك﴾ [اĜóęĤאن، ٣٢/٢٥] ÛĤõĬ ٰ اد Ëُ Ę ۪ įِÖ Ûَ ِ ّ ×َ á ُ ĭِ ِ َכ Ĥ Ĥñٰ َ ۚ כ ً َ ِ اèَïة و Ùًĥَ ْ ĩ ُ ٰ ُن ä ا ْ óُ ِ ْاĝĤ į ْ Ļĥَ َ ِ َل Đ ّ õُ Ĭ źَ ْ ijĤَ א ً Ý×áĨ بijĥĝĤا ĹĘ Ĺĝ×Ę ŻāęĨ آنóĝĤا لõĬو ،Ùĥĩä אİijכóÝĘ Ùĥĩä īĻĤوŶا ÕÝכ ،ÙĐאùĘ ÙĐאø įÖאÝכÖ ÷ĬŶا ħıĤ دïåĘ Ù×åéĤا دار ĹĘ مijĻĤا ųا Ʃ אءĻĤأو نŶو .ŻāéĨ ً .įĻĘ ħُ ƪאכ ĭכƪ َ ١ ح ط ر + أي ĩĻĘא Ĩ ٢ ح ط ر: واéĤאل. ٣ ر - óĨ. .﴾ ۛ ۚ [َ Àْرَ Êَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ - ر ؛ûĨאİ çĀ ،﴾ ۛ ۚ [َ Àْرَ Êَ﴿ :įĤijĜ ĹĘ įèóü óĨ ïĜو - ط ٤ ٥ ح ط ر + īĨ Ĩא. ٦ ح ر: اģĻāęÝĤ. ٥ ١٠ ١٥ 596 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Nitekim Allah Teâlâ üç şeyin parça parça, aşamalı olarak indirildiğini ifade buyurur. İlki Kur’ân’dır: “ İndirdiklerimizden” İkincisi yağmurdur: “Biz gökten mübarek bir su indirdik.” [Kāf 50/9]. Üçüncüsü ise rızıktır: “Biz onu ancak belli bir ölçü ile indiririz.” [ el-Hicr 15/21]. Eğer yağmur dünyadakiler üzerine topluca gelseydi tufan olurdu. Eğer rızık kullar üzerine topluca gelseydi onu saklamaktan âciz düşerlerdi. Eğer Kur’ân topluca gelseydi onunla amel etmek her kalp için ağır gelirdi. “Kulumuza” Bu, peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa aleyhisselâmdır. Onun Kur’ân’da zikredilen pek çok ismi bulunmaktadır, ancak kendisinin bu isimlerden en çok sevdiği “abd/ kul” ismidir. Bu isim ibadet ve ubûdet anlamlarını kendisinde toplar. Hz. Peygamber aleyhisselâmın ismi olarak “abd/ kul” Kur’ân’da tekrarlanmıştır. Âdeta şöyle der: Kur’ân’ı ona vahyettim, böyleyken o Bana kuldur. “Kuluna Furkān’ı indirdi.” [el- Furkān 25/1] Risâlet görevini yerine getirmek için doğrulduğunda Bana kuldu. “Allah’ın kulu kalktığında…” [el-Cinn 72/19], Kendi katıma ilettim, bana kuldu. “Kulunu gece yolculuğuna çıkaran Allah yüceler yücesidir.” [ el-İsrâ 17/1], Onunla sırrı söyleştim, bana kuldu. “Kuluna vahyettiğini vahyetti.” [ en-Necm 53/10] O makamda bana övgüsünü dile getirdi. “Selâmlar, salavatlar/dualar ve güzellikler Allah’a aittir.” O hep benim kulumdur. “Ben şahitlik ederim ki Allah’tan başka ilâh yoktur ve şahitlik ederim ki Muhammed O’nun kulu ve elçisidir.” O tüm hâllerinde bana kuldur ve ben ise ona kâfiyim. “Allah kuluna kâfi değil midir?” [ ez-Zümer 39/36] O bana şükrederek kulluğunu yerine getirendir. “Şükreden bir kul olmayayım mı?”1 “Bir sûre getirin.” Bu ifade bir sûre getirmeye yönelik bir emirdir. el-İtyân kelimesi yapmak, gelmek, uğramak anlamına gelmektedir. el-Îtâ vermek demektir. Te’tiyetü’s-seyl suyun akarının açık olması anlamına, et-teettî hazırlık anlamına, el-muâtât muvafakat anlamına, el-itâ ürün/mahsul anlamına, el-etiyyü ve el-etâviyyü yabancı, garip anlamına, el-mîtâ tutulan yol anlamına gelir. Bütün bu kullanımlarda anlamlar birbirine yakındır. 1 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 30, 176; Buhârî, “Teheccüd”, 6. 5 10 15 20 25 30 óĻùęÝĤا ĹĘ óĻùĻÝĤا 597 َא﴾ [اĤ×óĝة، ĭĤْ ƪ õَ א Ĭ ƪ ĩ ِ ًא: اóĝĤآن įĤijĝÖ:﴿ Ĩ ًא ÑĻýĘ ÑĻü ٢ ١ ÙàŻà أĻüאء ģĺõĭÜ ĵĤאđÜ ųا Ʃ óذכ ïĜو א َ Ĩَ ًא﴾ [ق، ٩/٥٠]، واóĤزق įĤijĝÖ:﴿ و َכ َאر × ُ Ĩ ً َٓאء Ĩ ِ َٓאء ĩ ƪ َ اùĤ īِ א Ĩ َ ĭĤْ ƪ õَ Ĭ َ ٢٣/٢]، واóĉĩĤ įĤijĝÖ:﴿ و ٍ ﴾ [اóåéĤ، ٢١/١٥[. ْ ُijĥم đَ Ĩ رٍïَ َ ĝِÖ źƪ ِ ُٓ ا įُ Ĥ ِ ّ õَ ĭُ Ĭ و اóŜ Öאران įĥĩä آïĨى óÖ ĐאĻĩĤאن ĘijĈאن ïüى، و اóŜ روزى įĥĩä آïĨى ïĭÖه óİ دل óÖ įĩıÖ ģĩĐ ىïĨآ įĥĩä آنóĜ óŜا و ،ىïü انijÜאĬ įĩİ آن īÝüدا אهŝĬ از .ىïü انóŜ ůřŰ ĹĘ ةóĻáכ אءĩøأ įĤو ،Ṡ ïĩéĨ ĵęĉāĩĤا אĭĻ×Ĭ ijİ ﴾Yَ ²uِ]ْ َ »ٰ «َ ﴿ :ĵĤאđÜ įĤijĜو ر ñİا ّ óُ ٣ واđĤ×ijدة، وכ אدة×đĤا ĹĘ אنđĩĤ ďĩåÝùĨ ijıĘ ،ï×đĤا įĻĤإ אı×èأ وכאن ،آنóĝĤا َ َYن ¢yْŸُ ْ ََل اª {َّ اħøź įĤ ĹĘ اóĝĤآن وכįĬÉ Ĝאل: óĜآن ijÖى وůè כóدم وی Ĩא را ïĭÖه، ﴿² uُ ]ْ َ مYَ َ ¢ Yَ ¯ّ َ ª µُ َ ²َّ ٰ« َ ْ[ِu۪ه﴾ [اĜóęĤאن، ١/٢٥]، و Öאداء رøאÛĤ óÖ ìאÛø و وى ïĭÖه ﴿َوا «َ ِ َ ْ[ِu۪ه﴾ َ ْ~ ٰyى \ ۪ ي ا ٓ َّـw ّ اà ِٰ] ﴾اīåĤ، ١٩/٧٢[، وóąéÖة óÖدûĩĺ و وی ïĭÖه ﴿ ُ~ْ[ َo َYن اª َْو ٰn ۜ] ﴾»اħåĭĤ، ٰ« َ ْ[ِu۪ه َRٓY ا ªِ ٓ« ا َْو ٰn [اóøŸاء، ١/١٧]، و Öא وی راز ħÝęŜ و وی ïĭÖه ﴿žَY Ļ×אت»، و وی Ĩא را ُ ّ Ļّ ĉĤا اتijĥāĤوا ųّ אتĻé ُ ƪ ١٠/٥٣]، و در آن ĝĨאم Ĩא را ĭàא ÛęŜ» اÝĤ ٤ وأïıü أن ً ïĩéĨا Đ×ïه ورįĤijø«، در įĩİ ِ اijèال وى ُ ïĭÖه «أïıü أن ź إįĤ إź ّ اų ۜ﴾ [اóĨõĤ، ٣٦/٣٩[، و وی Ĩא را ýÖכó ِ َ§ ٍYف َ ْ[َuُه \ ُ ٰ Ãا ّ{ َ Áَْ ªَ Ĩא را ïĭÖه و Ĩא ورا ïĭùÖه ﴿ا ٥ ا». ً ÛĨïì آرïĬه «أŻĘ أכijن ًĐ×ïا üכijر ، ُ ِ ُ ¹َرٍة﴾ ñİا أóĨ ÖאĻÜŸאن ijùÖرة. واĻÜŸאن ĹĘ اÙĕĥĤ ijİ اĹåĩĤء ُb¹ا \ ْ Ožَ﴿ :įĤijĜو ،įِ ĥ ُ × ُ ø ٧ ٦ اĉĐŸאء، و«ÙĻÜÉÜ اģĻùĤ «ģĻıùÜ واĻÜŸאن اģđęĤ، واĻÜŸאن اĻýĕĤאن، واĻÜŸאء ƫ ƫ واÜŶאوي اÕĺóĕĤ، ِ واÝĻĩĤאء ĹÜŶوا ،Ùĥƪ َ ّË، واËĩĤاÜאة اijĩĤاÙĝĘ، واÜŸאء اĕĤ ĻıÝĤا Ĺّ واÜÉÝĤ اěĺóĉĤ اijĥùĩĤك، وđĨאıĻĬא ĝÝĨאرÙÖ. ١ ط: įĥĺõĭÜ. ٢ ط - ÙàŻà أĻüאء. ٣ ط ر: اđĤ×אدة. . ُ اų ٤ ط ر - أïıü أن ź إįĤ إź ّ .٦ ïåıÝĤا ،אريí×Ĥا çĻéĀ ؛١٧٦/٣٠ ،ïĩèأ ïĭùĨ ٥ ٦ ر: واĻÜŸאن. ٧ ر: ģĻùÜ. ٥ ١٠ ١٥ ٢٠ 598 BAKARA SÛRESİ - Ömer Nesefî Tefsiri Kur’ân’da el-ityân kelimesi kırk anlamda kullanılmıştır ki biz bunları ilk ve uzun tefsirimizde el-Ekmelu’l-Atvel’de saymıştık. Bu âyette ise kelime muaraza yapmak, karşı koymak anlamına gelir. Yani “Bu Kur’ân’a bir sûre ile karşı koyun.” demektedir. Âyetteki bu kullanım “De ki: Tevrat’ı getirin.” [ Âl-i İmrân 3/93] âyetindeki kullanımın tersidir çünkü orada olanın ortaya çıkarılması, burada ise olmayanın inşa edilmesi söz konusudur. Bu da Kur’ân’ın Allah tarafından kuluna indirilmiş bir kitap olduğu, Hz. Peygamber aleyhisselâmın risâlet iddiasında doğru sözlü olup insanları dalâletten hidâyete çağırmak ve delilleri ikāme etmek üzere gönderildiği, buna karşılık onların inkâr konusunda ve Hz. Muhammed’in bu Kur’ân’ı kendiliğinden uydurduğu şeklindeki iddialarında inatçı oldukları hususunda ilzam edici delildir. Bu meyanda âyet şöyle demektedir: Eğer bu kitap beşer sözü ise o zaman siz de kendi imkânlarınızla onun bir benzerini ortaya koyun ve bu sorumluluğu kendi çabanızla yerine getirin. “Getirin” Bu ifade emir sîgası olup âciz bırakma mânasındadır. Emir sîgası Kur’ân’da birkaç şekilde kullanılmıştır: 1. Farz bildirme anlamında kullanılmıştır: “Namazı kılın, zekâtı verin.” [ el-Bakara 2/43] 2. Mendupluk bildirme [teşvik etme] anlamında kullanılmıştır: “ Hayır işleyin.” [ el-Hacc 22/77] 3. Mubahlık bildirme [izin verme] anlamında kullanılmıştır: “İhramdan çıktığınızda avlanın.” [ el-Mâide 5/2] 4. Muhayyer bırakma anlamında kullanılmıştır: “De ki: İster Allah isterse Rahmân ismi ile dua edin…” [ el-İsrâ 17/110]. 5. Yasaklama anlamında kullanılmıştır: “Dilediğinizi yapın.” [ Fussilet 41/40] 6. Ret anlamında kullanılmıştır: “O hâlde kendi nefsinizden ölümü savın bakalım.” [ Âl-i İmrân 3/168] 7. Tekvin [yaratma] anlamında kullanılmıştır: “Aşağılık maymunlar olun.” [ el-Bakara 2/65] 8. Şart anlamında kullanılmıştır: “De ki: İster taş olun ister demir.” [ el-İsrâ 17/50] Yani böyle de olsanız yine de ölecek ve dirileceksiniz. 9. Âciz bırakma anlamında kullanılmıştır: “Haydi, sen de onu batıdan getir.” [ el-Bakara 2/258] Burada “Bir sûre getirin.” ifadesinde de bu kullanım söz konusudur. Fe’tû (Getirin) kelimesinin başındaki fe harfi takip ifade eder. Fe harfi olmaksızın îtû şeklinde kullanılır ki bu durumda kelim