Kur'an'ı Kerim'in Evrenselliği - 1

Dünya varolduğu andan günümüze kadar ortaÂya çıkan her düşüncenin bir karşıtı olmuş, her tezin bir antitezi öne sürülmüştür. Kısaca belirtmek geÂrekirse, her şey çift olarak yaratılmıştır: Her şeyi de çift yarattık ki düşünüp ders alasınız. (Zariyat/51:49) Yer-gök, hayat-ölüm, aydınlık-karanlık, melek-şeytan, artı-eksi, iyi-kötü, kadın-erkek vs. bunları çoÂğaltmak mümkündür. Her Âdem in karşısında, bir şeytanın varlığı; her dinin karşısında, dinsizliğin mevcudiyeti, kabul edilen bir vakıadır. Ancak bu karşı olma, zaman zaman değişiklik göstermekte, farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır. Ve bu karşı oluş, dünya durdukça da sürüp gidecektir.

Kurulan bu dünya düzeninde Allah, insanları uyarmak, dünyaya geliş gayelerini öğretmek, eğri yolun encamından sakındırmak, ahlâklı ve faziletli olmanın yollarını bildirmek, böylece hem insanlıÂğa, hem de kendilerine yararlı birer fert konumuna gelebilmeleri için insanlara, yine onların kendi içleÂrinden peygamberler göndermiştir: Evet, Biz seni gerçeğin ta kendisine malik olarak, rahmetle müjdeleyen ve kâfirleri azapla uyaran bir Peygamber olarak gönderdik. Zaten uyaran bir Peygamber gelmiş olmayan hiç bir ümmet yoktur. (Fâtır/35:24)

İnsanlık, ilim ve teknik yönünden ne kadar ilerÂlerse ilerlesin, ne kadar ilmî keşifler yaparsa yapÂsın, vahiy olmaksızın gerçek saadeti elde etmesi mümkün değildir. Bunun için de insanların, doğuşÂtan fıtratlarında var olan dînî inanca dönmeleri en uygun ve tabiî bir yoldur. Bu yolun müşahhas olaÂrak ismini verecek olursak, öteden beri bütün peyÂgamberlerin üzerinde durup, kavimlerine anlatmaÂya çalıştıkları ve son olarak da âhir zaman peygamÂberi Hz. Muhammed in (s.a.s), tebliğiyle mükellef olduğu İSLÂM dinidir.

Aslında dinlerin özü birdir. Bütün peygamberleÂrin getirdiği inanç esasları aynıdır. Çünkü bütün dinlerin kaynağı, Yüce Yaratıcı olan Allah tır: : O, Dini doğru anlayıp hükümlerini uygulayın ve o hususta tefrikaya düşmeyin diye, din esasları olarak Nuh a emrettiğini, hem sana vahyettiğimizi, keza İbrahim e, Musa ya, İsa ya emrettiğimizi sizin için de din kıldı (Şura/42:13) Burada adı geçen peygamberler, ulu 1-azm peygamberler olup, bunlaÂrın dışında kalanlar da aynı kategoride incelenmeliÂdir. Yani özde ve esasta dinler birleşmektedir. AyrıÂlıklar teferruata dair meselelerdir. Rasûlullah ın şu sözü de bu konuya açıklık getirmektedir: PeygamÂberler baba bir kardeşlerdir. Anneleri ise muhtelifÂtir. Dinleri birdir. 

Kur ân ın mesajı, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem den itibaren başlayan vahyin bir devaÂmıdır. Zira Allah katında bütün dinlerin esası bir olup, o da İSLÂM dır: Allah katında din, İsÂlâm dır.… (Âl-i İmran/3:19) Değişik dönem ve yerlerde gelen peyÂgamberler, birbirlerini reddetmedikleri gibi, Hz. Muhammed (s.a.s) de bunlardan hiçbirini reddetmeÂmektedir: Peygamber, Rabbi tarafından kendisine ne indirildi ise ona iman etti, müminler de. Onlardan her biri Allaha, meleklerine, kitaplarına ve resûllerine iman etti. O nun resûllerinden hiç birini diğerinden ayırt etmeyiz dediler ve eklediler: İşittik ve itaat ettik ya Rabbena, affını dileriz, dönüşümüz Sanadır.. (Bakara/2:285) De ki: Allah a, bize indirilen (Kur'ân)e,İbrâhim e, İsmâil e, İshâk a, Ya kûb a ve torunlarına indirilene, Mûsâ ya, Îsâ ya ve peygamberlere Rablerinden verilenlere inandık. Onların arasında hiçbir fark gözetmeyiz, biz O na teslim olmuşlarız. (Âl-i İmran/3:84) Hz. Muhammed (s.a.s.), bilakis bütün önceki peygamberlerin bir devamı, risaletlerinin tamamlayıcısı giÂbidir. Ancak şu farkla ki, kendisinden sonra bir peygamberin gelmesi mümkün olmayıp, o, peygamberlerin sonuncusu ve dolayısıyla İlâhî Mesaj ı evrensel boyutlara taşıyandır. 


Esasları itibariyle aynı olan dinlerin, zaman ve mekân açısından, teferruata ait meselelerde bir kıÂsım farklılıklar göstermesi elbette gayet normal bir hâdisedir. Dünya değişmekte, insanlar değişmekte, ihtiyaçlar değişmekte, hasılı her şey zamanla farkÂlılık arz etmektedir. İlk insanın ihtiyaç duyduğu şeylerle, daha sonraki dönemlerde yaşayanlar araÂsında büyük farklılıkların olduğunu söylemek malûmu i lamdan ibaret olacaktır.

İnsanı yaratan, onu en ince noktalarına kadar biÂlen, ihtiyaçlarını karşılayan Allah, her dönemdeki insanlara gerekli mesajı ulaştırmış, son noktayı Hz. Muhammed le (s.a.s.) koymuştur. Demek ki bundan sonra peygamber gelmeyecek, vahiyde değişiklik olmayacak ve insanlar bu son vahiyle hayatlarını sürdüreceklerdir: ..Bugün, dininizi kemâle erdirdim. Size ni metimi tamamladım. Ve din olarak size İslam ı seçtim... (Mâide/5:3 Kim İslam dan başka bir din ararsa, (bu din) ondan asla kabul edilmeyecektir. O kimse âhirette de hüsrana uğrayanlardan olacaktır. (Âl-i İmran/3:85) Muhammed, sizin adamlarınızdan hiçbirinin babası değildir. Ama Allâh'ın Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkıyla bilendir. (Ahzab/33:40)

Yani Hz. Muhammed (s.a.s.), hem peygamberleri sona erdiren son peygamberdir, peygamberlerin en sonuncusudur; hem de bütün peygamberleri tasdik eden ve belgeleyen İlahî bir mühürdür. Eğer o gelÂmeseydi, diğer peygamberler unutulup gidecek, taÂrihte onların varlıklarını ve peygamberliklerinin gerçekliğini ilmen ispat etmek mümkün olmayaÂcaktı. Hz. Muhammed in (s.a.s.) peygamberliği ile inÂsanlık, din açısından, ilerlemenin son noktasına erişmiştir. O ndan sonra başka peygamber bekleÂmemeli, Muhammedî nuru izlemelidir. 

İslâm dan sonra bir din, Hz. Peygamber den sonra da bir peygamber gelmeyeceğine göre, bu diÂnin, kıyamete kadar gelecek insanların ihtiyaçlarına cevap vermesi ve getirdiği esasların sonuna kadar geçerli olması gerekmektedir. Daha kısa bir ifade ile bu dinin, evrensel olması zaruridir. İşte biz de bu incelememizde, dine kaynaklık eden Kur ân ın bu yönüne bakacak, evrenselliğin olabilmesi için geÂrekli şartları tartışacak ve bunların Kur ân-ı Kerim de olup olmadığını araştırmaya çalışacağız. Âlemşümul, cihanşümul, tüm insanlığı ilgilendiren, dünya ölçüsünde, dünya çapında gibi anlamlara gelen evrenselliği, herhangi bir düşünce, fikir veya inancın, bütün zaman ve mekânlara şamil olması ve herkese hitap etmesi şeklinde tarif edebiÂliriz.

EVRENSELLİĞİN ŞARTLARI


Her fikrin, her ideolojinin, kendisinin evrensel olduğunu iddia etmesi, gayet tabiî bir şeydir. ÇünÂkü devam etmeleri ve kabul edilebilir olmaları, anÂcak evrensel olmalarıyla mümkündür: Ancak bu idÂdialarında ne kadar doğrudurlar? Gerçekten iddia ettikleri gibi, evrensellik şartlarını taşımakta mıdırÂlar? Konumuz olan Kur'ân'ın evrenselliği hususuna gelince, Kur'ân'ın evrenselliğinin temel niteliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Kaynağının İlahî Olması 

Allah, kâinatı yaratmış, ancak bunÂdan sonra da onu kendi hâline bırakmamıştır. İddia edildiği gibi kâinat, bir saat gibi kurulup, kendi hâÂline terkedilmiş değildir. Onda devamlı bir faaliyet, bir canlılık vardır. Onda her an Allah ın iradesi haÂkimdir. İşte hakim olan bu irade, insanları kendi başlarına bırakmamış, en doğru yolun hangisi olduÂğunu göstermiştir. Çünkü beşer aklı, çoğu zaman kendisi için faydalı olan prensipleri kavrayamamakta, bir kısım yanlış yollara sürüklenmektedir.

İnsanı Allah yaratmıştır. Onu en iyi tanıyan da yine O dur. İnsanın ihtiyaçları, yaşantısı, hayatta karşılaşacağı bir takım güçlükler, bu güçlükleri aşÂma yolları vs. Yaratıcı tarafından belirtilmiştir. BaşÂka bir kısım kimselerin kalkıp, insanlar en iyi şu prensiplerle yönetilir. demeleri, akl-ı selîme uygun değildir. Kaynağı İlahî olmayan, insanın mutluluğu ve huzuru için, ne kadar fikir, düşünce akımı ortaya çıkarsa çıksın, bunların evrensel olmaları mümkün değildir. Bunlar ancak belli bir süre ve yer için geçerli olsa da, kısa bir süre zarfında eskitilip, yüzüne bakılmaz hâle gelmişlerdir. Bu çerçevede Yahudilik ve Hıristiyanlık bile, temeli İlâhî olmakla birlikte, hemen belli zaman ve kavimle sınırlı olmaları, hem de aslî hüviyetlerini aynen koruyamadıkları gibi, yerlerini kâmil şekliyle Hz. Muhammed in (s.a.s.) tebliğ ettiği İslâm ın almış olması açısından evrensel değildirler.

Ortak özellikleri yaratılmışlık olan varlıklardan hiçbirinin, insanları hakka ulaştırması mümkün değildir. Gerçi enfüste ve âfakta Hakk ın varlığına delâlet eden âyetler ve düşünenler için belgeler, melekler ve peygamberler ve bunlar aracılığıyla hidâyet büsbütün yok değildir; fakat bunların hiçbiri Her şeye şâhid olan (Hac, 22/17; Sebe , 34/47; Fussilet, 41/53; Mücâdele, 58/6...) Allah tarafından hidâyet almadıkça kendi kendine ne hidâyet edebilir, ne de hidâyeti bulabilir. ..O halde hakka hidâyet eden kimse mi uyulmaya daha layıktır; yoksa hidâyet olunmadıkça asla kendiliğinden hidâyeti bulamayacak olan kimse mi? (Yûnus 10/35) âyetinde de bu, gayet açık bir şekilde ifade edilmiştir. 

Herhangi bir düşünce, fikir, veya ideoloji, kayÂnağını sağlam vahye dayandırmıyorsa, onun her zaman ve her çeşit kimsenin ihtiyaçlarını karşılaması bir hayli zordur. Kaynağı İlâhî olmayan, akıllarına göre insanlara yön vermeğe çalışan bir kısım kimseler, tarih sahnesinde bir yere tutamamış, sadece insanların nazarında gülmeye vesile olan sözleriyle kalmayı başarmışlardır! Meselâ 20. asrın önemli halk liderlerinden Gandhi den şu sözleri duymak, herhalde çokları için şaşkınlık sebebi olacaktır:

Ben ineği gördüğümde, onu inek olarak telâkÂki etmiyorum. Çünkü ben ona ibadet ediyorum. Ve bunu bütün dünyanın huzurunda müdafaa etmeye de hazırım. İnek annem, gerçek annemden pek çok yönüyÂle daha üstündür. Meselâ: Gerçek dediğimiz anne, bizi bir veya iki sene emziriyor. Ancak buna karşıÂlık, bütün bir ömür boyu bizden hizmet istiyor. İnek annemize gelince o, devamlı olarak süt vermesine mukabil, bizden basit bir yiyeceğin dışında istediği herhangi bir şey yoktur... 

Hz. Muhammed in (s.a.s.), insanlara tebliğ ettiği Kur ân, İlahî kaynaktan gelmektedir. O, bir başkaÂsının sözü olmayıp, bizzat Allah tarafından insanlaÂra ulaştırılmaktadır. Bizzat bu Kitap, yani Kur ân, kendisinin, Hz. Muhammed in (s.a.s.) olmayıp Kur an, değerli bir Elçinin, Cebrail in getirip okuduğu sözdür! O Elçi ki çok kuvvetlidir. Yüce Arş sahibi Allahın nezdinde pek itibarlıdır. Göklerde ona itaat edilir, vahiyler ona emanet edilir (Tekvir/81:19-21) olduğunu bildirir. Bu elçi de Cebrail olup, Alîm, Hakîm olan Rabbü l-âleminden O nu almış, sonra da Hz. Muhammed in (s.a.s.) kalbine açık bir Arapça hâlinde indirmiştir. Kur ân ın pek çok âyetinde, O nun kaynaÂğının, sadece ve sadece Allah olduğu üzerinde ısÂrarla durulmuş ve bu meseleye bir hayli tahşidat yaÂpılmıştır: Hâ Mîm. Bu Kur'ân, Rahman ve Rahîm olan Allah tarafından indirlmiştir. Bu, arapça bir Kur'ân olarak, âyetleri bilen bir kavim için ayırt edilip açıklanmış bir kitaptır. O, müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderilmiştir. Artık onlar gerçeği işitmezler. Onlar: Ey Muhammed! Senin bizi davet ettiğin şeye karşı kalplerimiz kapalıdır. Kulaklarımızda da bir ağırlık vardır. Sen istediğini yap, çünkü biz yapıyoruz dediler. Ey Muhammed! De ki: Ben sadece sizin gibi bir insanım, ancak bana ilahınızın bir tek ilah olduğu vahyediliyor. Artık hep O na yönelin ve O ndan bağışlanma dileyin... Kâfirler: Bu Kur'ân (Muhammed in uydurduğu) iftiradan başka bir şey değildir. Başka bir topluluk da kendisine yardım etmiştir dediler. Böylece haksızlığa ve yalancılığa saptılar. Kur'ân, öncekilerin efsaneleridir. (Muhammed) onu başkalarına yazdırmış da, sabah-akşam kendisine tekrarlanıp okunuyor dediler. (Ey Muhammed!) Sen onlara şöyle de: O nu, göklerde ve yerdeki sırları bilen Allah indirdi. Şüphesiz ki O, çok affeden, çok merhamet edendir. (Fussilet, 41/1-6) Kâfirler: Kur ân onun uydurduğu bir yalan olup, bu hususta başkaları da kendisine yardımcı olmuşlardır. diye iddia ettiler. Onlar böylece, kesin bir yalan söyleyip zulmettiler. Ayrıca: Onun söyledikleri, kendisi için yazdırtmış olduğu ve sabah akşam kendisine dikte ettirilen önceki nesillerin efsanelerinden başka bir şey değildir. dediler. De ki: Onu, göklerdeki ve yerdeki bütün sırları bilen Yüce Allah indirdi. O, gerçekten Gafurdur, Rahimdir. (Furkan. 25/4-6)

Evrenselliğin ilk ve en önemli şartlarından İlahî kaynaklı olma ilkesini, bugün ancak Kur ân taşıÂmaktadır. Zaten Musevîlik, İsevîlik, Budizm gibi dinler, şahıslara nispet edilerek adlandırıldıkları hâlde, Kur ân ın getirmiş olduğu prensipler hiç kimseye nispet edilmeyip, Cenab-ı Hak tarafından geldiği üzerinde vurgu yapılmış ve adı da Muhammedîlik değil, İslâm olmuştur. Günümüzde insanÂlığın saadeti ve mutluluğunu temin ve bütün insanÂlığa ışık tutma iddiasıyla ortaya çıkan bir kısım izmlerin, insanları nerelere götürdüğü ve bu iddiÂalarında ne kadar isabetli oldukları hepimizin maluÂmudur. Ancak Kur ân ın kurduğu medeniyet, kayÂnağı vahye dayandığındandır ki, inanmayanların dahi (bir kısım art niyetliler hariç), dikkatini çekÂmiş, hak olduğunu tasdik ettirmiştir.

2. Kaynağının Sağlam Olması 

Kaynağının sağlam olmasından maksadımız, kendisinin İlahî patentli olduğunu iddia eden bir sistemin, başlangıcından günümüze kadar, her türlü müdahaleden berî olmasıdır. Yani ortaya çıktığı zaÂman, kaynağının İlahî olması yetmeyip; bu özelliğiÂni sonuna kadar koruması gerekmektedir. İnsanlık tarihi, Allah ın görevlendirdiği elçilerle doludur. Bunlardan her biri, vazifelerini hakkıyla yapmış ve insanlığın mutluluğu adına çaba sarfetmişlerdir. Ancak hepsinin istediği neticeye vardığı söylenemez. Bir kısmı değil gelmiş olduğu coğrafyadaki kimseler, yakınlarındaki insanlar tarafından dahi tasdik edilmemeiş, bazısının hayatına kastedilmiş, bazısı da küçük bir topluluğa ancak kendisini dinletebilmiştir. Elbette buradaki hata, görevli peygamberin değil; karşısındaki inatçı topluluğundur. Ancak biz burada bir vakıayı tespit etÂmek için bunu hatırlatıyoruz. Yoksa peygamberler arasında, bu yönden bir üstünlük olduğunu söylemiyoruz.

Evet, öteden beri, peygamberlerle birlikte, inÂsanların hayatlarını tanzim edecek bir de vahiy müÂessesesi vardır. Kendilerine indirilen vahiyle her peygamber insanlara yol göstermiştir: Onları, mu cizelerle ve kitaplarla gönderdik. Sana da Kur'ân'ı indirdik ki, insanlara vahyedilenleri açıklayasın. Belki düşünürler. (Nahl 16/44), Şu kesindir ki Biz, resûllerimizi açık delillerle gönderdik ve insanların adaleti gerçekleştirmeleri için, resûllerle beraber Kitap ve adalet terazisi indirdik... (Hadîd/57:25) Ancak her peygamber veÂfat edince, bu vahiy ya kaybolmuş, ya tahrif edilÂmiş, ya da daha sonra gelen bir peygamber tarafınÂdan yürürlükten kaldırıldığı için unutulup gitmiştir. Dolayısıyla bize kadar bozulmadan ulaşan (Kur ân dışında), herhangi bir peygamberin kitabı mevcut değildir. Şu anda elimizde bulunan Tevrat ve İnÂcil in, ilk şekliyle aynı olduğu! iddia edilse bile bu, sadece bir iddiadan ibaret kalır. Çünkü Kur ân ın kendisi bunu açıkça ifade etmektedir: Kitabı elleriyle yazıp sonra onu az bir değerle değiştirmek için: Bu, Allah katındandır diyenlerin vay haline! Ellerinin yazdığından dolayı vay hallerine! Kazandıkları günahtan dolayı vay hallerine! (Bakara/2:79) ..Böylece onlar kelimeleri yerlerinden oynatarak tahrif ederler... (Maide/5:13) ..Kelimeleri konuldukları yerlerden çıkarıp tahrif ederler... (Maide/5:41)

Bugün elimizde bulunan İnciller, hususî bir duÂrum arz ederler. Tarihî gerçekler muvacehesinde, her bir İncil, Hz. İsa nın dediği yahut yaptığı ve söz konusu İncil yazarının diğer kaynaklardan öğrenebildiği diğer bir çok şeyi bize nakilden ibaret bir Hz. İsa biyografisidirler... Bu duruma göre Yeni Ahit (İnciller), ne Kur ân-ı Kerim e ve ne de hadîs eserlerine benzer; fakat bunlar Hz. Muhammed in sîresi ile ilgili biyografi kitapları gibidirler ki, Resûlullah ın bu sîrelerinden bazıları, ya Hz. Peygamber in sahabileri devrinde, yahut onlardan az sonraki devirlerde kaleme alınmışlardır. Tarihte 4 değil, çok daha fazla sayıda İncil kitabının olduğu, sadece eldeki 4 ün İS. 325 İznik konsilinde kabul edildiği bilinen bir gerçektir. 

Kaynağının sağlamlığı bakımından Kur ân a baktığımızda O, hiçbir semavî kitaba nasip olmayan bir konuma sahiptir. Evvela O, ilahî te yîdat altınÂdadır: Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur anı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biziz. (Hicr/15:9) Öyle bir kitaptır ki batıl ona ne önünden, ne ardından yol bulamaz.Tam hüküm ve hikmet sahibi, bütün hamdlerin ve övgülerin sahibi o Hakîm ve Hamîd tarafından indirilmiştir (Fussılet/41:42) Eğer Kur an Allah dan başkasına ait olsaydı, elbette içinde birçok tutarsızlıklar bulurlardı. (Nisa/4:82) Yeterince dikkat çekicidir ki, ne Tevrat ta ne İncil de benzeri âyetleri, yani onların mutlaka korunacağına dair bir ifadeyi bulmak mümkün değildir. Bu kitapların tebdil ve tahriften masun kalamayıp, Kur an ın mutlak manâda korunması, bu konudaki Rasûlüllah ın, Ashabı nın ve İslâm âlimlerinin gayretleri mahfuz, kader nokta-i nazarından, Rasûlüllah ın son peygamber, İslâm ın İlâhî dinin son, mükemmel ve evrensel şekli, Kur an ın da, artık bir başka kitabın inmesine ihtiyaç hissettirmeyecek evrensel bir kitap oluşundandır ve O nun böyle olduğunu gösterir.

Kur ân ın bize kadar aktarılması, sebepler açısından, birbirinden ayrı düşünülemeyecek şu iki vesileyle olmuşÂtur: Hafızalara kaydedilmesi (ezberlenmesi) ve yazıyla tesbiti. Kur ân-ı Kerim in herÂhangi bir parçası nazil olduğunda, Rasûlüllah (s.a.s.) okuma-yazma bilen sahabîlerinden birisini çağırıp, onun evÂvelce nazil olmuş bulunan âyetler topluluğu içinde nereye yerleştirileceğini bizzat gösterdikten sonra, inen âyet veya âyetleri yazıyla tespit ettiriyordu. Bu imlâ işi bittikten sonra da vahiy katibinden, yazÂdığı şeyi bir kere kendisine okumasını istiyor ve şaÂyet vuku bulmuş ise herhangi bir tespit hatasını düÂzeltiyordu. 

Rasûlüllah tan sonra Kur ân, onu daha Rasûlüllah döneminde ferden toplayanlar ve tamamını ellerinde bulunduranlar olmuşsa da ve ayrıca çok sayıda Sahabî onu bütünüyle ezberlemiş bulunuyor idiyse de, Hz. Ebû Bekir (r.a.) döneminde tamamen ve resmen toplatılmış, kitap hâline getiÂrilmiştir. Bundan sonra da çoğaltılarak günümüze kadar her türlü tahrifattan uzak olarak bize ulaştırılÂmıştır. Kur ân, nazil olduğu günden bu yana, ne itirazlara ne tenkitlere uğramıştır ama; bu mevzuda kurulan bütün mahkemeler Kur ân ın beraatiyle neticelenmiş ve mücadeleler O nun zaferiyle nokÂtalanmıştır. Demek ki evrenselliğin önemli şartlaÂrından olan kaynağın sağlamlığı ilkesi, Kur ân da tamamıyla var olan bir özelliktir. Ve böyle bir özelÂliğe sahip, ikinci bir kitap göstermek de asla mümÂkün değildir.

3. Tebliğcinin, Davasında Samimi Olması 

Bir düşüncenin ya da bir dinin evrensel olması için, onu temsil eden şahsın evvelâ anlattığı şeyleri kendi hayatında yaşaması ve göstermesi gerekir. Ta ki ikinci şahıslar, bu hayat tarzının yaşanılabilirliğine gönülden inansınlar ve ona sahip çıksınlar. İkinÂcisi de, tebliğ ile mükellef kişinin, hayatta iken bu prensipler doğrultusunda bir toplum meydana geÂtirmeye muvaffak olması gerekmektedir. Böylece bu düşünce ya da dinin, sadece fertlere ait olmayıp, aynı zamanda bir toplum meydana getirecek ve idare edecek kapasite de olduğu anlaşılmış olsun.


Beşer tarihine göz attığımızda, pratik ile teorinin her zaman aynı gitmediğini görürüz. Pek çok defa deÂğişik zaman ve yerlerde bir lider ortaya çıkmış, inÂsanları bazı prensipler etrafında toplamaya çalışÂmış, ancak her defasında ya benimsetmek istediği şeyleri kendisi yaşamamış, ya da yaşasa bile bu doğrultuda bir toplum meydana getirememiş, dolayısıyla hareketi uzun ömürlü olmamıştır..

.

Kur'an-ı Kerim'in Evrenselliği

O'nun hayatı sadece insanlar tarafından nakledilmekle kalmamış, aynı zamanda Kur'ân-ı Kerim tarafından da en teferruatlı bir şekilde ele alınmıştır. O'nun yaşantısı, ahlâkı, olaylar karşısındaki tavrı, inananlarla, inanmayanlarla, bu arada hanımlarıyla ve diğer aile ferdleriyle olan münasebeti gibi, hayat, misyon ve şahsiyetinin daha başka yönleri de, bize açık bir şekilde Kur'ân tarafından bildirilmektedir.

Makalenin birinci bölümü dergimizin 52. sayısında yayınlanmıştı. Birinci bölümde, Kur'ân'ın evrenselliğinin temel niteliklerinden kaynağının ilâhî olması, kaynağının sağlam olması ve tebliğcinin davasında samimi olması konuları üzerinde durulmuştu. Bu bölümde ise, diğer özellikleri ele alınacaktır.

4. Peygamber'in (s.a.s.) Bütün Yönlerinin Tesbiti

Bir dinin, bir düşüncenin evrensel olmasının şartlarından birisi de, o dini temsil eden şahsın (peygamberin), hayat hikâyesinin en teferruatlı ve sağlam bir şekilde bilinmesidir. Hayatı, ne zaman, nerede, nasıl, hangi şartlarda yaşadığı bilinmeyen insanların temsil ettiği düşüncenin evrensel olması düşünülemez. Çünkü insanların, bu tür kimselerden, hayatlarının bütün yönleriyle ilgili prensipler edinmeleri mümkün değildir. Hayatları tam olarak bilinmeyen bir kısım kimseler etrafında toplanılsa bile, bu toplanma kısa süreli olup, süreklilik kazanmayacaktır. Zira insanlarda, arkasından gittikleri şahısların, bütün yönleriyle hayatlarını öğrenme merakları vardır. Belli bir süre bu, bazı hikâyelerle oyalama şeklinde devam ettirilse bile, bu oyalama sürekli olmayacak, çok geçmeden her şey ortaya çıkıverecektir. Bu açıdan tarihe baktığımızda, yukarıdaki özelliklere sahip tek şahsiyet vardır ki, o da Hz. Muhammed'dir (s.a.s.).

Hayatının bütün yönlerinin tespiti bakımından, diğer peygamberler bu özelliğe sahip olmadığı gibi onların dışındaki diğer bir kısım şahsiyetler içinse hiç söz konusu değildir. Tarihe mâl olmuş hangi şahsiyeti ele alırsak alalım; pek çok yönlerinin kapalı kaldığına şahit oluruz. Meselâ, Zerdüşt, kendisine tâbi olanların çoğunluğu tarafından büyük bir peygamber olarak tanınmaktadır. Ancak tarih, henüz onun gerçek şahsiyetinin üzerindeki karanlık perdeyi kaldırabilmiş değildir. Budizm en eski dinlerden olup, farklı bölgelerde yayılmış vaziyettedir. Ancak onun kurucusu Budha hakkında da tam ve teferruatlı bir bilgiye sahip değiliz. Yine tarihte her kavme bir peygamber gönderilmiştir. Bunlardan bazılarının isimlerini ve hayat hikâyelerini bize Kur'ân haber vermektedir. Bu peygamberlerin hayatlarının tamamını bilme imkânına sahip değiliz. Tevrat ve İncil'de birbirine zıt ve çelişkili bazı bilgiler verilse bile, bunlar hiçbir zaman doğruyu ifade etmemektedirler. Çünkü bu kitaplar, o peygamberlerden çok sonraları kaleme alınmıştır.

Her hâlde diğer peygamberlerin hayat hikâyelerinin teferruatlı bir şekilde bilinmemesinin hikmeti şu olsa gerektir: Bu peygamberler, yalnızca kendi zamanları ve kendi kavimlerine gönderilmiş peygamberlerdir. O peygamberlerin döneminde kendi kavimleri, onları görüp hayatları için alacakları örnekleri almışlardır. Ancak daha sonra gelecek dönemler için, bu peygamberlerin hayatlarının detaylı olarak bilinmesine gerek kalmamıştır. Çünkü bütün bu peygamberlerin nübüvvetleri, bütün zaman ve mekânlara şamil olan Hz. Muhammed'in (s.a.s.) peygamberliğiyle son bulacaktır. Dolayısıyla hayatının her yönünün bilinmesi zarurî olan peygamber de yine O olmuş oluyordu.25

Bu açıdan Resûlüllah'ın hayatına bakacak olursak, hiç kimseye nasip olmayan bir durumun söz konusu olduğunu görürüz. Sözlerinden davranışlarına, ondan olaylar karşısındaki tutumlarına, ikrar ve sükûtlarına kadar, hattâ özel hayatının en ince detaylarına kadar bütün hayatının kaydedildiğini ve daha sonraki nesillere aktarıldığını görürüz. O'nun hayatının inananlar tarafından kaydedilmesi ve takip edilmesi, evvelâ Kur'ân tarafından emredilmektedir. Kur'ân'ın pek çok yerinde, Allah'a itaat anlatılırken, Peygamber'e itaat da emredilmiş ve ikisi âdeta birbirinden ayrılmaz bir bütün gibi ele alınmıştır. Bu âyetlerde, Allah'ı sevmenin şartı, Hz. Peygamber'e itaate bağlanmış ve ondan yüz çevirme küfür alâmeti olarak kabul edilmiştir.26 Ayrıca Allah'a ve Resûlü'ne itaat edenlerin, altından ırmakların aktığı cennetlere konulup orada ebedî kalacakları, itaat etmeyenlerin ise sonsuza dek Cehennem'de kalacakları (Nisa, 4/13-14); itaat edenlerin, Cennet'te peygamberler, sıddîklar, şehidler ve salihlerle beraber olacakları, (Nisa, 4/69); Peygamber'in, kendisine itaatin dışında başka bir şey için gönderilmediği, (Nisa, 4/64-65); aynı zamanda itaatin bir mü'minlik vasfı olduğu (Tevbe, 9/71) gibi hususlar da açık bir şekilde belirtilmiştir. İşte bütün bu hususlar, Hz. Peygamber'in (s.a.s.) hayat ve şahsiyetinin bütün yönleriyle bilinmesini gerektirmiştir ve bilinmesinin neticesidir. 

İkinci olarak, gerek Kur'ân'ın tefsiri ve gerekse Kur'ân'da açıkça sözü edilmeyip, Hz. Peygamber tarafından konulan birtakım hükümlerle ilgili olarak Resûlüllah'ın söyledikleri, yaptıkları ve takrirleri de dinin bir parçası olduğundan, onlar da tespit edilmiş, üzerlerinde çalışılmış ve daha sonraki nesillere mükemmel bir şekilde aktarılmıştır. Ve bu aktarma işi de öyle sıkı bir gözetim altına alınmış ve prensiplere bağlanmıştır ki, O'na ait olmayan ve başkaları tarafından uydurulması ihtimali bulunan her şey ayıklanmıştır. Hattâ bundan da öte, bu aktarma işinde bulunan insanların dahi durumları göz önüne alınmış, mükemmel bir rivâyet silsilesi takip edilmiştir. Batılıların bile hayran kalıp, hayranlıklarını gizleyemedikleri bu sistem, yani Hadis İlmi'nin benzerini tarihte göstermek mümkün değildir.27

Başa dönecek olursak, şunları söyleyebiliriz: Diğer dinlerin bütün müessislerinin hayatlarına ait tarihler hep eksiktir. Meselâ Hz. Mesih'in 33 sene devam eden hayatının vak'alarından ancak üç seneye ait olanını biliyoruz. İran'ın dinî mücedditlerini ancak Firdevsi'nin Şehname'siyle tanıyoruz. Hindistan'da yetişen dinî mürşidlerin tarihi, efsanelere bürünmüştür. Hz. Musa hakkındaki malûmatımızın menbaı ise, kaybolup, ancak onun irtihalinden asırlarca sonra, Babil esaretinin ardından toplanan Tevrat'tır. Belki bu durum, onların evrensel olmayışları şeklinde yorumlanabilir. Çünkü bütün bu peygamberlerin, bu müceddit ve mürşitlerin telkinatı her zaman için lâzım değildi. Belki bunun için onların bütün tarihi payidar olmamış, yalnız onların hayatından malûm olması lâzım gelen kısımlar korunagelmiştir. Biz bütün dünyaya bir soru sorsak ve desek ki: "Dinlerin kurucuları arasında en mükemmel bir varlığa sahip olan kimdir?" Şüphesiz çeşit çeşit cevaplar alırız. Sorumuzun sözlerini biraz değiştirerek: "Bir taraftan, getirdiği kitap, bütün mukaddes kitaplara nasip olmayan bir muvaffakiyetle ve tam bir sadakatle kayd ve tespit olunan, diğer taraftan hayatının bütün vak'aları, bütün harekâtı, bütün seferleri, hattâ elbisesinin biçimi ve giyim tarzı, simasının bütün çizgileri, söz söyleyişi ve yürüyüşü, tabiatı, muaşeret tarzı, hattâ yemesi, içmesi, uyuması, gülmesi, çalışması, bütün teferruatıyla nakledilen ve kaydolunan yegâne insan kimdir?" diyecek olursak, o zaman alacağımız cevap mutlaka şudur: "Bu zât, ancak Hz. Muhammed'dir(s.a.s.)."28

O'nun hayatı sadece insanlar tarafından nakledilmekle kalmamış, aynı zamanda Kur'ân-ı Kerim tarafından da en teferruatlı bir şekilde ele alınmıştır. O'nun yaşantısı, ahlâkı, olaylar karşısındaki tavrı, inananlarla, inanmayanlarla, bu arada hanımlarıyla ve diğer aile ferdleriyle olan münasebeti gibi, hayat, misyon ve şahsiyetinin daha başka yönleri de, bize açık bir şekilde Kur'ân tarafından bildirilmektedir. Demek ki, Hz. Muhammed'e (s.a.s.) nasip olan bu durum, başka hiçbir kimseye nasip olmamıştır. 

Evet, 63 yıllık hayatının son 23 yılını peygamber olarak geçiren Hz. Muhammed (s.a.s.), bu zaman zarfında gelen ilâhî vahyi, sadece insanlara tebliğ etmekle kalmamış, bunların hayata nasıl geçirileceğini de bizzat göstermiştir. Binaenaleyh, bugün herhangi bir Müslüman'ın ibadetiyle Hz. Peygamber'inki arasında mahiyetçe, şekilce hiçbir fark yoktur. Aynı şeyi, diğer semavî din mensupları için söylemek mümkün değildir.
Önceki peygamberlerin gerek dinî, gerek özel hayatları hakkında otantik bilgilere rastlamak çok güç olduğu hâlde; hamd olsun Allah'a, bu gün bizler, Hz. Peygamber'in (s.a.s.) kullandığı özel eşyaya dahi sahibiz. Öyle sanıyorum ki, bir takım Yahudî ve Hıristiyanların zaman zaman İslâm'a ve Hz. Peygamber'e (s.a.s.) saldırmalarının altında yatan psikoloji, bir bakıma buradan kaynaklanan bir kıskançlık psikolojisi olsa gerektir.29
5. Herkese Hitap Etmesi

Herhangi bir fikrin, düşüncenin veya dinin evrensel olabilmesi için, yalnızca belli bir cemaat, grup, topluluk, ırk veyahut da millete mahsus olmayıp, herkesi kucaklaması, davetinin kapsamına alması ve her seviyedeki insana hitap etmesi lâzımdır. Aksi takdirde böyle bir düşünce veya din, millî ve yöresel bir özelliğe sahip demek olup, evrensel değildir. Bu açıdan İslâm dışındaki dinlerin, ideolojilerin veya izmlerin evrensel olduğu söylenemez.

Acaba Hz. Muhammed'den (s.a.s.) başka, bütün insanlığa şamil, umumî bir risalet ile gönderilmiş başka bir peygamber var mıdır? Veya İslâm'dan başka, daveti herkesi kucaklayan başka ilâhî bir din, Allah tarafından bildirilmiş midir? İsrailoğulları, dünyayı sadece kendilerine mahsus kılmışlar ve dünyayı yalnızca kendi ülkelerinin sınırlarıyla mahdut saymışlardır. Hattâ daha da ileri giderek, bütün âlemlerin Rabb'i olan Allah'ın, başkalarının değil, sadece kendi milletlerinin ilâhı olduğu zannına kapılmışlardır. Bunun içindir ki Benî İsrail peygamberlerine ve Tevrat'a baktığımızda, onların davetlerinin sadece kendilerine münhasır kalıp, diğer milletlere şamil olmadığını görürüz.30 Bugün bile Hz. Musa'nın şeriatının ve Yahudiliğin, yalnızca Benî İsrail'e has olduğunu ve başkalarına hitap etmediğini rahatlıkla söyleyebiliriz.31 Hattâ Hz. İsa bile, sadece İsrailoğulları'nın koyunlarını gütmüş,32 risaletini ancak onların köylerine ve mensup oldukları topraklara tebliğ ile meşgul olmuş ve -onlara göre- evlâtlarının ekmeğini köpeklere vermemeye gayret sarfetmiştir.33
Hintlilerin kutsal kitapları Vedalar'ın da bundan farkı yoktur. Hindular, onların semâdan peygamberlerine inmiş mukaddes kitaplar olduklarını iddia ederler. Ve onların tilâvet ve nağmelerinin de, Arî milletlerinin dışındakilerin kulaklarına duyurulmayacağına inanırlar. Çünkü Arî milletlerin dışındaki diğer bütün insanlar temiz olmayıp, necistir ve kulakları pistir. Dolayısıyla mukaddes kitabın nağmelerine onlar lâyık değildir. Vedalar'ın âyetlerini işittikleri zaman, o kulaklara erimiş kurşun dökmek gerekir.34 
Cenab-ı Hakk'ın, kulu ve elçisi Hz. Muhammed'e (s.a.s.) gönderdiği Kur'ân-ı Kerim, bütün insanlığa, güzeli göstermek, onları dalâletten kurtarıp, hidayete erdirmek, bâtıldan hakka ulaşmalarını sağlamak, kötüyü bırakıp iyiye yönelmelerini te'min etmek, putlara tapmaktan, tevhide, insanların ve zalim idarecilerin baskılarından İslâm'ın adaletine kavuşmalarını sağlamak için gönderilmiştir. İnsanlığın saadetini temin etmek amacını güden Kur'ân-ı Kerim, belli bir zümre, muayyen bir ırk, özel bir zaman, memleket ve yalnızca o dili konuşan insanlar için değil, tam aksine bütün bir beşere gönderilmiştir.35 Dolayısıyla Kur'ân'ı tebliğ ile mükellef olan Peygamber Efendimiz de meselâ: belli bir zamanın, mekânın ve zümrenin değil, bütün zamanların, mekânların ve insanlığın peygamberidir. Ve evrensel bir peygamberdir. Bu evrenselliği, Kur'ân'ın pek çok âyetinde görmemiz mümkündür:
De ki: "Ey insanlar ben sizin hepinize Allah tarafından gönderilen Peygamberim. O ki, göklerin ve yerin hâkimiyeti O'na aittir. O'ndan başka ilâh yoktur. Hayatı veren de, ölümü yaratan da O'dur." Öyleyse siz de Allah'a ve O'nun bütün kelimelerine iman eden Nebiyy-i Ümmi olan o Resûlü'ne inanın. O'na tabi olun ki, doğru yolu bulasınız. (A'raf, 7/158)

İşte bunun içindir ki ey Resûlüm, Biz seni bütün insanlar için sırf bir rahmet vesilesi olman için gönderdik. (Enbiya, 21/107)

Ey Resûlüm, Biz seni bütün insanlığa rahmetimizin müjdecisi, azabımızın uyarıcısı olarak gönderdik, lâkin insanların ekserisi bunu bilmezler. (Sebe', 34/28)

Bunların dışında da birtakım âyetler vardır ki, orada kullanılan kelimelerin de ortaya koyduğu üzere, Kur'ân-ı Kerim, herkese şamil olup, herkese hitap etmektedir. Çünkü, nâs (2/21; 4/79, 7/158; 10/1; 31/33; 35/5; 105, 170), insan (75/3-10; 80/17, 24; 89/15; 100/6-8; 103/1-3), abd ve ibad (2/186; 7/32; 15/49; 17/96; 39/7,10; 89/29), beşer (74/31, 36), benî âdem (7/26, 27, 31, 35; 36/60), âlemîn (21/107; 25/1; 32/2; 38/87; 45/36) gibi kelimeler umum ifade etmektedirler. Resûlüllah'ın nübüvveti ve insanlara vahyi tebliğ etmesiyle ilgili olarak kullanılan bu kelimelerden de anlaşıldığına göre, O'nun peygamberliği zaman, mekân ve bir kavim ile mukayyet olmayıp, herkesi içine almaktadır. 

Resûlüllah da kendisinin yalnızca bir kavmin değil, bütün insanlara gönderilen bir peygamber olduğunu bildirmiştir: "Benden önceki peygamberlerden hiçbirisine verilmeyen beş şey bana verildi. Ben, bir aylık mesafeden korkuyla yardım edildim. Bütün yer yüzü bana (ümmetime) mescit ve temizleyici kılındı. Benim ümmetimden birisi, namaz vaktine nerede denk gelirse orada kılsın. Bana ganimetler helâl kılındı. Benden önceki peygamberler sadece kendi kavimlerine gönderildikleri hâlde, ben bütün insanlığa gönderildim. Ve bana şefaat hakkı verildi."36 "Bir gün Hz. Ömer, Resûlüllah'a gelerek şöyle dedi: "Ya Resûlallah! Ben, Benî Kureyza Yahûdilerinden birisine söyledim de, bana Tevrat'tan bazı parçalar yazıverdi. Onları sana okuyayım mı?" Bunun üzerine Resûlüllah'ın yüzünün rengi değişti. Oradakilerden birisi: "Görmüyor musun Resûlüllah'ın yüzünü?" deyince, Hz. Ömer şöyle dedi: "Ben Rab olarak Allah'a, din olarak İslâm'a, peygamber olarak da Muhammed'e (s.a.s.) razıyım." Bunun üzerine Hz. Peygamber'in yüzünde sevinç belirdi ve şöyle buyurdu: "Nefsim kudret elinde olan Allah'a yemin olsun ki, şayet içinizde Hz. Musa zuhur etse, siz de beni bırakıp ona tabî olsanız, dalâlete düşmüş olursunuz. Siz, ümmetlerden benim payıma düşensiniz; ben de peygamberlerden sizin payınıza düşenim."37
Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki Kur'ân-ı Kerim, bütün insanlara şâmil olup,14 kıyamete kadar da geçerli olacaktır. Ondan sonra bir kitap gelmeyeceği gibi, onun getirmiş olduğu dinden başka bir din de, Allah katında geçerli olmayacaktır. Çünkü onun getirdiği prensipler, herkes tarafından uygulanması mümkün olan ve her türlü ihtiyacı karşılayan bir özelliğe sahiptir. Yeter ki, onu yorumlayanlar, gerektiği gibi ondan anlasınlar ve insanların ihtiyaçlarına uygun cevaplar çıkarabilsinler.

6. İnsanların Bütün İhtiyaçlarını Karşılaması

Herhangi bir düşünce ya da dinin evrensel olabilmesi için, hitap etmiş olduğu bütün insanların ihtiyaçlarını, isteklerini ve arzularını karşılıyor olması lâzımdır. Bunu yerine getiremeyen bir düşünce ya da dinin evrenselliğinden söz edilemez. Bu açıdan diğer din ve düşüncelere baktığımızda, insanların her yönleriyle değil, ancak sınırlı bazı yönleriyle ilgilendiklerini, hayatlarının bazı yanlarını ihmal ettiklerini görmekteyiz. Ancak Kur'ân, bu türlü bir eksiklikten tamamen uzaktır. O, insanın ihtiyaç hissedeceği hiçbir şeyi eksik bırakmamıştır. En önemlisinden, daha az önemlisine kadar her şeyi ele almış, en güzelini insanlara bildirmiştir. Kısacası düşünen, anlayan ve kavrayabilen için Kur'ân'da her şey vardır. Şu âyet de buna işaret etmektedir: "..ne kuru ve ne de yaş hiçbir şey yoktur ki, o her şeyi açıklayan Kitap'ta bulunmasın." (En'âm, 6/59)

Meselâ inançla ilgili şeyler, insanın asla vazgeçemeyeceği şeylerdir. Bununla ilgili Kur'ân-ı Kerim'de teferruatlı prensipler konulmuş, Yaratıcı'nın isimleri ve sıfatlan genişçe ele alınmıştır (2/255; 6/102; 20/14; 21/22; 23/91; 42/11; 59/22-24; 67/1-2; 112/1-4); ayrıca ibadete yalnızca Allah'ın lâyık olduğu vurgulanmış (7/191-195; 16/17; 22/73-74; 46/4-6); meleklere, peygamberlere ve indirilen kitaplara inanma tavsiyesi yapılmış (2/136; 4/136); öldükten sonra dirilme, insanın dünyadayken yaptıklarından hesaba çekilip mutlaka karşılığını göreceği bildirilmiştir (21/104; 30/27; 32/10; 34/7; 36/78-79; 50/3, 15; 56/47-50; 64/7; 75/3-4).

Namaz, oruç, zekât, hac gibi ibadetlerle ilgili esaslar va'z edilmiş, insanların yaşantılarında ihtiyaç hissedecekleri kurallar konmuştur. Bu cümleden olarak helâl-haram olan şeyler belirtilmiş (2/188, 275; 3/130; 4/10; 6/152), alış-verişlerdeki esaslar üzerinde durulmuş (2/282; 4/6; 5/106), yetimler ve onların vasileriyle ilgili hükümler belirtilmiş (4/2-10), evlilik, boşanma, nafaka, iddet, süt emzirme gibi konular dile getirilmiştir. Yine bazı suçlara uygulanacak olan cezalar açıklanmıştır meselâ, kasden adam öldürmede uygulanacak kısas cezası (2/178), hatâen öldürmedeki ceza (4/92), yol kesenlere verilecek ceza (5/33), hırsızlık cezası (5/38, 94; 24/2), zina cezası (24/2), iffetli kadınlara zina isnadı cezası (24/4), gibi müeyyideler konulmuştur. Yine insanların arası bozulduğunda takip edilmesi gereken yol belirtilmiş (49/9-10), ailevî problemlerle ilgili çözüm yollan sunulmuş (4/34-35), Müslümanların gayr-i müslimlerle münasebetlerindeki kurallar, sulh anındaki (4/90; 8/61), veya savaş esnasındaki münasebetler (2/190), devamlı olarak savaşa karşı hazırlıklı olma (8/60), düşmanla karşı karşıya gelince çekinmeme, onlardan kaçmama (4/104; 8/15-16), siyasî sığınma isteyenin durumu (9/6), savaş esirlerine uygulanacak muamele (47/4), antlaşma hükümleri (8/58; 9/4; 16/91) gibi prensipler üzerinde durulmuştur.

Ayrıca üzerinde önemle durulan hususlardan bir diğeri de ahlâkî prensiplerdir. Meselâ, akrabalara nasıl davranılacağı (4/36), kötülüğün iyilikle savılacağı ve affetmenin güzel bir haslet olduğu (3/133-134; 5/13; 42/40), doğruluğa teşvik (9/119), emanete saygılı olma (4/58,107; 8/27; 23/1-11), adalete teşvik, (16/90), mütevazi olup, kibir ve çalımdan kaçınma (17/37; 25/63-75; 31/18-19), alay etmenin ve lâkap takmanın hoş bir şey olmadığı (49/11), sû-i zandan, gıybetten ve tecessüsten kaçınma (49/12), başkalarının evlerinin gizliliklerine saygı, oraya girerken dikkat edilmesi gerekli prensipler (24/27-29, 58-59), kadınların namuslarına göstermeleri gereken ehemmiyet (24/31; 33/32, 33, 59), misafirlikle ilgili kurallar (33/53) gibi pek çok konu ele alınmıştır. Kısaca söylemek gerekirse Kur'ân, çok geniş bir konu çeşitliliğine sahiptir. Ve bütün bu işlenen konular, insanların hayatlarında mutlaka önlerine çıkacak meselelerden ibarettir. Dolayısıyla insanlar, kendilerinin ihtiyaç duyacakları şeyleri rahatlıkla buradan çıkarıp alabilirler. Bu da Kur'ân-ı Kerim'in evrensel bir özelliğe sahip olduğunu gösterir.

7. Getirilen Prensiplerin Kabul Edilebilir Olması

Öteden beri pek çok fikir ortaya çıkmış, pek çok felsefî akım meydana getirilmiş ve pek çok sistem insanlığa sunulmuştur. Ancak bunların hiçbiri uzun ömürlü olmamış, en yıkılmaz gibi görünenler bile çok kısa denecek bir zaman diliminde silinip gitmiş, sadece adları kalmış, hattâ bazılarının adları bile unutulmuştur. Onları bu duruma düşüren sebeplerin başında, ortaya koymuş oldukları ilkelerin herkes tarafından kabul edilebilecek bir özelliğe sahip olmamaları gelmektedir. Kur'ân-ı Kerim'e gelince, onun getirmiş olduğu gerek i'tikadî, gerek ahlâkî ve gerekse amelî prensipler, herkes tarafından kabul edilebilir bir niteliğe sahiptir. Çünkü o prensiplerin sahibi, insanın yaratıcısı ve dolayısıyla kimin ne kadar yükü kaldırabileceğini en iyi bilen Yüce Allah'tır. Kabul edilebilirlik, evvelâ öne sürülen kuralların uygulanabilmesine ve akla uygunluğuna bağlıdır. Cenab-ı Hak, insanları zora koşmamış, kimsenin altından kalkamayacağı bir yükü de yüklememiştir: "..Allah size kolaylık diler, zorluk dilemez.." (Bakara, 2/185) beyanı da bunu göstermektedir.

Ancak bazı kimseler Kur'ân-ı Kerim'de bildirilen özellikle hükümlerin bazılarına itiraz etmiş, bunların ancak Kur'ân'ın indiği asırda geçerli olabileceğini, günümüzde bunların yerine yeni bazı prensiplerin konulması gerektiğini savunmuşlardır. Bu düşünceler, daha çok oryantalistler tarafından ileri sürülmüş, onlardan da bazı kişiler etkilenmişlerdir. Meselâ, bir hırsızlık cezası olan el kesmenin, çok evliliğin, miras hukukunda kadına erkeğe nazaran daha az pay verilmesinin vs. günümüz için geçerli olamayacağı iddia edilmiştir. Biz bu makalemizde bunları tek tek ele alacak değiliz. Ancak tenkit edilen bu hükümler tarafsız bir gözle, temiz bir vicdanla, şartlanmışlıktan öte bir yaklaşımla ve insanlığın çok büyük çoğunluğunu bedbaht etmiş, dünyayı kana boyamış mevcut sefih medeniyetin kriterlerine göre değil, İslâm'ın bütünlüğü içinde incelendiği zaman, bu hükümlerin de ne ölçüde mükemmeliyet ifade ettiği görülecektir ve zaten bunlar, ehillerince açıklanmıştır.

İnsan, bir emir veya yasağı incelediğinde, onu önce kendi nefsinde düşünerek, aynı şartlarda kendisinin olduğunu kabul etse ve meseleye öyle yaklaşsa, olayları daha farklı değerlendirecektir. Bunun yerine birtakım kavramlara sığınıp, başkalarının tesirinde kalarak meseleye yaklaşmak ise, kişiyi hatalı görüşlere götürür.

Bu çalışmada evrenselliğin belli başlı şartları üzerinde durulmuştur. Neticede bütün bu şartların Kur'ân-ı Kerim'de varlığını yakînen görmüş olduk. Bütün bunlardan sonra rahatlıkla Kur'ân-ı Kerim'in evrensel olduğunu ve bunda hiçbir şüphenin bulunmadığını söylememiz mümkündür. Ve bu durum, kıyamete kadar da devam edecektir. Çünkü ondan başka kitap indirilmeyecek ve onu insanlığa ulaştıran Peygamber'den (s.a.s.) başka da bir peygamber gönderilmeyecektir. 

Dipnotlar
25. Nedvî, a.g.e. s. 60.
26. "Ey Resûlüm, de ki: "Ey insanlar, eğer Allah'ı seviyorsanız, gelin bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah Ğafurdur, Rahimdir. De ki: Allah'a ve Rasûlullah'a itaat ediniz. Şayet yüz çevirirlerse, bilsinler ki Allah kâfirleri sevmez." (Âl-i İmran, 3/31-32)
27. Meşhur bir Alman âlimi olan Dr. Sprenger 1853-1864 yılları arasında Kalkuta'da basılan İbn Hacer el-Askalâni'nin el-İsabe'sine yazmış olduğu İngilizce mukaddimede şöyle demektedir: "Daha önce yaşamış olan milletler arasında, hiçbir millet yoktur ki -nasıl ki şimdi de muasır milletler arasında böyle bir millet bulunmamaktadır- esma-i rical (biyografi ilmi) adıyla anılan kişilerin terceme-i hâlleri hakkında, Müslümanların yaptıklarını yapmış olsunlar. Bu çok önemli ilimde 500.000 kişinin biyografisini toplamışlardır." Nedvî, Süleyman, er-Risaletü'l-Muhammediyye Daru's-Suûdiyye. Cidde 1984, s. 62 (1. dipnot).
28. Şiblî, Mevlâna, Asr-ı Saadet (Ter: Ömer Rıza Doğrul), Eser Neşriyat ve Dağıtım, İst. 1977, 1/18-19.
29. Kaya, Mahmud, İslâm'ın Evrenselliği Üzerine Ebedî Risalet Sempozyumu l. Işık Yayınları, İzmir 1993, s. 306. 
30. Tevrat'ın bölümlerinin hepsini okuyan bir kimse, ne Hz. Musa'nın, ne de İsrailoğulları'nın başkalarını kendi dinlerine davete memur olduklarını gösteren bir şey bulamaz. Bütün bölümlerde yazılanlar, Yahûdîliğin kendilerine has bir din, Rabb'in de yine onlara ait Tanrı olduğu fikrini te'yîd eder. Derveze, Muhammed İzzet, Tarîhu Benî İsraîl Min Esfârihim'den naklen Çelebi, Ahmet, Mukayeseli Dinler Açısından Yahudilik (Çev: Ahmet M. Büyükçınar, Ömer Faruk Harman), Kalem Yayınevi, İst. 1978. s. 186. Ayrıca bkz: Farukî, İsmail Raci, İbrahimî Dinlerin Diyaloğu (Çev: Mesut Karaşahan), Pınar Yayınları, İst. 1993, s. 35 vd.
31. Yahûdîlerin, dinlerini sadece kendilerine tahsis etmeleri ve yabancıların bu dine girmesine karşı çıkmaları, bir nevî benlik ve kendini üstün, mümtaz görme duygusu sebebiyledir. Bu, öyle bir duygudur ki, sanki diğer insanlara karşı Yahudilerin değerini yükseltmekte ve kendileri dışındaki bütün insanları vahşî veya hayvan kabul etmelerine sebep olmaktadır. Çelebi, Ahmet, a.g.e. s. 187.
32. Fakat İsa cevap verip dedi: "Ben, İsrail evinin kaybolmuş koyunlarından başkasına gönderilmedim." (Matta, 15/24) ifadesi de bunu göstermektedir.
33. Nedvî, Seyyid Süleyman, er-Risaletü'l-Muhammediyye 165-166. Ayrıca bkz: Kahraman, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi s. 159-160.
34. Nedvî, Seyyid Süleyman, er-Risaletü'l-Muhammediyye s. 166. Ayrıca bkz: Kahraman, a.g.e. s. 106.
35. Abdulhalim Mahmud, Ali, Âlemiyyetü'd-Da'veti'l-İslâmiyye Daru'l-Vefa, Kahire 1992, s. 161.
36. Buharî, teyemmüm 1, salat 56; Müslim, mesacid 3; Nesaî, gusül 26; Darimî, siyer 28, salat 111.
37. Darimî, mukaddime 39; Müsned 3/471, 4/276.
38. Bazı Yahudiler Hz. Muhammed'in (s.a.s.), sadece Araplara gönderilmiş bir peygamber olduğunu iddia ederek, görüşlerinin doğruluğuna da: "..Ve Ümmü'l-Kura'yı (Anakent'i) ve etrafındaki belde halkını uyarman için..." (En'âm, 6/92) âyetini delil getirerek: "Allah Tealâ bu Kur'ân'ı, Hz. Muhammed'e Mekkeliler ile Mekke'nin etrafındaki belde halklarına tebliğ etmesi için indirmiştir... Mekke'nin etrafından maksat, Arabistan yarımadasıdır. Eğer bütün dünyaya gönderilmiş olsaydı bu ifade kullanılmazdı." demişlerdir. Bunlar Yahudilerden "İseviye Mezhebi" adıyla anılırlar ki, bugün aydın geçinen Avrupalılardan bir kısmının Arap olmayan Müslümanlar arasında bu Yahudî fırkasının mezhebini ve politikasını yaymaya çalıştıklarını görüyoruz. Halbuki, aksini ispat eden bir çok başka onca âyetin varlığı, her şeyden önce bu âyeti içinde bulunduğu metin noktasında ve husûsî bir mânâda değerlendirmek gerektiğini gösterir. Nitekim, bu âyetten önceki âyetlerde bazı peygamberlerden söz edildikten sonra, Allah'ın gerektiği gibi takdir edilmeyip, Kendisine şirkler koşulduğu belirtilmekte ve ardından bu âyet gelmektedir ki, Mekke ve çevresindekilerin, önce kendilerine tebliğ olunan bu Kitab'a inanmaları gerektiği vurgulanmaktadır. İkinci olarak, Mekke'nin "şehirlerin anası" olmasının, yalnızca Arabistan'a has olduğu asla ileri sürülemez. Gerek konumu, gerek tarihi, gerekse coğrafyası, bir de manevî hususiyeti açısından Mekke, dünyadaki bütün şehirlerin anası mevkiindedir. Ayrıca, âyette bu yerlerin zikredilmesiyle, başka yerlerin âyetteki hükümden hariç olduğuna ancak mefhûm-u muhalifi esas alarak karar verilebilir ki, bu da, ne mantıkta, ne de tefsirde her zaman geçerli bir kural değildir. İfadedeki hususiyet, hükümdeki umumiliğe mani olmaz. Nitekim Fahreddin-i Razî de (Tefsir, 13/67) aynı noktaya parmak basar.

.

Kur'an Kıssalarındaki Hikmetler

Kur an, tarihe ait, bir takım peygamberlerin ümmetleriyle olan konuşmalarını, onlara nasihatlarını, peygamberlere uyanların sahil-i selâmete çıktığını, uymayanların felâketten felâkete sürüklendikten sonra yerin dibine serildiklerini beyanla, ümmet-i Muhammed i (s.a.s.), geçmiş ümmetlerin ahvalinden haberdar ettiği gibi, daima uyanıklığa davet eder. Meselâ: Evvelâ Hz. Âdem le şeytan arasında cereyan eden vak ayı beyanla, Ümmet-i Muhammed e (s.a.s.) şeytanın ne derece maharetli ve gaddar bir düşman olduğunu, insanları iğfale kendisini adadığını, kıyamete kadar bu husumetin şeytanla Âdem evlâtları arasında devam edeceğini, şeytanın asla fırsat kaçırmayacağına yeminler ettiğini beyanla, insanlara şeytana karşı uyanık bulunmayı ve gizli vesveselerine aldanmamayı tavsiye eder. Ve إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ (Yusuf, 12/5) âyetinin sırrı her zaman zuhur etmekte olduğundan, Kur an ın bir çok sûrelerinde münasebet düştükçe Cenab-ı Hakk şeytanın güçlü bir düşman olduğunu tekrar ber tekrar insanlara hatırlatmakla, ehemmiyetle sakınılacak bir düşman olduğunu ilân etmiştir ki, aldananlar için itizara mecal kalmasın. Yine bunun gibi Hz. Yusuf la biraderleri arasında cereyan eden vak ayı, Yusuf aleyhisselâm ın Mısır da geçirmiş olduğu olayları, özel bir surede beyanla, insanları bir çok problemin çözülmesine, bir çok meselenin fetvasına muttali kılmakla dikkate davet eder. 

Yusuf Suresi nden Misaller

•Meselâ: Rüya-yı sadıkanın neticesi zuhur eder mi? sualine cevap, evet zuhur eder. Zira Hz. Yusuf un rüyasının neticesi aynen zuhur etmiştir. Rüyayı tâbir lâzım mıdır? Evet erbab-ı ilim ve hüsn-ü hal sahibi bir kimseye tâbir ettirmek lâzımdır. Zira melikin rüyasını Hz. Yusuf tâbir etti ve tâbirin neticesi ayniyle zuhur etti.

•Meselâ: Hasedin neticesi nedir? sualine cevap, hacalet ve mahcubiyettir. Zira Yusuf un kardeşleri Hz. Yusuf a karşı pek mahcup bir vaziyette kaldılar. Çünkü bu vukuatın asıl sebebi, Hz. Yakub un, Yusuf aleyhisselâm ı ziyadece sevmesine haset ederek Hz. Yusuf u pederlerinin gözü önünden kaybetmekti.

•Kadınların meşru olmayan tekliflerine iltifat etmemenin neticesi nedir? sualine cevap, aziz olmaktır. Zira Yusuf aleyhisselâm, Zeliha nın teklifine iltifat etmediğinden dolayı neticede hakkında meydana gelen isnattan arınarak, herkes katında makbul ve Mısır a aziz oldu. 

•Bir kimsenin kendini bilmeyen kimselere karşı maharetini ve faziletini bildirmesi caiz midir? sualine cevap, cazidir. Zira Yusuf aleyhisselâm Mısır melikine karşı kendinin ziraat ilmine ve işleri idareye vakıf, ilim ve fazilet erbabından olduğunu beyanla Ziraat ve Maliye Nazırı yapmasını melike tavsiye etti ve öyle oldu. Mısır ı yedi sene arka arkaya gelen kıtlıkla, melikin meşhur rüyasını tâbir ederek güzel idare etti ve her taraftan gelen yiyecekler hususunda Mısır ın yöneleceği kişisi oldu ve Hz. Yusuf un mahareti sayesinde Mısır ın hazinesi mal ile doldu. 

•Sabrın neticesi nedir? sualine cevap, selâmettir. Zira Yusuf aleyhisselâm sabretti, selâmeti buldu.

•Meşakkatin neticesi nedir? sualine cevap rahattır. Zira Yusuf aleyhisselâm çok meşakkatlere tahammül etti, gördüğü meşakkatlerden kat kat fazla rahat buldu.

•Ayrılığın neticesi nedir? sualine cevap, buluşma ve ülfettir. Zira Yusuf aleyhisselâm pederinin, akraba ve taallükatının çok zaman ayrılığını çekmiş ise de, neticede Mısır da bir araya geldiler ve ülfet ettiler.

•(Kişinin kendi şahsına) kötülük edenlere karşı ne yapmak lâzımdır? sualine cevap, iyilik yapmak ve affetmek lâzımdır. Zira Yusuf aleyhisselâm biraderlerinin kendine yaptıkları muameleye hüsn-ü iltifat gösterdi ve iyilikle muamele etti.

•Evlâdın pedere karşı soğuk muamelesine ne yapmak lâzımdır? sualine cevap, pederin af ile muamele etmesi lâzımdır. Zira Yakub aleyhisselâm oğullarının hatalarına istiğfarla mukabele etti.

•İstiğfar için bir vakit seçmek lâzım mıdır? sualine cevap, evet her vakit Cenab-ı Hakk a istiğfar lâzımsa da, mühim olan münacaatta seher vaktini gözetmek lâzımdır. Zira Hz. Yakup, oğullarının hatasına istiğfar için seher vaktini seçmiştir.

•Kadere, insanların tedbiri fayda eder mi? sualine cevap, asla fayda etmez. Zira Yusuf aleyhisselâm ın Cenab-ı Hakk tarafından takdir edilen üstünlüklerine karşı biraderlerinin mâni olmak üzere yaptıkları tedbirin hiç faydası olmadı. Neticede takdir edilen zuhur etti.

•Mühim bir haberi ulaştırmak için müjdeci göndermek meşru mudur? suâline cevap, evet meşrudur. Zira Hz. Yakub un evlatları, Yusuf aleyhisselâm la görüşünce pederlerine müjdeci göndermişlerdir.

İşte bu sayılan meselelere, Yusuf suresiyle cevap verildiği gibi, daha bu kitabın hacmine sığmayacak nice fetvalar, görülmedik ve duyulmadık hususlar, Yusuf aleyhisselâm ın hayat hikayesini beyan eden bu yüce surede münderictir. 
Kur an dan Başka Misaller

•Aynı şekilde Hz. Nuh un kavmi müptelâ oldukları şirki terketmeleri hususunda Nuh aleyhisselâm ın nasihatlerini dinlemedikleri sebebiyle, Tufan ile boğulduklarını, kendine îman edenlerin Hz. Nuh un vahy-i ilâhî ile o zamana kadar nümunesi görülmeyen gemiyi yapması, onun vasıtasıyla ehl-i îmanın kurtulması Kur an da değişik sûrelerde belli münasebetlerle açıklanır; küfrün helâk sebebi, îmanın kurtuluş vesilesi olduğu, Nuh kavminin bin sene kadar payidar olmalarının netice itibariyle onlara hiç fayda vermediği beyan edilerek, ümmet-i Muhammed uyanıklığa davet edilir; çok yaşamanın, servet ve malın, felâketten kurtarmayıp, insanı sahil-i selâmete çıkaracak şeyin ancak îman ve güzel amel olduğu açıklanır. 

•Yine Şuayp aleyhisselâm ın kavminin ölçü-tartıda noksan vermelerinin, helak sebepleri olduğunu Kur an da beyan etmekten bir maksat, muamelede noksanlığın helâk sebebi olduğunu beyanla ümmet-i Muhammedi ölçü-tartıda istikamete davet etmektir.

•Yine Cenab-ı Hak, Kur an da Hazret-i ibrahim in Nemrud gibi o zamanın en güçlü hükümdarı olan bir zalim ve gaddara karşı gösterdiği celâleti beyanla, doğruya sımsıkı yapışma hususunda şecaat ve celâdetin lüzumunu, Nemrud un Hz. İbrahim i yakmak üzere göklere yükselen ateşinin tesirsiz kaldığını beyanla, Allah ın kudretinin azametini, insan suretinde oğlu İshak aleyhisselâm ın doğacağını müjdelemeğe gelen meleklerden olan misafirlere ikramını beyanla, misafire ikramın lüzumunu, ümmet-i Muhammed e beyan ve tavsiye etmiştir. 

•Lût aleyhisselâm ın kavminin homoseksüellik gibi insanlığın çirkin gördüğü bir rezaleti işlemeleri helâklerine sebep olduğunu beyanla, livatanın (homoseksüellik) helâk sebebi olduğunu, meydana geliş şekliyle bildirmek, Ümmet-i Muhammed i bu gibi fenalıktan nefret ettirmiştir. Evet livata fenadır, işlemeyin! demekle de yasaklanabilirdi. Velâkin koca bir kavmin helakine sebep olduğunu beyan gibi de te siri olmazdı ya!

Şu halde Kur an ın kıssaları iki faydaya yöneliktir. Birincisi, bazı geçmiş milletlerin ahvalini ve peygamberlerinin nasihatlerini Ümmet-i Muhammed e bildirmekle ibrete davettir; ikincisi, o kıssadaki iyi olan fiillerin seçilmesini, yok oluş sebepleri olan fiilerden sakınılmasını Ümmet-i Muhammed e tavsiyedir.

•Yine Kur an da Hz. Musa ile Firavun arasında cereyan eden hadiselerde, ne acaib ve garip ibretli olaylar geçmiştir. Meselâ, kıptî kâhinlerinin Firavun a, Benî İsrail den doğacak erkek çocuğunun eliyle Firavun un ve devletinin yıkılacağını haber vermeleri üzerine, Firavun un yeni doğacak erkek çocuklarının katlini emredip binlerce masum kanı döktüğü bir zamanda Cenab-ı Hakk, Hz. Musa yı Firavun un kucağında besletti. Bu ne şaşılacak bir manzara ki, Musa yı aramak için kanlar döken bir cani, Musa yı kemal-i hürmetle kucağında taç ve tahtını yıktırmak için hazırlıyor. Hz. Musa yı, elinden çıkan bir kaza sebebiyle Cenab-ı Hakk Şuayb aleyhisselâm ın yanına gönderdi. Çünkü Hz. Musa ya verilmesi mukadder olan Asa, Hz. Şuayb da emanet idi. O vesile ile emanet sahibini buldu ve nice şaşılacak şeylere sahne oldu. Hz. Şuayb ın kerimesiyle mukadder olan izdivaç meydana geldi. Bilâhare Firavun u îman a davete ve Benî İsrail i esaretten kurtarmaya Allah tarafından resul olarak memur edildi. O zamanda dünyanın en güçlü hükümdarı ve en güçlü Firavn hükumeti Hz. Musa ya îman etmemelerine binaen helâk oldu gitti.

İşte birçok şaşılacak şeyi ihtiva eden bu hadiseleri Cenab-ı Hakk Kur an ın değişik sûrelerinde münasebet geldikçe beyanla, Ümmet-i Muhammed i ibrete ve bir takım şaşılacak olaylara muttali olarak, insanları uyanıklığa davet etmiştir ki, hadiselerin her safhası, bilinmeyen birçok meseleye derstir. 

•Meselâ; Kur an Hz. Eyyub un sabrını, sabrı sebebiyle neticede nail olduğu İlâhî mükâfatı beyanla, insanlara sabrı tavsiye ettiği gibi, Süleyman aleyhisselâm ın saltanatını, neticede asâsına dayanarak vefatını beyanla mala, mülke ve saltanata aldanmamak gerektiğini dahi tavsiye eder.

•Yunus aleyhisselâm ın balığın karnından kurtuluşuna sebep: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنْ الظَّالِمِينَ tehlil ve tesbihine devamı olduğunu beyanla, insanlara musibeti tehlil ve tesbihle karşılamaları gerektiğini beyan ve tesbihe devamı tavsiye eder. (Enbiya, 21/87)

•Zekeriya aleyhisselâm ın bir erkek çocuk istemek hususunda Cenab-ı Hakk a münacaatını beyanla insanlara, münacaatın yollarını talim eder. 

•Hz. Meryem in ibadet ve taatiyle bazı kerametlere, ilâhi lütuflara nail olduğunu beyanla, insanları ibâdetlere ve taata teşvik eder. 

•Hz. İsa nın babasız ve kün (ol) emriyle meydana gelip, âleme nur saçtığını, hastaları tedavi ettiğini ve gözsüzlerin gözlerini açmakta iken gösterdiği tevazuu beyanla Kur an, insanlara Kudret-i İlâhiye nin azametini gösterdiği gibi, tevazuu da tavsiye eder. 

•Resûlüllah ın (s.a.s) ve ashabının başından geçmiş hadiseleri, düşmanlarına karşı göstermiş oldukları şecaat ve cesaretlerin beyanla Kur an, insanlara düşmana karşı mukavemetin ve hakka karşı müdafaanın yollarını tarif eder.

İşte şu kitabın başlangıcından beri beyan olunan ve hayret edilecek hususları ihtiva eden Kur an, insanlara fayda ve zararlı şeyleri beyan ettiği yönüyle, insanların o büyük Kitab a hürmetleri vacip olduğunu bildirmek için, Cenab-ı Hakk yine o Kitab ın başlangıcında (daha ilk inen ayetlerinin birinde): لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ buyurmuştur. Yani Kur an a ancak hadesten ve necasetten temiz olan kimseler dokunur. (Vakıa, 56/79) demektir. Binaenaleyh cünüb olan veya abdestsiz bulunan kimse Kur an ı eline alamaz, alırsa günah işlemiş olur. Çünkü Kur an, insanlar üzerinde cereyan etmiş ve edecek olan hadiselerin bütününün hükmünü vermiştir.

Binaenaleyh Kur an ın halletmediği bir müşkil kalmamıştır. Zira herhangi bir kimse, bir müşkilini halletmek için müracaat ederse, Kur an o müşkili halleder ve bir meselenin dini hükmünü aramak için müracaat edenin ihtiyacını Kur an karşılayıverir. Fıkıh kitaplarının çok geniş bir derya olan meselelerinin kaynağı Kur an dır. Şu kadar ki, lâyıkıyla mânasını anlayan ve hakikatlerini incelemeğe muktedir olan kimsenin müracaatı lâzımdır. Çünkü, Kur an ın sırlarını lâyıkıyla anlamağa ve tetkik etmeğe muktedir olmayan bir kimse, Kur an a müracaatından bir fayda temin edemez. Zira anlamaz ve Kur an a itirazları da anlamadıklarındandır.

Kur an ı okuyacak kimsenin şeytandan istiâze ederek başlaması lâzım olduğunu beyan için Cenab-ı Hakk: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ buyurmuştur. Yani Sen Kur an okumayı istediğinde şeytanın şerrinden Allah a sığın. (Nahl, 16/98) demektir ki, eûzu billahi mine ş-şettânirr âcîm demekle başla ve istiâzeden sonra Besmele okumak lâzımdır ki, bu sebeple sûrelerin evveline Besmele yazılmıştır. Kur an okunduğunda dinlemek vacip olduğunu beyan dolayısıyla Vâcib Teâlâ: وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ buyurmuştur. Yani Kur an okunduğunda siz onu kemâl-i ehemmiyetle ve merhamet-i ilâhiyeye mazhar olmanız için sükûnetle dinleyin (A raf, 7/204). demektir. Çünkü Kur an ın hitapları insanlara olup, ahkâmiyle amel insanlara vacip olunca elbette insanların dinlemeleri vaciptir.

.

Kur'ân'la Konuşan İnsanlar

Kur'an'da Lânet, Mülâane ve Mübâhale

İnsanlar, kavramlar üzerinden konuşur ve anlaşır. Şayet kavramlar, konuşan iki kişi veya topluluk tarafından kastedilen mânânın dışında anlaşılıyorsa, o zaman iki tarafın birbirini doğru bir şekilde anlaması imkânsızdır. Bu durum, insanlar arasında böyle olduğu gibi, dinî ve özellikle de Kur'ânî kavramlarda da böyledir. Kur'ân'ın doğru anlaşılmasında, ondaki kavramların bilinmesi, başta gelen şartlardandır. Zîrâ ondaki kavramlar, mânâsını ortaya koyan anahtar konumundadır. Bunun içindir ki, her ilmin kendine has kavramlarını inceleyen müstakil eserler telif edilmiştir. Beşerî ilimlerde, bu kavramların anlaşılması önemli olduğu gibi, bütün zaman ve mekânlara hitap eden Kur'ân'ın, bunun dışında bulunması düşünülemez. Daha ilk dönemden itibaren bu ihtiyacı gören İslâm âlimleri, konuyla ilgili hacimli eserler meydana getirmiş, böylece Kur'ân'ın doğru anlaşılmasına yardımcı olmuşlardır. Bu sahada yazılan eserlerin bazısı, Arap dilindeki kavramları, bir kısmı da sadece Kur'ân'da geçen kavramları ele almıştır.Kur'ân ve dinî kavramlarla alâkalı en büyük tehlike, kavramların içinin boşaltılması, asıl maksadın dışına çıkılması, Kur'ân'da nerede, nasıl bir mânâda kullanıldığına bakılmamasıdır. Hâlbuki Kur'ân'ın en önemli özelliklerinden birisi, onun bir dil mu'cizesi olmasıdır. Bu Yüce Beyan bir yandan, itikadı, ahkâmı, ibadeti, ahlâkı, duayı, hikmet ve edebi ihtiva ederken, diğer taraftan da bu hakikatleri, dilin hususiyetlerinden olan mecaz, teşbih, kinaye, vücuh-nezâir, siyak-sibak ve istiare gibi yollarla açıklamıştır. Şüphesiz onun doğru ve tam anlaşılması, işaret edilen hususların bilinmesine ve özellikle kavramın geçtiği siyaktaki durumuna bağlıdır. Ancak zaman zaman Kur'ân'daki kavramların, toplum veya fertler tarafından bir maksada binaen veya cehaletten, eksik yahut tamamen yanlış anlaşıldığı dönemler de olmuştur. Bu makalede özellikle günümüzde yanlış veya eksik anlaşıldığını düşündüğümüz bu kavramlardan, sadece üçünü ele alacak, kavramların geçtiği âyetleri sebeb-i nüzuller bağlamında inceleyecek ve günümüze bakan yönleri üzerinde durmaya çalışacağız.1. İSLÂMÎ LİTERATÜRDE LÂ'NET ve MÜLÂANELâ'net: Hayırdan kovma ve uzaklaştırma demektir. Allah'ın lâ'netinin kişinin üzerine olması ise; Allah'ın rahmetinden uzaklaştırılıp, azaba müstahak olması, bunun dilenmesi, arzu edilmesi, beddua yapılması demektir.1 Râğıb el-İsfehânî'ye göre, gadap ve kızmakla reddetme ve uzaklaştırma demektir ki, bu, Allah Teâla tarafından olup, âhiret gününde bir ceza, dünyada ise o kimseye olan rahmet ve muvaffakiyetinin sona ermesi şeklinde tezahür etmektedir. Aynı lâ'net, insan tarafından yapılınca, yapılan kişi hakkında aleyhte bir dua şeklinde tezahür etmektedir.2a. Kur'ân'da Lâ'net Var mıdır?Kur'ân-ı Kerîm'de Cenab-ı Hakk'ın bazı çirkin ve kötü sıfatları taşıyanlara lâ'net ettiği görülmektedir. Bunlardan bazıları şunlardır: Kâfirler (Ahzab 33/64); Allah'a verdikleri sözden dönen İsrailoğulları (Mâide 5/13); inatlarından dolayı kalblerinin imana kapalı olduğunu söyleyenler (Bakara 2/88); Allah Resûlü'ne (sallallahu aleyhi ve sellem) eziyet edenler (Ahzab 33/57); namuslu kadınlara zina iftirasında bulunanlar (Nûr 24/23); yeryüzünde fitne fesat çıkartanlar (Ra'd 13/25); münafıklar, kalblerinde hastalık bulunan ve piyasada mü'minlerin kusurlarını arayarak kötü haberler yapıp bunları yayanlar (Ahzab 33/60-61); Allah'ın indirdiği ve bildirdiği gerçekleri ve delilleri gizleyenler (Bakara 2/159) ve zulmeden zalimler (Hûd 11/18).b. Lâ'net kelimesinin müteradifleriKur'ân'da lâ'net kelimesine müteradif başka kelimeler de kullanılmıştır. Bunlar قُتِلَ قَاتَلَ ve وَيْلٌ kelimeleridir.3 Âyetlerin siyak ve sibaklarına bakıldığında, bu kelimelerin de, lâ'net mânâsında kullanıldığı görülecektir.Kur'ân'da قُتِل kelimesi kullanılarak lâ'net edilenlere gelince, bunların; akılsızca ve cehalet içinde dinle alay edip yalan söyleyenler (Zâriyat 51/10-129, Hz. Peygamber'in (sallallahu aleyhi ve sellem) hak bir elçi olduğunu bile bile çeşitli sebeplerden inkâr edenler (Müddessir 74/19-20), İlâhî nimetlere karşı nankörlük edip, O'nu yalanlayanlar (Abese 80/17) ve mazlum mü'minleri kazdıkları alev çukurlarına atıp, sonra da onların yanmasını zevkle seyreden Ashab-ı uhdûd (Burûc 85/4) olduğu açıkça görülecektir.Kur'ân'da قاتَلَ kelimesiyle de iki yerde lâ'net edilmiş olup, bunlar uluhiyet hakikatini ters yüz edip, Allah'a (celle celâluhu) evlât nispet eden kimselerle (Tevbe 9/29-30), içi-dışı birbirinin tamamen zıddı olan iki yüzlü münafıklardır (Münafikûn 63/4).Kur'ân'da lâ'net mânâsında kullanılan diğer bir kelime de وَيْلٌ kelimesidir. Azap, Cehennem'de bir vadi, kuyu veya Cehennem'in kapılarından birinin adı gibi mânâlara gelen veyl kelimesi,4 bir durumun çirkinliğini vurgulamak, dehşetini belirtmek, felâketin boyutunu ifade etmek, zararın büyüklüğünü ortaya koymak ve birisine azap dilemek için kullanılır.Kur'ân'da bu kelime, Allah'ı inkar edenler (İbrahim 14/1-3; Meryem 19/37..); Allah'a eş-ortak koşanlar (Fussilet 41/6-7..); Peygamberi ve âhireti yalanlayanlar (Tûr 52/11-12..); kalbleri kaskatı olanlar (Zümer 39/21-22); yalana, isyana ve günaha dalan kimseler (Câsiye 45/7-11); dini tahrif edenler (Bakara 2/79); ölçü-tartıda haksızlık edenler (Mutaffifîn 83/1-6); başkasıyla alay edenler ve insanları çekiştirenler (Hümeze 104/1-2) ve namaza gereken önemi vermeyenler (Mâûn 109/1-5) için kullanılmıştır.Yukarıda haklarında böyle bir lâ'netin, bedduanın ve İlâhî rahmetten uzaklaştırılmanın istendiği kişilere ve onların niteliklerine bakıldığında, bu kişilerin ve suçlarının zararının, sadece bir yönlü değil, çok yönlü olduğu, yaptıklarının, cemiyeti kaos ve kargaşaya götürdüğü, kamuyu ilgilendirdiği, dolayısıyla bir bedduayı hakkettikleri açıkça görülecektir.c. Hadîslerde Lâ'net var mıdır?Lâ'net şeklindeki bedduanın, sadece Kur'ân'da olmayıp, bir şefkat ve merhamet timsali olmasına, şahsına yapılan her türlü hakareti sineye çekip susmasına, af ve hoş görüyü her defasında tercih etmesine rağmen, söz konusu durum, başkalarını ilgilendirdiğinde, Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) de bazı kimseler hakkında aynı lâ'neti yaptığı ve bedduada bulunduğu görülmektedir. Bunlardan sadece birkaçına işaret edeceğiz.Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) hırsızlık yapan ve bundan dolayı had cezası uygulanana,5 rüşvet alıp-verene, rüşvete aracılık yaptırana, yazana, şahitlik yapana6, hülle yapana ve kendisi için yaptırılana,7 içki içen, satan, imal edene,8 anne-babasına lâ'net okuyana9, sövene,10 başkasına ait arazi/arsaları gasbedip elinden alana, buraların sınırlarını kendi lehinde değiştirene,11 dinarın, dirhemin yani paranın kulu-kölesi haline gelenlere,12 a'mayı yolundan yanlış tarafa yönlendirene,13 kaşlarını aldıran, dişlerini seyrelten kadınlara,14 Ri'l, Zekvân ve Lahyan kabilelerine…15 lâ'net etmiştir.Bunun yanında Tirmizî ve diğer hadîs kitaplarında geçen bir rivayette de Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem): "Allah'ın ve duası makbul her peygamberin lâ'net ettiği şu altı zümreye lâ'net olsun!" demiş, lâ'nete müstahak olan bu kimseleri de: "Allah'ın kitabına ziyadelikte bulunan, Allah'ın zelil kıldığı haksız bir kişiyi kendi güç ve kuvvetiyle haklı konumuna getiren, Allah'ın aziz kıldığı haklı kişiyi de baskıyla haksız konuma düşüren, Allah'ın haram kıldıklarını helâl sayan, Sünnetimle haram kılınanları helâl sayanlar ve Sünnetimi terk edenler." olarak belirtmiştir. 16Yine hadîs kaynaklarına bakıldığında Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) değişik zamanlarda değişik kişi ve topluluklara lâ'net ettiği açıkça görülmektedir.17Bu rivayetlerle beraber Allah Resûlü'nün لَعَّانًا (çok lâ'net eden) olmadığı,18 hattâ mü'mine lâ'net etmeyi, onu öldürmekle eş tuttuğu19, mü'minlerin güzel bir özelliği olarak lâ'net edici olmamaları gerektiği20 hakkında da rivayetler vardır.Acaba "Bu iki farklı yöndeki rivayetleri nasıl telif edebiliriz?" denilirse, hadîs şarihlerinden konuyla alâkalı kısaca şu değerlendirmeler yapılmıştır. Şarihlere göre aslında yukarıdaki farklı iki gruptaki rivayetler arasında herhangi bir tenakuz söz konusu değildir. Zîrâ لَعَّانًا le'ân Arapçada, çok lâ'net eden demektir. Bu işi her defasında yapan, gereksizce, haksız ve yersiz bir şekilde lâ'net eden demektir. İstisnai durumlarda, Kur'ân ve Sünnet'in ışığında bunun var olduğu açıktır. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) nadirattan da olsa, inatçılık yapan, direten, kamu hukukunu ihlâl eden, başkalarına zararı dokunan kimselere bedduada bulunmuştur.21 Ayrıca sağlam kaynaklarda zikredilen şu hâdise de, Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) müstahak olan kimselere lâ'net etmesinin yanında, bedduada da bulunduğunu göstermektedir. Meselâ bir defasında adamın biri sol eliyle yemek yemektedir. Bunu gören Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) adamı ikaz eder. Ancak adam inadından: "Sağ elimi kullanamıyorum." deyince, böyle bir inatçı karşısında Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem): "O zaman yiyemeyesin!"22 demiş ve gerçekten de adamın eli bir daha hareket edemez olmuştur.Bütün bu bilgiler ışığında şunu söyleyebiliriz: Gerek Kur'ân, gerekse sahih Sünnet'te, kamu hakkını ihlâl ederek önemli bir kusuru işleyen, çok çirkin bazı sıfatları taşıyan, toplumda bozulmalara, dinden uzaklaşmalara sebep olan, dolayısıyla lâ'neti hak eden müstahak kişilere, lâ'net dinen caizdir. Ancak bunu gelişigüzel, gereksiz, çok küçük şahsî meselelerden dolayı mü'minler için yapmak doğru değildir.Lâ'net kavramının Kur'ân'da, ayrıca iki kişi arasında yapıldığını ifade eden Mülâane: (LİAN) şeklinde kullanıldığı da görülmektedir. Mülâane; iki kişinin karşılıklı lâ'netleşmesi, kendisine veya arkadaşına/eşine lâ'net okuması23 demektir. Mülâane, Nûr Sûresi'nin 6-9. âyetlerinde geçmektedir ki, âyet mealen şöyledir: "Kendi eşlerini zina etmekle suçlayıp da buna dair kendileri dışında şahit bulamayan kocalar ise, kendilerinin doğru söylediklerine dair ayrı ayrı dört kere Allah adına yemin eder, şahitlik eder, beşinci kere ise, yalancı olması hâlinde, Allah'ın lâ'netinin kendi üzerine gelmesini isterler. Hanımının ise, kocasının bu suçlamasında yalancı olduğuna dâir ayrı ayrı dört kere Allah adına yemin ve şahitlik etmesi, beşincide ise kocasının doğru söylemesi hâlinde, Allah'ın gazabının kendi üzerine çökmesini dilemesi, kendisinden cezayı kaldırır." (Nûr 24/6-9).Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili bütün kaynaklarda zikredilen hâdise aşağı-yukarı aynıdır. Kadınlara iftira atmakla alâkalı cezayı bildiren âyet nazil olunca Ensar'dan biri Allah Resûlü'ne (sallallahu aleyhi ve sellem) gelerek: "Bir adam hanımı ile birisini görse ve şahit bulamasa ne yapacak? Dava etse, şahidi olmadığı için iftira ediyorsun diye seksen değnek vurulacak ve şâhitliği reddedilecek; fâsıklığına hükmolunacak; vurup öldürürse, kendisi öldürülecek; dört şahit bulmaya gitse, ortada kimse kalmayacak. Bir açıklık getir Allah'ım." der. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) kocasının şikâyeti üzerine hanımını sorguya çeker. Kadın, kocasının iddialarını inkâr eder. Bunun üzerine kocası: "Gözlerimle gördüm, kulaklarımla dinledim, Allah biliyor ki, ben doğruyum; ancak hakkı söyledim, gayba muttalî olan Allah'ın buna açıklık getireceğini ümit ederim." der. Peşinden Allah Resulüne (sallallahu aleyhi ve sellem) vahiy gelmeye başlar ve yukarıda meali verilen âyetler iner.24Bu âyet nâzil olmadan önce, zina isnadında bulunup da dört şahit getiremeyen kimseye kazif/zina iftirası cezası uygulanırken, bu âyetle eşler böyle bir mecburiyetten istisna edilmiş oldu. Aile için son derece sıkıntılı ve içinden çıkılamaz bir durum, Yüce Allah'ın gösterdiği bu yolla, kıyamete kadar geçerli olacak bir çözüm şekline kavuşturulmuş oldu. Mülâanede, aslında hem kadın hem de erkek için bir temizlenme vesilesi ve ömür boyu şüpheli konumda bulunmadan kurtulma yoludur. Aynı zamanda böyle bir çözüm şekli, namus cinayetlerini de ortadan kaldıran önemli bir çıkış yoludur.2.MÜBÂHALEYukarıdaki kavramlarla yakın münasebeti olan diğer bir kavram da Mübâhaledir. Mübâhale, içten gelerek, tazarru ile yalvarmaktır.25 Diyanet Vakfı'nın hazırladığı İslâm Ansiklopedisi de mübâhaleyi: "Bir tartışma esnasında haksız ve yalancı olanın Allah'ın lâ'netine uğraması için beddua edilmesi, yalancı ve zalim olana birlikte beddua etmek, lâ'netleşmek"26 şeklinde tarif etmiştir. Yani herhangi bir konuda iki kişi veya gruptan her birinin, anlaşamadıkları bir konu üzerinde, haksız olana Allah'ın lâ'netini istemeleridir.Mülâane ile mübâhale kavramlarının mânâsı birbirine yakın olmakla beraber, aynı zamanda birbirinden farklıdır da. Aynıdır, zîrâ ikisinde de karşıdakine lâ'net isteme söz konusudur. Farklıdır, zîrâ mülâane eşler arasında olurken, mübâhale bir konuda anlaşmaya varamayan, ancak hakem olarak Allah'ı kabul ederek, haksızın üzerine lâ'netin gelmesini uman kişiler arasındadır.Mübâhale, Âl-i İmran Sûresi'nde geçmektedir. Bu âyetlerin sebeb-i nüzûlü bütün kaynaklarda özetle şöyledir:Hicri 9. yılda Necran Hristiyanlarını temsil eden 60 kişilik heyet, başlarında bulunan dinî ve dünyevî liderleriyle Medine'ye geldiler ve Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile uzun tartışmalara girdiler. Resûlullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bütün delilleri ortaya koymasına rağmen inat edip, kendi düşüncelerinde doğru olduğunu iddia ettiler. Bunun üzerine Cenab-ı Hakk, Allah Resûlü'ne (sallallahu aleyhi ve sellem) onlarla mübâhale yapmasını emretti. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) onlara mübaheleyi teklif edince, düşünmek için mühlet istediler. Bunu kendileri için tehlikeli bulup kabul etmediklerini bildirmek üzere Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) yanına geldiklerinde baktılar ki, Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) torunu Hz. Hüseyin'i kucağına almış, Hz. Hasan'ın elinden tutmuş, Hz. Fatıma ile Hz. Ali'yi arkasına almış ve "Ben dua edince siz de 'âmin' dersiniz." demektedir. Heyet ve başındakiler bu durumdan oldukça korktu, mübaheleyi kabul etmeyip cizye vererek İslâm hâkimiyeti altında yaşamayı benimsediklerini bildirdiler. Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) de onlara, kendilerine verilen hakları ve yükümlülükleri bildiren bir emannâme yazdı.27Âl-i İmran Sûresi'nin başından itibaren ilk 80 âyeti mübâhale konusuyla ilgili inmiştir. 59-62. âyetler ise mübâhalenin geçtiği yerdir. Âyetlerin meali şöyledir:"Allah yanında Îsâ'nın durumu, aynen Âdem'in durumu gibidir. Allah Âdem'i topraktan yaratıp 'Ol!' dedi, o da derhal oluverdi. Hakikat, Rabbinin tarafından gelir. Bunda hiçbir tereddüdün olmasın. Artık sana bu ilim geldikten sonra, kim seninle Îsâ hakkında tartışmaya girerse de ki: "Haydi gelin oğullarımızı ve oğullarınızı, hanımlarımızı ve hanımlarınızı ve bizzat kendimizi ve kendinizi çağırıp, sonra da gönülden Allah'a yalvaralım da bu konuda kim yalancı ise Allah'ın lâ'netinin onların üzerine inmesini dileyelim." İşte sözün doğrusu budur. Yoksa Allah'tan başka hiçbir ilah yoktur. Allah hiç şüphesiz azîzdir, hakîmdir (mutlak galip, tam hüküm ve hikmet sahibidir)." (Âl-i İmrân 3/59-62)Bu âyete İslâmî literatürde "mübahele" âyeti denmektedir. Yani hangi taraf yalancı ise, Allah'ın ona lânet etmesinin, bütün içtenlikle istenmesi demektir.Görüldüğü üzere hem mülâane hem de mübâhalede, artık sebepler bitmiş ve meseleyi ispat edip maddî delillerle ortaya koyma imkânı kalmamıştır. Bu defa Yüce Allah, insanları çözümsüz bırakmamış ve onlara alternatif ayrı bir kapı göstermiştir. Demek ki anlaşılamayan mesele, ya ortada kalacak, iş çözülmeyecek, kargaşa ve fesat devam edecektir. Veya kalbinde azıcık Allah inancı olan, âhiret korkusu bulunan ve tamamen vicdanı kokuşmayan kimse, mübâhale yoluyla meseleyi çözüme kavuşturacaktır.Kur'ân'da açıkça bildirilen Hz. Peygamber'in (sallallahu aleyhi ve sellem) ehl-i kitapla yapmaya teşebbüs ettiği mübâhale, acaba o gün için mi geçerliydi? Yoksa bu gün de aynı durumla karşı karşıya kalındığında yapılabilir mi? Ayrıca böyle bir mübâhale, sadece Müslümanlarla ehl-i kitap arasında mı yapılabilir? Yoksa bir çözümsüzlük olduğunda, taraflar bütün delillerini ortaya koymalarına, meselenin açığa çıkması ve halledilmesi için bütün yolları ısrarla denemelerine rağmen, birbirlerini ikna edip inandıramadıklarında, mü'minlerle mü'minler arasında da olabilir mi?Konuya birkaç açıdan bakmak istiyoruz. Yukarıda da belirtildiği gibi aynı zamanda lâ'net mânâsına gelen mübâhale, elbette güzel bir şey değildir. Değildir o zîrâ bir bedduadır. Yani aleyhte bir duadır. Allah'ın lâ'netinin, başkalarının veya mü'minlerin üzerine inmesini istemektir. Allah Resûlü (sallallahu aleyhi ve sellem) de kendisinin zaten lâ'netçi olmadığını beyan etmiştir. Evet O, lâ'netçi değildir. Şahsıyla alâkalı bütün haklarını, yapılan insanlık dışı bütün hakaretlere, maddî işkencelere rağmen affetmiş ve lâ'net etmemiştir. Ancak mesele Allah hakkı ve kamu hukuku olunca, yani mesele kendisini aşıp da başkalarını da etkileyince, durumun öyle olmadığını, hakkını alıncaya kadar yerine oturmadığını da bütün kaynakların bildirdiği bir gerçektir.28 Zaten Âl-i İmran'daki âyetler de bunun göstergesidir. Şayet öyle olmasaydı, neden onları böyle bir mübâhaleye davet edecekti ki?Burada zaten önemli olan, şahısların dinî kimliği değil, ortadaki muameledir. Yani ortada bir mesele vardır. Ancak taraflar maddî delillerle birbirlerini ikna edememektedirler. Netice itibariyle çözümsüz bir durumla karşı karşıyadırlar. O zaman böyle bir durumdaki iki mü'min grup nasıl bir çözüm bulacak? İşte âyetlerde beyan edilen çözüm, kıyamete kadar insanların önünde son bir çare olarak hep kalacaktır. Dolayısıyla gerçekten her iki taraf, vicdanıyla, inancıyla ve iddiasıyla kendi söylediklerinde samimiyse ve bu konuda son derece eminse, çıkar yol, mübâhale yoludur, meselenin vicdanlara havalesidir. Bu da evrensel beyan olan Kur'ân'ın yoludur.Böyle bir çözüm yolu, aynı zamanda Yüce Allah'ın bu dünyada mazluma, zayıf ve gücü olmayana verdiği önemli bir savunma aracıdır. Zîrâ Resûlullah'tan (sallallahu aleyhi ve sellem) mazlumun ve haklının duasının makbuliyeti ile alâkalı sağlam rivayetler vardır. Bu rivayetlere göre, özellikle iftiralara uğrayan, böylece mağdur edilen, mazlum kimselerin duasının kabul edileceği bildirilerek, böyle dualara maruz kalınmaması tavsiyesinde bulunulmuştur.29 Bu rivayetler de aslında, böyle bir bedduanın, mübâhalenin yapılmasının cevazına işaret etmektedir. Aksi takdirde beddua yasak edilecekse, o zaman böyle bir duanın kabul edilir denmesinin ne mânâsı olacak ki?3.MÜBÂHALE UYGULAMALARI Mübâhalenin bir çözüm şekli olduğu, ashap tarafından da kabul edilmiştir; onlar çözümsüzlüğe maruz kaldıklarında, zaman zaman bu yola müracaat etmişlerdir. Nitekim İbn Abbas: "Ben, cariyede zıhar olmayacağı konusunda dileyen kimseyle mübâhalede bulunabilirim."30 demiştir. İbn Abbas'ın (r.a.) bu sözü, mübâhalenin meşru olduğuna delalet etmektedir.Yine İbn Abbas Hazretleri'nin, ferâiz konusunda çıkan bir tartışmada, mübâhalede bulunabileceği rivayeti nakledilmektedir. O bu konuda: "İnsanlar isterlerse biz çocuklarımızı, onlar da çocuklarını, hanımlarımızı, onlar da hanımlarını, kendimizi, onlar da kendilerini ortaya koysunlar da sonra Allah'ın lâ'netinin yalancıların üzerine gelmesini isteyelim!"31 demiştir.İslâm âlimleri mübâhalenin sadece Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) ehl-i kitapla yapmasına has olmadığını, Müslümanların kendi aralarında yapabileceklerini, ashabın en önde gelen fukahasından İbn Mes'ud, İbn Abbas ve başkalarına dayandırarak delillendirir ve sahabilerden pek çoğunun da, aynı şekilde çözüme kavuşturamadıkları ve karşısındakini bütün delillere rağmen ikna edemedikleri konularda, mübâhaleye davet ettiklerini belirtirler.Nitekim önemli İslam âlimlerinden İbnü'l-Kayyım el-Cevziyye de mübâhalenin Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) ehl-i kitapla yaptığı özel bir muamele olmadığını belirterek, böyle bir meşruiyeti, "Necran hadisesinden çıkarılacak dersler" başlığı altında şu gerekçeye bağlar: "Allah Teâla Resûlüne, "Senden sonra ümmetin için mübâhale geçerli değildir." dememiştir. Aksine Resûlullah'tan (sallallahu aleyhi ve sellem) sonra İbn Abbas Hazretleri, füruata ait konularda bile mübâhale yapmıştır. Bunu da ashaptan hiç kimse yadırgamamıştır. Meselâ İmam Evzai Süfyan es-Sevri'yi namazda ellerin kaldırılması konusunda mübâhaleye davet etmiş ve buna da kimse karşı çıkmamıştır.32Hadîste önemli bir yeri olan İbn Hacer el-Askalani de: "İnsanlar arasında herhangi bir anlaşmazlık ortaya çıktığında, bütün deliller de ortaya konduğu hâlde, muhalif olan kimse kendi düşüncesinde ısrar ediyorsa, karşı tarafın onu mübâhaleye davet etme hakkı doğar." diyerek, böyle bir ilkeyi, İbn Abbas (r.a.) ve daha sonraki fukahadan İmam Evzai gibi simaların uygulamalarına dayandırır.33Müteahhirûn Hanefi fukahasından İbn Âbidin de, mübâhalenin, mülâane mânâsında olup, günümüzde de meşru olduğunu bildirerek, bunun aslının Âl-i İmran Sûresi 59-62 âyetlerine dayandığını belirtir.34Konuyla alâkalı Cemalüddin el-Kâsımî, Mehâsinu't-Te'vîl adlı eserinde Allame Devvâni'nin, Allah Resûlü'nün (sallallahu aleyhi ve sellem) vefatından sonra mübâhale'nin caiz olup-olmamasıyla alâkalı müstakil bir eser yazdığını, bu eserinde konuyu, âyetler, hadîsler ve müctehidlerin görüşleri doğrultusunda ele aldığını söyler ve netice itibariyle bunun caiz olduğunu belirtir. Aynı zamanda bu eserde mübâhalenin hangi şartlarda caiz olduğunun çerçevesi de belirtilmiştir. Buna göre, mübâhale yapılabilmesi için, üzerinde uzlaşılamayan hususun, meşru, önemli ve taraflarca da çözüme kavuşturulamayan bir özelliğe sahip olması, mübâhale yapılmadan önce, delillerin ortaya konulmuş, bütün şüphelerin ortadan kaldırılmış ve bütün gayretin sergilenmiş olması gibi detaylara da girilmiştir.35Hattâ İslâm âlimleri mübâhaledeki duanın kabul şartlarına varıncaya kadar üzerinde durmuşlar, buna dâir bazı ilkeler de belirlemişlerdir: Bunlar: Niyetin samimi olması, sadece hak düşüncesinin esas alınması, bütün gayretin ortaya konarak delillerin güçlü olarak karşı tarafa anlatılmış olması, samimi kimselerin mübâhalede dua etmesi, sonuna kadar bütün şartların zorlanmış olması, mübâhalenin Müslümanların çok hayatî bir meselesiyle ilgili olmuş olmasıdır.NeticeKur'ân'ın doğru anlaşılması, onun kullandığı kavramların doğru anlaşılmasına bağlıdır. Bu kavramlar, yerli yerinde kullanılmadığında, ne doğru bir hükümden, ne de onun tam rehberliğinden söz edilebilir. Kur'ân'ın ve Kur'ânî kavramların anlaşılmasında, hiç şüphesiz, hayatı, davranışları ve sözleriyle vahyin tebliğcisi, açıklayıcısı ve uygulayıcısı olan Resûlullah'ın (sallallahu aleyhi ve sellem) vaz geçilmez bir yeri vardır.Ele alınan kavramlarla alâkalı olarak, gerek lâ'net, gerek mülaane ve gerekse mübâhale kavramları, Kur'ân ve Sünnet bütünlüğü içerisinde ele alındığında, her zaman için geçerli olan evrensel prensipler ihtiva eden bir özelliğe sahip oldukları görülecektir. Son derece çirkin davranışlar ve vasıflar karşısında mü'minin, gördüğü çirkinlikleri benimsemeyip yadırgama duygusunun dışa yansıması olarak nitelendireceğimiz lâ'net, her ne kadar mü'minin uzak durması, ağzından kaçırmaması gereken bir beddua cümlesi olsa da, gerek Kur'ân ve gerekse Sünnet'in uygulamaları çerçevesinde, mecbur kalındığında yapılabilecek bir niteliğe sahiptir.Yine aile arasında ortaya çıkması muhtemel bir durum olan mülâane de, kıyamete kadar geçerli bir uygulama şekli olarak karşımızda durmaktadır. İnsanları hiçbir zaman çözümsüz bırakmayan Yüce Allah, genel bir kaide olarak karşımıza çıkardığı mübâhale ile de, kıyamete kadar geçerli olan bir çözüm şeklini insanların önüne koymuştur. Bütün delillerin bittiği, maddî delillerin yetersiz kaldığı ve her türlü gayretin ortaya konduğu çözümsüz bir hâdise karşısında mübâhale, son meşru bir çare olarak Yüce Allah'ın insanlara gösterdiği bir çözüm yoludur. Bunda yadırganıp garipsenecek bir durum da söz konusu değildir. Zîrâ yapılan mübâhalede, haklı olan tarafın zararı zaten söz konusu değildir. Aksine mübâhalede bulunan kişi/kişiler, haklıysa, bu mübâhaleden kendisine İlâhî bir belâ ulaşmaz. Beddua, döner dolaşır haksızın boynuna dolanır.m.akgul@yeniumit.com.trDipnotlar1. İbn Manzûr, Lisânu'l-Arab, Leane maddesi.2. Râğıb, el-İsfehânî, el-Müfredât, Dâru'l-Ma'rife, Beyrut ts; s.451.3. Bkz: İbn Manzûr, Fîruzabadi.4 Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Ya'kûb, Besâir-u Tevi't-Temyîz, el-Mektebetü'l-İlmiyye, Beyrut s. 5/289; Ayrıca bkz: Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. El-Hasan, Mecmau'l-Beyân fî Tefsîri'l-Kur'ân, İhyâu't-Turâsi'l-Arabî, Beyrut 1992, 1/186; Elmalılı, Hamdi Yazir, Hak Dini Kur'ân Dili, Feza Gazetecilik, Ist. 9/61.5. Buharî, Hudûd 7, Müslim, Hudûd 7.6. Buhârî, Libas 86, Müslim, Müsâkât 106; Ahmed b. Hanbel, 2/107.7. Ebû Dâvûd, Nikâh 15; Tirmizî, Nikâh 27.8. Ebû Dâvûd, Eşribe 2; Ahmed b. Hanbel, 1/316.9. Müslim, Edâhî 44.10. Ahmed b. Hanbel, 1/217.11. Müslim, Edâhî 44; Ahmed b. Hanbel, 1/118.12. Tirmizî, Zühd 42.13. Ahmed b.Hanbel, 1/217.14. Nesâî, Zînet 26; Ahmed b. Hanbel, 1/417.15. Müslim, Mesâcid 33; Nesâî, Tatbîk 30.16. Tirmizî, Kader 17. Ayrıca bkz: İbn Hibbân, Sahih 13/60; Beyhakî, Şuabu'l-Îmân, 5/464.17. Örnekler için bkz: Tirmizî, Tefsîr-u Sûre 3, 12; Buhârî, Fezâil 12; Meğâzî 21; Deavât 58; Hudûd 5; Ahmed b. Hanbel, 2/93; Müslim, Mesâcid 294;18. Müslim, Birr 87.19. Tirmizî, Îman 16.20. Müslim, Birr 84.21. Bkz.Nevevî, el-Minhâc Şerh-u Sahîh-i Müslim, 8/413.22. Müslim, Eşribe 107.23. Râgıb, a.g.e; s.451.24. Bkz: Taberî, Câmiu'l-Beyân, Nûr Sûresi 6-9. âyetlerin tefsirinde; İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, Nûr Sûresi 6-9. âyetlerin tefsirinde.25. İbn Fâris, Mu'cemu'l-mekâyis fi'l-luğa, "behele" maddesi;26. DİA, Mübâhale Maddesi.27. Bkz: Taberî, Câmiu'l-Beyân, Nûr Sûresi 6-9. Âyetlerin tefsirinde; İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, Nûr Sûresi 6-9. Âyetlerin tefsirinde.28. Buhârî, Menâkıb 23; Müslim, Fezâil 77.29. Tirmizî, Birr 7; Daavât 41; Ahmed b. Hanbel, 2/305.30. Beyhakî, Sünen, 7/383.31. Bkz: İbn Kudâme, el-Muğnî, 6/191; İbn Âbidin, Hâşiyet-ü İbn Âbidin,5/501.32. İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâdu'l-Meâd, 3/561.33. Bkz: Askalânî, Fethu'l-Bârî, 7/697.34. Bkz: İbn Âbidîn, 2/541, 589.35. Bkz: Kâsımî, Mehâsinu't-Te'vîl, 2/330.

Kur'an'ın Üslubundaki Lâtif Nükteler Osman Bodur AddThis Sharing Buttons 8 Kur'ân, Allah kelâmıdır. Bu itibarla da o, hiçbir beşer sözüne benzemez. Onun kendine mahsus bir ifade tarzı ve üslûbu vardır. Ele aldığı konuları anlatmada, O'nu bir başka söze kıyas etmek imkânsızdır. Zira Kur'ân, her türlü mukayeseden mukaddes ve müberrâdır. İnsanın dünyaya gönderilmesinin en önemli hikmetlerinden biri de, kâinat kitabını Kur'ân bakışıyla okuması ve hayatını ona göre plânlamasıdır. Allah (celle celâluhu) kâinat kitabını İlâhî isim ve sıfatların tecelli ettiği bir kitap olarak beşerin dikkatine arz etmiştir. Bunun yanında da nazmının cezaleti, beyanının bediiliği, mânâsındaki çok yönlülüğü, insicamı, üslûbundaki mucizeliği ve buna benzer evsafını saymaktan aciz kaldığımız birçok özelliği bünyesinde barındıran Kur'ân'ı da Ümmet-i Muhammed'in önüne yanıltmaz bir rehberolarak sunmuştur. Kurtuluşu arayan bir kimse, şartlar ne olursa olsun, bu iki kitabı okumaktan müstağni kalmamalıdır. Öyle ki Allah'ın kâinata koymuş olduğu tekvinî emirlerin okunup anlaşılması takvanın bir gereğidir.1 Kur'ân Üslûbunun Genel Özellikleri Kur'ân en genel mânâsıyla dünya-âhiret muvazenesini en hassas ölçülerle ortaya koyan yegâne kitaptır. Onun üslûbunda her şey yerli yerinde ve bir âhenk içindedir. Ondan nasipsiz karanlık ruhlar, kendilerine onun dışında başka yârlar edinedursunlar; o, kapısını samimiyetle çalan her bir adanmış ve inanmış ruha üns ve letafet incileri aşılar ve ona onun hakiki yârı olduğunu hissettirir. Kur'ân ezelden gelen, ebede kadar da devam edecek olan bir kitaptır. O, dünü bugünü ve yarını tesbih tanesi gibi kabzayı tasarrufunda evirip-çeviren kalbimizin atışlarına dahi nigehban olan Allah'ın ilminden gelmiştir. "Zaman ihtiyarladıkça Kur'ân gençleşiyor."2 şeklinde ifade edilen hakikatin üzerinde durup düşünmeye her zamankinden çok ihtiyaç vardır. Evet, dünyanın ihtiyarlaması mukabilinde Kur'ân'ın gençleşmesi nasıl olmaktadır? Biliyoruz ki, insan ihtiyarladıkça elden ayaktan düşer, beyne doğru hareket eden damarlar zayıflar ve insan bu sebeple belirli zaafların kuşağında hayatını geçirmek zorunda kalır. Ama bunun yanında o yaşının verdiği olgunluk ve tecrübe ile hâdiselere daha salim düşünce ile yaklaşır ve kararlarında daha ziyade isabetli davranır. İşte aynen bunun gibi dünya gurup vaktine giderek âdeta olgunlaşmakta ve bu süreçte onun damarlarını açıp sistemli hâle getiren insanlar o zamana ayrı bir değer kazandırmaktadır. Bu azimli ve gayretli insanların say ve uğraşları neticesinde ortaya çıkan ilmî gelişmeler Kur'ân'a karşı yeniden dikkatleri çekmiş ve onu bir kere daha gönüllere duyurmaya başlamıştır. Kur'ân'ın on dört asır öncesinden haber verdiği birçok husus bugün daha yeni yeni anlaşılır hâle gelmiştir ve bu durum kıyamete kadar da devam edecektir.3 Aradan on dört asır geçmesine rağmen onun beyan ve üstün üslûbuna karşı en ufak bir itiraz ve yadırgama söz konusu olmamıştır. Şâyet Kur'ân'a düşman nasipsiz ruhlar böyle bir şeye muttali olsalardı, bunu mutlaka değerlendirir ve ona gölge düşürmeye çalışırlardı. Ama onlar buna asla muvaffak olamadılar.4 O gün itibariyle edebiyat ve şiirde zirveleri oynayan bir toplumun Kur'ân'a en ufak bir âyetin benzerini getirmek suretiyle dahi karşılık verememesi bunu doğrulamaktadır. İşte bu ve buna benzer sebeplerden dolayı onlar, Üstad Bediüzzaman'ın ifade ettiği gibi "mukabele-i bi'l-hurûfu bırakıp, mukabele-i bi's-süyûfa mecbur kalmışlardır."5 Sayısız hikmetleri olan Kur'ân, bir konuyu ele alırken muhtevaya uygun kelimeler kullanmaktadır. Kur'ân'a baştan sona bu gözle bakılsa görülecektir ki o, her bir kelimesinde hattâ her bir harfinde nice hikmetleri saklayan sırlı bir hazine gibidir. Bu meyanda Allah Resûlü'nden (sallallahu aleyhi ve sellem) şerefsudûr olan şu hadîs-i şerîf, Kur'ân'ın bu özelliğine dikkat çekmektedir: "Her bir âyetin mânâ mertebeleri vardır; zâhirî (açık), bâtınî (açık ve görünür mânâsının içindeki, ehlinin anlayabileceği mânâ), haddi (kapsamı) ve muttala'ı (anlam çerçevesi) vardır. Bu dört mânâ tabakasından her birinin de fürûâtı (detayları), işâretleri, dalları ve ayrıntıları vardır."6 Kur'ân'ın lâfızları öyle bir tarzda vaz edilmiş ki, onun her bir kelâmının, hattâ her bir kelimesinin, hattâ her bir harfinin, hattâ bazen sükûtun bile muhatabına verdiği önemli mesajlar vardır. O, her bir muhatabına ayrı ayrı kapılardan hissesini vermektedir.7 Onun bu sırlı şifrelerini de tarih boyunca gönülden ona bağlanan mânevîyata açık istidatlı ruhlar anlayıp çözebilmişlerdir. Yukarıda hadîs-i şerîfte de ifade edildiği gibi Onda her bir âyetin bir haddi bir de muttalaı vardır. Bazen âyetlerin mânâsı menşe itibariyle kavranırken bazen de onun mânâsı neticesi itibariyle anlaşılıp idrak edilebilir. Bundan başka Kur'ân'da her zahrın ve her batnın, hattâ her had ve muttala'ın değişik dalı ve meyvesi vardır ki bunlara ulaşmak yine yüce kâmetlerin işidir.8 Kur'ân'a on dört asır öncesine hitap eden –hâşâ– sıradan bir kitap gibi bakan kimsenin ondan istifâde etmesi de imkânsızdır. Kur'ân, kâinat mescidi kebirinde kâinatı okumakta ve her geçen gün "Ben Allah'ın kelâmıyım." diye haykırmaktadır. Üstad Bediüzzaman'ın ifadesiyle Kur'ân, taşımış olduğu birçok özellik sebebiyle kelâmullah unvanını kemâli liyakatla deruhte eden câmi bir kitaptır.9 Kur'ân'ın Lâtif Nüktelerinden Bazı Örnekler Kur'ân'ın mânâsındaki bu eşsiz güzelliğe kısaca dikkatleri çektikten sonra, bu konulara kafa yoran muasır âlimlerden Fâzıl Sâmerrâî'nin et-Ta'biru'l-Kur'ân'î adlı eserinde zikrettiği bazı örnekler üzerinden konuyu müşahhaslaştırmak istiyoruz: Karşıt Mânâlı Bazı Kelimelerde Sayı Bakımından Benzerliğin Olması Kur'ân'da zikredilen karşıt mânâlı bazı kelimeler arasında sayı bakımından bir benzerlik söz konusudur. Dünya ve âhiret kelimeleri 115, Şeyâtin ve Melâike 88, mevt ile hayat 145, yaz mânâsına gelen "es-Sayf" ile kış mânâsına gelen "eş-Şitâ" kelimeleri 5, seyyiât ve sâlihât lâfızları 167, "el-küfrü" ve "el-imân" kelimeleri 17 defa Kur'ân'da zikredilmiştir. "Küfran" ve "imanen" şeklinde nekre kullanımları ise sekizer kere geçmektedir. Şeytan'ın bir diğer ismi olan İblis lâfzı 11 yerde geçmekte iken, ondan korunmanın en etkin yolu olan istiâze (sığınma) yine bu rakama tevafuk etmiştir. Ayrıca ay mânâsına gelen "eş-Şehr" kelimesinin bir senedeki ay miktarınca (12), gün anlamındaki "el-Yevm" lâfzının bir senedeki toplam gün sayısınca (365), günler mânâsına gelen "el-Eyyâm" kelimesinin de bir aydaki toplam gün sayısınca (30) Kur'ân'da zikredilmesi son derece ilgi çekicidir.10 Ayrıca otuz kelimeden oluşan Kadir Sûresi'nin 27. kelimesinin Kadir Gecesi'ne işaret eden "ىه" olması da son derece önemlidir.11 Med Harflerinin Kullanımındaki İncelik Kur'ân'daki bazı kelimelerde med (uzatma) olup-olmamasından kaynaklanan farklılıklar vardır. Meselâ ليِبَّسلا اَنوُّلَضَأَف اَنَءاَرَبُكَو اَنَتَداَس اَنْعَطَأ اَّنِإ اَنَّبَر اوُلاَقَو "Ey Kerîm Rabbimiz!" derler, "Sözün doğrusu, biz önderlerimizin ve büyüklerimizin dediklerine uyduk, ama onlar bizi yoldan saptırdılar." (Ahzab 33/67) ile َوُهَو َّقَحْلا ُلوُقَي ُللهاَو َليِبَّسلا يِدْهَي "Allah gerçeği söyler ve doğru yola iletir" (Ahzab 33/4) âyetleri arasında َليِبَّسلا kelimesinin kullanımı bu duruma örnek teşkil etmektedir. Bu iki âyetin öncesi dikkate alındığında görülecektir ki, ilk âyette haber verilen kimseler Cehennem ehlidir. Cehennem ehli kimseler âhirette başlarına gelen çetin azap karşısında büyük bir korkuya düşecekler ve adeta vaveyla edercesine yüksek sesle ağlayacaklardır. Malumdur ki, med harfi demek sesi uzatmak demektir. Bu sebeple bu âyeti celile de vâkıaya mutabık düşen med harfi tercih edilerek Cehennem ehli kimselerin psikolojik durumu hatıra getirilmiştir. Diğer âyette böyle bir hususiyet olmadığı için med harfi kullanılmamıştır.12 Kur'ân'ın Haziflerindeki İncelik Kur'ân'ın bir harfi, bir kelimeyi ya da bir cümleyi bir yerde zikrederken bir başka yerde hazf etmesi rastgele olmayıp belli bir gayeye matuf iradî tercihtir. İlâhî kelâmın hazf yaptığı yerde bile muhataba verdiği birtakım mesajlar vardır. Harfin hazf edildiği yere şu âyeti örnek göstermek mümkündür. اَمَو ُهوُرَهْظَي ْنَأ اوُعاَطْسا اَمَف اًبْقَن ُهَل اوُعاَطَتْسا (Kehf 18/97) Dikkat edilirse görülecektir ki aynı kökten gelen ve aynı mânâda olan bir fiil, اوُعاَطْسا ve اوُعاَطَتْسا olmak üzere iki farklı şekilde zikredilmiş ilk kullanımda fiildeki (ت) te harfi düşmüştür. Âyetin mânâsı "Artık o Ye'cüc ve Me'cüc'ün ne seddi aşmaya ne de onda delik açmaya güçleri yetti" şeklindedir. Seddi aşmak onda delik açmaya nispeten daha kolay bir iştir; bu sebeple anlatılan durumun hafifliği, fiilde bir harfin atılması ile vurgulanmıştır.13 Bu konuyla ilgili bir başka misali, mütekkellim ya'sının zikredilmesi ile alâkalı farklılığın olduğu şu iki âyette görmek mümkündür. َبَرْقَِألِأل يِّبَر ِنَيِدْهَي ْنَأ ىَسَع ْلُقَو اًدَشَر اَذَه ْنِم (Kehf 18/24) âyetinde mütekellim ya'sı fiilin sonunda ibraz edilmemiş iken; َءاَوَس يِنَيِدْهَي ْنَأ يِّبَر ىَسَع َلاَق ِليِبَّسلا (Kasas, 28/22) âyet-i celîlesinde ise fiile bitişik olarak zikredilmiştir. Söz konusu bu âyet, Hz. Musa'nın, Firavun'un şerrinden dolayı çıkıp Medyen'e girmesini konu etmektedir. Böyle bir durumda olan bir kimse bütün duygularıyla Rabb'isine yapışır ve onun himâyesine girmek ister. Bu makamda mütekellim ya'sının açıktan zikredilmesi çok uygun düşer. Çünkü makam iltica havf ve haşyet makamıdır. Diğer âyette ise böyle bir hususiyet yoktur. Öte yandan Kasas Sûresi'nde mütekellim ya'sının kullanıldığı yerler, Kehf Sûresi'ne nispeten daha fazladır. Bu açıdan da iki âyet arasında böylesi farkın olması sûrelerin genel muhtevalarına da pekâlâ uygun düşer.14 Kur'ân Kerîm'de harflerin hazf edildiği gibi bazen bir cümlenin hazf edilebildiğini geride zikretmiştik. Meselâ Hz. Nuh, Hz. Salih, Hz. Hud, Hz. Şuayb gibi peygamberlerin (a.s) kavimlerine لِإ َيِرْجَأ ْنِإ ٍرْجَأ ْنِم ِهْيَلَع ْمُكُلَأْسَأ اَمَو َنيِمَلاَعْلا ِّبَر ىَلَع şeklinde hitap ettiğinden bahsedilir. Ancak Hz. İbrahim ve Hz. Musa'nın böylesi bir diyaloglarına yer verilmez. Dikkatle bakıldığı zaman görülecektir ki Kur'ân bu şekildeki bir ifade tarzı ile Müslümanlara numuneyi imtisal bir edep dersi vermektedir. Şöyle ki Hz. İbrahim ilk olarak babası ile muhatap olmuş ve ona "Ben senden bir şey istemem. Benim mükâfatım ancak Allah'ın katındadır." diye hitap etmekten hayâ etmiştir. Zîrâ bir insanın babasına bu şekilde hitap etmesi uygun değildir. Öte yandan Hz. Musa ise Firavun'un sarayında yetişmiştir. Sebepler plânında kendisini büyütüp yetiştiren birisine "Ben senden bir şey istemiyorum." şeklinde mukabelede bulunması uygun değildir. İşte bu lâtif nükteden dolayı diğer peygamberler için zikredilen husus, bu iki peygamber için ifade edilmemiştir.15 Bazen de Kur'ân'da sadece bir kelimenin hazf edildiği dikkatleri çekmektedir. Bu konuda birbirine benzer gözüken ama iyice tetkik edildiğinde aralarında önemli bir farkın bulunduğu şu iki âyeti örnek verebiliriz. a. ىَرَيَسَو اَمِب ْمُكُئِّبَنُيَف ِةَداَهَّشلاَو ِبْيَغْلا ِمِلاَع ىَلِإ َنوُّدَرُت َّمُث ُهُلوُسَرَو ْمُكَلَمَع ُللها َنوُلَمْعَت ْمُتْنُك "Bundan böyle de, yapacağınız her şeyi Allah da, Resûlü de görüp değerlendirecek, daha sonra da, gizli olsun açık olsun, her şeyi bilen Allah'ın huzuruna götürüleceksiniz. O da bütün yaptıklarınızı bir bir önünüze koyacaktır." (Tevbe 9/94) b. ُهُلوُسَرَو ْمُكَلَمَع ُللها ىَرَيَسَف اوُلَمْعا ِلُقَو َنوُلَمْعَت ْمُتْنُك اَمِب ْمُكُئِّبَنُيَف ِةَداَهَّشلاَو ِبْيَغْلا ِمِلاَع ىَلِإ َنوُّدَرُتَسَو َنوُنِمْؤُمْلاَو "Ve de ki: "Çalışın: Yaptıklarınızı Allah da, Resûlü de, müminler de görecekler. Sonra gizli ve açık her şeyi bilen Allah'ın huzuruna çıkarılacaksınız. O da yaptığınız her şeyi bir bir sizin önünüze çıkaracak, karşılığını verecektir." (Tevbe 9/ 105). Görüldüğü gibi bu iki âyetten ilkinde َنوُنِمْؤُمْلا kaydı zikredilmemiş, ikincisinde ise bu ifadeye yer verilmiştir. Zîrâ ilk âyetin öncesinde münafıklar ele alınmıştır. Münafıkların gizli hâllerini ise ancak Allah ve onun bildirmesi ile Resûlülullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bilebilir. Müminlerin onların hâllerine muttali olmaları mümkün olmadığından dolayı َنوُنِمْؤُمْلا ifadesi burada zikredilmemiştir. Hâlbuki ikinci âyetin muhtevası müminler ve onların itaatleri ile alâkalıdır. Hakiki mü'minin içi dışı bir olacağından, müminler onlar hakkında bilgi sahibi olabilir. İşte bu sebeple ikinci âyette َنوُنِمْؤُمْلا lâfzı zikredilmiştir.sup>16 Aynı Kelimenin Farklı Âyetlerde Cemi ve Müfred Şeklinde Kullanılması Bazı âyetlerde cemi şeklinde kullanılan kelime, diğer bazı âyetlerde ise müfred şeklinde geçmektedir. Meselâ ْتَّدِعُأ ُضْرَْألْألاَو ُتاَواَمَّسلا اَهُضْرَع ٍةَّنَجَو ْمُكِّبَر ْنِم ٍةَرِفْغَم ىَلِإ اوُعِراَسَو َنيِقَّتُمْلِل "Rabbiniz tarafından mağfirete, genişliği göklerle yer kadar ve müttakiler için hazırlanmış bir Cennet'e doğru yarışırcasına koşuşun" (Âli İmrân 3/133) ve ىَلِإ اوُقِباَس َنيِذَّلِل ْتَّدِعُأ ِضْرَْألْألاَو ِءاَمَّسلا ِضْرَعَك اَهُضْرَع ٍةَّنَجَو ْمُكِّبَر ْنِم ٍةَرِفْغَم ِهِلُسُرَو ِللهاِب اوُنَمآ "Rabbiniz tarafından verilecek mağfirete ve cennete girmek için yarışın! Öyle bir Cennet ki eni göklerle yerin eni gibi olup Allah'a ve resullerine iman edenler için hazırlanmıştır." (Hadid 57/21) âyetleri arasında ِءاَمَّسلا ile ُتاَواَمَّسلا kelimelerinin kullanımında bu durum dikkatleri çekmektedir. İlk âyetin muhtevasına bakıldığı zaman, kendilerine Cennet hazırlanan kimseler muttaki kimselerdir. İkinci âyette ise Allah'a ve Resûlü'ne iman eden kimselere vaad edilen Cennet'ten haber verilmiştir. İşte birisinde cemi siğası, diğerinde ise müfred siğası kullanılmak süretiyle muttakîlere vaad edilen Cennet ile o seviyeye ulaşamamış ama iman etmiş kimselere vaad edilen Cennet arasındaki farka dikkat çekilmiştir.17 Yine "rüzgâr" mânâsına gelen حيرلا kelimesi Kur'ân'da hayır ve rahmet mânâsı kasdedildiği zaman cemi şeklinde, şer ve ceza verme mânâları murad edildiği zaman ise müfred şeklinde istimal edilmiştir. Misâl vermek gerekirse حيرلاkelimesi bazı âyetlerde (Â'raf 57, Furkan 48, Neml 63, Rum 46) cemi olarak kullanılmış ve burada hayır ve rahmet mânâsında kullanılmıştır. Bunun dışında Âli İmran 117, Ahkaf 24, Hakkâ 6. gibi âyetlerde ise, şer ve ceza verme mânâları kasdedilmiştir. Yunus Sûresi 22. âyette ise bunun aksine olarak bu kelime müfred kullanılmasına rağmen o kelime ile hayır mânâsı murad edilmiştir. Ancak bu âyetteki hayır görünen işin hemen peşinde şerli bir durumdan haber verilmiştir ki bu da yine bu kelimenin Kur'ân'daki genel kullanımına uygun düşmektedir.18 Kelimelerin fiil ve isim şeklinde kullanılması Kur'ân'da birçok âyette infak, istiğfar lafızları genelde fiil siğasında َنوُرِفْغَتْسَي ve َنوُقِفْنُي şeklinde zikredilmektedir. Arap dilinde fiil şeklindeki kullanımlar teceddüt ve sürekliliğe delalet eder. İşte istiğfar ve infak kelimelerinin âyetlerin hemen hepsinde bu kalıpta kullanılması onların sürekli ihtiyaç duyulan hususlar olduğuna dikkat çekmek içindir. Ancak َنيِرِباَّصلا َنيِتِناَقْلاَو َنيِقِداَّصلاَو ِراَحْسَْألْألاِب َنيِرِفْغَتْسُمْلاَو َنيِقِفْنُمْلاَو "Onlar sabırlı, imanlarında sadık ve samimî, Allah'ın huzurunda itaatla divan duran, mallarını hayırda harcayan, seher vakitlerinde Allah'tan af dileyen müminlerdir." (Âli İmrân 3/17) âyetinde ise bu kuralın dışına çıkılarak istiğfar ve infak kelimeleri isim şeklinde kullanılmıştır. Arap dilinde maruf olan genel kurala göre isim şeklindeki kullanımlar sebat ve istikrara delalet eder. Bu sebeple bu âyette istiğfar ve infakın Müslüman'ın ayrılmaz bir vasfı olduğu vurgulanmıştır.19 Meful-ü Mutlak'ın Kullanımındaki İncelikler Arapçada genellikle mef'ul mutlak şeklinde kullanılan kelime geride zikri geçen fiilin masdarından gelmektedir. Ancak Kur'ân'da bir hikmete mebni bazen bu kâidenin dışına çıkıldığı dikkatleri çeker. Meselâ ُديِرُيَو اًديِعَب ًالَالًالَالًالَالًالَالَض ْمُهَّلِضُي ْنَأ ُناَطْيَّشلا "Şeytan da onları haktan büsbütün saptırmak ister." (Nisa 60) âyetinde mef'ulu mutlak olan لَاللَاللَالَض kelimesi aslında Dalle fiilinin masdarıdır. Normalde kâide gereği لَاللَاللَالَضا şekilde gelmesi gerekirdi. لَض fiili ise "sapmak" mânâsına gelmektedir. Yani her ne kadar şeytan onları saptırsa da onlar kendi iradelerinin hakkını veremeyerek doğru yoldan sapmışlardır. İşte İlâhî Kelâm'da bu iki mânâya da işâret edilerek böylesi bir kullanım tercih edilmiştir. (Sâmerrâî, a.g.e., s. 36) Bu konuda bir başka ilgi çekici misâli ليِتْبَت ِهْيَلِإ ْلَّتَبَتَو "Bütün gönlünle yalnız O'na yönel." (Müzzemmil, 73/7) âyetinde görmek mümkündür. Zîrâ (ْلَّتَبَت) fiilinin masdarı (لاتبت) şeklinde gelmektedir. Ancak burada لتَب fiilinin masdarı (ليِتْبَت) tercih edilmiştir. Arapçada malum olan kâideye göre tefa'ul babı tekellüf mânâsına gelirken, tef'il babının en önemli mânâlarından birisi "bir şeyi çokça yapmak" şeklindedir. Söz konusu bu âyet, son derece enfes bir nükte ile her iki mânâyı da kendisinde cem etmiştir. Şöyle ki insan, ilk başlarda dua dua yalvarmayı ve Hakk'ın kapısının tokmağına vurmayı fıtratının bir yanı haline getirmekte çok zorlanacak; ancak bu kıvama erdiğinde ise Hak kapısının bendesi olmanın mânevî hazzı ile sürekli o kapıda intizar edecektir.20 Kelimeler Arasında Takdim Tehirler Âyetlerde bazı kelimeler veya cümleler arasında takdim tehirlerin olması da Kur'ân'ın icâzına farklı bir bakış açısı getirmektedir. Fatiha Sûresi'nde ُنيِعَتْسَن َكاَّيِإَو ُدُبْعَن َكاَّيِإ "Sadece sana ibadet eder ve sadece senden yardım dileriz." âyetinde mef'ul takdim edilmiş iken hemen peşindeki َميِقَتْسُمْلا َطاَرِّصلا اَنِدْها "bizi sıratı müstakim üzere hidâyete ulaştır." âyetinde böyle bir kullanım tercih edilmemiştir. Çünkü ibadetin sadece Allah'a has kılınması olmazsa olmaz bir şeydir; ama hidâyetin sadece belirli şahıslar için istenilmesi asla matlup değildir. Bir kimse "Allah'ım sadece Sana kulluk ederim." diyebilir; ama "Sadece beni hidâyete ulaştır." demesi câiz değildir.21 Bunun dışında Kur'ân'da takdim tehirlerde bazen vucüd bakımından öncelik sonralık dikkate alınmıştır. Meselâ ُتْقَلَخ اَمَو ِنوُدُبْعَيِل َّالَّالِإ َسْنِْإلاَو َّنِجْلا "Ben cinleri ve insanları sadece bana kulluk etsinler diye yarattım." (Zâriyat 51/56) âyetinde yaratılış bakımından önce olduğu için cinler önce zikredilmiş, ٌمْوَن َالَالَو ٌةَنِس ُهُذُخْأَت َالَال "Kendisini ne bir uyuklama, ne uyku tutar." (Bakara 2/255) âyetinde de uyuklama durumunu ifâde eden ٌةَنِس kelimesi uyku hâline sebkat etiği için ona takdim edilmiştir.22 Bir başka örnek vermek gerekirse ْمُكُقُزْرَن ُنْحَن ٍقَالَالْمِإ ْنِم ْمُكَدَالَالْوَأ اوُلُتْقَت َالَالَو"Fakirlik endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin, çünkü sizin de onların da rızkını veren Biz'iz" (En'am 6/151) âyeti ile اوُلُتْقَت َالَالَو ْمُكاَّيِإَو ْمُهُقُزْرَن ُنْحَن ٍقَالَالْمِإ َةَيْشَخ ْمُكَدَالَالْوَأ "Fakirliğe düşme endişesi ile evlatlarınızı öldürmeyiniz! Onların da sizin de rızkınızı veren Biz'iz, Şüphesiz ki onları öldürmek büyük bir suçtur." (İsra 17/31) âyeti arasında zamirlerin zikredilmesinde takdim tehir dikkatleri çekmektedir. İlk âyette babalara işâret eden ْمُك zamiri takdim edilmiş, diğer âyette ise çocuklara râci olan ْمُه zamiri öncelenmiştir. Baştan sona her kelimesinde sayısız hikmet ve incelikler olan Kur'ân'ın bu âyetinde de önemli bir nükte vardır. İlk âyette çocuklarını öldüren kimseler fakir kimselerdir ki, bunlar içlerinde bulundukları fakirlik durumundan dolayı çocuklarını öldürmektedirler. Bu sebeple âyette onların bu endişeleri giderilmekte ve önce onlara rızıklarının garanti altına alındığı haber verilmektedir. Diğer âyette ise hitap, fakir olmadıkları hâlde muhtemel fakirlik endişesi ile çocuklarını öldüren kimseleredir. Onlar dünyaya gelecek çocukları yüzünden mevcut mal varlıklarını yitirme endişesi içindedirler. Allah (celle celâluhu) onların bu yersiz endişelerini "Onları öldürmeyin. Onların rızkını sizin rızkınızı da veren biziz." buyurarak izale etmiştir. Nitekim ilk âyette fakirlik mânâsına gelen ٍقَالَالْمِإ kelimesinin kullanılması; ikinci âyette ise fakirlik endişesi ve korkusu anlamına gelmekte olan ٍقَالَالْمِإ َةَيْشَخ terkibinin tercih edilmesi bu mânâyı teyit etmektedir.23 Murad Edilen Mânâya Uygun Kelime Kullanılması Kur'ân aynı mânâya gelen iki farklı kelimeyi birbirinden farklı yerlerde kullanır; ancak bunda birtakım ince ve latif nükteler saklar. Meselâ; ِساَّنلِل َعِضُو ٍتْيَب َلَّوَأ َّنِإ َنيِمَلاَعْلِل ىًدُهَو اًكَراَبُم َةَّكَبِب يِذَّلَل "İnsanlar için ibadet yeri olarak yeryüzünde yapılan ilk bina Mekke'deki Kâbe olup, pek feyizlidir, insanlar için hidâyet rehberidir." (Âli imrân 3/96) âyetinde Mekke mânâsına gelen َةَّكَب kelimesi zikredilmişken; ْنِم َةَّكَم ِنْطَبِب ْمُهْنَع ْمُكَيِدْيَأَو ْمُكْنَع ْمُهَيِدْيَأ َّفَك يِذَّلا َوُهَو اًريِصَب َنوُلَمْعَت اَمِب ُللها َناَكَو ْمِهْيَلَع ْمُكَرَفْظَأ ْنَأ ِدْعَب "Mekke vâdisinde size kâfirlere karşı zafer nasib ettikten sonra, onların ellerini sizden, sizin ellerinizi de onlardan çeken O'dur. Allah bütün yaptıklarınızı görür." (Fetih 48/24) âyetinde ise Mekke'nin meşhur ismi (َةَّكَم) tercih edilmiştir. Zîrâ ilk âyette kasdedilen mânâ Mescidi Haram'dır. Orası ise özellikle hac mevsiminde olağanüstü kalabalık olmaktadır. İşte bu kalabalığı ve izdihamı ifâde ederken Kur'ân, kelime yapısı itibariyle bu mazmûnu taşıyacak َةَّكَب kelimesini kullanmıştır. Çünkü bu kelimenin aslı (كبلا) el-Bekk'dir ki bu da "izdiham" mânâsına gelmektedir. İkinci âyette ise böyle bir anlam kasdedilmemiş, bu sebeple orada Mekke'nin bilinen ismi tercih edilmiştir.24 Malum veya Meçhul Kullanımlarındaki İncelik Âyetlerde zikredilen bazı fiiller kimi yerlerde malum, kimi yerler de ise meçhul siğası ile geçmektedir. Örnek vermek gerekirse Ehli kitapla alâkalı bazı âyetlerde Allah onlara kitap verme durumunu kendi zâtına nispet ederek َباَتِكْلا ُمُهاَنْيَتآ buyurmuştur. Başka yerlerde ise meçhul üzere kullanılarak َباَتِكْلا اوُتوُأ (kitap verilenler) şeklinde bir üslûp tercih edilmiştir. Kur'ân'da ehli kitapla alâkalı âyetler incelendiğinde şu İlâhî hikmet karşımıza çıkmaktadır: Şöyle ki Allah (celle celâluhu) ehli kitapdan övgüyle bahsetmiş ise, fiil malum üzere gelmekte ve kitap verme işi de Allah'a nispet edilmektedir.(Bakara 53,121, 146, En'am 89, 114, Casiye 16, Ra'd 36, Kasas 52, Ankebut 47, Nisa 54). Öte yandan şâyet onlar zem makamında anılmışlarsa fiil meçhul olarak gelmiştir. (Bakara 101.144.145, Âli İmrân 19.23.100.186.187, Nisa 44, 47,51, Maide 57, Tevbe 29, Hadid 16)25 Yine اَنِداَبِع ْنِم اَنْيَفَطْصا َنيِذَّلا َباَتِكْلا اَنْثَرْوَأ َّمُث "Sonra Biz, kitabı seçtiğimiz kullarımıza miras verdik." (Fatır 35/32) medh makamında olduğu için fiil Allah'a izafe edilmiş; اًراَفْسَأ ُلِمْحَي ِراَمِحْلا ِلَثَمَك اَهوُلِمْحَي ْمَل َّمُث َةاَرْوَّتلا اوُلِّمُح َنيِذَّلا ُلَثَم "Tevratın mesajını ulaştırma ve onu uygulama yükümlülüğünü kabul ettikleri halde, sonra bu yükümlülüğü yerine getirmeyenler, tıpkı ciltlerle kitap taşıyan merkebe benzer." (Cuma 62/5) âyetinde ise zem makamı olduğu için fiil اوُلِّمُح şeklinde meçhul gelmiş ve bu durum Allah'a izâfe edilmemiştir.26 Netice Âyet-i kerîmenin ifadesiyle denizler tükenir de Allah'ın kelamı tükenmez. (Kehf Sûresi, 17/107) Kur'ân'daki sırlar bitmek bilmez. Biz burada bazı âyetlerden hareketle Kur'ân'ın üslûbundaki orijinalliğe dikkat çekmek istedik. Örnek olarak tercih edilen âyetler inhisar kabilinden değil; aksine Kur'ân'ın küllüne yansıyan sayısız nüktelere dikkat çekmek için misaldir. "Cüz, küllden haber verir." düsturunca onda daha açılmayı bekleyen nice lâtif nükteler vardır. O'nda her bir harf kullanıldığı kelime içerisinde, her bir kelime kullanıldığı cümle içerisinde, her bir cümle zikredildiği sûre içerisinde ve her bir sûre de Kur'ân'ın bütünü içerisinde oldukça enfes bir uyum arz etmektedir. *İlahiyatçı-Yazar osman.bodur@yeniumit.com.tr Dipnotlar 1. M. Fethullah Gülen, Fasıldan Fasıla 4/64-65 2. Bediüzzaman, Mektubat, 498 (Hakikat Çekirdekleri no:79) 3. M. Fethullah Gülen, Asrın Getirdiği Tereddütler, 2/15-17 4. M. Fethullah Gülen, Kur'ân'ın Altın İkliminde, İstanbul 2009, s.262. 5. Bkz.: es-Suyûtî, el-İtkân 2/313-314; Hüseyin Cisrî, Risâle-i Hamîdiye (Türkçe terceme) s.42. 6. Ebû Ya'la, el-Müsned 9/278; et-Taberânî, el-Mu'cemü'l-evsat, 1/236) 7. Bediüzaman, Sözler, Şahdamar yay. İstanbul, 2010, 421 8. M. Fethullah Gülen, Kur'ân'ın Altın İkliminde, İstanbul 2009, 74-75 9. Bediüzzaman, Sözler, s. 394. 10. Sâmerrâî, et-Ta'biru'l-Kur'ân'î, s. 12-13 11. Sâmerrâî, a.g.e., s. 338. 12. Sâmerrâî, a.g.e., s. 104 13. Sâmerrâî, a.g.e., s. 75 14. Sâmerrâî, a.g.e., s. 84-85 15. Sâmerrâî, a.g.e., s. 116. 16. Sâmerrâî, a.g.e., s. 118-119 17. Sâmerrâî, a.g.e., s. 43-44. 18. Sâmerrâî, a.g.e., s. 14 19. Sâmerrâî, a.g.e., s. 29-30-31. 20. Sâmerrâî, a.g.e., s. 34-35. 21. Sâmerrâî, a.g.e., s. 49-50. 22. Sâmerrâî, a.g.e., s. 53 23. Sâmerrâî, a.g.e., s.63-64. 24. Sâmerrâî, a.g.e., s. 173. 25. Sâmerrâî, a.g.e., s. 315-317.   Dünya Nimetleri Karşısında Kur'ani Ölçüler - Karun Kıssası Örneği Prof. Dr. Muhittin Akgül AddThis Sharing Buttons 76 Allahü Tealâ (c.c.), tarih boyunca gönderdiği peygamberler ve peygamberlere indirdiği vahiylerle insanlığa dünya-âhiret mutluluğunun yollarını göstermiştir. Bu anlamda Kur ân-ı Kerîm, ihtiva ettiği prensiplerle, insanlığa aydınlık ufuklar açan son İlâhî Kelâm dır. Bu Kitap ta, insanlığın azıp sapmaması, yolunu kaybetmemesi ve aldanmaması için sunulan mesajlar, farklı şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Bu açıdan Kur ân-ı Kerîm e baktığımızda, yapılması veya yapılmaması gereken tutum ve davranışlar, bazen açık bir emir ve yasakla bildirilirken, bazen de yapılan davranıştan dolayı insanın başına gelecek mükâfat veya ceza haber verilerek ortaya konmuştur. Çoğu kez de geçmiş ümmetlerde işlenen hatalar, günahlar ve bu günahlardan dolayı insanlığın başına gelen felâketler, mazinin derinliklerinden çıkartılıp insanlığa sunulmak suretiyle, Cenâb-ı Hakk insanlığı istikametli yola yönlendirmiştir. Kur ân-ı Kerîm de geçmiş toplumlarla ilgili anlatılanlara Kur ân kıssaları diyoruz. Bu kıssalara, tarihte yaşanmış birer mücerret olay olarak değil de, birer insanlık vakıası olarak bakar ve kıssalardaki şahısların yerine her dönemde insan kendini koyar ve onları öyle okursa, ideal bir insan ve toplum inşasında ve Kur ânî çizgide bir hayat için gerekli düsturların varlığı açıkça görülür.  Bu anlamdaki kıssalardan birisi de Kasas Sûresi nde anlatılan Kârun kıssasıdır. Hz. Mûsâ nın kavminden olan ve onun zamanında yaşamış bulunan Kârun, Cenâb-ı Hakk ın kendisine bol bol mal-mülk verdiği biriydi. Onun Hz. Musa ya akraba olduğu da belirtilir. Fakat burada önemli olan onun hangi dönemde ve nerede yaşadığı değil, onun kendisine verilen zenginlik karşısında takındığı yanlış tutumun, hem kendisinin, hem de övünüp durduğu servetinin nasıl da yerin dibine batmasına sebep olduğu hususudur. Karun, elindeki malıyla gururlanmış, onu harcanması gerekli yerlere harcamamış, bununla da yetinmeyip, malın gerçek sabini de unutma gafletine düşerek, bunun kendi bilgi ve becerisi sayesinde olduğunu seslendirmiştir. Ancak çok kısa bir süre geçmeden yerin dibine batırılmış, ne malı, ne hazineleri kimseye yâr olmamıştır. Döneminde yaşayan ve onun malının gurur ve kibriyle sapıttığını gören akl-ı selim sahipleri onu uyarmış, ancak o bu uyarılara asla kulak vermemiştir. Neticede başına feci âkıbet gelmiştir.  Kur ân da bu kıssa şöyle anlatılmaktadır: Yoldan sapanlardan biri olan Karun da Mûsa nın ümmetinden olup, onlara karşı böbürlenerek zulmetmişti. Ona hazineler dolusu öyle bir servet vermiştik ki, o hazinelerin anahtarlarını bile güçlü kuvvetli bir bölük zor taşırdı. Halkı ona: Servetine güvenip şımarma, böbürlenme! Zira Allah böbürlenenleri sevmez demişti. Allah ın sana ihsan ettiği bu servetle ebedî âhiret yurdunu mâmur etmeye gayret göster, ama dünyadan da nasibini unutma! (ihtiyacına yetecek kadarını sakla). Allah sana ihsan ettiği gibi sen de insanlara iyilik et, sakın ülkede nizamı bozma peşinde olma! Çünkü Allah bozguncuları sevmez. Karun, Ben bu servete ilmim ve becerim sayesinde kavuştum. dedi. Peki şunu da bilmiyor muydu ki Allah, daha önce kendisinden daha güçlü ve serveti daha fazla olan kimseleri helâk etmişti? Ama suç işlemeyi meslek edinen sicillilere artık suçları hakkında soru sorulmaz. Karun bir gün, yine bütün ihtişam ve şatafatıyla halkının karşısına çıktı. Dünya hayatına çok düşkün olanlar: Keşke bizim de Karun unki gibi servetimiz olsaydı. Adamın amma da şansı varmış, keyfine diyecek yok! dediler. Âhiret e dair ilimden nasibi olanlar ise: Yazıklar olsun size! Bu dünyalıkların böylesine peşine düşmeye değer mi? Oysa iman edip güzel ve makbul işler yapanlara Allah ın Cennet te hazırladığı mükâfat elbette daha hayırlıdır. Buna da ancak sabredenler nail olur. Derken Biz onu da, sarayını da yerin dibine geçiriverdik. Ne yardımcıları Allah a karşı kendisine yardım edip, onu kurtarabildi, ne de kendi kendisini savunabildi. Daha dün onun yerinde olmaya can atanlar bu sabah şöyle dediler: Vah bize! Meğer Allah dilediği kimsenin rızkını bol bol verir, dilediğinin rızkını kısarmış! Şayet Allah lütfedip de bizi korumasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Vah vah! Demek ki gerçekten kâfirler iflah olmazmış! Ama âhiret diyarına gelince: Biz orayı dünyada büyüklük taslamayanlara, fesatçılık ve bozgunculuk peşinde olmayanlara veririz. Hayırlı âkıbet, günahlardan sakınanlarındır. Kim iyilik yaparsa, âhirette ondan çok daha iyi bir karşılık görür. Kim kötülük işlerse, bilesiniz ki kötülük işleyenler ancak yaptıkları kötülük kadar ceza görürler. (Kasas 28/76-84) Burada bizim üzerinde duracağımız husus, Kârun a nasihat olarak söylenilen, ancak hadd-i zatında her dönemdeki insanın mutlaka bir hayat düsturu olarak kendisine alması gereken prensipler olacaktır. Zira herkesin, terbiye edilmesi gereken bir Kârun tarafı vardır ve insan, özellikle de zenginlik seviyesindeki servet sahipleri, ancak bu prensiplere sıkı bir şekilde tutunmakla kendilerini koruyabilir ve gerçek saadete ulaşabilir. Yukarıda mealini verdiğimiz âyetlerde de görüldüğü üzere bu prensipler şunlardır: 1. İnsan, sahip olduğu şeylerle övünmemeli, onları kendinden bilmemeli ve onlardan dolayı Allah a karşı şükür içinde olmalıdır.  2. Eldekilerle âhiret yurdu gözetilmelidir. 3. Ancak bu arada dünyada insan için takdir buyurulan nasip de unutulmamalıdır. 4. Her şeyin Sahibi olan Allah ın insana ihsanda bulunduğu, insan da başkalarına ihsanda bulunmalıdır. 5. Yeryüzünde bozgunculuk yapılmamalıdır. Bu prensipler, her dönemdeki fertlerin ve toplumların, vazgeçmesi asla mümkün olmayan temel taşlarıdır. Tarihte bir fert olarak Kârun, nasıl bu prensiplere kulak vermeyip, kendi acı sonunu getirdiyse, aynı acı sonun her dönemde aynı davranışlar sergileyenleri de beklediği açık bir gerçektir. Bunları teker teker kısaca ele alalım. Sahip Olunan Şeylerle Övünmeme Âyette bu husus şu şekilde beyan edilmektedir: ..Servetine güvenip şımarma, böbürlenme! Zira Allah böbürlenenleri sevmez. İnsanın sahip olduğu bütün şeyler, aslında kendisinin değildir. Onlar, başka biri tarafından kendisine emanet olarak verilmiştir. Ancak, nisyan önemli bir özelliği olan insan, zenginlik, gençlik, beden güzelliği, soy-sop, evlât, ilim gibi sahip kılındığı birtakım şeylerin asıl kaynağını unutup, bunları kendisinin öz malı olarak görme yanılgısına düşebilir. Böyle bir düşme sonunda ise, kendini üstün görme, başkalarına karşı üstünlük taslama, böbürlenme ve gururlanma, onlara karşı saldırgan bir tavır alma, haklarına tecavüz etme gibi, hem Yüce Yaratıcı, hem de insanlar nazarında son derece çirkin bir davranışın içine girebilir.  Aslında insan kendisini, bu dünyada Cenâb-ı Hakk ın bir memlûkü ve sahip olduğu şeyleri de kendisine emanet olarak bırakılan değerler olarak kabul etmesi gerekir. Emanet edilen şeylerle bir kişi, nasıl övünüp başkalarına caka satmıyorsa ya da satamıyorsa, sahip olduğu birtakım meziyetlerle de aynı yanlış davranış içinde olmamalıdır. Zira bunlar emanettir, emanete riayet etmek gerekir, riayet edilmezse bir gün onların asıl sahibi tarafından tekrar geri alınabilir, üstelik insan, emanete riayetsizlikten ceza da görür.  Azamet ve Kibriya, Yüce Yaratıcı nın sıfatlarındandır. Bu konuda kim Allah Teâla nın bu sıfatlarını kendi üzerine taşımak isterse, tarihte olduğu gibi aynı şekilde kıskıvrak yakalanır ve helâk edilir. İnsan, mütevazı ve alçak gönüllü olmalıdır. Zira: Yüzü yerde olanlar, Hakk katında da, halk katında da sonsuz pâyelere ulaşırlar. Bunun aksine, burunlarını dikip böbürlenenler ve herkesi hakir görüp çalım satanlar ise, hemen her zaman halk tarafından istiskâle uğramış, Hakk tarafından da azaba çarptırılmışlardır. (Gülen 2001, 103) Nitekim başka âyetlerde de Cenâb-ı Hakk, yeryüzünde kibirli davranmak, insanlar arasında çalım satarak hareket etmekten sakındırmış, bu türlü davranışların kötü olduğunu ve hoş karşılanmadığını beyan buyurmuş (İsrâ, 17/37-38), özellikle de elindekilerle övünüp duranları şu mükemmel temsillerle uyarmıştır: İyi bilin ki, âhirete yer vermeyen dünya hayatı, bir oyundur, bir oyalanmadır, bir süstür. Kendi aranızda karşılıklı övünme, mal ve nesli çoğaltma yarışıdır. Tıpkı o şu misaldeki gibidir: Yağmur iner ve bitirdiği ürün, çiftçilerin hoşuna gider. Ama sonra o ürün kurur, sen onu sapsarı kurumuş görürsün. Sonra da çerçöp haline gelir. İşte dünya hayatı da böyledir. Âhiret te ise kâfirler için şiddetli bir ceza, mü minler için ise Rabbileri tarafından bir mağfiret ve rıza. Evet, dünya hayatı bir aldanma metaından başka bir şey değildir. (Hadid 57/20)  Onlara şu iki kişinin halini misal getir: Onlardan birine iki üzüm bağı lûtfettik, bağların etrafını hurma ağaçları ile donattık ve bahçelerin arasında da ekin bitirdik. Her iki bağ da meyvesini verdi, hiç bir şeyi eksik bırakmadı. O iki bağın arasında da bir ırmak akıttık. O şahsın başka serveti de vardı. Arkadaşıyla konuşurken ona: Benim, dedi, malım ve servetim senden çok olduğu gibi, maiyyet, çoluk çocuk bakımından da senden daha ilerideyim. Bu adam gururu yüzünden kendi öz canına zulmeder vaziyette bağına girdi ve: Zannetmem ki bu bağ bozulup yok olsun; kıyametin kopacağını da sanmıyorum. Bununla beraber şayet Rabbimin huzuruna götürülecek olursam o zaman elbet bundan daha iyi bir akıbet bulurum. dedi. Konuşma esnasında arkadaşı bu şahsa: Ne o dedi, yoksa sen, senin aslını topraktan, sonra da bir damla meniden yaratan, bilahere de seni böyle tam mükemmel bir insan olarak yaratan Rabbini mi inkâr ediyorsun yoksa? Fakat Allah benim Rabbimdir, Rabbime hiç bir şeyi ortak sayamam. Benim servetimin ve çoluk çocuğumun sayısının seninkinden daha az olduğunu düşündüğüne göre, bağına girdiğinde: ‘Maşaallah! Allah ne güzel dilemiş ve yapmış! Ondan başka gerçek güç ve kuvvet sahibi yoktur. demeli değil miydin? Olur ki Rabbim senin bahçenden daha iyisini bana verir ve senin o bahçene gökten bir afet indirir de bağın kupkuru toprak kesilir; yahut bağının suyu çekilir de ondan artık büsbütün ümidini kesersin. Çok geçmeden, bütün serveti kül oldu... Sahibi bu halini görünce, bağın çökmüş çardakları karşısında yaptığı masraflarına, harcadığı emeklere acıyıp avuçlarını oğuştura kaldı! Ah! diyordu, n olaydım, Rabbime ibadette hiçbir şeyi ortak yapmamış olaydım! (Kehf 18/32-42) Kâinatın Efendisi de (s.a.s.), insanların dünyalık mallarıyla övünmelerinin akıllıca bir iş olmadığını, zira onların sadece buradayken yenip tüketilen birer meta olduklarını şu veciz ifadeleriyle bize bildirir:  Abdullah İbnu ş-Şihhîr (r.a.) anlatıyor: Resûlullah (s.a.s.) Elhâkümü t-tekâsür sûresini okurken yanına geldim. Bana: İnsanoğlu malım malım der. Halbuki âdemoğlunun yiyip tükettiği, giyip eskittiği ve sağlığında tasadduk edip gönderdiğinden başka kendisinin olan neyi var? (Müslim, Zühd , 3, 4; Nesâî, Vesâyâ , 1) buyurdular. İnsan, mala güvenerek, servet biriktirerek, mal-mülk sevgisiyle dolarak, kibirlenip şımarmamalıdır. Elde ettiklerini kendisine bahşedeni unutarak, Cenâb-ı Hakk ın nimetlerini unutan, bu nimetlere karşı gerekli hamd ve şükür görevini yerine getirmeyen azgınlar gibi, şımarıp kendinden geçmemelidir. Malın cazibesine kapılan, kalbini mal sevgisiyle dolduran, aklını hep onun için çalıştıran, elde ettiği bu servetle de küstahlaşıp Allah ın kullarına karşı büyüklük taslayan kimseler gibi şımarmamalıdır. Sahip olduğu şeylerle şımarmamalı, onları kendi aslî malı zannetme gibi bir yanılgıya kapılmamalıdır. Böyle bir yanlışa düşmenin cezası, er-geç sahibini büyük bir felâkete götürecek ve dönüşü olmayan bir yola sürüklemiş olacaktır.  Şımaran Kârun a, dolayısıyla servet sahiplerine sanki şöyle denmektedir: Şımarmayın! Mala güvenme, servet biriktirme ve mal-mülk sevgisi ile dopdolu olmadan kaynaklanan kibre kapılıp büyüklenmeyin! Malı size bahşedeni unutmayın! Yüce Mevlâ nın nimetini unutup, bu nimete karşı yapılması gerekli olan hamd ve şükür vazifesini hakkıyla yerine getirmeyen azgınlar gibi, şımarıp kendinizden geçmeyin! Malın cazibesine kapılan, kalbini mal sevgisi ile dolduran, aklını hep onun için çalıştıran ve elde ettiği bu servetle de küstahlaşıp Allah ın kullarına karşı büyüklük taslayan kimseler gibi şımarmayın!  Âhiret Yurdunun Gözetilmesi Eldekilerle âhiret yurdunun gözetilmesi: Kârun a yapılan ikinci tavsiye ise, elimizde bulunan şeylerle âhiret yurdunu aramadır. Bu husus, meâlen şöyle beyan edilmiştir: ..Allah ın sana ihsan ettiği bu servetle ebedî âhiret yurdunu mâmur etmeye gayret göster..  İnsan, âhiret için yaratılmıştır. Dolayısıyla verilen her şey de âhiret içindir ve onun için harcanmalıdır. Hattâ sadece servet, mal-mülk de değil, sahip olunan bütün şeyler, âhiret yurdunun elde edilmesine sarfedilmelidir. Zira âyette, Allah ın verdikleri şeyler denilirken, ism-i mevsul le zikredilmiş ve böylece insanın sanki sahip olduğu akıl, göz, el, ayak, mal... bütün varlıklar kasdedilmiştir. Yani insan, kendisine bahşedilen şeylerle ebedî hayatını kazanmanın yollarını aramalı ve onları bu uğurda harcamalıdır.  İnsan, peşinci bir yapıya sahiptir. Elde edeceği şeylere hemen ulaşmayı sever. Dünyadaki şeyler de peşin alınan şeyler olduğundan, daha tatlı gelebilir. Nitekim kendi yarattığı kullarının iç yapılarını daha iyi bilen Cenâb-ı Hakk, onun bu yönünü bize şöyle haber vermektedir: Gerçek şu ki: Siz bu peşin dünya hayatına çok düşkünsünüz. Onun için âhireti terkedip durursunuz. (Kıyâmet 75/20-21)  Allah Resûlü de: Âdemoğlu için iki vâdi dolusu mal olsaydı, mutlaka bir üçüncüyü isterdi. Âdemoğlunun gözünü ancak toprak doldurur. (Buharî, Rikak , 10; Müslim, Rikak , 116) buyurmakla, insanın bu doymayan peşinci yönüne dikkatleri çeker. İşte insanın böyle bir yapıya sahip olmasından dolayıdır ki, âyette öncelikle âhiretin kazanılmasına teşvikte bulunulmuştur.  Burada sanki sadece âhirete çalışma gibi eksik ve yanlış bir netice çıkarılmamalıdır. Zira bir sonraki cümle bu hususu tamamlayıcı mahiyettedir. Her şeye, kıymetine göre değer verilir. Dolayısıyla dünyaya dünya kadar, âhirete de âhiret kadar. Ancak insan, sanki ebediyyen yaşayacakmış gibi, bütün gayretini dünya hayatına sarfeder, Karun gibi elindeki servetiyle sadece dünyayı kazanmaya çalışırsa, eksik yapmış olur ve başına büyük dertler açar.  Resûli Ekrem Efendimiz de (s.a.s.), asıl akıllı olanın, âhiret yurdunu unutmayıp, onun için gayrette bulunan kimseler olduğunu şu beyanlarıyla bildirir: Akıllı kimse, nefsini muhasebe eden ve ölümden sonrası için çalışandır. Aciz de, nefsini hevâsının peşine takan ve Allah tan temennide bulunan kimsedir. (Tirmizî, Kıyamet , 26) İnsan, Allah ın verdiği serveti, Allah ın gösterdiği yolda harcamalıdır. Zira bu dünya, âhiretin tarlası olup, burada ekilen şeylerin neticesi ancak âhirette alınacaktır. Servetini âhiret için harcamak ve âhiretin peşinde olmak, bu dünyayı terketmek demek değildir. Veya bununla zenginlik yerilmemektedir. Buna en büyük delil, Allah Resûlü nün ve ashabın hayatıdır. Zira ashabın içinde Hz. Ebû Bekir, Abdurrahman ibn Avf ve Hz. Osman gibi ileri seviyede zenginler vardı. Ancak bunlar, hiçbir zaman mallarını gereksiz yerde harcamamış ve zenginliğin altında ezilmemişlerdir. Yeri geldiğinde bütün servetlerini âhiret yurdunu elde etmek için vermekte asla tereddüt yaşamamışlardır.  Nitekim şu mealdeki âyet de, meşru ölçüler içinde ve hakkı verildikten sonra dünya nimetlerinden istifade etmenin bir sakıncasının olmadığını belirtmektedir: De ki: Allah ın kulları için yaratıp ortaya çıkardığı zineti, temiz ve hoş rızıkları haram kılmak kimin haddine? De ki: Onlar, dünya hayatında iman etmeyenlerle birlikte, iman edenlerindir. Kıyamet günü ise yalnız mü minlere mahsustur. İşte Biz, bilip anlayan kimseler için, âyetleri bu şekilde açıklıyoruz. (A raf, 7/32) İmam Bûsırî de, şu veciz ifadeleriyle insanın ebedî hayatına hazırlığına vurgu yapmaktadır: Ey dünyanın meşgul ettiği adam, Seni tûl-i emel aldattı. Bu gaflet içinde yüzüp giderken, Birden bire ecel vaktin kapına dayandı. Zaten ölüm insana habersiz ve aniden gelir, Kabir ise amellerin sandukçasıdır.  Dünyanın da Tamamen terk edilmemesi Âyette Kârun a yapılan tavsiyelerden birisi de, dünyadaki nasibinin unutulmamasıdır.  Mü min, bir taraftan âhiretini imar ederken, dünyayı da terketmemelidir. Zira âhiretin hazırlıkları, ancak mü minin sözünün geçtiği bir dünyada eksiksiz yerine getirilebilir. Ancak dünyadan nasibini unutmama, kişinin bütün varını yokunu dünyaya hasretmesi şeklinde değil de, ona ebedî hayatın elde edildiği yer olarak bakmasıyla gerçekleşir. İnsan, dünyanın efendisidir. Yüce Mevlâ nın ona helâl kıldığı nimetleri kendisine haram kılması söz konusu olamaz. İnsanın üzerinde, bu açıdan Allah ın hakları, nefsinin hakları, ailesinin hakları, çocuklarının hakları ve toplumun hakları vardır. Herkese bu hakların yerli yerinde verilebilmesi için dünyanın da terkedilmemesi gerekir.  Bediüzzaman Hazretlerinin bu konudaki güzel değerlendirmesi oldukça manidardır. O, dünyanın üç yüzü bulunduğunu, bunlardan birincisinin Esmâ-i İlâhî ye, ikincisinin insanların hevesatlarına, üçüncüsünün de âhiret hayatının kazanılmasına baktığını söylemektedir (Sözler, 285). İşte Cenâb-ı Hakk ın isimlerinin bir aynası ve tecellisinin görüldüğü yer olması yönüyle bu dünya, paha biçilemez bir âlemdir ve bu yönüyle biz onu çok sever, hattâ ona âşık oluruz. Âhiret e tarla olması yönüyle, dünya olmasaydı biz âhirete namzed olamaz, âhirete ehil hale gelemez ve onu kazanamazdık. Bu itibarla da dünya bizim için önemli bir bağ ve bahçedir. Âyetteki bu tavsiye ile, bir önceki tavsiye, insanda meydana gelecek ifrat ve tefritleri dengeleyen bir nasihattir. Birincide insanların âhirete teşvik edilmesi ele alınmış, bu hususa vurgunun anlaşılabilmesi için de, peşinde olma, ısrarla isteme, arkasına düşme, sıkı sıkıya yapışma gibi anlamlara gelen ibteğâ fiili, ikincisinde ise, dünyanın önem ve kıymetine göre, eh bu arada dünyayı da unutma anlamına gelen nesiye fiili kullanılmıştır. Âhiret-dünya dengesiyle ilgili olarak Kur ân-ı Kerîm deki şu beyanlar da meseleyi daha açık bir şekilde ortaya koymakta ve bu dengeyi kurmada önemli bir ölçü getirmektedir: Kim âhiret mahsülü isterse, onun ürünlerini fazla fazla artırırız. Kim de sırf dünya menfaati isterse ona da ondan veririz; ama âhirette onun hiç nasibi olmaz. (Şûrâ, 42/20)  Kim dünya hayatını ve dünyanın zînet ve şatafatını isterse, Biz orada onların işlerinin karşılığını kendilerine tam tamına öderiz ve onlara dünyada asla haksızlık yapılmaz. Fakat onlar için âhirette ateşten başka bir şey yoktur. Onların dünyada yaptıkları bütün işler, hattâ iyilikler bile heder olmuştur; bütün yaptıkları boşa gitmiştir. (Hûd, 11/1516) Bazı kimseler: Rabb imiz, bize vereceğini bu dünyada ver. derler. Bunların âhirette nasipleri yoktur. Bazıları da, Rabb imiz! Bize bu dünyada da iyilik ve güzellik ver, âhirette de iyilik ve güzellikler ver; ve bizi Cehennem ateşinden koru. derler. İşte bunlar, kazandıkları şeylerin hayır ve bereketlerini fazlasıyla bulurlar. Allah, hesabı çok çabuk görür. (Bakara 2/200-202) Başkalarına İhsanda Bulunma Karun a yapılan diğer önemli bir tavsiye de, sahip olduğu servetten başkalarına da verme hususudur. Bu ifade meâlen şöyledir: Allah sana ihsan ettiği gibi sen de insanlara iyilik et.  Servetin kaynağı Cenâb-ı Hakk tır. O nasıl zengine ihsanda bulunmuş, kazanması için akıl vermiş, yerin altına kıymetli madenleri koymuş, üstünde binbir türlü zenginlik yollarını açmış ve bunu da karşılıksız bir şekilde yapmışsa, servet sahipleri de aynı şekilde elde ettikleri bu mallardan verilmesi gereken yerlere ihsan şuuruyla vermelidirler. Bunlar bizim hakkımız, biz kendi becerimizle elde ettik, ilmimizle kazandık gibi tavırlarla, Karun un düştüğü kötü yola gitmemelidirler. İnsanın elindeki mal, ebedi değildir. Beklenmedik bir anda, eldeki malın tamamen harap olması her zaman için mukadderdir. Zekâtla, sadakayla, öşürle, verilmesi gereken yerlere ihsan şuuru içinde vermekle, malın bereketi artmış, servetteki kirler arındırılmış, başkalarının hakkı olan kısım verilmiş olur.  Nitekim Yüce Yaratıcı (c.c.), Sizden her hangi birinize ölüm gelip çatmadan önce, size nasip ettiğimiz imkânlardan Allah yolunda harcayın! Ölüm gelip çatınca: ‘Ya Rabbi, az mühlet ver bana, bak nasıl hayırlar yapacağım, tam takva ehlinden olacağım! diyecek olsa da, Allah vâdesi gelen hiçbir kimseyi ertelemez. Allah, yaptığınız her şeyden haberdardır. (Münafikûn 63/10-11) buyurarak, servetimizdeki başkalarına ait olan kısmın vakit geçirilmeden verilmesini buyurmuştur. Hattâ verirken de, verdikleri mallar karşılığında ne bir teşekkür, ne bir beklenti içinde olurlar: Kendileri de ihtiyaç duydukları halde yiyeceklerini, sırf Allah rızasına ermek için fakire, yetime ve esire ikram ederler. (Borçlu, köle, mahpus olanlar da esir kapsamındadır.) Ve derler ki: Biz size sırf Allah rızası için ikram ediyoruz, yoksa sizden karşılık istemediğimiz gibi bir teşekkür bile beklemiyoruz. (İnsan 76/8-9) Servet sahipleri, vermedikleri malın kendileri için hayırlı olduğunu düşünmemelidirler. Tersine, verilmesi gereken kısmını vermedikleri bu servetlerinin, hem bu dünyada hem de âhirette başlarına belâ olacağını Cenâb-ı Hakk şu beyanlarıyla haber vermiştir:  Allah ın kendilerine lütfu ile bol bol verdiği nimetlerde cimrilik edip harcamayanlar, sakın bu hâli kendileri için hayırlı sanmasınlar. Hayır, bu onların hakkında şerdir. Cimrilik edip vermedikleri malları kıyamet günü boyunlarına dolanacaktır. Kaldı ki göklerin ve yerin mirası Allah ındır. Allah ne yaparsanız hepsinden haberdardır. (Âl-i İmrân 3/180) Kâinatın Efendisi de (s.a.s.) zenginin, servetinde verilmesi gereken payın verilmesi neticesinde malının azalacağından korkmamasını, aksine vermediğinde korkmasını beyan buyurmuş ve ihsanla infak edildiğinde, meleklerin böyle bir kimse için duada bulunduğunu belirtmiştir: Kulların sabaha erdiği her günde iki melek semadan iner ve bunlardan biri şöyle dua eder: ‘Ey İlâhımız! İnfak edene halef (devam) ver. Diğeri de şöyle dua eder: ‘Ey İlahımız! Cimriye de telef ver. (Buharî, Zekât , 28; Müslim, Zekât , 57) Âyetteki ifadede, ihsan ifadesi kullanılmıştır ki bu, zenginin verirken dikkat etmesi gereken önemli bir ölçüye işaret etmektedir. Yani verirken başa kakmadan, karşısındakini minnet etmeye zorlamadan, başkalarına göstermeden, bir vazife şuuru içinde vermelidir. Hattâ vazifesini yerine getirmeye vesile olduğundan, aslında servet sahibi karşı tarafa minnet duymalı, teşekkür etmelidir.  Her nimetin şükrü kendi cinsindendir. Malınki maldan, bedeninki bedenden, aklınki akıldan... Şu halde, Allah Tealâ nasıl ihsanda bulunmuşsa, insan da kendi çapında öyle ihsanda bulunmalıdır. Nitekim Yüce Mevlâ: Öyle ya, iyiliğin neticesi iyilikten başka mı olacaktı! (Rahmân 55/60) beyanıyla buna işaret etmektedir. Yeryüzünde Bozgunculuk Yapmama Karun a yapılan beşince nasihat ise, verilen nimetleri, bozgunculukta, toplumu bozacak işlerde ve faydasız yerlerde harcamak suretiyle, kargaşaya vesile olmamasıdır. Kur ân ın ifadesiyle fesad, i tidal çizgisinden az-çok sapma ve bozulmadır. Fesadın zıddı, salâhtır. İstikamet dairesinden çıkan ruh, beden ve eşya için kullanılır (el-İsfahanî, 379). Demek ki fesat iç dünyamızda, bedenimizde ve dış dünyamızda meydana gelmektedir. İnsan, bazen iç dünyasını bozabiliyor, bazen bedenini, bazen da etrafını bozabiliyor. En büyük bozgun da, kişinin kendi dünyasını bozduktan sonra, bu bozulmanın dışa yansıması olarak, toplumu ve toplumun sahip olduğu değerleri bozmasıdır. Şüphesiz bu fesatta, servet unsuru önemli bir paya sahiptir.  Servet sahibi bir kimse, Allah ın murakabesini ve âhirette hesaba çekilmeyi unutarak kendisine bahşedilen nimetlerden sınırsız ve ölçüsüz bir şekilde faydalandığında bozgunculuk etmiş olur. Yine aynı kişi, insanların içini kin, kıskançlık ve çekememezlik duygusunu dolduracak şekilde harcamada bulunmak ve böyle bir hayat tarzı yaşamakla bozgunculuk yapmış olur. Ve kişi, kendisine emanet olarak verilen servetini, maksadının dışında saçıp savurarak kullanmak, harcanması gerekli olan yollara harcamamakla bozgunculuk yapmış olur. Karun da yukarıda sayılan bütün hususlar en üst noktada bulunuyordu. Servetinden dolayı hesaba çekilmeyi aklında geçirmiyordu. Kendisine verilen serveti ölçüsüz harcıyor ve sınır tanımıyordu. Öyle bir debdebe içinde insanların arasına çıkıyordu ki, herkes onun serveti karşısında eziliyor ve bundan da öte kendilerinde aynısının olmamasından dolayı iç geçiriyorlardı. Ve bunlardan daha da korkuncu, harcaması gerekli olan yerlerden servetinin payına düşen istenildiğinde, malı kendisine vereni unutuyor, büyük bir küstahlık içinde, kazanmadaki akıl ve kuvvet kaynağı olarak kendisini görme bencilliğine düşüyordu. Böylece de bozgunculuğun bütün unsurlarını kendinde toplamış ve Yüce Yaratıcı tarafından servetiyle birlikte yerin dibine batırılmayı hak etmişti.  Netice Kur ân-ı Kerîm de Karun, aslında malı altında ezilen bir tipi simgelemektedir. Ve aynı özellikleri taşıyan her servet sahibi, Kur ân da anlatılan bu kıssaya muhataptır. Böyle korkunç bir sonla karşılaşmamak için dikkat etmemiz gerekli olan hususlar şunlardır: Sahip olduğumuz şeylerle övünmemeliyiz. Zira onlar aslında bizim değil ki, böyle bir hakkımız olsun. Elimizde olan şeylerle öncelikle ebedî dünya hayatını kazanmayı hedeflemeliyiz. Bunun yolu da, dünyada iken âhiret tarlasına tohumu atmaktan geçmektedir. Ancak bu arada, hayatın mutedil bir şekilde devamı, bedenimizin, nefsimizin, ailemizin ve etrafımızdaki insanların bizler üzerindeki haklarını da unutmamak için, dünyayı da boş vermemeli, †hiçbir zaman âhireti unutturacak ölçüde olmaksızın†ondan da istifade etmeliyiz. Bu arada unutmamamız gereken önemli bir husus da, sahip olduğumuz şeylerde başkalarının da haklarının olduğudur. Dolayısıyla bu hakları da sahiplerine vermeli, vermemek suretiyle, ayrıca serveti toplumda ıslah edilmiş düzeni bozucu, ahlâksızlık meydana getirici veya onu yaygınlaştırıcı, sınıflar ve bu sınıflar arasında çatışmalar meydana getirici, kısaca toplumda bozgunculuğa kapılar açıcı bir tarzda kullanmamalıyız. Zira başkalarına verilen haklar ki, bu zekât, öşür veya hepsini içine alan bir kavram olarak infak , adeta toplumun köprüsü konumundadır. Ve toplumda birbirlerinden uzak ve kopuk olan fertleri birbirine kenetler, yıkılmaz bir sütün haline getirmiş olur. Kaynaklar - Gülen, M.Fethullah, Ölçü veya Yoldaki Işıklar, Nil Yayınları, İstanbul 2001. - el-İsfahânî, er-Râgıb, el-Müfredât fî Garîbi l-Kur'ân, Dâru l-Ma rife, Beyrut ts. 26. Sâmerrâî, a.g.e., s. 315-317.      KUR’ÂN ANLATIMINDAKİ EDEBİ İ’CAZ (YUSUF KISSASINDAKİ SİMETRİK YAPI)  Yrd.Doç.Dr Yunus Ekin  1. Giriş Kur’ân-ı Kerim’in ana konuları denildiğinde ilk akla gelenler uluhiyyet, nübüvvet, haşr ve ibadet meseleleridir. Bu dört unsur Kur’ân’ın tamamında bulunduğu gibi bir suresinde hattâ bir âyetinde, bir kelamında bile sarahaten veya işareten yer alır. Bu dört temel mevzunun beyan edildiği başlıca anlatım unsurlarından birisi kıssalardır. Enbiya-i izamın ve ümmetlerinin kıssaları takriben Kur’ân’ın üçte birini meydana getirir ki kıssalardaki anlatımın önemini göstermesi açısından sözü uzatmaya hacet bırakmaz. Kur’ân-ı Kerim yirmi üç yılda peyderpey nazil olmuştur. Bazen bir sure bir defada nazil olduğu gibi, bir surenin âyet yahut âyet grupları farklı zamanlarda indirilmiştir. Bununla beraber Kur’ân’daki âyetlerin tertibi (dizilişi) ilahi tayin (tevkifî) iledir. Kur’ân’ın edebî icazı denildiğinde akla ilk gelen nazmıdır ki âyetlerin sıralanışı veya dizilişindeki hem lafzî hem de manevî ahenk, bütünlük ve mükemmelliği ifade eder. Buradan hareketle ayet ve sureler arasındaki ilgiye bütünlüğe dair Tenasübü’l-Kur’ân ilmi doğmuştur.1 Kur’ân anlatımı denildiğinde ise ilk akla gelen kıssalar ve mesellerdir. Kıssa’nın Tanımı: “Kıssa” kelimesi, bir şeyi takip etmek, iz sürmek, peşinden gitmek manalarına gelen kasas kelimesinden türetilmiştir. Ve anlamı da ibret alınması için anlatılan olay ve hadiseler dizinidir.2 Nitekim olaylar, birbirini takip eden, tarihi bir süreç ve sıralama dahilinde anlatıldığından kıssa denilmiştir. Kur’ân kıssaları tarihi birer gerçek ve ayniyle yaşanmış olaylardır. Ne kurgulanmış bir roman ne de gerçek olması da olmaması da muhtemel bir hikayedir. Evet bazılarının zannettiği gibi bu kıssalar katiyen sembol değildirler.3 Kıssaları mesellerle, temsili hikayeciklerle karıştırmamak lazımdır. Kur’ân insanları hak dine dosdoğru yola davet ederken kıssaların dışında mesellere de yer vermiştir. Mesel’in Tanımı: Mesel bir şeyin benzeri demektir ki misal vermek, örnek vermek bu kabildendir. Temsil ise, herhangi bir şeyle ilgili ona uygun, onun paralelinde, onu destekleyen bir dengini ve benzerini getirmek, bir hikaye veya atasözü söylemektir.4 Herhangi bir hakikati müşahhas bir olayla açıklamaya muhatabı iknaya yarar. Meseller kısa ve özlü olmakla beraber anlamca geniştir. Şu ayette olduğu gibi: “İşte şimdi Allah bir temsil daha getiriyor: İki adam var, bunlardan ilki, birbirine rakip birbiriyle hep çekişen ortakların elinde. Diğeri ise sadece bir kişinin emrinde çalışıyor. Bu ikisinin durumu hiç bir olur mu? Olmaz Elhamdülillah! Fakat çokları bu gerçeği bilmezler.” (Zümer 39/29) 2. Yusuf Kıssasının Genel Olarak Tanıtımı a) Kıssanın Diğer Kıssalardan Farkı Kur’ân’da Hz. Adem, Hz. Musa gibi nebilerin kıssaları parçalar halinde, değişik surelerde eşanlamlı yahut farklı lafızlarla, özellikle de anlatılan konunun hedefi ve maksadı ekseninde kıssanın bazı yönlerine vurgu yapılarak yani ibret alınması gereken hususlar öne çıkarılarak anlatılmıştır. Yine kıssalar kıyamete kadar devam edecek olan külli bir kısım kanunların ucunu göstermektedir.5 Yusuf kıssası ise, sadece ismiyle anılan bu surede, tarihi sürece riayet edilerek bütün yönleriyle anlatılmış, tabir caizse bir solukta bitirilmiştir. Bu yönüyle ilginçtir. Hz. Yusuf ’un nübüvveti ve insanları hakka çağrısı da diğer enbiyadan ayrılır. Sadece hapishanede insanları hakka çağırdığı anlatılır. Anlaşılan odur ki Yusuf ’un mesajı bizatihi kendi hayatıdır. Ve bu açıdan Yusuf kıssası da tabir edilmesi gereken bir hadisedir. Yine işarî (tasavvufî) tefsir geleneği tarafından bu sureye ayrı bir ihtimam gösterilmiş ve sıklıkla tevil edilegelmiştir. b) Yusuf Kıssasının Resûlullah’a (s.a.s.) ve Sahabe-i Kirama Bakan Yönü  Anlatılan her kıssa, değişik açılardan Allah Resûlü’nün hal ve durumuyla doğrudan ilgili ve onun durum ve vaziyetine mutabıktır. Sözgelimi A’raf suresinde Hz. Musa’nın kıssası özellikle de Mısır’da çekilen işkenceler Mısır’dan çıkış Firavunun takibi ve kızıl denizi geçerek İsrailoğullarını kurtarması yani Hz. Musa’nın hicreti anlatılır. Bu sure Mekke’den Medine’ye hicret aylarında inmiştir. Hz. Peygamber’in hicretiyle, Mısırdan çıkış arasındaki uygunluk ne kadar dikkate şayandır. Bu çerçevede Yusuf kıssasının asr-ı saadetle alakası nedir? Yusuf kıssası da Resûlullah’ın Amcası Ebû Talib’in ve Hz. Hatice validemizin vefat ettiği, hüzün senesi olarak anılan yılda inmiştir. Bi’setin onuncu yılı Hüzün senesi olarak isimlendirilmiştir ki boykot yıllarının devamıdır. Akabinde ayrıca Peygamber Efendimiz Mi’rac ile şereflenmiş ve teselli edilmiştir. Takip eden ikinci senede de Medine’ye hicret gerçekleşmiştir. İşte hadiselerin cenderesinde bunalan Ashab-ı kiram Efendilerimiz, Resûlullah’a gelerek kendilerini teselli edici öğüt vermesini istemişler, bunun üzerine de şu âyet-i kerime nazil olmuştur: “Allah sözlerin en güzelini, müteşabih ve mesânî özelliği olan bir kitap olarak indirmiştir. Rab’lerini tazim edenlerin derileri O’nu okuyup dinlerken ürperti duyar. Sonra derileri ve kalbleri Allah’ı anmakla ısınıp yumuşar, sükûnet bulur. İşte bu Allah’ın hidayetidir ki, onunla dilediğine yol gösterir. Ama Allah’ın şaşırttığı kimseyi ise, hiç kimse doğru yola koyamaz.” (Zümer, 39/23). Bu âyet nazil olduktan bir süre sonra sahabe efendilerimiz tekrar gelerek çektikleri sıkıntıları ve hüzünlerini hafifletecek onları manen teselli edecek bir kıssa anlatmasını Peygamber Efendimiz’den talep ederler. Bunun üzerine hem en yakınlarını kaybetmiş Resûlullah’ı, hem de boykot ve bin bir işkence ve sıkıntının içinde bunalan Ashabı teselli edici onların acılarını hafifletici mahiyette Yusuf suresi nazil olmuştur.6 İlginçtir ki, Yusuf ismi de hüzün anlamına gelmektedir. 7 Hatta kıssa hep hüzün ve gözyaşı yüklüdür. Kıssaya bir ıstırap ve çilenin sindiği, satır aralarından birilerinin inleme ve ah çekişlerini duyar gibi olursunuz. Yusuf kuyuda, zindanda ve hayatının büyük bir kısmında ailesinin hasretiyle, Yakup ise Yusuf ’un hasretiyle, kardeşleri babalarının kendilerini sevmediğini düşünerek, Zeliha Yusuf ’un aşkıyla hep ağlar ve ıstırap çekerler. Surede Hakk’ın kazasına rıza göstererek, sabırsızlık gösterip de yanlış yollara tevessül etmeksizin çekilen çilenin sonunda vuslat ve mutluluk olduğu anlatılır. c) “Ahsene’l-hadis” ve “ahsane’l-kasas” İlişkisi:  Taberî, tefsirinde Yusuf suresinin nüzul sebebi olarak yukarıdaki rivayetleri zikrettikten sonra, Zümer suresi 23. ayetteki “ahsene’l-hadis” tabiri ile Yusuf suresinin başındaki “ahsene’l-kasas” tabirleri arasında ilgi olduğuna işaret eder. Gerçekten bu ilişki Yusuf kıssasındaki edebî üslup veya anlatımın keşfedilmesi ve mahiyeti adına şifre niteliğindedir. Diğer bir ifadeyle “en güzel anlatıma sahip en güzel kıssa olarak nitelenen Yusuf suresindeki edebi i’caz veya simetrik yapı, asıl itibarıyla, Kur’ân’ın “sözlerin en güzeli” olma hususiyetinin bir buudu veya tezahürüdür: Dikkat edildiğinde anlaşılacağı üzere yukarıdaki (Zümer, 39/23.) âyette Kur’ân yedi vasfıyla nitelenmektedir. İlk vasıf olan “Ahsene’l-hadîs - sözlerin en güzeli” olması, diğer yedi vasıfla açıklanmakta ve şerh edilmektedir. Bunlardan üçüncüsü “müteşabihen” vasfı ve özellikle de dördüncüsü “mesâni” vasfıdır ki bizim kıssada müşahede ettiğimiz anlatımdaki simetri ile doğrudan alakalıdır. Bu vasıf aşağıda tefsir edileceği için burada işaret etmekle yetinilecektir. Kur’ân’ın özellikle söz oluş keyfiyetindeki güzelliği meydana getiren yedi unsurdan birisinin simetriyi kapsadığını belirtmekle söz konusu ilişki herhalde anlaşılacaktır. 3. Kıssanın Anlatımındaki Simetrik Yapı Üzerine Kur’ân ayetleri ve surelerinde, mikro planda bir tek ayetin kendi içinde, makro planda ise, Kur’ân’ın tamamında gerek lafız gerekse mana olarak bir tenasüb ve bütünlük vardır. Münasebâtü’l-Kur’ân ilmi Fahruddin er-Razî’den, özellikle Bikâî, Suyutî ve çağdaş dönemde Bediüzzaman Said Nursî, M. Abdullah Draz ve Seyyid Kutub’a kadar pek çok âlim tarafından tefsirlerine yansıtılmış ve hakkında kitap telif edilmiştir. Sözgelimi Fahreddin Razî’ye göre “Kur’ân’ın bütünü adeta bir tek suredir, hatta sanki bir tek ayettir”8 Yine Bediüzzaman Said Nursî, “Üslub-i Kur’ân’ın o kadar acîb bir cem’iyeti var ki, bir tek sure kainatı içine alan bahr-ı muhît-i Kur’ânî’yi içine alır. Bir tek âyet, o surenin hazinesini içine alır. Âyetlerin çoğu, her birisi küçük bir sure, surelerin çoğu, her birisi birer küçük Kur’ân’dır… Kur’ân’ın küllü, cüzlerinde göründüğü gibi, cüzleri de küllüne âyinedir.”9 ifadeleriyle âyetler arasındaki insicam ve uyuma vurgu yapmıştır. İşte Kur’ân’daki bu edebî i’cazın, dahilî bütünlük ve salabatin fesahat ve belagatındaki güzelliğin bir buudu, kısaca “müteşabihen mesânî” keyfiyetinin bir tezahürü kıssalarındaki veya genel olarak anlatımındaki simetri özelliğidir. Ancak bununla beraber Suat Yıldırım hocamızın, “Kanaatimizce şimdiye kadar yazılan tefsir ve Ulumu’l- Kur’ân kitaplarının az bir kısmında mücmel bir tarzda yer verilmekle beraber bol örnekleriyle değişik nevileriyle, ayrıntılı olarak bu i’caz vechinin inceleme konusu yapıldığını görebilmiş değilim.”10 ifadesinden de anlaşılacağı üzere bu edebî hususiyet hak ettiği ilgiyi henüz görmüş denilemez. Aslında bu hal “Zaman ilerledikçe Kur’ân gençleşiyor” vecizesinin bir isbatından başka bir şey değildir. a) Simetrik Yapının Anlamı Kur’ân i’cazının kendini gösterdiği alanların başında onun nazmı ve üslubu gelmektedir. Suat Yıldırım hocamız, Kur’ân anlatımındaki simetrik yapıyı bir i’caz vechi olarak değerlendirmekte ve Zümer suresi 23. âyette geçen “mesâni” kelimesini simetri olarak açıklamaktadır: “Kanaatimizce mesâni kelimesi kelimenin asli anlamlarından olan “ikişer, ikili, çifteli” anlamlarıyla “simetrik” manasını da kapsamaktadır. Osmanlı Türkçesi’nde mütenâzır denilen, fakat şimdi unutulmasıyla, karşılığı bulunmaksızın kullanmaya mahkum olduğumuz bu yabancı simetri terimi şu demektir: İki şey arasında konum biçim ve belirli bir eksene göre ölçü uygunluğudur. Türkçe’de bakışımlı kelimesiyle karşılanabilir ki öyle zannediyorum çağdaş muhataplara Kur’ân’ın sözlerin en güzeli oluş keyfiyetinin neticesi olan mesânî özelliğini en iyi anlatan kavramların başında simetri terimi gelmektedir.”11 Kur’ân’ın veya sözgelimi Yusuf suresi gibi bir bölümünün simetrik olması demek, bizim gelecek paragraflarda göstereceğimiz üzere kıssadaki kesitlerin veya ayet gruplarının karşılıklı olarak birbirine bakışımlı, ikişerli, büklümlü veya karşıt yansımalı olması halidir. Dikkatlice bakıldığında kâinatta da bir simetri vardır. Mikro kâinat olan insan vücudundaki simetri çok barizdir: Baş ve gövde ortada olmak üzere iki yanda iki kolumuz, iki ayağımız, başımızda iki göz ve iki kulağımızın konumu, kalbimiz tek olsa da iki karıncığı iki de kulakçığı vardır. Damarlarımız da atar ve toplar damarlar şeklinde yine simetriktir. Allâme Elmalılı bu konuya “Kur’ân’da sureler, ekser surelerde kıssalar, kıssalarda ayetler, ayetlerde kelimeler, kelimelerde harfler ve bütün bunlar arasında açık ya da gizli, lafzi veya manevi birçok yönden uyum ve nazm-i beliğ vardır”12 sözleriyle değinir. M. Abdullah Draz bir suredeki iç bütünlüğü ve insicamı tespit etmek isteyen kimse için şu esasları zikreder: “Sureyi başından sonuna kadar seri bir şekilde okuyarak surenin maksadını (ana fikrini) bulup ortaya koymalıdır. Araştırıcı, belli başlı kısımlarını ve maksatlarını tespit ederek, sure hakkında genel bir fikir sahibi olmadan, kısımlar arasında bulunan mevziî bağları bulmaya çalışmamalıdır. Ayrıca surenin nazmını anlamak isteyen kimse ona bütün olarak bakmak ve surenin üzerine bina edildiği küllî nizama dikkat teksif etmek mecburiyetindedir.”13 Bir başka açıdan suredeki anlatım özelliklerine ve edebî güzelliğe ulaşmak için yapılması gerekenler şöylece sıralanabilir: Öncelikle yapılması gereken sureyi kendi bütünlüğü içinde alt bölümlere ayırmaktır. Bu noktada konu değişiklikleri, üslup değişiklikleri, fâsılalar, karşıtlıklar ve benzerlikler, suredeki geçişlere işaret niteliğindeki kelimeler kıssanın üslubuna hakim olan dahili sistemi veya edebi güzelliği keşfetmekte birer ipucu niteliğindedir.14 Kıssanın anlatımındaki simetrik yapıyla ne kastedildiğine dair bu kısa bilgiden sonra, Yusuf suresindeki ayetleri sırasıyla okuyarak gruplandırmaya ve neticede ortaya çıkacak anlatım tarzına dikkatleri çekmeye çalışalım: b) Yusuf Kıssasındaki Simetrik Yapı 15 A. Hz.Yusuf ’un Rüyası (4-6. Âyetler) B. Kardeşlerinin Yusuf ’a Tuzak Kurması (8-21. Âyetler)) C. Zelihanın ve diğer kadınların Yusuf ’a İftirası (23-33. Âyetler) D. Hz. Yusuf ’un Zindana Girmesi (35-42.Âyetler) E. Mısır Kralının Rüya Görmesi (43-44.Âyetler) E’ Kralın Rüyasının Tabiri (45-49.âyetler) D’ Hz. Yusuf ’un Zindandan Kurtuluşu (50.Âyetler) C’ Zelihanın ve Kadınların Yusuf ’u Aklamaları (51-53. Âyetler) B’ Hz. Yusuf ’a Kardeşlerine Karşı Bir Plan Öğretilmesi (54-98. Âyetler) A Hz. Yusuf ’un Rüyasının Gerçekleşmesi (99-101. Âyetler) A. Hz. Yusuf’un Rüya Görmesi: (Yusuf Suresi, 4-6. Âyetler) Yusuf Kıssası, Hz. Yusuf ’un rüyasında, on bir yıldız, güneş ve ayın saygıyla önünde eğildiklerini veya secde ettiklerini görmesinin anlatılmasıyla başlamaktadır. Nübüvvetin kırk altıda biri rüya-yı sâdıka olduğundan Hz. Yakup ilerde olacakları sezmenin endişesiyle Yusuf ’a rüyasını anlatmamasını salık vermektedir. Surenin ilerleyen kısımlarında da görüleceği gibi, her defasında Yakup (a.s.) hadiseler karşısında tedbir cihetine riayet etmektedir. Bununla beraber surenin 67. ayetinde dile getirdiği gibi takdirde yazılanın tedbirle bozulmayacağını bilmekte ve inanmaktadır: “Gerçi ne yapsam Allah’tan gelecek takdiri önleyemem. Zira hüküm yetkisi yalnız Allah’ındır. Onun içindir ki ben ancak O’na dayanır O’na güvenirim.” Bir başka ayette ise “Artık bana düşen ümitvar olarak güzelce sabretmektir. Sizin anlattıklarınız karşısında bana Allah’- tan başka yardım edecek yoktur.” (12/18) demek suretiyle tevekkül ve teslimiyetini Rabbine arz etmektedir. Surenin yedinci âyeti suredeki anlatımlar ya da simetrik gruplar arasındaki geçişleri temin eden “fasıla” niteliğindedir. Zira burada istidradî bir açıklama yahut fezleke niteliğinde bir beyan vardır. B. Kardeşlerinin Hz. Yusuf’a Tuzak Kurmaları: (8- 21. Âyetler) Hz. Yakup’un diğer çocukları, Yusuf ve öz kardeşi Bünyamin’i babalarının daha fazla sevdiğini, kendilerinin daha güçlü ve bir topluluk oldukları halde ihmal edildiklerini, sevilmediklerini düşünmüşler. Bu kıskaçlık ve ihmal edilmişlik duygusuyla Yusuf ’tan kurtulmayı böylece babalarının sadece kendilerine kalacağını düşünmüşlerdir. Onu öldürmeyi planlamışlar. Neticede ona bir tuzak ve komplo düzenleyerek bir kuyuya atmışlardır. Gömleğine de bir kan lekesi bulaştırarak onun kurt tarafından yenildiğini babalarına söylemişlerdir. C. Zeliha ve Diğer Kadınların Hz. Yusuf’a İftira Atması (23-33. Âyetler) Kervan tarafından Mısır’a getirilen Yusuf ’u alan vezirin hanımı Yusuf ’a sahip olmak ister. Yusuf ise buna karşı çıkar ve kapıya doğru koşarak kaçmak isterken, kadın gömleğini tutar ve bunun üzerine gömlek arkadan yırtılır. Kapıda vezirle karşılaşırlar. Kadın hemen Yusuf ’un kendisine kötü maksatla yaklaşmak istediğini söyleyerek ona iftira atar. Neticede kadın tarafından bir şahidin tespitiyle Yusuf ’un haklı olduğu ortaya çıkar. Burada da gömlek figürü vardır. Tıpkı kuyuya atıldığında olduğu üzere… Her ne kadar Zeliha’nın Yusuf ’u istemesi birkaç kişiyle sınırlı olsa da “İki kişinin bildiği sır değildir” atasözünü doğrularca bu hadise şehirdeki kadınların diline düşmüştür. Vezirin hanımı (Zeliha) söz konusu dedikoduları duyunca, kadınları, konağına davet ederek bir sofra hazırlatmış, ikram edilen meyveleri soymaları için ellerine birer bıçak vermiş, tam meyve yenirken de Yusuf ’u onların huzuruna çıkarmıştır. Yusuf ’u gören kadınlar ellerini kesmişlerdir. Neticede vezir ve adamları dedikoduları kesmek için Yusuf ’un zindana atılmasının daha uygun olacağına karar vermişlerdir. D. Hz. Yusuf’un Zindana Girmesi ve Orada Hayli Kalması (35-42. Ayetler) Hapishaneye onunla beraber iki genç girmişti. Onlardan her birisi gördükleri rüyayı Hz. Yusuf ’a anlattılar ve tevil etmesini istediler. Yusuf öncelikle onlara bir tevhid dersi verdikten ve tebliğde bulunduktan sonra rüyalarını tabir etti. Onlardan kurtulacağını anladığı arkadaşına efendisine kendisinden bahsetmesini söyledi. Fakat şeytan bunu ona unutturdu. Takriben sekiz yıl daha zindanda kaldı. E. Mısır Hükümdarının Rüya Görmesi (43-44. Ayetler) Günün birinde kral rüyasında yedi semiz ineği, yedi zayıf ineğin yediğini gördü. Yine yedi yeşil başak ile yedi kuru başak gördü. Ve bu rüyasının tabirini istedi. Etrafındaki kahinler rüyayı yorumlayamadılar ve karışık düşler olarak nitelediler. Derken arkadaşı Yusuf ’u hatırladı ve zindana giderek melikin rüyasını tabir etmesini istedi. İlginçtir kralın rüyasında bile simetri bulunmaktadır. Buraya kadar aynı minval üzere, adeta bir eksen üzerinde cereyan eden hadiseler kıssada simetrik bir yapıda, karşıt yansımalarıyla yeni bir mecrada cereyan etmeye başlamıştır. Artık Yusuf için çileli yolculuk, kurtuluşa atılan iftiradan tebrieye ve vuslata doğru uzanmaktadır. E’. Mısır Hükümdarının Rüyasının Tabiri (45-49. Ayetler) Hz. Yusuf yedi sene bildikleri üzere ekip biçmelerini, yiyecekleri az miktar dışında depolamalarını zira gelecek yedi yılda kıtlık olacağını bu dönemde yapılan bu iktisatla aşılacağını daha sonra bolluk olacağını söyler. D’. Hz. Yusuf’un Zindandan Kurtuluşu (50. Ayet ) Bunun üzerine kral Yusuf ’u yanına getirmelerini ister. Ancak Yusuf, arkadaşına ‘Ellerini kesen kadınların meselesi neydi bir efendine soruver.’ demek suretiyle kendine yapılan haksızlıktan ve iftiradan tebrie ister. Neticede zindandan çıkarılıp huzura getirilir. C’. Zeliha ve Diğer Kadınların Hz. Yusuf’u Aklamaları (51-53. Ayetler) Gerek Yusuf ’u gördüklerinde ellerini kesen ve ona iftira atan şehirdeki kadınlar gerekse vezirin hanımı ‘Yusuf ’tan hiçbir kötülük bilmiş görmüş değiliz.’ dediler. Zeliha kendisinin nefs-i emmaresine uyup çirkin bir şeyi istese de fiili olarak bunu yapmadığını ve dolayısıyla da efendisi’ne ihanet etmediğini söyler. Böylece hakikat ortaya çıkar. Bundan sonra simetrik olarak bakıldığında geriye doğru kıssanın büklümlerine ve katlarına dönüldüğünde tahmin edileceği üzere kardeşlerinin Yusuf ile yüzleşmesi ve ona yaptıkları haksızlığı itiraf edip hatalarını ikrar etmelerine sıra gelmektedir. Tıpkı Mısırlı kadınlar gibi… B’. Hz. Yusuf’a, Kardeşlerine Karşı Bir Plan Öğretilmesi ( 54-98. Ayetler) Bir rüya ile, hayatı değişmeye başlayan ve kuyadan zindana uzanan Yusuf (a.s.) yine kralın gördüğü rüya ile hayatı değişmiş, ülkenin hazine ve maliye işlerinden sorumlu bakanı olmuştu. Neticede rüyada işaret edildiği üzere tedbirini alan Hz. Yusuf ’un iktisat politikasıyla ülke kıtlık dönemini rahat aşmış hatta civar memleketlerden gelenlere de yardımda bulunur hale gelmişti. Bu süreçte Yusuf ’un kardeşleri de Mısır’a gelip onun huzuruna çıkmışlardı. Yusuf onları tanımış ama onlar onu tanımamışlardır. Onlardan baba bir kardeşi Bünyamin’i de gelecek sefer yanlarında getirmelerini şart koşmuştu. Hz. Yakup için tıpkı Hz. Yusuf ’ ta olduğu gibi yine endişeli bir süreç başlamıştı. Yusuf ’un kaybı gibi benzer şeyler bu kez Bünyamin için söz konusu olacaktı. Neticede Hz. Yusuf kardeşi Bünyamin’i yanında alıkoymak için Bünyamin’in yüküne, su kabını koydurdu. Bünyamin’i alıkoydu. Babalarına dönen kardeşleri durumu anlattılar. Yakup (a.s.) yine ‘sabır’ dedi olanları sineye çekti. Rabbine iltica etti. Yusuf ’u aramak ve zahire temini için yeniden Yusuf ’un huzuruna çıktıklarında Yusuf kendisini tanıttı. Onların beraberinde gömleğini göndererek babasının yüzüne sürmelerini istedi. A’. Hz. Yusuf’un Rüyasının Gerçekleşmesi ( 99-101. Ayetler) Yakup ailesi Mısır’a gelip Yusuf ’un yanına girdiklerinde Yusuf annesi ve babasının kucaklayıp tahtına oturttu. Hepsi onun önünde saygı ile eğildiler, secde ettiler. Yusuf kardeşlerini affetti. Onlara geçmişe ait bir sitemde bulunmadı. Hz. Yusuf, ‘Babacığım işte küçükken gördüğüm rüyanın tevili.’ dedi. Ve akabinde rabbine verdiklerinden dolayı şükretti. Ve ‘Müslim bir kul olarak canımı al ve beni hayırlı dürüst insanlar arasına dahil eyle.’ diye dua etti. Kıssa böylece bitirildi. Sonuç Kur’ân nazmındaki harikalıklardan birisi de anlatımındaki simetri özelliğidir. Kur’ân’ın peyderpey indirilişi, ne nesre ne de şiire benzemeyip kendine has bir anlatıma sahip olmasını fırsat bilen inkarcılar, Kur’ân’ı düzensiz estetikten ve bütünlükten uzak, sıkıcı bir metin olmakla itham etmişlerdir. Simetrik yapı bize göstermiştir ki Kur’ân anlatımı çok tutarlı ve güçlü bir iç bütünlüğe sahiptir. Kur’ân bir söz mucizesi ve harikasıdır. Simetrik yapının en önemli sonucu bu hakikati göstermesidir. Her nebiye kendi kavmini ikna etmesi için, akıllarını hakka yönlendirmekle beraber iradelerini ellerinden almayacak şekilde mu’cizeler verilmiştir. Hz. Peygamber (s.a. s.)’e ise, diğer enbiyanın mucizelerine benzer pek çok hissî ve kevnî mucize verilmekle beraber O’nun en büyük ve aslî mucizesi Kur’ân-ı Kerim’dir. Söz ve beyan insana verilen ve öğretilen en yüce nimetlerin başında gelse gerektir. Yüce Allah Kelam-ı Kadimini Gaybın Son Habercisi Hz. Muhammed Mustafa (sallalhu aleyhi vesellem)’e indirmekle kalmayıp onun bir benzerinin getirilmesi noktasında bütün insanlığa da meydan okumuştur. O halde Kur’ân’ın edebî icazı ve derinliği onun mahiyetinin anlaşılması adına çok önemlidir. Yine Zümer 23. âyetten anlaşıyor ki “En güzel Söz”ün güzelliklerine, fesahatındaki enginliğe vukûfiyet, inanan ve Rabbine ta’zimle kulluk edenlerin imanlarını artırmakta, kalplerinde bir uyanışa bir dirilişe sebep olmaktadır: Zira derileri onu dinlerken ürpermekte, kalpleri ise hasıl olan itmi’nan ve sekîneyle yumuşamakta, huzura ermektedir. Bu yazıda Yusuf suresinin anlatımındaki edebî güzelliği ve derinliği göstermekle ulaşılacak neticelerin ilki herhalde kalb ürpertisi ve imanda itminan olsa gerektir. Bir başka açıdan Yusuf kıssasındaki simetrik yapıyı tespit bizi Kur’ân’ın, bütün kuşatıcılığıyla, insanın hem duyu, hem akıl, hem de duygularına ve latifelerine birden hitap ettiğini göstermektedir. Estetik, sanat ve edebiyat itibarıyla insanı hakka yöneltmekte iz’an ve idrâkini irşad etmektedir. Yusuf kıssasının nüzûlü ve muhataplarının durumundan hareketle kıssaya bakıldığında ise, tıpkı Hz. Yusuf gibi kardeşleri tarafından ölüme terk edilen, vefasızlığa maruz kalan hatta canına kastedilen İnsanlığın İftihar Tablosu Allah Resulü’nün gelecekte Mekkeli kardeşlerine nasıl mukabele edeceği de işareten beyan edilmektedir. Zira Mekke fethedildiğinde Peygamber Efendimiz’in Mekkelilere gösterdiği civanmertlik, affetme, iyilik ve ihsan, Hz. Yusuf ’un kardeşlerine karşı tavrını hatırlatmaktadır. Nitekim asr-ı saadetten bugüne ve yarına uzanan çizgisinde tarih, hep Gaybın Son Habercisi Âlemlerin Efendisi’nin terbiyesinde yetişen ve kemalât merdivenlerini tırmanan evliya ve asfiyanın, üstadların ve hoca efendilerin benzer muamelelerine şahit olmuştur ve olacaktır. O Yüce Nebinin güzide varisleri ve Kur’ân’ın hadimleri de memleketlerinden sürgün edilmelerine bin bir cefaya ve ezaya maruz bırakılmalarına hatta canlarına kastedilmelerine rağmen beddua etmemiş, bedduaya “amin” dememişler, milletlerinin ve insanlığın hidayetine kendilerini adamışlardır. Muhabbetin sevdalısı olmuşlar, vefasızlıklara hep af ile müsamaha ile civanmertlikle mukabele etmişlerdir. * Sakarya Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi yekin@yeniumit.com.tr DİPNOTLAR 1. Tenasübü’l-Kur’ân konusunda detaylı bilgiler için bk. Faruk Tuncer, Tenasüp ilmi Açısından Kur’ân Surelerindeki Eşsiz Ahenk, İstanbul 2003. 2. Rağıb el-İsfehanî, Müfredât, Beyrut 1995, “k.s.s.” md. 3. M. Fethullah Gülen, Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar İstanbul 2000, II, 331. 4. Veli Ulutürk, Kur’ân’da Temsilî Anlatım, İstanbul 1995, s. 9-13. 5. İzah için bkz. M. Fethullah Gülen, Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar, II, 331. 6. Taberî, Câmiu’l-beyân, 1995, XII, 196. 7. Kurtubî, El-Câmi’ li Ahkami’l-Kur’ân, Beyrut, 1995, IX, 107; Âlusî, Ruhu’l-Meânî, Beyrut 1997, XII, 266. 8. Razî Mefâtihu’l-ğayb, Tahran ts., VII, 128; Tuncer, Kur’ân Surelerindeki Eşsiz Ahenk, s. 26. 9. Said Nursî, Sözler,s. 523, İzmir 2002, Işık yay.; İşâratü’l-İ’caz, İstanbul 1986, s. 12. 10. Suat Yıldırım, “Kur’ân-ı Kerim’in Müteşabihen Mesânî Özelliği”, Yeni Ümit Dergisi, sayı 69 (2005), s. 10. 11. Yıldırım, “Kur’ân-ı Kerim’in Müteşabihen Mesânî Özelliği”, s. 10. 12. Elmalılı, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul 1979, I, 50. 13. Draz, M. Abdullah, En Mühim Mesaj, Ankara 1985, 190-194. 14. İsmail Albayrak, “Kur’ân ve Anlatı(m) Bilim”, EKEV Akademi Dergisi 13 (2002), s. 96-99. 15. Kıssadaki simetrik bölümlerin tespitinde İsmail Albayrak’ın ilgili makalesinden istifade edilmiştir.   Elmalılı M. Hamdi Yazır'ın Müteşabih Ayetleri Anlamaya Katkısı  Prof. Dr. Suat Yıldırım      Bu makalemizde muasır âlimlerimizden Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın müteşabih ayetleri nasıl ele aldığını incelemeye çalışarak Usul-i Tefsir ilminin önemli bir problematiğini teşkil eden bu konuya getirdiği açılımı dikkatlere sunacağız. Aralarında tefsir ehlinden bazı kimselerin de bulunduğu geniş kitlenin müteşabihler hakkındaki telakkileri şöyle özetlenebilir: 1- Müteşabih, mânâsı kapalı olup kesin maksadı anlaşılamayan ayetlerdir. 2- Buna binaen bu ayetlerin tefsir ve teviline girişmek doğru değildir. 3- Müteşabihler “yedullah”, “er-Rahmanu ale’l-arşi’steva”, “men fi’s-semai” gibi, Allah Teala’ya mahluklarda bulunan bazı özellikler nisbet eden ve sayıları son derece az birkaç ayetten ibarettir. Bu anlayışın iyice irdelenmesi gerekir. a) Her şeyden önce müteşabih ayetlerin sayısı bu kadar az değil, yüzlercedir. Çünkü yaygın anlayıştaki müteşabihler, “müteşabihu’s-sıfat” denilen kısım olup bunlar, misalleri çok az olan küçük bir bölümünü teşkil eder. Oysa bunlar “hakiki müteşabihler” kısmının bir bölümüdür ve huruf-i mukatta’anın da içinde yer aldığı bu kısım, bir önceki bölüme göre biraz daha fazladır. Ama kevnî meselelerden, uhrevi hallerden ve başka bir kısım hakikatlerden bahseden “izafi müteşabihler” vardır ki bunların sayısı yüzleri geçer. b) Diğer taraftan, Allah Teala mânâsı anlaşılamayacak tarzda muhataplarına hitab etmekten münezzehtir. İlim ve hikmet sahibi bir insanın bile yapmayacağı yersiz bir davranış, nasıl olur da O’nun hakkında düşünülebilir? c) Bir de şunu hiç unutmamak gerekir: Teşabüh problematiği, aklı ve bütün kapasiteleri sınırlı olan insan yapısının ayrılmaz ontolojik bir gerçeğidir. İnsanın bu özelliği onun ifadesine de yansımış, lisanına yerleşmiştir. Beşer dilini kullanma durumunda olan Kur’ân da, haliyle müteşabih ifadelerle dolu olmuştur. d) Hem iyi değerlendirilmesi halinde, insanlar için müteşabihlerin Kur'ân’da bulunması büyük bir nimet, hatta mucizedir. Zira bu özelliğe sahip bir kitap, ilmi her şeyi ihata eden Allah’tan gelebilir. Kur’ân beşer sözü olsaydı, müteşabihler bulunmaz ve bilhassa müteşabihler konusunda insanların dikkatlerini çekip onları uyarmazdı. Bu makalemizde düşüncelerini ele alacağımız müellif, konuyu sathi bir şekilde ele almakla yetinmeyip bu hususta zor olanı gerçekleştirmiş, meseleyi fikri ve felsefi yönden temellendirmiştir. Böylece müteşabihleri, nerdeyse mühmel, meskut, gölgede kalma durumundan kurtararak, tefsir için büyük bir zenginlik kaynağı olduğunu göstermiştir. Makalemizde bunu ispat edeceğimizi umuyor, bir yandan da son dönemde, Türkiye’de orijinal müelliflerin pek bulunmadığı zannını gidermeye de katkı sağlayacağını ümid ediyoruz. Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Müteşabihatla İlgili Görüşleri Müfessirimiz müteşabihi açıklamaya başlarken önce şu önemli hususu vurgular: Esasında Mütekellim olan Cenab-ı Allah yönünden, keza işin gerçeği yönünden Kur’ân’da hiçbir şüphe olmadığı halde, muhatabın anlaması yönünden duruma göre, çeşitli şekillerde kapalılık ve farklı ihtimaller bulunur. Bu ihtimaller, muhkem ayetlerin ışığında vuzuha kavuşturulur.1 Onun vurguladığı diğer mühim husus şudur: Kur’ân’da mühmel yoktur. Huruf-i mukkatta’alarda bile çeşitli anlayış vecihleri vardır. Mesele, mefhumların tahdit edilip muhkemleştirilmesi ile, kastedilen mânânın tayin edilmesindedir. Faide-i hitab ise bu tayine bağlı değildir. Saymaya gelmez derecede araştırma konuları sezdirmek, beşer ilminin değerini tayin ettirmek, insanların seviyelerine göre onlara değişik zevkler tattırmak, nihayet rasih âlimleri sonsuz bir tefekkürle imtihan etmek gibi birçok faide-i hitab vardır.  1. Müteşabih’in Tarifine Katkısı “Müteşabihat denildiği zaman mânâsız bir ibham-ı külli iddia edildiğini zannetmek büyük bir hata teşkil eder. Müteşabihat mânâsız ve mühmel değil, kesret-imeânîden dolayı muayyen bir murad tayini mümkün görünmeyen ve daha doğrusu ifade ettiği hakâik-i muhîta, zihn-i beşerle kabil-i istiab olmadığından mübhem görünen bir ifadedir. Bu öyle bir beyandır ki hakikat-mecaz, sarih-kinaye, temsil-tahkik, zâhir-hafî gibi vücuh-i beyanın mecmuunu havidir. Bunun için bâlâda buna “el-ma’lûmü’l-mechul” ifadesini arzetmiş idik. Zaten kelamda ibham, mevkiine göre en büyük vücuh-i belagatten birini teşkil eder.” “Müteşabihat, murad olunabilecek gibi görünmekte birbirlerine benzer müteaddit mânâlara muhtemildir ki hepsi mi veya birisi mi murad olduğu zâhir bir surette seçilemez.” Müfessirimiz bu tarifini başka bir yerde biraz daha genişleterek şöyle der: “İki şeyin birbirine mütekabilen alettesâvi benzemelerine teşabüh ve bunların her birine müteşabih denilir ki yekdiğerinden seçilemez, zihin temyizlerinden aciz kalır. Teşbih ve müşabehette bir taraf fer’ ve nakıs, diğer taraf asıl ve tam olur. Teşabühte ise tarafeyn, aynı kuvvette mütesavi olurlar. Teşabühleri tefavütlerini setreder de iştibah u iltibas hasıl olur: “İnne’l-bakara teşâbehe aleyna”,” teşâbehet kulûbuhüm”, “ve ütû bihi müteşâbihen” gibi. Demek ki teşabüh, seçilememeye sebeptir. Temyiz olunamamak bunun bir mânâ-yı lâzımîsidir. Bu münasebetle, insanın doğrudan doğruya temyizine yol bulamadığı bir şeye dahi müteşabih ıtlak edilir ki hafî, müşkil demek gibidir. Bu ıtlak, var ile yok beyninde müsavi olması nokta-i nazarından da olabilir.” Bu sözün devamında müteşabihin başka anlamına geçerek şöyle devam eder: “Bu suretle Kur’ân’ın ve âyât-ı Kur’ân’ın ihkam ve teşabühü; elfazı, tenasuku, hüsnü, maânîsi, ahkamı gibi muhtelif vücuh ile mülahaza olunabilir. Ayetlerin fasılaları, müvazenetleri ve sairesi gibi sanayi-i bediiyyesi itibariyle teşabüh ve tenasuk, muhkemliğe mukabil değildir. Belki ayn-ı ihkamdır. Bu cihetle “uhkimet âyâtuhu”8, “kitaben müteşâbihen” mütekabil değil, yekdiğerinin izahıdır. Fakat nazmın delaleti itibariyle mülahaza edildiği zaman muhkem ile müteşabih, zıd ve mütekabildirler. Şüphe yok ki mânâsını kat’iyyetle bildiren muhkem, bildirmeyen gayr-ı muhkemdir. Bu ayette (Ali İmran, 7) muhkem ile müteşabih mukabil olarak zikredildikleri gibi maba’dinde te’vil karinesi de mânâya aittir ki İlm-i Usul’de de şer’an muhkem ve müteşabih, bu haysiyetle mülahaza edilmiştir.”  2- Müteşabihin Kapsamını Genişletmesi Müfessirimiz şu pasajlarda müteşabih teriminin kapsamını genişletmektedir: “Zâhir mukabilinde hafî, nass mukabilinde müşkil, müfesser mukabilinde mücmel, muhkem-i has mukabilinde mânâ-yı ehassıyla müteşabih vardır. Binaenaleyh kitab, külliyetiyle mülahaza olunduğu zaman, bu üslub-i hikmetle müteşabihatın muhkemata rücuu haysiyetiyle hepsi muhkemdir, “la raybe fih”11, “kitabun uhkimet âyâtuhû”12dur. Bilakis bu hikmete muhalif olarak müteşabihat ümmü’l-kitab farz edilir de muhkematın müteşabihat ile te’viline gidilirse o zaman da hepsi müteşabih olur. “Kitaben müteşabihen mesani tekşa’irru minhu cüludü’llezine yehşavne rabbehüm” hükmü tezahür eder.” Görüldüğü üzere burada hafî, müşkil ve mücmeli müteşabih kapsamına dahil ederek genişletme cihetine gitmiştir. Şu halde Kur’ânda hafî geldiğinde onu zâhir ışığında, müşkil geldiğinde onu nass ışığında, mücmel geldiğinde onu müfesser ışığında, mânâ-yı ehass ile müteşabih geldiğinde onu muhkem-i has ışığında anlamaya çalışmalıyız. Böyle yapmakla iştibah ve ihtimaller izale olunabilir. Burada bir husus dikkat çekmektedir: Müteşabihatı esas alıp muhkematı ona göre anlamaya çalışmak, tenkit ve reddedilen bir iştir. Merhum müfessirimiz, naklettiğimiz mezkur ifadesinde, işi tersine çevirerek muhkemi müteşabihe irca edenler hakkında “kitaben müteşâbihen mesânî” ayetiyle istişhad etmesi tereddüde yol açmaktadır. Zira bildiğimiz kadarıyla bu ayette, 'ayetlerinin belagatte, hakikatleri bildirmekte birbirine benzer olması' itibariyle Kur’ân medh olunmaktadır. Yoksa burada muhkem mukabili olarak müteşabih söz konusu değildir. Dolayısıyla bu siyaka münasip olan ayet-i kerimenin, muhkemi bırakıp müteşabihleri fitne sebebi yapmak isteyenleri kınayan “fe emme’llezine fi kulûbihim zeyğun fe yettebiûne ma teşâbehe minhu…” olduğunu düşünüyoruz. “Bir lafzın mücerret siğasına nazaran mânâ-yı muradı malum olursa ona zâhir denilir ki enva-ı muhkemin edna derecesidir. Bunun te’vile veya tahsise veya nesha ihtimali bulunabilir. Fakat bunlar karineye muhtaç olduğundan, karine olmadığı müddetçe zâhirinde kat’i olur. Eğer bu mânâ kelamda ma sîka leh olmuş, mütekellim, sözü bunun için sevk etmiş ise nass olur. Bunda artık te’vil ihtimali kalmaz. Ancak tahsis veya nesih ihtimali bulunabilir. Nihayet nesih ihtimali de yoksa ki ihbarat, te’yid edilmiş inşaiyyat bu kabildendir- bu da mânâ-yı hassıyle muhkem olur. Bunların hepsinin hükm-u icabı ilm ü ameldir. İndetteaâruz akvâ tercih olunur. Bunlara mukabil, bir lafzın mânâ-yı muradı siğasından değil, başka bir emr-i ârız sebebiyle gizlenmiş bulunursa hafî, böyle değil de mânânın nefsinde ince, her nefsin nüfuz edemeyeceği, edenlerin de teemmülsüz kavrayamayacağı derecede gamız olması veya bir istiare-i bediiye bulunması gibi bir sebepten nâşi gizli, muhtac-ı teemmül bulunursa müşkil, siğa müteaddit mânâlara alesseviyye muhtemil olur ve hiçbirinin tercihine karine bulunmaz ve fakat bir beyan-ı tefsirin lühûku me’mul bulunursa mücmel, mânâ-yı muradı anlamak ümidi münkatı’ olursa hâlis müteşabih olur. Müteşabihat-ı Kur’ân’dan birçoğu böyle kesret-i meânîden dolayı bir şa’şaa-yı beyan içinde bulunduğundan nazarları kamaştırır…” 3-Müteşabihin Hikmet-i vücudu Hakkındaki Katkısı: Müfessirimiz, ilahi kitaplarda müteşabihat bulunmamalı idi, gibi bir tevehhüme kapılmanın doğru olmayıp, bunların yer almasının hikmet-i vücudunu bildirmek üzere şöyle der: “Zira böyle bir tasavvur, cereyan-ı vücudun inkıtaını veya suret-i vahide altında yeknesak ve camid bir tevalisini ve malumat-ı ilahiyyenin tenahisini farz etmek veya bütün namütenahiliği ile ve bütün hayatiyetiyle malumat-ı ilahiyyenin muhkem bir surette beşere talimi ve Allah Tealaya bir şerik ve nazîr ihdası mümkün olduğunu tevehhüm eylemek ve yahut Allah Tealanın ilm-i beşeri sabit bir nokta-i tenahide tevkif edip malumattan mechulata18, noksandan kemale doğru ebedi bir hayata müteveccihen ilerlemesine mani olması lazım geleceğini iddia etmek, hasılı feyz-i ilahide buhl istemektir. Her tavr-ı terakkinin ilerisinde kat’ olunacak mesafe, keşf edilecek hakâik ve hiçbir zaman nüfuz edilip bitirilemeyecek mebâdi ve mekasıd mevcut olduğu halde, Allah Tealanın bunları istidadat-ı muhtelifeye göre sezdirmeyip ezher cihet gizlemesi ve bu mechulatı mümkün olduğu kadar hall ü keşfe medar ve mi’yar olmak üzere bahşettiği usûl ve delâil-i muhkemeyi, mütenahi ve camid bir noktada tutması, dünkü ilimden yarın, dünyadan ahiret için istifade ettirmemesi nasıl olur da mukteza-yı hikmet-i ilahiye farz edilebilir?”19 Müellif mütalaasının devamında her şeyi ispatlayıp vuzuha kavuşturduğunu iddia etmenin cehaletten başka bir şey olmadığını anlatır. Bir başka hikmet-i vücut şudur: “Sonra edeb ü ahlak veya diğer hikmetlerden dolayı tasrihi hayır olmayan, kinaye ve ta’riz daha beliğ ve müessir bulunan mezâmin vardır”20. Görüldüğü gibi bazen adab gereği olarak bazı meseleleri üstü kapalı tarzda bildirmenin daha güzel ve etkili olduğunu vurgular. Bir başka hikmet: “Nihayet bütün beyanat nizamı, tevhid üzere vahdetten kesrete veya kesretten vahdete giderken gerek nisbetlerde ve gerek hudud-i tasavvuratta lisan-ı beşerin henüz lügatini vaz’ etmediği, hatta hiç sezmediği, düşünmediği, misalini görmediği nice maânî ve hakâik vardır ki bunlar bir muhkem ile ifade olunmakla beraber, müteşabih bir misal ve ima ile sezdirildikleri zaman daha müfid olur. Bu gibilerin bazısını bugün anlayamayanlar yarın anlayabilirler” Bilinen bir hikmeti de şöyle ifade eder: “Hükema derler ki: İlmin başı hayrettir. Bu itibar ile de Kur’ân’ın başında irşad ve hidayetin bidayetinde böyle hayretengiz bir tebliğin beliğ bir kuvve-i teshiriyyesi vardır.” Bunun mânâsı şudur: İnsanın bir şeyi merak etmesi önemlidir. Merakla başlayıp, derken hayret derecesine ulaşan insanın, hayreti nisbetinde konuya duyduğu ilgi artar, heyecan duyar. Mesele ile ilgili en ufak ayrıntıları bile kaçırmak istemez. Halbuki rasgele, sathi bir bakış atfetmekle konuyla sıkı bir irtibat kuramaz. İnsan ilgilendiği konuda, zihninin ihata edemediği tarafların kaldığını bildiği takdirde, onları öğrenmeye ihtiyacı ve iştiyakı artar. Bilimler böylelikle gelişip mükemmelleşir. Hayret uyandırılmazsa, genel bir bakışla, insan bazı ayrıntıları kaçırabilir. 4-Müteşabihleri Sınıflandırmaya Katkısı: “Birçoğu da bir mânâ-yı muhkem etrafında onunla kabil-i ictima ve meratib-i muhtelife üzere müterettib müteaddit işarat ve delâlâtı ihtiva ettiğinden dolayı icmal veya işkal ve hafa ile calib-i dikkat olur. Bu suretle muhkem zımnında müteşabih, müteşabih maiyetinde muhkem de bulunur.” Buna göre bir kısım müteşabihler, muhkem bir mânâ ile bir arada bulunabilirler. Bu muhkem mânâlar, çeşitli aşamalarda ve merdiven basamakları gibi sıralanan, birbiri üzerine bina edilecek tarzda birçok işaret ve delaletler ihtiva etmeleri sebebiyle mücmel veya müşkil veya hafî haline gelebilirler. Aşağıda görüleceği gibi hafî, müşkil ve mücmeli müteşabihin kısımları arasında sayar: “Hasılı aksam-ı müteşabihten hafînin hükmü taleb u taharri, müşkilin hükmü, bununla beraber teemmül, mücmelin hükmü bunlardan bir beyan-ı tefsire intizar ve taharri, asıl müteşabihin hükmü de tevakkuf ve Allah’a tefviz ile ilticadır.” Aşağıdaki tasnif müfessirimizden önce de bulunup ona mahsus olmamakla beraber, onun tarafından derli toplu ifade edildiğini görmekteyiz: “Müteşabihat için bir de şu taksim vardır: Lafız  cihetinden müteşabih, mânâ cihetinden müteşabih, her iki cihetten müteşabih. 1- Lafız cihetinden müteşabih ya elfaz-ı müfredede veya kelam-ı mürekkebdedir. Elfaz-ı müfrededeki mesela “ebben”, “yeziffûn” gibi garabetten veya “yed” ve “ayn” gibi iştirakten neş’et eder. Kelam-ı mürekkebdeki: a) ya ihtisardan b) veya basttan c) veya hususiyet-i nazımdan olmak üzere üç kısımdır. 2- Mânâ cihetiyle müteşabih evsaf-ı ilahiye ve evsaf-ı ahiret gibi hissi veya gayr-ı hissi bir suret-i misaliyyesine malik olamadığımızdan dolayı tasavvuruna yetişemeyeceğimiz maânîdir. 3- Her iki cihetten müteşabih başlıca beştir: a) Umum veya husus gibi kemmiyyet cihetinden, b) vücub veya nedib gibi keyfiyet cihetinden, c) nasih veya mensuh gibi zaman cihetinden, d) mekan cihetinden, veya e) ayetin nazil olduğu adet cihetinden -ki “Leyse’l-birre bi en te’tü’l-büyûte min zuhûrihâ”25 gibi- fiilin sıhhat u fesadındaki şurût cihetinden.” 5-Müteşabihin İşlevlerini Bildirmeye Katkısı: Müteşabih ayetlerin işlevleri konusunda müfessirimiz şu orijinal vurguyu yapar: Müteşabihlerin, muhkem bir hakikati ihtiva ettiklerini unutmamak gerekir. Müteşabihin önemli bir işlevini ve insanlığın ayrılmaz bir parçası olmasını şu pasajda ayrıntılı olarak bildirir: Meçhul meçhul ile, şüphe şüphe ile hallolunmaz. Meçhulat, malumat ile ve o malumatın derece-i kuvveti ile mütenasib olarak hallolunur. Ta’lim u irşad, malumat üzerine meçhulatı sezdirmek ve o meçhulatı malumata irca ettirmektir. Talibte malumat arttıkça, muallim, kuvvetine göre meçhulatı peyderpey sezdirir, ba’dehu hallettirir. Bu suretle mehulü sezmek de onu bilmenin bir şart-ı mütekaddimi olur. Cenab-ı Hak kullarına ilm-i hakkı böyle ihsan eder. İbtida kendini ve gayrı temyiz ettiren bir ilm-i muhkem bahşeder. Ba’dehu müteşabih bir halde meçhulatı sezdirir. Bunları kademe kademe muhkemata irca ettirerek malumat-ı yakiniyyeye tahvil eder… Müfessirimizin bu mütalaasını şöyle özetleyebiliriz: Göklerde, yerde, bütün kâinatta Allah’a gizli hiçbir şey yoktur. Ama O’ndan başkası için durum böyle değildir, onlar için çok sayıda bilinmeyen şeyler mevcuttur. Aynen bunun gibi, hakikatlere tam tamına mutabık olan Kur’ân-ı Kerim için de benzer bir durum söz konusudur. Öğretim, bilinenlere dayanıp bilinmeyenleri sezdirmek, derken bilinmeyenleri de bilinen şeylere dönüştürmektir. Bir meçhulü sezmek, onu bilmediğinin farkında olmak, onu öğrenmenin ön şartıdır. Allah, meçhulleri müteşabih halinde sezdirir, bunları derece derece muhkem, yani kesin bilgi haline dönüştürür. Allah’ın ilmi sınırsız, beşerinki ise sınırlıdır. İnsanın bunu idrak etmesi en büyük bir marifettir. İnsanın bilgisi ne kadar fazla olursa olsun, önünde bilmediği çok şeyin bulunduğunu sezmeye muhtaçtır. Bu ise, müteşabihat karşısında bulunduğunu bilmektir. Gerek maziye, gerek istikbale dair hiçbir beşeri bilgi, teşabühten kurtulamaz. Kesinlik sadece çok kısa bir an olan hazır zamanda olup her tecrübe anının bir adım gerisi veya bir adım ilerisi teşabühle alakalıdır. “İlmin en kuvvetli müeyyidesi olan tecrübe bile zaruri (kesin) bir müeyyide değildir. Bu babda en sağlam ve en umumi vesika beka-yı illetten çıkan ıttırad-ı âdidir (bu alanda en sağlam belge, varlık sebebinin devam etmesinden ileri gelen normal nizamdır) ki bu da irade-i ilahiyyeye istinaddır. Binaenaleyh ilm-i beşerin müteşabihattan kurtulması gayr-i mümkindir.” Daha ileride, “İnsanların, Allah’ın ilmine havale edecekleri hakikatlerin her zaman bulunacağını bildirip 'muhkemattan sonra bile hakaik-i müteşabihenin mücerret mevcut olduğunu bilmek de ilm-i beşer için pek büyük bir kemal ve gaye-i beşer için pek mühim bir hayırdır' der. Bu pasajı dikkatle inceleyen bir muhatap, müteşabihatın nefis bir felsefesini ve müfessirimizin onu nasıl temellendirdiğini görerek hayran kalmaktan kendisini alamaz. 6-Müteşabihler Konusunda Rasih Âlimlerin Rolü: Müellifimiz, cumhura uyarak “Ve ma ya’lemu te’vilehû illallah ve’r-râsihûne fi’l-ilmi”30 ayetinde lafz-ı celâle üzerinde vakf etmeyi tercih eder. Fakat az sonra açıkça söylemeksizin, sanki vakf “fi’l-ilmi”de imiş gibi tefsire başlar. Rasih âlimlerin üzerine düşen görevi vurgular. Bu tefsirin de, önceki gibi İbn Abbas (r.a)’dan nakledildiğini, mütekellimin ile müteahhir âlimlerin birçoğunun bunu tercih ettiklerini belirtir. Daha sonra her iki görüşün sentezi halinde şöyle der: “Bu babda te’vil ve içtihad başkalarının değil, meratib-i muhkemat ile meratib-i müteşabihatı seçer, te’vili caiz olup olmayanları temyiz eder, fitneden kendini ve herkesi iğfal etmekten sakınır, haddini bilir, ilm-i ilahiye tefviz edilmesi lazım gelenleri O’na tefviz eyler, imanı kamil, tarik-i ilimde kavi, temiz ve ince akıllı, doğru düşünmesini bilir ve sever, hasılı hikmete mazhar ulema-yı rasihinin hakk u selahiyyetidir”31 Bir başka yazıda müteşabihler konusunda Bediüzzaman Said Nursi’nin izahlarını da değerlendirip onların bu değerli mütalaalarının müteşabihler konusundaki anlayışı yerli yerine oturtmanın da ötesinde, Kur’ân tefsir ve anlayışına da büyük bir zenginlik kattığı kanaatimizi paylaşmayı düşünüyoruz. * Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Görevlisi syildirim@yeniumit.com.tr Dipnotlar 1. Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur'ân Dili, 2/1036. 2. Yazır, a.g.e., 2/1047-1048. 3. Yazır, a.g.e., 1/159. 4. Yazır, a.g.e., 2/1037. 5. Bakara sûresi, 70. 6. Bakara sûresi, 118. 7. Bakara sûresi, 25. 8. Hud sûresi,1. 9. Zümer sûresi, 23. 10. Yazır, a.g.e., 2/1037. 11. Bakara sûresi, 2. 12. Hud sûresi, 1. 13. Zümer sûresi, 23. 14. Yazır, a.g.e., 2/1036. 15. Zümer sûresi, 23. 16. Al-i İmran sûresi, 7. 17. Yazır, a.g.e., 2/1037-1038. 18. Metinde böyledir. Zannedersem burada bir zühul bulunmakta olup siyaka göre: “meçhulattan malumata” olması gerekmektedir. 19. Yazır, a.g.e., 2/1042-1043 20. Yazır, a.g.e., 2/1038 21. Yazır, a.g.e., 2/1038-1039 22. Yazır, a.g.e., 1/159. 23. Yazır, a.g.e., 2/1038. 24. Yazır, a.g.e., 2/1039. 25. Bakara sûresi, 189. 26. Yazır, a.g.e., 2/1039-1040. 27. Yazır, a.g.e., 2/1043. 28. Yazır, a.g.e., 2/1041. 29. A.g.e.,2,1042. 30. Al-i İmran sûresi, 7. 31. Yazır, 2, 1045. Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar” Üzerine  Ahmed Erdemgil      Kur’ân-ı Kerim, bitmez tükenmez bir hazine, zaman ve mekânı aşkın en son ve evrensel ilahi mesajdır. Her asır, onun muhkem esaslarını olduğu gibi kabul etmekle beraber, tamamlayıcı kabilinden öteki hakikatlerinden de payını alır, başkasının saklı hissesine ilişmez. Mutlak hakikat, sınırlı nazarlarla kuşatılamaz. Dolayısıyla hiçbir ilim dalı, evrenin bütün hudut ve sırlarına muttali olma iddiasında bulunamayacağı gibi, hiç kimse Kur’ân’ın ihtiva ettiği bütün anlamları ihata iddiasında da bulunmamıştır. Kur’ân, cennet meyveleri gibi anlamları devşirildikçe yenisi gelir ve bu daima böyle devam eder. “Eğer Allah’ın kelimelerini yazmak üzere, dünyadaki bütün ağaçlar, kalem olsaydı ve denizlere de yedi deniz daha katılıp bütün onlar da mürekkep olsaydı, bunlar tükenir yine de Allah’ın sözleri tükenmezdi. Allah, öyle azîz, öyle hakîmdir." (Lokman sûresi, 27) Allah’ın Kitabı’nı anlamanın ve ondan istifade etmenin bazı şartlarının olacağı tabiidir. Son asrın iz bırakan Dinler Tarihçisi M. Eliade, Din Araştırmaları hakkında bir noktanın altını şu şekilde çizer: Roma hukuku ancak Roma değerleri ile anlaşılabileceği gibi dini davranış, fikir ve kurumlar da ancak dindar bakış ışığında ve onlara mahiyet kazandıran kutsal bakış açısıyla kavranabilir. Genel anlamda "din araştırmaları" hakkındaki bu realitenin İslâm araştırmalarıyla ilgisine ise Muhammed Ş. Sukker şöyle değinir: “Dini kitaba müracaat etmek isteyen okuyucunun görevlerinden biri o kitabın müellifini tanıması; onun dinini, ahlakını ve ilmi derecesini bilmesidir. Zira din ilimleri; ancak ilmi ile âmil, dininde güvenilir, marifet ve malumatı sağlam, faziletli, müsbet hareket edip yapıcılardan olduğu tasdik ve teslim olunmuş âlimden alınabilir.” Tefsirin en mühim şahsiyetlerinden olan Suyûtî, ilk dönem müfessirlerden olup kendinden sonraki hemen bütün müfessirlere kaynaklık yapan Taberî'den yaptığı nakilde aynı hususun altını çizmektedirler: "Müfessirin en önemli şartı itikadının sahih olmasıdır."1 Ciddi, hür ve menfaatsiz bir şekilde hak ve hakikati araştıran insanların, farklı zaman ve mekanlarda olmalarına rağmen benzer ve hatta aynı neticelere ulaştıklarını müşahede etmek hakikat adına haz vericidir. Bediüzzaman Hazretleri’nin şu ifadeleri yukarıdaki tesbitleri teyit etmektedir: “Cumhûru, burhandan ziyade, kaynaktaki kudsiyet bağlılığa sevk eder”2 “İslâm âlemi içinde mühim ve köklü bir iş görmek, İslâmiyetin ilkelerine bağlılıkla olabilir, başka olmaz. Hem olmamış, olmuşsa da çabuk sönüp gitmiştir.”3 “Akaid ve iman hükümlerini kuvvetli ve sabit kılmakla meleke haline getiren, ancak ibadettir. Evet, Allah'ın emirlerini yapmaktan ve nehiylerinden sakınmaktan ibaret olan ibadetle, vicdani ve akli olan iman hükümleri terbiye ve takviye edilmezse, eserleri ve tesirleri zayıf kalır.”4 Dinin tabiatında inanç ve kutsallık vardır. Bu, bir nevi dinin ruhudur. Bu ruh olmadığında dinin ışıkları gizlenir, ortalık kapkaranlık kesilir. "(..) İman etmeyenlerin kulaklarında ağırlıklar vardır. Kur’ân onlara kapalı ve karanlık gelir. Onların, çok uzak bir yerden sesleniliyor da söyleneni hiç anlamıyorlar gibi bir halleri vardır." (Fussilet sûresi, 44)  Ayrıca, Kur’ân’a, Sünnet’e ve dinin meselelerine ve metinlere pozitivist ve rasyonalist yaklaşımlar bunlardan istifadeyi perdeler ve işin tabiatına aykırıdır. Bu, sekülerleşmeye götürür. Kur’ân’dan tam teslim olup inananlar, takva dairesinde yaşayanlar olabildiğine istifade ederler. Zira Kur’ân muttakiler için hidayet kaynağıdır; önyargısız, şartlanmamış, Allah’a ve Kur’ân’a inananlar için. Dini meseleler de kutsal bir yaklaşım ve dindar bakış açısıyla incelenmek durumundadır. Bu itibarla, Kur’ân'ı yaşamış ve dikkatle incelemeye çalışmış Müslüman âlimlerin tespitleri büyük önemi haizdir. Derin Kulluk Şuuru  M. Fethullah Gülen Hocaefendi’nin bazı sohbetlerinden derlenen Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar (Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar, Nil Yayınları, İzmir-2007, 480 sayfa) kitabının, “derin bir kulluk şuuru”nu yansıttığı hemen fark edilmektir. Muhterem Hocamız adı geçen eserinin Önsöz’ünde Kur’ân hakkında şöyle der: “Sağlam bilgi ve sağlam düşüncenin başı Kur’ân, doğru ifadenin, mantıki beyanın esası da yine Kur’ân’dır. O’nun ilk muhatab-ı zîşânı, bütün Peygamberlerin Efendisi, o Furkân-ı zîşân da bütün semavî, gayr-i semavî kitapların sultanıdır.. öncekiler, O’nun gelip geçeceği yollara işaretler koymak ya da bayraklar dikmek için gelmişlerdir; sonrakiler de -biraz da kendi ruhlarının desenine göre- O’na şerh, haşiye ve dipnot düşmek için.. eskiler, misalî fotoğraflarında, yeniler de, O’nun vücûdî resimlerinde, meydana getirdiği büyük tesir ve inkılâplarda O’nu görmüş, O’nu tanımış ve O’na ‘Söz Sultanı’ diyerek saygıyla dillerini yutmuş ve karşısında el pençe divan durmuşlardır.” (s. 24) Bu çerçevede sahabe ile ilgili değerlendirmesini de kaydetmemiz gerekiyor. “Her biri birer kalb ve ruh kahramanı olan sahabî topluluğu, Kur’ân’ın feyyaz ve bereketli ikliminde neşet etmiş aşkın bir cemaattir. (..) Kur’ân’a gönül veren, O’nun semavî disiplinleriyle yoğrulup şekillenen; daha doğrusu, ruhta, manâda Kur’ânlaşan bu insanlar, o furkanla olmazları oldurmuş; ölü ruhlara ebedî var olmanın yollarını açmış; arzın şeklini değiştirmiş; temas ettikleri toplumlara ötelerin zevkini duyurmuş; düşünceler üzerindeki zincirleri kırmış; ağızlardaki fermuarları çözmüş; hilkatteki müstesna yeri açısından insanoğlunu yeniden Allah’ın oturttuğu tahta oturtmuş; ona yitirdiği itibarını iade etmiş; kâinat, eşya ve insanı yeni baştan yorumlamış; tekvînî emirlerle teşriî kurallar arasındaki o derin ve sırlı münasebeti bir kere daha vurgulamış; kalb, irade, his ve şuurun nihaî gayelerini belirleyip ortaya koyarak, insan rûhundaki izafî, nisbî ve potansiyel değerlerin inkişaf ettirilme usûl ve esaslarını harekete geçirip düz insanı, insan-ı kâmil olmaya yönlendirmiş ve böylece ona, gözünün iliştiği, duygularının ulaştığı, kalbinin hissettiği her şeyde Kudret ve İradesi Sonsuz’un mevcudiyetini duyurmuş ve her şeyi götürüp, gerçek sahibine bağlamıştır.” (s. 30-31). Kur’ân, imân amel birlikteliğine daima vurgu yapmaktadır. Müellifimiz, bu hususa, kavramları açıklamasında da değinirken, Allah’a bağlılık meselesinden dinin pratiklerine bir yol bularak okuyucuyu, sıklıkla vurguladığı gibi “kâlden hâle” yönlendirir. “Ribat; Allah ile irtibat demektir. Gözlerini açıp kapayıp her an O’nu duyma, O’nu görme, O’nu hissetme, O’nun gücü ve kudretini sezme ve daima O’nu arama, O’nu kollama... İşte bu mânâya işaret eden bir hadis-i şerifte Allah Resulü (s.a.s.); zor şartlar altında abdest alma, uzak mescidleri tercihle namaza giderken çok adım atma ve namazı kıldıktan sonra diğer namaz vaktini beklemeyi zikreder ve ardından da üç defa: ‘‘فَذٰلِكُمُ الرِّبَاطُ ’ der.” (s. 238). Atıfta bulunulan ayetlerin açıklamasından sonra, konuyla ahenk içinde olan me’sûr bir duanın zikredilmesi kulluk şuurunun bir başka yansımasıdır.  Allah’ın dinine hüsn-i hizmette bulunma nimeti nasip ve müyesser olmuş zatların Kur’ân okumaları elbette önem arz etmektedir. Bu nevi tesbitler, mücerret bilgiler değil, müşahhas değerler ve ölçüler kabilindendir. Kur’ân açıkça şöyle ifade etmektedir: “… Ben sapık ve saptıran kimseleri hiçbir zaman yanıma yaklaştırmam, yardımcı edinmem.” (Kehf sûresi, 51).  Realiteye uygunluk Müellifimizin aksiyon yönünün ön planda oluşu, verdiği bilgileri nazari olmaktan çıkartıp, ameli (pratik) hüviyete büründürmektedir. Nitekim eserde, fert ve toplum hayatına yönelik âyetlerden hareketle, daha çok pratik neticelere ulaşılması hedeflenmiştir. Âyetlerin beliğ ve etkili irşatlarıyla zaman ve zeminin gereğine göre, bazı İslâmi meseleler hakkında değerlendirmeler yapılarak sosyal dokuyu iyileştirme çareleri, gerçekçi bir yaklaşımla sunulmuştur.  Eser, mü’minin hayatını değerli faaliyetlerle dolduracak yönlendirmeler ihtiva etmektedir. Meselâ, “yoldakilere yol erkânını beyân” (s. 40) ifadeleri bunu göstermektedir. Haddizatında Kur’ân, hitaplarına teorik ve pratik cevap isteyen, hayatı şekillendiren ve ona kendi ruhundan katan bir kitaptır. İnsan-ı Kâmil Olmaya Yönlendirme Kur’ân’ın tarifinde, “tilavetiyle taabbüd olunan” yani “okunup gereğince amel olunan bir kitap” olduğunun altı çizilmektedir. Bahis konusu eserdeki yorumların bu tarifle uyum halinde olduğu görülür. Ayrıca, kitapta sadece konunun uzmanları değil, daha büyük bir muhatap kitlesi nazara alınmak suretiyle inanç ve ibadet esasları ile ahlaki meziyetler üzerinde durulmaktadır. Dolayısıyla eser için, "Allah’ın kelâmının dinamik özelliğinden, mü’minlerin pratik hayatı için belirlenmiş işaretler manzumesi" nitelemesi yapılsa sezadır. Müellifimizin, Kur’ân hakkında “düz insanı, insan-ı kâmil olmaya yönlendirmiş” (s. 31) ifadesi adeta okuyucuya zirveleri göstermektedir. Bundan dolayı, Hocamız, kaide ve bilgi naklinden ziyade, doğrudan doğruya Kur'ân'dan anladığını, duyduğunu, ayetlerin ilham ettiğini kaydetmiştir ki, esas tefsir de budur. Zira bu yolla mücerret meseleler üzerinde değil, pratik neticeler üzerinde imâl-i fikr edilmekte, Kur'ân'dan damıtılan kâidelere ulaşılmaktadır. Dinamik yorum, bütüncül yaklaşım Âyetlere dinamik yorum getirmek, esasında Tefsir Usûlü’nün bir kâidesi icabıdır. Müellifimiz bu hususu şöyle ifade eder: “Ayet-i kerimenin mânâsını sebeb-i nüzuldeki meseleye hamlederek anlamak yani bunlar insanların Beyt-i Makdis'e ulaşmasına mani olan Hıristiyanlardır deyip bundan hususi bir hüküm çıkarmak meseleyi daraltmak sayılır. Zira, çok yerde olduğu gibi, burada da, sebeb-i nüzul hususi, hüküm umumidir.” (s. 66). Vâkıa sebeplilik, âyetin nüzulüyle eşzamanlı meydana gelen olay olmasaydı o âyet nazil olmazdı anlamında illet demek değildir. Müellifimiz, âyetlerin dinamik bir hususiyeti haiz olduğunu şöyle ifade etmektedir: “Kur’ân ayetlerinin en önemli özelliklerinden biri, bu ayetlerin hedef olarak ele aldığı kimselerle, bilvesile hitap ettiği kimselerin ayrı olması ve her iki kesimin de ayetten alacakları derslerin farklı bulunmasıdır.” (s. 306). Meselâ, “Nereye yönelirseniz yönelin, Allah’a yönelmiş olursunuz” (Bakara sûresi, 115) ayetini kıbleye dair hükme hasr etmenin doğru olmadığını, bunun yanında şu işareti ihtiva ettiğini kaydeder: “İnsan yerken, içerken, yatarken, gezerken ailesi ile birlikte olurken, hasılı yirmi dört saatlik günlük hayatı içinde, hemen her zaman O’nu gözetmesi, O’nu araması ve O’na yönelmesi gerekir..” (s. 304). Görüldüğü gibi bu tesbitler, muhataplarda derin bir kulluk şuuru uyandırmaya ve o şuuru canlı tutmaya yöneliktir. Tefsirin en önemli unsuru, bir meseleye yaklaşırken bütünü gözden kaçırmamaktır. Kur’ân’a parçacı değil bütüncül yaklaşımla sahih bilgilere varılabileceğine şöyle anlatılır: “İslâm’ı ve Kur’ân’ı iyi anlamak için, Kur’ân’a ve Sünnet’e bir bütün olarak bakabilmek, parçaları bu bütünün içinde mütalaa edip, her birini yerli yerine oturtmak şarttır.” (s. 122). Müellifimiz, meselelere hâzık bir doktor edasıyla yaklaşmakta, "mesajı, batılı tasvire gitmeden aktarmak" gibi oldukça mühim bir pedagojik ilkeyi gözeterek sunmaktadır. Muhatap kitlenin daha çok toplumun genç ve dinamik kısmı olduğu göz önünde bulundurulursa bu ilkeye riayetin ne kadar önemli olduğu daha iyi anlaşılır. Meselâ tevhid inancına aykırı iddialar bu hekimâne üslupla çürütülür. Panteizmin (vahdet-i vücud değil) geçersizliğini şöyle ifade eder: “Evet, yer ve gökler o büyüleyici güzellikleri, muhtevası, perde arkası esrarıyla Hz. Hallâk tarafından “ol” deyivermekle oluvermiş; hem de, eksiksiz, kusursuz mükemmeliyet üstü bir mükemmeliyetle oluvermiştir. Olanlar, O’ndan ayrılıp gelen cüzler değil, O’nun zuhuru da değil; varlıkla Hz. Mübdi’ arasındaki münasebet Hâlik-mahluk münasebetidir. Ne tevellüd, ne sudûr ne de gayr-i iradi bir zuhurdur.” (s. 74). “Varlıklar mabudiyetten uzaklık noktasında müsavi oldukları gibi, mahlukiyet nisbetinde de birdirler.” (s. 259). Bu ifadeler, şirki çürüttüğü gibi, insanların birbirlerine üstünlük taslamalarının anlamsızlığını ortaya koyması açısından ırkçılığı da çürütmektedir. Bazen bir kelimeden mühim bir kaideye ulaşır. Meselâ, Fatiha sûresindeki “na’budu” kelimesinden şu işareti alır: “Ayrıca, bu engin mülahazada tek başına olmadığını vurgulayarak ‘Benimle bu recada müttefiktir cümle ihvanım’ der ki, herkesin de böyle deyip, böyle düşüneceği mülahazasıyla engin bir hüsnüzan sergiler.” (s. 38).  Tasavvufi Bakış, İşârî Yaklaşım Müellifimiz, tefsirin bir gerçeği olan makbul tasavvufi bakış açılarını ihmal etmez. Âyetin sarih manasının yanında işârîsini de verir. Bakara, 144 hakkında şunları kaydeder: “Ayette ilk göze çarpan husus, kıblenin Kâbe’ye tahvilinin rıza ile beraber zikredilmiş olmasıdır. Bazılarının aklına gelebilir ki, tahvil-i kıble ile rıza arasında acaba ne gibi bir münasebet var da böyle bir üslup seçiliyor. (..) tasavvufi bir yaklaşımla ifade edecek olursak, hakikat-ı Ahmediye ile hakikat-ı Kâbe arasında çok sıkı bir münasebet vardır. Bunun en kestirmeden izahı ise, Hz. Muhammed (s.a.s.) ile Kabe hakikatinin, adeta ikiz olarak, imkanın döl yatağında beraber yaratılmış olma esprisinde yatmaktadır.. ve tabiî acıdır; şimdilerde bu ikizler birbirlerinden ayrı düşmüşlerdir.” (s. 78). Keza, “(..) nefislerinizi öldürünüz” (Bakara sûresi, 54) hakkında tespitleri de bu kabildendir: “(..) tasavvufi mânâda “içinizdeki kuvve-i şeheviyye, gadabiyye.. vs. gibi kötü duyguları öldürerek nefis ve enaniyet cihetiyle fena bulunuz ki, kalbî ve ruhî hayatınız itibariyle bir 'ba’s ü ba’de’l-mevt'e mazhar olabilesiniz...” (s. 59). Bir kısım İsrailoğullarını alâkadar eden Bakara, 54 âyetinin Müslümanlara işârî olarak şu tembihte bulunduğunu kaydeder: “Burada asıl anlatılmak istenen şey de hâl ile kâl birliğinin gerçekleştirilmesidir.” (s. 56). Bu ifadelerle, Hocamız, ısrarla üzerinde durup, her vesile ile vurguladığı 'ihlas' ve 'samimiyet' değerlerine bir gönderme yapmış olmaktadır. Nitekim, "Din samimiyettir" hadisi meşhurdur. Psikolojik Tesbitler Muhterem Hocamız, Tefsir ilmi ölçüleri dâhilinde Kur’ân’daki insan psikolojiyle ilgili ayetler münasebetiyle enfes tesbitlerde bulunmuştur. Şu tesbit bunlardan biridir: “Efendimiz (s.a.s.)’in başlangıçta kıble olarak Mescid-i Aksa’ya dönmesi Medine Yahudileri için, O’nun peygamberliğini kabule bir ihzariye tesiri icra etmişti. Yani onlarda, “bu peygamber olabilir” düşüncesini uyarmıştı. Daha sonra da mihrabın Ka’be’ye çevrilmesi, Mekke’de Hz. İbrahim’in dinine bağlı gibi görünen ve karşı millet olarak alaka duyan müşriklerin kalblerini yumuşatmış ve Hz. Muhammed (s.a.s.)’in peygamberliğini müzakere edilir bir konu haline getirmişti. Yani hem Yahudilerin, hem de müşriklerin kudsiyet izafe ettikleri mekanlar, İslâm dinince kabullenilmiş oluyor ve bu durum onların İslâm’a bakış açılarını etkiliyordu." (s. 80). Aynı mesele ile ilgili şu mühim psikolojik tespitlerini de kaydetmek gerekir. Buna göre, kıblenin yeniden Kâbe’ye tahvili ile insanların Müslümanlar aleyhine kullanabilecekleri delilleri kalmamıştır. “Yani, müşrikler, siz içi putlarla dolu Kabe’ye yöneliyorsunuz, Yahudiler de, ‘siz bizim kıblemize dönüyorsunuz; demek ki asıl din, bizim dinimiz’ diyemeyeceklerdi.” (s. 84). Bu tahlil, konu ile ilgili istifhamları gideren, iknâ edici orijinal bir tesbittir.  Bu arada Kur’ân ayetlerinin psikolojik yorum alanının bakir olduğunu hatırlatıp, bu alanda çalışmalar yapmayı teşvik etmektedir. "Zaten, bu ayette (Bakara, 144) olduğu gibi, Kur’ân ayetlerinin, insanın ruh hâletini, onun psikolojik cephesini nazara veren iç içe ayrı bir derinliği vardır ki, tefsir tarihi boyunca belki de en az üzerinde durulan bir konu olmuştur.” (s. 81). “Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar” kitabında, Kur’ân ilimlerine ve Kur’ân’a dair bilinmesi gereken bazı hususlara da işaret edilmektedir. Bu meselelerin, alışılmış tarzda ve alanın mütehassıslarına yönelik şekilde değil, daha geniş bir muhatap kitlesi göz önünde bulundurularak ele alındığı fark edilmektedir. Konunun mütehassısları ihmal edilmeksizin olabildiğince sade bir anlatımla ve kuşbakışı bir yaklaşımla meselelerin can alıcı noktaları dikkatlere sunulur. Böylece, geniş kesimlere Kur’ân hidayetini ulaştırma imkânı elde edilir. Bu kısa ve özlü eserde ele alınan öteki bazı temel konular şunlardır: a. Kur’ân’ın İ’cazı Kur’ân, nazil olan ilk sûrelerinde Allah kelâmı olduğunu açıkça ilan etmiştir. Bu hususu ifade eden anahtar kavram Kur’ân’ın icâzı veya mucizeliğidir. Bu, aynı zamanda, Kur’ân karşısında tarafsız kalınamayacağını da bildirir. Müellifimiz, eserinin Giriş kısmında bu gerçeğe değinmektedir. “Kur’ân, topyekun beşeri ve cinleri muhatap olarak ele alır; onlara emirler verir, bazı yasaklar ortaya koyar; onların ve şeytanların sözlerini alır nakleder. Bunların hepsinde O her zaman mucizevidir. Ancak bu mucizevilik, Kur’ân’ın bunları nakletmesi değil, naklediş keyfiyeti, kullandığı malzeme ve seçtiği motifler itibariyledir. Ayrıca, verdiği haberlerin gaybî olması yönüyle de diğer bir mucizevî durumun mevcudiyeti söz konusudur.” Konuya başka yerde de değinir: “O, bütün zamanları, mekânları aşan ve itikaddan en küçük âdâbına kadar, bütün insanlığın ihtiyaçlarını cevaplayan engin ve zengin bir mûcizedir ve O, bu derinliğiyle bugün dahi herkese ve her şeye meydan okuyabilecek güçtedir.” (S. 26).  b. Kur’ân’ın Evrenselliği Kur’ân’ın hususiyetlerinden biri evrenselliğidir. Müellifimiz konuya geniş perspektiften yaklaşarak, meseleyi O’nun mucizeliği ile de alakalandırır. “Kur’ân’ın yeryüzünü şereflendireceği güne kadar, gelmiş-geçmiş her nebî, kendi çağını aydınlatacak çerağı O’nun ışık kaynağından tutuşturmuş ve çevresindeki amansız çölleri O’ndan birkaç damla ile cennetlere çevirmiştir. Hattâ, O’nun gölgesinin gezindiği en karanlık devirler bile, birer altın çağ haline gelmiştir. Aslını duyup yaşayanların dönemleri ise Cennet sabahlarından farksızdır. O’nun eşiğine baş koymuş olanlar meleklere eş, O’nun aydınlık ikliminde canlı-cansız her varlık da kardeştir.” (S. 26). Kur’ân’dan istifadenin şartı O’nun evrenselliğinin farkında olmak ve bu nazarla okumaktır: “Kur’ân’dan istifadenin en önemli şartı, onun evrensel olduğu nazara alınarak, her şahsın kendini Ona muhatap kabul ederek okumasıdır. Böyle yapıldığı takdirde, Kur’ân kendini ifade edecek, biz de Ondan istifade edebileceğiz.” (s. 308). Bu meseleye Peygamber kıssalarını tahlil ettiğinde de değinir: “Allah (c.c.) bu vak’aları bize anlatmakla, kıyamete kadar devam edecek olan küllî bir kısım kanunların ucunu göstermektedir. Yani böylesi hadiseler, Hz. Âdem ile başlamış ve dünyada insanoğlu adına tek bir fert kalıncaya kadar devam edecektir. Zaten Kur’ân’ın kullanmış olduğu malzemeye bakarsak, bunların hiçbir zaman ve mekana tahsis edilmediğini görürüz. Zaten evrensel bir kitaptan beklenen de budur.” (s. 353-354).  c. Kıssa Kur’ân, bir dini dâvet ve tebliğ kitâbıdır. Kıssa bu tebliğ ve dâvetin -tabir caizse- bir nevi ambalajı gibidir. Kıssadan maksat hissedir. Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar kitabında, hisse  için kıssanın her bir unsurunun değerlendirildiğini görüyoruz. Buna Ashab-ı Kehf kıssasını örnek verebiliriz.  “Ashab-ı Kehf kıyamete kadar bütün dirilişleri temsil eden bir cemaattir. Çünkü, bütün diriliş hareketlerinin mutlaka bir tazyik ve bir de mağara dönemleri olmuştur ve olacaktır.” (s. 236).  “Onlar Rabbilerine gönülden inanmış bir fütüvvet topluluğudur. Yürekleri ile yiğit, düşünceleriyle yiğit, davranışlarıyla yiğit, vicdanlarıyla yiğit ve batıla karşı başkaldırmak üzere metafizik gerilimleri tam bir yiğitler topluluğu.. işte bunlar çok az olmalarına rağmen, dinlerine sahip çıkma adına böyle hidayetten kaynaklı bir hareketi başlatıp niyetlerini engin tutunca Allah da onların hidayetlerine hidayet katar; cehd ve gayretlerine terettüp eden kesbi hidayetlerine, rahmetinin enginliği ile daha derin bir hidayet ilave ederek, onları tam anlamıyla bir fütüvvet topluluğu haline getirir..” (s. 237). Bu çerçevede, “dünya zaafı”nı “gaddar-ı bîinsaf” diye nitelemelerinin (s. 247) oldukça etkili ve ilgililere mesaj yüklü bir tespit olarak altının çizilmesi gerekir. Ashab-ı Kehf'in kıtmirinden bile hisseler çıkartılması (s. 242), dinamik ve pratik tefsir çalışmasına örnek teşkil eder. Müellifimizin, “Bence Zülkarneyn kıssasında külli hükümler aramalı” (s. 257) ifadesi, kıssalardan hisse elde etmeye yönelik bakışını yansıtmaktadır. Tâhâ Sûresi 43-44 âyetlerinden hareketle şu hisseyi ifade eder: “Ayrıca burada Cenab-ı Hak, ısrarla Fira’vun’a iki kişi gidilmesini tavsiye etmektedir ki, bu bazı işlerin kolektif yapılmasının daha müessir ve yararlı olacağına bir işarettir.” (s. 276). Kitapta daima sünni çizgi gözetilir. Bu çerçevede, kıssa hakkındaki en mühim noktaya değinilir: “Bazı modern yorumcular, Kur’ân’da hikaye edilen bu ve benzeri ayetleri, mecaz ve istiareye hamlederek bu türlü ifadelerin hakikat olmadığını iddia etmişlerdir. Bence, Kur’ân’ın anlattığı bu kabil bütün olaylar, aynen cereyan etmiştir ve hakikatleri muraddır.” (s. 349-350). Cumhurun görüşü de bu yöndedir. d. Mesel Bakara, 17 âyeti münafıkların durumunu temsili anlatımla bildirir. Emsâlü'l-Kur'ân'da dikkat edilmesi gereken  hususu, Kur'ân'ın dediğinin ötesine geçip vermek istediği mesaja ulaşmaktır. Müellifimiz bu âyetteki espriyi şöyle ifade eder. “Münafıklar, Müslümanlarla içli-dışlı bir hayat sürdürdükleri için, ara sıra da olsa iman nurunu göz ucuyla görebiliyorlardı. Ancak, kalb ve kafalarındaki o nifak, iman nurundan tam anlamıyla istifade etmelerine mani oluyordu.” (s. 43). e. Sureler Arasındaki Ahenk Kur’ân sureleri arasındaki ahenk baştan beri dikkatleri celbetmiştir. Müellifimiz bundan hareketle mühim sonuçlara ulaşır. Bakara sûresinin ilk âyetindeki “hüden” kelimesi ile Fatiha sûresindeki “ihdinâ” arasındaki ahenge (tenasüb) şöyle değinir: “Özetle denebilir ki, ilk “hüden” kelimesi bir sebep, ikincisi de lütuf dalga boylu bir netice ve ikisi birden Fatiha’daki “ihdina” duasına hem bir cevap hem de yoldakilere yol erkânını beyan gibidir.” (s. 40). Anlayabildiğimiz kadarıyla, Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar kitabına hâkim olan bakış açısı “müsbet hareket” ve “insaf düsturu”dur. Fikirler bu iki Kur’ânî ilke çerçevesinde örülmektedir. Meselâ, “Hem siz birilerine karşı içinizde iğbirar duysanız dahi, bunu sıfatlara incirar ettirmeli..” (s. 276) ifadesindeki hakikat hem ikili ilişkiler, hem de toplumsal hayat için hayati önemi haizdir. Yâsin, 20’de Elçilerin imdadına gelen “adam” anlatılırken yine bu iki esasa değinilmiştir: ”O, kavmi hakkında hep yüksek temennilerde bulunmuş ve hiçbir zaman kavmine karşı kin ve intikam duygusu da beslememiş; aksine düşmanlarına bile merhamet edebilen bir yaşatma insanı olarak, erdiği mutluluğu onlar için de dilemiş ve peygamberane bir şefkatle kendini son bir kez daha onlara anlatmak istemişti.” (s. 352-353). Birbirini tamamlayan bu iki kaide, yeryüzündeki huzursuzluk ve adaletsizliğin en mühim reçetesidir. Eserde altı çizilmesi gereken hususlardan biri de Allah’a hüsnüzan beslemek gerektiğinin vurgulanmasıdır. Zorlukta bile bu yaklaşım esas olmalıdır: “Ey Rabbim, kâinat ve hadiselerde tesadüf yoktur. İhtimal bu benim gafletime, isyanıma karşılık verilen bir cezadır. Günahlarımı affet” demeli, başkalarını tecrim etmemeliyiz.” (s. 374). Böylece, kulluk şuurunun mühim göstergesi olan Allah’a hüsn-i zan besleme ve bunu korumaya teşvikle okuyucuya ümit aşılanmaktadır. Eserin kaynakların tesbitinde kullanılan eserler zikrediliyor. Bunlar, çoğunlukla Sünnet ve Tefsir olmak üzere birinci el kaynaklardır. Metin içinde Râzî, Gazzâlî ve Bediüzzaman’a sıklıkla atıfta bulunur. Eserin ismi Hicri sekizinci asır müfessirlerinden Nesefî’nin, Medâriku’t-Tenzil isimli eserinden mülhem olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar, Müellifimizin geleneğe vukûfiyetini gösterir. Bu oldukça önemlidir. Zira, din eski ve köklüdür. Dinde asıl olan, semaviliğin ve buna muvafık yorumların muhafaza edilerek nakledilmesidir. Zamana dayanan eserler vermek için, güncel tesirlerden soyutlanıp mâzinin derinliklerine gitmek şarttır. Geçmişle ilgileri kopartılmış, köksüz, hafıza kaybı üzerine inşa edilmiş görüşler, geleceğe köprü olamayacağı gibi bugünün ihtiyacını karşılamaktan da uzaktır. Her alanda olduğu gibi, Tefsirde de temâdî esastır. Geleneğe sırt dönmek değil, onu alıp ileriye götürmek Tefsir’e ciddi hizmet olacaktır. Bu, eskinin sırrını, ruhunu bulmakla mümkün olur. Çünkü o eski, “taze ve yeni kalma” hususiyetini kazanmıştır. Asırlar önce yazılmış eserlerin bugün hâlâ aranır oluşu, bu sırra ermeleri sayesindedir. Bu itibarla, fikirlerin yararlı olabilmesi için, düşüncelerimizi harekete geçirip, değişen şartlarda kendi değerlerimizi oluşturmamıza ve uygun çözümler üretmemize katkı sağlaması gerekir. Müstakil fikir adamları, öncekilerin düşüncelerini dondurmamış, değişen zaman ve zeminde o düşünceleri yeniden okumuş ve kendi idraklerine göre yeni yaklaşımlar ortaya koymuşlardır. Dolayısıyla nitelikli ve önem arz eden fikirler daima bir düşünce geleneğinden beslenerek oluşmakla birlikte orijinaldir ve bunlar, asla taklit veya gelenekçi diye nitelenemez. Bu nevi fikirler ve onlardan beslenen aksiyon, kültürel mirası ve medeniyeti bir adım ileriye götürmeye namzettir. Netice itibarıyla F. Gülen Hocaefendi’nin Kur’ân’dan İdrake Yansıyanlar” eseri üzerinde bir tahlil denemesinde bulunduk. Kitaptaki orijinal yaklaşımlardan bir kısmına dikkat çekmeye çalıştık. İnsanların Kur’ân’ın engin hazinelerinden olabildiğince istifade edebilmeleri adına önemli pencereler açan bu kitap hakkında tefsir sahasının uzmanlarının söyleyeceği daha çok şey vardır. *Araştırmacı Yazar aerdemgil@yeniumit.com.tr Dipnotlar 1. el-İtkân fi Ulûmi'l-Kurân, IV, 200. 2. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 2048 (Sünuhât). 3. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 1317 (Mesnevi-i Nuriye). 4. B. Said Nursi, Risale-i Nur Külliyâtı, II, 5 (İşârâtü'l-İ'câz - Bakara sûresi, Âyet: 21,22 hk.). ‘Aklen ve Dinen Eksik Olma’ İfadesini Nasıl Anlamalıyız?  Doç. Dr. Yener Öztürk      Yazımıza konu edindiğimiz hadis-i şerif, kadınlarla alakalı iki meseleyi ihtiva etmektedir. Biz bu makalede rivayetin ikinci kısmında vurgulanan ‘nâkısâtu aklin ve dînin’ ifadesinin izahına çalışacağız. Öncelikle belirtmiş olalım ki hadis imamlarının –hadis kriterleri açısından- senedinde bir problem görmediği bu nebevî beyan, başta Buharî ve Müslim’in Sahihleri olmak üzere hadis külliyatının tamamına yakınında yer almaktadır. Bu rivayetin "Kur’ân’ın ruhuyla/ilkeleriyle telifi zordur!" şeklindeki yaklaşımlara gelince, bunlar da iyice düşünülmeden ortaya atılmış iddialardır. Bu itibarla biz burada doğrudan hadisin bize vermek istediği mesaj ve hikmeti anlamaya çalışacağız. Söz konusu rivayetin Türkçe anlamını vermeden önce, hadiste geçen نَاقِصَاتُ عَقْلٍ وَدِينٍ terkibinin anlamı hususunda hadis şârihlerimizin vermiş olduğu bilgileri kısaca hatırlatmak istiyoruz: Sahih-i Müslim şarihlerinden İmam Nevevî, bu ifadenin ‘kalîlâtu’z-zabt’ manasına geldiğini belirtir ki1 bu, ‘zabtı (hıfzı ve kavraması) az olanlar’ demektir. Buharî şarihlerinden İbn Hacer el-Askalanî ve Kastalanî gibi zevat ise –Nevevî kadar açık bir ifade kullanmamış iseler de- bu terkibin ‘zabtın azlığını hissettiren’ bir manayı ifade ettiğini belirtirler. Dinen noksanlığa gelince, bazıları bunu dinin özüyle irtibatlandırır, bazı âlimlerimiz de bu durumu ‘taât ve ibadetin noksanlığı’ şeklinde ele alırlar.3 Ahmed Naim Efendi bu farklı değerlendirmeler için şunu der: "İman amelden cüzdür, iman artma ve eksiltme kabul eder’ diyenler, bu nebevî beyanı zahiri anlamına hamledip tevile ihtiyaç görmezler; ibadeti eksik olanın dinini de eksik sayarlar. Böyle düşünmeyenler (yani, ameli imandan cüz saymayanlar) ise noksanlık ve ziyadenin dinin özüne ait olmayıp sıfatlara raci olduğunu belirtirler." Sağlıklı bir çeviri yapabilmemiz için akl mefhumuyla alakalı önemli gördüğümüz iki noktaya dikkat çekmek istiyoruz. 1. Kelime olarak ‘bağlamak ve tutmak’ gibi anlamlara gelen akl kavramı,5 insanın anlama, idrak etme, kavrama gücünü ifade eder. Anlaşılacak şeyler onunla anlaşılır, onunla kavranır, onunla değerlendirilir ve onunla bir neticeye bağlanır.  Ak(ı)l, Kur’ân-ı Hakim’de bir isim olarak yer almaz. Mesela, ayet-i kerimelerde akıl ‘onun aklı, onların akılları’ anlamında (akluhu, akluhâ veya çoğul kalıbı içerisinde ukûluhum, ukûluhünne) şeklinde ifade olunmaz. Bu kuvve ilgili ayetlerin tümünde ‘ya’kılûn, ta’kılûn, akelû’ gibi fiil türevleriyle kullanılır. Bu kullanım şekli bize nuranî bir kuvve olan aklın aynı zamanda ruhun önemli bir sıfatı, fonksiyonu, hayati bir dinamiği olduğunu göstermektedir. Nitekim Kur’ân’da bu sıfat kalbe nispet edilmiştir: "Kalbleri vardır onlarla akletmezler."6 Kalb ise bâtını/esası ruh olan rabbanî bir latifedir.7 Dolayısıyla kalbe nispet edilen akıl aynı zamanda ruha da nispet edilmiş demektir. Bu özet bilgiyi, hadiste geçen "nâkısâtu akl" ifadesindeki akl kelimesine fonksiyonel bir anlamın yüklenebileceğini belirtmek için verdik. Daha açık bir ifadeyle, aklın Kur’ân’da fonksiyonel olarak kullanılmış olması gerçeğinden hareketle bu hadis-i şerifteki عَقْل kelimesini ‘akletmek (bir meseleyi bir hükme/neticeye bağlama)’ anlamıyla da ele alabiliriz. Buna göre bu terkibin manası ‘aklı eksik, aklı kısa’ olmayıp ‘akletme işini/aktivitesini eksik bırakanlar’ olacaktır. Bu cümleden olmak üzere, ‘nâkısâtu akl’ ifadesindeki eksikliğin, bizatihi aklın kendisinde/özünde değil, aklın aktivitesinde (akletmede) düşünülmesi gerekir. Şöyle ki; kadının yaratılışından gelen zengin hayal dünyası, hisleri-heyecanları ve buna bağlı olarak meydana gelen kararsızlık halleri, onun zihin faaliyetleri üzerinde mühim tesirler icra eder. Bu yönleriyle bir kadın zihnin aktivitesinde (işleyiş tarzı hususunda) erkeğin berisinde kalabilmektedir. 2. Eksiklik nisbî/göreceli bir mefhumdur. Dolayısıyla tek başına bir anlam ifade etmez. Öyleyse bu cümlede dile getirilen ‘akletmeyi eksik bırakma’ vurgusu, bir başkası düşünüldüğünde bir anlam ifade edecektir ki o da erkeklerdir. Buna göre burada şu anlamın düşünülmesi icap eder: "Kadınlar –erkeklere nispetle- akletme aktivitesini eksik bırakanlardır." Bu madde içinde vurgulanması gereken bir diğer husus da şudur: Bu durum, her hususla ilgili değildir; bu sadece kadının sevgi, şefkat veya korku hissini tesiri altına alan, rikkatini derinden etkileyen bazı konular için söz konusudur. Bu noktayı dikkate alarak ilgili cümlenin anlamını daha geniş bir açıdan şu şekilde düşünmemiz gerekir: "Kadınlar –şefkat ve rikkatlerini yakından ilgilendiren bazı konularda, erkeklere nispetle- akletme işini eksik bırakanlardır."  Burada izahına çalıştığımız mesele şudur: Pratik hayatta da açıkça görüleceği üzere, bir kadın his dünyasını zorlayan bazı hadiseler karşısında –rahat konsantre olamaması sebebiyle- mevcut akletme gücünü bir erkek kadar ileri götürememektedir. O, yaratılışının neticesi olarak bir noktadan sonra akletme yerine yola hissî temayülleriyle devam etmektedir. Daha açık bir ifadeyle, metanet, soğukkanlılık ve cesaret isteyen bir konuda bir erkek akletme gücünü (söz gelimi) yüzde doksan nispetinde kullanıyorsa, hislerinin öne geçmesiyle kadın bunun altında bir oranda bu gücünü kullanabiliyor. Dolayısıyla ortaya -aklın kendisinde değil, onun kullanılması (akletme) noktasında- nisbî/göreceli bir noksanlık çıkmış oluyor.  Yine bu çerçevede -maddeler halinde- birkaç noktaya temas etmek istiyoruz: a. Kadınların bazı konularda erkeklere nazaran daha zayıf bir derecede akıllarını kullanmaları yaratılışlarının neticesidir, ayrıca bunun böyle olması ilahî bir maslahat ve hikmet gereğidir. (Bu hususa birazdan temas edeceğiz) Dolayısıyla kadının bu yapısı asla onun insanî konum ve onurunu küçük düşürücü bir hal değildir. Zira buna karşılık erkeğin de kadına göre –nispetler perspektifinde- eksik ve zayıf kaldığı hususlar vardır. Mesela kadın erkeğe nazaran daha şefkatli, daha merhametli, daha zarif ve daha ince ruhludur. Burada kadın erkeğin çok önündedir. Ve bu noktada erkek kadınla boy ölçüşemez. Şimdi bu gerçekten hareketle de diyebiliriz ki erkekler kadınlara nazaran ‘nâkısû’l-his’tirler. Yani, sevgi ve şefkat hisleriyle yaklaşılması gerektiği bir yerde erkekler duygularını işletme/sergileme yönüyle kadınlara nispetle ‘eksik cinsler’dir. b. Şu halde karşımıza birbirine muhtaç ve tek başına hareket ettiklerinde ‘eksik kalan iki cins’ tablosu çıkmaktadır. Esasında bu durum varlığın umum yapısıyla ilgili bir durumdur. Şöyle ki "zerrelerden bitkilere, ondan hayvanlar ve insanlar arasındaki erkeklik ve dişiliğe kadar her şey çift ve birbirine muhtaçtır; elektron protona, gece gündüze, yaz kışa, yeryüzü gökyüzüne ne kadar muhtaçsa kadın ve erkek de birbirlerine (öylesine) muhtaçtır.. Tek olan Allah’tan başka her şey eksik olduğu gibi, varlığını sürdürebilmek için de, hiçbir şey kendi kendine yeterli değildir. Bu itibarla eksik olan erkek ve kadın bir araya gelmekle birbirlerini tamamlamaktalar ve böylece bir bütünlük oluşturmaktadırlar. Zaten bütünde asıl olan da budur."9 Nitekim erkeklere hitapla bir ayette bu hususa dikkat çekilir: "Kadınlar, (eksiklerinizi kapatıp tamamlama hususunda) sizin için bir örtü, siz de (aynı şekilde) onlar için bir örtüsünüz." (Bakara sûresi, 187) Ayrıca bir hadis-i şerifte Peygamberimiz (s.a.s), "Kadınlar, erkeklerin yarısıdır (şakîki’dir)."10 buyurmuşlardır. Bu nebevî beyanda yer alan ‘şakîk’ kelimesi, ‘tam ortadan ikiye bölünen bir bütünün parçası’ manasındadır. Yani bir bütünü meydana getiren iki parçadan her biri, diğerinin ‘şakîki’ olmaktadır. c. İlahî hikmet, bir bütünün iki eşit yarımı (şakîki) olarak yarattığı kadın ve erkeği birbirine muhtaç kılmakla onları birbirlerine yöneltmiş ve hayatlarını kaynaştırmıştır. Nitekim Kur’ân-ı Kerim şöyle buyurmuştur: "O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerinden biri de, sizin onlarla onların da sizinle, huzur ve sükûna ermeniz için size kendi cinsinizden eşler yaratması, aranızda sevgi ve merhamet var etmesidir. Bunda da düşünen kimseler için ibretler vardır" (Rum sûresi, 21) Eğer her iki cins de birbirinin aynı (farksız) bir tonda yaratılmış olsalardı, birbirlerine sığınma ihtiyacı duymayacaklardı, dolayısıyla aralarında kolayca bir yakınlaşma da meydana gelmeyecekti. Nasıl ki termodinamik kanununa göre bir gün evrendeki hareketin eşit/müsavi hale gelmesiyle bir maddenin sıcaklığı diğerinden fazla olmayacak, varlıkta pozitif-negatif diye bir şey kalmayacak ve kâinat işlemeyen bir saate dönecektir, bunun gibi kadın ve erkeğin duygularının aynı/eşit olmasını istemek veya onları buna zorlamak, her iki cins arasındaki iletişim ve etkileşimin durması, işlememesi demek olacaktır. Bu hususu müşahhas bir teşbihle ele almak gerekirse: İki mıknatısın farklı kutuplu uçları yan yana getirildiğinde birbirlerini çeker, aynı uçların (‘iki eksi’ veya ‘iki artı’ ucun) bir araya getirilmesi ile de birbirlerini iterler. İşte bunun gibi, erkek erkeklik duygularıyla, kadın da kadınlık hisleriyle kalabildiği müddetçe birbirlerini cezbederler. Aksine, erkekleşmeye çalışan bir kadının bir erkekle, kadınsı tavırlara özenen bir erkeğin ise bir kadınla hayatlarını sürdürmeleri oldukça zordur. (Ağırlıklı olarak Batı dünyasında kısmen de bizim dünyamızda vuku bulan boşanma olaylarının sebepleri bu açıdan da değerlendirmeye alınmalıdır.) Hâsılı, kadın sevgi, şefkat, nezaket, duyarlılık ve zerafet gibi daha zengin olduğu hususiyetlerle erkeği cezbederken, erkek de metanet, soğukkanlılık, cesaret, fizikî güç ve hislerine hakimiyetiyle aklen daha mutedil oluşu gibi önde olduğu yönleriyle kadını yanına çeker. Böylece erkeğin ve kadının kendisine has bu özellikleri onları birbirlerine derinden bağlayan vesileler olur.11 İlgili Hadis ve Tercümesi Arz edilmesinde yarar gördüğümüz bu açıklamalardan sonra hadis-i şerif için şu şekildeki bir tercümenin daha muvafık olacağını düşünmekteyiz: عن أبي سعيد الخدري قال: خَرَجَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي أَضْحَى أَوْ فِطْرٍ إِلَى الْمُصَلَّى فَمَرَّ عَلَى النِّسَاءِ فَقَالَ: يَا مَعْشَرَ النِّسَاءِ..... مَا رأَيْتُ مِنْ نَاقِصَاتِ عَقْلٍ ودِينٍ أَذْهَبَ لِلُبِّ الرَّجُلِ الْحَازِمِ مِنْ إِحْدَاكُنَّ. قُلْنَ: وَمَا نُقْصانُ دِينِناَ وَ عَقْلِناَ يَا رَسُولَ اللهِ؟ قاَلَ: أَلَيْسَ شَهَادَةُ المَْرْأَةِ مِثْلَ نِصْفِ شَهَادَةِ الرَّجُلِ؟ قُلْنَ: بَلَى. قَالَ: فَذَلِكَ مِنْ نُقْصَانِ عَقْلِهَا. أَلَيْسَ إِذَا حَاضَتْ لَمْ تُصَلِّ وَلَمْ تَصُمْ؟ قُلْنَ: بَلَى. قَالَ: فَذَلِكَ مِنْ نُقْصَانِ دِينِهَا Ebu Saîd el-Hudrî (r.a.) rivayet ediyor: Allah Resûlü (s.a.s.) bir kurban veya ramazan bayramında namazgâha çıktığında kadınlara uğradı ve onlara şöyle dedi: "Ey kadınlar topluluğu!… Akletme işini ve din(i vecibelerini) eksik bırakan sizden birisi kadar, tedbirli ve kararlı bir erkeğin aklını çelen bir başkasını görmedim. Onlar ya Resûlallah: ‘Akletme ve din(i vecibelerimizi yerine getirme) mevzuunda noksan bıraktığımız (hususlar) nedir?’ dediler.  (Allah Resûlü de) 'Kadının şahitliği erkeğin şahitliğinin yarısı kadarı değil midir?' diye sordu. Onlar, ‘Evet’ dediler. Allah Resûlü: 'İşte bu (durum), onun akletmeyi eksik bıraktığı işlerden (biri)dir.' buyurdu.  (Sonra) Allah Resûlü: 'Kadın hayız gördüğü zaman da namaz kılmaz ve oruç tutmaz, değil mi?' buyurdu. Onlar, ‘Evet’ deyince, ‘Bu da, onun dini (taât ve ibadetlerini tam olarak yerine getiremeyip) eksik bıraktığı meselelerden (biri)dir’ cevabını verdi."12  Hadisin Muhtevasıyla İlgili Birkaç Husus Hadis-i şerifin meâlini böylece verdikten sonra bu çerçevede yine birkaç noktaya dikkat çekmekte fayda mülahaza ediyoruz: 1. Bu hadis-i şeriften de anlaşılacağı üzere, kadınlar fizyolojilerini etkileyen hayızlı günlerde belli mükellefiyetlerden muaf tutulmuşlardır.13 Kadının din bakımından eksik olması, onun teslimiyet ve takvası açısından erkekten daha noksan/geri olduğu anlamına gelmediği gibi, bundan ‘insanlık ve değer’ yönünden kadının erkekten aşağıda olduğu şeklinde bir mana çıkarmak da doğru değildir. Bu sadece onun -dince temizliğin şart kılınmış olması sebebiyle- namaz ve oruç gibi ibadetleri belli günlerde yerine getirememesinden kaynaklanan nisbî amelî bir eksikliktir. Bu çerçevede hatırlatmamız gereken bir husus da şudur: Özel halleri sebebiyle bazı ibadetlerini bırakmak zorunda kalan kadınlar, bu günlerde dua, zikir, tesbih, tefekkür ve istiğfar gibi ibadetleri yerine getirmek suretiyle ruhen hissettikleri amel noktasındaki bu nisbî eksikliği telafi edip yine büyük sevaplara nail olabilirler. Kadının fizyolojik sebeplerden ötürü bir kısım amelî vecibelerini yerine getiremeyişi, tamamen irade ve inisiyatifi dışında gelişen, yani onun elinde olmayan arızî bir haldir. Dolayısıyla dinin özüyle ilgili olmayan amel noktasındaki bu nisbî/göreceli eksiklik, İslâm nazarında hiçbir zaman onun Hak katındaki konumunu belirleyici bir durum olarak değerlendirilmemiştir. Bu konuda Kur’ân, kadın ve erkek için birlikte geçerli olan genel bir ilke ortaya koymuştur:  "Ey insanlar! Biz sizi bir erkek ve bir kadından yarattık... (Bilmiş olun ki) Allah katında en üstününüz en takvalı olanınızdır." (Hucurat sûresi, 13) 2. Şahitlik gibi riske ve tehdide açık ağır bir iş, –fıtraten buna daha dayanıklı/müsait- erkeğin omzuna yüklenmiştir. Bu açıdan kadın özel bir koruma altına alınmıştır. Her konuda olduğu gibi burada da konuya yaklaşım tarzı çok önemlidir. Hikmet ve merhametin kendisi olan bu ilahî hükmün ruhuna yabancı bir kadın, bunu kendisi açısından ‘küçük düşürücü bir manzara’ olarak telakki ederken, Kur’ân’ın nihayetsiz hikmetine itimadı tam, inanmış bir kadın ise bunu kendisi adına ‘imtiyazlı/ayrıcalıklı bir hüküm’ olarak görür. Esasında bir hükmün zihindeki oluşumu, meseleye nereden ve ne şekilde bakıldığıyla doğrudan ilgilidir. İmdi dileyen bu hükmü, Hikmeti Sonsuz'un penceresinden seyredip tasdik eder, dileyen de hikmeti sınırlı aklının dürbününden bakıp ‘hayır’ der. Ne diyebiliriz ki kabul veya reddetme hürriyetini insanlara bizzat Allah vermiştir. Yukarıda arz ettiğimiz nebevî beyanda da geçtiği üzere insan olma yönüyle kadın ve erkek eşit yarımlardır. Ne erkek kadının, ne de kadın erkeğin çok veya az gelişmiş şeklidir. Söz konusu olan sadece fıtratlarındaki farklılıktır. Bu farklılık ise nisbîdir. Zira hem naklen14 hem de aklen sabittir ki kadın ve erkek aynı insanî duygulara (aynı mahiyete) sahiptirler. Fakat yüce Yaratıcı bu müşterek duyguları iki cinse –bir kısım hikmet ve maslahata binaen- değişik nispetleriyle, farklı tonlarıyla vermiştir. İşte fıtratlardaki bu türden bir farklılık İslâm açısından vazifede de farklı düzenlemeleri gerektirmiştir. Nitekim Kur’ân’da erkeklerin kadınların gözeticileri/koruyucuları (‘kavvâm’ı) olması meselesi, Allah’ın onlara bu görevi yürütebilmelerine imkan sağlayacak özellikler itibariyle daha fazla lütufta bulunmuş olmasına bağlanır: "Erkekler (kocalar), kadınlar (eşleri) üzerinde gözetici ve koruyucudurlar. Bunun sebebi, Allah’ın onların bazılarına diğer bazılarından daha fazla lütufta bulunması ve (bir de) erkeklerin (evin masrafı ve mehir gibi) harcamaları kendi mallarıyla yapmalarıdır." (Nisa sûresi, 34) Erkeğe -kadına nazaran- daha fazla olarak verilenler, manevi üstünlük bakımından değil, onun görevini hakkıyla icra edebilmesine yardımcı olabilecek metanet, cesaret, itidal ve fizikî güç gibi özellikler yönüyledir. Şimdi bu açıdan kadının şahitliği meselesine yeniden bakalım. Yukarıda da kısmen değinildiği üzere, bu ağır vazifeyi/yükü erkeklerin üstlenmesi murat buyrulmuştur.15 Çünkü bu türden sıkıntılı bir yükümlülük erkeğin altından kalkabileceği bir iştir, böyle bir vazife kadından istendiği zaman ona zulmedilmiş olur.  Denilebilir ki böylesi bir hüküm –tabir caizse- pozitif ayrımcılık anlamında kadına tanınmış hususi bir ‘hak’tır. Bu itibarla da aksine davranış onun elinden ‘rahmet ve hikmet yüklü bu hakkı’ gasp etme anlamına gelir. Şu kadar ki şahit olarak yalnızca bir erkeğin bulunduğu bir yerde iki kadının şahitliği istenmiştir, yani onların yardımı talep edilmiştir. Bu ne anlama gelir? Buradan "Kadın İslâm nazarında erkeğin yarısıdır." gibi bir mana çıkarılabilir mi? İki kadının şahitliğinin bir erkeğin şahitliğine itibar olunması, hiçbir vakit kadının erkeğin yarısı olduğuna delil olamaz. "Çünkü bu, sadece şahitlikte her türlü teminatın bulunmasına önem verilmiş olmasıyla alakalı hukukî bir düzenlemedir. Bu şahitlik ister itham olunanın aleyhine olsun, isterse lehine olsun fark etmez." Dikkat edildiğinde görülecektir ki bu nebevî beyanda ‘kadının bir erkeğin yarısı olduğu’ değil, ‘kadının şahitliğinin, erkeğin şahitliğinin yarısı kadarı’ bir kuvvette olduğu bildirilmiştir. Bu cümle birincisinden farklı olup bununla yalnızca kadının yapacağı şahitliğin sağlıklı bir şekilde gerçekleşebilme imkanının erkeğinkine nispetle yarı yarıya denebilecek bir kuvvette olduğu vurgulanmıştır. İstisnaları hariç pratikteki yaşananlar da genel olarak bu hükmü teyit etmektedir. Çünkü kadın, fıtrî temayülleri sebebiyle çabuk heyecanlanan, merhamet tarafı galip olan, davanın şart ve sebeplerinin tesiri altında kalması mümkün olan bir tabiata sahiptir. İşte bu sebeplerden ötürü –birbirlerine destek olsunlar diye- bir kadının yanında başka bir kadının bulunmasına önem verilmiştir. Bu meseleyle ilgili olarak -bir röportaj vesilesiyle- kendisine tevcih edilen bir soruya F. Gülen Hocaefendi’nin vermiş olduğu cevabı burada özet olarak aktarmak istiyoruz:  Burada esas olan hak ve adaletin gerçekleştirilmesidir. Mesele ‘yanılma, şaşırma, unutma’ gibi durumlarla alâkalıdır.17 Bunlara onun analık şefkat hissini de ilâve edebiliriz.. Kaldı ki, bu mesele kadınlara mahsus bir durum da değil; hak ve adaletin gerçekleştirilmesine mâni görüldüğü yerde, bedevî erkeklerin şahitliği hakkında da söz konusu olmuştur. Şahitlerin toplumun her alanında bulunamama -günümüzde de hayatın her biriminde bulunmamaları bir vâkıadır- her şeyi görememe, çok mahrem hususlara şahit olamamaları gibi durumlar her zaman söz konusu olabilir. Ayrıca Kur’ân’ı Kerim’de geçen bu husus, şifahî (sözlü) şahitlikle alâkalıdır. Yoksa ihtiyaç duyulduğunda yazılı belge ile onun şahitliğinin bir kısım fukâhaya göre mesmû olacağı (dinleneceği) de derkârdır (malum olan bir husustur.) 3. Hadis-i şerifte kadınlarla alakalı vurgulanan son bir hususa daha temas etmek istiyoruz: Şöyle ki, kadın Allah’ın cemîl ismine erkeğe nispetle daha ziyade mazhardır. O bu mazhariyetle gelen cemal (güzellik) ve letafet yönünden erkeklerin önünde bulunmaktadır. Bu hususiyetleriyle kadın kendisinden daha tedbirli ve kararlı bir erkeğin aklını devre dışı bırakabilmektedir.19 Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.s) bu taaccübünü "Ey kadınlar topluluğu!… Akletme işini ve dini (vecibelerini) eksik bırakan sizden birisi kadar, tedbirli ve fikren daha kararlı bir erkeğin aklını çelen bir başkasını görmedim." sözleriyle ifade buyurmuştur.  Kadın ve erkeğin meşru dairedeki bağ ve ilişkileri her iki cins için de bir huzur ve sükun vesilesi olurken, bunun dışına çıkılması halinde kadının kendisine has kadınlık cazibesinin bir fitne sebebi olması kaçınılmaz olmaktadır. İşte Peygamberimiz bu nebevî beyanıyla aynı zamanda erkeklere bu gücün etkisi karşısında uyanık olmalarını işaret buyurmaktadır. Sonuç Gerek Kur’ân’da gerekse hadis-i şeriflerde erkeğin kadından üstün olduğu hissini uyaran ibareler, farklı kabiliyetleri ifade sadedinde beyan buyrulmuş vurgulardır. Çünkü kadın ve erkek bir bütünü tamamlayan cinslerdir. Kadın ve erkek arasındaki nisbî/göreceli farklılık -pek çok maslahat için planlanmış özel bir dizayn olup- ontolojik anlamda (‘varlık olarak birbirlerinin daha az veya daha çok gelişmiş şekli’ manasında) bir farklılık değildir. Bu cümleden olmak üzere: Kadınlarla alakalı olarak hadis-i şerifin temas ettiği nisbî eksikliği, aklın bizatihi kendisinde değil, onun aktivitesinde (akletmesinde) düşünmemiz; dinen eksikliği de dinin bizzat özünde değil, ‘bazı ibadetlerin edasında eksik kalma’ şeklinde değerlendirmemiz daha isabetli olacaktır. Dipnotlar 1.Nevevî, Şerhu’n-Nevevî, Beyrut tsz., 2/67. 2.İbn Hacer, Fethu’l-Bârî, Beyrut 1989, 1/535; el-Kastalanî, İrşadu’s-Sârî, Beyrut tsz, 1/347. 3.Bkz. Nevevî, a.g.e., 2/68. 4.Ahmed Naim, Tecrid-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, Ankara 1987, 1/224. 5.el-İsfehanî, el-Müfredât, İstanbul 1986, s. 511. 6.A’raf sûresi, 117. Ayrıca bkz.: Hac sûresi, 46. 7.Bkz. El- Cürcanî, et-Ta’rifât, tsz, ysz, s. 178.  8.(نَقَصَ fiili Arap dilinde hem geçişli (müteaddî) olarak ‘bir şeyi eksik yapmak/bırakmak’ manasıyla hem de geçişsiz (lâzımî) olarak ‘bir şeyin eksik olması/kalması’ anlamıyla kullanılmaktadır. Bkz.: İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, Daru İhyai’t-türasi’l-Arabî, Beyrut 1995, 14/262. 9.Gülen, Fethullah, Prizma, 1/177, Nil yay, İstanbul 1997.  10.Ebu Davud, Taharet 94; Tirmizî, Taharet 82. 11.Benzer yorumlar için bkz., Ramazan el-Butî, el-Mer’etü..., Daru’l-Fikr, Beyrut 1996, s. 174-175. 12.Buharî, Hayz 7. Keza bkz.: Müslim, İman 132; Ebu Davud, Sünnet 15; Tirmizî, İman 6; İbn Mace Fiten 19, Ahmed İbn Hanbel, Müsned, 2/67, 373.  13.Kadın hayız müddetinden sonra orucunu kaza eder, namazını ise kaza etmez. 14.Bkz., A’raf sûresi, 189. 15.Bkz., Bakara, 2/282. 16.Muhammed Kutub, İslam’ın Etrafındaki Şüpheler, (Çev. Ali Özek), İst. 1982, s. 171. 17.İlgili ayet için bkz. Bakara, 2/282. 18.Gülen, Fethullah, Sağduyu Çağrısı (Haz.: Heyet), Işık yay., İst. 2006, s. 178-179. 19.Bunda erkeğin kadına olan zaafının da unutulmaması gerekir. Allah’ın "Biz" Zamirini Kullanması  Prof. Dr. Suat Yıldırım      Allah Teâlâ’nın Zât-ı zülcelaline mahsus mevzular anlatılırken büyük ekseriyetle mütekellim-i vahde sîgası seçilmekte ve "Ben" diye hitap edilmektedir. Fakat, Cenâb-ı Hakk’ın saltanat-ı âmme hesabına hitapta bulunduğu hususlarda,azamet ifade eden "Biz" sözüyle mesele ele alınmaktadır.   Yüce Allah tek olduğu halde Kur’ân-ı Kerim’in pek çok ayetinde "Biz" diyerek çoğul zamiri kullanmaktadır. Türkçemizde bu üslubun fazla kullanılmaması sebebiyle bu konu ciddi bir meseleymiş gibi çokça dile getirildiğinden bu hususu ele alma ihtiyacı duydum. Bu makalemizin, konuyu merak edenleri tatmin edeceğini umarım. Cenab-ı Allah’ın "biz" buyurması, azametini ifade eden bir üsluptur. Bu üslup, bilhassa, ülkenin tamamında hükmünü yürüten ve icraatta bulunan hükümdarların kullandıkları bir ifade tarzıdır. Arapçada birinci çoğul şahıs "nûn" zamiri ile yapılır. Fail tek olmasına rağmen çokluk belirten ve "nûnu’l-azame" denilen bu zamirin kullanılmasına Arap belagatinde çok rastlanır. Bu üslubun; failin azametine, yapılan icraatların ehemmiyetine, sebeplik yönünden söz konusu icraatlarda çok vasıtaların rol oynamasına, Allah’ın onlara değer vermesine, çoklukta tezahür eden birliğe yani Allah’ın ehadiyyetine, bazen Cenab-ı Hakk’ın herhangi bir meseleyi te’kid etmesine delalet etmek gibi fonksiyonları bulunmaktadır. Kur’ân-ı Kerim’de birçok ayette Cenab-ı Hakk’ın birliği, zatında fiillerinde ve sıfatlarında şeriki olmadığı tasrih edildikten sonra iltifat üslubu ile, zaman zaman şahıs değişikliği yapılır. İltifattan burada kastım, bir belagat terimi olarak iltifat sanatıdır. İltifatta, mesela birinci tekil şahıstan birinci çoğul şahsa geçerek, "O şöyle yaptı." dedikten hemen sonra, "Biz şöyle takdir ettik." gibi bir cümle kullanılır. Zira, Allah’ın birliği, Allah’ın vahdaniyyeti artık hiç şüphe ve tereddüde mahal olmayacak bir şekilde aşikardır. Kullanılan azamet cem’inden çok kişinin değil de, tek kişinin kastedildiğinde en ufak bir tereddüt bile yoktur. Allah’ın birliği zaten yüzlerce ayette açıklanmıştır.  Aynı ayette bile Allah Teala hakkında birinci tekil şahıs (O) ile birinci çoğul şahıs (Biz) kullanılmasının sayılamayacak kadar örneği vardır. Bunlardan rastgele bazılarını aşağıda zikredelim: "Sizi bir tek candan yaratan O’dur (…) Biz ayetlerimizi anlayan kimseler için açıkça bildirdik." (En’âm sûresi, 98) "Gökten bir ölçüye göre su indiren de O’dur. Biz onunla ölü bir ülkeye hayat veririz. İşte siz de mezarlarınızdan öyle çıkarılacaksınız." (Zuhruf sûresi, 11) "Şayet Biz, peygamber gelmeden kendilerini azap ile helak edecek olsaydık onlar: 'Ey Yüce Rabbimiz, n’olurdu bize bir elçi gönderseydin de biz böyle zelil ve rezil olmadan önce Sen’in ayetlerine uysaydık.' derlerdi." (Taha sûresi, 134) "O’dur ki yeri size beşik yaptı. Orada sizin için yollar ve geçitler açtı. Gökten size yağmur indirdi. İşte o su ile türlü türlü bitkilerden çiftler çıkardık." (Taha sûresi, 53). "O nesneler mi üstün, yoksa gökleri ve yeri yaratan ve gökten sizin için yağmur indiren mi? Öyle bir su ki Biz onunla gözleri ve gönülleri açan pek güzel bahçeler bitirmekteyiz. Halbuki siz onun bir tek ağacını bile bitiremezdiniz. Hiç Allah ile beraber başka tanrı mı olur? Elbette olmaz, ama onlar haktan sapan bir güruhtur." (Neml sûresi, 60) "O, gökleri gördüğünüz gibi, direksiz yarattı. Yere de sizi sarsmaması için sağlam dağlar koydu ve orada her türlü canlıyı üretip yaydı. Gökten de yağmur indirdik, orada her türlü çifti yetiştirdik." (Lokman sûresi, 10) Ayrıca En’âm 5, 38, 99, 106; Fâtır 27 ve daha birçok ayete de bakılabilir. Zaten bu üslubu pek iyi bildikleri içindir ki Cahiliyye Arap müşrikleri de bu kullanıştan şirke asla bir yol bulabileceklerini düşünmemişlerdir. Dilde böyle bir imkân olsaydı onlar şirklerine buradan bir cevaz çıkarmaya teşebbüs ederlerdi. Yalnız, Necran Hıristiyanlarından bazılarının -teslise bir delil bulamadıklarından- bu ifadeyi bahane ettiklerine dair bir rivayet vardır. Bu da işaret ettiğimiz gibi, teslis akidesine akli delil bulmakta zorlanmaları sebebiyle ileri sürdükleri zayıf bir bahaneden ibarettir. Bu azamet üslubu, hitabı âlemşümul olan Kur’ân-ı Hakim’e pek uygun düşmektedir. Çünkü bu üslup şunu ifade ediyor: "Nerede insan varsa, nerede mahluk varsa orada Biz varız. Biz her an ve her yerde işbaşındayız." Gökte güneşi görmek onun varlığının delilidir. Göğe bakan, gökte güneşi görünce hemen güneşin bir olduğuna hükmeder. Fakat cam gibi her bir şeffaf şeyde, her bir kar tanesinde, her bir su damlasında adeta bir güneşin yerleşmesi, bütün bu tecellilerin hep aynı, tek bir güneşin tecellileri olması onun varlığını çok daha çarpıcı bir şekilde gösterir. Kesrette tezahür eden bu birliğe "vahdet" yerine "ehadiyyet" demek daha yerinde olur. Aynen bunun gibi, Cenab-ı Hakk’ın iradesiyle, kudretiyle, merhametiyle ilmiyle, ihsanıyla, konuşmasıyla tek tek her bir mahlukun yanında olması, onlarla ilgilenmesi, onlara ihtimam göstermesi, yani ehadiyyetinin tecellisi, bu üslupla daha net ve daha kapsamlı şekilde anlatılır. Pek çok örnekten yalnız şu bölümü zikredelim:  "Hiç üzerlerindeki göğe bakmazlar mı? Bakıp da Bizim onu nasıl sağlamca bina edip süslediğimizi, onda en ufak bir dengesizlik olmadığını düşünmezler mi? Yeri de döşedik. Oraya dengeyi sağlayacak sağlam ulu dağlar yerleştirdik. Orada gönüller, gözler açan her türlü bitkiden çiftler bitirdik. Bütün bunları, Allah’a yönelecek her kula, Yaradan’ın kudretini hatırlatması, dersler veren birer basiret nişanesi ve ibret nümunesi olması için yaptık. Gökten bereketli bir yağmur indirdik. Onunla bahçeler ve biçilen ekinler, salkım salkım meyveleriyle ulu hurma ağaçları yetiştirdik. Bütün bunlar kullarımıza rızık vermek içindir. Hem o yağmur ile toprağa hayat verdik. İşte ölmüş insanların mezarlarından çıkışı da böyle olacaktır." (Kaf sûresi, 6-11) Bu pasajda görüldüğü gibi, Allah’ın rubûbiyyetinin ve ehadiyyetinin kâinatın her tarafını dolduran sayısız icraatları sıralanmış ve bunlar 10 (on) yerde azamet cem’i ile ifade edilmiş, böylece bu harika icraata münasip bir haşmet üslubu giydirilmiştir. Diğer taraftan azamet cem’i, ifadeye daha bir tesir kazandırır. Zira yapılan icraatların hadde hesaba gelmez şahitler tarafından müşahede edildiğine delalet eder. Misal olarak Nebe’ sûresinden şu pasajı alalım: "Biz yeri bir döşek yapmadık mı? Dağları da arzı tutan birer destek (kazık) yapmadık mı? Hem sizi çift yarattık. Uykunuzu da dinlenme yaptık. Geceyi bir örtü, gündüzü geçiminiz için çalışma zamanı kıldık. Üstünüzde yedi sağlam gök bina ettik. Orada pırıl pırıl yanan bir lamba koyduk. Size hububat, tohumlar, bitkiler ve ağaçları birbirine sarmaş dolaş bahçeler çıkaralım diye sıkışıp yoğunlaşmış bulutlardan bol bol yağmur indirdik." (Nebe' sûresi, 6-16) Görüldüğü gibi bu kısa pasajda Allah Teala insanların her birini tek tek yaratmasını, arzı döşek kılmasını, onları rızıklandırmak için yağmur indirmesini, bahçeler, meyveler, mahsuller çıkarmasını vb. her an milyarlarca insan ve mahluk tarafından müşahede edilen trilyonlarca icraatlarını zikretmekte, insanların bunlarla haşir neşir olduklarını, bunların nefes alıp vermeleri kadar bir yoğunlukla bütün insanlarca her an yaşandığını çarpıcı bir üslupla dile getirmektedir. Bu da azamet cem’i ile olmaktadır. "Biz öyle takdir ettik.", "Biz biliriz" gibi ifadeler kullanılmakla "Ey muhataplar! Tek tek görüp bildiğiniz gibi bütün bunları biz yaptık." manalarını ifade eder. Cenab-ı Hak Kur’ân’da bazen "Ben" der. "Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım." (Zariyat sûresi, 56) ayeti gibi. Bazen ona "Sen" diye hitap ederiz. "Tövbeleri çokça kabul eden ancak Sen’sin" (Bakara sûresi, 128), "Muhakkak sen azizsin, hakimsin" (Bakara sûresi, 129) gibi. Birçok defa üçüncü tekil şahıs olarak kullanılır. "O yaptı, O yarattı, O takdir etti." şeklinde kullanılır. Nadiren, Allah Teala tek olduğu halde tazim ifade etmek üzere Kendisine hitap ederken Siz denir. Nitekim şu ayette bu durum vardır: "Ahireti inkar edenlerden birine ölüm gelip çatınca, işte o zaman: "Ya Rabbi" der, "ne olur beni dünyaya geri gönderin, ta ki zayi ettiğim ömrümü telafi edip yararlı işler yapayım." (Mü’minun sûresi, 99-100). Bütün bu beş türlü şahıs zamiri kullanıldığı halde, Kur’ân-ı Kerim’in hiçbir yerinde Cenab-ı Hak için "onlar" zamiri kullanılmaz.  İşte bütün bunlardan şöyle bir işaret bulunabilir; Uluhiyyet, beşer dilindeki dar siga ve formlara sığmaz. Bu kullanımlar ile lisanın sınırları zorlanmakta, Allah Teala'nın sıfatlarını, fiillerini ve icraatlarını ifadeye dilin imkânlarının yetmediği anlatılmak istenmektedir.1 Biz ifadesinin kullanılmasının bir yönü de şudur: Cenab-ı Allah icraatına bazen mahlukatını perde yapmak suretiyle onlara değer verdiğini göstermek için de bu ibareyi kullanmak istemiş olabilir. Mesela: "Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur’ân’ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biziz." (Hicr sûresi, 9) Bir başka yönüne de bir misalle temas edeyim; Cenab-ı Hak Bakara sûresinde "bir halife yaratacağım"2 dedikten biraz sonra "kulnâ" (dedik)3 buyuruyor. Şimdi burada Cenab-ı Allah yaratma fiilinin yalnız kendisinin olduğundan, yaratmada hiçbir sebeb, hiçbir vasıta bulunmadığından dolayı orada "Ben yarattım" diyor. Fakat, "dedik" ifadesinde, Cenab-ı Allah’ın kelamını insanlara tebliğde Vahy meleğinin, Hz. Peygamberin ve daha başka vasıtaların sebepliği söz konusu olduğundan Cenab-ı Allah orada cemi sigasıyla "Biz dedik" buyuruyor.4 Bunun daha başka açık misalleri vardır, ama bu kadarla iktifa edelim. Cenab-ı Allah’ın külli rubûbiyyetinin tezahürü olarak insanlığın tamamını ilgilendiren hususlarda azamet zamirinin kullanılması pek münasip düşmektedir. Mesela: "Şu kesindir ki Biz Tevrat’tan sonra Zebur’da da: 'Dünyaya ehil kullarım varis olacaklar (dünya onlara kalacak)' diye yazdık." (Enbiya sûresi, 105) "Ehil kullarım" diye çevirdiğimiz kelimenin Arapça aslı "Salihîn"dir. Elmalılı M. Hamdi Yazır bu ayetin tefsirinde özetle şunları yazar: "Yeryüzü fitne fesat çıkaranlardan alınır, halifeliğe ehil ve salahiyetli olan Cenab-ı Hakk’a kulluk yapanlara verilir. Yani uzunca yaşama sırrı, dürüst olma prensibine dayanır, bozuk olanlara yaşama hakkı yoktur. Zebur’da olduğu gibi Allah Kur’ân’da da bildiriyor ki dünyanın varisliği, tevhide bağlı, şirkten ve tefrikadan uzak olup en güzel ve sağlam işler işleyen kullara aittir."5 Bu ayet azamet üslubundaki çeşitli özelliklere örnek teşkil eder: Evvela: Aynı ayetin aynı cümlesi içinde Allah, Kendisini hem "Ben" (kullarım) hem de "Biz" olarak (yazdık) nitelendirmektedir. 2. Zatını "Biz" olarak tavsif ettiği gibi o kullarını da çoğul şekli ile "salihîn" diye nitelendirmesi güzel bir mutabakat teşkil etmektedir. 3. Mekan ve zaman bakımından evrensel, dünya ve insanlık çapında bir tezahürden bahsedilmektedir. Azamet sigası bazen Allah Teala’nın muhataplarına ihtimam göstermesinin, onlara değer vermesinin ifadesi olmaktadır. Mesela: "Hiç şüphe yok ki o Zikri (Kur’ân’ı) Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz’iz." (Hicr sûresi, 9) Bu ifade bize şunu düşündürmektedir: Cenab-ı Hak Kur’ân’ın sahibidir, bu sözün tek sahibi O’dur. Fakat bu kelamı Cebrail (a.s) ile göndermiştir. Muhatap Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi vesellem)’dir. Peygamberimiz de, Kur’ân-ı Kerim’in metninin muhafazası için o kadar tedbirler almış, o kadar geniş bir uygulama yapmıştır ki, ayrıntıları kitaplar doldurur. Pek iyi bilindiği üzere, insanlık tarihinin en büyük hadisesi, Kur’ân’ın yani evrensel risaletin gönderilmesidir. Kur’ân Allah’ın halk üzerindeki hüccetidir. Dolayısıyla bu metin, kıyamete kadar baki kalmalı, hem de yeryüzünün her tarafında hemen ulaşılacak şekilde bulunmalıdır. Kur’ân metninin korunmasında; Cebrail’in okuması, Hz. Peygamber (a.s.)’ın bellemesi, tebliğ etmesi, kâtiplere yazdırması, sonra vahyi tamamlanan sûreleri cem ettirmesi, her Ramazan ayında Cebrail ile mukabele etmesi, ashabından Kur’ân muallimleri yetiştirip onlar vasıtasıyla ümmetine Kur’ân öğretmesi, ashabdan Kur’ân metnini ezberleyen hafızların yetişmesi, tabiîn neslinden itibaren her nesilde kurrâlar, hafızlar yetişmesi, gele gele şu anda bile her nesilde İslâm ümmeti içinde milyonlarca hafız, Kur’ân öğreten ve öğrenen mü’minler, Kur’ân metninin bir kelimesi bile değişmeksizin dünyanın yüz binlerce köşesinde bulunmasında rol oynamışlardır. Allah Teala dünya çapındaki bu işte Kur’ân okuyan ve okutanları istihdam ettirdiğinden hem azamet sigası ile "Biz indirdik" buyurmuş, diğer taraftan "koruyucular" (hafizûn) sıfatını da cemi getirerek o milyarlarca mü’minin gayretlerine de telmihte bulunmuş, böylece onlara değer verdiğini göstermiştir. "Biz sana aşikar bir zafer ihsan ettik. Bu da Allah’ın senin geçmiş ve gelecek kusurlarını affetmesi (…) içindir" (Fetih sûresi, 1-2) ayetinde kullanılan azamet cem’i, zafer kazanmada Allah Teala'nın istihdam ettiği mü’minlere değer vermesini ifade eder. Nitekim Âlûsî bu konuda şöyle demektedir: "Allah Teala'nın azamet cem’i ile zaferi Kendisine isnad ettikten sonra affetme işini ism-i a’zam olan Allah lafz-ı celiline isnad etmesi şuna işaret edebilir: Mağfiret etmede hiçbir sebebin dahli yoktur. Ama zaferi Allah bazı vasıtaları kullanarak verir. Bazı âlimler şöyle demişlerdir: Büyüklerin âdeti, konuşmalarında birinci çoğul şahsı kullanmadır. Çünkü ekseriya yaptıkları icraatları, görevlilerini çalıştırarak gerçekleştirirler."6 Azamet cem’i bazen şu ayet-i kerimede olduğu gibi te’kid belirtir: "Ahirette Allah nezdinde olan nimet, eğer bilirseniz, sizin için elbette daha hayırlıdır. Sizin elinizdekiler tükenir ama Allah’ın elinde olanlar bakidir. Biz sabredenleri, işledikleri en güzel işleri esas alarak ödüllendirecek, kötülüklerini bağışlayacağız." (Nahl sûresi, 95-96). Âlûsî bu ayeti şöyle açıklıyor: "ve lenecziyennehüm (ödüllendireceğiz) ifadesinde üçüncü tekil şahıstan birinci çoğul şahsa geçilmesi, "ahirette Allah nezdinde olan nimet, eğer bilirseniz sizin için elbette daha hayırlıdır" cümlesinde yer alan vaadi te’kid için olup sözünde durmanın ehemmiyetini hatırlatmak gayesine yöneliktir."7  Bazen azamet cem’i, failin büyüklüğünü hatırlatmanın yanı sıra, aynı zamanda mef’ulün ehemmiyetini de göstermek gayesine yöneliktir. "İman edip yararlı işler yapanların mükâfatlarını ise tam tamına ödeyeceğiz. Allah zalimleri sevmez" (Al-i İmran sûresi, 57) ayetinin tefsirinde İbn Âşur şöyle der: "Nüveffihim diye azamet nununa izafe etmek, failin yaptığı işin azametine dikkat çekmek içindir. Zira Büyüğün bağışı da büyük olur."8 Buna bir başka örnek de şu ayet-i kerimedir: "Allah’a itaat edin, Resulüne itaat edin! Eğer yüz çevirirseniz bilin ki Elçimizin görevi sadece açık bir tebliğden ibarettir." (Teğabün sûresi, 12) Âlûsî bu ayetin tefsirinde şöyle der: "Zamirle ifade ederek "onun görevi" denmesi beklenirken azamet cem’ine muzaf olarak "Elçimiz" buyurulması, Hz. Peygamber (a.s)’ı şereflendirmek gayesiyledir. Ayrıca hükmün medarına yani tebliğ görevine, bir de ondan yüz çevirmenin ne derece büyük bir vebal olduğuna (adeta Allah’tan yüz çevirme olduğuna) dikkat çekmek içindir."9 Görüldüğü üzere azamet üslubunun kullanılmasında failin azametini veya yapılan icraatların ehemmiyetini yahut o icraatların her tarafta çoklukla bulunduğunu, ayrıca çok sayıda kişinin onları gerçekleştirmede sebeplik açısından rol oynadığını, Allah Teala'nın onlara değer verdiğini göstermek gibi çeşitli fonksiyonlar bulunmaktadır. Bu üslubun kullanılması Allah’ın kapsamlı rubûbiyyetini ve Kur’ân-ı Kerim’in evrensel risaletini pek güzel yansıtmakta ve Allah’ın birliğine en ufak bir gölge düşürmemektedir. Çok sayıdaki örnek tahlil edilerek ayrıntılara girilecek olursa, Kur’ân-ı Hakîm’de Allah Teala'nın azamet cem’ini kullanmasında daha farklı inceliklerin de bulunacağı muhakkaktır. Bu makalemizde bu kadarla yetiniyoruz. Dipnotlar 1.Suat Yıldırım, Kur’ân’da Uluhiyyet, İstanbul, 1997, s.57. 2.Bakara sûresi, 30. 3.Bakara sûresi, 35. 4.B. Said Nursi, İşaratu’l-İ’caz, Bakara 30 tefsirinde (s. 297, İhsan Kasım neşri, 1409/1989). 5.Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, Enbiya sûresi, 105 tefsirinde. 6.Ruhu’l-Meani, Fetih sûresi, 1-2 tefsirinde (26/91). 7.Ruhu’l-Meani, Nahl sûresi, 95-96 tefsirinde (14/225). 8.Tefsiru’t-Tahrir ve’t-Tenvir, Âl-i İmran sûresi, 57 tefsirinde (1/761). 9.Ruhu’l-Meani, Teğabün sûresi, 12 tefsirinde (28/125). Kur’ân-ı Kerîm’in Eşsiz Belağatı  Yrd. Doç. Cüneyt Eren        Kur’ân, öyle bir üslûba sahiptir ki, onun âyetlerini duyan Arap ve Acem beliğleri ona secde etmiş, onun muhteva güzelliklerini sezip anlayan hakikatşinas edipler, o Söz Sultanı’nın yanında edeple iki büklüm olmuşlardır.     Kur’ân-ı Kerîm, Allahu Teâlâ’yı tanıma ve varlığına delil olma açısından zikredilen delillerden sadece birisidir. Kur’ân-ı Kerîm’in en önemli özelliği, eski Arap üslûbuna benzemeyen yepyeni üslûbu ve beyanındaki cezâleti ile harika nazım örgüsü olan i’câzî yönüdür. Kur’ân, lafzı, nazmı, üslûbu ve içeriğiyle de insan ve cinleri bir benzerini getirmekten âciz bırakmıştır. Arapça indirilmesinin hikmetlerinden biri, belki de en önemlisi Arapçanın Allah ile kul arasında irtibatı sağlayabilecek kapasitede ifade gücüne sahip bir dil olmasıdır. Arapça, düşünme örgüsünü sağlayabilecek ifade zenginliğinin kaynağı olma özelliğinden dolayı insanlığın son kutsal kitabının dili seçilmiştir. Arapçanın en önemli özelliği, binlerce edebî sanat ve tarzı ihtivâ etmesidir. Bu özellik, verilmesi gereken mesajın, herhangi bir yanlış anlamaya mahal vermeyecek derecede kemâl veçhiyle sunulmasını sağlar. Kur’ân-ı Kerim’i anlamak, onun bu harika nazım örgüsünün ve edebî vasfının yeterli olarak değerlendirilmesine bağlıdır. Hatta, İslâm ilimleri tarihine göz attığımızda, itikadî ve amelî ihtilafların temelinde, Kur’ân’ın edebî inceliklerini anlamadaki farklılıkların önemli bir tesiri olduğunu görmekteyiz. Arap Belâgatının Tarifi, Kısımları, Konu ve Gayesi Belâgat, lügatte, varmak ve ulaşmak demektir.1 Terim olarak, zorlama ve yapmacıktan uzak olarak yorumlamaya gerek olmaksızın kolay ve anlaşılır bir tarzda insan nefsinde etki bırakarak hâlin muktezasına göre söz söylemektir. 2 Buna, sözü yerinde, zamanında, doğru ve güzel söylemek de diyebiliriz. Bugün edebî sanatlar unvanı altında edebiyatçıların üzerinde genel hatlarıyla ittifak ettikleri bir tasnifi vardır. Bu sanatların tariflerine kısaca göz atacak olursak: Beyân, her hangi bir anlamı farklı söz ve usûllerle anlatmayı öğreten, kendine ait özel kuralları olan bir ilim dalıdır. Sözü duruma uygun, açık, düzgün ve süslü söyleme sanatı olan bedî’ ilim olarak edebî sanatlarla örülü ifadenin lafız bakımından kusursuz, mana bakımından makul ve aynı zamanda bir ahenge sahip olmasının usûl ve kaidelerini inceleyen ilimdir. Meâni ilmi ise, değişik cümle şekilleri ve kullanılışları ile lafızların muktezâ-yı hâle mutabakatını bildiren ahvâle dair usûl ve kaideleri açıklayan ilim olarak tarif edilir. Belâgat, terkip oluşturmakla anlamı ifade etmesi açısından, lafızla ilgili bir sahadır. Bu yönüyle Arap belâgatının konusu özetle, lafız ve o lafzın taşımış olduğu geniş boyutlu anlamıdır. Lafızları sadece taşımış olduğu anlamlarına hasretmek bir yerde onları dondurmak demektir. Kendi başına bir anlam ifade eden aynı lafız, farklı üslûb ve çeşitleri ile edebî sanatlarla örgülü bir kanaviçe içerisinde renk, değer ve itibar kazanarak, muhatabın nazarında bir şekle bürünür. İşte belâgat ilmi, Arap dilinin hususiyetlerini idrak etmek ve ince sırlarına vakıf olmak bakımından değer arz eden ilimlerin başında gelir. Bu konuda, “Kur’ân-ı Kerîm’in i’câzı, zevk-i selîm ile anlaşılabilir, fakat anlatılamaz. Hissolunan bu zevki elde etmek için, belâgatla iç içe olmak, tam bir belâgat kültürü kazanmak gerekir.” denilmiştir. 3 Onunla Kur’ân nazmında ilk bakışta görülmeyen, ancak dikkatli araştırma sonucunda anlaşılan lügavî i’câz perdesi ortadan kalkar. Murad-ı İlâhi, daha canlı, daha çarpıcı olarak etraflıca keşfolunur. Araştırmamızın sınırlı çerçevesi içerisinde takdim edeceğimiz birkaç örnekte, Kur’ân ayetlerinin arap dilinin belâgat özellikleriyle bakıldığında ne derece zengin anlamlar ihtiva ettiği görülecektir/görülmektedir: Belâgatın Kur’ân’ı Anlamadaki Rolü  Çalışmamızın dar boyutları içerisinde, her birisi ayrı zengin mana ve değere sahip olan sanatlardan ve ilgili örneklerinden sadece bazılarına işaret edeceğiz: a) Hazf ve Zikr Hazf, meâni sanatlarından biri olup bir ifadedeki söylenilmesi gerekmeyen kelimelerin bir veya birkaçını ya da bazı cümleleri kaldırma suretiyle yapılan söz kısaltmasıdır. 4 Zikr ise bir ifadedeki söylenilmesi gereken kelimelerin bir veya birkaçının ya da bazı cümlelerin ibarede yer almasıdır. 5 Burada kastettiğimiz mana, ayet içinde geçen kelimelerin bazen zikredilip bazen de zikredilmemesi olarak özetlenebilir. Bu sanata vâkıf olmak, Kur’ân’ın büyüleyici ikliminden o nispette istifadeye sebep olacaktır. Şimdi bu sanata ait birkaç örnek sunalım.  Örnek 1:  Cenâb-ı Hak, يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهاً - Ey mü’minler, kadınlara zorla varis olmanız size helal olmaz.” (Nisa Sûresi, 4/19) buyurmaktadır. Dikkat edilecek olursa bu ayette kadınlara zorla vâris olma yasağı “لا يَحِلُّ - helal değildir” ibaresiyle gelmiştir. Oysa Kur’ân-ı Kerim’de yasaklanan şeylerin çoğunluğu, وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ - Bir de açlık korkusuyla çocuklarınızı öldürmeyin.” (İsrâ Sûresi, /31) وَلا تَقْرَبُوا الزِّنَى إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلاً Zinaya da yaklaşmayın, çünkü o pek çirkindir ve kötü bir yoldur. (İsrâ Sûresi, /32) وَلا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ - Yetimin malına da yaklaşmayın...” (İsra Sûresi, /34) يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ - Ey iman edenler, bir kavim diğeriyle alay etmesin.” (Hucurât Sûresi, 49/11) gibi örnek ayetlerde görülüğü üzere nehy edatı ile gelmektedir.  “La yahillü” ile başlayan bu iki ayetteki yasaklamanın farklı sîga ile gelme sebebi ne olabilirdi? Yine bu ayete benzeyen: وَلا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئاً - Kadınlarınıza verdiğiniz mehirleri geri almanız size helâl olmaz.” (Bakara Sûresi, 2/229) örneğinde olduğu gibi, bu üslûbun, insanların uzun müddettir yapageldikleri, alışkanlık kazandığı ve o işi yapmalarında herhangi bir beis görmedikleri durumlarda kullanıldığı görülmektedir. Yani bu ibare ile gelen yasaklama, bir bakıma muhatabına yasaklamanın taşımış olduğu olgu karşısında daha dikkatli olması gerektiğini ifade etmektedir. Bu şekilde bir ifade ile Kur’ân kalblere, gönüllere, vicdanlara, onun uhrevi boyutuna vurgu yaparak insanın duygularını harekete geçirerek yasakları ifade ediyor.  Örnek 2:  Kur’ân-ı Kerîm’de ifadesini bulan lügavî i’câza en güzel örneklerden biri Vâkıa Sûresindeki şu ayetlerde yer alan vurgu edatı olan ‘lam harfinin’ hazf ve zikri ile tek başına yüklenmiş olduğu misyondur.  أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ* أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَـاه حُطَاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ * إِنَّا لَمُغْرَمُونَ *بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ  Ek­ti­ği­niz to­hu­ma bak­sa­nı­za! Siz mi onu ye­tiş­ti­ri­yor­su­nuz Biz mi? Eğer dilesey­dik onu kesinlikle ku­ru çöp hâli­ne ge­ti­rir­dik, siz de şa­şıp ka­lır, piş­man olur­du­nuz: “Ey­vah! Emek­le­ri­miz bo­şa git­ti. Hat­ta doğ­ru­su biz rı­zık­tan mah­rum kal­dık, se­fa­le­te mah­kûm ol­duk, hatta tamamen rızıktan mahrum olduk” der­di­niz.” (Vâkıa Sûresi, 56/63-67) أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ * أَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ * لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَـاهُ أُجَاجاً فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ  Pe­ki iç­ti­ği­niz su­ya ne der­si­niz? Onu bu­lut­tan siz mi in­dir­di­niz, yok­sa Biz mi? Di­le­sey­dik onu tuz­lu hâle getirirdik. Şük­ret­me­niz ge­rek­mez mi?” (Vâkıa Sûresi, 56/68-70) Görüldüğü gibi ilk ayette "جَعَلْنَا" kelimesinin başına "ل" harfi gelmişken, ikinci ayette aynı "جَعَلْنَا" kelimesinin başında bu harf yer almamaktadır. Bu iki yerde farklı gelmesinin binler hikmetinden açık görüleni şudur: İlk ayet, ekimden bahsetmektedir. Çiftçi, ekin için çalışır, çalışmasının karşılığında da kendince mahsûlü hak ettiğine inanır. Ziraat işi, çalışma ister, ter dökmek ister. Çiftçi de kendine düşen bu çalışmayı yapmıştır. Bu çalışmasının karşılığında kesin olarak hasad alacağına inanır. Bir yerde çalışmasının haklı gururu ile bekleme içinde olup âdeta minneti yoktur. Oysa takdir her zaman Allah'a aittir. Çalışma sadece bir sebeptir. Müsebbip ise ancak Allah (c.c)'tır. Dolayısıyla havl ve kuvvetin ancak O'na ait olduğuna "ل" tekid edatı ile vurgulama yapılmıştır. Bu harf tek başına, yanlış bir inancı reddetmektedir. Oysa ikinci ayette durum farklıdır. İkinci ayet suyun indirilmesinden bahseder. İnsanoğlu da suya karşı her daim acziyetini itiraf etmektedir. Yağmur, doğrudan rahmet-i ilahîye bağlı olduğundan, insan ancak acz ve fakrıyla o rahmete ihtiyacını arz ederek yağmuru niyaz edebilir. Dolayısıyla bu anlayışı vurgulayacak "ل" edatı zikredilmemiştir. 6 Örnek 3:  اُقْتُلُواْ يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِن بَعْدِهِ قَوْماً صَالِحِينَ * قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ لاَ تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ .  Yusuf’u öldürün yahut onu uzak bir yere atın ki babanızın sevgi ve teveccühü yalnız size kalsın. Ondan sonra da tövbe ederek salih kimseler olursunuz. İçlerinden biri: “Yusuf’u öldürmeyin, (o) kuyunun dibine atın. Yolcu kafilelerinden biri onu yitik olarak alıp götürsün. Eğer yapacaksanız böyle yapın!” dedi. (Yusuf Sûresi, 12/9-10) Yukarıdaki ayetlere dikkat edilecek olursa, “أَرْضاً -her hangi bir yer”, kelimesi nekre gelmiş, diğer bir ifadeyle belirlilik anlamı veren "اَلْ" takısı belli bir maksada matuf hazf olmuş, “الْجُبّ - o kuyu” kelimesi ise marife olarak "اَلْ" takısı ile gelmiştir. Belâgat açısından değerlendirilecek olursa, bu ifade şeklinin, anlamı doğrudan etkileyen bir misyonu olacaktır. Zira, nekrelik genellik anlamı taşır. Nekre isim, ifade ettiği şeylerin bizzat kendisi olmayan ve tek bir varlığı göstermeyen isimlerdir. Bu tür isimlerin içerdiği anlamlar tek bir objeye hasredilemez. Nekre kelimeler, başına belirlilik ifade eden "اَلْ" getirilmesi suretiyle “ma’rife – belirli” yapılır. Marife ise, belirli bir şeye delalet eden isimdir. "اَلْ" takısının aslî görevi eklendiği nekire isimleri ma’rife hâline getirmesidir. 7  Kardeşleri Yusuf (a.s)’a tuzak kurarlarken öncelikle onu öldürmeyi hedeflemişlerdi. Bunu ayetin başında yer alan “اقْتُلُواْ يُوسُفَ -Yusuf’u öldürün!” sözünden anlayabiliriz. Daha sonra “أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً - yahut onu uzak bir yere atın.” önerisi takip etmektedir. Bu teklif de bir çeşit ölüm anlamına gelmektedir, bunu cümlede yer alan herhangi bir yer anlamındaki nekre أَرْضاً kelimesinden anlamaktayız. Muayyen bir yere delâlet etmeyip, her türlü mekânı içine alabilecek bilinmeyen bir yerdir. Yani açlıktan susuzluktan, belki de yırtıcı hayvanların saldırılarına maruz kalarak ölebileceği bilinmeyen bir yer. Bütün bu anlamları أَرْضاً kelimesinin nekre gelmesinden çıkarmaktayız. Ancak bu ölüm ilkine göre daha farklıdır. İlkinde, doğrudan öldürme önerisi varken burada dolaylı yoldan öldürme kasdı vardır.  Daha sonraki merhalede ise öldürülmesinden vazgeçilme durumu söz konusudur. “لاَ تَقْتُلُوا يُوسُفَ - Yusuf’u öldürmeyin!” “ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَةِ الْـجُبِّ - o kuyunun dibine bırakın” teklifi gelir. Zira o, her ne kadar kıskanıyor olsalar da, yine de kardeşleridir. Onlar da her ne kadar günah işleseler, yine de peygamber ocağında yetişmiş iman sahibidirler. Cürümlerini, daha sonra yapacakları tövbe ile gizlemeye çalışmakta, bir yerde vicdanlarını rahatlatmak istemektedirler. Nitekim ayetin şu kısmı buna işaret etmektedir: “وَتَكُونُوا مِن بَعْدِهِ قَوْماً صَالِحِينَ - Ondan sonra da tövbe ederek salih kimseler olursunuz.” Bu merhalede “وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَةِ الْـجُبِّ - (o) kuyunun dibine bırakın.” cümlesinde yer alan kuyu kelimesi الْجُبّ marife gelmiştir. Kelimedeki tek bir “el” harfi kardeşlerinin, Yusuf'u öldürmek istememelerine delalet etmektedir. Bu merhalede artık, Yusuf'un, kardeşleri tarafından bilinen o kuyuya sadece bırakılması teklif edilmektedir. Öldürülmesi istense idi, bilinmeyen bir kuyuya bırakılması teklif edilirdi. Yani, bir araya gelme nedeni olan Yusuf'un öldürülmesi planlarından merhale merhale vazgeçilerek, onun sadece o diyardan uzaklaştırılması önerilmektedir. “يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ - Yolcu kafilelerinden biri oradan geçerken onu alıp götürsün.” sözü de bu hükmü desteklemektedir. Bunu da “إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ - Eğer yapacaksanız böyle yapın!” sözüyle kısmen hafifletmektedir. b) Hakikat – Mecaz Hakikat, lügatte bir şeyin gerçek olmasıdır. Istılahta ise bir kelimenin sadece delâlet ettiği manada veya en başta konulduğu anlamda kullanılan kelimedir. Mecazın zıddıdır. Mesela, arslan kelimesi bilinen hayvan kastedilerek itlak olunmuşsa hakikat, bir insanın şecaatini kastederek kullanılmışsa mecaz olur. Kelamda asıl olan, hakikat olmasıdır.  Mecaz ise, bir kelimenin cümledeki manası dışında, kullanılma sanatıdır. 8 Istılahta ise, konulduğu anlamın kastedilmediğine karine ile birlikte, konulduğu anlamın dışında doğru şekilde kullanılmasıdır. Mecaz, i’câzı en yüksek noktada temsil eden ve ulaştırılmak istenen mesajı muhataba en yoğun bir şekilde veren ifade şeklidir.  Söze güzellik, parlaklık, zarâfet, kuvvet ve canlılık vermek için kullanılır. Kur’ân’da mecazî anlamda kullanılan kelime ve terkipler çoktur. Dili Arapça olan ve diğer dillere nisbeten belâgatta zirvede olan Kur’ân-ı Kerim’de de Mecaz sıklıkla kullanılmış, verilmek istenen mesaj tenezzülat boyutunda sunulmuştur. Sözün hakikat mi, mecaz mı olduğu anlaşılmadan murad edilen mananın anlaşılması mümkün değildir. Bunların bir kısmı herkes tarafından kolayca anlaşılabilecek türde iken, bazıları ancak dil uzmanları tarafından anlaşılabilir. İşte Kur’ân’ın doğru anlaşılabilmesi için dilin sahip olduğu üslûb ve özelliklerinden sayılan bu ilmin bilinmesi kaçınılmazdır.  Örnek:  فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ * وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ - Ve tartıları hafif gelen her kimseye gelince, onun anası hâviye(uçurum)dir. (Kâria Sûresi, 101/9-10) ayetinde “أُمُّهُ – annesi” kucak açmış bir anneye işaretle, varılacak olan Cehennem’in de kâfirlere kucak açacağı ve içine alıp barındıracağı anlamında Cehennem’den mecazdır. Varacağı yer, yatağı, kucağına sığınacağı yer, istiâre yoluyla mecazdır. Zira ana kucağı, evladın barınacağı yer olma hasebiyle me’vaya benzetilmiştir. Burada aynı zamanda acıma ve tahkir de söz konusudur. “Nihayet sığınıp varacağı en şefkatli anası, hâmisi kızgın ateş olan haviyeden ibaret bulunan bir kimsenin halindeki felaket ve fecaatin şiddet ve büyüklüğünü düşünmeli.” 9 c) Takdîm ve Te’hîr  Cümlenin bütün ögelerini bir defada söylemek mümkün olmadığından bazısını önce, bazısını da sonra söylemek gerekir. Takdîm, bir sebepten dolayı cümle dizimindeki bir kelimenin diğer bir kelimeden önce getirilmesidir. Bir şeyi takdîm etmek onu başkalarının önüne koymaktır. 10Yani sonra zikredilmesi gereken kelimeyi herhangi bir sebepten dolayı zikredilmesi gereken yerinden önce zikretmektir. Takdîmin zıddı olan te’hir de, önce gelmesi gereken cümlenin bir ögesinin, bazı özel şartlardan dolayı sonraya bırakılması demektir. 11 Örnek 1:  “إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ (Rabbimiz!) Ancak Sana kulluk ederiz ve yalnı‎z Senden medet umarı‎z.” (Fatiha Sûresi, 1/5) إِيَّاكَ lafzı tahsisi ifade etmek için takdîm edilerek, takdîm sanatı icra edilmiştir. Mef’ûlün takdîmi ile gerçekleşen bu sanatın ayete kattığı anlam ise; yapılacak olan ibadette şirkin kesinlikle reddi olarak özetlenebilir. Böyle bir takdim olmadığı takdirde başkalarına da ibadet edilebileceği anlaşılabilir. Örnek 2:  “وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ - ‘Ey yer suyunu yut ve ey gök (suyunu) tut’ denildi, su çekildi, iş bitirildi, gemi Cûdi’ye oturdu. ‘Zalimler yok olsun’ denildi.” (Hud Sûresi, 11/44) “أَرْضُ” kelimesinin “سَمَاءُ” kelimesine takdim edilmesinin de hikmetleri vardır; şöyle ki, yeryüzü istikrar yeridir. Döşek vazifesi görür. Gemiler için bir liman, içindekiler için bir kurtuluş yeridir. Yer ve göğün suları, onun üzerinde birikir. Ayrıca isyanları sebebiyle Hz. Nuh’un (a.s.) kavmi yeryüzünde helak olmuşlardır. Boğulma “Arz” cihetinden olmuştur. d) Tazmîn Tazmîn lügatte, bir şeyi bir kaba koymak, içermek, mecbur etmek demektir. Terim olarak kısaca, bir fiilin anlamını başka bir fiile vermek veya lafzı hak ettiği başka bir lafzın anlamına sokmaktır. 12 Kendi başlarına müstakil anlamları olmayan harf-i cerler de müteaddi olduğu fiillerle değişik manalar kazanmaktadır. Bu durum fiiller için de geçerlidir. Yani, kendi başına müstakil bir anlamı olan her fiil, kendisiyle müteaddi olduğu harf-i cerle yeni bir anlam kazanır. İşte harf-i cerlerle fiillerin birbirlerine dahil olması ve neticesinde yeni bir anlam kazanması demek olan bu duruma da tazmîn denir.  Şimdi aşağıda bu sanatla ilgili birkaç örnek vereceğiz: Örnek:  “قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ... - De ki: “Bütün yetki ve karar bütünüyle Allah’ındır” (Âl-i İmran Sûresi, 3/154) “ قَالُوا نَحْنُ أُولُوا قُوَّةٍ وَأُولُوا بَأْسٍ شَدِيدٍ وَالْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانظُرِي مَاذَا تَأْمُرِينَ - Onlar: “Biz güçlü, kuvvetliyiz, savaşçı milletiz. Ama yetki sizindir, değerlendirip münasip gördüğünüz emri verin!” dediler. (Neml Sûresi, 27/33) Dikkat edilecek olursa emir kelimesi ilk ayette "ل" harfiyle, diğerinde ise "إلى" harfiyle teaddi etmiştir. Kur'ân-ı Kerîm›in belâgatına göre bu farklılığın kesinlikle bir hikmeti vardır. Zira ilk ayette, bütün yetki ve kararın üzerinde şüphe olmayan Allah›a ait olduğu hakikati takrir edilmektedir. Bu makamda aidiyet ifade eden "ل" harfi en uygunudur.  İkinci ayette ise Sebe’ halkından bahsedilmektedir. O günlerde Yemen'in San'a yakınlarında Ma'rib kentinde bin yıl kadar bütün Arap yarımadasına hükmetmiş olan Sebe’ halkının başında bir kadın hükümdar bulunuyordu. İstişare heyetini toplayıp Hz. Süleyman (a.s.)'ın göndermiş olduğu mektup hakkında onlarla danışır. Onlar da: “Biz güçlü, kuvvetliyiz, savaşçı milletiz. Ama yetki sizindir, değerlendirip münasip gördüğünüz emri verin!” derler. Bu ifade ile son sözün ona ait olduğuna işaret eden en uygunu "إلى" harfi ceri gelmiştir. 13 Örnek:  “ إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ -  Zekâtlar sadece fakirlere, düşkünlere, zekât toplayan görevlilere, kalbleri İslâm’a ısındırılacak olanlara, esirlik ve kölelikten kurtulmak isteyenlere, borçlulara, Allah yoluna ve bir de muhtaç kalmış yolcu ve gariplere mahsustur.’’ (Tevbe Sûresi, 9/60) Yukarıdaki ayette zekât fonundan alabilen sekiz sınıf zikredilmektedir. Ancak dikkat edilecek olursa bunlardan ilk dört sınıf, yani (fakirler, düşkünler, zekât toplayan görevliler ve kalbleri İslâm’a ısındırılacak olanlar) için "ل" harf-i ceri, geri kalan diğer dört sınıf, yani (esirlik ve kölelikten kurtulmak isteyenler, borçlular, Allah yoluna ve bir de muhtaç kalmış yolcu ve garipler) için de "فـي" harf-i ceri kullanılmıştır. Zira, ilk dört sınıfın zekâtı hak etmesi, onların mülkî ehliyetlerinden dolayıdır. Bunun için mülkiyet ifade eden lâm harfi en uygunudur. Diğer dört sınıf ise bu zekâta daha çok ihtiyaç duyan kesimdir. Dolayısıyla "فـي" harf-i ceri burada belâgat açısından tam yerinde kullanılmıştır. 14 Sonuç:  Bu çalışmada, her birisi ayrı zengin mana ve değere sahip olan bu sanatların Kur’ân-ı Kerîm’in daha iyi anlaşılmasına yapmış olduğu katkıyı belirtmeye çalıştık. Malum olduğu üzere Kur’ân vahyinin nazil olduğu Cahiliye Dönemi’nde Araplar edebiyat ve belâgatta zirvede sayılıyorlardı. Hatta kendilerini, dili en güzel konuşan, meramını en güzel ifade eden bir kavim olarak görüyorlardı. Bu topluluğa Kur’ân-ı Kerîm Hz. Peygamber’in bir mucizesi olarak inmiş ve ortaya koymuş olduğu i’câzının bir benzerini meydana getirmeye davet etmesi anlamında Araplara tehaddîde bulunmuş yani meydan okumuştur. Ancak yüksek bir edebî zevke ve seviyeye sahip olan Araplar bu çağrıya cevap verememişler, Kur’ân’ın belâgatı karşısında eğilme mecburiyetinde kalmışlardır. İşte Kur’ân-ı Kerim’i hakkıyla anlamak, Kur’ân’ın bu harika nazım örgüsünün ve edebî vasfının yeterli olarak değerlendirilmesine bağlıdır. Hatta, İslâm ilimler tarihine göz attığımızda, itikadî ve amelî ihtilafların temelinde, Kur’ân’ın edebî inceliklerini anlamadaki farklılıkların önemli bir tesiri olduğunu görmekteyiz. Arapçaya bütün bu sanat özellikleriyle vâkıf olmak, Kur’ân-ı Kerîm’i doğru anlamanın tartışmasız en önemli vasıtasıdır. * ceren@yeniumit.com.tr Dokuz Eylül Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi Dipnotlar 1. Belâgat kelimesinin lügat anlamları için bkz. el-Câhiz Ebû Osman, el-Beyân ve’t-Tebyîn,Beyrût, ts., I/88-96; et-Tehânevî Muhammed b. Ali, Keşşâfu İstilâhâti’l-Kâmus, Beyrût, 1999, s. 1006; el-Cârim Ali-Emin Mustafa, el-Belâgatu’l-Vâdıha, İstanbul, 1984, s. 8; Bilgegil Kaya, Edebiyat Bilgi Teorileri, Ankara, 1980, s. 21.  2. Seyyit Şerif el-Cürcâni, et-Târifat, İstanbul, 1203., s. 25; Cârim Ali Emîn, el-Belâgatu’l-Vâdıha, s. 8. Belağat ilmi hakkında ayrıca bkz., Taşköprüzâde Ahmed Efendi, Mevzû’âtu’l-’Ulûm, İstanbul, 1313, I/228-242; İbn Abd Rabbih el-Endelusî, el-’İkdu’l-Ferîd, Beyrût, 1940., II/105., Ahmed el-Hâşimî, Cevâhiru’l-Belâga, Beyrût, ts., s. 31. 3. Coşkun Ahmet, a.g.m. s. 191. 4. Bkn. Tâhiru’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, İstanbul, 1973., s. 52; Fîruzâbâdî Mecduddîn, el-Kâmusu’l-Muhît, Beyrût, 1407, s. 507-508; İbnu Manzûr, Lisânu’l-Arab, Beyrut, ts., IX/39-40. 5. Bkn. Tahiru’l-Mevlevî, a.g.e., s. 184; İbn Fâris, Mu’cemu’l-Makâyis fi’l-Lüga, Mısır, 1972., s. 388; İbnu Manzûr, Lisânu’l-Arab, IV/310-311. 6. İlgili örnek için bkn. Abbâs Fadıl Hasan, İ’câzu’l-Kur’âni’l-Kerîm, Amman, 1991, s. 203. 7. Ahmed el-Hâşimî, el-Kavâ‘idu’l-Esâsiyye li’l-Lugatil ‘Arabiyye, Kahire ts., s.109; Arapça’da اَلْ -harf-i tarif genel olarak ma‘rifelik (belirlilik) dışında, ism-i mevsûl, zâid ve ivaz/karşılık vazifeleri de vardır.  8. es-Suyûtî Celâluddîn, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire, 1951, s. 105. 9. Yazır, Elmalılı Hamdi, a.g.e., IX/395. 10. Bkn. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, XII/466-467; Matlûb, a.g.e., s. 404; Akkavî, a.g.e., s. 412. 11. Bkn. İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, IV/12; Tahiru’l-Mevlevî, a.g.e., s. 157. 12. Abbâs Hasan, en-Nahvu’l-Vâfi, Mısır, 1963, s. 255.  13. Bkn. Abbas Fadıl Hasan, a.g.e., s. 196. 14. Bkn. Hâdi ‘Atiyye Matru’l-Hilâlî, el-Hurûfu’l-Âmile fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1986, s. 350-351. Kur'ân'ı Siyakla Anlamak  Doç. Dr. Mustafa Ünver  Allah Teâlâ, en son mesaj Kur'ân-ı Kerîm vasıtasıyla kullarına doğrudan hitap etmekte; Zât'ı, kâinat, varlık, mebde ve meâd gibi pek çok konuda ışık saçıp yol göstermektedir. Benzer şekilde Cenâb-ı Hak daha önceki zaman dilimlerinde de kullarına hitap etmiştir; ancak insanların hırs, azgınlık ve hasisliği o kelâmın tahrifine sebep olmuş; ilâhî beyan, özünden uzaklaştırılmıştır. Hicr sûresinin 15. âyet-i kerîmesinin, "Zikri Biz indirdik, onu koruyacak da Biziz Biz" şeklinde müjdelediği gibi Kur'ân-ı Kerîm, önceki ilâhî kitapların uğradığı tahrif ve beşerî müdahalelerden korunmuştur ve korunacaktır. Kur'ân ve Sünnet çizgisinde eser vermiş âlimlerimiz, çeşitli usul ve kaideler tespit etmiş ve korunması ilâhî teminat altında olan Kur'ân'ı anlama ve yorumlamada yanlışlığa düşülmesine mâni olacak adımlar atmışlardır. "Usulsüz vusûl olmaz" fehvasınca tefsir usulüne dâir serdedilen bu kural ve kaideler, insanın Kur'ân'ı doğru anlayıp yorumlamasını sağlayacak, yanlış anlamasını ve yorumlamasını da mümkün olduğunca asgariye indirecek vasıtalardır. Mezkûr usul ve kaidelerden birisi de galat-ı meşhûr deyişiyle siyak-sibak,1 önerilen şekliyle ise "siyak" ilkesidir. Arap dilinde "sürmek, salmak, sevk etmek, göndermek" gibi mânâlara gelen siyak kelimesi, ıstılah olarak "bir ifadenin etrafındaki birimler" diye tanımlanabilir.2 Batı dillerinde "context" kelimesiyle karşılanan siyak, Türkçemizde "bağlam" ve "ortam" deyişleriyle karşılanmaktadır. Esasında bağlam ve ortam deyişleri, bir ifadenin metin ve tarih yönüne işaret etmektedir ki, aynı kapsamı "siyak" terimi için de düşünmek rahatlıkla mümkündür.3 Ne ki bu yazının hedefi, siyak ilkesinin sadece metin yönünü ele almaktır. Daha açık bir deyişle siyak, bir ifadenin önündeki ve arkasındaki birimlerle sergilediği ilişkiler bütünüdür ve söz konusu münasebetler merkezî ifadenin doğru ve sağlıklı anlamlandırılıp yorumlanmasında hayatî katkılar sağlamaktadır. "Hükmün illeti ve ibarenin esas maksadı nedir? İfade hakikat midir mecaz mıdır? Çok mânâlı bir kelime, bu kez hangi anlamındadır? Meşhur kıraatler farklılık arz ettiğinde hangisi tercih edilir? Zamirlerin mercii nedir? Mükerrer âyetlerdeki farklılıkların sebebi nedir?" gibi pek çok meselenin çözümünde siyak ilkesi önemli katkılar sağlamaktadır.4 Ayrıca aşağıdaki örnek, siyak ilkesinin Kur'ân'ın yanlış anlaşılıp isabetsiz neticeler çıkarılmasına da mâni olduğunu göstermektedir: Siyak-i'câz Münasebeti ve Kur'ân'ı Anlamada Siyakın Önemi Kur'ân, Allah kelâmıdır ve ilâhî kaynaktan geldiği için de taklit edilemez mu'cize bir kitaptır. Nazmının bir benzerini ortaya koyma konusunda dehası hangi buudda olursa olsun bütün beşeriyet âcizdir. Kur'ân'ın belâgat ve fesahatin zirvesinde olması, istikbalde vukû bulacak birtakım olaylardan haber vermesi, nazil olduğu dönemdeki mevcut bilgi düzeyi açısından bilinmesine imkân olmayan çeşitli fizik ve metafizik bilgileri ihtiva etmesi gibi hususlar i'câzın pek çok yönünden birkaçını teşkil eder. Kur'ânî i'câzın siyak konusuyla ilgisi ise çeşitli zamanlarda çeşitli olaylar üzerine nazil olmuş âyetler ve sûreler arasında kuvvetli ve sağlam münasebetlerde bulunmaktadır. Üstelik Kur'ânî ifadeler arasında var olan bu kuvvetli münasebet, sadece belâgat ve fesahat alanlarında değil aynı zamanda anlam ve yorum alanında da tezahür etmektedir.5 Siyak ilkesi, tespit edebildiğimiz kadarıyla, önceki âlimlerimiz tarafından "âyet ve sûrelerin münasebetleri" başlığı altında ele alınmış, anlama ve tefsir etme çabasından daha çok Kur'ân'ın i'câzını destekleyen unsurlar olarak görülmüştür. Zira farklı zamanlarda inmiş olan âyetler ve sûreler arasında bir alâka ve münasebet kurulabiliyor ise, bu Kur'ân'ın bir beşer tarafından değil, ancak Allah tarafından inzal edildiğinin ve dolayısıyla mu'cize olduğunun bir göstergesidir.  Ancak bizim bu yazı vesilesiyle vurgulamak istediğimiz husus, siyak ilkesinin Kur'ân'ın doğru anlaşılıp yorumlanmasında oynadığı roldür. Nasıl ki her ifade en sağlıklı şekilde bağlamında, meydana geldiği bütün ortamı içinde anlaşılırsa Kur'ân âyetleri de en sağlam şekilde siyakları içinde anlaşılıp yorumlanabilir. Dikkat edilirse siyakın Kur'ân'ın sağlıklı anlaşılıp yorumlanmasında oynayacağı rol, Kur'ân'ın edebî mu'cizesinden, başka bir deyişle onun bir beşer sözü değil, Allah kelâmı olması gerçeğinden beslenmekte ve siyak-i'câz münasebetini gündeme getirmektedir. Aksi takdirde beşer zihninden farklı zamanlarda çıkmış ve tarihi kronoloji dikkate alınmadan bir araya getirilmiş sözler arasında bir münasebet aramak, başka bir deyişle Kur'ân'ı anlamada siyakın rolünden bahsetmek beyhude bir meşgale olacaktır. Siyak Çeşitleri Kur'ân'a bir ifadenin etrafındaki unsurlar olarak tanımladığımız siyak açısından baktığımızda, onu en küçük biriminden en büyüğüne kadar değerlendirmeye tâbi tutmak mümkündür. En küçük Kur'ânî birim, harflerdir ve bir araya gelerek kelimeleri meydana getirirler. Merkezî konumdaki bir harf, şekil ve telaffuz gibi yönlerden çevresindeki harfleri etkiler. Nitekim dilbilgisindeki büyük ve küçük ünlü uyumu kuralı bu temel düşünceden beslenir. Ne var ki bu hususun Kur'ân mânâları üzerinde etkin rol oynayıp oynamadığı bu çalışmanın konusu değildir. Binaenaleyh siyak ilkesi doğrultusunda yapmaya çalıştığımız Kur'ân sınıflandırmasında: 1- Âyet içi siyak münasebeti, 2- Âyetler arası siyak münasebeti, 3- Farklı konular arası siyak münasebeti, 4- Sûre içi siyak münasebeti, 5- Sûreler arası siyak münasebeti, 6- Bütün Kur'ân içi siyak münasebeti olmak üzere altı temel unsur yerini almaktadır. Etkinlik dereceleri farklı tezahür eden bu sınıflandırmayı kısaca şöyle açıklamak mümkündür:6 1- Âyet İçi Siyak Münasebeti:  Bu münasebet esasında sadece Kur'ân için değil, bütün metinler için geçerlidir ve hükümler çoğu zaman bir cümlede değil, ibare bütünlüğünde ortaya çıkarlar. Bu tür münasebetler bazen Kur'ân'ın tek bir âyetinde tezahür edebilmektedir. Meselâ Bakara sûresinin 275. âyetinde geçen "Faiz yiyenler (mahşerde) ancak şeytanın çarptığı kimsenin kalktığı gibi kalkarlar…" ifadesi, çok ağır ve tehditkâr bir ifadedir. Bu âyet faiz yemenin haram olduğunu kesin olarak bildirmekle birlikte bu ağır cezanın salt faiz yemekten kaynaklanmadığı, temelde haramı haram kabul etmemekten neş'et ettiği aynı âyetin başka bir cümlesinden anlaşılmaktadır: "Bu (cezaya dûçâr kılınmaları) onların zaten alış veriş de faiz gibi demelerindendir." Şu hâlde faizcilerin, tefecilerin âhirette çarptırılacakları ağır ceza, onların faizi haram görmeyerek ve onu helâl olan ticaretle aynı tutarak, başka bir deyişle helâli ve haramı inkâr ederek yemelerindendir. Bu mânâ, bir âyetin siyak bütünlüğü içinde ortaya çıkmaktadır. 2- Âyetler Arası Siyak Münasebeti:  Siyak ilkesinin en fazla işletildiği Kur'ânî sınıflamalardan birisi bu gruptur. Konunun önemini vurgulamak üzere ez-Zemelkânî, İsra sûresiyle Kehf sûresi arasındaki münasebeti zikrettikten sonra "İlgi ve irtibat, sûreler arasında bile zuhur edince artık âyetler arasındaki irtibat münasebeti evleviyetle ortaya çıkar…" der.7 Âyetler arası siyak münasebeti durumunda sağlıklı bir anlama ve yorumlama için Suat Yıldırım Hocamızın deyişiyle "Acaba âyet önceki âyetle irtibatlı mı, yoksa müstakil midir? Müstakil ise, komşu âyetlerle ne münasebeti vardır? Niçin bu bağlamda serdedilmiştir?" gibi soruların cevaplanması gerekmektedir.8 Âyetler arası siyak münasebetine dair pek çok örnek arasında, Kalem sûresinin 23. âyetinde geçen "Gizli gizli fısıldaşarak yürüdüler." cümlesini okuyabiliriz. Ne var ki sadece bu cümleden, bunların kim oldukları ve hangi konuda fısıldaştıkları anlaşılamamaktadır. Âyet siyakıyla birlikte, diğer bir deyişle aynı sûrenin 22. âyeti okunduğunda, bunların ürünlerini toplamaya giden bostan sahipleri oldukları, 24. âyeti okunduğunda ise ürünleri devşirirken paylarını isteyecek olan yoksulları bostanlarına sokmayacaklarına ve onlara hiçbir şey vermeyeceklerine dair fısıldaştıkları anlaşılmaktadır. 3- Farklı Konular Arası Siyak Münasebeti:  Kur'ân'da yer alan konular, kendi siyak çerçevelerinde müstakil olarak ele alınmış görünümü verseler bile bunlar, Kur'ân'ın diğer komşu konularıyla doğrudan veya dolaylı bir irtibat içindedir. Bu tespiti şöyle ifade etmek de mümkündür: Kur'ân'da yer alan her unsur, bir yandan kendi mânâ çerçevesinde bir görev îfâ ederken; öte yandan komşu birimlerle anlamlı ilişkiler yürütür.9 Meselâ, Bakara sûresinin 190–195. âyetleri savaş ve cihaddan bahsederken, 196–203 arası âyetler de hacdan söz eder. Yani savaş ve cihattan bahseden âyetlerle hacdan bahseden ayetler arka arkaya gelmiş, cihad ve hac komşu olmuş, birlikte bir siyak münasebeti oluşturmuşlardır. Bilindiği gibi savaşta ve hac ibadetinde kullar, hem can hem de malla imtihan edilirler. Bu itibarla cihat ve hac en zor ibadetlerdendir. Resûl-i Ekrem (s.a.s.) Efendimiz: "Fakat cihadın en güzeli, kabule şâyân olan hacdır." (Buhârî, Hac 4; Cihâd 1; Ahmed b. Hanbel, 6/71, 79) buyurarak cihadla hac konuları arasındaki münasebeti beyan etmiştir. 4- Sûre içi siyak münasebeti:  Lügatte "yüksek makam, üstün derece, şan ve şeref, binanın kısım veya katları" gibi mânâlara gelen sûre, Kur'ân-ı Kerîm'in 114 parçaya ayrılmış bölümlerinin de müşterek adı olmuş, ıstılah mânâsını bu yönde kazanmıştır.10 Kur'ân'ın 114 sûresinden her biri, müteaddit meseleler ihtiva etmekle birlikte, üzerinde genellikle deveran ettiği temel mesajlara sahiptir. Sûrelerde yer alan çeşitli meseleler bir yönüyle kendi özel hükümlerini icra ederken, diğer yönüyle de sûrenin ana konusuna katkı sağlarlar. Bunu bir halıyı inceleyen kimsenin hâline benzetmek mümkündür. Bu şahıs halının sadece el kadar yerine bakıp oradaki nakışları tetkik edecek olursa siyah, beyaz, yeşil türü renklerin bir araya getirildiğini görür, belki kendisinde renk, desen ve motif uyumu algısı uyanmaz. Fakat gözünü daha geniş bir alana çevirdiğinde ve baktığı nakışların simetriklerini gördüğünde desendeki ahengi kısmen anlar ve bundan zevk alır. Bununla da yetinmeyerek halının tamamına toplu bir tarzda baktığında daha büyük unsurlar arasındaki renk ve desen ahengini müşahede eder ve bundan aldığı haz daha da büyük olur. Sûre içi siyak münasebetine örnek olarak Tâhâ sûresi verilebilir. Tâhâ sûresi 135 âyetli Mekkî bir sûredir ve hem nüzûl, hem tertip açısından Meryem sûresinden sonra Habeşistan'a hicret ile İsrâ mucizesi arasında nazil olmuştur. Sûrenin genel hedefi, kavminin ilâhî daveti kabul etmemeleri neticesinde ortaya çıkan belâ ve musibetlere karşı Hz. Peygamber'i (s.a.s.) sabırlı olmaya teşvik etmektir. Nitekim Tâhâ sûresinin bütün âyetleri incelendiği takdirde sözü edilen hedefe hizmet ettiği görülmektedir. Daha net bir sahne görüntüsü için sûredeki âyetleri dört farklı konuya ayırmak uygundur: 1- Sabırlı olmaya teşvik (1–8. âyetler), 2- Hz. Musa kıssası (9–114. âyetler), 3- Hz. Âdem kıssası (115–127. âyetler), 4- Çıkarılması gereken dersleri ihtiva eden sonuç bölümü (128–135. âyetler) Hz. Peygamber (s.a.s.) kavmini İslâm'a çağırmakta, ancak onlar inatla bu daveti reddetmekte ve düşmanlık yapmaktadırlar. Bunda Allah Resûlü'nün (s.a.s.) bir kusuru olmadığından üzülmesine gerek yoktur. Sûrenin ikinci bölümünde büyük bir mücadelenin içinde bulunmuş olan Hz. Musa ile Firavun'un eziyet ve işkencelerine katlanmış insanların kıssasını anlatması, Hz. Peygamber (aleyhisselam) ve inananlar için etkili bir örnek ve tesellidir. Ardından da sûrenin Hz. Âdem kıssasını anlatması yine aynı esasa hizmet etmiş, ilkinden son peygambere gelinceye kadar İslâm daveti mücadelesinin zorluk ve meşakkatlerle dolu olduğu ifade edilmiştir. Sonuç kısmında ise sûrenin, baş taraflarda zikredilen sabra ve tahammüle teşvik konusuna atıf yapan âyetlerle tamamlanması aynı bütüne katkı sağlayan bir üslûp örneği olmuştur. 5- Sûreler Arası Siyak Münasebeti: Âyetler arası siyak münasebetinin âyetlerin vahyin kontrolünde, tevkîfî yolla tertip edilmesine bağlı olması gibi, sûreler arası münasebetin varlığından söz edebilmek de, yine onların ictihâdî yolla değil, vahyî yönlendirmeyle tertip edilmiş olmasına bağlıdır. Başka bir deyişle âyetlerin ve sûrelerin vahiyle düzenlendiklerini gösteren delillerden birisi de, aralarındaki siyak münasebetidir. Bu itibarla âlimlerin çoğu, sûreler arasında da bir münasebet ve irtibatın bulunduğunu kabul eder ve bu münasebeti göstermeye çalışır.11 Sûreler arası siyak münasebetine Fatiha ile Bakara sûrelerini örnek vermek mümkündür. Zira Fatiha sûresinin 5. âyetinde mü'min kulların dilinden "(Ya Rab) bizi dosdoğru yola hidayet eyle." duası yer almaktadır. Bakara sûresinin 1 ve 2. âyetlerinde ise "Elif Lâm Mîm, İşte bu kitap, kendisinde hiçbir şüphe yoktur, takva sahipleri için yol göstericidir, hidayettir." cümlelerini okumamız, Yüce Rabbimizin kullarının hidayete nâil olma duasına icabet ederek yol gösterdiğini ortaya koymaktadır. Daha değişik yönleriyle bu tür siyak münasebetlerini bütün sûreler arasında kurmak mümkündür ve bu ilişki biraz da Kur'ân'ı anlamaya yönelen kimsenin samimiyet ve teveccühüne göre kurulabilecektir. 6- Bütün Kur'ân İçi Siyak Münasebeti: Kur'ân, içinde hiçbir ihtilaf ve çelişki barındırmayan tutarlı bir kitaptır.12 O hâlde Kur'ân'ı bütüncül bakışla anlayıp yorumlamak, başka bir deyişle "Kitabın bir kısmına iman edip bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz?" (Bakara sûresi, 2/85) tehdidine maruz kalmamak, tek bir âyet veya âyet grubuyla hükmetmekte acele etmeyip bütün Kur'ân'ı dikkate almaya bağlıdır. Bu tarz çalışmaya âlimlerimiz "konulu tefsir" (et-tefsîru'l-mevdûî) adını vermekle birlikte, esas vurgu siyak münasebetinin Kur'ân'ın tamamında tezahür etmesidir. Buna örnek olarak Kur'ân'ın şefaat konusuna bakışını incelemek mümkündür. Bilindiği gibi pek çok âyette Allah'tan başka hiç kimsenin şefaat edemeyeceği bildirilmektedir: "De ki, şefaatin tamamı Allah'a aittir. Göklerin ve yerin mülkü O'nundur…" (Zümer sûresi, 39/44); "Rab'lerinin huzurunda haşredilmekten korkanları uyar ki: onların Allah'tan başka hiçbir dostları ve şefaatçileri yoktur..." (En'âm sûresi, 6/51) Sadece bu âyetleri okuyan bir kişi, ahiret gününde Allah'tan başka kimsenin şefaat edemeyeceği neticesine ulaşabilir. Ne var ki Kur'ân'ın bütünlüğü içinde konuyla ilgili başka âyetler de vardır ve bu âyetler, Allah'ın izin verdiği bazı kimselerin şefaat edebileceğini açıkça dile getirir: "O gün, Rahmân'ın izin verdiği ve sözünden razı olduğu kimseden başkasının şefaati fayda vermez." (Taha sûresi, 20/109); "Rahmân'ın katından söz alanların dışında hiç kimse şefaate sahip olamaz" (Meryem sûresi, 19/87); "O'nun katında, O'nun izin verdikleri dışında kimsenin şefaati fayda vermez." (Sebe sûresi, 34/23) Bu âyetten açıkça anlaşıldığı gibi Allah Teâlâ'nın sevdiği ve razı olduğu kimseler şefaat edebileceklerdir. İmkânsız olan şey, Allah'a rağmen şefaat etmektir. Putlar ve Allah katında hiçbir kıymeti olmayanlar, değil başkasını, kendilerini bile kurtaramazlar. Sonuç Her kitabı anlamanın bir usûlü olduğu gibi Kur'ân'ı anlamanın da bir usûlü vardır. Hattâ Kur'ân'ı doğru anlayıp tefsir etmede de âlimlerimizin Kur'ân ve Sünnet'ten süzüp çıkardığı temel prensipler vardır. Bunlardan birisi de siyak ilkesidir, çünkü Kur'ânî ifadeler sağlıklı olarak siyakları içinde anlaşılıp yorumlanırlar. Ne var ki sağlıklı bir anlama ve yorumlamanın gerçekleşebilmesi, sadece siyak ilkesine değil, usûle dair bütün kuralların işletilebilmesine bağlıdır. Buradan şu önemli noktaya ulaşmış bulunuyoruz: Yönteme dâir kuralların hiçbiri diğerine feda edilmemeli, ortaya konan her bir anlama ve yorumlama mümkün olduğunca her bir kuraldan onay alabilmelidir. Önemli olan ortaya konan siyak, lügat, rivâyet, Mekkî-Medenî ve esbâb-ı nüzul gibi kriterlerin bir diğerine tahakküm etmemesidir. Bu kriterlerin hepsi önemlidir, mutlak sûrette dikkate alınmalıdır; ancak bir kriterin göstergesi farklı yöne işaret ettiğinde yapılması gereken şey, diğer kriterleri itibardan düşürmek değil, aksine bu kez daha hassas şekilde çalıştırmaktır. Zira böyle bir durumda kriterlerden birisi, tabir caizse alarm vermiş, diğerlerinin desteklemediği bir netice görünmeye başlamıştır. Nasıl ki olanca çeşitliliğine rağmen Kur'ân'ın ele aldığı konular birbirleriyle çelişmiyor, aksine mükemmel bir tevhidi gözler önüne seriyorsa; ortaya konan bir anlama ve yorumlama da usule dair bütün kriter ve kurallardan onay alabildiği ölçüde itimada şayan olacaktır. Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi munver@yeniumit.com.tr Dipnotlar 1. Arap dilinde "siyak" kelimesi aynı zamanda "sibak" kelimesinin mânâsını da tazammun ettiğinden, bir ifadenin bütün bağlamını ifade etmek üzere sadece "siyak" kelimesi kullanılmıştır. Siyak-sibak deyişlerinin birlikte kullanılması ise genelde Türk müelliflere has bir uygulama olmuştur. Kelimenin taşıdığı mânâ itibariyle siyak, sözün son tarafı ve devamı; sibak ise ön tarafı ve evveliyatı demektir. Ne var ki bu kelimeler sözlüklerde bile bazen ters anlamda kullanılmaktadır. Örneğin D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük (4. bsk., İst. 1983, "siyâk-u sibak" md., s. 1002) adlı çalışmasında benzer bir yanlış yapmış ve kelimelerin anlamlarını teşviş etmiştir. Esasında "siyâk-u sibak: sözde son ve baş uygunluğu, tutarlılık" veya "sibâk-u siyâk: sözde baş ve son uygunluğu, tutarlılık" denmesi gerekirken zikri geçen sözlükte "siyâk-u sibak: sözde baş ve son uygunluğu, tutarlılık" tanımına yer verilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Mustafa Ünver, Kur'ân'ı Anlamada Siyâkın Rolü, Ankara 1996, s. 76–78. 2. İbn-i Manzûr, Lisânu'l-Arabi'l-Muhît, Beyrut, trz., 2/242. 3. Bkz. Ünver, a.g.e., 121-124. 4. Geniş bilgi için bkz. Ünver, a.g.e., 125-216. 5. Kur'ân'daki i'câzın bu ve daha başka yönleri için örneğin bkz. Hattâbî, Beyânu İ'câzi'l-Kur'ân, Mısır, trz., s. 20-21 vd ; Rummânî, en-Nüket fî İ'câzi'l-Kur'ân, Mısır, trz., s. 69-70 vd. ; Abdü'l-Kâhir el-Cürcânî, Kitâbu Delâili'l-İ'câz, Mısır, trz., s. 32-33 vd.  6. Geniş bilgi için bkz. M. Ünver, "Kur'ânî Siyâkın Metinsel Boyutları Üzerine Yeni Bir Öneri", İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 8, Samsun 1996, s. 239–264. 7. Zerkeşî, el-Burhân fi Ulumi'l-Kur'ân, thk. Muhammed Ebu'l-Fadl, Beyrut, trz., Daru'l-Ma'rife, I, 39. 8. Suat Yıldırım, Kur'ân-ı Kerîm ve Kur'ân İlimlerine Giriş, İstanbul 1983, s. 96. 9. Geniş bilgi çin bkz. M. Abdullah Draz, En Mühim Mesaj Kur'ân, çev. Suat Yıldırım, İzmir 2006, 187-192. 10. İbn-i Manzûr, a.g.e., 2/237-238. 11. Bkz. Zerkeşî, a.g.e., 1/38 ; Suyûtî, el-İtkân fî Ulûmi'l-Kur'ân, İstanbul, trz., 1/66. 12. Bkz. Nisa sûresi, 4/82. Kur'ân'ı Mekkî - Medenî ile Anlamak  Doç. Dr. Mustafa Ünver          Âyetler ister kâfir, ister münafık ya da Yahudi veya Hıristiyan hakkında inmiş olsun, esbab-ı nüzul şunu veya bunu göstersin her fert kendi şahsıyla, çevresiyle, şöyle-böyle içinde bulunduğu zaman ya da mekânla bir çeşit aklî, mantıkî, hissî, vicdanî münasebetler tesis ederek, her zaman ona muhatap olabilir ve onun o tazelerden taze mesajlarını gönlünde duyabilir. Bütün ifadeler en iyi, ilk serdedildikleri mekân ve makamda anlaşılır. Kur'ân-ı Kerîm ifadeleri de bu genellemeden istisna değildir. Nitekim Kur'ân'ın sağlıklı olarak anlaşılmasını ve tefsir edilmesini temin eden usûllerden birisi de, âyetlerin içinde nâzil oldukları bütün tarihî, dinî, kültürel, ekonomik ve sosyal durumların dikkate alınmasıdır. Bu metot, âyetlerin iniş sebeplerini inceleyen esbâbu nüzul ilminden daha geniş bir alana oturmaktadır. Bize göre bu hususların tefsir usûlü türü eserlerde yerini alan Mekkî-Medenî İlmi çatısı altında ele alınması hem mümkün, hem de uygundur. Hattâ Mekkî-Medenî fikrinin dayandığı pek çok ortak esas sebebiyle Kur'ân'ın tarihî, dinî, kültürel, ekonomik, sosyal vb. hususiyetleri aynı başlık altında ve birlikte mütalâa edilmelidir. Bilindiği üzere Kur'ân, Mekke ve Medine olmak üzere iki dönemde nâzil olmuştur. Hicretten önce nâzil olmuş âyetler Mekkî, hicretten sonra nâzil olmuş âyetler de Medenî'dir. Bu sınıflamaya göre Kur'ân âyetlerinden her biri muhakkak Mekkî ya da Medenî olmak durumundadır. Yüz on dört sûrenin Mekkî-Medenî tasnifine göre, Kur'ân'ın seksen altı sûresi Mekke döneminde, yirmi sekiz sûresi de Medine'de nâzil olmuştur. Allah Tealâ, ilâhî ve evrensel vasıflara sahip kelâmını, milâdî yedinci yüzyılın Arap lisanı içinde inzal etmeyi murad buyurmuştur. İlâhî yönünü kaybetmeksizin beşerî unsurlara tercümanlık yapan Allah kelâmı Kur'ân, bu yönüyle insana çok büyük bir kıymet biçmekte ve pek önemli bir mesaj iletmekte, diğer taraftan insana da çok mutena bir değer ve şeref kazandırmaktadır. Çünkü Allah Tealâ insanın hidâyetini bulması ve halifelik vazifesini lâyıkı veçhile îfâ edebilmesi için kelâm-ı ezelîsini beşer diliyle göndermiştir. "Düşünüp anlayasınız diye Biz onu Arapça bir Kur'ân olarak indirdik." (Yusuf sûresi, 12/2) Bu ve benzeri pek çok âyetin dile getirdiği husus düşünüldüğünde, Yüce Rabb'imizin ezelî kelâmını biz kullarının hayır ve menfaati için anlayabileceğimiz beşerî bir dil formatına dökmesinin, ne büyük bir şükrü mucip nimet olduğu idrak edilebilmektedir. Kur'ân'ın Mekke döneminde nâzil olan âyetlerinin iman ve teslimiyete dâir mesajları, çok yalın, keskin, çarpıcı, etkileyici ve ikna edici tarzda gelmiştir. Mekke âyetlerinin çoğu, iman kurtarma hassasiyetiyle kısa ve şok tesirinde nâzil olmuştur. Beşer beyni, kısalığına ters orantılı şok âyetler karşısında âdeta sarsılmakta, ilâhî hakikatler karşısında daha öncesinde sahip olduğu bütün ezberleri bozulmakta ve buna muhatap olan insan kendisini helakten kurtaracak bir çıkış yolu aramaya başlamaktadır. Doğrusu bu âyetler hidâyete nasipli muhataplarına "kul oldum Sana Allah'ım" diyerek secdeye kapanmaktan başka bir yol bırakmamaktadır. Çünkü bu âyetler o kadar güçlüdür ki, âdeta Hz. Musa'nın karşısına çıkan sihirbazların hakkı görmeleri üzerine "Âlemlerin Rabbine, Musa'yla Harun'un Rabbine iman ettik." (A'raf sûresi, 7/122) demeleri gibi iman edip secdeye kapanmaktan başka bir seçenek bırakmamaktadır. Örnek olarak aşağıdaki âyetlerin şok etkisi yapan gücüne bir kulak verelim: إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ وَإِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ "Gök yarıldığı zaman, Rabbinin buyruğuna boyun eğdiği ve yarılma muhakkak vukû bulduğu zaman. Yer uzatılıp dümdüz edildiği zaman, içindekileri dışarı atıp bomboş kaldığı zaman, Rabbinin buyruğuna boyun eğdiği ve içindekileri dışarı atıp boşalma muhakkak vukû bulduğu zaman. Bakın hele, neler olacak o zaman!" (İnşikak sûresi, 84/1–5) Mealle birlikte beşer sözüne dönüşmüş bu yıkık dökük çeviriyle bile insanı derinden etkileyen bu âyetlerin, bir de icaz özelliği bulunan orijinal diliyle putperest Mekke sokaklarında okunup yankılandığını tasavvur edelim ve meydana getirdiği tesiri bir düşünelim. Yaklaşık on üç yıl süren bu dönemin ardından başlayan Medine döneminde nâzil olan âyetler ise, Müslümanların hicretle kavuştukları yerleşik düzene paralel tonda nispeten rahatlamış; ama bir o kadar da mesuliyet aşılayıcı mahiyet arz ederler. Mekke döneminde kökleri atılmış olan inanç esaslarının, davranışlar boyutuna yansıyan gerekleri, vazife ve mesuliyetleri, nefislerden başka bir engelin baskı kuramadığı rahatlık ve nefes almışlık içerisinde âdeta inci taneleri gibi dizilir Medine âyetlerinde. Kuşkusuz bu dönem âyetlerinde, tartışılmaz önemine binaen iman vurgusu yine tekrar edilir. Ancak yanında ibadet, ahlâk ve içtimâî davranış kuralları da bildirilir. Mekke'dekinden farklı olarak bu dönemin imtihan kervanına Allah yolunda malı infak etmenin yanına canı feda etme de katılmıştır yoğun olarak: "Ey iman edenler! Sizi elim bir azaptan kurtaracak bir ticaret göstereyim mi? Allah'a ve Resûlüne inanırsınız, mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda hizmet edersiniz; bir bilseniz böyle hareket etmek, sizin için ne kadar da hayırlıdır!" (Saff sûresi, 61/10–11) Kur'ân'ın derin anlamlarına nüfuz etmede bu bilginin büyük değeri vardır. Çünkü İslâm davetinin geçirdiği sıkıntı ve merhaleleri âyetlerle adım adım izlemek, Kur'ân'ın problemlere nasıl çözümler getirdiğini, bunu yaparken insan gerçeğine en üst düzeyde riâyet etmenin bir göstergesi olarak tedrici usûlü kullanarak nasıl en mükemmel sonuca ulaştığını, insanları vahyin nurunda nasıl terbiye ettiğini müşahede etmek, Mekkî-Medenî ilkesinin işletilmesiyle mümkün olmaktadır. Öte yandan gerek Mekke'de gerek Medine'de insanların hem vahye hem de birbirlerine nasıl muamelede bulunduğunu görebilmek de yine bu ilim vesilesiyle hâsıl olur. Kur'ân-ı Kerîm'in kavramlarını, fikir ve tasavvurlarını, toplum kurgusu ve anlayışını peyderpey nasıl olgunlaştırıp kemale erdirdiği, onun Mekkî'si ve Medenî'si dikkate alınarak gözlenir. Meselâ Kâfirûn sûresi'ni okuyan ve bu sûrenin hangi ortamda, nerede ve ne zaman nâzil olduğunu bilmeyen birisi âyetleri doğru anlayamayabilir ve "sizin dininiz size, benim dinim de bana" prensibini farklı yorumlayarak yanlış sonuçlar çıkarabilir. Hattâ insanlara rehberlik etmenin, onlara hakkı göstermenin, Allah yolunda çalışıp çabalamanın zorunlu olmadığını da ileri sürebilir. Oysa Ramazan el-Bûtî'nin de dediği gibi bu sûrenin Mekke'de nâzil olduğunu, ileri gelen müşriklerin efendimize hitaben "gel ey Muhammed, biz senin ilâhına bir yıl tapalım, sen de bizim ilâhımıza bir yıl tap"1 demeleri üzerine nâzil olduğu bilindiğinde, yukarıda zikri geçen yanlış düşüncelere mahal kalmaz.2 Ayrıca tabiî ortam yanında âyetlerin çeşitli hâllerde nâzil olması detayı da âlimlerimiz tarafından kayıt altına alınmıştır. Sözgelimi yolculukta, gündüz ve gece hâlinde, seher vaktinde, yaz ve kış mevsimlerinde, yatakta ve uyku esnasında, arzda ve semada, toplu melekler eşliğinde, ayrıca Cuhfe, Beyt-i Makdis, Taif ve Hudeybiye gibi mekânlarda nâzil olan âyet ve sûreler tespit edilmeye çalışılmış, haklarındaki mâlûmat kayıt altına alınmıştır.3 Mekkî-Medenî Âyetlerin Mümeyyez Vasıfları İlâhî kelâm, beşerin anlaması için nâzil olduğu dönemin ifade kalıplarını; dinî, sosyal, ekonomik ve kültürel tasavvurlarını dikkate almıştır. Âyetlerin lâfızları ve muhtevaları, içinde nâzil oldukları Mekke veya Medine dönemlerinin hususiyetlerinin nazara alındığını göstermektedir. Nitekim biz bir âyetin Mekkî ya da Medenî olduğunu bilmesek bile alâmet ve mümeyyezlerine (belirgin özellik, ayırt edici vaz'larına) bakarak onun hangi dönemde nâzil olduğunu kesine yakın bir şekilde tahmin edebiliriz. Binaenaleyh bu özelliklerin öğrenilmesinde büyük yararlar vardır. Ayrıca dönemlerinin belirgin tasavvur, olay, olgu, düşünce, inanç ve tezahürleri doğrultusunda Mekke ve Medine dönemlerine has kimi kavram ve konular da dikkat çekmektedir. Sözgelimi Yahudilerle ve onların düşmanlıklarıyla ilgili âyetlerin Medenî olması, Müslümanların hicret sonrasında Medine'de yoğun ve etkin bir nüfus olarak bulunan Yahudilerle karşılaşmalarıyla alâkalıdır. İklim ve toprak yapısının müsait olmaması ve su kaynaklarının yetersizliği gibi problemlerden dolayı tarıma elverişli olmayan, ancak canlı bir ticaret hayatına sahip Mekke'de hileli ticaretin yaygınlığı sebebiyle, Hz. Şuayb'ın (as) ticaret yaparken tartılarını düzgün tutmaları hususunda kavmini uyardığı âyetler, Mekke döneminde nâzil olmuştur. Öte yandan topluma bağlılık ve içtimâî mesuliyetlerini yerine getirme gibi konuların ise Medine'de nâzil olan âyetlerde gündeme getirilmesi, İslâm toplumunun burada teşekkül etmiş olmasıyla alâkalı bir durumdur.4 Mekkî Âyetlerin Özellikleri Mekkeli Araplar, içinde kaybolunacak kadar uçsuz bucaksız kum denizlerinde bazen çok yalnızlaşır, güçsüz duruma düşerler, yok edilmekten ve başka kabilelerin saldırılarına hedef olmaktan korkarlardı. Böyle zor anlarında çöl bedevileri, daha nüfuzlu bir kabilenin himayesine sığınmak zorunda kalırlar ve ancak bu sayede biraz rahat nefes alabilirlerdi. Tipik bir Mekke vasatını yansıtan bu bilginin üzerine şu Mekkî âyet ne kadar da uymakta ve putperest Arapları himaye edilmeye ihtiyaç duymayan Allah'a iman etmeye ne kadar da etkili çağırmaktadır: "De ki: Her şeyin mülkiyetini elinde tutan, himaye eden ama kendisi himaye altında olmayan kimdir? Biliyorsanız söyleyin bakalım." (Mü'minun sûresi, 23/88) Bedevilerin çöl hayatından söz açılmışken Kur'ân'daki tekrarları da, Arapları büyüleyen çöl kumsallarındaki tekdüze has manzaralara benzetmek, Kur'ân kıssalarını vahalarla karşılaştırmak ve bu tekrarları vahyin yoğun tehdit ve sert ikazlarının ardından insanın bir nebze durup soluklandığı çöldeki istirahat noktalarına teşbih etmek mümkündür. Ayrıca Kur'ân'ın secileri de, çöl manzaralarıyla ne kadar çok benzeşmektedir. Muhammed Kamil Huseyn "Uzun çöl yolculuğunu mutlu bir sonla bitirmeyi isteyen kimse, önünde duran ve hepsi benzer işaretlerle kapatılmış olan farklı uzunluktaki yolları kısaltmak zorunda olduğunu bilir." diyerek bu benzerliği dile getirir. Arapların içinde yaşadıkları çöl gerçeğinin Kur'ân'ın kavram, tasavvur ve dünya görüşüne yansımaması düşünülemez. Biraz önce de ifade edildiği gibi, çöllerdeki tabiatın görünümü ve aynılığı bir fırtınayla bir anda değişebileceği için kumlarla kaplı engin çöller, istikrarsızlık ve güvensizliğin sembolüdür. Çöllerde, tepeler ve yollar sürekli aynı yerlerinde duran istikrarlı yol işaretleri ve güven telkin eden kilometre taşları değildir. Hâsılı çöllerde gayeye ulaştıracak yolu bulabilmek, başka bir deyişle hidâyet üzere olabilmek çok zordur. Bu yüzden çok mâhir bir rehberin yol göstermesine şiddetle ihtiyaç duyulmaktadır; zîrâ iyi bir rehber edinmeden aşılmaz bu çöller. Binaenaleyh güvenilir rehberi olmayan insanın dünya hayatındaki durumu da çöllerin istikrarsız ve güvensiz durumundan farklı değildir. Dünya hayatında insan güvenilir bir rehberin kılavuzluğuna teslim olmadan maksuduna sağ-sâlim varamaz, belâ ve musibetlerle dolu yollardan Kur'ân'ın ve Sünnetin rehberliği olmadan geçemez. Bu bakımdan Kur'ân'da sıklıkla kullanılan hidâyet, hâdî ve hüdâ kelimelerini bu hakikatle okumak insan ruhunda çok daha tesirli izler bırakmaktadır. Mekkî âyetlerin en belirgin dış özelliği, kısa ve net ifadelerden oluşmasıdır. Daha önce de ifade edildiği gibi bu tür âyetler insanlar üzerinde bir volkan tesiri yaparlar. Bu âyetlerin ses bitimlerinin de dikkat çekici tarzda vezinli gelmesi benzer bir özelliği oluşturmakta ve bu hâl, Kur'ân pasajlarına harikulâde bir güzellik ve tesir gücü katmaktadır. Mekke dönemi insanlarının müşrik, mütekebbir ve inatçı yapıda olmaları, bir nevi böyle bir üslûbu gerekli kılmıştır. Daha ziyade Mekkî âyetlerde görülen kimi konu ve motiflerin tekrarlanması da dönemin bir başka özelliğini oluşturur. İnançsızlara meydan okuyup reddetme makamında "Hayır! Tasavvur, inanç ve söylemleriniz asla doğru değil." mânâsına gelen "Kellâ" lafzının geçmesi de Mekkî bir hususiyettir. Başka bir deyişle içinde "kellâ" lafzının geçtiği âyetler Mekkî'dir. Başında elif lâm mîm veya yâ sîn gibi hurûf-i mukattaa' olarak adlandırılan hece harflerinin yer aldığı 29 sûrenin 27'sinin Mekkî olması da dönemin bir diğer ayırt edici vasfı olarak kabul edilmiştir. "Ey Âdem oğulları!" ve "Ey insanlar!" şeklindeki hitaplarla ve yeminle başlayan âyetlerin yanında secde âyetleri de Mekkî'dir. Mekkî âyetlerin ayırıcı muhteva özellikleri arasında ise, temel inanç esasları, hitap çoğunluğunun müşriklere yapılarak olumsuz tasavvur ve davranışlarının reddedilmesi, ahlâkî meziyetlere özendirilmesi, sabrın tavsiye edilmesi, nefsin, malın, aklın, namusun ve dinin korunması şeklinde özetlenebilecek temel ve genel teşrî esaslarından söz edilmesi ve önceki peygamberlerin kıssalarından bahsedilmesi yer almaktadır. Ayrıca Bakara sûresi hâriç İblis ile Hz. Âdem kıssasından bahsedilmesi, cinlerden söz edilmesi gibi temalar da Mekke döneminin karakteristik muhteva özelliklerinden sayılmaktadır. Medenî Âyetlerin Özellikleri Kur'ân'ın Medine'deki muhatapları Allah ve Resûlü'nün bütün talimatlarına iman ederek teslim olmuş kimselerdir ve nâzil olan vahyi can kulağıyla dinlemekte ve hidâyetinin gereğini yapmaya âdeta can atmaktadırlar. Böyle muhataplara konuşan bir hitabın da daha fazla eğitici ve öğretici formda gelmesi, bilgileri ve konuları detaylarıyla beraber uzun uzun vermesi pek tabiîdir. Bu bakımdan Mekkî âyetlerin aksine Medenî âyetler, gözle görülür derecede uzun pasajlar hâlinde nâzil olmuştur. Uzun âyetler muhtevalarının da teenni ile okunup anlaşılarak gereğinin yerine getirilmesini hâsıl etmiştir. Çünkü Mekke'deki kısa âyetler vicdan ve duyguları harekete geçirirken, uzun Medenî âyetler aklı ve idraki harekete geçirmiştir. Yine önceki dönemden farklı olarak âyetlerdeki secî'lerin azaldığı da görülmektedir. Medenî âyetlerde görülen bu farklılıklara rağmen, yine de dönem âyetlerinde çok güçlü psikolojik motivasyonlar yer almaktadır. Meselâ Medenî bir sûre olan Haşr sûresi'nin 21. âyeti, Allah kelâmına karşı insanın ne kadar da katı kalbli ve ağlayamayan kuru bir çift göze sahip olduğunu haykırmakta ve Mekke'dekilere benzer şekilde ruhlarda büyük bir tesir icra etmekte "Eğer Biz bu Kur'ân'ı bir dağa indirseydik, Allah korkusundan başını önüne eğdiğini ve paramparça olduğunu muhakkak görürdün. Biz bu misâlleri insanlara düşünsünler diye anlatıyoruz." Muhatapların kimlikleri doğrultusunda Medenî âyetlerde "Ey iman edenler!" diye hitap edilmesi; namaz, zekât, hac, nikâh, boşanma, alışveriş, faiz ve savaş gibi konularda detaylı bilgilerin verilmesi, adam öldürme, hırsızlık ve zina gibi birtakım suçlarla ilgili belirlenmiş cezaların konulması, detaylı miras dağılımının yapılması, münafıklardan söz edilmesi, ehl-i kitapla nasıl ilişki kurulacağı ve mücadelede bulunulacağının anlatılması, Medine döneminin diğer mümeyyez vasıflarındandır. İdeal bir yönetimin tesisi anlamında istişareden ve ihtilâf vukuunda Hz. Peygamber'e (aleyhisselâm) müracaat edilmesinden söz edilmesi de bu dönem âyetlerinin muhtevaları arasında yer almıştır. "Resûl" olarak Hz. Peygambere itaatin emredilmesi de yine dönemin karakteristiklerindendir. Zîrâ Kur'ân'da yaklaşık otuz âyette Allah ve Resûlü'ne itaat ّemri mânâsında "أَطِيعُوا اهللََ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ"şeklinde ifadeler geçmektedir ve bu âyetlerin tamamı da Medenî'dir. Bu âyetler şayet Mekke'de, Resûl'e (s.a.s.) itaatin gerçekleşmeyeceği bir ortamda nâzil olsaydı, -hâşâ- ilâhî sözün değeri ve ağırlığı buharlaşacak, böylece belâgate muhalif bir hâl ortaya çıkacaktı ki, mu'cizü'l-beyan olan Kur'ân-ı Kerîm bundan her zaman münezzeh olmuştur. Medenî âyetlerin muhtevalarından bir başkası da, mü'minlere zafer ve fetih vaat edilmesidir. Ayrıca Hz. Peygamber'in (s.a.s.) eşlerinden ve aile hayatından söz eden âyetler de Medine'de nâzil olmuştur.5 Netice itibariyle insanlığı karanlıklardan nura iletmek üzere Allah katından indirilmiş olan Kur'ân-ı Kerîm'in sahih olarak anlaşılıp yorumlanması, taşıdığı hidâyet misyonunun gerçekleşmesi bakımından büyük önem arz etmektedir. Bu neticenin meydana gelmesi için âlimlerimizin on beş asır boyunca geliştirdikleri ve tefsir usûlünde topladıkları birtakım kaide ve metotlara riâyet edilme mecburiyeti bulunmaktadır. Bu kurallara riâyet edilmemesi durumunda kötü niyetli bazı insanlar art niyet, düşünce ve inançları doğrultusunda Kur'ân'ı istismar ederek onun nurunu örtmeye çalışabilir ve bu karanlık düşünceleriyle insanları hak yoldan çıkarabilirler. Uyulması gereken kurallar yok sayılır ve gereği yerine getirilmezse, nefisler ve hevâlar kuralların yerine geçer, düzen yerini kaosa terk eder, cehalet ve hevâ hüküm sürer. Binaenaleyh Kur'ân'ı anlama ve tefsir etme sürecinde bilinmesi ve tatbik edilmesi gereken ilkelerden birisi de Mekkî ve Medenî ilmidir. Allah Tealâ insana değer vererekonun fıtrî yapısını dikkate almış, bunun sonucu olarak da, ilâhî kelâmını nâzil olduğu vasatın özelliklerine uygun form ve muhtevada inzal buyurmuştur. Âyet ve sûrelerin taşıdıkları bu özellikler, Kur'ân'ın doğru anlaşılıp tefsir edilmesine katkı sağlamakla kalmamakta aynı zamanda Allah kelâmının ne kadar eşsiz bir belâgat örneği olduğunu da gözler önüne sermektedir. * Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi munver@yeniumit.com.tr Dipnotlar 1. Vahidî, Esbâbu'n-Nüzûl, Beyrut 1991, Dâru'l-Kütübi'l-Ilmiyye, s. 261. 2. Bkz. Ramazan el-Bûtî, Min Ravâiı'l-Kur'ân, Dımeşk 1970, Mektebetü'l-Fârâbî, s. 86-87. 3. Geniş bilgi için bkz. Suyûtî, İtkân fî Ulûmi'l-Kur'ân, İstanbul 1978, Kahraman Yay., c. I, 24-30. 4. Mesela bu âyetlerden bazıları için bkz. Hucurât sûresi, 49/10; Saf sûresi, 61/4; Haşr sûresi, 59/9. 5. Bkz. Ünver, Mustafa, Tefsir Usulünde Mekkî-Medenî İlmi, Samsun 2001, Sidre Yay., s. 223-270. Kur’ân’ın Akide Üslûbu  Ferid el-Ensârî      Kur’ân, Allah kelâmıdır. Bu itibarla da o, hiçbir beşer sözüne benzemez. Onun kendine mahsus bir ifade tarzı ve üslûbu vardır. Ele aldığı konuları anlatmada, onu bir başka söze kıyas etmek imkânsızdır. Zira Kur’ân, her türlü mukayeseden mukaddes ve müberrâdır. İslâm’ın başlangıç kelimesi “Lâilâhe illallah”tır. Bu, şifre kelimedir, son derece kıymetli ve latif bir şifre. Evet, bütün Müslümanlar bunu söylerler; ama çok azı bunun gerçek zevkine varır. Bunun sebebi, inanç alanında kelâmî tasavvurlara gidişin insanı onun güzel ortamından ve ulvî vecdlerden (duygulardan) alıkoymasıdır. Temelde İslâm Terbiye Eksenli Akidedir Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet-i Nebevîde anlatılan İslâm inançları, insan vicdanında ve tavırlarında derin ruhî iz bırakan terbiyevî bir dokunuştur. Müslümanlar bu inançları Kur’ân’ın yüce ibareleriyle aldıklarında, onlarla hayret uyandırıcı bir tarzda amel ederler; çünkü yeryüzünde gezip dolaşan, yemek yiyen insanlar oldukları hâlde, yeryüzüyle ilgili şeylere bağlı normal insanlar olmaktan çıkıp, gökyüzünde meleklerle yarışacak varlıklar olmaya doğru süratle ve büyük bir derinlikle değişirler. Bu sebeple Allah, onlar vasıtasıyla medeniyet ve tarihte mucizeler gerçekleştirmiştir. Onların kendisiyle amel ettiği şeyin kimyası tektir. O da “Lâ ilâhe illallah”tır. Ama çeşitli ekol ve okullarıyla kelâm ilminin tasvir ettiği gibi değil, Kur’ân’ın âyât-ı beyyinatı ve muhkematı ile arz ettiği tarzdadır. İslâm inançlarını bir zaman kelâmın zarurî deliller olarak imlâ ettiği, başka bir zaman da zarurî olarak öğrettiği taksimler, imanî terbiye âleminde etkili değildir; çünkü bunlar sadece Kur’ân’ın kelimelerinde ve harflerinde bulunabilecek rabbanî ruhtan ve taabbudî sırdan yoksundur. “Kim Allah’ın kitabından bir harf okursa ona bir hasene vardır. Hasene de on misliyledir. Ben “elif lâm mim” bir harftir demiyorum; “elif” bir harftir, “lâm” bir harftir, “mim” bir harftir.” (Tirmizî). Sonra cemal ve celâl açılarından İlâhî Zât’ın hakikatini kemal-i sıdkı üzere tabir etmek, ancak Allah’ın kendi zâtı ve sıfatlarını söylediği biçimde olur. Sınırlı nispetlerin ilim ve sıfat bakımından mutlak sınırsız olanı ihata etmesi mümkün değildir. Dolayısıyla İslâm’da akideyi ifade etmede tevkîfîlik (nassa itibar) esastır. İnancın Aktif Olması Günümüzde insanların çoğu inançlar üzerine konuşur; fakat pek azı onlarla amel ederler, çünkü cedel ilmi kalbî meyveler vermez, o, mânâ âleminde seyreden kalbin ihtiyaçlarını değil, ancak tartışmacı aklın arzularını tatmin için bir esası netice verir. Resulüllah (sallallahü aleyhi ve sellem), kalbe nüfuz eden ve bir zerre olarak orada yerleşen, bahçeler ve ağaçlar bitiren bir hitapla imanî akideleri akıllara arz ediyordu.  “Lâ ilâhe illallah” inancının ihtiva ettiği, kendisiyle defalarca tarihin akışını değiştirdiği ve İslâm’da büyük tarihî şahısları ortaya çıkarttığı sır, sadece onun “güzelliğinde” gizlidir. Güzellik, ancak kalb ile hissedilecek bir şeydir. O, “Müslüman insan olmanın ne kadar da güzel olduğunu” hissetmektir. Dinle ilgili bu ince idrakin dışında hakkı yansıtmayan başka dindarlık şekilleri vardır. Dinin saflığı ve semavî olanın güzelliği, tevillerin tortuları ve ilimlerin taksimatında kaybolmuştur. Bir topluluk “kelâm”ı zemmetmiştir; ama onlar da reddederken, ilmî taksimlerde bulunurken ve “kelâm yaparken” mezhep çatışmasında eridiklerini idrak etmediler, dinin kıymet ve güzelliğinin kendilerinden kaybolduğunun şuuruna ermediler. Veya en azından onlar “Müslümanlar” olarak, yaptıkları tasniflerle, kendilerine tâbi olanlara gidişatlarında ruhanî zevkler ve güzellik dokunuşları bırakmadılar. Tasavvurları bir vadide, tasarrufları ise başka bir vadide idi. İşte bu apaçık bir hüsrandır.  Şüphesiz ki Kur’ân-ı Kerîm ve Nebevî Sünnet kelâm ilminin bize ulaştıramayacağı büyük bir hakikati; inancımızın güzel olduğu gerçeğini söylerler. Güzellik Akidesi Günümüz Müslümanlarının çoğunun inançtaki bu güzelliği kaybedip dini sert ve yaşanması zor görmeleri cidden teessüf edilecek hususlardandır. Günümüzde insanların çoğunun dindarlığına musallat olan, söz ve fiillerdeki donuklaşma, kendilerinde güzellik olmayan siyasî ve içtimaî sebeplerden dolayıdır. Bu çeşit dindarlıkların dinin kıymet ve güzelliğinden inhirafa kapı aralaması kesinlikle caiz değildir. Allah (celle celâlühü), dini güzel olsun, kalb onun zevkini alsın, nefis ona bağlansın, insan onu çözemesin de, onun sırlı cazibesi ve değerli teşviki sayesinde âlemlerin Rabbi olan Allah’a teslim olsun diye indirmiştir. Kul, lafzî delâletlerini bilerek söylediğinde “Lâ ilâhe illallah”, durumu nitelemeyi, kemal ve celâl sıfatlarının zevkini dile getirmeyi ifade eden kalbî bir söz olur. Bu, Allah’a tam bir vicdanî boyun eğişin ifadesidir. Evet, “vicdanî” dedim, çünkü yalın biçimde Kur’ânî temel kullanımlarında böyle gelmiştir.  Sen dilde bu büyük sözü araştırsan, her ikisi de İslâm’ın temeli olan iki temel lafız üzerine oturduğunu görürsün: “Allah” ve “İlâh”. “Allah” kelimesi lâfz-ı celâl, İlâhî Zât’a alem ismi, bütün güzel isimleri ve yüce İlâhî sıfatları hâvî isimdir. “Allah” lâfzı dilde müfrettir, çoğulu yapılamaz ve sayıca çoğalmaz. “İlâh” kelimesine gelince o, kalbî şuurun idrak ettiği bir mânâya delâlet eden sıfat lafzıdır, dolayısıyla çoğalır ve “âlihe “şeklinde çoğulu yapılır. “Lâ ilâhe illallah”taki diğer ibareler, yani nefiy “Lâ”sı ve hasr edatı olan “illâ” ise, lügavî terkip ve yapıda, müminin kalbinde “ilâh” sıfatı ile “Allah” ismi arasında bir nevi alâka kuran nefiy ve isbat için rol üstlenirler. Bu araştırmada bizi de ilgilendiren bu alâkanın gerçekliğidir. Bu alâka, bu sözü gerçekten inanarak ve şuuru Yüce Mevlâ’sına yönelmiş olarak söyleyen kulun kalbinin akıttığı mânâları vicdana doldurur. “İlâh” kelimesi, söylediğimiz gibi dildeki asıl kullanımında kalbî ve vicdanî bir kelimedir. Onun sevgi ve kızgınlık, sevinç ve hüzün, istek ve isteksizlik, rağbet ve rehbet gibi kalbî durumlara delâlet eden lafızlardan bir lafız olduğunu kastediyorum. Deve yavrusu annesine istekle bağırdığında Arapların söylediği “elihe’l-fasîlu-ye’lehu-elehen” sözü bunun aslıdır. Fasîl sütten kesilmiş, emmesi bıraktırılmış, kendisi çadırda alıkonmuş, annesi meraya salıverilmiş deve yavrusudur. Hâl böyle uzayınca annesini hatırlar, onu annesine karşı bir şevk, bir özlem sarar da –çünkü o yeni sütten kesilmiştir- sanki ağlar gibi bağırır, sesler çıkarır, Araplar da onun arzusunu anlatmak için “elihe’l-fasîl” derler. Bu durumda annesi onun lügavî anlamda “ilâhı” oluyor. Bu anlamda şair de şöyle der: “Elihtü ileyhâ ve’r-rakâibu vukfun/Atlılar durduğu sırada ben ona özlem duydum”. Dilde varit olmuştur ki “Allah” ismi sadece Yüce Zât’a verilmiştir, başkası bu isimde ona ortak değildir, o hâlde “ilâh” ismi hem Allah Sübhanehu’ya, hem de tapılan putlara verilir. Sen “Allah” dediğinde onu sadece Allah Teâlâ için kullanmış olursun.  Yüce Yaratıcı’nın adının hayrette kalmak anlamına gelen “elihe-ye’lehu”den türemiş olduğu da söylenir. Çünkü Onun azameti karşısında akıllar hayrette kalır. “Elihe-ye’lehu-elehen” yani hayrette kalmak. Bunun aslı “velehe-yevlehu-velehen”dir. “Ve kad velihtü alâ fülanin” dendiğinde bu, “velihtü”de olduğu gibi “Benim ona olan özlemim arttı” anlamına gelir. Sığınmak anlamındaki “elehe-ye’lehu”den alınmış olduğu da söylenir. Çünkü Cenâb-ı Hak her halükârda kendisine kaçılacak, sığınılacak mercidir. (Lisanü’l-Arab, “elh” md.). Dolayısıyla bu lügavî çerçevede “ilâh” kelimesi, kalbin şevk duyduğu, vicdanı boyun eğme ve bağlanmaya sevk eden anlamındadır. Nitekim Allah (celle celâlühü), “Hevâsını ilâh edineni görmedin mi?” (Câsiye Sûresi, 22) buyurmuştur.  Fiil olarak tercih edilen, “elihe”nin “velihe”den olması ve “Allah” alem isminin bundan türemiş olmasıdır, çünkü her ikisi de kalbî mânâları ifade etmektedir. Hemze vav’dan bedeldir. Rağıb el-Isfahânî şöyle der: “Elihe fülanün-ye’lehu” abede/boyun eğmek mânâsındadır. Kelimenin aslı “vilah”dır. Hemze ‘vav’dan bedel yapılmıştır. Allah’ın bu isimle isimlendirilmesi, bütün yaratıkların hayvanat ve cemadat gibi varlıkların teshir veya bazı insanların irade ve teshir yoluyla ona boyun eğmesindendir. Bu sebeple bazı bilgeler, “Allah her şeyin mahbubudur” demişlerdir (el-Müfredat fî Ğaribi’l-Kur’an, “elihe” md.). “el-Veleh”, aşırı sevgi ve şiddetli üzüntü sebebiyle meydana gelen deliliktir. Sevip de deli olan veya dul kalıp da üzüntüsünden deliren kadına “imraetün velûhun” denilir. İbn Manzur der ki, “el-veleh” hüzündür. Kelimenin şiddetli bir duygu, hüzün ve korku sebebiyle şaşkınlık ve aklın gitmesi anlamına geldiği de söylenmiştir. “el-veleh”: sevgilinin yokluğu sebebiyle aklın gitmesidir. Yavrusunu kaybetmiş deveye, onu sesler çıkararak aramaya yöneldiği için “nâkatün mîlâh” denir. Yine “velehet ileyhi telihü” denilir ki ona iştiyak duymak demektir. Yavrusuna karşı duygusu yoğunlaşan deveye “nâkatün vâlihun” denir. (Lisanü’l-Arab, “velehe” md.) Sevgi ve Vicdan Akidesi Böylece “elihe” ve “velihe” maddelerinin kalbî mânâlara geldiğini, icmâlî olarak bunların vicdanî alâka ve sevgi ile dolu olmayı ifade ettiğini görmüş oldun. Dolayısıyla müminin “Lâilâhe illallah” sözü, kalbinde hissettiği Rabbi ile alâkanın, yani Allah’tan başka sevilecek yok, Allah’tan başka korkulacak yok, kalbimin binasını ancak Allah’a yönelmek doldurur düşüncesinin ifadesidir. O, bu durumuyla, annesine şevkle inleyen deve yavrusuna çok benzemektedir, çünkü ayrılık acısı ve uzak olmanın yalnızlığını hissetmektedir. Müslüman, Allah’tan başka ilâh olmadığına şahadet ederken, kalbinin rağbet, rehbet, şevk ve sevgi bakımından sadece Allah’la alâkalı olduğuna şahadetini ikrar eder. Şüphesiz ki bu, büyük ve tehlikeli bir şahadettir. Çünkü kalbinde olanın doğruluğunu Allah’tan başka kimsenin bilmediği, sonra şahidinin kendisi olduğu şuurlu bir ikrar ve itiraftır. Kalbin hissettiği mânâlar ibarelerle sınırlanamaz, işaretlere hasredilemez. Dolayısıyla mekânın letafetinden Allah’tan başka ilâh olmadığına şahadetin hakikatinin tamamı idrak edilemez. Bu ancak hissedilir. İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye (rh.) şöyle der: “Kulun Rabbine muhabbeti, düşünülen bütün muhabbetlerin üzerindedir ve diğer mahbublara nisbet edilemez. Bu Lâ ilâhe illallah hakikatidir (İbnü’l-Kayyim, Medâricü’s-sâlikîn, 3, 18). Ve yine kendisi için yola çıkılacak nefis bir metinde şöyle der: “Şayet muhabbet bâtıl olursa iman ve ihsanın bütün makamları bâtıl olur, Allah’a yürümenin (seyr ilallah) bütün menzilleri devre dışı kalır. Muhabbet bütün makamların, menzillerin ve amellerin ruhudur. Bir kimse muhabbetten hâlî olursa o ölüdür, ruhsuzdur. Muhabbetin amellere nispeti, ihlâsın amellere nispeti gibidir. Bilakis muhabbet ihlâsın kendisidir, hattâ İslâm’ın kendisidir. İslâm, Allah’a itaat, sevgi ve zillet ile teslim olmaktır. Muhabbeti olmayanın kesinlikle teslimiyeti yoktur. Muhabbet Allah’tan başka ilâh olmadığına şahadetin hakikatidir. Çünkü “İlâh”, kulların kendisine sevgi ve zillet, havf ve recâ, tazim ve itaatle yöneldiği varlıktır. O, “me’lûh” mânâsındadır, “me’lûh” kalblerin kendisine teveccüh ettiği yani muhabbet ve zillet duyduğu demektir. Muhabbet kulluğun hakikatidir.” (Medâricü’s-sâlikîn, 3, 26). İslâm’ın Mânâsı “İslâm’ın mânâsı, âlemlerin rabbi olan Allah’a boyun eğmek, O’nun emrine teslim olmaktır. Bu vicdanî itiraf, yani kulun kalbinde “bulduğu” ve bu büyük âlemin seyyidine “boyun eğdiği” ânda idrak ettiği kalbini saran gerçek şuurun amelî ifadesidir.! Müslüman’ın kul olması hakikati, çoğu Müslüman’dan kaybolmuş, bu yüzden de bütün renk ve çeşitleriyle inhiraf meydana gelmiştir. “Kul”un iradesi hiçtir. Kelâmî mânâda değil, vicdanî mânâda, yani, sen ey Müslüman, Vahid ü Kahhâr olan Allah’ın mülkü olduğun şuuruna eriştiğinde yıldızların felekler etrafında döndüğü gibi sen de kulluk ve hizmet feleği etrafında dönersin. “Semavât ve arzın kilitleri Allah’ın elindedir. Allah’ın âyetlerini inkâr edenler hüsrandadır. (Zümer Sûresi: 60). “Abd” lafzının dildeki kullanımları, zillet, boyun eğme, râm olma ve bağlanma mânâlarının dışına çıkmaz, tıpkı ehlî hayvanların korku veya istek saikasıyla sahiplerine iradesiz ve ayrılmaksızın bağlandıkları gibi. Kul, Mevlâ’sının önünde sadece hizmet kapısında, onun eşiğinde durmuş, sevenin şevki içinde, neden, niçin diye sormaksızın hemen yerine getirmek üzere emir ve nehiy bekler. “O yaptıklarından sorulmaz, onlar sorulurlar” (Enbiyâ Sûresi: 23). O en büyük mahbub, merğub, merhub olan Rab, kâinâtın ve bütün yaratılanların Rabbidir. Bu ruhî seyahatin sonunda insan İslâm akidesini tanır da şöyle der: “Bu, kul ile Allah arasında sevgi anlaşması veya bu esenlik düsturudur.” Biz “muhabbet” dediğimizde bu, Kur’ân’da kapsamlı olarak kullanıldığı (câmi ve mâni) anlamdadır, yoksa dinde aşırı giden bazı taifelerin yönelişinde olduğu gibi değildir. Çünkü onlardan bir kısmı bunu söyleyerek havf ve recâ gibi bütün iman menzillerini iptal ederler. İş gider, Allah’ın, hakkında delil olarak indirmediği fakat onların ağızlarında geveledikleri birtakım kuru iddialara dönüşür. Hayır! Muhabbet sadık müminin kalbinde ancak havf ve recâ ile meydana gelir, rağbet ve rahbet gibi mânâlar ise ondan ortaya çıkar. Kur’ân-ı Kerîm ve Nebevî Sünnet bu hususta gayet açıktır. Bu ikisinden ancak cahil olan veya hevâsına tâbi olan sapar. Hakiki ve sadıkane seven, havf ve recâsı ölçüsünce haramlardan korkar, günahlardan haşyet duyar. Muhabbeti havf ve recâdan tecrid eden kimse yalancılardan olur.! Âlemlerin Rabbi “Onlar hayrâta koşuyor, rağbet ve rahbet içinde Biz’e dua ederler ve Biz’den haşyet duyarlardı” (Enbiyâ Sûresi: 90) sözüyle nebi ve resullerinin saffetlerinden bahseder. İşte öncekilerin ve sonrakilerin seyyidi olan Muhammed sallallâhu aleyhi ve sellem, “Allah’a yemin olsun ki, sizin Allah’tan en çok korkanınız ve O’na karşı en takvalı olanınız benim” diye ümmeti içinde ilân ediyor, “Sünnetimden yüz çeviren benden değildir” buyuruyor (Buhârî, Müslim). Dikkat ediniz bu yoldan herhangi bir inhiraf, ya dini bilmemekten veya açık bir dalaletten meydana gelir.  Bu ölçüye göre diyebiliriz ki İslâm akidesi muhabbet üzerine kuruludur ve hattâ bir muhabbet sözleşmesidir. Bu mânâsıyla İslâm akidesi cemal nurları ve celâl tecellîleri olarak tezahür eder. Nebi sallallâhu aleyhi ve sellem’in “Allah Tealâ, Lâ ilâhe illallah diyen ve bununla Allah’ı arayan kimseyi yakmayı cehennem ateşine haram kılmıştır.” (Buhârî, Müslim) deyişi boşa söylenmiş değildir. Bir kelime telâffuz edeni Cennet’e sokar mı? Evet, ama bu sadece bir kelime veya kelimeler değildir, bu kalbî bir yöneliş, vicdanî bir meyildir, bu, “muhabbet” meselesidir. Kim Allah’ı severse, Allah da onu sever. Bu, güzel ve büyük bir hakikattir. Bunun zevk ve vicdan bakımından idrak edilmemesi, dinin mânâlarını zayi etmeye ve insanlardan çoğunun dinin müstakim yolundan inhirafına sebeptir. * İslâm Hukuk Profesörü, Fas Tercüme: Prof. Dr. Muhit Mert Kur’ân Mesajı  Prof. Dr. Şerafettin Gölcük      Hakikî adaleti, gerçek hürriyeti, dengeli müsâvâtı, hayrı, namusu, fazileti, hatta hayvanlara varıncaya kadar her varlığa şefkati emredip; zulmü, şirki, haksızlığı, cehaleti, rüşveti, faizi, yalanı, yalan şehadeti açıkça meneden biricik kitap Kur’ân’dır. Bir gerçek olan Kur’ân, Yaratıcı ile yaratılmışlar arasında yegâne işarettir, tek ilgi bağıdır. Kur’ân sayesinde Müslümanlar birliklerini bulurlar. Kur’ân bütün insanlığı ikaz eder, uyarır; yani beşeriyeti, Allah’tan ayırıp tefrik ederek, onu kendi bünyesinde birlik vahdet hâline getirerek, Allah ile yaratık arasında bir ilgi bağı görevi ifade eder.1 Zîrâ Kur’ân, yaratılanları iyileştirmek ve güzelleştirmek maksadıyla Yaratıcı’nın ifade ettiği bir kanundur. O aynı zamanda, yeryüzünde doğru yolu belirtmek ve göstermek için Sema’nın bir kılavuzudur, rehberidir.2 “Büyüleyici güzelliğine rağmen şiir değildir.” Zîrâ “kelimelerin mimarisi, tasvirlerinin çarpıcılığı ve canlılığı, âyetlerinin renkli ve güçlü müziği, mânâyı, hiçbir zaman gizlemez. O, bütün kendine has özellikleriyle bir hayat ve düşünce tarzı tesis ve inşa eder.”3 Kur’ân, çok zengin ve yaygın içeriği ile sadece bir vicdan, şuur ve duygu rehberi değildir; aynı zamanda “bir hayat kılavuzudur”, günlük hayat rehberidir.4 Bundan dolayı Müslüman için dinî bir davranış belirliyor, içinde yaşadığı toplum nazarında geçerli ve değerli bir yol haritası çiziyor. Müslümanın tutum ve davranışları, Kur’ân önderliğinde hazırlanıp mü’mine sunuluyor. Kur’ân, İslâm medeniyetinin temelidir. İslâm dünyasında, Kur’ân temel alınarak dinî, sosyal ve ahlâkî problemlere somut çözümler aranır. Gerçekte Allah’ın kitabı, itikat, hukuk ve ahlâkî sistem olarak tam ve mükemmel tatbikini, Mekke toplumu gibi bir toplumda ancak bulacaktır. Mekkeli toplum zihniyetini ve hayat tarzını, temelde çok fazla sarsmamak, asırların kazandırdığı fikirleri ve kanaatleri birden ve aniden alt üst etmemek için Kur’ân, kendine has bir yol, usul ve metot benimseyerek bir seçimde bulunuyor. Kur’ân’da izlenen yol, yaşanılan gerçeklerden hareket ederek zihinleri ve kalbleri ikna etmek, yumuşak bir tarzda mesajı onlara sunmak şeklindedir. Genel çizgileriyle Kur’ân’da takip edilen İlâhî metot; kendisine hitap edilen ve çevresinde olup bitenleri müşâhede eden insanın tasvirle, anlatımla, gerçekle karşı karşıya kalması, hakikati kendi istek ve arzusuyla benimsemesi tarzındadır. Herkes tarafından kabul edilen Kur’ân’ın ilk inen âyetlerinde müşâhede edilen husus, Allah’ın, her varlığın ve insanın yaratıcısı olduğudur.5 Kur’ân’ın söz konusu ilk inen âyetlerinde öğrenmeyi, okumayı, ilim elde etmeyi ve bilimin, bilginin kalemle öğretilişini, bunların ilk beş âyette geniş yer tuttuğunu müşâhede etmek çok ilgi çekicidir. Ayrıca, yaratılış ve yaratma konuları da dikkati çekiyor. Allah, bu ilk âyetler aracılığıyla tek ve biricik Yaratıcı olarak takdim ediliyor. Buna ilâveten O, Kerim ve Ekrem sıfatlarıyla insanın yegâne öğreticisi olarak dikkatlere sunuluyor. Herhangi bir fikri yayma söz konusu olduğunda, fikrin yürütücüsü ve yayıcısı büyük önem arz eder. Burada yüklenici ve yürütücü Hz. Peygamberdir (sallallâhu aleyhi ve sellem). O’nun kişiliği çok özel olarak bizim dikkatimizi çekiyor. O’nun bilhassa davasına olan sarsılmaz inancı, ileride bahsedeceğimiz imanının gelişmesi ve davasına hazırlanışı dikkate ve zikre değerdir. O tek başına, Mesaj’ın sancağını eline alıyor, dünyevî ve mânevî elle tutulur hiçbir destek olmaksızın, yalnız başına, ruhanî bir hakikatten bahsetmeye koyuluyor. O hâlde buna göre Kur’ânî hareket, menşei itibariyle, Hz. Peygamber’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) faaliyetleriyle demir almış ferdî bir harekâttır. Buradan yola çıkarak, Müslüman da tıpkı büyük önderi Hz. Muhammed (sallallâhu aleyhi ve sellem) gibi hareket etmek zorundadır. Amelî plânda, ferde ağır bir yük yüklediğinden dolayı insan, tek başına her şeyi yapmak mecburiyetindedir. İnsan kendi kaderi ve Rabbi karşısında, kendisinin geniş, derin ve büyük sorumluluğunu tanır. Kur’ân’da bu husus birçok defa değişik ifadelerle tekrarlanır: “Her nefis, kazandığına karşılık bir rehindir.” (Müddessir, 38) Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) her şeyden önce kendisine, daha sonra Rabb’ine karşı sorumludur. Müslüman da Peygamber örneğini takip etmek durumundadır. Oysa Allah’a itaat ve ona ibadet etme emri zaten çoktan verilmiştir. Kur’ân’da mesele şöyle vazedilir. “De ki: Bana, dini yalnız Allah’a hâlis kılarak ona ibadet etmem emredildi. Ve bana Müslümanların ilki olmam emredildi.” (Zümer, 11-12) Kur’ân ilk zuhurundan, ilk defa Mekkeliye okunuşundan itibaren Mekkelinin müşrik ve materyalist fikrini ve kalbini temelden sarstı. Onu şok etti. Gerçekte Kur’ân’ın lânetlediği kimse, Mekkelinin kimlik ve kişiliğinde, münkir ve inançsız kimse idi. Bu lânet, inançsız müşrik Mekkelinin şahsında tezahür ediyordu. Böyle bir kişiyi, dün Mekkelinin şahsında, bugün tarihin ve coğrafyanın her devir ve zemininde yola getirmenin, hakikatle yüz yüze buluşturmanın yolu, herhalde nihai yargı, son hesap silâhıdır, “Nush ile uslanmayanı etmeli tekdir, tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir.” Ancak Kur’ân, aynı zamanda eğitici ve öğretici bir unsur olarak ahiret gerçeğinden bahsediyor; bunu, insanı eğitmek ve onu bilgi sahibi kılmak için bir vasıta, bir araç olarak kullanıyor. Bir defa daha açıkça müşâhede ediliyor ki, Kur’ân doktrininin en önemli dayanaklarından biri olan Nihai Yargı, Mekke’deki münakaşaları, muhalefeti, karşı koymaları, gündeme taşımaya sebep oluyor. Kur’ân’ın muhtevası şekillendikçe, Kur’ân âyetleri vahyedilmeye devam ettikçe, kıyamet ve âhiretin önemi sürekli vurgulanmış, Hesap Günü kavramı Kur’ân’da ağırlıklı bir yer işgal etmiştir. Gelecek Hayat’la ilgili âyetlerde Cennet nimetleri, lezzet ve zevkleri ile ilgili genel tablonun yanında, Cehennem işkencelerinin ve cezalarının da bir dökümü verilmiştir. Bu konuda, Rahmân (55) ve Vâkıa (56) sûrelerinde Cennet ve Cehennem tasvirleri câlib-i dikkattir. Kur’ân bakış açısını, daha sonraki tarihî olaylar tasdik edip doğrulamaktadır. Vahyin belirli hedefleri vardı. Bunların başında Arapların birliği geliyordu. Bunun için lisan, temel vazifesini görüyordu. Hakikatte Arap yarımadasının sakinleri, İslâm’ı yayma ve diğer kavimlere ulaştırmak için bu birlikten hareket etmişler, bu birlik onlara üs görevi görmüştür. Onlara en fazla yardımcı olan, ellerindeki asıl malzeme, Kur’ân ve O’nun lisanıydı. Araplar, İslâm’ı götürüp takdim ettikleri ülkeden, topraklardan kendi evlerine ve yurtlarına döndüklerinde, geride Kur’ân’ı ve Arapçayı bırakıyorlardı. Kuzey Afrika, bazı Afrika ülkeleri ile pek çok Asya ülkesinin durumu buna örnektir. Kur’ân’ın üslûbunun güzelliğine ve cazibesine, en isyankâr ve inat zihinleri bile tartışmasız bir biçimde kendine çeken i’cazına kapılmış, bir bakıma teshir olmuş, büyülenmiş Mekkeli, Kur’ân’ın Mekke sınırları dışına çıkmaması içi her şeyi yapmıştır. Ancak şu sonuca varmaktan kendini alamamıştır: Kur’ân büyüleyici, teshir edici bir cazibeye sahiptir. O’nun Mekke’ye gelen hacıları da büyülemesi, tesir ve teshir etmesi kaçınılmazdır. Onun sözleriyle, Kur’ân âyetleri ve sûreleri vasıtasıyla “baba oğlundan, kardeş kardeşinden ayrılıyor.” Kur’ân’ın tesiri ve cazibesi sadece sıradan Mekkeliyi etkilemekle kalmıyor, toplumda mevki ve makam sahibi seçkinleri de sarsıyordu. Bundan nasibini alanların başında şairler ve kâhinler geliyordu. Onlar da Kur’ân’ın üslûbu karşısında şaşkına dönmüş, toplumun gözünden düşerek işsiz ve işlevsiz hâle gelmişlerdi… Kur’ân’ın şekil ve üslûbu, şair ve kâhin doğmuş bu kişilerin hoşuna gitmese de o, hem şekil ve üslûp, hem de nitelik ve muhteva bakımından, var olma savaşı veren bir toplumun temel ve derin ihtiyaç ve hayati gereklerine cevap teşkil ediyordu. Bu dönemde ticaret, parlak günlerini yaşıyordu. Ancak sosyal eşitlik ve adaletsizlik, ahlâksızlık başını almış gidiyordu. Bunların giderilmesi büyük bir ihtiyaç hâline gelmişti. Artık bir mucize bekleniyordu. İşte bu noktada Kur’ân, bütün ihtişamıyla var olmanın, ayakta kalmanın reçetesini sundu. Mekkelinin önüne büyük bir ideal koydu. Var olmaya, kendini ispat etmeye gelince; bu, Allah’ın insanı yaratması esnasında yüklediği misyonla gerçekleşecektir. Bu hedefin gün yüzüne çıkması, tahakkuk etmesi gayesiyle, bu misyonu, bu yüce görevi canlandırmak, ona hayat vermek, sürekli bunun bilincinde olmak lâzımdır. Bunun için Mekkî sûreler, insan kalbine Bir ve Tek Allah’a inancı yerleştirmek isterler ve İslâm’ın sosyal ve kolektif karakterini, bir müddet için ikinci plâna bırakırlar. Kur’ân’daki Rabbanî ve Rahmânî hedef, kalblere tefekkürü, insan olma şuurunu ve tasdiki yerleştirmek, yeni gizemli ve çekici bir hayat tarzını idraklere sunmaktır. Eğer sosyal yön şimdilik ikinci plâna itilmiş görünüyorsa, bu, o kadar da ihmal edilmiş değildir. Müşrik Mekkelinin gurur ve kibrine, hırs ve tamahına, cimriliğine hücum edilerek; daha çok kardeşliğe ve yoksullarla dayanışmaya davet edilerek, Mekkelinin hataları ve kötülükleri sergilenerek, ferdî ve içtimâî eşitlik ve adalete kapı aralanmıştır. Bu konuda, bir güzel örnek olarak, Mâûn (107) Sûresi’ni zikredebiliriz: “Dini yalanlayanı gördün mü? İşte o, yetimi iter, kakar; yoksulu doyurmaya ön ayak olmaz. Şu namaz kılanların vay hâline! Ki onlar namazlarından gaflet ederler, onlar gösteriş yaparlar, en ufak bir yardımı esirgerler.” Yoksullarla dayanışma ve onların kaderleriyle ilgilenme, onların âkıbetlerinden endişe etme, Mekke’de daha önce az görülen veya hiç görülmeyen bir sosyal davranış biçimiydi. Ticarete dayalı Mekke toplumunda iki sosyal tabaka mevcuttu: Zengin tüccarlar ve onların hizmetinde olan yoksullar ve köleler… Kur’ân mesajının yankısı, bilhassa bu ikinci tabaka üzerinde şiddetli olmuştur. Hakikatte, ilk defa, Peygamber olduğunu söyleyen ve ilan eden bir kişi, aynı zamanda İlâhî Kitap taşıyan ve okuyan bir adam, onların âkıbetleriyle ve kaderleriyle meşgul oluyor; ve bu Peygamber, onlara yardımın Cennet’in kapısını açacağını beyan ediyor. Tarihte ve onların hayatında ilk defa, Mekkeli güçlülerin ve seçkinlerin gururu ve kibri bozuluyor ve onların cephesinde bir delik açılıyor. Kur’ân’daki Rahmânî ve Cebbârî tavır, onlara sert ve çetin bir hayat sundu. Hemen derhal putlarını kırarak değil, fakat onlara sürdürdükleri hayatın boş ve anlamsız olduğunu, Allah’ın hâkimiyetinin dışındaki bir hayat tarzının ise hiçbir işe yaramadığını açık ve net olarak izah etti. Ve ayrıca, onlara, uzun süre faydalanamayacakları zenginliklerinin ve ondan elde ettikleri birikimlerin geçici olduğunu hatırlattı. Kur’ân sahibi Yüce Allah, Kur’ân’da beyan ettiği Rabbânî tavırla, vahyin ilk anlarında, toplumda herkesin içtenlikle benimseyebileceği bir ahlâk sistemi ilân etmişti. Bütün bunlar için, Kur’ân perspektifinde asla şiddete başvurmaya gerek yoktur. Aksine, Kur’ân’da Mekkeliye şu canlı misal verilir: Sizin için Yüce Allah, insan ve tabiatın bütün güçleriyle ilişkide; mükemmel, müstesna ve harika örnek; doğruluğun, dürüstlüğün, efendiliğin mümtaz, seçkin sembolü; aranızda yaşayan, sizden biri olan Peygamber Hz. Muhammed’dir (sallallâhu aleyhi ve sellem). Aslında sizler içinde en iyi olan, Hakk’ın katında O’na en yakın olandır. Allah’ın yanında en mükerreminiz, en fazla takva sahibi olanınızdır. Bu Kur’ânî temel prensiple, herkes Allah huzurunda eşittir. Bir ferdin diğerine, bir kavmin bir başkasına -şu veya bu sebepten- asla üstünlüğü yoktur. Üstünlüğün ölçütü ahlâkî kurallardır. Kur’ân mesajıyla yapılan belki en büyük inkılâp, insanın dünya nimetlerine bağlılığı yerine, Allah’a bağlılığın ikâme edilmiş olmasıdır. Artık bundan böyle insan, dünyanın mal, imkân, nimet ve servetinin kölesi olmayacak, Bir ve Tek Mevlâ’nın bağlısı ve kulu olacaktır. Zîrâ O, insanı yaratmıştır. İnsanı barındıran ve besleyen O’dur. Yeryüzünün bütün cazibesi ve güzelliği onun eseridir. Ayrıca, insanı son hesap gününde adaletli bir biçimde yargılayacak olan O’dur. İnsan, muhtaç olduğu rahat, huzur ve mutluluğu, dünya hayatı boyunca aradığı saadet ve selâmeti, ancak Allah’ın huzurunda, O’na inanç ikliminde bulur. Bu itibarla dua ve ibadet, mü’min insanın hayatında özel bir yer işgal eder. Zîrâ insan, ibadet ve dua esnasında Rabbi ile karşı karşıyadır. Kur’ân’da çizilen, açıkça belirtilen en yüce hedef, Bir ve Tek olan Allah’ın varlığı ile ibadeti ancak O’na tahsis etme şeklindeki ana temadır. Allah’tan başka ilâh yoktur. Mâbud ise ancak O’dur. Kur’ân vahyi ile birlikte ruhanî, mânevî rengi ağır basan yeni bir çağ yüzünü göstermiştir. Orada her şey yerli yerine oturmuştur. Artık Kur’ân çağı başlamıştır. Tarihî Kur’ân atmosferinden günümüz Kur’ân atmosferine intikal ettiğimizde gördüğümüz açık, net, berrak çıplak gerçek şudur: Kur’ân yaşayan bir hakikattir. Kur’ân, aktüel Müslüman toplumunda önemini, canlılık ve dinamizmini bütün yönleriyle muhafaza etmektedir. İslâm toplumunda inansın veya inanmasın, herkesin Allah’ın kelâmı Kur’ân’a gösterdiği saygı çok anlamlıdır. Müslüman cemiyette, inanan, inanmayan toplumun kâhir ekseriyeti, Kur’ân prensipleri tarafından şekillenir. Hemen hemen herkes derinden Kur’ân’dan etkilenir. Zîrâ Müslüman toplumu tamamen Kur’ân toplumu olarak nitelemek, yerinde ve doğru bir niteleme olacaktır. Tâ başlangıçta, Mekke’den itibaren Müslüman her şeyden önce Kur’ân etkilemiştir. Hz. Peygamber’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) Mekkelilere Kur’ân’ı okuduğu gibi günümüzde de camilerde ve genel halk toplantılarında, dinî ve sosyal olsun, kâriler Kur’ân okurlar ve bu büyük bir hürmetle dinlenir. Söz konusu uygulama, Hz. Peygamber’in bir geleneği şeklinde tam bir itina ile yerine getirilir. Bu uygulama, görünüşte basit ve sade bir Kur’ân tilâvetidir. Ancak gerçekte bu durum, sosyal psikoloji söz konusu olduğunda esaslı ve asıl bir noktadır. Herhangi bir şeyi birçok defa tekrar ederseniz artık bu şey bir kural hâline gelir ve değişmez bir karakter kazanır. Bu itibarla Kur’ân kıraat ve tilâveti, Müslüman kişi üzerinde belirleyici bir rol oynar. Onun özel etkisi, bütün gezegenimiz çapında inkâr edilemez boyuttadır. Kur’ân’ın sosyal hayata önemli katkısı, asla ve hiçbir zaman göz ardı edilemez. Kur’ân okumanın olumlu yansımaları, İslâm toplumunda her alanda kendini gösterir. Herhangi bir fikri yayma söz konusu olduğunda rehberin, liderin kimlik ve kişiliği, özel ve önemli bir yer işgal eder. Rehber, lider burada Hz. Peygamber’dir (sallallâhu aleyhi ve sellem). O’nun kişiliği çok özel bir biçimde dikkatimizi çekiyor. O’nun özellikle davasına derinden bağlılığı, bu inanç ve sadakatinin gelişmesi bütün dikkatleri üzerine topluyor. O tek başına Kur’ân mesajının bayraktarlığını eline alıyor. Hiçbir maddî ve mânevî destek olmaksızın, tamamen putperest ve materyalist bir çevrede, çok yüksek bir hakikatten yalnız başına bahsetmeye başlıyor. Buna göre, Kur’ân hareketi her şeyden önce ferdî bir harekettir. Şunu ifade etmek istiyoruz. Bu hareket ferde çok ağır bir yük yüklüyor. Çünkü bu hareketin başlangıcında görülen budur. İlk hareket böyle başlamıştır. İnsan, kişi, Allah’ın ve Kader’inin karşısında, her şeyi bizzat kendisi tek başına yapmak ve göğüslemek durumundadır. İnsan, sorumluluğunu görmek ve üstlenmek zorundadır. Kişi kendi öz mesuliyetini tanıyacaktır. Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) önce kendisine karşı, sonra da Rabb’ine karşı sorumludur. Müslüman, Hz. Peygamber’in örneğini izlemeli, onu bu şekilde kendisine rehber edinmelidir. O, Peygamber olarak, Veda Haccı esnasında büyük bir Müslüman hacı kitlesi önünde, hatasız bir tarzda görevini îfa etmede ne kadar titiz davrandığını şu sözleriyle beyan etmişti: “Size Allah’ın kitabını bırakıyorum. Onu takip ettiğiniz, uyguladığınız müddetçe asla hataya düşmezsiniz.” Bu nebevî beyanlarda bir yandan sorumluluğumuzu, diğer yandan da Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in (sallallâhu aleyhi ve sellem) nezdinde nasıl bir önemi haiz olduğunu öğrenmiş bulunuyoruz. Sorumluluk, kuvvete ve ileri derecede kişiliğe bağlıdır. Kur’ân’daki ilâhî anlayış, ferde belirli bir sorumluluk yüklerken, mü’minde muayyen bir kişilik duygusunun doğmasını ve gelişmesini de gaye edinmiştir. Kendi fiil, davranış ve eylemlerinin mesuliyetine sahip olmak, ferdi diğer bütün yakınlarından ayırarak Allah’ın huzurunda yalnız ve tek başına bırakır. Bundan dolayıdır ki, insanın yalnızca yargılanacağı ve eylemlerinin hesabını tek başına vereceği Son Yargı hakkında Kur’ân’ın ehemmiyetle, ısrarla durması boşuna değildir. Sağlıklı ve sağlam bir toplum, sorumluluklarının bilincinde olan kişilerin eseri olarak karşımıza çıkar. Kur’ân’da nihâî hedef bu idi. Kur’ân’da tecellî ve tezahür eden İlâhî irade bunu, Allah’ın Bir ve Tek oluşu inancı etrafında ve temelinde bir İslâm ümmeti kurma şeklinde yapmak istiyordu. Köhnemiş eski inanç sistemi kökten reddedilerek, Mekke toplumundan itibaren inşa edilmek istenen yeni toplum modeli bu merkezde olacaktı. Müslüman’ın isminin sahibi, yeryüzünde Allah’ın iradesinin kefili ve onun halifesi, elinde Kur’ân vahyi ile putların eski taraftarı yeni bir dünyada başka ufuklara doğru ilerliyordu. En ufacık bir ihmal göstermeksizin sürekli olarak Kur’ân prensiplerine dayanıyor, ilhamını ve gücünü Kur’ân ikliminden alıyordu. Sonraları, İslâm dünyası geniş bir araştırma ve ilmî çalışma alanına dönüşmüştür. Hedef, Allah’ın kitabını en mükemmel bir şekilde anlatmaktı. Bu büyük gayret, Kur’ân’ı daha iyi yaşamak, imkân dâhilinde onu en iyi uygulamak içindi. Bu hem dünyevî, hem de uhrevî saha için geçerli idi. Tarih boyunca Müslüman gerek ilmî açıdan, gerekse mânevî açıdan, hayata Kur’ân perspektifinden temaşa edip baktı. Böylece insanlık, Kur’ân prensiplerine dayalı, onun Hz. Peygamber’in hayatında en mükemmel bir şekilde uygulanışını araştıran tamamen Kur’ânî bir toplumun, ümmetin, medeniyetin doğuşuna tanıklık etmiştir. Bu Kur’ân medeniyeti, önce tohumlarını Mekke’nin pagan, müşrik toplumunda, sonra esaslı bir tarzda Mekkeli Müslümanların hayatlarında bulur. Böylece Kur’ân, İslâm ümmetinin bütün taleplerinin, arzu ve isteklerinin hareket noktasıdır; tek, üstün, yeterli ve güçlü kaynağıdır. İslâm toplumunun gerçekten harekete geçmesi, uyanması, yeni bir medeniyet projesi ile insanlığın huzuruna çıkması, ancak Kur’ân’ın sosyolojik, psikolojik, kelâmî, tefsirî yönlerden dikkatlice incelenmesiyle ve sonuçlarının toplumun bütün fertlerince paylaşılmasıyla mümkündür. Öte yandan Kur’ân, henüz yüce görevini tamamlamış değildir. O, hâlâ imtiyazını üstün ve aziz mevkiini bütün görkemiyle muhafaza etmektedir. Günümüz dünyasında dinî, ahlâkî, sosyal pek çok problemi insanlık küresel çapta birlikte yaşıyor. Müslümanların Kutsal Kitabı, aktüel krizde bütün insanlığa hizmet etmek için hazır vaziyette beklemektedir. Ancak bunun için Kur’ân’ın, önce Müslümanlara iade edilmesi gerekmektedir. Önce Müslümanların onu yeniden sahiplenmesi icap etmektedir. O daha sonra bütün beşeriyete, ilâhî, Rabbânî, sıcak, güler yüzünü göstermelidir. İmanın sesi ve gücü önce müşriklere ve kâfirlere, münafıklara karşı yükselen ve onlara karşı zafer elde eden bütün zamanların kitabı Kur’ân, evrensel dünya kültürleri, medeniyetleri tartışmasında, mânevî gücü ile, üslûp ve muhtevasıyla yerini almalıdır. O, aydınlatıcı ve açıklayıcı rolüyle insanlığın önünü açmalıdır. Artık küresel bir medeniyetten söz edildiği şu günlerde, bu medeniyetin en önemli sütunu, aslî unsuru olan Kur’ân, bütün ihtişamıyla, olanca sıcaklık ve yol göstericiliğiyle bu alanda arzı endam etmelidir. İslâm ümmeti Kur’ân’a ne kadar gerekli ise, dünya gezegenimizin sâkinleri de Kur’ân’a şükran borçlarını ifa etmek durumundadırlar. İnsanlık, ortak mirasını korumada ve tekrar yararlı hâle getirmede Kur’ân’ın katkısını ve payını asla unutmamalıdır. Dünya barışı, kültürlerin yaklaşması ve uzlaşması, karşılıklı anlayış çerçevesinde ancak gerçek olur. Bu büyük gayretin hakikat hâline gelmesinde Kur’ân, yapıcı pek çok unsur ve malzemeyi içinde barındırmaktadır. O böyle bir misyonu önce Mekke’de, sonra Medine’de ve nihayet İslâm medeniyetinin inşasında çok başarılı bir tarzda ispat etmiş, gerçekleştirmiştir. Kur’ânî başarının temeli, imandan başka bir şey değildir. Kur’ân’ın imanı, Allah’ın iradesine her yönden teslimiyettir. Kur’ân, Allah’ın insanlığa en büyük bağışı, lütfu ve ihsanıdır. İnsanlığın elindeki en büyük mânevî miras Kur’ân’dır. Zîrâ önceki sahifeler ve kitaplar Kur’ân’da tekrar özetlenmiş, Kur’ân’da muhafaza altına alınmışlardır. İlâhî kitap niteliğini muhafaza eden, yegâne kutsal vahiy olan Kur’ân, bütün insanlığın ferdî ve içtimâî, dinî ve ahlâkî bütün problemlerini çözmede kaynak olarak hazır vaziyettedir. İkinci büyük mânevî miras ise Hz. Peygamber’in kutlu Sünnet’idir. Müslümanlar bu iki büyük zenginliğe sahip yeryüzünün en bahtiyar toplumudur. Hz. Peygamber (sallallâhu aleyhi ve sellem) canlı, yaşayan Kur’ân olarak günümüzde İslâm ümmeti ile birliktedir. Müslümanlar bu imtiyazlarını bütün insanlıkla paylaşmak durumundadırlar. Not: Bu makalemin hazırlanmasında Kur’ân ve Mekke (İstanbul, 2007) adlı kitabımdan istifade edilmiştir. *Selçuk Üniv. İlâhiyat Fak. Öğretim Üyesi sgolcuk@yeniumit.com.tr Dipnotlar 1. Waardenburg, L’Islam dans le Miroir de l’Occident, s. 206. 2. Zerkani, Menahil, c. 1, s. 3. 3. Mason, Le Coran, (Fransızca Kur’ân tercümesi), s. 48-52. 4. Chelhod, Introduction à la Sociologie de l’Islam, s. 169. 5. Kur’ân, 96 (Alak) 1-5. KUR’AN’IN MUHAFAZASI VE YAKILMA HADİSESİ  Dr. Veli Ulutürk  Kur'ân-ı Kerim, uluhiyyetten beşeriyete gelen son mektuptur. Allah'tan kullarına son mesajdır, ötelerin en mühim haberidir. Hz. Muhammed (sav)'in en büyük mucizesidir. Kıyâmete kadar gelecek insanların en mühim imtihan unsurudur. Ahirette insanların leh veya aleyhlerine şehâdet edecek olan bir imtihan hüccetidir. Hz. Peygamberden sonrakilere de en mühim bir imtihan hücceti olarak bırakılan ilâhi bir vesikadır. Onda insanların Allah'a karşı ve birbirlerine karşı vazifeleri beyân edilir. Dikkat edilirse insanların görevleri kısaca bunlardan ibârettir. Hz. Peygamberden sonra başka peygamber ve başka kitap da gelmeyeceği için, Allah'ın Rasulü (sav)'den sonra kıyâmete kadar gelecek insan nev'ine bir hidâyet ve imtihan rehberi olmak üzere (Bakara, 185) gönderilmiştir. O halde onun kıyâmete kadar muhafaza edilmesi gereklidir. Bütün çağların kitabı olan Kur'ân'ın işte bu mühim misyonunu ifa edebilmesi için, onun nesiller boyu hiç bırakılmadan ellerde dolaşması gereklidir. Bundan dolayı onun muhâfazası Önceki semâvi kitaplar gibi olmamış, ilâhi himâye ve teminat altına alınmıştır. İşte delilleri: "O zikri (Kur'ân'ı) Biz indirdik Biz, ve onun koruyucusu da elbette Biz olacağız" (Hicr, 9). "O inkârcılar, Kur'ân kendilerine geldiği vakit onu inkâr ettiler. Halbuki O eşi bulunmaz aziz bir kitapdır. Ona ne Önünden ne ardından bâtıl yaklaşamaz. Hikmet sâhibi, çok övülen (Allah) dan indirilmiştir (O)" (Fussilet, 41-42). Allah teâlâ Kur'ân'ın muhafazasını elbette kulları eliyle gerçekleştirecektir. Çünkü sebeplerin akışı içerisinde, onun muhatapları insanlardır. Diğer imtihan konularının böyle sebepler silsilesinin akışı içerisinde cereyan ettiği gibi, bu konu da tabii bir şekilde gerçekleşmiştir ve gerçekleşmektedir. Kur'ân'ın muhâfazasına muhâtap ve muvazzaf kullar halkasının en başında da, hiç şüphesiz, Kur'ân kendisine nâzil olan ilk mü'min ve en şerefli kul Hz. Muhammed (as) gelir. Sonra da diğer mü'minler bu görevi üstlenmişlerdir. Hz. MUHAMMED (SAV)İN KUR'AN'I MUHAFAZA VE CEM'İ Diğer semâvi kitapların vahyedildiği gibi (Nisâ, 163-164), Kur'ân-ı Kerim de peygamberimiz Muhammed (as)a vahiy suretiyle indirilip öğretilmiştir (Nahl, 43-44). Kıyamete kadar gelecek insanlara bir imtihan vesikası olarak kalması gerektiği i-çin, diğer kitaplar gibi bırakılmamış, bizzat Hz. Peygamber (sav) tarafından onun korunması için bir seri tedbirler alınmıştır: Hz. Peygamber'e bir âyet veya sure nâzil olunca, hemen vahiy kâtiplerinden gerekli kimseleri çağırır, onlar da ellerinde yazı malzemeleriyle gelirler ve onlara, inen âyetlerin hangi surenin neresine yazılacağını söyleyerek bizzat yazdırırdı (1). Hz. Peygamber (sav), kâtibe yazdığını okumasını söyler, bir eksiklik çıkarsa onu düzelttirirdi. Böylece kayd ve zabt altına alınan yeni vahyi Hz. Muhammed (sav), erkeklerin önünde okuduktan sonra, kadın dinleyiciler karşısında da tekrar okurdu (2). Ashab inen âyetleri büyük bir dini vecd içerisinde dinler, şevk ile ezberler, onu namazlarında okurlardı. Zâten Kur'ân okumanın bizzat kendisi çok feyizli bir ibâdettir (3). Ashâbın ve ondan sonra gelen ilk nesillerin, darb-ı mesel olacak kadar parlak hâfıza ve zekâları, Arapların o zamanda genellikle ümmi bir millet oluşları yüzünden kültürlerinde daha ziyâde hâfızaya dayanmaları, basit hayatlarıyla hâfızalarının berrak kalışı, Allah ve Rasulünü sâdık bir sevgiyle sevmeleri, Allah'ın kitâbını titizlikle ezberleyip muhâfaza etmelerine vesile olduğu gibi, Kur'ân'ın belâğatının her ifâdenin üstünde oluşu, onun ilim ve amele birlikte teşviki, Kitâb ve Sünnetin dinde işgal ettiği önemli mevki, âyetlerin ve sûrelerin tedricen olaylar ve sorularla irtibatlı olarak nazil olmasıyla, onların Kur'-ân ve sünneti yaşayarak öğrenmeleri, Rasulullah (sav) in örnek bir yaşayışla onların arasında bulunması, onun talim ve terbiyedeki irşâd siyâseti ve bunlara ilâveten Kur'ân'ın i'câzıyla söz ustalarına tahaddisinin (meydan okuma) cevapsız kalması, onların Kur'ân'ı titizlikle ezberleyip muhâfaza etmelerinin âmillerinden olmuştur (4). Bundan dolayı Kur'ân-ı Kerim Medine'ye hicretten önce bile yazılı haldeydi. Nitekim Hz. Ömer'in, müslüman olmadan önce kız kardeşinin yanında bulunan Tâhâ suresini okuduğunu İbn Hişâm haber vermektedir (5). Kur'ân-ı Kerim zâten kendisi, kendisini kitap olarak adlandırmaktadır. (Bakara, 2; Tur, 2; Sâd, 29). Yazı olmadan kitâp olur mu? "Ona (Kur'ân'a) tam bir surette temizlenmiş olanlardan başkası el süremez" (Vâkı'a, 79). Halbuki Tevrat korunamamış, çıkan yangınlarda yanmış, ortadan kaybolmuştur. Hz. Musa'dan yedi yüz yıl sonra Azrâ adında birisi Tevrat'ı şifâhi nakle dayanarak yazmıştır. İncil de Hz. İsâ zamanında yazılmamıştı. Ondan çok sonra havâriler hâtırlarında kalanları naklettiler, onların nakillerine dayanılarak inciller yazıldı. Bundan dolayı onlar yazarlarının adlarıyla adlandırılmıştır (6), Kur'ân'ın muhâfazası hususunda yine ilâhi te'yidi gösteren bir vak'a da her sene Ramazan ayında Cebrâil (as) 'in huzurunda o zamana kadar vahyedilmiş olan bütün Kur'ân'ı Hz. Peygamber (sav)'in okumasıdır. Bunda ashab da bulunur, herkes, ezberlerini karşılaştırır ve sağlamlaştırırdı. Hz. Peygamberin vefâtından önceki Ramazan ayında, Cebrâil (as) ona, Kur'ân'ı iki def'a okutturdu (7). Bu son mukâbeleye arza-i ahire denir ki vahiy kâtibi Zeyd bin Sâbit de bu arzada hazır bulunmuştu. Rasulullah (sav) nâzil olan âyetleri hemen ezberlemek için gayret ve telâşa kapılır, Cebrâil (as) okurken o içinden tekrar ederdi. Kur'ân'ın muhâfazasını te'minât altına alan ilâhi te'yid burada da Rasulullah Efendimizin imdâdına yetişti. "(Ey Muhammed), onu tekrarlamak için (henüz Cebrâil, sana vahyi bitirmeden) dilini depretme. Onu (senin kalbine) toplamak ve (sana) okutmak bize âittir. Sana Kur'ân'ı okuduğumuz zaman okunuşunu tâkip et. Sonra onu açıklamak da bize düşer (Kıyâme, 16-19). Bu âyet, Kur'ân'ın tenzil, cem ve tanzimini de Allah'ın üzerine aldığını gösterir (8). "Sana (Kur'ân'ı) okutacağız da sen (onu) unutmayacaksın" (A'lâ, 6). Kur'ân'ın muhafazası tedbirlerinden yine bir tedbir olmak üzere Hz. Peygamber (sav), ilk zamanlar, Kur'ân'la karışmaması için, Kendisinden Kur'ân'dan başka bir şey yazılmasını yasaklamıştı (9). A. Jeffery gibi bazı müsteşrik ve misyonlerler, delilsiz ve çelişik olarak, Kur'ân'ın asr-ı saâdette yazılı olmadığını ileri sürüyorlarsa da (10) T. Nöldeke ve Fr. Schwally, Kur'ân'ın Hz. Peygamber zamanında yazıyla tesbit edildiğini itiraf ederler ve "Hz. Muhammed metinlerin kaydilmesine büyük ölçüde önem verirdi" derler (11). A. Jeffery ise neşrettiği Kitâbu'l—Mesâhif s. 5 deki iddiasından az sonra Hz. Peygamber zamanında Hz. Ali, Ubey bin Ka'b, Huzeyfe, Abdullah bin Mes'ud, Ebu Mûse'l-Eş'ari, Abdullah bin Zübeyr, Ebu Zeyd ve Muâz bin Cebel gibi ashabın yazılı mushaflarını zikreder. Hz. Ali "Cem' ettiği mushafını bir deveye yükledi, sahâbeye getirdi" der (12). Önceki iddia ile bu şahsi mushaflar ve Hz. Osman'ın resmi mushafı ortaya koyduktan sonra, şahsi mushafları yaktırması olayı çelişki olmaz mı? Yazılı değildiyse, Hz. Osman neyi toplayıp yaktırdı? (13). O halde hiç şüpheye mahal bırakmaz şekilde Hz. Peygamber tarafından yazdırılan Kur'ân, hem hâfıza ve hem yazı ile, çifte metotla asr-ı saâdette tesbit, zabt ve muhafaza edilmiştir (14). İşte bu mânâda Kur'ân'ı ilk cem' eden Hz. Peygamber (sav)'dir. Rasulullah (sav) zamanında bizzat kendisi tarafından büyük bir itina ile kayd ve hıfz edilen ve ettirilen Kur'ân-ı Kerim, onun sağlığında iki kapak arasında toplanıp bir kitap hâline getirilmemişti. Çünkü o hayatta olduğu müddetçe vahiy devam ediyordu. Hz. Peygamber (sav) son vahiyden sâdece 9 gün sonra âhirete irtihâl etmiştir (15). Hz. Peygamber, nâzil olan âyetleri okuyor, onlarla va'z ediyor, onların ferâiz ve ahkâmını öğretiyordu. Ashâb da onları ezberliyor, yazıyor ve öğreniyorlardı. Bu durum şimdilik Kur'ân'ı bir kitap hâlinde toplamaktan onları müstağni kılıyordu (16). Adetâ yazılı fişler hâlinde bekliyordu. HZ. EBU BEKİR'İN KUR'AN'I MUHAFAZA VE CEM'İ  Hicri 11. senede Müseylemetü'l-Kezzâb'a karşı yapılan Yemâme muhârebesinde 70 kadar kurra sahâbi şehid düşmüştü. Onlar içerisinde ashâbın dört meşhur kâri ve hâfızından birisi olan Ebu Huzeyfe'nin mevlâsı Sâlim de vardı. Bu durum Hz. Ömer'i endişeye şevketti. O, halife Hz. Ebu Bekir Sıddık (ra) 'a baş vurarak, daha sonra vuku bulacak savaşlarda da eğer böyle şehidler verilecek olursa Kur'ân ehlinin kalmama tehlikesinin baş göstereceğini, bu sebeple Kur'ân'ın bir kitap hâlinde toplanması için emir vermesini taleb etti. Hz. Ebu Bekir'in önceleri Hz. Peygamber (sav)'in yapmadığı bir işe teşebbüs etmekten kaçındığını görüyoruz. Hz. Ömer'in ısrarları üzerine, Zeyd bin Sâbit'i çağırdı ve ona mes'eleyi açtı. Zeyd önce tereddüt etmişse de sonra durumun önemini kavrayarak, Kur'ân'ı, bu emir ve yetki üzerine ashâbda bulunan o zamanın yazı malzemeleri, deri, tahta, hurma dalı, kürek kemikleri ve enli yassı taşlar gibi üzerinde Kur'ân yazılı sahifelerden ve Kur'ân'ı ezberleyen kimselerin hâfızalarından yazdı, derleyip topladı ve bir araya getirdi. Mescidde bu iş için halka ilan da bulunulmuş ve Hz. Ömer de kendisine yardımcı olmuştu. Zeyd (ra), Kur'ân âyetlerini sâdece yazılı olarak bulmakla yetinmiyor; fazlaca bir ihtiyat için, kendisi de hâfız olduğu halde, hıfzındakiyle karşılaştırıyordu. Böylece Zeyd bin Sâbit, her sûrenin âyetleri kendi içinde sıralı olarak Kur'ân'ı bir kitap hâlinde bir araya topladı. Sûreler bugünkü tertipde değildi. Onları nüsha hâlinde bir araya topladı. Bir iple bağlanarak ona mushaf adı verildi. Bu ilk cem' olunan mushaf vefatına kadar halife Hz. Ebu Bekir'in yanında kaldı. O'nun vefâtından sonra Hz. Ömer'in nezdinde muhâfaza edildi. Hz. Ömer'in vefatından sonra kızı Hz. Hafsa'ya emânet edildi. Çünkü Hz. Ömer vefat etmeden önce yeni halife daha belli olmamıştır (17). Bu Kur'ân'ı koruma tedbirleri de Cenâb-ı Allah'ın te'minâtının bir gereği olarak, Hulefâi râşidi’ne verdiği ilham ve va'dine vefasının bir tecellisidir (18) Hz. Ebu Bekir'in Kur'ân-ı Kerim'i böyle iki kapak arasında toplaması da ashâbın icmâı ile olmuştur. Dipnotlar: 1) Sahihu'l-Buhâri, Fezâilu'l-Kur'ân, 3, el-Mektebetü'l-İslâmiyye, İstanbul, ts.(Dâru't-Tıbâ'ati'l-Amira'dan ofset) 2) Muhammed Hamidullah, Kur'ân-ı Kerim Târihi, çev. M. Sait Mutlu, s. 43, İst. 1965. 3) Bkz. Buhâri, Fezailu'l-Kur'ân, 10-37. 4) Bkz. M. A bdulazim ez-Zerkâni, Menâhilu'l-İrfân fi Ulumi'l Kur'ân, I, 293 - 315, Kahire, 1362/1943. 5) es-Siretü'n-Nebeviyye,I, 368-370, Mısır, 1963 baskısından ofset, Beyrut; M. Hamidullah, aynı eser, s. 42. 6) Süleyman Ateş, Kur'ân-ı Kerim ve Yüce Meâli, s.X,Ank. 1977. 7) Buhâri, Fezâilü'l-Kur'ân, 7; es—Suyuti, el-İtkân fi Ulumi'l Kur'ân, 1, 50, Beyrut, 1973.  Mukaddemetân fi Ulumi'l-Kur'ân, s.23 , 39 - 40; Nşr. Arthur Jeffery, Kâhire, 19 72. 9) Sahihu Müslim, Zühd, hadis no:72, Kahire, 1375/1955. 10) Ebu Bekr İbn Ebi Dâvud es-Sicistâni, Kitâbu'l-Mesâhif, s. 5, Mısır, 1355/1936 11) Kur'ân Târihi, çev. Muammer Sencer, s. 5, Ayrıca bkz. s. 4-6, 33, İlke yayınları, 19 70. 12) İbn Ebi Dâvud, aynı eser,s.5-6. 13) İsmâil Cerrahoğlu. Tefsir Usülü s. 64-65, Ankara 1976. 14) M. Abdullah Draz, Kur'ân'ın Anlaşılmasına Doğru, çev. Sâlih Akdemir, s. 28, Ankara, 1983; M. Hamidullah, aynı e-ser. s.45 15) Zerkâni, aynı eser; I, 97; İsmâil Hakkı İzmirli, Târihi Kur'ân, s. 10, İstanbul, 1956. 16) Mukaddemetân, s. 23. 1 7) Bunlar için bkz. Buhâri, Fezâilu'l-Kur'ân, 3-4; Ebu Cafer Muhammed bin Cerîr el-Taberi, Câmiu'l-Beyân an Te'vili'l-Kur'ân, I, 20, Mısır, 1373/ 1954; İbn Ebu Dâvud, aynı eser, s. 6 - 9; Mukaddemetân, s, 43 - 45; Bedruddin Muhammed bin Abdillah ez Zerkeşi, I, 233 - 238, Kâhire, 1391/1972; Kâdı Ebu Bekir el-Bâkıllâni, Kitâb Nüketi'l-İntişâr, li Naki'l-Kur'ân, s. 356-357, İskenderiye, 1971; Süyuti, el-İtkân, /, 57,-59. 18) Suyuti, aynı eser, s.57'de el-Hattâbi'den nakleder.  KUR'AN'IN MUHAFAZASI İÇİN HZ. OSMAN ZAMANINDA İSTİNSAH VE TEKSİRİ Ashâb (ra), Hz. Peygamberden sonra, çoğunlukla, İslâm hudutları içerisinde yeni giren beldelere dağılmışlardı. Onlar oralara, bazan cihâd için, bazan İslâm'ı tebliğ ve talim için gidiyorlardı. Herkes bulunduğu merkezde Kur'ân okutuyor, Hz. Peygamber (sav)'den görüp işittiği sünnet-i seniyyeyi öğretiyordu. Basralılar Kur'ân'ı daha ziyâde Ebu Mûse'l—Eş'ari'den öğrendiler. Onun mushafına Lubâbu'l—Kulûb adını verdiler. Kûfeliler Kur'ân'ı İbn Mes'ud'un okuyuşuyla okuyorlar ve kıraatimiz en sahih kıraattir, diyorlardı. Kur'ân'ı Mikdâd'dan alan Humuslular, kendi kıraatlerinin daha iyi olduğunu iddia ediyorlardı. Bu farklılık Kur'ân'ı farklı telâffuzlu kaynaklardan alarak değişik lehçelerle okumaktan ileri geliyordu (1): Kur'ân Arapça nazil olmuş (Yusuf,2; Şuarâ, 7), Arap kabileleri arasında çabucak yayılıp tutulması için de ilk zamanlar değişik Arap lehçeleriyle okunmasına müsâade edilmişti (2). Bu lehçelerin en fasihi Kureyş lehçesidir. Hükmü değiştirmeyen bu küçük lâfız farklarıyla okuyuşlar kendi bölgelerinde kabul görüp şöhret buldular (3). Her bölge müslümanları, kendi kıraatlerinin en iyi olduğunu savunmada şiddet gösteriyorlardı (4). Nihâyet bütün kaynakların ittifak ettikleri şu vak'a Kur'ân'ın Hz. Osman zamanında yeniden yazılıp teksir edilmesine vesile teşkil etmiştir: Azerbeycan ve Ermenistan seferlerine katılan Iraklı ve Suriyeli askerler arasında Kur'ân okuyuşda kırâat farkları ortaya çıkmış, her iki taraf kendi kıraatlerinin doğruluğunu ileri sürerken, diğer tarafı ithâm edici sözlere varmışlardı. Kumandan Huzeyfe bin el—Yemân, sefer dönüşü önce Kufe'ye uğramış, oralıları ihtilaftan sakındırmış ve îbn Mes'ud ile görüşüp kendisiyle tartışmıştır (5). Daha sonra Medine'ye gelerek doğruca Hz. Osman'ın huzuruna çıkmış ve "Ey mü'minlerin emiri! Yahudilerin ve Hristiyanların ihtilaf ettikleri gibi, kitaplarında ihtilâf etmeden önce bu ümmetin imdâdına yetiş!" demiştir (6). Durumun nezaketini kavrayan halife Hz. Osman, Zeyd bin Sâbit başkanlığında, Said bin el—As, Abdullah bin Zübeyr, Abdurrahman bin el—Haris el— Hişâm'dan müteşekkil bir heyet kurmuştur (7). Mus-ab: "Rasulullah (sav)'in ashabından birçok kimseden (Zeyd'in başkan seçilmesi için) "Vallahi Osman iyi yaptı" dediklerini işittim" demiştir (8). Hz. Osman Kur'ân'ı istinsah ve teksir ederlerken bir şeyde ihtilâf ederlerse "Onu Kureyş lisânı ile yazmalarını, çünkü Kur'ân'ın Kureyş lisânı ile indiğini" heyete emretti (9). Bu heyetin Zeyd hâriç diğerleri Mekkeli idiler. Hey'et bir rivâyete göre dört nüsha, bir rivayete göre yedi nüsha istinsah etti (10). Hey'et istenilen nüshaları tamamladıktan sonra, asıl nüsha Hz. Hafsa'ya iâde edildi. Hz. Osman bu nüshaları o zamanki ileri gelen merkezlere Örnek mushaf olarak gönderdi. Bir nüshayı Medine'de alıkoydu ki, bu mushafa rehber mushaf mânâsına "el—Mushafu'l—İmâm" denmiştir. Bunların dışındaki şahsi sahifelerin ve mushafların yakılmasını emretti (11). Ahmet Cevdet Paşa, İbn Ebi Dâvud'un, Hz. Osman'ın, bu istinsah hey'etini, içlerinde Ubey bin Ka'b ve Zeyd bin Sâbit'in de bulunduğu Kureyş ve Ensardan 12 kişiden oluşturduğuna dâir rivâyetini (12), "İşin başı Zeyd ve Said 'in idi. Sonra bölgelere gönderilecek mushafların sayısına göre yazı işinden yardım edecek kimselere ihtiyaç duyulunca, zikredilen kimseler ve Kasır bin Eflah, Enes bin Mâlik vb. lerini Zeyd'e kattılar" şeklinde izah eder (13). Gerek Hz. Ebu Bekir'in ve gerekse Hz. Osman'ın cem'i ve istinsahları, sahâbeyle istişâre ve Hz. Ali'nin tasvib ve rızasıyla olmuştur (14). İSTİNSAHDA TA'KİB EDİLEN METOD Gerek Hz. Ebu Bekir'in cem'inde ve gerek Hz. Osman'ın teksirinde görevli Zeyd bin Sâbit ve heyet çok titizlikle çalışıyordu. Hz. Ebu Bekir(ra)'in cem'inde Zeyd (ra), Hz. Ömer kendisiyle birlikte çalışmadığı takdirde bu işi üzerine almayı reddetmiştir. Hz. Ebu Bekir, Zeyd'e aslâ hâfızasına güvenmemesini, her âyet için iki şahıstan yazılı belge aramasını emretti. Kendilerinde Kur'ân parçaları bulunan herkesin onları Zeyd'e getirmesini ilân etti. Bir rivayette bu ilân büyük mescidde vuku bulmuştur. Şöyle rivâyet edilir: Hz. Osman (ra), Kur'ân'ı cem'i etmek isteyince, insanlar içerisinde hitab etmek üzere kalkıp şöyle söyledi: "Ey insanlar! Bildiğiniz gibi Peygamber (sav) 'in irtihâli üzerinden on sene geçmiştir. Siz Kur'ân hakkında şüphe ediyorsunuz. Sizden yanında Allah'ın kitâbından birşey bulunan herkese kesinlikle onu getirmesini emrediyorum". Bunun üzerine herkes içerisinde Kur'ân âyetleri bulunan yaprak ve derileri getiriyordu. Nihâyet onlardan çok şey toplandı. Sonra girip onları tek tek çağırıyor ve onlara "Allah aşkına, bunu Rasulullah'dan işittiniz mi? Bunu size o mu yazdırdı?" diye soruyor, o da "Evet" diyordu. Bu şekilde bitirince halka "İnsanların en iyi yazı yazanı kimdir?" dedi. Onlar: "Rasulullah'ın kâtib i Zeyd bin Sâbit'tir" dediler. "Onların en fasihi kimdir?" dedi. Onlar da: "Said bin el—As'dır" dediler. Bunun üzerine Osman (ra) da "Said yazdırsın, Zeyd de yazsın!" dedi. Mushafları böylece yazdırdı ve insanlara onları dağıttı. Said'in lehçesinin Rasulullah'ın lehçesine çok benzer ve insanların en fasihi olduğu zikredilir "(15). Bir rivayette şöyledir: Hz. Ömer, şâhitlerden, Allah adına ellerindeki nüshaların Hz. Peygamber (sav) tarafından kontrol edilip edilmediğini bildirmelerini istemiştir (16). Buna göre iki şâhit, bir âyetin kabulü için, hâfızadan değil; fakat bizzat Hz. Peygamberin huzurunda onun yazdırmasıyla yazıldığı ve Kur'ân'ın son mukâbelesinde bulunup bulunmadığını isbatlamak için isteniyordu (17). Bu şartlara sonuna kadar sâdık kalınmıştır. Bu şartla taşımayan yazılı hiç bir metin kabul edilmemiştir. Bizzat Hz. Ömer tarafından getirilen, zinâ edenin recmedilmesi hakkındaki metin Kur'ân'a dercedilmemiştir. Çünkü kendisinden başka şâhidi yoktu (18). Hattâ Ahmed bin Hanbel' den bir rivayette Hz. Ömer'in "Kur'ân-ı Kerim'e bir şey ilâve etmek ithâmından korkmasaydım oraya zinâ edenlerin taşlanması mevzuundaki âyeti yazdırırdım" sözü yer alır (19). Eğer bu rivâyet sahih ise (20), mânâsı, Hz. Ömer, insanlardan korktuğu için onu yazmamış değildir. Hz. Ömer'in asıl korkusu, Allah'ın kitâbına bir şey ilâve etme korkusudur. Eğer yazsaydı veya yazdırsaydı, herkes onu Kur'ân'dan zannedecekti. İşte Ömer'in korkusu asıl bundandır. Bu onun Kur'ân'dan olmadığını gösterir. Eğer Kur'ân'dan olsaydı, onu yazdırmaktan korkmayacaktı. Yoksa, o, Kur'ân'dan olan bir şeyi insanlardan korktuğu için terkedecek bir insan değildi. O Allah yolunda hiç bir kınayanın kınamasından korkacak şahsiyette değildi. Demek ki, O İslâm'da bulunan Hz. Peygamberin tatbik ettiği recm haddinin bir Kur'ân âyeti olduğunu zannediyordu. Onu getirmiş; fakat âyet olarak isbat edememişti. İşte bundan dolayı onun endişesi, Kur'ân'dan olmayan bir şeyi Kur'ân'a ilâve etmek endişesi idi. Emirü'l—Mü'minin olmasına, recmin Allah'ın farzlarından olduğunu bilmesine ve hattâ âyettir, diye iddia etmesine rağmen Kur'ân'a ilâvede bulunamamıştı (21). Şu halde hiç kimse Kur'ân'a kendiliğinden bir harf bile katamamıştır. Kur'ân'ın muhafazası için Hz. Ebu Bekir'e bizzat kendisi başvuran Hz. Ömer'den başka hangi niyet beklenir? Bazı kimselerin, Rasulullah (sav)'e, tebliğ ve risâlet bakımından inen bazı ahkâmı, okunan ve yazılan Kur'ân zannettikleri görülmüştür. Halbuki her şey Kur'ân'la teşri’ edilmemiştir. Recm âyeti diye ileri sürülen hüküm ve Hz. Aişe (ra)'nın, "On emzirme haram kılar, sonra beş ile değiştirildi" rivayeti ve bazı hadislerin Kur'ân'dan zannedilmesi bu kabilden olabilir (22). Bu olay, bazı râfızilerin ve müsteşriklerin "Kur'ân Hz. Ömer ve Osman gibi Mekkeli aristokratların otoriter baskılarıyla kabul ettirilmiştir" şeklindeki iddialarının ne kadar asılsız ve çürük olduğunu gösterir. Demek ki müslümanlar, müsteşriklerin, İslâm'ın açığını aramak için ters taraftan gösterdikleri titizliğin kat kat fazlasını Kur'ân'ın muhâfazası için göstermişlerdir. Kur'ân'ın tamamı işte bu metoda uyularak yazılmıştır. Ancak yukarıda da işâret ettiğimiz gibi, Hz. Osman (ra) 'ın istinsâhında "Tâbut" kelimesinin yazılışında hey'et ihtilâf etmiştir. Durumu Hz. Osman'a arzettiler. Zeyd "he" ile "et—Tâbuh" dedi, Kureyşliler, açık "te" ile "et—Tâbut" dediler. Hz. Osman onu "et—Tâbut" yazın, çünkü o Kureyş'in lisânı ile indi" dedi (23) ve açık "te" ile "et—Tâbut" olarak yazıldı. Hz. Osman onlarla anlaşmıştı. Bir şeyde ihtilâf edince sonraya bırakıyorlardı, İbn Sirin "öyle sanıyorum ki onlar, onu arza-i ahirede zaman bakımından en yakın kimseye bakmak için sona bırakıyor ve onun sözüne göre yazıyorlardı" der (24). Yazım esnasında bir ihtilaf çıkarsa, o âyetin yerini açık bırakır, onu Hz. Peygamberin kime okutup yazdırdığını araştırırlardı. O kimse Medine'den üç fersah uzakta bile olsa, ona birini gönderirler ve "Sana şu âyeti Rasulullah (sav) nasıl okuttu?" diye sorarlardı. O zâtın şöyle şöyle, şeklinde tarifine göre açık bıraktıkları yere o âyeti yazarlardı (25). Rivâyete göre bu yazım bittikten sonra, hâfızalarında olan iki âyet bulunamıyor. Bunlardan birisi Tevbe sûresinin son iki âyeti, diğeri de Ahzâb sûresinin 23. âyetidir. Buhâri'nin rivâyetine göre bu durum Hz. Ebu Bekir'in ilk cem'indedir. Tevbe'nin son iki âyeti daha sonra Hz. Peygamber tarafından şâhitliği iki kişinin şahitliği yerine kabul edilen Ebu Huzeyme el Ensâri'de bulunur ve Berâe sûresinin sonuna yazılır (26). Subhi es—Salih'in belirtiğine göre, Tehzibu't Tehzib'de ise Huzeyme bin Sâbit el—Ensâri'nin iki şehâdet sâhibi olduğu kaydedilir. O zaman bu Huzeyme bin Sâbit, Ebu Huzeyme'den başkasıdır (27). Bu şahıslar ve âyetler bize biraz karışık geldi. Halbuki Taberi'deki rivayet daha kolay anlaşılıyor ve her ikisi de Hz. Osman'ın cem'inde gösteriliyor. Zeyd bin Sâbit (ra), dedi ki: "Yazım işini bitirince onu bir kontrol ettim ve Ahzâb süresinin 23. âyeti olan "Mü'minlerden öyle erkekler vardır ki, Allah'a verdikleri sözlerde durdular. Onlardan kimi adağını yerine getirdi, kimi de sözünü yerine getirmeyi) beklemektedir; sözlerini aslâ değiştirmediler'' meâlindeki âyeti bulamadım. Muhacirlere sordum, onlardan kimsede bulamadım. Sonra Ensâra arzettim, onlardan da kimsenin yanında bulamadım. Nihâyet Huzeyme bin Sâbit'te buldum ve yazdım. Sonra bir daha karşılaştırdım Tevbe sûresinin son iki âyetini bulamadım, Ensâra sordum, kimsede bulamadım. Nihâyet yine Huzeyme denilen bir adamda buldum. Onu da Berâe sûresinin sonuna yazdım. Eğer üç âyete ulaşsaydı onları müstakil sûre yapacaktım. Sonra son bir daha kontrol ettim, bu sefer (eksik) bir şey bulamadım (28). Sayın Prof. Dr. Süleyman Ateş Kurtubi'nin işâretiyle "Demek ki, birinci derlemede Berâe sûresinin sonundan iki âyet, sâdece Ebu Huzeyme'nin, ikinci derlemede de Ahzâb sûresinin 23. âyeti sâdece Huzeyme İbn Sâbit'in yanında bulunmuştur" (29) der. HZ. EBU BEKİR'LE HZ. OSMAN'IN YAPTIĞI CEM'LERİN FARKI Yukarıda belirttiğimiz gibi, Hz. Peygamber (sav)'den sonra Hz. Ebu Bekir (ra), dağınık sayfalarda bulunan Kur'ân parçalarını, âyetleri sûreler içerisinde tertipli olarak bütün Kur'ân'ı iki kapak arasında toplamıştır. Bir kitap ve bir cilt hâline getirmiştir. O'nu kaybolmaktan korumuştur. Bu cem'de âyetler sıralı, fakat sureler düzenli değildi. Hz. Osman (ra) ise, Hz. Ebu Bekir'in mushafını esas alarak (30), âyetler gibi bugünkü sırayla (tertibde) yâni daha ziyâde uzunluklarına göre yeniden yazıp çoğaltmıştır. Burada göz önünde tutulması gereken en önemli bir nokta, Hz. Osman mushafının Arapçanın en gelişmiş lehçesi olan Kureyş lehçesine göre yazılmış olmasıdır (31). Bu sefer Hz. Ebu Bekir mushafının yazısı biraz daha tekemmül ettirilmiştir (32). Hz. Ebu Bekir de Hz. Osman da yaptıkları bu cem' işlerinde ashab ile istişâre etmiş ve onların tasviblerini almışlardır. Binâenaleyh Hz. Osman mushaflarında icma vâki olmuştur. Bugün elimizdeki mushaflar, işte o mushafların aynısıdır. Hz. Ebu Bekir (ra) dağınık sayfalarda ve hâfızalarda bulunan Kur'ân metinlerini bir kitapta toplamıştır. Hz. Osman (ra) da kıraat ihtilâflarıyla dağılma tehlikesi gösterebilecek olan ümmeti bir mushafta toplamıştır. Her ikisinin yaptığı da Allah'ın Kur'ân'ı muhafaza va'dinin bir muktezâsıdır. Hz. Ali (ra), Hz. Ebu Bekir (ra) için "Mushaflar hakkında ecirlerin en büyüğü Ebu Bekir'indir. Allah rahmet etsin, O Allah'ın kitabını ilk cem'edendir" (33) demiştir. Hz. Osman mushafları, âhâd rivâyetlere yer vermemiş, tevâtürle sâbit olanlara münhasır kalmıştır. Tilâveti neshedilip son arzada bulunmayanları almamıştır. Ayet ve sûreleri bugünkü şekilde tertib edilmiştir. Kur'ân'dan olmayan her şeyden tecrid edilmiştir. Çünkü sahâbeden bazılarının özel mushaflarına mânâyı açıklayıcı veya nâsih ve mensuhu belirten bazı küçük notlar aldıkları bilinmektedir. O zaman ki Arap yazısında nokta ve hareke bulunmadığı için, Hz. Ebu Bekir'inki gibi Hz. Osman mushafları da değişik bazı kırâat vecihlerine uygun geliyordu (34). DİPNOTLAR 1) Ahmet Cevdet Paşa, Hulâsatü'l-Beyân fi Te'vili'l—Kur'ân, s. 7, Kur'ân Tarihi ve Kur'ân Okumanın Edepleri, adıyla çev. Ali Osman Yüksel, İstanbul (Biz içinde bulunan asıl metnin sahifelerini verdik) 1989. 2) Buhârı, Salâtü'l—Kur'ân, 5; Müslim, Salâtü'l—Müsâfirin, 818, 821; Taberi, aynı eser, 1, 3) Mukaddemetân, s, 274. 4) İsmâil Cerrahoğlu, a.g.e., s. 72. 5) İbn Ebi Dâvud, a.g.e., s. 14-15; A. Cevdet Paşa, a.g.e., s. 9. 6) Buhâri, Fezâilü'l-Kur'ân, 2-3; İbn Ebi Dâvud, aynı eser, s, 19; Taberi, aynı eser, I, 20-21. 7) el—Bâkıllâni, aynı eser,s. 358.  Mukaddemetân, s. 52. 9) Buhâri, Fezâilu'l—Kur'ân, 2; et—Taberi, Tefsir, I, 26. 10) İbn Ebi Dâvud, aynı eser, s.34. 11) Buhâri, Fezâilü'l, 3; Zerkeşi, el—Burhan, I, 23 7. 12) Kitâbu'l-Mesâhif, s.25-26. 13) Hulâsatü'l—Beyân, s. 11. 14) Zerkeşi, I, 235. 15) İbn Ebi Dâvud, aynı eser, s. 22-23;Bakıllâni, aynı eser, s. 379. 16) İbn Ebi Dâvud, aynı eser, 31; Şuyuti, el—İtkân, I, 59; M. Hamidullah aynı eser, s. 49. 17) Suyuti, aynı eser, I, 58; M. Abdullah Draz, aynı eser, s. 31; Zerkâni, 1, 272. 18) Suyuti, /, 58. 19) M. Hamidullah, s.49 da Müsned'den 156, 197 ve 352 nolu hadisler olarak nakleder; Mukaddemetân, s. 82. 20) Osman Keskioğlu, Kur'ân-ı Kerim Bilgileri, Ankara, 1987 kitabının 311. s.sında "Recm âyeti diye ileri sürülen şeyin Hz. Ömer'e nisbet edilmesinin hiç aslı yoktur" der. 21) Mukaddemetân, s, 80-82; 36-38; Bakılâni, s. 418; M. A. Draz, s. 31. 22) Mukaddemetân, s,88. Ubey bin Kâ'b'in "Adem oğlunun iki vâdi altını olsa (...)" diye başlayan hadisi âyet zannetmesi gibi. Çünkü onun Rasulullah (sav)'dan duymuştu. Mukaddemetân, s. 24. 23) Mukaddemetân, s.21; İbn Hacer el—Askalâni, Fethu'l—Bâri fi Şerhi Sahihi'l—Buhâri, X, 394, Mısır, 1378/1959. 24) İ. Ebi Dâvud, 25-28; Suyuti I,59. 25) Bâkıllâni, s.380; Suyuti, I, 59; O. Keskioğlu, s. 97. 26) Fezâilü'l—Kur'ân, 3-4; Zerkeşi, el-Burhân, I, 234. Krş. İbn Ebi Dâvud, s. 29-30. 27) Mebâhis fi Ulumi'l—Kur'ân, s, 75'deki 1 nolu dipnotu. 28) Câmiu'l—Beyân, I, 26-27; Mukaddemetân, s.21 -22. 29 Yüce Kur'ân'ın Çadaş Tefsiri, I, 9-10, İstanbul, 1988 . . . 30) T. Nöldeke, s. 109; Regis Blachere, Introduction au Coran, s.54t Paris, 1959. 31) Suyuti, I, 60. 32) M. Hamidullah, s. 48. 33) Zerkâni, I, 282. 34) Bâkılâni, s.376, 377, 400, 414; Suyuti, 1,60; Subhi es-Sâlih, s. 85; M. A. Draz, s. 40.  KUR'AN'IN TENCÎMİNİN EĞİTİCİ ÖZELLİĞİ  Prof. Dr. Suat Yıldırım  Kur'an-ı Kerim, Tevrat Örneğinde olduğu gibi, niçin toptan, bir seferde inzal edilmemiştir de tenzili, 23 sene boyunca, devam etmiştir. Bunun çok yönlerinden dört vechi, genel olarak: a) Hz. Peygamber (sav)'e bakan yönü; b) Mü'minlere bakan yüzü; c) Kur'an'ın i'cazına müteallik bulunması ve, d) Muhatablarından mü'min olmayan her kesimle alâkalı olarak incelenebilir. Bu sebeplerin başında, Efendimiz (sav) gibi en yüce terbiyeye mazhar bir Resulün kalbini, her an itminan ve sekinet'in menbaı haline getirmek, gelmektedir. Yani Efendimiz (sav)'in ilahi murakabe altındaki hayatı her an kontrol edilmekte, zaman, zemin ve hâdiseler karşısında gerekli ikazlar yapılmaktadır. Taki en güzel örnek "usve-i hasene" olsun. Bir diğer sebep olarak da buna bağlı olarak müminlerin kalbine iman ve İslâm'ı, yine Kur'an'ın en önemli prensiblerinden olan "tedrîc" esasına göre yerleştirme gelmektedir. Cenab-ı Hakk'ı, İslâm'ı ve Kur'an'ı temsil edecek insanların "vasat bir ümmet", tam bir "halife" şuuruna sahip olması için böyle bir metodun ne kadar zaruri olduğu da açıktır. Kur'an'ın kendine ait yönü de i'caz vecihlerinin tam manâsıyla ortaya çıkmasına, iyice aşikâr olmasına vesile olmuştur. 23 sene boyunca Mekke müşriklerinden, Medine yahudi ve münafıklarına, onlardan Necran hristiyanlarına kadar muhatap kitlesi devamlı genişleyerek artmıştır. Ama, bütün bu muhataplardan hiç bir kesim, bu süre içinde Kur'an'ı tenkid edecek -haşa- en küçük bir nokta bulamamışlardır. Böylece Kur'an'ın ilâhî menşei ve i'cazı iyice tebellür etmiştir. Kur'an-ı Kerim, tenzilinin devamı müddetince, Mekke ahalisine dört ayrı safhada gerçekleşen tahaddî (meydan okuma)'de bulunmuştur. Önce Kur'an'ın bütününe nazire yapılması.. son olarak, isterse müftereyât olsun, en kısa sûresine misil getirilmesi istenmiştir. Kur an, meydan okumasını kesmediği sürece ki, -kesmemiştir- İnen her âyet, müşriklerin gururlarını parçalayan, yok eden, mağlubiyet acısını her seferde tazeleyen bir nurânî balyoz olmuştur. Neticede 23 sene sonunda Arap yarımadası, ilâhî davete uymak mecburiyetinde kalmıştır. Yazıda Kur'an'ın peyderpey inzalinin Efendimiz (sav) ve mü'minlere ait terbiyevî yönü üzerinde durulmaktadır. Kur'an-ı Kerimin mübarek isimlerinden biri de Tenzil'dir. Aslında onun bir vasfı olan bu kelimenin mânâsı, "ara ara ve sık sık yukarıdan indirilen" demektir. Zira Arapçada tef'il kalıbı, fiilin kesret ve teceddüdüne, yani çok ve devamlı olmasına delalet eder. İlâhî hikmet, Kur'an'ın, "necm necm" gönderilmesini dilemiştir. (Aynı zamanda yıldız manasına gelen bu kelime, burada "vakit vakit, taksitle eda etme" anlamındadır). Buna Tefsîr Usulünde tencîmu'l-Kur'ân denilmektedir. Evet, Cenâb-ı Allah, Kur'ân necmlerinin dünya semasında böylece tulû' edip, beşeriyeti uyarmasını dilemiştir. Resulullah (asm), dünya kurulalı daha fazlası olmamış ve olmayacak çapta, öyle muazzam bir inkılab, öyle büyük bir hizmetle görevli idi ki, o muzuna yüklenen ağır yükü taşımasında bütün insanlığa bedel olabilecek bir yardımcısı, bir dostu olması gerekiyordu. Onun gönderildiği sırada mevcut olan bütün dinler, bütün milletler, bütün fikir ve felsefeler, hatta kendi kavmi ve kabilesi, amcası gibi en yakın akrabası, ona düşman kesilirken, kendisini davâsından vazgeçirmeyecek bir kuvvetle mücehhez olması gerekiyordu. Bu da ilâhi inayet ve te'yidin habercisi olan "Resul-i kerim", "Ruhu'l-emin", "Mutâ'in semme emin", "Zi kuvvetin inde zi'l-arşi mekin" (Arş Sahibi Allah Teâla katında önemli mevkii olan, büyük kuvvet sahibi) olan Hz. Cibril (a.s.) olmuştur. Çileli, dikenli tebliğ ve davet yolunda o, nice meşakkatler çekti. Buyurduğu gibi, "imtihanların ve belaların en şiddetlisine nebiler maruz kalmıştır, (eşeddü'1-belâ ale'l-enbiyâ), sonra da herkese mertebesine göre". Yoluna dikenler konuldu, türlü türlü hakaretlere hedef edildi, kendisine inanan ve akrabalık sebebiyle himaye edenlerle birlikte üç sene boyunca kuşatılıp aç biilaç bırakıldı, etrafında devamlı surette suikasd komploları dönüp dolaştı. Yirmi üç seneyi dolduran sayısız çileler... İşte bu hallerinde onun en büyük teselli ve kuvvet kaynağı. Cibril (a.s.)'in dost, ünsiyet veren sohbeti; bütün mahlukların Rabbi, her şeyin melekutu yedinde, her şeyin nasiyesi ve dizgini elinde olan hükümdarlar Hükümdarının nurlu âyetleriyle zuhur etmesi oluyordu. Cibrili görünce, onun "Refik-i a'lâ"dan, en yüce dost ve yardımcıdan getirdiği haberi işitince, kendisini bunaltacak raddeye varmış olan işkenceler, mahrumiyetler, düşmanlıklar dağlar kadar da olsa, onları unutuyor, daha doğrusu onları aşacak bir kudrete mazhar oluyordu. Bu kuvvettir ki, kendisinin üzerinde büyük emeği olan ve babası gibi sevdiği, onun da inanmamasına rağmen kendisine sonuna kadar sahip çıktığı sevgili amcası vasıtasıyla, taviz isteyen şirk cephesi teklifine karşı: "Vallahi, amcacığım, değil teklif ettikleri dünya hükümdarlığı ve zevki gibi şeyler, gökten güneşi indirip bir elime, ayı indirip öbür elime koysalar, Allah'dan bir emir ve işaret gelmedikçe, bu tebliğden beni vazgeçiremezler" dedirtmiştir. Taif'de taşlanarak koğulduğu sırada, olanca genişliği içinde yeryüzünde kendisine arkadaş olacak bir tek insan bulunmadığı bir sırada, kelimenin tam mânâsıyla "dünya kendisine zindan" edildiği anda Cibril zuhur edip: "Ya Nebi, Rabbin sana selâm gönderdi. İstersen şu dağı onların başlarına devireyim" deyince, o: "Yapma, bunlar böyle olsalar da, onların zürriyetlerinden bu hakikata iman eden çıkabilir" deyip, imha edilmelerini istememiştir. Böylece ilâhi vahy, parça parça tenziller halinde inip, yirmi üç senelik meşakkat, gurbet, hicret, şiddet halleri esnasında, her seferinde ona yeni bir şey öğretmiş, onu irşad ve teselli etmiş, güven ve itminanını tazelemiştir. Diğer taraftan, kendisinin çevresinde halkalanan sahabilerini eğitmiş onların itiyadlarını düzeltip iyileştirmiş, karşılaştıkları problemlerde onları irşad etmiş, onlara moral verip buhranlı dönemlerde ellerinden tutmuştur. Ayrıca, bu sayede, gönderilen hükümler hep birden gelerek tahammül edilmez ağır bir yük zannedilecek şekilde şok tesiri uyandırmamış, hâdiselerin sevk ve zorlamasıyla yavaş yavaş alıştırmak suretiyle gönderilmiştir. Evet, Kur'an'ı Kerim, yenilenen zemzemleriyle Resulullah (a.s.m.)'ı teselli edip. onun gözünde meşakkatları küçümsetiyordu. Tevhid yolunun daha önceki önderlerini ona hemrah ediyor, o nurani kafilenin içinde olduğunu hatırlatıyor, böylelikle o, büyük bir kuvvet ve ünsiyet buluyordu. Mesela şu âyet, red ve tekzible karşılaşmada diğer peygamberlerden müstesna kalmayacağını belirtmektedir: (Bilindiği üzere musibet yaygın olduğu nisbette hafifleşir). "Senden önce de nice peygamberler yalanlanmıştı da yalancı sayılmaya ve ezaya uğratılmaya karşı sabretmişlerdi. Nihayet, onlara yardımımız gelip yetişti. Allah'ın sözlerini değiştirebilecek yoktur. Zaten, o peygamberlerin bir kısmının haberi sana da ulaşmıştır" (En'âm suresi, 34). Bazan, gelen âyet, insanların imtihanda olduklarını, iman veya inkâr hürriyetini verenin Allah Teâla olduğunu hatırlatarak ona teselli verirdi: "Eğer Rabbin dileseydi. bütün insanları bir tek ümmet yapardı. Fakat onlar, ihtilafa düşmeye devam ederler; ancak Rabbinin rahmetine nail olanlar müstesnadır. Zaten Rabbin, onları bunun için (yani rahmet etmek için) yaratmıştır." (Hud suresi, 118-119). Zaman zaman müşriklerin sinsi plânları oluyordu. İnsanların hidayete gelmelerini isteyen müminler, bazan onlara kanabilirlerdi. Mesela diyorlardı ki: "Sizin söylediğiniz şeyi kabul edebiliriz, fakat etrafınızda avam tabakasından birtakım kimseler var, bizim içtimai mevkiimiz onlarla beraber olmaya müsait değildir, şayet onları uzaklaştırırsanız biz size katılırız." Anıma gelen tenzil, bu sinsi plâna karşı uyarıyordu: "Sabah akşam Rablerine, sırf onun cemaline müştak olarak, niyaz edenleri kovma. Onların hesabından sana herhangi bir mes'uliyet olmadığı gibi, senin hesabından da onlara hiç bir mes'uliyet yoktur ki onları kovarak zalimlerden olasın" (En'âm suresi, 52; keza bkz.Kehf suresi, 28). Bazen Allah Teala Resulünü teselli etmenin yanısıra aynı zamanda teşrif ediyor, yani onun yüksek mevkiine işaret etmek için, onu yalanlayan kâfirlerin, kendisinin yalancı olmadığını bildiklerini, fakat onların aslında Allah'ın âyetlerini inkâr ettiklerini bildiriyordu: Onların söylediklerinin seni üzeceğini elbette çok iyi biliyoruz. Doğrusu onlar, seni yalancı saymıyorlar, fakat zalimler, bile bile Allah'ın âyetlerini inkâr ediyorlar" (En'am suresi, 33). Kur'an toptan inip vahy kesilmiş olsaydı, bu durumda, o ve beraberindeki mü'minler insan olarak mahzun, şevki kırık hale gelebilirlerdi. İnsanların Yaratıcısı, onların fıtratlarını en iyi bildiğinden, en münasib olan bir tarzı seçerek dersini, eğitimini ve takviyesini devamlı olarak yenilemiştir. Kur'an-ı Kerim, hayatın her sahasına şamil bir sistem getirirken, müslüman cemaatin aktüel ve hayati ihtiyaçlarına cevap verecek tarzda gelmiştir. Cemaatin, dakik ilâhi program altında, kendi istidadına göre yavaş yavaş gelişmesine nezaret etmiştir. Kur'an, bir eğitim sistemi, bir hayat sistemi olsun diye gelmiş, yoksa sırf kulağa hoş gelen bir musiki veya bilgi kaynağı olan bir kültür kitabı olsun diye gelmemiştir. Kelime kelime uygulanmak için, âyetlerinin "günlük emir"ler halinde, ihtiyaç ve iştiyak duyularak, faydasına ve müeyyidesine inanılarak icra edilip yol göstermek için gönderilmiştir. Mesela, içtimai hayatta müslümanlar, birtakım temayüllere sahib olabilirlerdi. Nitekim bir seferinde, ashab-ı kiramdan bazıları zühd ve takvanın en iyi şeklini uygulamak için, evlenmeyi bırakıp kadınlardan uzak yaşamayı, et ve yağ yememeyi, palas giymek, sadece ölmeyecek derecede yemek, yeryüzünde ruhbanlar gibi dolaşmayı münasip görmüşlerdi. Bazen Cenâb-ı Allah, itidal ve istikamet, ayırıcı vasfı olan bu ümmetin, yanlış yola sapmasını önlemek için: "Ey iman edenler, Allah'ın size helâl kıldığı güzel ve temiz şeyleri haram kılmayın, sınırı aşmayın, çünkü Allah sınırı aşanları sevmez" (Maide suresi. 87) buyurmuştur. Kıyamete kadar hükmü geçerli bu pırlanta prensipler, pırıl pırıl necmler halinde, bu gibi vesilelerle tulû etmiştir. Bir başka misâl verelim: Toplumda her zaman birtakım şayialar çıkabilir. Bunlara dayanarak birçok önemli kararlar verilip, mühim icraat yapılabilir. Dolayısıyla çok önemli sonuçlar ortaya çıkabilir. Şayet istisna edilen bilgiler yalan ve yanlış ise büyük zararlar meydana gelebilir. Bundan ötürü, işin aslını araştırmak, büyük bir ihtiyaçtır. Bu vazife, asr-ı saadetteki bir hâdiseye bağlı olarak bildirilmiş, böylece bu ders tam ihtiyaç ânında verildiği gibi, hâdise ile de irtibatlı olması itibariyle unutulmayacak bir tarzda varid olmuştur. Şöyle ki: Resulullâh (a.s.m) Velid b. Ukbe (r.a)'ı Beni Mustalık'a vâli ve zekât memuru olarak göndermişti. Kendisiyle onlar arasında daha önce bir kin varmış. Yaklaştığı zaman, karşısına gelen süvarileri, kendisiyle savaşacaklar zannetmiş, korkup dönmüş ve Resulullâh'a varıp: "Onlar irtidad ettiler, zekâtı vermediler" demişti. Resulullâh gazaba gelmiş, onlara karşı gazaya çıkmayı kurmuştu. Bu âyet, işte bu sırada inerek müminleri uyarmıştı. (Elmalılı M. H. Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili. 6/4457; Tefsir-i İbni Kesir (İmam Ahmed ve Taberani'den naklen). İnen âyetin meâli şöyledir: "Ey i-man edenler, şayet bir fasık size bir haber getirirse, onun doğruluğunu iyice araştırın, Yoksa bilmeden bir topluluğa sataşırsınız da sonra yaptığınıza pişman olursunuz" (Hucurat suresi, 6). Kur'ân-ı Kerim'in, mümin cemaatin ihtiyaçlarına cevap verecek tarzda nâzil olmasının yüzlerce vak'a ile teyid edilecek örnekleri mevcuttur. "Esbab-ı nüzul" kitapları ile Tefsire dair eserler, bunları zikrederler. Hülasa sahabe nesli olan ilk İslâm nesli, kıyamete kadar devam edecek olan İslâm ümmeti binasının temeli durumunda olduğundan, ilâhi hikmet onları eğitmeye özel ihtimam göstermiş, o örnekler vasıtasıyla da onlardan sonraki nesilleri terbiye etmeyi murad etmiştir. Onların ilâhi vahy ile tecâvübleri, bu vahyi nasıl tebellüğ edip ona nasıl mukabele ettiklerini, beşeri hayatlarına nasıl tatbik ettiklerini, kendilerine nasıl mâl ettiklerini göstermenin yolu ise, beşeri hayatın çeşitli tezahürlerinde insanlığa yön verecek ilâhi talimatların, yani Kur'ân âyetlerinin, yavaş yavaş indirilmesidir. Bazılarımızın hatırına şöyle bir sual gelecektir: "Neden bu özellik, sadece sahabe nesline verildi?" Buna şöyle cevap veririz: "Hz. Peygamber muayyen bir zamanda yaşayıp resul yapılmış, Kur'ân belli bir zamanda gönderilmiştir. Onların gelişleri tekerrür edemeyeceğine göre, bu hâdiseyi de böylece kabul etmek gerekir. Her hâdise bir kere olur. Riski ve imtiyazıyla beraber, bu hususiyet sahabe nesline verilmiştir. Ondan sonraki nesillere düşen, İslâmi hayatın uygulanmasında onları örnek almaktır." Aslında, burada arzettiklerimizden daha çok fayda ve hikmetleri bulunan tencîmu'l Kur'ân meselesinin, sadece Hz. Peygamber (a.s.m) ve müminleri, hayatın akışı içinde yönlendirme, kıyamete kadar gelecek mümin nesillere ebedi örnekler verme" şeklinde ifade ettiğimiz nev'ine dair bazı açıklamalar sunduğumuz bu makalemizi burada bitirirken, tencîmin bir çok kategoride de incelenen başka hikmet ve faydalarının bulunduğunu da unutmamak gerektiğini belirtmek isteriz. KUR'AN'ı KERÎM ve Ehadis'i Nebevi'yi Anlamada ÖLÇÜLER  Taha F. Ünal  Ondört asır önce Hâtemü'1-Enbiyâ'nın kalbine ekilen ve 'tenzil'le O'nun hayât-ı seniyyelerinin son yirmi üç senelik Risaleti döneminde çekirdek halinde toprağa nakşolup; Kendinden sonraki İslâm tarihinde bir ağaç halinde gövdesi üzerinde yükselip çiçek açan. yapraklanıp meyve veren Kur'ân-ı Kerim, yüzyıllarca yeryüzünün üçte birini gölgelendirmesinin ardından insanlığın nefsinde âdeta 'nisyan' karanlığına terkedilmiş ve bunun neticesinde modern Batılının, "insanlığın 'nefs-i emmaresi'nin azgın iştahı, doymak bilmez bir ahtapot halinde tüm yeryüzünü sarmıştır. Bilhassa, önceki asrın sonlarından itibaren bu ahtapotun suratındaki makyajın silinmeğe ve gerçek yüzünün olanca çirkinliği ve dehşetiyle ortaya çıkmaya başlaması üzerine müslümanlar yeniden bu Allah Kelâmı'na yönelme ihtiyacını hissetmişler ve bu Kelâm'ın nasıl ilk günkü tazeliğiyle yerinde durduğunu, "zamanın ihtiyarlamasına karşılık, onun gittikçe nasıl tazelendiğini" görmüşlerdir. Batı patentli ahtapotun zehiriyle varlığı en derininden yaralanan 'ayakta kalabilen sağları'yla âcil bir şifa arayan insanlığın çâresiz başvuracağı ve büyük bir susuzlukla aradığı devâ, hiç şüphesiz Kur'ân-ı Kerimdir. Ne var ki, Batı'nın altın kupalarda sunulan zehirlerinin müslüman bedenlere kolayca şırınga edilmiş olması bir yana, onları Kur'ân'la karşılaması gereken bazı müslüman 'doktorlar da, bu zehirleri âdeta birer 'panzehir' görüp, Kur'ân'ın bütünüyle şifa verici devâsını onlarla aynileştirme, daha da kötüsü, Kur'ân'ın devasını o zehirlerin elde edildiği tüplerde 'denemek' gibi sakim yollara başvurmuşlardır. Kur'ân'ı anlamak, her şeyden önce onun dış yapısı olan dilini anlamayı gerektirir. Daha sonra, onu yaşamayı, hayata hayat yapmayı gerektirir. Onu zahiriyle, dilini ve bu dilin oturduğu çerçeveyi çok iyi bilen biri, belki belli ölçülerde Kur'ân'ı anlamış sayılabilirse de, bu yalnızca zahirde kalan bir anlayış olmaktan öte gitmeyecektir. Her türlü doğru bilgiyi En büyük Kutlu'nun ifadesiyle "Sahâbe-i Kiram'dan öncekilerin tarihini, sonrakilerin haberlerini ve aramızdaki mes'elelerin çözümünü" çekirdek halinde ihtiva eden Kur'ân'ın asıl varlığını teşkil eden mânâsına ancak, insanın da varlık özünü teşkil ederi mânâsı, yani kalbiyle, ruhuyla varılabilir. Bu da, ona yaklaşan kalbin, onun âyetleriyle temizlenmiş olmasını gerektirir; temizlenmek, onu yaşamakla birlikte yürür. O halde, her müslüman, her Kur'ân talebesi kalbi temizliği, basiretinin derinliği ölçüsünde Kur'ân'ı anlayabilir. Hiç bir zaman, tek bir anlam seviyesine hitab eden monoton bir kitap değildir Kur'ân. O, sınırsız ve ulaşılamayan derinlikte mânâ katmanlarıyla doludur; "bir bahr-ı bipâyândır; bu bahr'dan serçeler de alacağını alır, kartallar da": her biri kapasitesi ölçüsünde alır. Kur'ân karşısında hiç bir insan diğeriyle aynı değildir. Bundandır ki, o, Rasullerin yanısıra ülü'l-emr, evliyâ, zikir ehli. âlimler, İlimde rüsuh sahibi olanlar, dinde tefekkuh ehli, istinbat ehli, rabbâniler, imamlar, Allah'ın ledünnünden ve Kitab'dan bir ilme sahip olanlar'dan söz ettiği gibi, tefekkür, teemmül, teakkul, şuur, tefekkuh, tedebbür, tezekkür gibi melekelerden de söz eder. O halde Kur'ân'ın memelerinden musaffa süt emebilme bahtiyarlığına erişmiş her bir insana düşen, kendi kabına giren miktara bakıp "Kur'an budur" değil de, "benim Kur'ân'dan anlayabildiğim budur" demek olmalıdır. "Şu büyük Kâinat Kitabının ezeli tercümesi; tekvini âyetleri okuyan çeşitli dillerin ebedi tercümanı; gayb âlemi ve şehâdet kitabının müfessiri; yerde ve gökte gizli İlâhi isimlerin mânevi hazinelerinin keşşâfı; hâdiselerin satırları altında yatan gizli hakikatların anahtarı... İslâmiyet mânevi âleminin güneşi, temeli, hendesesi ve uhrevi âlemlerin mukaddes haritası ve insaniyet âleminin terbiyecisi; beşerin hakiki hikmeti ve insanlığı saadete sevkeden hakiki mürşid ve hâdi; hem bir duâ, hem bir hikmet, hem bir kulluk ve hem bir 'kanun kitabı" olan Kur'ân'ı anlamak ve onu insanlığa takdim edebilmek; aynı şekilde Ehâdis-i Nebeviyeyi de lâyık-i vechile değerlendirebilmek için ehlinin vaz' ettiği ölmez ölçü ve prensipleri bundan böyle şerhetmeğe çalışacağız. Tevfik-i İlahi'nin yâr ve yardımcımız olmasını dileriz. KUR’ÂN’IN MUHAFAZASI ve YAKILMA HADİSESİ (3)  Dr. Veli Ulutürk  HZ. OSMAN'IN İSTİNSAHI VE MUSHAFLARI NASIL KARŞILANDI? Hz. Ebu Bekir gibi Hz. Osman'ın da Kur'ân'ı cem', istinsah ve teksir işinde sahabeye danıştığını az önce belirtmiştik. Hz. Ali diyor ki: Hz. Osman bize, "Şu kıraatler konusunda ne dersiniz?"dedi. "Bana ulaşan haberlere göre, biri diğerine 'Benim kıraatim seninkinden daha iyidir diyor. Bu durum nerdeyse küfre varır '' diyordu. Biz kendisine "Sen ne düşünüyorsun?" dedik. O:"İnsanları bir kıraat üzerinde toplamayı düşünüyorum, o zaman ne fırka olur ne ihtilâf?" dedi. Biz de "Ne güzel düşünmüşsün!" dedik. Bu haberin bir farklı rivayetinde şu değişiklik vardır: Hz. Osman "Çünkü siz şimdi böyle ihtilâf ederseniz, sizden sonra daha çok ihtilâf ederler"dedi. Hz. Ali "Görüş senin görüşündür, ey mü'minlerin emiri" dedim, der. Yine "Hz. Osman zamanında ben idareci olsaydım, vallahi, mushaflar hakkında Osman'ın yaptığı gibi yapardım"demiştir. O zaman dinleyen topluluk râvi Suveyd'e "Hz. Ali'nin ağzından bunu işittiğine kendinden başka ilâh olmayan Allah'a yemin eder misin?" dediler. Suveyd de "Kendinden başka ilâh olmayan Allah'a yemin ederim ki, Hz. Ali'nin ağzından bunu işittim" dedi (2). İbn Eşte Eyyub tarikiyle Ebu Kılâbe'den rivayet etmiştir. Amir oğullarından Enes bin Mâlik denilen bir adam bana haber verip dedi ki, "Hz. Osman zamanında çocuklar ve öğretmenler, Kur'ân okuyuşunda birbirleriyle vuruşacak derecede ihtilâf ettiler. Bu durum Hz. Osman'a ulaşınca"Benim yanımda onu (kıraati) tekzib ediyorsunuz, ondan lahin yapıyorsunuz. Benden uzakta olanlar daha çok lahin yapar ve daha çok yalanlarlar. Ey Muhammed'in ashabı! Toplanın da insanlara bir imam (rehber) mushaf yazın!" dedi. Bunun üzerine onlar da toplanıp yazdılar (...)" (3).  Bu rivayetler Hz. Osman'ın alacağı tedbirleri almadan önce ashâb ile nasıl istişare ettiğini gösteren sahnelerdir. Nüshaların te'lifinde, istinsah hey'etindeki o dört kişi ve diğer Medineli bütün sahabe, devletin bu resmi faaliyetine yardımcı olmuşlardır. Başlangıçta muhalif görünen, Ubey bin Ka'b da hey'ete istişare ve irşâd suretiyle yardımcı olmuştur. Mushaflar bölgelere gelince de umumun kabul ve tasvibine mazhar olmuştur. Bu tasviblerin bir istisnası Kufe'de bulunan Abdullah bin Mes'ud'dur. Onun nokta-i nazarına biraz ilerde işaret edeceğiz. A. Jeffery ve R. Blachere gibi müsteşrikler, İbn Mes'ud'un itiraz ve muhalif görüşlerine dâir rivayetlere tutunurlarken Hz. Osman'ı tasvib eden rivayetlere niçin yer vermezler(4). Kısaca söyleyecek olursak, Hz. Osman mushafları îslâm beldelerinde büyük bir kabul görmüş, tevâtüren sübut bulduğu için üzerinde icmâ hâsıl olmuş ve kısa zamanda her tarafa yayılmış ve yerleşmiştir (5). HZ. OSMAN NİÇİN ZEYD BİN SABİTİ KOMİSYON BAŞKANI SEÇTİ? Zeyd bin Sabit küçük yaşta müslüman olmuş, İslâmiyet dâiresinde büyümüş, hafız, akıllı, zeki, hiç itham yönü bulunmayan, Rasulullah'ın en devamlı vahiy kâtibi bir gençti (6). Son arzada bulunmuştu. Bu son arza çok mühimdir. Tilâveti mensuh olanlar bu arzada okunmamıştır (7). Yazısı güzeldi. Müsteşriklerden bazılarının vermeye çalıştıkları şüphelerin aksine o, bir Emevi değildi (8) ve Hz. Osman'ın akrabası hiç değildi. Ensardan bir zâttı. Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer de ona itimat edip birinci derlemede de onu seçmişlerdi. Halbuki onların zamanında da Abdullah bin Mes'ud vardı... Eğer Hz. Osman Zeyd'i seçmeseydi, o zaman da "Niçin Peygamberin kâtibini terk etti?" denebilir ve ümmet onun menâkıbını söyleyip faziletlerini sayıp dökebilirlerdi. Kim Zeyd’in derecesinin Kur'ân'da Ubey'den, İbn Mes'ud'dan ve Muâz'dan aşağı olduğunu söylerse bâtıl zanda bulunmuş olur (9). Bunların hepsi hakkında Rasulullah Efendimizin takdirkâr sözleri vardır (10). Süleyman bin Beşşâr'a Medinelilerin okuduğu kıraat sorulunca şöyle dedi: "O kıraat üzerinde İbn Ömer, Osman, Ubey ve Zeyd içtima etmişlerdir. Bizce onların en iyi okuyanı Zeyd idi". Salim bin Abdullah'ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: "Zeyd'in öldüğü gün İbn Ömer’le beraber idik.. Ben "Bugün insanların âlimi vefat etti" dedim. Bunun üzerine Abdullah bin Ömer: "O yalnız bugün mü insanların âlimi idi? Bilâkis o, Hz. Ömer'in hilâfeti zamanında da insanların en âlimi idi" dedi. Hz. Ebu Bekir'in başına bir iş gelince, Muhacir ve Ensar'dan bir takım kimseleri çağırırdı. Onlar, Ömer, Osman, Ali, Abdurrahman bin Avf, Muâz bin Cebel ve Zeyd’dirler. Bunların hepsi, Hz. Ebu Bekir'in hilâfeti zamanında fetva verirlerdi (11). Şa'bi, "Ferâiz ve Kur'ân'da Zeyd'in derecesi yüksektir" demiştir. Hz. Osman kendisine Kur'ân kıraati için baş vuranları Zeyd bin Sâbit'e gönderir, "Onun kıraati benim kırâatimdir. O bu işe kendisini vermiştir. Benim kıraatimle onun kıraati arasında hiç fark yoktur" derdi. Hz. Ali'ye mürâcat eden kimseye de Hz. Ali "Sen Zeyd’den ayrılma'' demiştir (12). Abdullah bin Abbas bile ilim öğrenmek için onun evine giderdi. Bir defasında Zeyd atına binmek istediğinde, İbn Abbâs üzengisini tutarak ona hizmet etmek isteyince, Zeyd mâni olmaya çalışmıştı İbn Abbas da "Alimlerimize böyle saygı göstermemiz bize emrolundu" demişti. Zeyd de tutup onun elini öpmüş ve "Peygamberimizin âli beytine böyle saygı göstermemiz bize emrolundu" demiştir (13).  Hülâsa İbn Mes'ud (r.a) Medine'de bulunmayınca, Kur’ân'ın cem' ve istinsahı işini hilâfet merkezinde yapacak kimse yok değildi. Bu işe çok lâyık kimselerin başında Zeyd vardır (14). Nitekim Hulefâ-i Râşidin'in takdirleri de böyle olmuştur. Onlar müslümanlar için peşinden gidilecek kimselerdir. İBN MES'UD'UN GÖRÜŞÜ Abdullah İbn Mes'ud (r.a) İslâm'ın ilk yıllarında müslüman olmuş, dini için çok fedâkârlıklara katlanmış, kadri yüce bir sahâbidir. Rasulullah (s.a.v)'in çok yakınında bulunmuş, onun takdirkâr sözlerine mazhar olmuştur. Bazan Peygamberimiz kendisine Kur'ân okutup dinlerdi. Kur'ân'ın kendilerinden alınmasını tavsiye ettiği dört sahâbiden birisi idi (15). Rasulullah'ın ağzından yetmiş küsur sure ezberlediğini ve her âyetin nerede ve kimin hakkında indiğini bildiğini söylemiştir (16). Bu itibarla İbn Mes'ud (r.a)'ın, Kur'ân istinsah hey'etine Hz. Osman tarafından alınmayışına kırıldığını ifâde eden rivayetler vardır: Hz. Osman mushafı Kufe'ye gelince "Ey müslümanlar! Ben mushaf yazımında uzak mı tutuluyorum? (Zeyd'i kasdederek) Ona bir adam tayin ediliyor ki, vallahi ben müslüman olduğum zaman o kâfir bir adamın sulbünde idi" demiştir (17). Allah'ın kitabını en iyi bilen kişi olduğunu, bunu sahabenin de bildiğini (18), bundan dolayı Zeyd'e ve onun istinsahına uymayacağını ima etmiştir (19). Hz. Osman'ın istinsah ettirdiği mushaflar dört tane olup birisi Medine'de alıkonmuş ve buna el-Mushafu'l-imam denmiştir, diğerleri, Basra, Küfe ve Şam'a gönderilmiştir. Bir rivayete göre beş (20), bir rivayete göre de yedi nüshadır. Yukarıdaki merkezlere ilâveten Mekke, Bahreyn ve Yemen'e de birer mushaf gönderilmiştir (21). Bu mushaflar İslâm beldelerine gelince, her yerde umumi bir tasvib ve hüsn-ü kabul görmüştür. Bir nüsha da İbn Mes'ud'un bulunduğu Kufe'ye geldi. Hz. Osman, resmî mushaflardan başka ellerde bulunan özel sayfaların ve mushafların yakılmasını emretti (22). Bir rivayete göre ise, suya atılmasını veya su ile yıkanıp silinmesini, yırtılmasını ve hattâ gömülmesini emrettiği şeklinde de rivayetler mevcuttur (23). Rivayetlere göre İbn Mes'ud kendi mushafını vermemiş ve Küfe mescidinde "Kufelîler, yanınızda bulunan mushafları saklayınız. Onları gizleyiniz" demiş ve "Kim gizlerse, Kıyamet günü gizlediği şeyle (hesap yerine) gelecektir” mealindeki Al-i İmrân suresi 161. âyetini okumuştur (24). Bununla belki Kufelilere, sakladığınız mushaflarla mahşere gelmeniz sizin için sevab olacaktır, demek istemiştir. Her ne ise, mushafını Hz. Osman'ın memurlarına vermediği ve Kufelilerin de vermemelerini istediği anlaşılıyor (25). Ancak İbn Mes'ud'un Hz. Osman mushafına karşı Kufe'deki bu tutumunu büyük sahabeler (r. anhüm) hoş karşılamamışlardır. Aynı kaynaklar şunları da rivayet etmektedirler: İbn Şihâb ez-Zührî "Bana Peygamber (sav)'in ashâbından efâdil-i ricalin, İbn Mes'ud'un bu sözünü beğenmedikleri haberi geldi" demiştir (26). Alkame'den bir rivayette, kendisinin Şam'a geldiği ve Ebu'd-Derdâ (r.a) ile buluştuğu ve Ebu'd-Derdâ'nın kendisine "Abdullah'ı biz yumuşak birisi bilirdik, ona ne oluyor ki, ümerâ ile atışıyor?" dediği haberi vardır (2 7). Bu rivayetler doğru ise, öyle anlaşılıyor ki Abdullah bin Mes'ud (r.a), Kur'ân istinsah komisyonuna alınmadığından kırgındır (28). Bu kırgınlığını da böylece dile getirmiştir. Fakat Medine'de kurulan bu komisyonun teşekkül ve çalışmasında ve istinsah ettikleri mushaflarda icmâ hâsıl olmuştur. Tevatüren gelen rivayetleri o mushaflara almışlardır. Bir İbn Mes'ud'un muhalefeti, icmâ ve tevatürü bozmaz (29). Halbuki İbn Mes'ud (r.a) kendi ifadesiyle 70 küsur sureyi Rasulullah (s.a.v)ın ağzından almış, diğerlerini ise daha sonra öğrenmiştir. Bu başkalarının da Rasulullâh (sav)'in ağzından alıp öğrenmesine mâni midir? Zeyd bin Sabit Kur'ân'ın tamamını Rasulullah'ın sağlığında cem edip ezberlemiştir (30). Yaşı küçük olmak da sonradan yetişmeye engel değildir. Nice sonra gelenler öncekileri geçebilirler (31). Rasulullâh (sav)'in İbn Mes'ud ve Ubey bin Kâ'b (r.a)ı takdiri, onların Kur'ân okuyuşdaki hüsn-i edalarını takdirdir (32).Yoksa Kur'ân bilgisi, yazısının güzelliği ve hıfzının kuvveti bakımından Zeyd bin Sabit (r.a) temayüz etmiştir. Daha evvel Kur'ân'ı cem' işine Zeyd'i Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer (r.a) de seçmişlerdi. Hz. Osman da onların izinde yürümüş (33) , bütün Medineliler ve bütün ashâb onlara bu işte yardımcı olmuşlar, tasvib etmişler ve Hz. Osman mushâfıda birlik hâlinde toplanmışlardır. Asıl mühim nokta İbn Mes'ud, Hz. Osman mushafının (hâşâ) yanlışını bulmuş da onun mushafını tenkit eden bir şey söylemiş değildir. Kaynaklarda İbn Mes'ud'un Hz. Osman mushafına böyle bir itirazı mevcut değildir. O muhalif sözlerini ancak mushafı elinden alınmak istenince söylemiştir (34). Şu olabilir: Irak havâlisinde (Küfe) kendi kıraati hâkim olduğu için İbn Mes'ud henüz önemli bir ihtilaf görmediğinden, Hz. Osman'ın Kur'ân'ı Kureyş lehçesine münhasır yazdırmasını (35) daha erken ve zamansız görmüştür. Bir de Ahmet Cevdet Paşa'nın şu yorumunu dikkat çekici buluyoruz, şöyle der: "İbn Mes'ud bir gün kendi kıraatinin şöhret bulacağını beklediğini ve mushafına güvendiğini, bundan dolayı da mushafını imhaya razı olmadığını ve kendisine tâbi olanların da —sahabenin ekseriyetinin ittifakıyla Osman mushafının te'lîfine rağmen— mushaflarını muhafaza etmelerini emrettiğini düşünüyorum. Halbuki Allah'ın eli, cemâaatle bareberdir. (Bu hikmetle olsa gerek) Osman mushafı her tarafta meşhur oldu. İbn Mes'ud'un mushafı ise terk edildi (36).  HZ. OSMAN, İBN MES'UD'U İSTİNSAH HEYETİNE NİÇİN ALMADI? Hz. Osman niçin istinsah ve teksir heyetine Abdullah b. Mes'ud'u almadı denilirse, şöyle cevap verilebilir: İbn Mes'ud o zaman Medine'de değil, Kufe'de idi. Hz. Osman bu işi geciktirmeden halletmek kararında idi. Çünkü durum nazikti. İbn Mes'ud'un, ekip çalışması için yaşı ileri sayılabilirdi. Kendinden genç bir heyet içerisinde çalışmaya izzet-i nefsi uygun görülmemiş olabilir (37). Daha mühim bir sebeb de şu olabilir. Daha önce bahsettiğimiz gibi, Ebu Huzeyfe (r.a), Ermenistan ve Azerbeycan seferinden dönüşte Kufe'ye uğramış, İbn Mes'ud ve Ebu Muse'1-Eş'arî ile bu konuyu görüşmüştür. İbn Mes'ud ile kıraat ihtilafı hususunda tartışmıştır (38). İşte Hz. Osman, Huzeyfetü'l-Yemân vasıtasıyla, İbn Mes'ud'un, insanları bir harf üzerinde toplamayı ve kendi telif ettiği Kur'ân'ı değiştirmeyi düşünmediğini öğrenmişti. Bu sebeble Hz. Osman, bu fikirde olmayan birisini heyete dahil etmeyi uygun görmemiş olabilir (39). Çünkü ortada bir ictihad farkı bulunmaktadır. Bir diğer sebeb de İbn Mes'ud'un mushafında bazı açıklayıcı notların bulunması olabilir. Halbuki Hz. Osman, resmi mushafı, Kur'ân'dan olmayan her şeyden tecrid etmek istiyordu (40). Sonra bunda, bizce, bir de psikolojik bir sebeb seziliyor: İbn Mes'ud (r. a)’ın mushafını vermekten imtina etmesi normal karşılanabilir. Çünkü bir kimse Hz. Peygamber (s.a.v)'den yazdığı, yıllarca okuduğu ve üzerinde yılların hatıraları bulunan mushafının elinden alınmak istenmesine geçici bir tehevvürle karşı durmuş olabilir (41). Nitekim İbn Mes'ud (r.a)'m muhalefeti uzun sürmemiştir. Ebu Vâil'in rivayetine göre İbn Mes'ud, Osman (r.a)'ın sözüne ve cemaatın görüşüne dönmüştür. Söylediğine pişmanlık duyup, dediğinden mahcub olmuş ve "Ben onların en hayırlısı değilim" deyip, minberden inmiştir (42). İbn Mes'ud, Hz. Osman'ın yaptıklarında İcmâ-ı ümmet hasıl olduğunu anlayınca, Hz. Osman'ın mushafına dönmüştür (43). İbn Mes'ud'un, özel mushafında Fatiha ve Muavvizeteyn surelerinin yer almadığı, Ubey b. Ka'b'ın özel mushafında da Kunut dualarının bulunduğu haberlerine (44) gelince, bu rivayetlerin aslı olmayabilir. Nevevî, 'Şerhu'l-Mühezzeb'de bu rivayetlerin batıl olduğunu söylemiştir, İbn Hazm'da "Bu İbn Mes'ud'a iftiradır" (45) demiştir. Nitekim İbnu'n-Nedim, İbn Mes'ud mushafından bir nüsha gördüğünü ve onda Fâtiha'nın yer aldığını bildirir (46). Zira Fâtihasız namaz olmaz. Müslim'de Ahmed bin Hanbel ve İbn Hibban'da Muavvizeteyn'in namazda okunduğuna dâir hadisler vardır. Asım'ın kıraati, Irak'tan yâni İbn Mes'ud'dan gelmiştir. Onda Muavvizeteyn ve Fatiha sureleri vardır (47). Yahut da Fatiha ve Muavvizeteyn'in Kur'ân'dan olduğunu herkes bildiği için, unutmayacağına güvenerek mushafına yazmamıştır. Sonradan gelen bazıları onun, bunları (hâşâ) Kur'ân'dan saymadığını zannetmişlerdir (48). Ubey bin Ka'b (r.a), Kunut dualarını mushafının arkasına yazmıştı; fakat bunların Kur'ân'dan olduğunu iddia etmemiştir. Duâ kabîlinden yazmıştır. Kendisi istinsah heyetine yardım ediyordu. Eğer bunlar Kur'ân'dandır diye iddia etseydi bunun münakaşası yapılırdı (49). Böyle bir şey yoktur. KAYNAKLAR: 1) İbn Ebi Dâvud, s.22; Suyuti, l59 2) İbn Ebi Dâvud, s.22; Mukaddemetân, s. 46 3) Suyutî, I, 59; İbn Ebî Dâvud, s. 21. 4) İntroduction au Coran, s.37; Subhi es-Salih, s. 83. 5) Bâkıllâni, s.360, 406-407; Suyuti, I, 60; Zerkânî, 1,261; T. Nöldeke, s. 138; Muhammad İzzet Derveze, el-Kur'ân ve'l-Mulhidün, s. 325-326, Dimeşk, 1392/1973; Osman Keskioğlu, s. 100. 6) Buhâri, Fezâilü’l-Kur'ân, 3-4'deki Hz. Ebu Bekir'in Zeyd hakkındaki takdirleri. 7) Mukaddemetân,s. 25; Suyûti, I, 59.  T. Nöldeke, s. 109. 9) Bâkıllânt, s. 370; Mukadde-metân, s. 52. 10) Mukaddemetân, s.49-50. 11) Bâkıllânî, s. 371. 12) Mukaddemetân, s. 25. 13) Bâkıllâni, s. 371. 14) T. Nöldeke, s. 70. 15) Diğerleri, Salim, Muâz ve Ubey bin Kâ'b'dır, (Buhâri, Fezail, . 16) Buhâri, Fezâilu'l-Kur'ân, 8. 17) İbn Ebî Dâvud, s.17; Mukaddemetân, s. 20. 18) Buhâri, Fezâil, 7. 19) İbn Ebi Dâvud, s. 16-17. 20) İbn Hacer, IX, 16. 21) İbn Ebi Dâvud, s. 34. 22) Buhâri, Fezâilu'l-Kur'ân, 2-3. 23) Mukaddemetân, s.19 - 274; Bâkıllâni, s. 401; Suyuti, 1, 59; İbn Hacer, X, 395; Subhi es-Salih, Mebâhis, s. 86. 24) İbn Ebi Dâvud, s.17; Mukaddemetân, s. 20. 25) Bâkıllâni, s. 363; Mukaddemetân, s. 20. 26) İbn Ebî Dâvud, s.17; Mukaddemetân, s 20. 27) İbn Ebî Dâvud, s. 18. 28) M. A. Draz, s. 49. 29) Bâkılânî, s. 363; Zerkâni, I, 284; M. A. Draz, s. 48. 30) Buharı, Fezâilu'l-Kur'ân, 8; İ. Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, 74. 31) Zerkânî, I, 284. 32) Mukaddemetân, s. 93. 33) Bâkıllâni, s. 363; Mukaddemetân, s. 95. 34) M.A. Draz, s. 35, 48; T. Nöldeke, s.110-111. 35) Buhari, Fezâilu'l-Kur'ân, 2. 36) Hulâsatü'l-Beyân,s. 15. 37) Bâkıllâni, s. 373. 38) İbn Ebi Dâvud, s.14. 39) A. Cevdet Paşa,s. 18. 40) Bâkıllânî, s. 376; M. A. Draz s. 32-33. 41) M. A. Draz, s. 49. 42) Mukaddemetân, s. 95. 43) Zerkânî, 1, 284; Osman Keskioğlu, s. 102. 44) Bâkıllâni, s. 376. 45) Osman Keskioğlu,s. 101. 46) Fihrist, s.26, Beyrut, ts. 47) Zerkânî, 1, 275-276. 48) Mukaddemetân, s. 24 - 25, 95 - 97. 49) Bâkıllânî, s. 378; O. Keskioğlu, s. 102-103.      KIRAAT İHTİLAFI İhtilafa sebep olan bu kıraat farkları nedir? Aslında ihtilafa sebep olan bu kıraat farkları büyütüldüğü kadar değildir; fakat müslümanların kitablarına olan hassasiyetleri, titizlikleri ve Kur'ân'ı muhafazaya olan hırsları, haklı olarak bu konuyu daha önemli kılmıştır. Kur'ân-ı Kerim açık bir Arapça ile nâzil olmuştur (Şuarâ, 195; Zümer, 37; Şuarâ, 7). Ayrıca hadis-i şeriflerde, Peygamberimiz (s.a.v), "Bu Kur'ân yedi harf üzere indirilmiştir. Ondan kolayınıza geleni okuyun" buyurmuştur. Bu da böylece hadislerle sabittir. Alimler, bu gibi hadislerde geçen "harf" kelimesinin mânâsı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Başlangıçta Kur'ân'ın Arap kabileleri arasında sür'atle yayılabilmesi için Cenâb-ı Hakk tarafından, Peygamberimize Arapça'nın değişik lehçeleriyle Kur'ân’ın okunmasına müsade verilmişti. Arapların büyük çoğunluğu müslüman olup, Kur'ân'a ve Arapça'nın en fasih lehçesi olan Kureyş lisanına alışınca, yine asr-ı saâdette Kureyş lehçesi iyice yerleşmiştir. Bu değişik, lehçelerle okuyuş, her âyette olan birşey değildir. Kur'ân'ın bazı kelimelerinin değişik telaffuzlarla okunması, bir takdim-tehir bulunması veya aynı mânâya gelen müteradif kelimeler şeklindedir (2). Farklı hüküm, tezad ve tenâkuz ortaya çıkaracak şeyler değildir. Kur'ân' tezad ve tenakuzdan münezzehtir (3). İşte başlangıçta müsâade edilen bu farklı okuyuş, ayrı ayrı bölgelerde, birbirlerinden farklı telaffuzlu kimselerden alınıp, öylece oralarda yerleşince, bir kıraat ihtilafına sebep olmuştur. Hz. Osman (r.a)'ın işte bu ihtilafı önlemek için istinsah heyetine, ihtilaf ettikleri noktalarda ''Kureyş lisanı ile yazmalarını, çünkü Kur'ân'ın onların lisanı ile indiğini" (4) söylemesi bundandır. Kureyş lisanı demek, herhalde Arapça'nın en fasih lehçesi demektir. Yoksa Arapça'dan ayrı bir dil değildir. İşte Hz. Osman bu harf ile birliği sağlamak istemiştir. Bu görüşte olan âlimler şunlardır: Beyhaki, el-Ebheri, Kâmus sahibi Firuzâbâdi, Ebu Ubeyd'dir (5). İbn Kuteybe ve İbnü'l-Cezeri de bir yerde, harfin lehçe olduğunu söylemişlerdir (6). Büyük müfessir İbn Cerir et-Taberi de aynı görüşü savunur (7). Muhakkik alim Tahâvi de aynı görüştedir. Bunu Tecrid-i Sarih'in ilgili yerlerinde, aynı görüşü savunan merhum Kâmil Miras ifade eder (8). Ahmet Cevdet Paşa da buna uygun bir görüş belirtir (9). Aynı görüşte olan Prof. Dr. Süleyman Ateş, İbn Abdilberr'in de bu görüşte olduğunu bildirir (10). Bu ihtilafa bir diğer sebep de o zamanki Arap yazısının noktasız ve harekesiz oluşu ve bugünkü gelişmiş yerleşmiş imlâ kâidelerine sahib olmayışıdır (11). Lehçe farkını sadece bir kelimedeki telaffuz farkı olarak kabul etmek, dil vâkı'asına uygun düşmez. Lehçelerde aynı mânâya gelen değişik kelimeler de bulunabilir. Biz bu âlimlerin tercihine uyduk. Bunlar ictihâdi görüşlerdir (12). İşte Hz. Osman (r.a), Kureyş lehçesi üzerinde birliği sağlamıştır. Bütün Ashab da onu tasvib etmiştir. Çünkü değişik harflerle okuyuş, belirli bir zaman için verilmiş bir rûhsat idi. Aynı harfler devam etseydi, ihtilaf nasıl önlenecekti? Halbuki Ashab ve ümmet Kureyş lisanı üzerinde icmâ ve ittifak etmekle bu birliği sağlamışlardır. KUR'AN'IN YAKILMASI OLAYI Kur'ân'ın yakılması olayı, kamu oyunda verilmek istenen imajdan çok farklı bir mâhiyet arzeder. Çünkü bu olay da Kur'ân'ın muhâfazası için alınan tedbirler halkasından birisidir. Bu hususta kaynaklarda fazla teferruatlı bir bilgi yoktur. Çünkü mes'elenin özü ve hedefi önemlidir. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, Hz. Osman (r.a), çoğaltılan mushafları önemli İslâm merkezlerine gönderince, bunlar dışında elde bulunan özel sahife ve mushafların bir rivâyete göre yakılmasını (13), bir rivâyete göre yırtılmasını (14) veya bir rivâyete göre yıkanıp temizlenmesini yani silinmesini emretti (15). Burada (H) harfinin noktalı veya noktasız olmasından da değişik mânâ çıkabilir. Noktasız yakma, noktalı (Hı) yırtma, parçalama mânâsına gelmektedir. İbn Hacer "Rivayetlerin, çoğu yakma hususunda sarihdir" der. Belki de bazıları, yazıları iyice giderebilmek için önce yıkamış veya yırtmış, sonra da yakmışlardır. Yırtma, yıkama ve yakma birleştirilebilir (16). Gömüldüğüne dâir de bir rivâyet vardır (17). R. Blachere de her üç rivayetin bulunduğunu kabul eder (18). T. Nöldeke, yakma işlemini gereksiz görür. Yakma yerine, yıkanıp temizlenir ve o malzeme yeni bir yazı için kullanılır, görüşünü ileri sürer (19). Mes'elenin özü, bazı müsteşriklerin veya onlara tâbi olan kötü niyetli kimselerin vermeye çalıştıkları, Kur'ân'ın varlığını ortadan kaldırma mes'elesi değildir. Tam tersine Kur'ân'ın korunması için alınmış bir tedbirdir. Hz. Osman örnek mushafları büyük İslâm merkezlerine gönderirken, az önce bahsettiğimiz kırâat ihtilâfını ortadan kaldırmak maksadıyla, şehirler halkına "Ben şöyle bir iş yaptım (Bundan başka) yanımda bulunan (sayfaları) yok ettim (sildim). Siz de (bundan başka) yanınızda bulunanları siliniz (20) talimâtını yazmıştır. Hz. Osman, yaptığı te'lif, tanzim ve teksiri bütün ashabın görüşünü alarak onların ittifakıyla yapmıştır (21). Birliği sağlamak için her güzel tedbiri almıştır. Onun Kur'ân'a bu hizmeti herkese nasib olmayan meziyetlerindendir (22). Suveyd bin Gafele'nin Hz. Ali'den rivâyeti şöyledir. "Osman hakkında hayırdan başkasını söylemeyin! Vallâhi o mushaflara yaptıklarını ancak bizden bir cemâatin önünde yaptı (23). O kendiliğinden Kur'ân'da asla bir değişiklik yapmamıştır. İbnu Zubeyr, Hz. Osman'a Bakara, 234, âyetinin başka bir âyetle nesh edildiğini söyleyerek, "Onu niçin yazıyor veya yerine koyuyorsun?" diye sordu. Hz. Osman'da "Yeğenim, Kur'ân'dan hiç bir âyeti yerinden değiştiremem" demiştir (24). Hz. Osman resmi mushafları ortaya koyduktan sonra, içerisinde Kunut duâları, tefsir kabilinden Kur'ân'dan olmayan notlar ve âhâd yoluyla gelen rivâyetler gibi şeyler bulunan şahsi sahife ve mushafları yaktırmıştır (25). Bu tedbir, dinen, eskimiş, silinmiş ve okuması zorlaşmış nüshaların, ortada hürmetsiz bir şekilde dolaşmaması için yakılması gibi bir şeydir. Bunda dinen bir sakınca yoktur (26). Bunu ümmetin tasvibinden anlıyoruz. Hem ümmet, Hz. Osman'ın bu icrâatını benimsemeyi dindarlıklarının bir tezâhürü olarak görmüşlerdir. Yoksa A. Jeffery ve R. Blachere gibi müsteşrik ve misyonerlerin vermeye çalıştıkları nüshalar arasındaki zıtlık ve mübâyeneti Hz. Osman otoritesiyle ortadan kaldırmış değildir (27). Bunun öyle olmadığını, ümmetin, Hz. Osman'ın yakma tedbirini de dindârâne bir görev bilerek benimsemeleri ve bu yüzden Osman mushaflarının kısa zamanda bütün İslâm beldelerinde tutulup yayılması ve birliği sağlaması gösterir. Ebu İshak, Musab bin Sa'd'ın şöyle dediğini rivâyet etmiştir: "Hz. Osman mushafları yaktırdığı zaman çok insanlara uğradım. Onlar bunu beğendiler. Onlardan hiç kimse bunu yadırgamadı (28). Yine aynı zattan "Muhammedin ashâbı "Vallahi, Osman iyi etti" dediler şeklinde de rivâyet gelir (29). İbn Battal, Hz. Osman'ın bu davranışından "Üzerinde Allah ismi yazılı şeyin yakılmasının câiz olduğu kanâatına varmıştır"(30). Râfizilerin bu konuda Hz. Osman'ı ithamlarına gelince, bunların tutarsızlığını Hz. Ali'den naklettiğim ve edeceğim tarihi beyanlar ortaya koymaya kâfidir (31). Suveyd bin Ğafele Hz. Ali'nin şöyle dediğini rivâyet eder: "Ey insanlar! Osman hakkında aşırı gitmeyiniz. Mushaflar hakkında ve mushafları yakma hususunda onun için hayırdan başka bir şey söylemeyiniz. Vallahi o, mushaflar hakkında yaptığını bizden ileri gelen bir topluluğun hepsinin önünde yapmıştır" (32). Yine Hz. Ali (ra) Osman mushafları yaktığı zaman "O yapmasaydı onu ben yapardım" demiştir (33). Suveyd bin Ğafele Ali bin Ebi Talibi "Ey insanlar topluluğu!. Allah'tan korkunuz! Osman hakkında aşırı gitmekten ve Kur'ân yakıcısı demekten sakınınız. Vallahi, bunları bize, Rasulullah'ın ashabına danışmadan yakmadı" derken işittim demiştir (34). Ömer bin Said, Hz. Ali'nin şöyle dediğini rivâyet etmiştir: "Hz. Osman zamanında vâli (idareci) ben olsaydım, mushaflar hususunda Hz. Osman'ın yaptığı gibi yapardım" (35). Hz. Ali (ra) da Osman mushafını okur, onu rehber ittihaz eder ve dâima onunla hükmederdi (36). Bu ifâdeler karşısında, gulât-ı şia'nın ve onların iddialarını öne çıkaran müsteşriklerin tutumlarının ne kadar mesnedsiz, asılsız ve bâtıl olduğu ortadadır (37). T. Nöldeke bile şöyle demek zorunda kalmıştır: "Böylece devlet adamı olarak O (Osman), en anlamlı işi yapmış, hâtırasını taçlandıran tek hareketi gerçekleştirmiştir (...) Tersine Abdullah bin Ömer ve Ali gibi ileri gelen kişiler her ne kadar kişisel siyâsal olarak Osman'a karşı idilerse de bu konuda onunla uyuşmuşlardı" (38). Şu halde Hz. Osman'ın gerekli şartları hâiz olmayan bozuk kırâatli suhuf ve mushafları yakma kararı şüphesiz hikmetli bir davranış olmuştur. Çünkü onların kalması, bilhassa insanların Rasulullah zamanından uzaklaşmasıyla ihtilâf sebeplerinin artmasına sebep olurdu. Hz. Osman'ın yaptığı sahâbe (r.a)'ün gönülden kabul ve tasvibine mazhar oldu (39). Herkes onun mushafını benimseyip kendi mushaflarını yaktılar. Osman mushafında toplandılar (40). Bunun bir istisnâsı Abdullah bin Mes'ud ise, önceki itirazından bilâhere vazgeçmiş ve cemâatin haziresine dönmüştür. Hz. Osman mushafının üstünlükleri, ümmetin onun üzerinde toplanması ve bu husustaki söz birliği ortaya çıkınca, Allah, İbn Mes'ud'a Osman mushafına dönmeyi ilham etmiştir. Çünkü onun mushafı tüm ümmetin mushafı idi. Böylece İslâm'ın semâsı ihtilâf ve niza' vebalarından temizlendi (41). Yoksa bu birliği sağlamak için, müsteşriklerin iddia ettikleri gibi zor kullanılmamıştır. Hz. Osman (r.a)'ın memurlarının, her evi, çöldeki her çadırı, her köyü ve her şehri tarayıp da onlardaki mushafları yakmaları mümkin değildir(42). Bu zorla olacak iş değildir. Nitekim Hz. Osman'ın emrine rağmen özel mushafların saklandığı, İbn Ebi Dâvud gibi kimselerin, Kitâbu'l—Mesâhif'de nüsha farklarını belirttikleri mushaflardan anlaşılmaktadır (43). Ancak bunlar ümmetin tasvibine mazhar olmamış, sönüp gitmişlerdir. HAFSA MUSHAFI VE SONUÇ Burada son olarak yine büyütülmek istenen, Hafsa (r.a) mushafının yakılması rivâyetine temas etmek istiyoruz. Ebu Ubeyd ve İbn Ebi Dâvud, İbn Şihâb tarikiyle, Sâlim bin Abdullah'ın şu rivâyetini haber verirler: Mervan, Muâviye tarafından Medine vâlisi olduğu zaman, Hafsa'ya adam gönderip Kur'ân yazılı sahifeleri istiyordu. O da vermekten kaçınıyordu. Sâlim şöyle der: "Hafsa vefât edip de biz onun defninden dönünce, Mervan kararlılıkla Abdullah bin Ömer'e adam gönderip "O sahifeleri kendisine göndermesini" istedi. Abdullah onları ona gönderdi. Mervan da onların yırtılmasını emretti. Mervan "Bunu sâdece aradan uzun zaman geçmesiyle, bu sahifeler hakkında birinin şüphe etmesinden korktuğum için yaptım" dedi (44). Ebu Ubeyd'in bu rivâyetinde sahifelerin yırtıldığı bildirildiği halde, İbn Ebi Dâvud'un rivâyetinde, Mervan'ın aynı gerekçe ile o mushafı yaktığı haberi vardır (45). Yıkadığı da rivâyet edilmiştir (46). T. Nöldeke "Haber kuşkuludur. Verilen gerekçe Osman edisyonunun, Hafsa edisyonunun kopyası olduğu yolundaki olguyla uyuşmamaktadır" (47) der. Bu haberin sıhhat derecesini bilmiyoruz. Ancak şunu biliyoruz ki, Mervan zamanından çok önceleri, Hz. Osman mushafları resmi mushaf olarak yayılmış, yerleşmiş ve bütün Ümmet tarafından benimsenmişti. Hz. Hafsa (r.a) 'ın mushafı zâten Hz. Osman mushafının esâsı olduğu için sâdece bir hatıra değeri taşıyordu. Bu rivâyet sahih bile olsa, ümmet olayı önemli görmediği için üzerinde durmamıştır. Eğer esâsa dokunan bir şey olsaydı, büyük tepki olur, istisnâ kabilinden tepkilerin bile nakledildiği gibi o da nakledilirdi. Asırlar sonra bazı müsteşriklerin ve onların tesirinde kalan bazı şaşkınların, büyük bir şey varmış gibi bu mes'eleyi kurcalamaları hiç önemli değildir. Bu meselede asıl olan müslümanların tutumudur. Çünkü kitab, onların kitabıdır. Onlar kitabları konusunda her zaman için, herkesten çok daha titiz olmuşlardır. Hem sonra Hafsa (r.a) nüshası, elde olsa bile, ne bulunacak ki..? Harf farklılıkları. Bunlar ise zaten çeşitli kitablarda yer alıyor. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi, hüküm değiştirecek tezad ve mübâyenet olabilecek hiçbir şey yoktur. O halde daha ne aranıyor da, bir takım Kur'ân bilgisinden mahrum kimselere şüphe verilmek isteniyor? Eğer –hâşâ- öyle birşey olsaydı, bu zamanı beklemeden, daha fırkaların doğduğu asırda bunlar öne sürülürdü. Halbuki yetmiş iki fırka, ellerindeki aynı Kur'ân metninin değişik yorumları ile birbirlerine karşı delil getirmeye " çalışmışlardır. İbaresi üzerinde bir tartışmaları olmamıştır. Sözü başa döndürüyor ve diyoruz ki: Cenâb-ı Allah selef-i sâlihin'e (Allah onlardan râzı olsun), Kerim Kitab'ını muhafaza yollarını ilham etmiş, gerekli tedbirleri aldırmış ve nezd-i ilâhisinden indiği şekilde korunmasını, Kendinden bir va'd olarak, onlar eliyle fiilen gerçekleştirmiştir. Bugün müsteşrikler, Kur'ân'ın sağlamca muhafaza edilip, onu kendi kitabları seviyesine indirememelerinin sıkıntısını duymaktadırlar (48). Bunlardan birisi olan Leblois, Kur'ân'ın muhafazasındaki sağlamlıktan, İncil için, içine düşen hasreti şöyle dile getirir: "Kim istemezdi ki, Hz. İsâ'nın vefatından sonra, yakın tilmizlerinden birisi, onun talimini yazı ile kaydetmiş olsun" (49). İşte Kur'ân-ı Kerim, sünnisi ile, şii’si ile bir milyar müslümanın elinde, aynı şekilde mazbut ve mahfuz bir hüccet olarak yaşamaktadır. DİPNOTLAR: 1) Buhâri, Fezâilü'l-Kur'ân, 5. 2) Bkz.: İbn Ebi Dâvud. s. 33-49 Bâkıllâni, s.23, 383-395; Mukaddemetân, s.45, 117; Zerkeşi, I, 211-227; Suyuti, I, 75-83; 133-135; Zerkâni, I, 155-156; Subhi Sâlih, s. 109-112; M. A. Draz, s. 46-47. 3) M. İzzet Derveze, el Kıır'ân ve'l-Mülhidun, s.326. 4) Buhâri, Fezâilü'l-Kur'ân. 2. 5) Zerkâni, I, 180; El-Kâmusu'l-Muhit, 111,127, Kâhire, ts. 6) Zerkâni, 1, 163. 7) Câmi'ul-Beyân, 1, 20-22, 26.  Bkz., Sahihi Buhâri Muhtasarı Tecridi Sarih Terc,VII,312-319; IX, 28; XI, 231. 9) Hulâsatü'l-Beyân, s. 7-8. 10) Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri, I, 43; 30 - 40. 11) O. Keskioğlu, s. 97. 12) A. C. Paşa, s. 12. 13) Buhâri, Fezâilü'l-Kur'ân, 4; Suyuti, I, 59. 14) Mukaddemetân, s. 274. 15) Bâkıllâni, s. 401; O. Keskioğlu, s. 99. 16) Fethu'l-Bâri, X, 395; Mukaddemetân, s. 274. 17) İbn Ebi Dâvud, s. 34. 18) İntroduction au Coran, s. 55 19) Kur'ân Târihi, s. 110. 20) İbn Ebi Dâvud, s. 22. 21) Mukaddemetân, s. 78. 22) Zerkeşi, I, 240; İbn Ebi Dâvud, s. 13. 23) İbn Ebi Dâvud, s. 22; Suyuti, I, 59; S. es-Sâlih, s. 86. 24) Suyuti, I, 60. 25) Bâkıllâni, s. 401; O. Keskioğlu, s. 99, 110. 26) Bkz. İbn Hacer, X, 395. 27) M. İzzet Derveze, s. 326; T. Nöldeke, s. 111. 28) İbn Ebi Dâvud, s. 12, Mukaddemetân, s.45; İbn Hacer. X, 395. 29) Mukaddemetân, s.45, 52; Zerkâni, I, 261. 30) İbn Hacer, X, 395. 31) Zerkeşi, I, 240. 32) İbn Ebi Dâvud, s. 22; Bâkıllâni, s. 359. 33) İbn Ebi Dâuud, s. 13; Mukaddemetân, 52. 34) Zerkâni, I, 262; T Nöldeke, s. 63, 110. 35) A.Yerler. 36) Bâkıllâni, s. 359. 37) Zerkâni, J, 282. 38) Kur'ân Tarihi, s. 63. 39) Subhi es-Sâlih, s. 82. 40) Zerkâni, I, 261. 41) Zerkâni, I, 261; Subhi es-Sâlih, s. 83. 42) M. İzzet Derveze, s. 325-326. 43) S. Ateş, Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri, I, 12. 44) İbn Hacer, X, 395. 45) K. Mesâhif, s. 21. 46) Mukaddemetân, s. 22. 47) Kur'ân Tarihi, s. 136. 48) İ. Cerrahoğlu. s. 113; M. A. Draz, s. 42 - 43. 49) M. A. Draz, s. 31 (Le Koran et La Bible Hebraiquc'den naklen).    Kur'an'ı Kerim'in Evrenselliği - 1  Doç. Dr. Muhittin Akgül        Dünya varolduğu andan günümüze kadar ortaÂya çıkan her düşüncenin bir karşıtı olmuş, her tezin bir antitezi öne sürülmüştür. Kısaca belirtmek geÂrekirse, her şey çift olarak yaratılmıştır: “Her şeyi de çift yarattık ki düşünüp ders alasınız.” (Zariyat/51:49) Yer-gök, hayat-ölüm, aydınlık-karanlık, melek-şeytan, artı-eksi, iyi-kötü, kadın-erkek vs. bunları çoÂğaltmak mümkündür. Her Âdem’in karşısında, bir şeytanın varlığı; her dinin karşısında, dinsizliğin mevcudiyeti, kabul edilen bir vakıadır. Ancak bu karşı olma, zaman zaman değişiklik göstermekte, farklı şekillerde ortaya çıkmaktadır. Ve bu karşı oluş, dünya durdukça da sürüp gidecektir. Kurulan bu dünya düzeninde Allah, insanları uyarmak, dünyaya geliş gayelerini öğretmek, eğri yolun encamından sakındırmak, ahlâklı ve faziletli olmanın yollarını bildirmek, böylece hem insanlıÂğa, hem de kendilerine yararlı birer fert konumuna gelebilmeleri için insanlara, yine onların kendi içleÂrinden peygamberler göndermiştir: “Evet, Biz seni gerçeğin ta kendisine malik olarak, rahmetle müjdeleyen ve kâfirleri azapla uyaran bir Peygamber olarak gönderdik. Zaten uyaran bir Peygamber gelmiş olmayan hiç bir ümmet yoktur.” (Fâtır/35:24) İnsanlık, ilim ve teknik yönünden ne kadar ilerÂlerse ilerlesin, ne kadar ilmî keşifler yaparsa yapÂsın, vahiy olmaksızın gerçek saadeti elde etmesi mümkün değildir. Bunun için de insanların, doğuşÂtan fıtratlarında var olan dînî inanca dönmeleri en uygun ve tabiî bir yoldur. Bu yolun müşahhas olaÂrak ismini verecek olursak, öteden beri bütün peyÂgamberlerin üzerinde durup, kavimlerine anlatmaÂya çalıştıkları ve son olarak da âhir zaman peygamÂberi Hz. Muhammed’in (s.a.s), tebliğiyle mükellef olduğu İSLÂM dinidir. Aslında dinlerin özü birdir. Bütün peygamberleÂrin getirdiği inanç esasları aynıdır. Çünkü bütün dinlerin kaynağı, Yüce Yaratıcı olan Allah’tır: “: “O, “Dini doğru anlayıp hükümlerini uygulayın ve o hususta tefrikaya düşmeyin” diye, din esasları olarak Nuh’a emrettiğini, hem sana vahyettiğimizi, keza İbrahim’e, Musa’ya, İsa’ya emrettiğimizi sizin için de din kıldı” (Şura/42:13) Burada adı geçen peygamberler, ulu’1-azm peygamberler olup, bunlaÂrın dışında kalanlar da aynı kategoride incelenmeliÂdir. Yani özde ve esasta dinler birleşmektedir. AyrıÂlıklar teferruata dair meselelerdir. Rasûlullah’ın şu sözü de bu konuya açıklık getirmektedir: “PeygamÂberler baba bir kardeşlerdir. Anneleri ise muhtelifÂtir. Dinleri birdir.”  Kur’ân’ın mesajı, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’den itibaren başlayan vahyin bir devaÂmıdır. Zira Allah katında bütün dinlerin esası bir olup, o da İSLÂM’dır: “Allah katında din, İsÂlâm’dır.…” (Âl-i İmran/3:19) Değişik dönem ve yerlerde gelen peyÂgamberler, birbirlerini reddetmedikleri gibi, Hz. Muhammed (s.a.s) de bunlardan hiçbirini reddetmeÂmektedir: “Peygamber, Rabbi tarafından kendisine ne indirildi ise ona iman etti, müminler de. Onlardan her biri Allaha, meleklerine, kitaplarına ve resûllerine iman etti. “O’nun resûllerinden hiç birini diğerinden ayırt etmeyiz” dediler ve eklediler:”İşittik ve itaat ettik ya Rabbena, affını dileriz, dönüşümüz Sanadır..” (Bakara/2:285) “De ki:“Allah’a, bize indirilen (Kur'ân)e,İbrâhim’e, İsmâil’e, İshâk’a, Ya’kûb’a ve torunlarına indirilene, Mûsâ’ya, Îsâ’ya ve peygamberlere Rablerinden verilenlere inandık. Onların arasında hiçbir fark gözetmeyiz, biz O’na teslim olmuşlarız.” (Âl-i İmran/3:84) Hz. Muhammed (s.a.s.), bilakis bütün önceki peygamberlerin bir devamı, risaletlerinin tamamlayıcısı giÂbidir. Ancak şu farkla ki, kendisinden sonra bir peygamberin gelmesi mümkün olmayıp, o, peygamberlerin sonuncusu ve dolayısıyla İlâhî Mesaj’ı evrensel boyutlara taşıyandır.  Esasları itibariyle aynı olan dinlerin, zaman ve mekân açısından, teferruata ait meselelerde bir kıÂsım farklılıklar göstermesi elbette gayet normal bir hâdisedir. Dünya değişmekte, insanlar değişmekte, ihtiyaçlar değişmekte, hasılı her şey zamanla farkÂlılık arz etmektedir. İlk insanın ihtiyaç duyduğu şeylerle, daha sonraki dönemlerde yaşayanlar araÂsında büyük farklılıkların olduğunu söylemek malûmu i’lamdan ibaret olacaktır. İnsanı yaratan, onu en ince noktalarına kadar biÂlen, ihtiyaçlarını karşılayan Allah, her dönemdeki insanlara gerekli mesajı ulaştırmış, son noktayı Hz. Muhammed’’le (s.a.s.) koymuştur. Demek ki bundan sonra peygamber gelmeyecek, vahiyde değişiklik olmayacak ve insanlar bu son vahiyle hayatlarını sürdüreceklerdir: “..Bugün, dininizi kemâle erdirdim. Size ni’metimi tamamladım. Ve din olarak size İslam’ı seçtim...” (Mâide/5:3 “Kim İslam’dan başka bir din ararsa, (bu din) ondan asla kabul edilmeyecektir. O kimse âhirette de hüsrana uğrayanlardan olacaktır.” (Âl-i İmran/3:85) “Muhammed, sizin adamlarınızdan hiçbirinin babası değildir. Ama Allâh'ın Resûlü ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkıyla bilendir.” (Ahzab/33:40) Yani Hz. Muhammed (s.a.s.), hem peygamberleri sona erdiren son peygamberdir, peygamberlerin en sonuncusudur; hem de bütün peygamberleri tasdik eden ve belgeleyen İlahî bir mühürdür. Eğer o gelÂmeseydi, diğer peygamberler unutulup gidecek, taÂrihte onların varlıklarını ve peygamberliklerinin gerçekliğini ilmen ispat etmek mümkün olmayaÂcaktı. Hz. Muhammed’in (s.a.s.) peygamberliği ile inÂsanlık, din açısından, ilerlemenin son noktasına erişmiştir. O’ndan sonra başka peygamber bekleÂmemeli, Muhammedî nuru izlemelidir.  İslâm’dan sonra bir din, Hz. Peygamber’den sonra da bir peygamber gelmeyeceğine göre, bu diÂnin, kıyamete kadar gelecek insanların ihtiyaçlarına cevap vermesi ve getirdiği esasların sonuna kadar geçerli olması gerekmektedir. Daha kısa bir ifade ile bu dinin, evrensel olması zaruridir. İşte biz de bu incelememizde, dine kaynaklık eden Kur’ân’ın bu yönüne bakacak, evrenselliğin olabilmesi için geÂrekli şartları tartışacak ve bunların Kur’ân-ı Kerim’de olup olmadığını araştırmaya çalışacağız. Âlemşümul, cihanşümul, tüm insanlığı ilgilendiren, dünya ölçüsünde, dünya çapında gibi anlamlara gelen evrenselliği, herhangi bir düşünce, fikir veya inancın, bütün zaman ve mekânlara şamil olması ve herkese hitap etmesi şeklinde tarif edebiÂliriz. EVRENSELLİĞİN ŞARTLARI Her fikrin, her ideolojinin, kendisinin evrensel olduğunu iddia etmesi, gayet tabiî bir şeydir. ÇünÂkü devam etmeleri ve kabul edilebilir olmaları, anÂcak evrensel olmalarıyla mümkündür: Ancak bu idÂdialarında ne kadar doğrudurlar? Gerçekten iddia ettikleri gibi, evrensellik şartlarını taşımakta mıdırÂlar? Konumuz olan Kur'ân'ın evrenselliği hususuna gelince, Kur'ân'ın evrenselliğinin temel niteliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Kaynağının İlahî Olması  Allah, kâinatı yaratmış, ancak bunÂdan sonra da onu kendi hâline bırakmamıştır. İddia edildiği gibi kâinat, bir saat gibi kurulup, kendi hâÂline terkedilmiş değildir. Onda devamlı bir faaliyet, bir canlılık vardır. Onda her an Allah’ın iradesi haÂkimdir. İşte hakim olan bu irade, insanları kendi başlarına bırakmamış, en doğru yolun hangisi olduÂğunu göstermiştir. Çünkü beşer aklı, çoğu zaman kendisi için faydalı olan prensipleri kavrayamamakta, bir kısım yanlış yollara sürüklenmektedir. İnsanı Allah yaratmıştır. Onu en iyi tanıyan da yine O’dur. İnsanın ihtiyaçları, yaşantısı, hayatta karşılaşacağı bir takım güçlükler, bu güçlükleri aşÂma yolları vs. Yaratıcı tarafından belirtilmiştir. BaşÂka bir kısım kimselerin kalkıp, “insanlar en iyi şu prensiplerle yönetilir.” demeleri, akl-ı selîme uygun değildir. Kaynağı İlahî olmayan, insanın mutluluğu ve huzuru için, ne kadar fikir, düşünce akımı ortaya çıkarsa çıksın, bunların evrensel olmaları mümkün değildir. Bunlar ancak belli bir süre ve yer için geçerli olsa da, kısa bir süre zarfında eskitilip, yüzüne bakılmaz hâle gelmişlerdir. Bu çerçevede Yahudilik ve Hıristiyanlık bile, temeli İlâhî olmakla birlikte, hemen belli zaman ve kavimle sınırlı olmaları, hem de aslî hüviyetlerini aynen koruyamadıkları gibi, yerlerini kâmil şekliyle Hz. Muhammed’in (s.a.s.) tebliğ ettiği İslâm’ın almış olması açısından evrensel değildirler. Ortak özellikleri yaratılmışlık olan varlıklardan hiçbirinin, insanları hakka ulaştırması mümkün değildir. Gerçi enfüste ve âfakta Hakk’ın varlığına delâlet eden âyetler ve düşünenler için belgeler, melekler ve peygamberler ve bunlar aracılığıyla hidâyet büsbütün yok değildir; fakat bunların hiçbiri “Her şeye şâhid olan” (Hac, 22/17; Sebe’, 34/47; Fussilet, 41/53; Mücâdele, 58/6...) Allah tarafından hidâyet almadıkça kendi kendine ne hidâyet edebilir, ne de hidâyeti bulabilir. “..O halde hakka hidâyet eden kimse mi uyulmaya daha layıktır; yoksa hidâyet olunmadıkça asla kendiliğinden hidâyeti bulamayacak olan kimse mi?” (Yûnus 10/35) âyetinde de bu, gayet açık bir şekilde ifade edilmiştir.  Herhangi bir düşünce, fikir, veya ideoloji, kayÂnağını sağlam vahye dayandırmıyorsa, onun her zaman ve her çeşit kimsenin ihtiyaçlarını karşılaması bir hayli zordur. Kaynağı İlâhî olmayan, akıllarına göre insanlara yön vermeğe çalışan bir kısım kimseler, tarih sahnesinde bir yere tutamamış, sadece insanların nazarında gülmeye vesile olan sözleriyle kalmayı başarmışlardır! Meselâ 20. asrın önemli halk liderlerinden Gandhi’den şu sözleri duymak, herhalde çokları için şaşkınlık sebebi olacaktır: “Ben ineği gördüğümde, onu inek olarak telâkÂki etmiyorum. Çünkü ben ona ibadet ediyorum. Ve bunu bütün dünyanın huzurunda müdafaa etmeye de hazırım. İnek annem, gerçek annemden pek çok yönüyÂle daha üstündür. Meselâ: Gerçek dediğimiz anne, bizi bir veya iki sene emziriyor. Ancak buna karşıÂlık, bütün bir ömür boyu bizden hizmet istiyor. İnek annemize gelince o, devamlı olarak süt vermesine mukabil, bizden basit bir yiyeceğin dışında istediği herhangi bir şey yoktur...”  Hz. Muhammed’in (s.a.s.), insanlara tebliğ ettiği Kur’ân, İlahî kaynaktan gelmektedir. O, bir başkaÂsının sözü olmayıp, bizzat Allah tarafından insanlaÂra ulaştırılmaktadır. Bizzat bu Kitap, yani Kur’ân, kendisinin, Hz. Muhammed’in (s.a.s.) olmayıp “Kur’an, değerli bir Elçinin, Cebrail’in getirip okuduğu sözdür! O Elçi ki çok kuvvetlidir. Yüce Arş sahibi Allahın nezdinde pek itibarlıdır. Göklerde ona itaat edilir, vahiyler ona emanet edilir” (Tekvir/81:19-21) olduğunu bildirir. Bu elçi de Cebrail olup, Alîm, Hakîm olan Rabbü’l-âleminden O’nu almış, sonra da Hz. Muhammed’in (s.a.s.) kalbine açık bir Arapça hâlinde indirmiştir. Kur’ân’ın pek çok âyetinde, O’nun kaynaÂğının, sadece ve sadece Allah olduğu üzerinde ısÂrarla durulmuş ve bu meseleye bir hayli tahşidat yaÂpılmıştır: “Hâ Mîm. Bu Kur'ân, Rahman ve Rahîm olan Allah tarafından indirlmiştir. Bu, arapça bir Kur'ân olarak, âyetleri bilen bir kavim için ayırt edilip açıklanmış bir kitaptır. O, müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderilmiştir. Artık onlar gerçeği işitmezler. Onlar: “Ey Muhammed! Senin bizi davet ettiğin şeye karşı kalplerimiz kapalıdır. Kulaklarımızda da bir ağırlık vardır. Sen istediğini yap, çünkü biz yapıyoruz” dediler. Ey Muhammed! De ki: “Ben sadece sizin gibi bir insanım, ancak bana ilahınızın bir tek ilah olduğu vahyediliyor. Artık hep O’na yönelin ve O’ndan bağışlanma dileyin...” “Kâfirler: “Bu Kur'ân (Muhammed’in uydurduğu) iftiradan başka bir şey değildir. Başka bir topluluk da kendisine yardım etmiştir” dediler. Böylece haksızlığa ve yalancılığa saptılar. “Kur'ân, öncekilerin efsaneleridir. (Muhammed) onu başkalarına yazdırmış da, sabah-akşam kendisine tekrarlanıp okunuyor” dediler. (Ey Muhammed!) Sen onlara şöyle de: “O’nu, göklerde ve yerdeki sırları bilen Allah indirdi. Şüphesiz ki O, çok affeden, çok merhamet edendir.” (Fussilet, 41/1-6) “Kâfirler: “Kur’ân onun uydurduğu bir yalan olup, bu hususta başkaları da kendisine yardımcı olmuşlardır.” diye iddia ettiler. Onlar böylece, kesin bir yalan söyleyip zulmettiler. Ayrıca: “Onun söyledikleri, kendisi için yazdırtmış olduğu ve sabah akşam kendisine dikte ettirilen önceki nesillerin efsanelerinden başka bir şey değildir.” dediler.” De ki: “Onu, göklerdeki ve yerdeki bütün sırları bilen Yüce Allah indirdi. O, gerçekten Gafurdur, Rahimdir.” (Furkan. 25/4-6) Evrenselliğin ilk ve en önemli şartlarından İlahî kaynaklı olma ilkesini, bugün ancak Kur’ân taşıÂmaktadır. Zaten Musevîlik, İsevîlik, Budizm gibi dinler, şahıslara nispet edilerek adlandırıldıkları hâlde, Kur’ân’ın getirmiş olduğu prensipler hiç kimseye nispet edilmeyip, Cenab-ı Hak tarafından geldiği üzerinde vurgu yapılmış ve adı da Muhammedîlik değil, İslâm olmuştur. Günümüzde insanÂlığın saadeti ve mutluluğunu temin ve bütün insanÂlığa ışık tutma iddiasıyla ortaya çıkan bir kısım izmlerin, insanları nerelere götürdüğü ve bu iddiÂalarında ne kadar isabetli oldukları hepimizin maluÂmudur. Ancak Kur’ân’ın kurduğu medeniyet, kayÂnağı vahye dayandığındandır ki, inanmayanların dahi (bir kısım art niyetliler hariç), dikkatini çekÂmiş, hak olduğunu tasdik ettirmiştir. 2. Kaynağının Sağlam Olması  Kaynağının sağlam olmasından maksadımız, kendisinin İlahî patentli olduğunu iddia eden bir sistemin, başlangıcından günümüze kadar, her türlü müdahaleden berî olmasıdır. Yani ortaya çıktığı zaÂman, kaynağının İlahî olması yetmeyip; bu özelliğiÂni sonuna kadar koruması gerekmektedir. İnsanlık tarihi, Allah’ın görevlendirdiği elçilerle doludur. Bunlardan her biri, vazifelerini hakkıyla yapmış ve insanlığın mutluluğu adına çaba sarfetmişlerdir. Ancak hepsinin istediği neticeye vardığı söylenemez. Bir kısmı değil gelmiş olduğu coğrafyadaki kimseler, yakınlarındaki insanlar tarafından dahi tasdik edilmemeiş, bazısının hayatına kastedilmiş, bazısı da küçük bir topluluğa ancak kendisini dinletebilmiştir. Elbette buradaki hata, görevli peygamberin değil; karşısındaki inatçı topluluğundur. Ancak biz burada bir vakıayı tespit etÂmek için bunu hatırlatıyoruz. Yoksa peygamberler arasında, bu yönden bir üstünlük olduğunu söylemiyoruz. Evet, öteden beri, peygamberlerle birlikte, inÂsanların hayatlarını tanzim edecek bir de vahiy müÂessesesi vardır. Kendilerine indirilen vahiyle her peygamber insanlara yol göstermiştir: “Onları, mu’cizelerle ve kitaplarla gönderdik. Sana da Kur'ân'ı indirdik ki, insanlara vahyedilenleri açıklayasın. Belki düşünürler.” (Nahl 16/44), “Şu kesindir ki Biz, resûllerimizi açık delillerle gönderdik ve insanların adaleti gerçekleştirmeleri için, resûllerle beraber Kitap ve adalet terazisi indirdik...” (Hadîd/57:25) Ancak her peygamber veÂfat edince, bu vahiy ya kaybolmuş, ya tahrif edilÂmiş, ya da daha sonra gelen bir peygamber tarafınÂdan yürürlükten kaldırıldığı için unutulup gitmiştir. Dolayısıyla bize kadar bozulmadan ulaşan (Kur’ân dışında), herhangi bir peygamberin kitabı mevcut değildir. Şu anda elimizde bulunan Tevrat ve İnÂcil’in, ilk şekliyle aynı olduğu! iddia edilse bile bu, sadece bir iddiadan ibaret kalır. Çünkü Kur’ân’ın kendisi bunu açıkça ifade etmektedir: “Kitabı elleriyle yazıp sonra onu az bir değerle değiştirmek için: “Bu, Allah katındandır”diyenlerin vay haline! Ellerinin yazdığından dolayı vay hallerine! Kazandıkları günahtan dolayı vay hallerine!” (Bakara/2:79) “..Böylece onlar kelimeleri yerlerinden oynatarak tahrif ederler...” (Maide/5:13) “..Kelimeleri konuldukları yerlerden çıkarıp tahrif ederler...” (Maide/5:41) Bugün elimizde bulunan İnciller, hususî bir duÂrum arz ederler. Tarihî gerçekler muvacehesinde, her bir İncil, Hz. İsa’nın “dediği” yahut “yaptığı” ve söz konusu İncil yazarının diğer kaynaklardan öğrenebildiği diğer bir çok şeyi bize nakilden ibaret bir “Hz. İsa biyografisidirler...” Bu duruma göre Yeni Ahit (İnciller), ne Kur’ân-ı Kerim’e ve ne de hadîs eserlerine benzer; fakat bunlar Hz. Muhammed’in sîresi ile ilgili biyografi kitapları gibidirler ki, Resûlullah’ın bu sîrelerinden bazıları, ya Hz. Peygamber’in sahabileri devrinde, yahut onlardan az sonraki devirlerde kaleme alınmışlardır. Tarihte 4 değil, çok daha fazla sayıda İncil kitabının olduğu, sadece eldeki 4’ün İS. 325 İznik konsilinde kabul edildiği bilinen bir gerçektir.  Kaynağının sağlamlığı bakımından Kur’ân’a baktığımızda O, hiçbir semavî kitaba nasip olmayan bir konuma sahiptir. Evvela O, ilahî te’yîdat altınÂdadır: “Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur’anı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biziz.” (Hicr/15:9) “Öyle bir kitaptır ki batıl ona ne önünden, ne ardından yol bulamaz.Tam hüküm ve hikmet sahibi, bütün hamdlerin ve övgülerin sahibi o Hakîm ve Hamîd tarafından indirilmiştir” (Fussılet/41:42) “Eğer Kur’an Allah’dan başkasına ait olsaydı, elbette içinde birçok tutarsızlıklar bulurlardı.”(Nisa/4:82) Yeterince dikkat çekicidir ki, ne Tevrat’ta ne İncil de benzeri âyetleri, yani onların mutlaka korunacağına dair bir ifadeyi bulmak mümkün değildir. Bu kitapların tebdil ve tahriften masun kalamayıp, Kur’an’ın mutlak manâda korunması, bu konudaki Rasûlüllah’ın, Ashabı’nın ve İslâm âlimlerinin gayretleri mahfuz, kader nokta-i nazarından, Rasûlüllah’ın son peygamber, İslâm’ın İlâhî dinin son, mükemmel ve evrensel şekli, Kur’an’ın da, artık bir başka kitabın inmesine ihtiyaç hissettirmeyecek evrensel bir kitap oluşundandır ve O’nun böyle olduğunu gösterir. Kur’ân’ın bize kadar aktarılması, sebepler açısından, birbirinden ayrı düşünülemeyecek şu iki vesileyle olmuşÂtur: Hafızalara kaydedilmesi (ezberlenmesi) ve yazıyla tesbiti. Kur’ân-ı Kerim’in herÂhangi bir parçası nazil olduğunda, Rasûlüllah (s.a.s.) okuma-yazma bilen sahabîlerinden birisini çağırıp, onun evÂvelce nazil olmuş bulunan âyetler topluluğu içinde nereye yerleştirileceğini bizzat gösterdikten sonra, inen âyet veya âyetleri yazıyla tespit ettiriyordu. Bu imlâ işi bittikten sonra da vahiy katibinden, yazÂdığı şeyi bir kere kendisine okumasını istiyor ve şaÂyet vuku bulmuş ise herhangi bir tespit hatasını düÂzeltiyordu.  Rasûlüllah’tan sonra Kur’ân, onu daha Rasûlüllah döneminde ferden toplayanlar ve tamamını ellerinde bulunduranlar olmuşsa da ve ayrıca çok sayıda Sahabî onu bütünüyle ezberlemiş bulunuyor idiyse de, Hz. Ebû Bekir (r.a.) döneminde tamamen ve resmen toplatılmış, kitap hâline getiÂrilmiştir. Bundan sonra da çoğaltılarak günümüze kadar her türlü tahrifattan uzak olarak bize ulaştırılÂmıştır. Kur’ân, nazil olduğu günden bu yana, ne itirazlara ne tenkitlere uğramıştır ama; bu mevzuda kurulan bütün mahkemeler Kur’ân’ın beraatiyle neticelenmiş ve mücadeleler O’nun zaferiyle nokÂtalanmıştır. Demek ki evrenselliğin önemli şartlaÂrından olan kaynağın sağlamlığı ilkesi, Kur’ân’da tamamıyla var olan bir özelliktir. Ve böyle bir özelÂliğe sahip, ikinci bir kitap göstermek de asla mümÂkün değildir. 3. Tebliğcinin, Davasında Samimi Olması  Bir düşüncenin ya da bir dinin evrensel olması için, onu temsil eden şahsın evvelâ anlattığı şeyleri kendi hayatında yaşaması ve göstermesi gerekir. Ta ki ikinci şahıslar, bu hayat tarzının yaşanılabilirliğine gönülden inansınlar ve ona sahip çıksınlar. İkinÂcisi de, tebliğ ile mükellef kişinin, hayatta iken bu prensipler doğrultusunda bir toplum meydana geÂtirmeye muvaffak olması gerekmektedir. Böylece bu düşünce ya da dinin, sadece fertlere ait olmayıp, aynı zamanda bir toplum meydana getirecek ve idare edecek kapasite de olduğu anlaşılmış olsun. Beşer tarihine göz attığımızda, pratik ile teorinin her zaman aynı gitmediğini görürüz. Pek çok defa deÂğişik zaman ve yerlerde bir lider ortaya çıkmış, inÂsanları bazı prensipler etrafında toplamaya çalışÂmış, ancak her defasında ya benimsetmek istediği şeyleri kendisi yaşamamış, ya da yaşasa bile bu doğrultuda bir toplum meydana getirememiş, dolayısıyla hareketi uzun ömürlü olmamıştır. Söylemek çok kolaydır. Ancak onları tatbik etÂmeye gelince o, başarılması çok zor bir iştir. Çok sayıda, kurtarıcı görüntüsünde şahsiyet ortaya çıkÂmıştır; yaldızlı laflar etmişlerdir; insanlar bir anda ona kurtarıcı nazarıyla bakmıştır. Ancak kısa bir süÂre geçmeden ya bu şahsın anlattığı şeylerle uzaktan yakından ilgisinin olmadığı veyahut da söylediği doğrultuda bir toplum meydana getiremediği görülÂmüştür. Böylece de hem bu kurucu veya kurtarıcı konumundaki şahıs, hem de fikirleri, tarihin yapraklan arasında eskiyip gitmiş ve unutulmaya yüz tutmuştur. Evet lider, söylediğini yaşamalı, yaşadığını, yaşanabileceği söylemelidir. Bir başka ifadeyle, inÂsanları davet ettiği prensipleri, faziletleri, vecîbeleÂri bizzat fiiliyatıyla ve ahlâkıyla ortaya koymuş olÂmalıdır. Sözleriyle davet ettiği bütün şeyleri, içtimaî, ailevî ve şahsî hayatında özellikle yaşamalıdır ki, daha sonra gelecik insanlar için, yaşantısı bir numune teşkil etsin.  Özellikle 19. ve 20. asırlarda ortaya çıkan bir kıÂsım akımları incelediğimizde, bunlardan hiçbirinin yukarıdaki özellikleri taşımadığını görürüz. BunlaÂrın durumu, gece karanlığında yanıp sönen ateş böceklerine benzer ki, yıldız olmadıkları er geç anlaşılıverir. Ve bütün çıplaklığıyla gerçek hüviyetleri anlaşılınca da, herkes tarafından terk edilip, unutuluverirler. Bu yönlerden tarihe baktığımızda, yukarıda söyÂlediğimiz şartları kendisinde en mükemmel biçimde toplayan zatın Hz. Muhammed (s.a.s.) olduğu görülecektir. O, tebliğ etmeye çalıştığı evrensel Kur’ân ahkâmını önce kendi hayatında tatbik etÂmiş ve bu ahkâm üzerinde mükemmel bir toplum meyÂdana getirmiştir. Tebliğ ettiği prensipleri sadece kendi hayatında yaşaÂmakla kalmamış, aynı zamanda bu prensiplerin taÂmamen yaşandığı bir devlet ve toplum örneğini de ortaya koyÂmuştur. Konuyla ilgili çok sayıda misâl vermeÂmiz mümkün ise de, burada birkaç misalle yetinececeğiz. a. “Bilakis, Sen yalnız Allaha kulluk et ve Ona şükredenlerden ol!” (Zümer/39:66) Bu âyet Rasûlüllah’a, aynı zamanda bütün ümmete, sadece ve sadece Allah’a ibadet etÂmelerini, diğer şeylerin ibadete layık olmadığını ve şükredenlerden olmalarını emretmektedir. Biz Rasûlüllah’ın hayatında, bu âyetin gayet açık bir şekilÂde, hem de çok ileri bir seviyede tezahürlerini görÂmekteyiz. Hz. Aişe’den (r.anhâ) bununla ilgili olarak şu riÂvayeti aktarmak, her hâlde konumuzu aydınlatmak bakımından yeterli olsa gerektir: “Hz. Peygamber namaz kılmak için geceleyin kalkar ve ayakları şişinceye kadar namaz kılardı. Bunun üzerine kendisine: “Ey Allah’ın Resulü! AlÂlah senin geçmiş ve gelecek bütün günahlarını baÂğışladığı hâlde, neden bu kadar çok ibadet yapıyorÂsun?” dedim. Bunun karşısında O, şöyle buyurdu: “Allah’a karşı şükreden bir kul olmayayım mı?”  Evet O, ümmetine: “Allah’ın, kulluk edin.” mesajını ulaştırırken, kendisi bu kulluğu fiiliyatıyla gösteriyor; normal bir kulluğun ötesinde, belki de kimsenin yapamayacağı sevideki bir kulluk örneğini sergiliyor ve böylece tebliğ ettiği şeyleri ilk önce kendi hayatında yaşamış oluyordu. b. “Ey iman edenler! Haktan yana olup var gücünüzle ve bütün işlerinizde adaleti gerçekleştirin. Allah için şahitlik eden insanlar olun. Bu hükmünüz ve şahitliğiniz isterse bizzat kendiniz, ana ve babanız ve yakın akrabalarınız aleyhinde olsun. İsterse onlar zengin veya fakir bulunsun; çünkü Allah her ikisine de sizden daha yakındır. Onun için, sakın nefsinizin arzusuna uyarak adaletten ayrılmayın. Eğer dilinizi eğip bükerek hakkı olduğu gibi söylemekten çekinir veya büsbütün şahitlikten kaçarsanız, iyi bilin ki Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.” (Nisa/4:135) “Aralarında, Allah’ın sana indirdiği ahkâm ile hükmet. Sakın onların keyiflerine uyma ve Allah’ın indirdiği hükümlerin bir kısmından seni caydırmalarından sakın...” (Maide/5:49) Bu âyetlerde, adalet, insanlar arasında hüküm verirken veya şahitlik yaparken doğruluktan ayrılmama, hiçbir şeyi hakkın önüne geçirilmeme emrolunmaktadır. Bunu insanlara tebliğ ile mükellef olan Allah Rasûlü (s.a.s.), ayÂnı zamanda bu emirleri kendi hayatında da uyguÂlayarak örnek olmuş ve başkalarından yapmalarını istediği davranışları sıkı sıkıya bizzat yapmıştır. Meselâ bir hırsızlık olayı ile ilgili olarak Rasûlüllah’a müracaat edilmişti. Bu işi yapan soylu bir kaÂbileye ait olduğundan affı isteniyordu. Hattâ araya hatırlı insanlar sokulmuştu. Ancak Allah Rasûlü böyle bir aracılık karşısında, kaşlarını çattı, yüzü renkten renge girdi ve daha sonra da şöyle buyurdu:  “Sizden önceki milletlerin mahvolmasının sebeÂbi şudur: içlerinden şerefli biri hırsızlık suçunu işÂlediğinde onu cezasız bırakırlar; zayıf biri hırsızlık edince de, onu cezalandırırlardı. Allah’a yemin ederim ki, Muhammed’in kızı Fatıma da hırsızlık etse, elini ben keserdim ve cezasız bırakmazdım.”  Yine aynı konuyla ilgili olarak şu rivayet de, gayet güzel bir misaldir: “Ensardan çokça şaka yapan biÂrisi vardı. Bu sahabî, cemaatı güldürdüğü bir henÂgâmede, Rasûlüllah elindeki bir değnekle onu dürtÂtü. Onun da birazcık canı incindi. Bu durum karşıÂsında adam Rasûlüllah’a kısas talebinde bulundu. Rasûlüllah da hemen ona kısas için izin verdi. DaÂha sonra adam: “Senin üzerinde elbise var, halbuki benim üzerimde yoktu.” diye itiraz edince, RasûlülÂlah da entarisini yukarıya kaldırdı. Bunun üzerine adam hemen atılarak Rasûlüllah’ı sırtından, bilhassa Nübüvvet mührünü öpÂmeye başladı ve şöyle dedi: “EyAllah’ın Rasulü! Aslında benim istediğim bu idi.”  c. “..Bir de senden ne infak edeceklerini sorarlar. De ki: İhtiyacınızdan artanı harcayın.” (Bakara/2:219) “Onlardan bazı zümrelere, sırf kendilerini denemek için verdiğimiz dünya hayatının süslerine gözünü dikme. Rabbinin sana verdiği nimet, hem daha hayırlı ve değerli, hem de daha devamlıdır.” (Taha/20:131) Bu âyetlerde, Allah yolunda infakta bulunma ve inananların kâfirlere gıpta ile bakmamaları tavsiyeÂsi yapılmıştır. Ancak Rasûlullah, buradaki ölçüyü en ileri bir seviyede kendisi uygulamış; o kadar inÂfakta bulunmuş ki, günlerce ağzına bir tek lokma koymadığı olmuş; hattâ hayatı boyunca, arpa ekmeği ile dahi karnını doyuramamış, aylar geçtiÂği hâlde O’nun evinde bir çorba kaynatmak için ateş yanmamıştır. Kendisinden bir şey istenildiÂğinde varsa verir, olmadığı takdirde de va’d ederdi. Bazen üzerine giydiği tek elbisesini bile isteyen olur, O da hiç çekinmeden hemen verirdi.  Bir bedevi gelip O’ndan bir şey istemişti; Allah Resûlü ona istediği şeyi vermişti. Bir başkası gelip istemiş, ona da vermişti. Üçüncü bir şahıs isteyince Allah Resûlü bu defa verecek bir şey bulamadı da, eline ilk fırsatta mal geçtiğinde vermeyi va’d buyurdu. Bu durum Hz. Ömer’i üzmüş, Rasûlüllah’ın bu deÂrece rahatsız edilmesinden rahatsız olmuştu. Ayağa kalkarak şöyle dedi: “İstediler verdin. Bir daha isÂtediler yine verdin. Bir daha istediler va’d ettin. YaÂni bu kadar kendini eziyete sokma Ya Rasûlullah!” Ancak bu sözler Rasûlüllah’ın hoşuna gitÂmemişti. Tam bu esnada Abdullah b. Huzafetü’s-Sehmî ayağa kalkarak şöyle dedi: “Ver Ey Allah’ın Resûlü; sakın Allah’ın seni fakir bırakacağını ve senden nimetlerini kesivereceğini zannetme!” Hz. Peygamber (s.a.s.) bir süre sustuktan sonra şöyle buyurdu: “İşte zaten ben de bununla emrolundum.”  Bu konuyla ilgili Rasûlüllah’ın hayatında pek çok misal görmemiz mümkündür. O, her konuda Kur’ân’ın emrettiği şeyleri hassas bir şekilde kendi hayatına uygulamış ve bu doğrultuda da bir ümmet yetiştirmiştir. Gerçek mânâda Kur’ân’ın yaşandığı dönemlerdeki Müslümanların hayatlarına baktığıÂmızda, Peygamber’in hayatında olan pek çok şeyin, ümmet tarafından yerine getirildiği görülecektir. Burada sadece O’na yakın olan birisinin hayatından bir misalle iktifa edeceğiz. Hz. Ebû Bekir (r.a.), gayet sade ve fakirane bir hayat yaşıyordu. Halife iken uzun zaman başkalarının koÂyunlarını sağarak ailesinin nafakasını temin etmeye çalıştı. Neden sonra kendisine maaş bağlandı ama, bu defa da verileni çok buldu. O, Medine’nin en faÂkir insanının geçimini kendine ölçü kabul etmişti. Bu itibarla da artan parayı bir testiye atıyor ve orada biriktiriyordu; 2,5 senelik hilafeti süresinÂce, aldıklarını hep böyle biriktirmişti. Vefat edeceÂği zaman da, kendisinden sonra gelecek halifeye teslim edilmek üzere, bu testiyi vasiyet ediyordu. Hz. Ömer halife olup da testiyi kırdırınca içinden küçük küçük paracıklar çıktı ve bir de mektup varÂdı. Bu mektupta, yeni halifeye hitaben şöyle deniÂyordu: “Bu paralar, bana verilen maaştan arta kalanÂlardır. Ben Medine’nin en fakirini kendime ölçü kaÂbul etmiştim. Artan miktarı bu testiye koydum. BiÂnaenaleyh, bu paralar hazineye aittir ve oraya koÂnulmalıdır.”  Buna benzer, insanı şaşkınlığa çeviren hâdiseler nadirattan vak’alar değildir. İslâm tarihini incelediÂğimizde, bunun benzeri sayısız olayla karşılaşırız ki, bunlar sadece bilinenleridir. Bir de bunun yanınÂda hiç bilinmeyen, sadece Allah ile o şahıs arasınÂda sır olarak kalanlar vardır ki, işte bütün bunlar, söylediklerini harfiyyen yaşayan ve bu doğrultuda bir toplum meydana getiren Hz. Muhammed’in (s.a.s.) durumunu gösterir. Kaynaklar 1 Buharî, Enbiya 48; Müslim. Fezail 145. 2 Elmalılı M. Hamdi Yazır. Hak Dîni Kur’ân Dili. Feza Gazetecilik A.Ş. 6:321. 3. Hançerlioğlu, Orhan, Türk Dili Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İst. 1995, s.217.  4 Elmalılı, a.g.e, 4:487. 5. Eşkar, Ömer Süleyman, er-Rusül ve’r-Risâlât, Mektebetü’l-Felâh, Beyrut 1983, s.37. 6. Müsteşriklerin İslâm’ı anlatırken kullanmış olduklan “Muhammedîlik” tabiri kasıtlı olarak kullanılmaktadır. Onlar bununla İslâm dininin Cenab-ı Hak tarafından değil de bizzat Hz. Peygamber’in (s.a.s.)şahsından kaynaklandığını ve Kur’ân’ın da O’nun fikir mahsulü olduğunu anlatmak istemektedirler. 7 Kur’an-ı Kerim’in kaydettiği peygamberler içinde bile pek çoğuna inanan pek az olmuştur. Hattâ, Hz. Nuh gibi ülü’l-azm bir peygambere bile 950 yıllık risaletinin sonunda evinden oğlu ve (bir) hanımı inanmamıştır. “Allah, kâfirlere Nûh’un eşi ile Lût’un eşini misal getirir. Her ikisi de iki iyi kulumuzun mahremi idiler. Ama inkâr tarafına giderek o nebi eşlerine hıyanet ettiler, kocaları da Allah’tan gelen cezadan eşlerini asla kurtaramadılar. Onlara (ölürken veya kıyamet günü): “Haydi, cehenneme girenlerle beraber siz de girin!” denilir.” (Tahrîm:66:10) 8 Hayatlarına kasdedilen peygamberlerle ilgili olarak Kur’ân’da açık bir bilgi olmayıp, sadece öldürüldüklerine değinilmiştir: “Onlara: “Allahın indirdiği bu Kur’ana da iman edin” denildiği vakit: “Biz sadece bize indirilene inanırız” derler. Kur’ân, ellerindeki Tevrat’ı tasdik eden hak kitap olmasına rağmen, kendi kitaplarından başkasını inkâr ederler. Onlara de ki: “Size gönderilen Tevrat’a inanma iddianızda samimi iseniz, peki ne diye daha önce, Allah’ın nebilerini öldürüyordunuz?” (Bakara:2:91) “Allah fakirdir biz ise zenginiz” diyenlerin sözlerini Allah elbette işitmiştir. Ama Biz onların dedikleri bu sözü ve peygamberleri nâhak yere öldürmelerini yazacağız ve “Tadın bakalım o yakıcı cezayı!” diyeceğiz.” (Âl-i İmran:3:181) 9 Hz. Nûh’u misal olarak verebiliriz. Kur’ân, O’nun için şu ifadeyi kulÂlanmaktadır: “Nihayet emrimiz gelip de tennur kaynadığı zaman Nuh’a dedik ki: Her hayvan türünden erkekli dişili ikişer eş ile haklarında helâk hükmü verilmiş olanları hariç olmak üzere, aileni bir de iman edenleri gemiye al.” Zaten beraberinde iman eden pek az insan vardı.” (Hûd:11:40) 10 Hamidullah, Muhammed, Kur’ân-ı Kerim Tarihi,(Trc: Salih Tuğ). İFAV, İst. 1993,s.20-21. 11 Akk, Hâlid Abdurrahman, Tarîh-u Tevsîk-i Nassi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Daru’1-Fikr, Dımeşk 1986, s. 27. 12 Buharî, Fedailu’l-Kur’ân 4; Hamidullah. a.g.e, s. 42. 13 Hamidullah, a.g.e, s. 42. 14 Bu konuyla ilgili müstakil kitaplar yazılmış, inceden inceye Kur’ân’m tarihi ele alınmış ve bütün şüpheler bertaraf edilmiştir. Daha geniş bilgi için bkz: Zerkeşî, Bedreddîn Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî Ulüıni’l-Kur’ân. Daru’l-Ma’rife, Beyrut ts, 1:228-243; Suyütî, Celalüddîn, el-İtkan fı Ulümi’l-Kur’ân, Daru Ibn Kesîr, Beyrut 1987, 1:181-194; Yıldırım, Suat. Kıır’ân-ı Kerim ve Kur’ân İlimlerine Giriş, Ensar Neşriyat, ist. 1989, s. 35-86; Akk, a.g.e, s. 27-133; Resul Ca’feryan, el-Kıır’ân ve Deavi’t-Tahrîf, Daru’s-Sekaleyn, Beyrut 1994. 15 Gülen, M. Fethullah, Fasıldan Fasıla, Nil Yayınları. İzmir 1995. 1/196. 10. 16.Nedvî, Süleyman, er-Risâletü’l-Muhammediyye, Dâru’s-Suûdiyye, Cidde 1984, s. 59-60. 17 Buharî, sahihi, Teheccüd 6; Müslim, Sahih, Münafıkün 79-81; Tirmizî, Sünen, Salat 187: Nesaî, Sünen, Kıyamu’l-leyl 17; İbn Mace, Sünen, İkame 200; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 4:251-255. 6:115. 18 Buharî, Sahih, Hudüd 12; Müslim, Sahih, Hudüd 8. 19 Ebû Davüd, Sünen, Edeb 149; Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3:67. 20 Ahmed b. Hanbel, Müsned, 3:213. 21 Buharî, Sahih, Et’ime, 23; Müslim, Sahih, Zühd, 22. 22 Buharî, Sahih, Rikak 17; Müslim, Sahih, Zühd, 28. 23 İbn Kesîr, el-Bidaye Ve’n-Nihaye, 6:63. 24 Taberî, Tarihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, 4:252. 4. Peygamber’in (s.a.s.) Bütün Yönlerinin Tesbiti Bir dinin, bir düşüncenin evrensel olmasının şartlarından birisi de, o dini temsil eden şahsın (peygamberin), hayat hikâyesinin en teferruatlı ve sağlam bir şekilde bilinmesidir. Hayatı, ne zaman, nerede, nasıl, hangi şartlarda yaşadığı bilinmeyen insanların temsil ettiği düşüncenin evrensel olması düşünülemez. Çünkü insanların, bu tür kimselerden, hayatlarının bütün yönleriyle ilgili prensipler edinmeleri mümkün değildir. Hayatları tam olarak bilinmeyen bir kısım kimseler etrafında toplanılsa bile, bu toplanma kısa süreli olup, süreklilik kazanmayacaktır. Zira insanlarda, arkasından gittikleri şahısların, bütün yönleriyle hayatlarını öğrenme merakları vardır. Belli bir süre bu, bazı hikâyelerle oyalama şeklinde devam ettirilse bile, bu oyalama sürekli olmayacak, çok geçmeden her şey ortaya çıkıverecektir. Bu açıdan tarihe baktığımızda, yukarıdaki özelliklere sahip tek şahsiyet vardır ki, o da Hz. Muhammed’dir (s.a.s.). Hayatının bütün yönlerinin tespiti bakımından, diğer peygamberler bu özelliğe sahip olmadığı gibi onların dışındaki diğer bir kısım şahsiyetler içinse hiç söz konusu değildir. Tarihe mâl olmuş hangi şahsiyeti ele alırsak alalım; pek çok yönlerinin kapalı kaldığına şahit oluruz. Meselâ, Zerdüşt, kendisine tâbi olanların çoğunluğu tarafından büyük bir peygamber olarak tanınmaktadır. Ancak tarih, henüz onun gerçek şahsiyetinin üzerindeki karanlık perdeyi kaldırabilmiş değildir. Budizm en eski dinlerden olup, farklı bölgelerde yayılmış vaziyettedir. Ancak onun kurucusu Budha hakkında da tam ve teferruatlı bir bilgiye sahip değiliz. Yine tarihte her kavme bir peygamber gönderilmiştir. Bunlardan bazılarının isimlerini ve hayat hikâyelerini bize Kur’ân haber vermektedir. Bu peygamberlerin hayatlarının tamamını bilme imkânına sahip değiliz. Tevrat ve İncil’de birbirine zıt ve çelişkili bazı bilgiler verilse bile, bunlar hiçbir zaman doğruyu ifade etmemektedirler. Çünkü bu kitaplar, o peygamberlerden çok sonraları kaleme alınmıştır. Her hâlde diğer peygamberlerin hayat hikâyelerinin teferruatlı bir şekilde bilinmemesinin hikmeti şu olsa gerektir: Bu peygamberler, yalnızca kendi zamanları ve kendi kavimlerine gönderilmiş peygamberlerdir. O peygamberlerin döneminde kendi kavimleri, onları görüp hayatları için alacakları örnekleri almışlardır. Ancak daha sonra gelecek dönemler için, bu peygamberlerin hayatlarının detaylı olarak bilinmesine gerek kalmamıştır. Çünkü bütün bu peygamberlerin nübüvvetleri, bütün zaman ve mekânlara şamil olan Hz. Muhammed’in (s.a.s.) peygamberliğiyle son bulacaktır. Dolayısıyla hayatının her yönünün bilinmesi zarurî olan peygamber de yine O olmuş oluyordu.25 Bu açıdan Resûlüllah’ın hayatına bakacak olursak, hiç kimseye nasip olmayan bir durumun söz konusu olduğunu görürüz. Sözlerinden davranışlarına, ondan olaylar karşısındaki tutumlarına, ikrar ve sükûtlarına kadar, hattâ özel hayatının en ince detaylarına kadar bütün hayatının kaydedildiğini ve daha sonraki nesillere aktarıldığını görürüz. O’nun hayatının inananlar tarafından kaydedilmesi ve takip edilmesi, evvelâ Kur’ân tarafından emredilmektedir. Kur’ân’ın pek çok yerinde, Allah’a itaat anlatılırken, Peygamber’e itaat da emredilmiş ve ikisi âdeta birbirinden ayrılmaz bir bütün gibi ele alınmıştır. Bu âyetlerde, Allah’ı sevmenin şartı, Hz. Peygamber’e itaate bağlanmış ve ondan yüz çevirme küfür alâmeti olarak kabul edilmiştir.26 Ayrıca Allah’a ve Resûlü’ne itaat edenlerin, altından ırmakların aktığı cennetlere konulup orada ebedî kalacakları, itaat etmeyenlerin ise sonsuza dek Cehennem’de kalacakları (Nisa, 4/13-14); itaat edenlerin, Cennet’te peygamberler, sıddîklar, şehidler ve salihlerle beraber olacakları, (Nisa, 4/69); Peygamber’in, kendisine itaatin dışında başka bir şey için gönderilmediği, (Nisa, 4/64–65); aynı zamanda itaatin bir mü’minlik vasfı olduğu (Tevbe, 9/71) gibi hususlar da açık bir şekilde belirtilmiştir. İşte bütün bu hususlar, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) hayat ve şahsiyetinin bütün yönleriyle bilinmesini gerektirmiştir ve bilinmesinin neticesidir.  İkinci olarak, gerek Kur’ân’ın tefsiri ve gerekse Kur’ân’da açıkça sözü edilmeyip, Hz. Peygamber tarafından konulan birtakım hükümlerle ilgili olarak Resûlüllah’ın söyledikleri, yaptıkları ve takrirleri de dinin bir parçası olduğundan, onlar da tespit edilmiş, üzerlerinde çalışılmış ve daha sonraki nesillere mükemmel bir şekilde aktarılmıştır. Ve bu aktarma işi de öyle sıkı bir gözetim altına alınmış ve prensiplere bağlanmıştır ki, O’na ait olmayan ve başkaları tarafından uydurulması ihtimali bulunan her şey ayıklanmıştır. Hattâ bundan da öte, bu aktarma işinde bulunan insanların dahi durumları göz önüne alınmış, mükemmel bir rivâyet silsilesi takip edilmiştir. Batılıların bile hayran kalıp, hayranlıklarını gizleyemedikleri bu sistem, yani Hadis İlmi’nin benzerini tarihte göstermek mümkün değildir.27 Başa dönecek olursak, şunları söyleyebiliriz: Diğer dinlerin bütün müessislerinin hayatlarına ait tarihler hep eksiktir. Meselâ Hz. Mesih’in 33 sene devam eden hayatının vak’alarından ancak üç seneye ait olanını biliyoruz. İran’ın dinî mücedditlerini ancak Firdevsi’nin Şehname’siyle tanıyoruz. Hindistan’da yetişen dinî mürşidlerin tarihi, efsanelere bürünmüştür. Hz. Musa hakkındaki malûmatımızın menbaı ise, kaybolup, ancak onun irtihalinden asırlarca sonra, Babil esaretinin ardından toplanan Tevrat’tır. Belki bu durum, onların evrensel olmayışları şeklinde yorumlanabilir. Çünkü bütün bu peygamberlerin, bu müceddit ve mürşitlerin telkinatı her zaman için lâzım değildi. Belki bunun için onların bütün tarihi payidar olmamış, yalnız onların hayatından malûm olması lâzım gelen kısımlar korunagelmiştir. Biz bütün dünyaya bir soru sorsak ve desek ki: “Dinlerin kurucuları arasında en mükemmel bir varlığa sahip olan kimdir?” Şüphesiz çeşit çeşit cevaplar alırız. Sorumuzun sözlerini biraz değiştirerek: “Bir taraftan, getirdiği kitap, bütün mukaddes kitaplara nasip olmayan bir muvaffakiyetle ve tam bir sadakatle kayd ve tespit olunan, diğer taraftan hayatının bütün vak’aları, bütün harekâtı, bütün seferleri, hattâ elbisesinin biçimi ve giyim tarzı, simasının bütün çizgileri, söz söyleyişi ve yürüyüşü, tabiatı, muaşeret tarzı, hattâ yemesi, içmesi, uyuması, gülmesi, çalışması, bütün teferruatıyla nakledilen ve kaydolunan yegâne insan kimdir?” diyecek olursak, o zaman alacağımız cevap mutlaka şudur: “Bu zât, ancak Hz. Muhammed’dir(s.a.s.).”28 O’nun hayatı sadece insanlar tarafından nakledilmekle kalmamış, aynı zamanda Kur’ân–ı Kerim tarafından da en teferruatlı bir şekilde ele alınmıştır. O’nun yaşantısı, ahlâkı, olaylar karşısındaki tavrı, inananlarla, inanmayanlarla, bu arada hanımlarıyla ve diğer aile ferdleriyle olan münasebeti gibi, hayat, misyon ve şahsiyetinin daha başka yönleri de, bize açık bir şekilde Kur’ân tarafından bildirilmektedir. Demek ki, Hz. Muhammed’e (s.a.s.) nasip olan bu durum, başka hiçbir kimseye nasip olmamıştır.  Evet, 63 yıllık hayatının son 23 yılını peygamber olarak geçiren Hz. Muhammed (s.a.s.), bu zaman zarfında gelen ilâhî vahyi, sadece insanlara tebliğ etmekle kalmamış, bunların hayata nasıl geçirileceğini de bizzat göstermiştir. Binaenaleyh, bugün herhangi bir Müslüman’ın ibadetiyle Hz. Peygamber’inki arasında mahiyetçe, şekilce hiçbir fark yoktur. Aynı şeyi, diğer semavî din mensupları için söylemek mümkün değildir. Önceki peygamberlerin gerek dinî, gerek özel hayatları hakkında otantik bilgilere rastlamak çok güç olduğu hâlde; hamd olsun Allah’a, bu gün bizler, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) kullandığı özel eşyaya dahi sahibiz. Öyle sanıyorum ki, bir takım Yahudî ve Hıristiyanların zaman zaman İslâm’a ve Hz. Peygamber’e (s.a.s.) saldırmalarının altında yatan psikoloji, bir bakıma buradan kaynaklanan bir kıskançlık psikolojisi olsa gerektir.29 5. Herkese Hitap Etmesi Herhangi bir fikrin, düşüncenin veya dinin evrensel olabilmesi için, yalnızca belli bir cemaat, grup, topluluk, ırk veyahut da millete mahsus olmayıp, herkesi kucaklaması, davetinin kapsamına alması ve her seviyedeki insana hitap etmesi lâzımdır. Aksi takdirde böyle bir düşünce veya din, millî ve yöresel bir özelliğe sahip demek olup, evrensel değildir. Bu açıdan İslâm dışındaki dinlerin, ideolojilerin veya izmlerin evrensel olduğu söylenemez. Acaba Hz. Muhammed’den (s.a.s.) başka, bütün insanlığa şamil, umumî bir risalet ile gönderilmiş başka bir peygamber var mıdır? Veya İslâm’dan başka, daveti herkesi kucaklayan başka ilâhî bir din, Allah tarafından bildirilmiş midir? İsrailoğulları, dünyayı sadece kendilerine mahsus kılmışlar ve dünyayı yalnızca kendi ülkelerinin sınırlarıyla mahdut saymışlardır. Hattâ daha da ileri giderek, bütün âlemlerin Rabb’i olan Allah’ın, başkalarının değil, sadece kendi milletlerinin ilâhı olduğu zannına kapılmışlardır. Bunun içindir ki Benî İsrail peygamberlerine ve Tevrat’a baktığımızda, onların davetlerinin sadece kendilerine münhasır kalıp, diğer milletlere şamil olmadığını görürüz.30 Bugün bile Hz. Musa’nın şeriatının ve Yahudiliğin, yalnızca Benî İsrail’e has olduğunu ve başkalarına hitap etmediğini rahatlıkla söyleyebiliriz.31 Hattâ Hz. İsa bile, sadece İsrailoğulları’nın koyunlarını gütmüş,32 risaletini ancak onların köylerine ve mensup oldukları topraklara tebliğ ile meşgul olmuş ve –onlara göre– evlâtlarının ekmeğini köpeklere vermemeye gayret sarfetmiştir.33 Hintlilerin kutsal kitapları Vedalar’ın da bundan farkı yoktur. Hindular, onların semâdan peygamberlerine inmiş mukaddes kitaplar olduklarını iddia ederler. Ve onların tilâvet ve nağmelerinin de, Arî milletlerinin dışındakilerin kulaklarına duyurulmayacağına inanırlar. Çünkü Arî milletlerin dışındaki diğer bütün insanlar temiz olmayıp, necistir ve kulakları pistir. Dolayısıyla mukaddes kitabın nağmelerine onlar lâyık değildir. Vedalar’ın âyetlerini işittikleri zaman, o kulaklara erimiş kurşun dökmek gerekir.34  Cenab–ı Hakk’ın, kulu ve elçisi Hz. Muhammed’e (s.a.s.) gönderdiği Kur’ân–ı Kerim, bütün insanlığa, güzeli göstermek, onları dalâletten kurtarıp, hidayete erdirmek, bâtıldan hakka ulaşmalarını sağlamak, kötüyü bırakıp iyiye yönelmelerini te’min etmek, putlara tapmaktan, tevhide, insanların ve zalim idarecilerin baskılarından İslâm’ın adaletine kavuşmalarını sağlamak için gönderilmiştir. İnsanlığın saadetini temin etmek amacını güden Kur’ân–ı Kerim, belli bir zümre, muayyen bir ırk, özel bir zaman, memleket ve yalnızca o dili konuşan insanlar için değil, tam aksine bütün bir beşere gönderilmiştir.35 Dolayısıyla Kur’ân’ı tebliğ ile mükellef olan Peygamber Efendimiz de meselâ: belli bir zamanın, mekânın ve zümrenin değil, bütün zamanların, mekânların ve insanlığın peygamberidir. Ve evrensel bir peygamberdir. Bu evrenselliği, Kur’ân’ın pek çok âyetinde görmemiz mümkündür: De ki: “Ey insanlar ben sizin hepinize Allah tarafından gönderilen Peygamberim. O ki, göklerin ve yerin hâkimiyeti O’na aittir. O’ndan başka ilâh yoktur. Hayatı veren de, ölümü yaratan da O’dur.” Öyleyse siz de Allah’a ve O’nun bütün kelimelerine iman eden Nebiyy–i Ümmi olan o Resûlü’ne inanın. O’na tabi olun ki, doğru yolu bulasınız. (A’raf, 7/158) İşte bunun içindir ki ey Resûlüm, Biz seni bütün insanlar için sırf bir rahmet vesilesi olman için gönderdik. (Enbiya, 21/107) Ey Resûlüm, Biz seni bütün insanlığa rahmetimizin müjdecisi, azabımızın uyarıcısı olarak gönderdik, lâkin insanların ekserisi bunu bilmezler. (Sebe’, 34/28) Bunların dışında da birtakım âyetler vardır ki, orada kullanılan kelimelerin de ortaya koyduğu üzere, Kur’ân–ı Kerim, herkese şamil olup, herkese hitap etmektedir. Çünkü, nâs (2/21; 4/79, 7/158; 10/1; 31/33; 35/5; 105, 170), insan (75/3–10; 80/17, 24; 89/15; 100/6–8; 103/1–3), abd ve ibad (2/186; 7/32; 15/49; 17/96; 39/7,10; 89/29), beşer (74/31, 36), benî âdem (7/26, 27, 31, 35; 36/60), âlemîn (21/107; 25/1; 32/2; 38/87; 45/36) gibi kelimeler umum ifade etmektedirler. Resûlüllah’ın nübüvveti ve insanlara vahyi tebliğ etmesiyle ilgili olarak kullanılan bu kelimelerden de anlaşıldığına göre, O’nun peygamberliği zaman, mekân ve bir kavim ile mukayyet olmayıp, herkesi içine almaktadır.  Resûlüllah da kendisinin yalnızca bir kavmin değil, bütün insanlara gönderilen bir peygamber olduğunu bildirmiştir: “Benden önceki peygamberlerden hiçbirisine verilmeyen beş şey bana verildi. Ben, bir aylık mesafeden korkuyla yardım edildim. Bütün yer yüzü bana (ümmetime) mescit ve temizleyici kılındı. Benim ümmetimden birisi, namaz vaktine nerede denk gelirse orada kılsın. Bana ganimetler helâl kılındı. Benden önceki peygamberler sadece kendi kavimlerine gönderildikleri hâlde, ben bütün insanlığa gönderildim. Ve bana şefaat hakkı verildi.”36 “Bir gün Hz. Ömer, Resûlüllah’a gelerek şöyle dedi: “Ya Resûlallah! Ben, Benî Kureyza Yahûdilerinden birisine söyledim de, bana Tevrat’tan bazı parçalar yazıverdi. Onları sana okuyayım mı?” Bunun üzerine Resûlüllah’ın yüzünün rengi değişti. Oradakilerden birisi: “Görmüyor musun Resûlüllah’ın yüzünü?” deyince, Hz. Ömer şöyle dedi: “Ben Rab olarak Allah’a, din olarak İslâm’a, peygamber olarak da Muhammed’e (s.a.s.) razıyım.” Bunun üzerine Hz. Peygamber’in yüzünde sevinç belirdi ve şöyle buyurdu: “Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin olsun ki, şayet içinizde Hz. Musa zuhur etse, siz de beni bırakıp ona tabî olsanız, dalâlete düşmüş olursunuz. Siz, ümmetlerden benim payıma düşensiniz; ben de peygamberlerden sizin payınıza düşenim.”37 Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki Kur’ân–ı Kerim, bütün insanlara şâmil olup,14 kıyamete kadar da geçerli olacaktır. Ondan sonra bir kitap gelmeyeceği gibi, onun getirmiş olduğu dinden başka bir din de, Allah katında geçerli olmayacaktır. Çünkü onun getirdiği prensipler, herkes tarafından uygulanması mümkün olan ve her türlü ihtiyacı karşılayan bir özelliğe sahiptir. Yeter ki, onu yorumlayanlar, gerektiği gibi ondan anlasınlar ve insanların ihtiyaçlarına uygun cevaplar çıkarabilsinler. 6. İnsanların Bütün İhtiyaçlarını Karşılaması Herhangi bir düşünce ya da dinin evrensel olabilmesi için, hitap etmiş olduğu bütün insanların ihtiyaçlarını, isteklerini ve arzularını karşılıyor olması lâzımdır. Bunu yerine getiremeyen bir düşünce ya da dinin evrenselliğinden söz edilemez. Bu açıdan diğer din ve düşüncelere baktığımızda, insanların her yönleriyle değil, ancak sınırlı bazı yönleriyle ilgilendiklerini, hayatlarının bazı yanlarını ihmal ettiklerini görmekteyiz. Ancak Kur’ân, bu türlü bir eksiklikten tamamen uzaktır. O, insanın ihtiyaç hissedeceği hiçbir şeyi eksik bırakmamıştır. En önemlisinden, daha az önemlisine kadar her şeyi ele almış, en güzelini insanlara bildirmiştir. Kısacası düşünen, anlayan ve kavrayabilen için Kur’ân’da her şey vardır. Şu âyet de buna işaret etmektedir: “..ne kuru ve ne de yaş hiçbir şey yoktur ki, o her şeyi açıklayan Kitap’ta bulunmasın.” (En’âm, 6/59) Meselâ inançla ilgili şeyler, insanın asla vazgeçemeyeceği şeylerdir. Bununla ilgili Kur’ân–ı Kerim’de teferruatlı prensipler konulmuş, Yaratıcı’nın isimleri ve sıfatlan genişçe ele alınmıştır (2/255; 6/102; 20/14; 21/22; 23/91; 42/11; 59/22–24; 67/1–2; 112/1–4); ayrıca ibadete yalnızca Allah’ın lâyık olduğu vurgulanmış (7/191–195; 16/17; 22/73–74; 46/4–6); meleklere, peygamberlere ve indirilen kitaplara inanma tavsiyesi yapılmış (2/136; 4/136); öldükten sonra dirilme, insanın dünyadayken yaptıklarından hesaba çekilip mutlaka karşılığını göreceği bildirilmiştir (21/104; 30/27; 32/10; 34/7; 36/78–79; 50/3, 15; 56/47–50; 64/7; 75/3–4). Namaz, oruç, zekât, hac gibi ibadetlerle ilgili esaslar va’z edilmiş, insanların yaşantılarında ihtiyaç hissedecekleri kurallar konmuştur. Bu cümleden olarak helâl–haram olan şeyler belirtilmiş (2/188, 275; 3/130; 4/10; 6/152), alış–verişlerdeki esaslar üzerinde durulmuş (2/282; 4/6; 5/106), yetimler ve onların vasileriyle ilgili hükümler belirtilmiş (4/2–10), evlilik, boşanma, nafaka, iddet, süt emzirme gibi konular dile getirilmiştir. Yine bazı suçlara uygulanacak olan cezalar açıklanmıştır meselâ, kasden adam öldürmede uygulanacak kısas cezası (2/178), hatâen öldürmedeki ceza (4/92), yol kesenlere verilecek ceza (5/33), hırsızlık cezası (5/38, 94; 24/2), zina cezası (24/2), iffetli kadınlara zina isnadı cezası (24/4), gibi müeyyideler konulmuştur. Yine insanların arası bozulduğunda takip edilmesi gereken yol belirtilmiş (49/9–10), ailevî problemlerle ilgili çözüm yollan sunulmuş (4/34–35), Müslümanların gayr–i müslimlerle münasebetlerindeki kurallar, sulh anındaki (4/90; 8/61), veya savaş esnasındaki münasebetler (2/190), devamlı olarak savaşa karşı hazırlıklı olma (8/60), düşmanla karşı karşıya gelince çekinmeme, onlardan kaçmama (4/104; 8/15–16), siyasî sığınma isteyenin durumu (9/6), savaş esirlerine uygulanacak muamele (47/4), antlaşma hükümleri (8/58; 9/4; 16/91) gibi prensipler üzerinde durulmuştur. Ayrıca üzerinde önemle durulan hususlardan bir diğeri de ahlâkî prensiplerdir. Meselâ, akrabalara nasıl davranılacağı (4/36), kötülüğün iyilikle savılacağı ve affetmenin güzel bir haslet olduğu (3/133–134; 5/13; 42/40), doğruluğa teşvik (9/119), emanete saygılı olma (4/58,107; 8/27; 23/1–11), adalete teşvik, (16/90), mütevazi olup, kibir ve çalımdan kaçınma (17/37; 25/63–75; 31/18–19), alay etmenin ve lâkap takmanın hoş bir şey olmadığı (49/11), sû–i zandan, gıybetten ve tecessüsten kaçınma (49/12), başkalarının evlerinin gizliliklerine saygı, oraya girerken dikkat edilmesi gerekli prensipler (24/27–29, 58–59), kadınların namuslarına göstermeleri gereken ehemmiyet (24/31; 33/32, 33, 59), misafirlikle ilgili kurallar (33/53) gibi pek çok konu ele alınmıştır. Kısaca söylemek gerekirse Kur’ân, çok geniş bir konu çeşitliliğine sahiptir. Ve bütün bu işlenen konular, insanların hayatlarında mutlaka önlerine çıkacak meselelerden ibarettir. Dolayısıyla insanlar, kendilerinin ihtiyaç duyacakları şeyleri rahatlıkla buradan çıkarıp alabilirler. Bu da Kur’ân–ı Kerim’in evrensel bir özelliğe sahip olduğunu gösterir. 7. Getirilen Prensiplerin Kabul Edilebilir Olması Öteden beri pek çok fikir ortaya çıkmış, pek çok felsefî akım meydana getirilmiş ve pek çok sistem insanlığa sunulmuştur. Ancak bunların hiçbiri uzun ömürlü olmamış, en yıkılmaz gibi görünenler bile çok kısa denecek bir zaman diliminde silinip gitmiş, sadece adları kalmış, hattâ bazılarının adları bile unutulmuştur. Onları bu duruma düşüren sebeplerin başında, ortaya koymuş oldukları ilkelerin herkes tarafından kabul edilebilecek bir özelliğe sahip olmamaları gelmektedir. Kur’ân–ı Kerim’e gelince, onun getirmiş olduğu gerek i’tikadî, gerek ahlâkî ve gerekse amelî prensipler, herkes tarafından kabul edilebilir bir niteliğe sahiptir. Çünkü o prensiplerin sahibi, insanın yaratıcısı ve dolayısıyla kimin ne kadar yükü kaldırabileceğini en iyi bilen Yüce Allah’tır. Kabul edilebilirlik, evvelâ öne sürülen kuralların uygulanabilmesine ve akla uygunluğuna bağlıdır. Cenab–ı Hak, insanları zora koşmamış, kimsenin altından kalkamayacağı bir yükü de yüklememiştir: “..Allah size kolaylık diler, zorluk dilemez..” (Bakara, 2/185) beyanı da bunu göstermektedir. Ancak bazı kimseler Kur’ân–ı Kerim’de bildirilen özellikle hükümlerin bazılarına itiraz etmiş, bunların ancak Kur’ân’ın indiği asırda geçerli olabileceğini, günümüzde bunların yerine yeni bazı prensiplerin konulması gerektiğini savunmuşlardır. Bu düşünceler, daha çok oryantalistler tarafından ileri sürülmüş, onlardan da bazı kişiler etkilenmişlerdir. Meselâ, bir hırsızlık cezası olan el kesmenin, çok evliliğin, miras hukukunda kadına erkeğe nazaran daha az pay verilmesinin vs. günümüz için geçerli olamayacağı iddia edilmiştir. Biz bu makalemizde bunları tek tek ele alacak değiliz. Ancak tenkit edilen bu hükümler tarafsız bir gözle, temiz bir vicdanla, şartlanmışlıktan öte bir yaklaşımla ve insanlığın çok büyük çoğunluğunu bedbaht etmiş, dünyayı kana boyamış mevcut sefih medeniyetin kriterlerine göre değil, İslâm’ın bütünlüğü içinde incelendiği zaman, bu hükümlerin de ne ölçüde mükemmeliyet ifade ettiği görülecektir ve zaten bunlar, ehillerince açıklanmıştır. İnsan, bir emir veya yasağı incelediğinde, onu önce kendi nefsinde düşünerek, aynı şartlarda kendisinin olduğunu kabul etse ve meseleye öyle yaklaşsa, olayları daha farklı değerlendirecektir. Bunun yerine birtakım kavramlara sığınıp, başkalarının tesirinde kalarak meseleye yaklaşmak ise, kişiyi hatalı görüşlere götürür. Bu çalışmada evrenselliğin belli başlı şartları üzerinde durulmuştur. Neticede bütün bu şartların Kur’ân–ı Kerim’de varlığını yakînen görmüş olduk. Bütün bunlardan sonra rahatlıkla Kur’ân–ı Kerim’in evrensel olduğunu ve bunda hiçbir şüphenin bulunmadığını söylememiz mümkündür. Ve bu durum, kıyamete kadar da devam edecektir. Çünkü ondan başka kitap indirilmeyecek ve onu insanlığa ulaştıran Peygamber’den (s.a.s.) başka da bir peygamber gönderilmeyecektir.  Dipnotlar 25. Nedvî, a.g.e. s. 60. 26. “Ey Resûlüm, de ki: “Ey insanlar, eğer Allah’ı seviyorsanız, gelin bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah Ğafurdur, Rahimdir. De ki: Allah’a ve Rasûlullah’a itaat ediniz. Şayet yüz çevirirlerse, bilsinler ki Allah kâfirleri sevmez.” (Âl–i İmran, 3/31–32) 27. Meşhur bir Alman âlimi olan Dr. Sprenger 1853–1864 yılları arasında Kalkuta’da basılan İbn Hacer el–Askalâni’nin el–İsabe’sine yazmış olduğu İngilizce mukaddimede şöyle demektedir: “Daha önce yaşamış olan milletler arasında, hiçbir millet yoktur ki –nasıl ki şimdi de muasır milletler arasında böyle bir millet bulunmamaktadır– esma–i rical (biyografi ilmi) adıyla anılan kişilerin terceme–i hâlleri hakkında, Müslümanların yaptıklarını yapmış olsunlar. Bu çok önemli ilimde 500.000 kişinin biyografisini toplamışlardır.” Nedvî, Süleyman, er–Risaletü’l–Muhammediyye Daru’s–Suûdiyye. Cidde 1984, s. 62 (1. dipnot). 28. Şiblî, Mevlâna, Asr–ı Saadet (Ter: Ömer Rıza Doğrul), Eser Neşriyat ve Dağıtım, İst. 1977, 1/18–19. 29. Kaya, Mahmud, İslâm’ın Evrenselliği Üzerine Ebedî Risalet Sempozyumu l. Işık Yayınları, İzmir 1993, s. 306.  30. Tevrat’ın bölümlerinin hepsini okuyan bir kimse, ne Hz. Musa’nın, ne de İsrailoğulları’nın başkalarını kendi dinlerine davete memur olduklarını gösteren bir şey bulamaz. Bütün bölümlerde yazılanlar, Yahûdîliğin kendilerine has bir din, Rabb’in de yine onlara ait Tanrı olduğu fikrini te’yîd eder. Derveze, Muhammed İzzet, Tarîhu Benî İsraîl Min Esfârihim’den naklen Çelebi, Ahmet, Mukayeseli Dinler Açısından Yahudilik (Çev: Ahmet M. Büyükçınar, Ömer Faruk Harman), Kalem Yayınevi, İst. 1978. s. 186. Ayrıca bkz: Farukî, İsmail Raci, İbrahimî Dinlerin Diyaloğu (Çev: Mesut Karaşahan), Pınar Yayınları, İst. 1993, s. 35 vd. 31. Yahûdîlerin, dinlerini sadece kendilerine tahsis etmeleri ve yabancıların bu dine girmesine karşı çıkmaları, bir nevî benlik ve kendini üstün, mümtaz görme duygusu sebebiyledir. Bu, öyle bir duygudur ki, sanki diğer insanlara karşı Yahudilerin değerini yükseltmekte ve kendileri dışındaki bütün insanları vahşî veya hayvan kabul etmelerine sebep olmaktadır. Çelebi, Ahmet, a.g.e. s. 187. 32. Fakat İsa cevap verip dedi: “Ben, İsrail evinin kaybolmuş koyunlarından başkasına gönderilmedim.” (Matta, 15/24) ifadesi de bunu göstermektedir. 33. Nedvî, Seyyid Süleyman, er–Risaletü’l–Muhammediyye 165–166. Ayrıca bkz: Kahraman, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi s. 159–160. 34. Nedvî, Seyyid Süleyman, er–Risaletü’l–Muhammediyye s. 166. Ayrıca bkz: Kahraman, a.g.e. s. 106. 35. Abdulhalim Mahmud, Ali, Âlemiyyetü’d–Da’veti’l–İslâmiyye Daru’l–Vefa, Kahire 1992, s. 161. 36. Buharî, teyemmüm 1, salat 56; Müslim, mesacid 3; Nesaî, gusül 26; Darimî, siyer 28, salat 111. 37. Darimî, mukaddime 39; Müsned 3/471, 4/276. 38. Bazı Yahudiler Hz. Muhammed’in (s.a.s.), sadece Araplara gönderilmiş bir peygamber olduğunu iddia ederek, görüşlerinin doğruluğuna da: “..Ve Ümmü’l–Kura’yı (Anakent’i) ve etrafındaki belde halkını uyarman için...” (En’âm, 6/92) âyetini delil getirerek: “Allah Tealâ bu Kur’ân’ı, Hz. Muhammed’e Mekkeliler ile Mekke’nin etrafındaki belde halklarına tebliğ etmesi için indirmiştir... Mekke’nin etrafından maksat, Arabistan yarımadasıdır. Eğer bütün dünyaya gönderilmiş olsaydı bu ifade kullanılmazdı.” demişlerdir. Bunlar Yahudilerden “İseviye Mezhebi” adıyla anılırlar ki, bugün aydın geçinen Avrupalılardan bir kısmının Arap olmayan Müslümanlar arasında bu Yahudî fırkasının mezhebini ve politikasını yaymaya çalıştıklarını görüyoruz. Halbuki, aksini ispat eden bir çok başka onca âyetin varlığı, her şeyden önce bu âyeti içinde bulunduğu metin noktasında ve husûsî bir mânâda değerlendirmek gerektiğini gösterir. Nitekim, bu âyetten önceki âyetlerde bazı peygamberlerden söz edildikten sonra, Allah’ın gerektiği gibi takdir edilmeyip, Kendisine şirkler koşulduğu belirtilmekte ve ardından bu âyet gelmektedir ki, Mekke ve çevresindekilerin, önce kendilerine tebliğ olunan bu Kitab’a inanmaları gerektiği vurgulanmaktadır. İkinci olarak, Mekke’nin “şehirlerin anası” olmasının, yalnızca Arabistan’a has olduğu asla ileri sürülemez. Gerek konumu, gerek tarihi, gerekse coğrafyası, bir de manevî hususiyeti açısından Mekke, dünyadaki bütün şehirlerin anası mevkiindedir. Ayrıca, âyette bu yerlerin zikredilmesiyle, başka yerlerin âyetteki hükümden hariç olduğuna ancak mefhûm–u muhalifi esas alarak karar verilebilir ki, bu da, ne mantıkta, ne de tefsirde her zaman geçerli bir kural değildir. İfadedeki hususiyet, hükümdeki umumiliğe mani olmaz. Nitekim Fahreddin–i Razî de (Tefsir, 13/67) aynı noktaya parmak basar. Kur'an'ın Evrenselliği ve Tarihselci Yaklaşım  Dr. Ergün Çapan              Kur'ân-ı Kerim bütün insanlığa gönderilmiş ilâhi bir kitaptır. Bu Yüce Kitap, başları döndürecek ölçüde zengin bir kaynaktır ve her asra yetebilecek açılım gücüne sahiptir. O'nun mesajı evrenseldir. Kur'ân'da bir çok âyette "Ey insanlar" denilerek bu evrenselliğe işaret edilmiştir. Bunun yanında, özellikle şu âyetlerde Kur'ân'ın ve onun tebliğ ve temsilcisi Peygamber Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) evrenselliği vurgulanmıştır: "Hayır ve bereketi ne muazzamdır o Zât'ın ki, bütün ins ve cinni uyarsın diye o has kuluna doğruyu eğriden ayıran Furkan'ı indirdi" (Furkan sûresi, 25/1). Bu âyet, Kur'ân'ın ve Peygamberimiz'in (aleyhissalâtü vesselâm) risaletinin belirli bir millet, dil ve coğrafya ile sınırlı olmayıp evrensel, yani bütün zaman ve mekânlar için geçerli olduğunu açıkça göstermektedir. (Mevdudi, Tefhim, 2:1882) Şu âyette de net bir şekilde Kur'ân'ın evrenselliği vurgulanmıştır: "Kur'ân, başka değil, sadece bütün insanlar için bir derstir, evrensel bir mesajdır" (Yusuf sûresi, 12/104). Başka bir âyette,"Buna karşı seninle münakaşaya kalkışanlara de ki: 'Ben yüzümü, özümü Allah'a teslim ettim. Bana bağlı olanlar da O'na teslim oldular. 'O Ehl-i Kitap'la, kitap ehli olmayan ümmîlere (müşriklere) de ki: 'Siz de teslim olup Müslüman olmaya var mısınız?' Eğer hakka teslim olup İslâm'a girerlerse doğru yolu bulmuş olurlar. Yok, eğer yüz çevirirlerse, sana düşen görev, sadece hakkı tebliğdir. Allah, kullarını hakkıyla görür" (Âl-i İmran sûresi, 3/20). Görüldüğü üzere bu âyette, Peygamberimiz'in ve O'na gönderilen Kur'ân'ın bütün insanlığa hitap eden evrensel bir tebliğ olduğu ifade edilmektedir. Şöyle ki; buradaki tasnifin dışında insan topluluğu yoktur. Ehl-i Kitap: Hıristiyanlar, Yahudiler gibi kutsal semâvi kitapları olanlar; ümmîler ise, genel olarak müşrikler, Arap müşrikleri gibi, herhangi semavî bir kitaba dayanmayan dinlere mensup olanlar veya hiçbir dine mensup olmayanlardır. Ayırım, Arap-Arap olmayan tarzında değil, böyle pek kapsamlı bir tasnif ile yapılmıştır (bkz. Elmalılı, 2:1066-1067). Kur'ân evrensel olduğu gibi, onun tebliğ ve temsilcisi Peygamber'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) misyonu da evrenseldir. Bu hakikat, çok net bir şekilde şöyle ifade edilmiştir: "de ki: 'Ey insanlar! Ben sizin hepinize Allah tarafından gönderilen peygamberim'" (A'raf sûresi, 7/158). Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Kur'ân'da bildirilen bu evrenselliği değişik hadislerinde de ifade etmişlerdir: "Her peygamber sadece kendi kavmine gönderiliyordu; ben ise, bütün insanlığa elçi olarak gönderildim" (Buharî, salat 65; Nesâi, gusül 26). "Ben, kırmızı ve siyah (insanlar ve cinler) herkese Peygamber olarak gönderildim" (Müslim, mesacid 3; Darimi, siyer 28). Misyonu evrensel olan Allah Resûlü'nün (aleyhissalâtü vesselâm) sözleri, beyanları da, sadece bir kişi, zaman, şahıs ve durumla ilgili olarak söylendiğine dair bir delil bulunmadığı sürece evrenseldir. Kur'ân'a getirdiği açıklama, yorum da evrenseldir. Allah Resûlü, Kur'ân'ı tebliğ etmekle vazifelendirilmenin (Mâide sûresi, 5/67) yanında tebyin etmekle de (Nahl sûresi, 16/44) görevlendirilmiştir. Sünnet, Kur'ân'ın mücmelini, tafsil, mutlakını takyid, âmmını tahsis etme gibi fonksiyonlarının yanında, bizzat Kur'ân'da bildirildiği üzere, müstakil teşri yetkisine de sahiptir. (A'raf sûresi, 7/157) Bu itibarla O'nun sünneti, Kur'ân'ın birinci derecede ve vahiy orijinli açıklayıcısı ve yorumcusudur. Şimdi, evrensel olan Kur'ân'ın, onun evrenselliğiyle bağdaşmayan hattâ onunla taban tabana zıt olan tarihselci bir yaklaşımla yorumlanması üzerinde Usûl-ü Fıkıh açısından durmak istiyoruz. Aslında Kur'ân'a tarihselci yaklaşım sadece Usûl-ü Fıkıh ya da tefsir ile ilgili değil itikadî, kelâmî, felsefî pek çok İslâmî disiplinle de alâkalıdır ve her birisi başlı başına bir çalışma konusudur. Kur'ân'ı Yorumlama ve Hüküm Çıkarmada Tarihselci Yaklaşım Günümüzde bazılarınca Kur'ân âyetlerinin yorumlanmasında ve hüküm çıkarılmasında tarihselci bir yaklaşım öne sürülmektedir. Öncelikle bu yaklaşımın Kur'ân'a, vahye bakışı üzerinde durmak yerinde olacaktır. 1. Tarihselci Yaklaşım ve Vahiy Tarihselcilik ve/veya hermenötiğin, temelde Kur'ân'ın metnine yani "vahy" hakikatine bakışı çok farklıdır. Bu anlayışa göre Kur'ân tarihsel bir metin olup, Peygamber'in mücadelesi sürecinde meydana çıkan sorun ve durumlara bir cevaptır (İslâmî Yenilenme Makaleler, 1:58). Kur'ân âyetleri, hem Allah'ın hem de Peygamberin ifadelendirmeleri, örnekleri ve uygulamalarıdır. Onlar, vahyin ruhunun Peygamberin zihninde ve toplumsal şartlarda 'rengini aldığı' tezahürlerdir. Onlar da ilâhidir, ama peygamberliğin tarihselliği içinde oluştuklarından, başka tarihselliklerde başka şekillerde ifade edilebilirler veya uygulamaya dökülebilirler. Çünkü onlar, ilâhî de olsa, "ebediyen geçerli tek dışa vurum" olarak kastedilmiş olamaz" (Çiftçi, 81-84; Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'ân, s. 186-2001). Bu iddialara göre, Kur'ân'ın metni ya açıkça "Peygamber (aleyhisselâm) tarafından yazılmış veya "kalbinde vuku bulan ilham ve yansımalar" onun tarafından lâfza geçirilmiştir. Yani ilhamlar O'na ait olmasalar bile, lâfız Peygamberimiz'e aittir ve O'nun dil bilgisi ve gücünün ürünüdür. Dil "kültüre ait" olduğundan, buna göre de tarihsel bir durum belirleyici rol oynamaktadır. Böyle olunca Peygamber, kendi bilgi, dil, eğitim düzeyi ve içinde yetiştiği sosyal çevre ve bu çevrenin kendisine sunduğu şartlar (tarihsel durum)ın etkisinde bu metni vücuda getirmiştir. Her iki durumda ortada, en azından lâfzıyla "Allah'tan bir melek aracılığıyla gelen vahiy" kabul edilmediğinden, (Bkz. Ana Konularıyla Kur'ân, s. 194-200) metnin bir beşer olan Peygamber'e ait olduğu varsayılmaktadır. Netice itibariyle bu iddialar, Asr-ı Saâdet'ten günümüze Müslümanların inandığı vahiy hakikatini inkâr etmektedir. Öncelikle vahyi getiren, Kur'ân'da ifade edildiği gibi Cebrail'dir (aleyhisselâm). "De ki: 'Kim Cebrâil'e düşman ise iyi bilsin ki, bu Kur'ân'ı daha önceki kitapları tasdik etmek, inananlar için bir rehber ve müjde olmak üzere, Allah'ın izniyle senin kalbine o indirmiştir'" (Bakara sûresi, 2/97). "Kur'ân, değerli bir Elçinin, Cebrail'in getirip okuduğu sözdür!" (Tekvir sûresi, 81/19). Kur'ân, çok net bir şekilde ifade edildiği üzere Peygamber Efendimizin sözü değildir: "Âyetlerimiz kendilerine, açık deliller hâlinde okunduğunda, âhirette huzurumuza varacaklarını ummayanlar, 'Bize bundan başka bir Kur'ân getir veya bunu değiştir' derler. De ki: 'Onu kendiliğimden değiştirmem asla olacak bir şey değil. Çünkü ben sadece bana vahyedilene tâbi olurum ve eğer sizin arzunuza uyar da Rabbime isyan edersem, o müthiş günün azabından korkarım'" (Yunus sûresi, 10/15). "Hayır, hayır! Kur'ân onların iddia ettikleri gibi beşer sözü değildir. O, Levh-i Mahfuz'da olan pek şerefli bir Kur'ân'dır" (Bürûc sûresi, 85/21-22). 2. Tarihselci Yaklaşımın Ahkâm Açısından Kur'ân'a Bakışı Tarihselci yaklaşımın vahye bakışı üzerinde kısaca durduktan sonra, şimdi bu yaklaşımın Kur'ân'ı yorumlama ve ondan hüküm çıkarma yönünde ortaya attığı metod üzerinde durmak istiyoruz.  Bu yaklaşımın sahipleri, Kur'ân'ın lâfzını ve onun ifade ettiği ahkâmı nazil olduğu dönemdeki çevreye ve sosyo-kültürel şartlara hapsederek, onun lâfzî i'cazını ve hükümlerinin evrenselliğini görmezlikten gelmekte ve şöyle demektedirler: "Kur'ân'daki fiilî yasama o sırada mevcud olan toplumu, başvurulacak bir örnek olarak kısmen kabul etmek zorunda kalmıştır. Bu açıkça demektir ki, Kur'ân'daki fiilî yasamanın bizzat Kur'ân tarafından lâfzî anlamda ezelî olduğu kastedilmiş olamaz" (Fazlurrahman, İslâm, s. 54; bkz. Çiftçi,s. 264-265). Buradan hareketle de, Kur'ân'da açık bir şekilde bildirilen bir erkeğin yerine iki kadının şahitliği (Bakara sûresi, 2/282), faizin haramlığını (Bakara sûresi, 2/275) gibi ve daha başka bazı ahkâmı o günkü şartlara vererek, uygulamanın, içinde bulunulan şartlara göre değişeceğini öne sürmektedirler (Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'ân, s. 118; Çiftçi, s. 245-247). Kendileri açısından gerçekçi ve gelecek vadeden bir İslâm Hukuku ve İslâmî müesseselerin kurulması adına da şöyle bir metod teklif etmektedirler: Önce Kur'ân'dan hareketle, onun genel ilkelerinin (genel sosyal ve ahlâkî ilkeler), değerlerinin ve uzun vadeli gayelerinin ortaya çıkarılıp sistemleştirilmesi gerekmektedir. İkinci olarak ise, çıkarılan bu ilkeler ve gayeler kendi zamanımızda formüle edilerek, içinde bulundukları şartlar muvacehesinde günümüz toplumlarına aktarılmalıdır. "Yani çıkarılan genel ilke, şu andaki somut toplumsal-tarihsel ortamla uyum sağlayacak bir şekilde bütünleştirilmelidir. (Fazlurrahman, Çağdaşlık, s.73-74; Çiftçi, s. 259-265; İslâmî Yenilenme Makaleler, 1:8) Anlaşıldığı kadarıyla, bizzat Kur'ân'dan kaynaklananlar dahil, İslâm fıkhının bütün ana düstur, kaide ve hükümleri, geçici düzenlemeler olarak değerlendirilmekte, bunların her zaman ve şarta göre değişebilecekleri ileri sürülmekte, böyle bir tavrın Allah'ın muradına ters düşmeyeceği ve sosyolojik gerçekleri karşılayabileceği iddia edilmektedir. (Çiftçi, s. 281) Tarihselci Yaklaşımın Ahkâm Açısından Kur'ân ve Fıkha Bakışının Tenkidi Kur'ân'ı yorumlama ve ondan hüküm çıkarma adına ortaya atılan bu metodoloji teklifinin çok ciddi açmazları vardır: 1. Kur'ân'ın bir çok hikmetlere binaen tedricen 23 senede nazil olması, onun nazil olduğu çevrenin iç ve dış şartlarının bir tezahürü olarak algılanmakta ve aslında mûcize olan Kur'ân metni, tarihsel bir metne indirgenip, bağlayıcı olmadığı ileri sürülmekte ve şu iddia edilmektedir: Kur'ân'ın lâfzî metninin oluştuğu bir çevre ve sosyo-kültürel ortam vardı bu ortam zamanla değişti. Bir anlamda, Kur'ân lâfızlarının doğrudan yöneldiği ve hitap ettiği çevre ortadan kalktı. Bu yaklaşıma göre Kur'ân'ın evrenselliği, belli sosyal ve maddî çevre şartlarıyla sınırlı olduğu ileri sürülen lâfzî (literal) anlamlarda değil, bunların taşıdığı ve hedeflediği genel manalarda ve ilkelerdedir. Görüldüğü üzere bu yaklaşım, açık olarak, dili de pek çok açılardan mûcize olan Kur'ân'ın bu mûcizeliğini ve evrensel olan mânâsının döküldüğü kalıplar hükmündeki lâfzî evrenselliğini inkâr etmekte veya en azından önemsememekte, onu tarihsel bir durumla sınırlı kabul etmektedir. 2. Bu yaklaşımda esbab-ı nüzûlü, yani âyetlerin nazil olduğu şartları, ortamı, hükümlerin üzerine bina edildiği "illet" olarak kabul etme gibi temel bir yanlışlık vardır. Oysa ki sebeb-i nüzûl mutlak ve kalıcı illet değil, âyetin yorumlanmasında bir dinamiktir; âyetin anlamını pekiştirir ve hükmün anlaşılmasını kolaylaştıran bir mercek gibidir. Bununla birlikte, âyetin ihtiva ettiği hükmü ve manayı belirlemesi ve sınırlaması asla söz konusu değildir. Hükümlerin illetleri âyetlerin metinlerinde ya sarahaten, ya zımnen veya remzen bildirilmiştir. (İbadetlerle ilgili hükümler taabbüdîdir. Bunların illetleri, Allah'ın emretmesidir.) Diğer taraftan, sebebin husûsiliği hükmün umumiliğine mani değildir. Ayrıca, Kur'ân'daki her âyet için nüzûl sebebi yoktur. Esbab-ı nüzûl ile ilgili eserlere bakıldığında bu durum çok rahatlıkla görülecektir. Esbab-ı nüzûlün konumunu ve fonksiyonunu belirleme adına Muhterem Fethullah Gülen Hocaefendi'nin değerlendirmelerinin çok faydalı olacağı kanaatindeyiz: Bazı Kur'ân âyetlerinin belli sebeplere iktiran ederek nâzil olduğu bir gerçektir. Ancak bu, o sebepler olmasaydı bu âyetler nâzil olmayacaktı manasına gelmez. Kelimeleri bizzat seçerek kullanmaya çalıştığımız bu tesbitten sonra, meseleyi biraz daha açmaya çalışalım: Bütün tefsirciler "esbab-ı nüzûl" tabirini kullanmayı tercih etmişlerdir. Ancak, temel esaslar açısından bu tabirde bazı eksik yönler olduğu da bir gerçek. Bir kere, eğer meseleyi sebep-müsebbep çerçevesinde değerlendirecek olursak, sebep olmadığında müsebbebin de olamayacağı tabiidir. Bu da, "o sebepler olmasaydı bu âyetler nâzil olmazdı" manasına gelir ki, böyle bir hükmü kabul etmek katiyen doğru değildir. Zannediyorum, meseleye iktiran kavramıyla yaklaşmak daha yerinde olur. Böyle bir yaklaşım üzerinde az duralım: Herhangi bir sebeple alâkalı âyeti, Allah (celle celâlüh) ezelî hikmetiyle inzâl edecekti ama, bu âyet belli bir hikmete mebni olarak herhangi bir sebeple irtibatlandırılmış ve öyle nâzil olmuştur. Evet, meseleyi bu şekilde yorumlamak kabildir. İçlerinde Ahmed b. Hanbel'in de bulunduğu bazı otoriteler, esbab-ı nüzûl mevzuunda ihtiyatlı davranırlar. Zannediyorum, onları böyle bir hükme sevkeden de, bizim sezemediğimiz, onların sezdikleri bir kısım su-i istimalleri önlemek düşüncesidir. Zaten, ciltler dolusu "esbab-ı nüzûl" nakilleri de, konunun ne derece spekülatif olduğunu açıkça isbat etmektedir. Bu arada, sağlam rivâyetlerle bize kadar gelip ulaşan esbab-ı nüzûlü de bütün bütün görmezlikten gelmek bir ifrat olsa gerek. Onun için biz, bir taraftan Ahmed b. Hanbel gibi düşünenlere, meselenin su-i istimalini önlemek açısından hak verirken, diğer taraftan da bir realite olarak, vak'ayı rapor adına esbab-ı nüzûlün varlığını kabul edenlere de hak veriyor ve her iki grubun buluştukları haklılık çizgisini onlarla paylaşmak istiyoruz. Konuyu böyle kısa bir tahlille takdimden sonra, bazı âyetlerin, bazı sebeplere iktiran ile inmesinin bazı hikmetlerini arz etmeye çalışalım: a. Hükümlerin, hâdise destekli olmasının, o hükmün kabullenilmesinde tesiri büyüktür. Meselâ, Kur'ân, iffetli insanlara iftira atan müfterilere seksen değnek vurulmasını hükme bağlamıştır. Böyle bir hüküm ilk duyulduğunda, biraz ağır gibi mütalâa edilebilir. Hâlbuki bu hükmü bildiren âyet öyle bir atmosfer içinde nâzil olmuştur ki, bu yönüyle onu duyanlar âdetâ teskin edilmiş olurlar. Bilindiği gibi, Abdullah İbn Übeyy ibn Selûl'ün başını çektiği bir grup münafık, Aişe Validemize (r.anhâ) iftira atmışlardı. Böyle bir iftira, günlerce hem Efendimiz'in (s.a.s.), hem Aişe Validemizin (r.anhâ), hem de onu uzaktan yakından tanıyan bütün Müslümanların ızdırap içinde kıvranmalarına sebep olmuştu. Bu hususta Aişe Validemiz (r.anhâ), o denli ızdırap içindeydi ki, ağlaya ağlaya âdetâ göz pınarları kurumuştu. Bu meş'um günlerde Mescid hüzünlü, Hane-i Saâdet hüzünlü ve Medine'de bu iftirayı duyan her (Müslüman) hane hüzünlüydü. Ancak hiç kimse nasıl bir reaksiyon göstermesi gerektiğini de bilemiyordu. Bu da, ayrıca inanan insanların elini-kolunu bağlayan ve onların hüzünlerine hüzün ekleyen ayrı bir sebepti. İşte bu atmosfer içinde birden Aişe Validemizi tebrie eden âyetler nâzil oldu ve Validemizin pak, nezih oluşu âyetlerle tescil edildi. Ardından da ona bu iftirayı atanların lâyık oldukları ceza bildirildi. İşte burada hem zamanlama, hem de kullanılan üslup o kadar birbiriyle irtibatlıdır ki, bu psikolojik hava içinde verilen ceza âdetâ alkışlanarak karşılanmış ve böyle bir ceza, o hüzünle kıvrananların yüreğine su serpmişti. Esasen konuyla ilgili misalleri çoğaltmak ve tâ başta arz ettiğimiz hususu, pek çok misalleriyle müşahhaslaştırmak mümkündür. Ancak biz sadece bir fikir vermesi bakımından, bu tek misalle iktifa edeceğiz. b. Meselenin bir diğer yanı da, Efendimiz (s.a.s.), tebliğ ettiği her meseleyi aynı zamanda temsil de etmiştir. Yani, İslâm doğrudan doğruya her meselesiyle pratik hayat içinde gelişmiştir. Hâlbuki diğer dinlerde, aynı ölçüde bu hususiyeti görmek mümkün değildir. Meselâ, Tevrat, (daha sonra aldığı şekil ve mahiyetle) hayata tatbik edilmek istense pek çok boşluk ve eksiklikle karşılaşılacağı muhakkaktır. İncil'de de hayat adına fazla bir şey bulmak oldukça zordur. O da Hıristiyanlarca, âdetâ vicdanlarda mahpus bir kitap hâline getirilmiştir. İslâm ise, (bütün yönleri ve hükümleriyle) hayat içinde yorumlana yorumlana gelişmiştir. Yani nazarî şeyler bir ölçüde pratiğe iktiran etmiş, hayatla içli-dışlı olmuş ve böylece ayrı bir kuvvet kazanmıştır. Zira sistemler, pratiğe dökülebildiği ölçüde oturur ve âdetâ yaşantıyla bütünleşir. c. Esbab-ı nüzûl, bir yönüyle vak'aları kavramada bilgimatik vazifesi görmüştür. Dikkat edilirse, âyetlerin nüzûlüne sebep olan vak'alar ekseriyetle şok tesiri meydana getiren vak'alardır. Dolayısıyla bu vak'alara bağlı olarak gelen hükümler de aynen hükmün gelmesine iktiran eden vak'alar gibi kolay kolay unutulmazlar. Bu da, esbab-ı nüzûlün hikmetlerinden biri olsa gerek (Fasıldan Fasıla, 2:180-183). 3. Kur'ân'dan hüküm çıkarmada Kur'ân'ın mûcizevî olan lâfzına bağlı kalınmayarak bir ilke ve değerler sistemi oluşturup ona göre hareket edilmesinin pek çok mahzurları bulunmaktadır. Öncelikle bu ilke ve değerleri kim tespit edecek, neye göre tespit edilecek ve bunların uygulaması nasıl olacaktır?  Kur'ân'ın mûcizevî olan lâfzını bütünüyle tarihsel görerek onun lâfzından bağımsız genel ilkelere ulaşmayı hedeflemek, neticede Kur'ân'ı bütünüyle devre dışı bırakma anlamına gelir. Çünkü böyle bir yaklaşım, metne bağlı kalmaksızın Allah'ın maksadını tespit etmeye çalışarak ortama uygun özel hükmün insan tarafından konulmasını teklif etmek, yani bahis mevzuu adalet, şefkat, hakkaniyet vs. gibi ilkelerin mahiyet ve çerçevesini, uygulanış keyfiyeti ile ilgili nassları bir kenara bırakarak, onları dönem dönem kişilerin anlayışına göre uygulamaya yol açmak demektir. Bu durumda, Kur'ân'da hükmü açık ve kesin olup yoruma meydan bırakmayan âyetlerin hükümleri ve metnin getirdiği özel hükümler bir kenara bırakılarak, keyfî yorumlama ve hüküm koymaya kapı açılmaktadır. Bu durumda metnin getirmiş olduğu özel hükümler, bir kenara bırakılarak keyfî yorumlama ve hüküm koymaya kapı açılmaktadır. Ayrıca, bütün bunları yaparken taraflı olma ve heveslere kapılma tehlikesi de vardır. Üstelik böyle bir yaklaşım, uygulama ânında istediğimizi Kur'ân'dan alma ve işimize gelmeyeni bir kenara bırakmaya da kapı aralamaktadır. En önemlisi Kur'ân'ı yorumlama adına hedef gösterilen ilke ve değerlerin kazanılmasını ve uygulanmasını kontrol edecek bir kriter olmadığı için bir disiplin eksikliği problemi ortaya çıkacak ve daha doğrusu bir kaos meydana gelecektir. Kişinin içinde bulunduğu şartları yorumlaması bir sübjektiflik ifade edeceğinden, bu şartların bir takım (keyfî) gayeler uğruna istismarı ve Kur'ân'ın da bu yönde yorumlanmasının önüne nasıl geçilecektir? Tam olarak ne yapacağımız ve ne tür kanun ve disiplinleri kullanmakla yükümlü bulunduğumuz açık ve belirlenmiş olmadığı sürece, bizzat Kur'ân'da ifade edildiği üzere (Bakara sûresi, 2/85), ondan istediğimizi almak istemediğimizi görmezden gelmek, Allah'ın kelâmını heveslerimize alet etmek, Allah'ın hükümleri yerine kendi isteklerimizi takip etmek gibi keyfî yorumlamadan kaynaklanan büyük günahlara girebiliriz. (Nayef, s. 263) İşin doğrusu, Kur'ân'da Şari'in maksadı, hükümlerin illeti ve bu illetin hususiyet ve unsurları ve onları değerlendirmedeki kriterler ve temel ilkeler bizzat âyetlerin kendisinde mündemiçtir. Usûl-ü Fıkıh âlimleri, bu kriterleri Kur'ân'ın mûcizevî olan metnine sadık kalarak başka hiçbir dinde, başka hukuk sisteminde olmayan bir zenginlik ve enginlikte Kur'ân'dan çıkararak sistemleştirmişlerdir. Fıkıh Usûlü/ İslâm Hukuk Metodolojisi tarafından Kur'ân'ın metnine bağlı kalınarak çıkarılan (istikrâ) ve her zaman için geçerli olan temel düstur ve değerlerin bazıları şunlardır: "Bir şeyden maksad ne ise, hüküm ona göredir." "Meşakkat, teysiri (kolaylığı) celbeder." "Zarar izale olunur." Usûl-u Fıkh'ın önemli isimlerinden Şatibî, bu şekilde istikra yoluyla sabit olan usûlî kaidelerin belli bir şer'î delilden alınmış kaidelerden daha kat'î olduğunu, çünkü bir çok nassdan birbirini destekleyen bir mânânın ortaya konduğunu ve bunun manevî tevatüre benzediğin" ifade eder (Şatibî, 1:19-26). Meselâ: "Meşakkat teysiri celbeder (Güçlük, kolaylığı çeker). Bu esas, bir çok âyet ve hadise dayanır. Bu temel kaidenin kendilerinden alındığı âyet ve hadislerden bir kısmı şunlardır; "Allah, din konusunda size bir güçlük/zorluk yüklemedi"(Hacc sûresi, 22/78). "Allah, sizin hakkınızda kolaylık ister, zorluk istemez" (Bakara sûresi, 2/185). "Allah, size güçlük çıkarmak istemez" (Mâide sûresi, 5/6). "Muhakkak ki din kolaylıktır" (Buhari, İiman, 29; Nesâi, iman 28). "Hanifiyyeyi semha/Müsamahalı Tevhid dini ile peygamber olarak gönderildim" (Müsned, 6:116). "Dininizin en hayırlısı, kolay olandır" (Taberanî, el-Mucemu's-Sağir, 2:223; Heysemî, Mecmau'z-Zevaid, 1:61). İşte, fıkıh âlimleri, zikredilen ve daha benzeri nasslardan Şari'in dinin her alanında koyduğu esasları inceden inceye araştırarak, neticede gerek ibadette gerekse muamelatta daima teshil (kolaylık) ve tahfif (hafifletme) tarafının tercih edildiğini ve mükellef üzerinden sıkıntı ve güçlüğün mümkün olduğu kadar kaldırıldığını görmüşler ve hiçbir tereddüde mahal olmaksızın, bunu fıkhın sabit ve kat'î bir esası olarak kabul etmişlerdir. Diğer kaideler de bu şekilde çıkarılmıştır. Aynı şekilde, namazın, zekâtın farz olmaları gibi dinin zaruri kısmından olan kat'î hükümleri de, bu şekilde bir çok nasstan istikrâ yoluyla çıkarılmıştır, bunlar kesinlik ve ka'iyet ifade ederler. Hattâ, bundan dolayıdır ki, zaruriyat-ı diniye ve ahkâm-ı kat'iye hakkında umumî icmâ vaki olmuştur (Bkz. Seyyid Bey, Medhal, s. 88-90). 4. Kur'ân'dan hüküm çıkarmada tarihselci yaklaşımın bir diğer yanılgısı, nassları veya hükümleri hikmet ve maslahatlar (fayda) ile ta'lil etmeleridir. Konunun anlaşılması açısından, illet ve hikmetin tarifi ve bunların hüküm istinbatındaki konumları üzerinde kısaca durmak istiyoruz. Bir hükmün, illeti ayrıdır, hikmeti ayrıdır. İllet, Şariin hükme medar olarak koyduğu açık, münzabıt, mahdud yani kişiden kişiye, hâlden hâle, çevreden çevreye değişmeyen, hududunu tesbitte zorluk çekilmeyen, sınırları belli olan bir vasıftır. Hikmet ise, hükmün konmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden münzabıt ve mahdud olmayan bir vasıftır (Ebû Zehra, s. 233). İslâm Hukuk Metodolojisi âlimlerine göre "Şer'î hükümlerin varlığı da yokluğu da, hikmetlerinin değil illetlerinin var olup olmamasına bağlıdır." Bir başka deyişle: illet varsa hüküm de vardır. İllet yoksa, hikmet olsa bile hüküm de yoktur" (Hallaf, s. 64-68; Âmidî, 2:180-183; Zekiyyüddin Şaban, s. 132). İlletten maksad şerî hükmün bilinmesidir. Bu da, illetin karışıklığa meydan vermeyecek şekilde açık ve şahıslara veya durumlara göre değişiklik arz etmeyen istikrarlı bir vasıf olması demektir. Hikmette ise bu özellikler yoktur (Zekiyyüddin Şaban, s. 131-132). Bu itibarla, nassın hükmü hikmete göre ta'lil edildiğinde, yani hüküm hikmet üzerine bina edildiğinde, hikmetin muayyen bir haddi/sınırı, çerçevesi belli olmadığından, su-i istimale düşmek her zaman mümkündür (Bkz. Bediüzzaman, Hutbe- i Şamiye, s. 54). Bediüzzaman, illet ile hikmetin keyfiyetini ve aralarındaki farkı çok veciz bir şekilde ifade etmiştir: "Bir hükmün hikmeti ayrıdır, illeti ayrıdır. Hikmet ve maslahat ise, tercihe sebeptir; icaba, icada medar (sebep) değildir. İllet ise, vücuduna medardır" (Bediüzzaman, Sözler, s. 643). Meselâ, seferî/yolcu olan bir kimsenin dört rekatlı farz namazları kasr edebileceği, yani iki rekat olarak kılabileceği Kur'ân'da bildirilmiştir (Nisâ sûresi, 4/101). Bu hükmün illeti sefer, hikmeti ise meşakkattir. Yolculuk varsa, meşakkat hiç olmasa dahi namaz kasredilir. Çünkü hükmün illeti mevcuttur. Ama yolculuk olmasa, yüz tane meşakkat bulunsa namaz kasredilmez. Çünkü illet yoktur; meşakkat ise namazın kasredilmesine illet olamaz. Bu itibarla, seferî olmayan kişi, hammallık gibi bir meslek icra ederken en ağır meşakkatlere maruz kalsa bile namazları kasredemez (Bediüzzaman, Sözler, s. 644; Zekiyyüddin Şaban, s.131-132; Çelebi, s. 20). Bu kesin düsturlar ortada iken, Kur'ân'daki hukukî düzenlemelerin ebediyen geçerli olacak şekilde kanun koymak için değil, sadece yol gösterici ve bunlardan maksadın da ıslah olduğu, dolayısıyla uygulamaya yönelik hukuki formülasyonların değişebileceği iddiasının geçerliliğinin olamayacağı açıktır. Öyle ki, ceza hukukunda kıyas dahi hüccet olarak kabul edilmemiştir. Çünkü, bu sahada kıyasa başvurmak, cürüm ve ceza ihdas etmek mânâsına gelir. Zira neyin (had gerektiren) suç olduğu ve buna nasıl ceza verileceği, bizzat nasslarla tesbit edilmiştir. Müşahhas misaller üzerinden konuşmak gerekirse: Kur'ân'da çok net bir şekilde ifade edilen hırsızlık cezası (Maide sûresi, 5/38) illeti yerine hikmetiyle ele alınamaz. Çünkü, ilgili âyette hükmün illeti sirkat/hırsızlıktır. Menetme ve caydırıcılık gibi hususlar, ancak bu cezanın birer hikmeti ve faydası olabilir. Hikmetten hareketle, hırsızlık hakkında âyetin tesbit buyurduğu hadden maksad, insanları bu suçtan men etme ve caydırmadır, dolayısıyla bu suça günün şartlarına uygun bir cezalandırma metodu ile ceza verilebilir türünden bir yaklaşım, hükmün hikmetini illet kabul etmek olur (Bkz. Kasani, 9:334-338 dipnot). Diğer taraftan ceza hukukunda "kıyas" dahi hüccet olarak kabul edilmemiştir. Çünkü, bu hususta kıyasa başvurmak cürüm ve ceza ihdas etme mânâsına gelmektedir. Zira, neyin suç olduğu ve buna nasıl bir ceza verileceği bizzat nasslarla tespit edilmiştir. Aynı şekilde, tarihselci yaklaşım, "riba/faiz"in fakirlerin, yoksulların durumunu düzeltme çabalarından birisi olarak yasak edildiğini, "zekât"ın da bu durumu düzeltmeye yönelik bir düzenleme olduğunu, uygulamanın ise her dönemin kendine has şartlarına göre olabileceğini öne sürmektedir. Bu yaklaşıma göre zekât, bir devletin bütün faaliyet alanlarını kapsar (Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur'ân, s.106-107) ve zekât ile riba gibi hükümlerden hikmet ve maslahat, adaletli bir ekonomik düzenlemedir. Bu da, günün şartları nasıl gerektiriyorsa, ona göre yapılır. (Bkz. Çiftçi, s.249; Fazlurrahman, İslâmî Yenilenme, 1:93-94) Bu yaklaşım, açıktır ki, faiz ve zekâtın mahiyet ve uygulama çerçevesi ile ilgili nassları ve bunların illetlerini bir tarafa bırakmaktadır. Hâlbuki, bunlarla ilgili Kur'ân âyetleri çok sarih olduğu gibi, bunun da ötesinde, meselâ kimlere zekât verileceği de, âyette açık bir şekilde bildirilmiştir (Tevbe sûresi, 9/60). Ayrıca, zekât, İslâm'ın şartlarından olarak malî bir ibadettir ve onu, onun gibi daha başka Kur'ânî hükümleri imandan ve ibadetten, kişinin Müslümanlığından ayrı düşünmek asla mümkün değildir. Eğer iddia edildiği gibi, bunlardan maksat adaletli bir ekonomik düzenleme ise, bu takdirde bile, gerçek ve sıhhatli bir İslâm toplumu, hattâ sıhhatli ve adil bir ekonomik sistem, başka kurallarla değil, ancak zekâtın farz, ribanın yasak olmasıyla gerçekleşebilir. Ezanın bir parola, bir duyurudan ibaret görülüp, onun hoparlörle okunmasını bir taciz olarak kabul dip yerine beşka şeyler teklif edilmesi, tarihselci yaklaşımın nasıl bir kaosa sürükleyeceğini gösterme adına çok ibret vericidir. Her şeyden önce ezanı bu şekilde değerlendirmek onunla alay etmek ve hafife almak demektir. Kur'ân'da böyle bir tutumun ne kadar tehlikeli olduğu şu şekilde ifade edilmiştir: "Siz ezan okuyarak namazaa davet edince, bunu alay ve eğlence konusu yaparlar. Onların böyle yapmalarının sebebi, akıllarını kullanmayıp bu güzelliği anlamamalarıdır" (Mâide sûresi, 5/58). Kur'ân'da ezan ile namaz birlikte zikredilmiştir. (Maide sûresi, 5/58; Cuma sûresi, 62/19) Ezan, hem ibadetin bir parçasıdır, hem de bizatihî bir ibadettir. Kur'ân'da "ibadete bir davet olarak" yer alması ve Peygamber (aleyhissalâtü vesselâm) tarafından bu şekilde okutulması (Ebû Davut, salat 3) ezanın namazla olan mecburi ve birbirinden ayrılamaz ilişkisini gösterir. Ve ezan, Asr-ı Saâdet'ten günümüze orijinal şekliyle okunmuştur. Bu hususta gözden kaçırılmaması gereken bir nokta vardırki, ezan, Şeâir-i İslâmiye'dendir (Kurtubî, 6:225; Zuhaylî, 6:246) ve şeairin de taabbüdî kısmındandır. Dinin taabbüdî olan emirleri aklın muhakemesine bağlı değildir, emrolunduğu için yapılır. İlleti, emirdir. Bunları hikmet ve maslahat değiştiremez. Yüz bin maslahat gelse onu değiştiremez. Dinin bu kısım emirlerinde hikmet ve maslahatları ne olursa olsun, bu hikmet ve maslahatların bir kısmı anlaşılsın veya anlaşılmasın, nasıl bildirildi ve emredildi ise ona göre hareket edilmesi ve o emirde kendi aklının almadığı daha pek çok hikmetlerin olabileceğini düşünmek esastır. Çünkü kulluk, aynı zamanda bir imtihandır. Ezan ile namaza çağırmak, ezanın pek çok maslahat ve hikmetlerinden sadece birisidir. Bizim bildiğimiz bilemediğimiz daha bir çok maslahat ve hikmetleri vardır. Namaza çağırmak için ezanın yerine başka bir şeyin konulması veya namaz vaktinin bir şekilde bilinmesi, bütün insanlık adına veya içinde bulunulan şehir halkı namına kâinatın yaradılışının en büyük hikmeti, insanın yaradılış gayesi olan tevhid ve rububiyet-i ilâhiyeye karşı kulluk sergilemeye vasıta olan ezanın yerini tutabilir mi? (Mektûbat, 29.Mektup, 9.Nükte, s. 538) 5. Temeli oryantalistlere dayanan Kur'ân'ın hükümlerinin tarihselliği iddiası, dış patentli ve sanal bir problem olup, 14 asırlık muazzam bir gelenek oluşturmuş bulunan İslâmî özden uzaklaşmayı ifade etmekte; İslâm'ı pratik hayattan çıkarıp, hakim olan batı kültürüne uyarlama gayesi ve çabası gibi gözükmektedir (Bkz. Görgün, Köprü Dergisi, Ocak, 2001). Tarihselci Yaklaşıma Dayanak Yapılmak İstenen Meseleler Şimdi, Kur'ân'daki ahkamın tarihsel olduğu iddiasına delil olarak getirilen âyetler üzerinde durmak istiyoruz. 1. Hz. Ömer'in (r.a.) Müellefe-i Kulûb Hakkındaki Uygulaması Kur'ân-ı Kerim'de zekâtın kimlere verileceği bildirilmiştir: "Zekâtlar, sadece fakirlere, düşkünlere, zekât toplayan görevlilere, kalpleri İslâma ısındırılacak olanlara, esirlik ve kölelikten kurtulmak isteyenlere, borçlulara, Allah yoluna ve bir de muhtaç kalmış yolcu ve gariplere mahsustur. Allah tarafından kesin olarak böyle farz buyuruldu. Allah alîmdir, hakîmdir (her şeyi bilir, tam hüküm ve hikmet sahibidir) (Tevbe sûresi, 9/60). âyette bildirildiği üzere zekât, sekiz sınıfa verilir. Bu sekiz sınıftan biri de Müellefe-i Kulûb/kalpleri İslâm'a ısındırılan veya ısındırılacak olanlar"dır. Bunlar, kalpleri İslâm'a ısındırılacak olanlar veya yeni Müslüman olmuş olup da İslâm kalplerinde iyice yerleşmemiş kimseler veya İslâm'a taraftar ve yardımcı olarak kazanmak ve muhtemel zararlarından korunmak için kendilerine pay verilen şahıslardır. (Kardavî, 2:75-78; Elmalılı, s. 2575) Hz. Ömer, Müellefe-i Kulûb'a zekât fonundan pay vermeyi kaldırmış ve onun bu uygulaması sahabe tarafından icma ile kabul edilmiştir. Bu uygulama, zahiren âyetin hükmüne muarız gibi gözükmektedir. Oysa ki Hz. Ömer'in bu uygulaması, onun âyetin mantukunu ve âyetteki hükmün menatını derince kavramışlığının neticesidir. Zira âyette kendilerine zekât verilecek sekiz sınıf, zekâta esas olan özellikleri ile zikredilmiştir. Yani fakirlik, miskinlik, zekât toplama görevi, Allah yolunda cihad etme ... gibi özellikler, hükmün üzerine bina edildiği illetlerdir. Bir başka ifade ile, adı geçen sınıfların pay alabilmeleri bu özelliklerin bulunmasına bağlanmıştır. Görüldüğü üzere hüküm, şahıslara değil vasıflara bina edilmiştir. (Bûtî, s.130) Usûl-ü Fıkıh âlimlerinin, nassların istikraından (uzun uzun, inceden inceye araştırmalarıyla) tesbit ettikleri meşhur küllî kaideye göre, "hükmün müştak üzerine olması, me'haz-ı iştikakta, hükmün illetini gösterir." (Kardavi, s. 83, Bkz. Bediüzzaman, R.N. s. 1944) Yani, söz konusu âyetle ilgili olarak, Müellefe-i Kulûb'a zekât verilmesi hükmü, İslâm adına kalplerin te'lifine bağlanmıştır. Âyetteki 'müellefe' kelimesi 'te'lif'ten müştak/türetilmiştir; demek ki hükmün illeti, te'liftir. Dolayısıyla "müellefe-i kulûb"da hükmün menatı, yani hükmün üzerine bina edildiği özellik, kalplerin ısındırılmasıdır (te'lif). O hâlde, söz konusu âyette geçen kalplerin te'lifi, Allah'ın bir hükmün gerçekleşmesini kendisine bağladığı bir özelliktir. Bu özellik, her ne zaman söz konusu olur ise, ona bağlı olan hüküm de geçerli olur. Bu da, bu özelliklere sahip olanlara zekâttan pay verilmesi demektir. Hükmün menatı olmayınca -yani te'lif-i kulûb söz konusu olmayınca- o menata bağlı olan hüküm de geçerliliğini kaybeder.  Hz. Ömer'in uygulamasına dönersek, bu yüce sahabi, daha önce kendilerine zekât fonundan pay verilen müellefe-i kulûba, artık telif-i kulûba ihtiyac kalmadığını, İslâm'ın bütün ihtişamıyla, gücüyle ortada olduğunu söyleyerek, zekât fonundan pay verilemeyeceğini bildirmiştir. Onun bu şekilde âyetin hükmünün tali'line yönelik açıklaması yerinde bulunarak, başta Hz. Ebû Bekir olmak üzere sahabe tarafından itirazsız kabul edilmiştir (Bûtî, s. 130; Kardavi, 2:75-93). Hz. Ömer'in içtihadı hükmün menatını, yani hükmün üzerine bina edildiği özelliği tespit edip ona göre hükmü uygulamaya yöneliktir. Ve nasslardan hüküm çıkarma adına çok önemli bir rehberliktir. Nitekim daha sonraları Ömer İbn Abdülaziz döneminde müellefe-i kulûb görülen bazılarına pay verilmiştir (İbn Sa'd, 5/350). Hz. Ömer'in bu muamelesinden fıkıhta çok önemli olan, "Bir illet-i gaiyeye bina edilen hüküm, o illetin yokluğu ile gider" esası vazedilmiştir (Seyyid Bey, Medhal, s. 17). Netice olarak, Hz. Ömer'in müellefe-i kulûba pay vermemesi, ilgili âyetin uktezasınca bir uygulamadır. Yoksa içinde bulunulan şartlara göre âyetin hükmünün iptal edilmesi veya Kur'ân'ın hükümlerinin tarihsel olduğu anlamında değildir. 2. Hz. Ömer'in Kıtlık Senesinde Hırsızlara Had Uygulamaması Hz. Ömer, kıtlık senesinde yapılan hırsızlıktan dolayı hırsızlara had uygulamamıştır (İbn Kayyim el-Cevziyye, 3:113-115). Hz. Ömer'in bu uygulaması da, Kur'ân ahkâmının tarihsel olduğunu iddia edenler tarafından bir dayanak olarak gösterilmek istenmektedir. Kur'ân'da hırsızlık yapanlara verilecek ceza ile ilgili âyet şöyledir: "Hırsız erkek ile hırsız kadının irtikâb ettikleri suça bir karşılık ve Allah tarafından insanlara ibret verici bir ukubet olmak üzere ellerini kesiniz.  Allah, azîz ve hakimdir (mutlak galiptir, tam hüküm ve hikmet sahibidir)" (Maide sûresi, 5/38). Âyette hüküm sirkate yani hırsızlığa bağlanmıştır. Fakat, tahsise açık âmm bir ifadedir. Dolayısıyla tek başına tafsilatıyla birlikte sirkat/hırsızlık hükmünü beyan etmemektedir. Araştırıldığında, sözlü ve fiili olarak sünnetin bu âyeti bir çok yönlerden tahsis ve tebyin ettiği görülür (Bkz. Tehanevî, 11:688-719). Bu cümleden olarak: Çalınan şeyin belirli miktarın üstünde bir mal veya para olması, hırsızlık yapılan malın koruma altında olması (muhrez) ve çalınan malda hırsıza ait hiçbir hak ve şüphe söz konusu olmaması gerekir. O hâlde, âyetin zahirine yapışarak konuyla alâkalı diğer nassların tebyin ve tahsisini nazara almamak, delile sırtını dönmeden başka bir şey değildir. Bunlardan ayrı olarak, umumi bir kaide koyan ve hadlerle ilgili bütün âyetleri tahsis eden şu hadis de âyetin hükmünü tahsis etmektedir. "Gücünüz yettiğince hadleri şüphelerle düşürünüz" (Ebû Davud, salat 114; Tirmizi, hudûd, 2). Bütün müçtehidler, "hak şüphesi" ile hırsızın cezasının düşürüleceği hususunda ittifak etmişlerdir. Fakat, "şüphe"nin mânâsının detayları ile birlikte tespitinde ihtilaf etmişlerdir. Bu da tahkik-i menat ile ilgilidir. Yani, Şariin haddin düşmesine bağladığı vasfın tespit ve tatbiki ile alâkalıdır. Bu da, görüldüğü üzere âyeti tahsis eden hadise racidir. Bu itibarla, âyete muarız bir durum söz konusu değildir. Hz. Ömer (r.a.), Allah Resülü'nün şüphe ile haddin ilgasını emretmesinden hareketle bir kimsenin kıtlık yılında hırsızlık yaptığında, hak şüphesi olduğundan dolayı haddi uygulamamıştır. Zira muztar olan kimse, başkasının malından izinsiz olarak bile olsa ihtiyacını karşılayacak kadar yiyebilir. Kocanın hanımının malından, babanın oğlunun malından çalması ve kıtlık zamanında yapılan hırsızlık gibi, şüphe ile haddin düştüğü cumhurun ittifakla kabul ettiği bir çok yerler vardır. (Bûtî, s.132) Netice itibariyle, kıtlık yılında Hz. Ömer'in (r.a.) yapılan hırsızlığa had uygulamaması hakiki mânâda haddi ıskat etmek değildir. Hz. Ömer, haddi veya nassı terketmiş değil, uygulanması belli şartlara ve gerekçelere bağlı nassları tatbik etmiş, haddi gerektiren şartlar oluşmadığından haddi uygulamamıştır. Tarihselci Yaklaşımın Kırılma Noktaları İslâm, hem sabittir, hem değişkendir, hem de gelişmeye açıktır. Dinin "zaruriyât" kısmından olan hükümler, kat'î ve muayyen olduklarından bunlarda içtihad olmaz. Çünkü bunlar, yiyecek ve gıda hükmündedirler. İnsanın yaşaması için yemesi ve belli gıdaları alması gerekir. Bu durum her dönemdeki insan için geçerlidir.(Bkz. Bediüzzaman, Sözler, 27. Söz, s. 641) Meselâ, taabbüdî olan hükümler (ibadetler) değişmez. Bu çeşit hükümlerde "illet" Allah'ın emridir. Tabiî ki, bu hükümlerde bildiğimiz bilemeyeceğimiz bir çok hikmetler de vardır ama bu hikmetler, bu hükümlerin teşriinde illet değildir. İslâm'ın şeâirinden olanlar da (ezan gibi), hiçbir zaman değişmez, değiştirilemez (Bediüzzaman, Mektûbat, 29.Mekrup, Birinci Kısım s. 417). İslâm'ın içtihada, maslahata, örfe bağladığı hükümlerinde ise elbette değişme mümkündür. Nassın olduğu yerde (mevrid-i nassta) içtihad söz konusu olmamakla birlikte, yukarıda arz edildiği gibi, onlarda da illet çerçevesinde takyid ve tahsis gibi farklılaşmalar, zaten bizzat nassın kendi hususiyeti gereğidir. Diğerlerinde ise, hükmün menatının (hükmün dayanağı, gerekçesi) değişmesi ile hüküm değişebilir. Genel olarak hüküm, üzerine bina edildiği illetin varlığına veya yokluğuna göre uygulanır (Hallaf, s. 84-91). Dinin örfe bağladığı meseleler ise, örfün değişmesi ile değişebilir (İbn Abidin, Resail, 2:112-145). Bir Mecelle maddesi olan (Md. 39), "Ezmanın teğayyürü ile ahkâmın tegayyürü inkâr olunamaz" düsturu burada uygulanır. Yani bu madde, nass ile sabit bulunmayan ve küllî hükümlerden de olmayan bir kısım cüz'î hükümlerle alâkalıdır. Meselâ, vaktiyle salih insanlar çok olduğundan şahitlik yapan kimselerin tezkiyelerine lüzum görülmemişti. Fakat daha sonraları İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed zamanında insanların hâlleri değiştiğinden şahitlerin gizli ve açık tezkiyelerinin lüzumu içtihad edilmiştir (Ömer Nasuhî Bilmen, 1:267-268). Allâme Zahid el-Kevserî'nin bu husustaki tespiti de çok önemlidir: Zamanın, mekânın değişmesi ile hükmün değişmesi, hükmün değişik hâllere göre tafsilâtından ibarettir. Yoksa zamanın değişmesi ile mutlak mânâda hükümlerin değiştiğini düşünmek, ilâhî nizamı insan ürünü kanunlar seviyesine indirmek demektir (Kevserî, Makalât, s. 87). Son tahlilde dinin temel esasları ve zarurî hükümler yüzde doksandır ve bunlar bizzat Kur'ân'ın ve Kur'ân'ın tefsiri mahiyetinde olan sünnetin malıdır. İçtihadî olan ihtilâflı meseleler ise yüzde on nisbetindedir. Dinin temel esasları ve zarurî hükümler ile içtihada açık ihtilâflı meseleler arasında çok büyük kıymet farkı vardır. İçtihada açık meseleler altın ise, ötekiler birer elmas sütundur. Doksan elmas sütunu on altının himayesine vermek, onlara karıştırıp tabi kılmak ne derece uygundur? (Bkz. Bediüzzaman, Sünühat, R. N. Külliyatı içinde, 2:2046). Bunları tarihsellikle yorumlamak ve buradan hareketle Kur'ân'ın bu yaklaşımla ele alınması gerektiğini öne sürmek, Kur'ân'ın evrenselliğine ve aşkınlığına tamamen terstir. Kur'ân'ın anlaşılması, yorumlanması ve ahkâm ile ilgili âyetlerden hüküm çıkarılması istikametinde çok ciddi bir gayret göstererek Tefsir ve Fıkıh Usülü ilimleri tesis edilmiştir. Bahsi geçen ilim dalları, hem çok zengin hem de gelişmeye açıktır. Kur'ân'ı yorumlama ve hüküm çıkarma adına çok aşkın bir ilim dalı olan Usûl-ü Fıkıh'tan kısaca bahsetmek istiyoruz. Usûl-ü Fıkhın Önemi İslâm Dini'nin kemale erdiği ve bütün insanlığın ihtiyaçlarına cevap vereceği Kur'ân'da bildirilmiştir: "İşte bugün sizin dininizi kemâle erdirdim ve üzerinizdeki nimetimi tamamladım. Sizin için din olarak İslâm'a razı oldum" (Mâide sûresi, 5/3). Usûl-ü Fıkh'ın en mükemmel eserlerinden birini yazan Şatibî, Usûl-ü Fıkıh'taki nasslardan çıkarılan temel kaidelerin bu âyetin mazmunu içinde bulunduğunu ve Usûl-ü Fıkh'ın küllî kaidelerinin kat'î olup, "Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur'ân'ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz'iz" (Hicr sûresi, 15/9) âyetinde bildirilen muhafazanın mazmununa dahil olduğunu ifade etmiştir (Şatibî, 1:21-22). Bu ayetin tefsirinde Allâme Elmalılı şunları söylemektedir: "Bugün sizin dininizi kemaline yetirdim, size bütün iman ve akaid ü ahlâk kaidelerini tansîs ve en mükemmel usûlü teşri' ve kavanin-i içtihadı ta'lim ettim" (Elmalılı, 3:1568). Allâme Elmalılı'nın çok veciz bir şekilde ifade ettiği üzere Allah, insanlığa gönderdiği İslâm dinini kemale erdirmiş, bütün iman, inanç ve ahlâk kaidelerini, en mükemmel usûlü teşri, yani nasslardan kanun çıkarma ve içtihad kurallarını talim etmiştir. İşte bu en mükemmel teşri ve içtihad kuralları, Usûl-ü Fıkıh/hukuk metodolojisi adı altında sistemleştirilmiş; bir diğer ifade ile, açık ve vâzıh bir Arapça ile nâzil olduğu bizzat bir çok âyetinde ifade buyurulan (meselâ: Şuarâ sûresi, 16/195; Yusuf sûresi, 12/2; Tâhâ sûresi, 16/113; Fussilet sûresi, 41/3) Kur'ân'ın mûcizevî olan lâfzı ve bu lâfızlarla ifade edilen mânâlar, maksatlar; dini, aklı, canı, malı, nesli koruma gibi aslî maslahatlar esas alınarak, âyetlerinin ifade ettiği mânâ ve hükümleri doğru anlamak ve doğru hüküm çıkarmak için Arapça'nın hususiyetleri de göz önünde bulundurularak hukuk metodolojisi tesis edilmiştir. Fıkıh Usûlü, has-âmm, emir-nehiy, hakikat-mecaz, delâlet-beyan, mantuk-mefhum gibi bizzat Kur'ân'ın ifade ve üslûbunun ortaya koyduğu değerlendirme esaslarını, Arapça'nın özelliklerini ve dil kaidelerini çok ciddi incelemeye tabi tutmuş, Şari'in (Allah'ın) maksadlarını, hikmet-i teşriîyi (Allah'ın emir ve yasaklarındaki hikmetler) istinbat etmiş ve icmâ, kıyas, istihsan, istishab, maslahat-ı mürsele örf, adet gibi teşrî prensiplerini, aynı şekilde istikrâ/tümevarım gibi düsturları geliştirmiştir. Bu itibarla, Kur'ân'ın nâzil olduğu dilin özelliklerini bilmeden veya bu özellikleri göz ardı ederek, ayrıca Fıkıh Usûlü'nü bir yana bırakarak Kur'ân'ı yorumlamaya ve ondan hüküm çıkarmaya kalkmak isabetli değildir. Kur'ân'ın ifade ve üslubu mûcizedir. Kur'ân'ın lâfzını ve bu lâfzın ifade ettiği delalet ve işaretleri dikkate almadan ondan hüküm çıkarma adına bir metodoloji kurmaya çalışmak, en hafif ifadesiyle Kur'ân'dan uzaklaşmak ve Kur'ân'ı beşerîleştirmektir. İslâm Hukuku ve Hukuk Metodolojisi, diğer dinlerle kıyaslandığında çok aşkın olduğu görülecektir. Modern batılılar için İslâm'ın anlaşılması en güç unsurlarından birisi İslâm Hukuku ve Hukuk Metodolojisi'dir. (Seyyid Hüseyin Nasr, s.77-82) Zira ne Yahudilikte ne Hıristiyanlık'ta ve ne de bir başka dinde böyle bir ilim dalı söz konusu değildir (Bkz. Mustafa Sabri, Mevkıfu'l-Akl, 4:308-320). Şeyhü'l-İslâm Mustafa Sabri Efendi, İslâm Fıkhı ile ilgili olarak şu çok müthiş kanaatini seslendirmektedir: "İslâm âlimlerinin tedvin ettiği ve büyük ciltler içinde bize intikal eden fıkıh ilmi, Hz. Muhammed'in (sallallahu aleyhi ve sellem) peygamberliğine mûcize olarak yeter" (a.g.e. 4:315). Fıkıh ve Fıkıh Usûlü'nün yerini ve önemini belirleme adına Fethullah Gülen Hocaefendi'nin şu ifadeleri de çok çarpıcıdır: Fıkıh ve Usûl-ü Fıkıh (Fıkıh Metodolojisi), hem ciddî bir mesâînin ürünü olmaları, hem de insanlık tarihinde emsalsizlikleri itibarıyla o kadar engin ve zenginleşmeye açık kaynaklardır ki, bu kaynaklara sahip olan milletler en hayâtî şeylere sahip olmuş sayılırlar. Her medeniyetin iftihar ettiği, nev-i şahsına münhasır bazı değerler vardır. Fıkıh ve Usûl-ü Fıkıh da, bizim medeniyetimizin en belirgin değerlerindendir. Öyle ki, eğer geçmişimiz itibarıyla bizim medeniyetimize bir isim bulmak icap etseydi, ona "Fıkıh" veya "Usûl-ü Fıkıh Medeniyeti" demek uygun olurdu; kapıları ardına kadar düşünceye, hikmete, felsefeye açık Fıkıh ve Usûl-ü Fıkıh Medeniyeti.. Yunan (ve Grek) medeniyetleri birer felsefe medeniyeti, Babil ve Harran medeniyetleri birer Gnostisizm medeniyeti, bugünkü Avrupa bir bilim ve teknoloji medeniyeti olmasına mukabil, asırlardır devam ede gelen bizim medeniyetimiz, düşünce, akıl, mantık ve muhakeme yörüngesiyle herkese açık bir Fıkıh ve Usûl-ü Fıkıh medeniyetidir. Çok düşünürle beraber, Seyyid Bey ve Muhammed Hamidullah Hocanın da ifade ettikleri gibi, bizdeki Fıkıh Metodolojisi çalışmaları, en mükemmel bir hukuk sisteminin, en kusursuz bir kanun ilminin inşâsı, gelişmesi ve her asrı kucaklayabilecek şekilde açılması zaviyesinden, en ciddî bir ilk teşebbüstür. Hem de, epistemolojik olarak başka kültür ve medeniyetlere kaynak teşkil etmeye açık bir ilk teşebbüs. Her zaman değişik toplumların değişik kanun ve hukuk sistemleri olagelmiştir; Romalıların, Çinlilerin, Hintlilerin, Yunanlıların... Ne var ki, ne Yunanlıların levhaları, ne Romalıların Cassius kanunları, ne de modern dünyaların değişik kanunnâmaleri, hiçbir zaman fıkıh sisteminde olduğu gibi bir metodoloji ilmine bağlanamamış ve bu ölçüde kurallaştırılamamıştır. Bu itibarla da, temelleri Kur'ân, Sünnet ve Selef-i Salihîn'in tahkik ve tespitlerine dayalı bu ilmi, bir başka millette bulup göstermek mümkün değildir. Felsefe, değişik dönemler itibarıyla, yine o dönemlerin ihtiyaçlarına cevap vermek üzere sürekli gelişen bir mantığın ürünüdür. Bizim medeniyetimizde de Fıkıh Metodolojisi, hukûkî sistemlerimiz için tarih boyu aynı vazifeyi görmüştür. Fıkıh ve hukuk, toplumları kurallarla yönetme misyonunu eda ederler. Usûl-ü Fıkıh ise, fıkıh ve hukuk sistemlerine rehberlik yapar. Böyle bir rehberlikte kullanılacak metotların türünü de, konunun durumuna göre "akl-ı selim" belirler. Böyle bir usûl ve metodun, hukûkî konuların iyi anlaşılması üzerinde ne büyük bir tesir icrâ edeceği açıktır (Yeni Ümit, Ekim-Kasım-Aralık 1999).  Sonuç Kur'ân'ı yorumlama ve ondan hüküm çıkarma adına Fıkıh ve Usûl-ü Fıkıh âlimlerinin gayretleri takdirlerimizin çok üstündedir. Bununla birlikte yapılması gereken pek çok şey de vardır. Başka yerden ithal metodlarla Kur'ân'ı anlama yerine kendi öz kaynaklarımızdan hareket ederek meseleleri çözmeye çalışmak çok daha yerinde bir davranış olsa gerektir. Fethullah Gülen Hocaefendi'nin aşağıdaki tespit ve tavsiyelerini, ilim dünyası tarafından ele alınıp değerlendirilmesi ümidiyle naklederek bu konuyu noktalamak istiyoruz: İbadetlerle alâkalı hususlar bir yana, fıkhın sair alanlarında günün gerçeklerine cevap verme noktasında, yani bir tenkîh ve tanzîme gidilmesi gerektiğinde şüphe yok. Evet, elimizdeki mevcut fıkıh kitaplarında, değişik konularla alâkalı bazı meselelerde kaynakların mutlaka yeniden gözden geçirilmesi gerektiği inancındayım. Bu noktada; 1) Usûl-ü Fıkh'ın yeniden gözden geçirilmesi ve geçmiş müdevvenatın bütünüyle taranarak alternatif bir usûlün ortaya konulması şarttır. 2) Şimdiye kadar belli ölçüde gelişmiş bulunan örf ve âdet kaynaklı içtihatlar, yeni baştan bir kere daha tertip ve tensike tâbi tutularak, kolektif içtihat ve tercih heyetlerinin içtihatlarında ya da tercihlerinde mutlaka bunlar göz önünde bulundurulmalıdır. Tabiî eski devirlerdeki örf ve âdete bina edilen hükümlerin günümüzün şartlarına göre kritik edilmesinde de zaruret vardır. Zira, günümüzdeki örf ve âdetler o dönemden çok farklıdır. Hükmün menatının değiştiği bir yerde, aynı içtihadı günümüze yansıtmak doğru olmasa gerek. 3) Ayrıca, içtihadî hükümlere ihtiyaç duyulan alanların çok iyi tespit edilmesi ve bu noktada herhangi bir boşluğa meydan verilmemesi çok önemlidir.  4) Bir kere daha vurgulamada yarar var. Bütün bu faaliyetlerin mutlaka bir heyet tarafından gerçekleştirilmesi şarttır.. Fikir dağınıklığına, merci karışıklığına sebebiyet verir düşüncesi ile de zarurî durumlar hariç, yeni içtihadî hükümler ortaya koymaya karşı olduğumu hep ifade ediyorum. Zira özellikle günümüzde meseleler, o kadar girift ve iç içe bir hâl arz etmektedir ki, hayatın bütününe müteallik hususların birden değerlendirilmesi gerekli olan meselelerde, ne kadar uzman da olunsa, her hâlde, dar mânâda "din" âlimlerinin yeterli olamayacakları söylenebilir. Evet, bir din âliminin hem sosyolog, hem psikolog, hem iktisatçı vb. olamayacağına göre, o zaman bu işi ancak, uzman kişilerden oluşacak bir heyet halledebilir diye düşünüyorum. (Fasıl, 4:140)  Bibliyografya: Adil Çiftçi, Fazlurrahman İle İslâm'ı Yeniden Yorumlamak, Kitabiyat, Ankara, 2001. Ali Nayef, İslâm Ve Modernizm "Fazlur'Rahman Tecrübesi," (İstanbul Büyükşehir Bel., İst., 1997. Âmidî, el-İhkam fi Usûli'l-Ahkâm, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye; Beyrut, tsz. Bediüzzaman Said Nursi, Hutbe-i Şamiye, Sözler Yay. İstanbul, 1994. - Sözler, Işık Yay., İzmir, 2002. - Mektûbat, Işık Yay., İzmir, 2001. Ebu'l-A'lâ Mevdudî, Tefhimu'l-Kur'ân (Trc. Ahmed Asrar), Hilâl Yay. İstanbul, 1995. Fazlurahman, İslâm, Selçuk Yay., Ankara, 1993. - Ana Konularıyla Kur'ân, Fecr Yay., Ankara, 1993. - İslâmi Yenilenme Makaleler, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2001. - İslâm ve Çağdaşlık, Ankara Okulu Yay., Ankara, 1999. İbn Abidin, Mecmuatu Resâil-i İbni Abidin, Daru İhya-i Turasi'l-Arabî, Beyrut, tsz. Kasani, Bedaiu's-Sanâi' fit Tertibi'ş-Şerâi' (Ali Muhammed Muavviz, Adil Ahmed Abdulmevcud), Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1997. Muhammed Ebû Zehra, Usûl-ü Fıkıh, Daru'l-Fikri'l-Arabî, Kahire, 1958. Mustafa Ahmed Çelebi, Ta'lilu'l-Ahkâm, Daru'n-Nehdati'l-Arabî, Beyrut, 1981. Muhammed İbn Sa'd, Tabakat, Daru Sadr, Beyrut, tsz. Mustafa Sabri, Mevkıfu'l-Akl ve'l-İlm ve'l-Âlem min Rabbi'l-Âlemîn ve İbadihi'l-Mürselin, Daru İhya-ii Turas, Beyrut, 1992 Prof. Dr. Orhan Çeker, Marife dergisi, yıl. 1, sayı 1 Bahar 2001. Ömer Nasuhî Bilmen, Hukukı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Basım ve Yayın Evi, İstanbul, 1985. Said Ramazan el-Bûtî, Davabitu'l-Maslaha fi'ş-Şeriati'l-İslâmiyye, Müessesetü'r-Risale, Suriye, 1992. Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm'ın Kalbi, Gelenek Yay., 2002. Şatibî, el-Muvafakat fi Usûli'ş-Şerîa, (Thk. Abdullah Dıraz, ), Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, tsz. Tehanevî, İ'lau's-Sünen, İdaretü'l-Kur'ân ve Ulûmi'l-İslâmiyye, Karaçi, Pakistan, tsz. Yusuf el-Kardavî, İslâm Hukukunda Zekât, (Trc. İbrahim Sarmış) Kayıhan Yay. İstanbul, 1984. Zehebi, Siyerü A'lami'n-Nübelâ (Thk. Şuayb Arnavut) Müessesetü'r-Risale, Beyrut, 1992.   DİLDE VE KUR'ÂN’DA MECÂZ YOK MUDUR?       Hüseyin AVNİ   اَعُوذُ بِااللهِ مِنَ اَلشَّيْطَانِ اَلرَّجِيمِ بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحيِم   اَلْحَمْدُ الِلّهِ رَبِّ الْعاَلَمِينَ وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلىَ سَيِّدِناَ مُحَمَّدٍ وَأَلِه اَجْمَعِينَ   Bundan sonra… Kimilerinin iddiâ ettiği gibi, sâhiden, dilde ve Kur'ân’da mecâz yok mudur? [1]Yüzlerce, hattâ binlerce dil ve usûl âlimi eserlerinde ‘mecâz vardır’ derken şu suâlin sorulması bile abes... Ancak, ‘aykırı davran ki, meşhûr olasın’ sözü îcâbı tavır sergileyenler ile tezâhürâtçılarının şamataları artık can sıkıcı ve son derece rahatsızlık verici hâl alınca, demek ki sorulabiliyormuş. Başta, peşin ve öz olarak söyleyecek olursak, dilde belâğat âlimlerinden -inkâr isnâdının doğruluğu münâkaşalı- bir kişi, Kur’ân ve Sünnet’te deİslâm ulemâsından birkaç kişi bir yanabırakılırsa mecâzın bulunduğunuinkâr eden yoktur. Biraz ince bakılırsa,Mücessime ve Müşebbihe tâifeleri veya onlara meyilli kimseler dışında bulunan muhâlif görüş sâhiblerinin dahi şu zıd görüşlerinin ma'nevî değil de lafzî olduğu kolayca anlaşılacaktır. Mevzû'u bir mukaddime, üç mes'ele ve bir netîcede ele almak istiyoruz. Tevfîk sadece Allah celle celâlühû’dandır.       MUKADDİME       Mecâz ve Hakîkat Ne Demektir?   Lügatta Hakîkat: Asılda, yani vazı’da fâil ma'nâsında feîldir; bir şey sâbit olduğunda ;حَقَّ الشَّيْئُ=/hakka’ş şey’u denilir. Veyâhud da mef'ûl ma'nâsındadır; (ki o zaman var edilen, mevcûd olan demek olur). Bir şeyi sâbit kıldığım vakit ;حَقَّقْتُهُ=/‘Hakkaktühû’ derim, yani ‘onu sâbit kıldım’, demek olur. Bu vazı’daki şu ma'nâdan (ıstılâhta) aslî (vazı’daki) yerinde ‘sâbit olan’, ‘bulunan’ veyâhud ‘var edilen’ kelimeye nakledilmiştir. Sonundaki ‘tâ’ onu vasıf olmaktan isimliğe nakletmek içündür. Istılâhta Hakîkat: ‘Kendisiyle karşılıklı konuşmanın bulunduğu ıstılâhtaki ma'nâsında kullanılan kelime’ demektir.[2] Veyâhud; ‘konuşanın ıstılâhında,konulduğu ma'nâda kullanılan lafız’ demektir. [3] Lügatta Mecâz: ‘Bir yerden bir yere geçmek’ demektir. ‘Mecâz’a mecâz denilmesinin sebebi, insanlar o lafzı, konulduğu ma'nâdan geçirdikleri ve başka ma'nâya taşıdıkları içündür. [4] Veya asılda (vazı’da) ‘mekânı aştı geçti’ma'nâsında mîmli masdar olan bir kelimedir. Istılâhta Mecâz, Asıl (ilk îcâd edildiği ma’nâdaki) yerini geç(ip başka bir ma'nâda isti’mâl edil)en kelimeye nakledildi. [5] Hâsılı, asıl yerini geçen her bir şeye/kelimeye lügatta mecâz, asıl konulduğu ma'nâyı geçip başka bir ma'nâda kullanılan kelimeye de ıstılâhta mecâz denir. Seyyid Şerîf Cürcânî, şöyle dedi: ‘Mecâz’, (ıstılâhda) yiğit ve korkusuz birininaslan diye isimlendirilmesi gibi, ikisinin arasında bulunan bir münâsebet sebebiyle, konulduğu ma'nânın dışındaki ma'nâda kullanılan bir lafzın ismidir. Mecâz’a bu isim, hakîkat mahallinden mecâz mahalline geçen bir kelime olduğu içün verilmiştir. [6]       BİRİNCİ MES'ELE   Dilde Mecâz Yok mudur? Dil âlimlerinden ‘dilde mecâz yoktur’diyen kimse bilinmemektedir. Aksini iddiâ edene bunu sağlam yollarla isbât etmek düşer. ‘Dilde mecâz yoktur’ dediği iddiâ edilen ancak bir kişi gösterilmektedir ki, O’na yapılan bu isnâdın doğru olup olmadığı tartışılmıştır. Şevkânî, Usûl’ünde İbnu Cinnî’den ‘Kur’ân’ın lügatlarının/kelimelerinin çoğu mecâzdır’ dediğini naklettikten sonra, Ebû Alî el-Fârisî’nin de İsferâînî gibi mecâzı kabûl etmediğinin söylendiğiniyazdıktan sonra ‘zannetmem ki, Ebû Ali gibi birisi böyle desin’ demekle, [7]O’na yapılan bu isnâdın sağlam olmadığına işâret etmiştir. Üstelik doğruluğu kabûl bile edilse diğer sayılamayacak kadar kalabalık olan bir cemâatin yanında bunun ne kıymeti olabilir ki? Aynı zamanda bir dilci de olan muhaddis ve müctehid Ebû Ubeyde’nin ‘Mecâzu’l-Kur’ân’ı her şeyi göstermektedir.   Mecâzın inkârı, dilcilerin dışındaki âlimlerde de yok denecek kadar azdır. Ulemânın hemen hemen tamamı dilde mecâzı kabûl etmektedir. O kadar ki, aksi görüşe sâhib olanlar -kanâatimizce- bu husûstaki icmâ'ı bozmaya yetmeyecek kadar sayı ve kalite bakımından şazz mertebededirler. Üstelik geçmişlerden bu ta'bîri isti'mâl etmeyen yâhud kabûl etmediğini söyleyenlerin hemen hemen hepsi ma'nevî olmayan ve ancak lafzî olan bir hilâf içerisindedirler. Bu yüzden, -bilhassaekseriyyetin ittifâkı- ma'nâsında, dilde mecâzın olduğunun üzerinde icmâ' vardır, demek geçmiş âlimlerin üslûbuna ters düşmez. Çünki, İbnu Teymiyye ve benzeri bir takımlarının bu husûstaki hilâfları/aykırı görüşleri kâle alınmayacak seviyededir. Aşağıda da gelecek olduğu üzere Ahmed İbnu Hanbel’e varıncaya kadar mezheblerin tamamı icmâ'ın bir vâkıa olduğunu kabûl etmişlerdir.   Kimileri de bu kelimenin zâhir/görünür ma'nâsı üzerinde vehmettikleri bir takım mülâhazalar sebebiyle şu ta'bîri kullanmamaktadırlar. Onun yerine üslûb ve benzeri ifâdeleri kullanmak sûretiyle lafızların bilinen ma'nâlarının dışında kullanıldıklarını kabûl etmektedirler. Mezheb ulemâsından bu husûsta yüzlerce kişiden nakiller yapılabilir. Usûl-i Fıkıh kitâbları okunduğu zaman bu dediğimiz açıkça görülecektir. Aksi bir görüş beyânını ve sâhiblerini bulup getirmek, o görüşü iddiâ ve kabûl edenlere düşer. Onlar birkaç kişiden başka kimseyi asla getiremeyeceklerdir. Getirilecek olanların -İbnu Teymiyye’nin dışındakilerin- ifâdeleri yukarıda da söylediğimiz gibi ma'nevî bir hilâf olmayıp, ifâde farklılığından ibârettir.       İKİNCİ MES'ELE   Kur'ân’da ve Sünnet’te Mecâz Yok mudur?   Şüzûzun, yani tek kalmanın ve Ümmet’in âlimlerinin tamâmına karşı bir tavır içine girmenin birinci ve baş kahramanı İbnu Teymiyye’den başka kim olabilirdi ki?!.. Evet O, bu husûsta da yani Kur’ân’da, Sünnet’te ve hattâ dilde mecâzın bulunmadığını iddiâ etti. İbnu Teymiyye, bu mes'eleyi, Kitâbu’l-Îmân isimli eserinde ‘Allah’ın Âdem aleyhisselâm’a isimleri öğretmesi’ başlığı altında yirmi sayfaya yakın bir bölümde işlemiş ve bir sürü muğâlatalarla mecâzın varlığını inkâr etmesini kendince delîllendirip isbât etmeye çalışmıştır. [8] Bazen alâkasız, bazen de çok uzak alâkalarla sözü uzatmış, aklınca mecâz içün yapılan ta’rîflere ve verilen misâllere cevâblar vermiştir. Böylece akıl almaz zorlamalarla yeni bir lügat îcâd etti, dense yeridir. Aslında O’nun şu sözleri, ‘sizin lafızlar içün mecâz olduğunu iddiâ ettiğiniz ma'nâlar, hakîkat ma'nâlarıdır; o lafızlar başta onlar içün de konulmuştu, (bir bakıma o ma'nâların tamamı içün müşterektiler;) onlardan evvel ayrı bir vaz’ da yoktu’ şeklinde hulâsa edilebilir. Bu hilâfının/aykırı görüşünün temelde bir hâsılı ve semeresi de yoktur; ancak, başka yerlerde karşılaşılabilecek bazı teşbîh ve temsîl (Allah’ı bir şekilde yarattıklarına benzetmek) noktalarında işine yarayacağını düşünmüş olmalı ki, bu husûsta haddinden ziyâde ısrârcı davranmaktadır. O, bu sözleri arasında nihâyet şöyle demektedir: ‘…Bu lügatta mecâz olduğu takdîrdedir; ama Kur'ân’da asla bir mecâz yoktur; hatta lügatın mecâz ve hakîkate ayrılması, Selef’in sözünü etmediği uydurma bir taksîmdir. Halef/sonraki âlimler ise bu husûsta iki görüş üzeredir ve bu noktadaki anlaşmazlık lafzî değil(ma'nevî)dir. Aksine bu taksîmin kendisi bâtıl olup, bu (hakîkat) şundan (mecâz’dan) ayrılamaz…’ [9]   Sözlerinden burasını aktaran bir şahıs, haklı olarak şöyle söylemiştir: Hâlbuki, Selef’den olan, müctehid, muhaddis ve dil âlimi Ebû Ubeyde Ma’mer İbnu’l-Müsennâ (o meşhûr eseri) Kitâbu’l-Mecâz’ını (Mecâzu’l-Kur’ân’ını) yazmıştır. Selef’in imâmlarının tamamının tıpatıp aynı lafzı kullanmaları şartı da yoktur. Mecâz gerekli bir delîlle lafzın hakîkî ma'nâsının dışında kullanılması demektir. Kalem sûresi 42. âyetteki sâk kelimesinin, bildiğimiz meşhûr olan ayak ma'nâsından uzak olduğu Abdullah İbnu Abbas'ın tefsîrinden de anlaşılmaktadır. İmâm Beyhakî iki hasen isnâdla İbnu Abbâs radıyellâhu anhumâ’dan bir rivâyette bulunmuş ve şu ziyâdeyi yapmıştır: ‘Size Kur'ân’dan bir şey (ma'nâ) gizli kalırsa onu şiirden arayınız; zîrâ şiir Arabın dîvânıdır.’ Bu, mecâzdan başka bir şey değildir. (Nakil Bitti.)   İbnu’l-Kayyim el-Cevziyye ise, el-Kasîdetü’n-Nûniyye’de mecâz’ın varlığını esasta değil de, bazı meselelerde, birkaç yerde reddederken bir yerde de kabûl etmektedir. Nitekim O, ‘istivâ’ ile alâkalı bir yerde şöyle dedi: ;لا فيه اجمال و لا هو مفهم   للاشتراك و لا مجاز ثان=/‘(O ‘istivâ’ âyetinde) ne icmâl/mücmellik vardır, o ne müşterekliği anlaştırmaktadır, ne de onda ikinci (mertebede) olan bir mecâzyoktur.’ [10] İbnu’l-Kayyim burada kesin kararlı; ‘istevâ’ kelimesinde ne mücmellik/teferruatı bilinmeyecek şekilde kısalık, ne (bir takım ma'nâlarda) müştereklik/ortaklık, ne de mecâz bulunduğunu hiçbir şekilde kabûl etmemektedir.‘İstevâ’nın illâ metre hesâbıyla yukarıya çıkmak ve fizîkî olarak Arş’ın üstünde oturmak ma'nâsında olduğunda ısrârlı… Eh, ne diyelim… Başka bir yerde de ‘te’vîl’den söz ederken şöyle dedi: ;وعلمت ان حقيقة التأويل تب   يين الحقيقة لا المجاز الثانى=/‘Ve bildin ki, te’vîlin hakîkati, ikinci (mertebede) olanmecâzı değil de hakîkati açıklamaktır. [11]   O, bir başka yerde de nihâyet şöyle demektedir: ;واشهد عليهم انهم حملوا النصو    ص على الحقيقة لا المجاز الثانى= /‘(Ey Allah’ın sıfatlarını inkâr eden!) onların (Sünnet yanlılarının) aleyhine şâhidlik et ki, onlar, yordular nassları hakîkat(ma'nâsın)a, ikinci (mertebede) olan mecâza değil.’ ;الا اذا ما اضطرهم لمجازها المضطر من حس ومن برهان=/‘Ancak onları mecbûr ettiği zaman (nassları mecâza yorarlar), mecbûr edici bir hisden ve kesin delîlden’ [12]   İbnu’l-Kayyim bu üç yerde ve bilhassa üçüncü yerde mecâz’ı aslında inkâr etmemekte, aksine onu ‘ikinci (mertebede) olarak’ kabûl etmektedir.Ancak ilk iki yerde, yani ‘istivâ’ ile, ‘te’vîl’ bahislerinde ‘ikinci olan mecâz’ın geçerli ve câiz olamayacağını, üçüncü yerde, yani nassların ‘hakîkat’e yorulması bahsinde ise‘nassların, ancak mecbûr edici bir his/duyu ve kesin delîl mecbûr bıraktığı zaman mecâza gitmenin câiz olabileceğini’ söylemektedir. Bunun Türkçesi ise -şu tavırlardan da görüldüğü gibi-, ‘mecâz’ı ben canımın istediği yerde kabûl eder, canımın istemediği yerde ise kabûl etmem’demektir. Dr. Muhammed Halîl el-Herrâs, İbnu’l-Kayyim’e uyarak Nûniyye Şerhi’nde bunu, iki (belki de bizim görmediğimiz daha çok) yerde reddetti. Lâkin bir yerde de itirâz etmedi ve tasdîk ederek- şöyle dedi: Onlar (Sünnet tâifesi) nassları aslolan hakîkat ma'nâlarına yorarlar; mecâza yormazlar. Ancak, his/duyu ve bürhândan/kesin delîl den olan bir zarûretin onları buna mecbûr bırakması müstesnâdır. Orada nasların korunması içün olan (mecâza yormak) mübâh görülür. Lâkin aşırıya kaçmadan ve haddi aşmadan. Aksine zarûretin gerekli kıldığı mikdârda. Ölünün leş yemesinde olduğu gibi. Ancak bunun (mecâza yormanın) vâcib olduğu nasslar cidden çok azdır ve onlardan her bir nassla beraber onu hakîkatinden çevirecek bir karîne/delîl olacak ipucu vardır...’ [13] Mecâzı kabûl edenler, zaten nassları -bir mâni’ bulunmadıkça- önce hakîkat ma’nâlarına yormayı farz kabûl etmişler, ancak mânî' bulununca mecâza gitmeyi lüzûmlu görmüşlerdir. Hattâ İmâm Nesefî, Akâid’inde şöyle demiştir: ‘Nasslar, açık ma'nâlarına yorulur; onların zâhirinden (şu zâhir ma'nâlara mânî' karîne bulunmadıkça) ehl-i bâtın’ın iddiâ ettiği ma'nâlara dönmek küfür ile ilhâddır/dinden çıkmaktır.’ [14] Şu hâlde ortada temeldeki bir ayrılık yoktur, diyelim. Öyleyse, geriye bu mecbûr edici mâni karînelerin ne olup olmadıkları kalıyor. Orası da kolay… İbnu’l-Kayyim, el-Fevâidü’l-Müşevvak İlâ Ulûmi’l-Kur’ân ve İlmi’l-Beyânisimli eserinin büyük bir kısmında [15] ise mecâz’ı iyiden iyiye kabûl eder, üzerinde birçok yönüyle konuşulacağını söyler, kısımlarını sayar ve her birine Kur’ân’dan -sayılması zor fazlalıkta- misâller verir. Nasîb olursa eserin bu bölümünü -inşâellah- tercüme edip sevenlerine hediye edeceğiz. Kabûl etmezlerse alıp bir kenara koyacak, tâliblisini bulunca da hemen ona vereceğiz.   Alâuddîn el-Buhârî de, Şerhu Usûli’l-Pezdevî Keşfu’l-Esrâr’da bu ‘zarûret’iuzunca irdeleyip reddettikten sonra şöyle dedi: (Pezdevî’nin) ‘o kadar ki bu(mecâz), Allah teâlâ’nın kitâbında çoktur’ sözünde Kur’ân’da mecâz’ın olduğunu inkâr eden Râfizîlerin ve Zâhirîler’in -ki Dâvûd el-Isfehânî, Ebû Bekr el-Isfehânî ve peşlerinden gidenler onlardandır- görüşlerinin reddedilmesine işâret vardır.   Mecâzı inkâr edenler, şunlara tutunmaktadırlar: “(1) Mecâz ‘yalan’dır ve delîli de şudur: (Bir yerde) onun/mecâz’ın (mecâz) olmadığını söyleyen tasdîk edilir/doğrulanır;  olmadığı doğru olunca da, olduğu kaçınılmaz olarak yalanolmuş olur; yalan olunca da Allah’ın kitâbında bulunması imkânsız olur. (2) Mecâz, kelimenin, konulduğu ma'nâdan başka bir ma'nâ içün ödünç alınmasıdır. Bu da ancak ihtiyâc sâhibinden olabilir. Allah da hâcetten münezzehtir. (3) Şâyet Kur’ân’da mecâz bulunsaydı, Allah teâlânın -O’ndan mecâz konuşmak ortaya çıktığı içün- mütecevviz/mecâz kullanıcı, bir yerden başka bir yere geçiren vasfıyla vasfedilmesi sahîh olurdu; hâlbuki iş böyle değildir.” (Bitti.)   Bunların/ delîl diye ileri sürülenlerin tamâmı bozuktur; çünki mecâz Kur’ân’da inkârı mümkin olamayacak şekilde vardır. Benzerleri de sayılamayacak kadar çoktur. Onların ‘mecâz yalandır; o yüzden Kur’ânda bulunması imkânsızdır’sözleri onlardan sâdır olan bir vehimdir/zayıf bir zanndır. Çünki onun yalan olması ancak, hakîkat ma'nânın hem olmaması, hem de olması takdîrindedir. ‘O,hakîkat ma'nâsıyla hem aslandır hem de aslan değildir’ dememiz gibi. Çünki bu takdîrde ikisi çelişir. Ancak, ‘o hakîkat ma’nâsıyla aslan değildir, mecâz ma’nâsıyla aslandır’ sözümüzdeki gibi,  birisi hakîkat ma'nâsıyla, diğeri de mecâz ma'nâsıyla olduğu zaman, ‘aslan değildir’ sözünün doğruluğundan, ‘aslandır’demenin yalan olması lâzım gelmez; çünki bu iki hüküm çelişmez. Allah teâlânın‘mütecevviz’ olmakla vasfedilmesinin doğru olmaması, ancak, böyle bir ismin Allah içün kullanılmasının izne bağlı olmasındandır; çünki Allah’ın isimleri tevkîfîdir/Kur’ân veya Sünnet’ten işitilmiş olmaları gerekir.   Abdu’l-Kâhir el-Bağdâdî, Usûl’ünde, bu tâifeyi ve şübhelerini anlattıktan sonra şöyle dedi: Sonra şunlar Kur’ân’da ancak mecâz olabilecek bir takım kelimeler hakkında ayrılığa düştüler: Kimileri, o kelimelerin bazılarını hakîkate te’vîl ettiler ve Allah’ın toprağı nebîlerine konuşturmaya ve duvarda irâde yaratmaya kadir olduğu gerekçesi(ni ileri sürmek sûreti)yle ‘köye sor’ ve ‘bozulmayı/yıkılmayımurâd eden bir duvar buldular ve onu düzeltti’ gibi âyetlerin hakîkate yorulacağı yalanını uydurdular. İçlerinden bazısı da Kur’ân’daki mecâzların ondan olmasında şübhe etti ve bu belki ondan değiştirilmiş olanlar cinsindendirdedi. Buna, Râfizîlerin İmâmiyye tâifesinin Sahâbe’nin Kur’ân’ın nazmını değiştirdiği, ondan olmayan şeyleri ona eklediği, Ali ve evlâdının imâmlığına dâir ondan olan şeylerden/âyetlerden eksilttiği görüşleri de bunu göstermektedir. Kur’ân’daki mecâzların onu değiştirenlerin ilâvelerinden olduğunu iddiâ ettiler. (Abdu’l-Kâhir el-Bağdâdî) sonra, bu mes'elenin nihâyetinde şöyle dedi:Kur’ân’da mecâz’ın var olduğunu inkâr eden ve ‘onda mecâz olsaydı, bu elbette bir yalan olurdu’ iddiâsını yapanlara göre ‘şübhesiz ki biz, biz peyder pey indirdik zikri ve şübhe yok ki sadece biziz onu koruyacak olanlar’âyetinin yalan olması lâzım gelir. Çünki, ;انا=/innâ ve;نحن=/nahnu asıl vazı’da tek kişi içün değil, (ikiden) çok olanlar içün îcâd edilmiştir. Eğer, ‘bu, ta’zîm içün doğru olur’ derlerse, işte bu dedikleri, inkâr ettikleri mecâzdır…….. [16](Keşf’den Nakil Bitti.)   Ebû Abdillâh Muhammed İbnu Mahmûd İbni Abbâd, el-Mahsûl şerhi el-Kâşif’te şöyle söylemektedir: Şurasını bilmelisin ki -Allah teâlâ sana muvaffakiyet versin- Allah'ın ve Resûlünün kelâmına mecâzın girmesi, âlimlerin çoğuna görecâizdir ve seçilen de bu görüştür. Mâlikîlerden İbnu Dâvûd el-İsfahânî veMuhammed İbnu Huveyzimendad ve Hanbelîler ile Rafızîlerden bazısı bu görüşte değillerdir.   Ahmed İbnu Hanbel’e gelince… Talebelerinden bazıları O’ndan, mecâzı câiz bulduğunu nakletmiştir.   Burada, mecâzın kelâmda bulunmadığı husûsunda Üstâd Ebû İshak el-İsferâînîve ona tâbi olanların aykırı görüşlerini zikretmek münâsib olacaktır. Çünki O,sözde mecâzın aslı yoktur, demektedir ve bu görüşünden mecâz’ın Kur'ân’da ve Sünnet’te de olmaması lâzım gelir.   Bil ki, Allah'ın kelâmında mecâzın bulunması husûsundaki anlaşmazlık meşhûrdur. Nebî sallellâhu aleyhi ve sellem’in kelâmına mecâz girmesinde ise anlaşmazlık meşhûr değildir. En münâsibi bunun (Nebî sallellâhu aleyhi ve sellem’in kelâmında da mecâzın bulunmasında anlaşmazlığın var olması) musannifin tek kaldığı ve onu kısaltandan da el-Mahsûl’de naklin bulunması yoluyla naklettiği şeylerdendir. Bizim bu husûstaki delîllerimizden birisi, Allahu teâlâ’nın ‘bozulmayı murâd edenbir duvar’ [17] sözüdür. Allah celle celâlühûburada, murâd eden kelimesini kullanmıştır. Murâd ise, olmaya yaklaşmak demektir. ;يُرِيدُ=/Yurîdu lafzı daolmaya yaklaşmak içün va'z edilmemiştir/îcâd edilmemiştir. Bu da benzerlik yoluyla olan mecâz bâbındandır. Çünki bir şeyi yapmak isteyen onu yapmaya yakın olur.   Bu kelimenin bu çeşit mecâzda kullanıldığının delîli, irâdenin cansızlarda bulunmasının imkânsızlığı sebebiyle (burada) hakîkate yorulmasının muhâl olmasıdır.   Eğer dense ki; lafzın hakîkate yorulmasının imkânsız olduğunu biz kabûl etmiyoruz. Böyle olması ancak hayat ve ilmin hitâb anında bulunmaması takdîrindedir. Halbuki bu câizdir. Çünki Allah teâlâ bu hayat ve ilmi onda yaratmaya kâdirdir. Buna göre ilim ve hayat hâlinde duvarda irâdenin bulunmasında hiçbir imkânsızlık yoktur.   Şöyle deriz: Bazıları bu suâle şöyle cevâb vermiştir: Bu, hârikulâde işler bâbındandır. O da Nebî sallellâhu aleyhi ve sellem zamanından başka zamanlarda ve Nebî sallellâhu aleyhi ve sellem’in bununla düşmanlarına meydan okuması vaktinde olur. Bu, her bir vakitte insanların isteklerine uygun olarak bulunmaz.   Bu sâbit olunca, şöyle deriz: Bu, meydan okumak içün değildir; o yüzden şu özür geçersiz olmuştur. Bu, el-İhkam sâhibinin zikretmiş olduğu cevâbtır ki, bazıları bunun peygamberlik zamanında meydan okumak içün olmadığını kabûl etmemişlerdir. Musannif (Kur'ân’da mecâzın bulunduğuna dâir) bir başka âyeti celîleye tutundu ki, o da, ‘Rabbin geldi’ [18] âyetidir. Bunun îzâhı, hakîkat olarak olsun yâhud adet olarak olsun, gelmek irâdeli olarak cisimlerle kâim olan bir harekette hakîkattir. Bu da, cisim olmak Allah celle celâlühû içün imkânsız olduğundan muhâldir. O halde burada hakîkat ma'nâsı kesinlikle murâd edilmemiştir. O yüzden lafzın mecâza yorulması vâcibtir ki, aranan da budur.   Bilesin ki, Ahmed İbnu Hanbel’in talebelerinden onun iki kavlinden birisinde Allah teâlâ’ya gelmenin câiz olduğuna hükmetmiştir ve O zâtına yakışır bir şekilde gelir demiştir. Başka bir kavilde de te'vîle gitmiştir. Bu (hakîkat ma'nâsında) gelmek bâtıldır. Çünki Allah'ın zâtıyla gelmesinin muhâl olduğuna dâir kesin bürhân ortada bulunmaktadır. Çünki cisimlerin ârızlarından (ona sonradan gelen bir vasıflardan) olan hareket etmek Allah'a muhâldir. Bu da cisim olmaktan pâk edilmiş olması sebebiyledir. Şurasını da bilesin ki, Ahmed İbnu Hanbel, ‘şübhesiz biz sizinleyiz’[19] âyetinin te'vîl edilmesine muvâfakat etmiştir ki, bu bir mecâzdır. Allah teâlâ’nın kelâmını iyice tarayan bir kimse onda inkârı mümkin olmayacak mecâzları bulacaktır. Bunlardan birisi ‘altlarından nehirler akmaktadır’[20] âyet-i celîlesidir. Çünki o nehir (kanal) akmaz; (içindeki su akar) [21]. (El-Kâşif’in İbâresi Bitti.)   El-Kâşif muhakkıkı birçok kitâbdan bu husûsta bir hayli nakillerde bulunmuştur. Onlardan bazıları: ‘Kur'ân’da mecâzın bulunmadığı’nı İbnu Burhan, Şerhu’l-İrşâd’da Üstâz(İsferâînî)’den ve İbnu Huveyzimendad’dan hikâye etmiştir ki; o,İbâdî’nin et-Tabakât’ta anlattığına göre arkadaşlarımızdan Ebu’l-Abbâs İbnu’l-Kâsım’ın görüşüdür. Onu, Dâvûd ez-Zâhirî ve oğlundan hikâye etmişlerdir.Ebû'l-Velîd el-Bâcî, bunu, Mâlikîlerden İbnu Huveyzimendad’dan hikâye etmiştir. Münzir İbnu Saîd el-Belûti, Ahkâmu’l-Kur'ân’ında bu görüşü bildirmiştir.   Hanefîlerden Ebû Abdillah es-Saymerî, bunu, usûl hakkında yazdığı kitâbında,Ebû Müslim İbnu Yahyâ el-Esfahânî’denhikâye etmiştir. Hanbelîlerden Kâdı Ebû Ya’lâ, Ebû’l-Fadl et-Temîmî’den bunu usûl kitâbında arkadaşlarından hikâye ettiğini anlatmıştır. İşte bunun içün Ebû Hâmid, el-Usûl’de, ‘Kur'ân’da mecâz yoktur’ demiştir. Lâkin Ahmed İbnu Hanbel’den nass olarak gelen bunun hilâfıdır. Denilmiştir ki, Zâhiriyye ancak istiâre [22] mecâzınıinkâr etmiştir. Bunu el-Kibrîtu’l-Ahmer sâhibi, İbnu'l-Feth el-Merâğî’dennakletmiştir. İmâm Ebû Abdillâh Muhammed İbnu Ahmed İbni Saîd ed-Dâvûdî, Usûlu’l-Fetvâ isimli kitâbı hakkında, ‘bu kitâb Zâhiriyye’nin, Dâvûd ve oğlundan gelen mes'elelerde bir temel eseridir’dedi. (Muhammed b. Ahmed b. Saîd ed-Dâvûdî), şöyle söyledi: İnsanlar mecâzlar ve istiâreler husûsunda ihtilâf etmişler, çoğu, ‘Kur'ân’da zâhir ve hakîkate yorulacak olan âyetler var, mecâz’a ve tevessüa/asıl ma’nâsından genişletilmeye yorulacak âyetler vardır. Onda bulunan mecâz ve tevessü’, zâhir ve hakîkate değil de, bu ikisine (mecâz ve tevessü’a) çevrilir…’demişlerdir. Bazıları da şöyle demişlerdir: Kur'ân’da kesinlikle ne bir mecâz, ne bir istiâre hiçbir şekilde yoktur. Onun tamamı, olduğu üzeredir. Dâvûd İbnu Âli’den buna yakın bir şey rivâyet edilmiştir. Allah, doğru olduğunu en iyi bilendir. Ona (Dâvud’a) muvâfakat edenlerin çoğu buna hükmetmişler, oğlu Ebû Bekir Muhammed İbnu Dâvûd diğerlerinin arasında bunu söylemiştir. O şöyle derdi:Müsteîr,[23] gerçekte kendisinin olmayan şeyi alana derler. İşte bu yüzden bir adam Kur'ân’da bir lafzı müsteâre diye isimlendirirse açıkça onun kendi yerinden başka bir yere konulduğunu ifâde etmiş olur. Bu da onu söyleyenin bir hatâsıdır. Çünki kendisinden diğeri istiâre edilen aslî kelime olması ya ancak kendisinde bulunan bir husûsiyyetten dolayı olur; yâhud da lügat bunu getirmiştir. Eğer birincisi ise yani kendisinde mevcûd olan bir özellik ile aslî hâline gelmişse buna bu ismi vâcib kılan şu illet, temel sebeb nedir? Bunun sahîh olduğunu iddiâ eden bir kimse buna asla bir yol bulamayacaktır. Şâyet asliye olması Arabların onunla konuşmasından dolayı ise müsteâr olarak isimlendirilende de bu vardır. Bu yüzden bu temel kâide üzere bu istiâre isminin ondan asla ayrılmaması ve onunla kâim olan aslî bir kelime hâline gelmesi gerekecektir. Eğer denilse ki; öyleyse Allah teâlâ’nın, ‘Rabbin, köyleri zâlim olduklarında yakaladığı zaman, işte bu şekilde yakalar’[24]ve ‘köye sor’[25] âyetlerinin ma'nâları nedir?(Bu süâle)şöyle cevâb verilir: Bunun içün birçok cevâb şekilleri vardır ki, onlardan birisi şudur. Dilciler karye isminin erkekler topluluğu içün olduğunu iddiâ ederler ve Allah teâlâ’nın şu âyeti celîlesini delîl olarak ileri sürerler: ‘İşte köyler, biz onları helâk ettik, zulmettikleri zaman. Ve onların helâkları içün bir zaman ta'yîn ettik.’[26] Aksi takdîrde elbette ;اَهْلَكْنَاهُمْ=/ehleknâhum değil de ;اَهْلَكْنَاهَا=/ehleknâhâ derdi. Muhtemeldir ki, ‘köye ve binaya sor, o bizim doğruluğumuzu sana haber verecektir’ denilmektedir. Bu Ya’kûb ve oğlu içün bir mu'cize olur. Yine muhtemeldir ki, iş bizim hasımlarımızın iddiâ ettiği gibi olur ve ma'nâ köye sor demek, köy halkına sor demek olur. Köy kelimesi de binalar ve toprağın ismi olur ve toprağa sormanın imkânsızlığı insanlara sormanın murâd edildiğine delîl olur. Ve bu da kendi ma'nâsında hakîkat olur, istiâre olmaz. [Kısaltılarak Son Buldu.] [27] İbnu Hazm da Kitabu’l-İhkâm’ında şöyle demektedir: İnsanlar mecâz husûsunda ihtilâf etmişlerdir. Bir topluluk onu Kur'ân’da ve Sünnet’te câiz bulmuşlar, bir topluluk da men etmişlerdir. Bizim dediğimiz de şudur: Eğer isim bir nass yâhud icmâ' veyâhud da tabiat delîliyle bunun lügattaki konulan ma'nâsından bir başka ma'nâya nakledildiğine kesin inanırsak, orada durmak vâcib olur. Allah teâlâ şöyle buyurmuştur: ‘Âdem’e isimlerin tamamını öğretti.’[28] Dilediği kadar isim vermek onun elindedir. Şâyet biz, ismin lügattaki konulmuş olduğu ma'nâdan başka bir şeye nakledildiğine dâir bir delîl bulmazsak, o zaman hiçbir Müslüman’a, ‘o, (başka bir ma’nâya) nakledilmiştir’ demesi helâl olmaz. Çünki Allah teâlâ, ‘biz hangi peygamberi gönderdiysek ancak kavminin lîsânıyle gönderdik’ [29]buyurmaktadır. Şu hâlde, Allah'ın veyâhud da Resûlünün bize ettiği her hitâb o lügattaki konulan ma'nâsındadır. İşte bu yüzden biz bunu bulursak ona naklederiz. İbnu Hazm (devamla) şöyle dedi: Bu kendisinden başkası câiz olmayan bir görüştür. O bakımdan, her bir kelimeyi ki Allah onu lügatta konulduğu ma'nâdan bir başka ma'nâya nakletmiştir, şâyet biz onunla kavlen ve amelen ibâdet edersek -namaz, zekat ve onlardan başkası gibi- bu mecâz olmaz; aksine hakîkat(-i Örfiyye-i Şer’iyye) olur. Ancak onu, lügattaki konulduğu ma'nâdan başka bir ma'nâya nakleder de onu bu isimle isimlendirmeksizin biz onunla ibâdet edersek, işte mecâz budur. Allah teâlâ’nın, ‘o ikisine (ana ve babana) merhametten tevâzû kanadını indir’ [30] âyet-i celîlesinde olduğu gibi. Biz ana babaya mütevâzi davranmak ve o ikisine merhâmet etmekle Allahu teâlâ’ya ibâdet ederiz. Allahu teâlâ bize asla ‘tevâzûnun kanadı vardır’ sözünü konuşmamızı ve onunla (onu telaffuz etmek ile) ibâdet etmemizi lâzım kılmamıştır. Bu, namaz ve orucun aksine olan bir şeydir. Ve şübhe yoktur ki, Allah teâlâ bize bunları bizzat kendileriyle isimlendirmeyi farz kılmıştır.   İbnu Hazm (devamla şöyle) söyledi: Mecâzın olmadığını söyleyenler, onun yalanolduğunu ve Allah'ın ve Resûlünün bundan uzak olduğunu delîl getirmişlerdir.   (İbnu Hazm devamla) ona şöyle denir, dedi: Doğru söyledin. Allah teâlâ’nın herhangi bir yerde onu bağladığı şeyden bir başka yere nakletmesi yalan değildir. Aksine yalan olan, Allah'ın nakletmediği şeydir. Hatta onun naklettiği hak olanın tâ kendisidir. (İbnu Hazm), ‘köye sor’[31]âyeti hakkındaki sözleri içün de şöyle demiştir: Mâlikîler’in Basra âlimlerinden olan İbnu Huveyzimendad diye tanınan bir adamtaşın aklının olduğunu söylemiştir. Belki de onun temyîzi/ayırd ediciliği taşın temyîzine yakın bulunmaktadır. Şübhe yok ki, Allah teâlâ haktan uzaklaşan bir kavmi davarlara benzetmiş, Hak sübhânehû ve teâlâ onların davardan daha da şaşkın ve sapık olduğunu doğru söylemiştir. Bu câhil, taşın aklının olduğuna dâir delîllerden biri de Allah teâlâ’nın, ‘hiç şübheniz olmasın ki, taşlardan öyleleri vardır ki, ondan nehirler fışkırır ve öyleleri de vardır ki, elbette paramparça olur’ [32] buyurduğunu ve bunun taşın aklının olduğunu gösterdiğini söylemektedir. İbnu Hazm (devâmla) şöyle dedi: Şaşılacak olan şeylerdendir ki, ‘Allah'tan ancak aklı olan korkar’ delîlini ileri sürmektedir. O taşın nasıl temyîz ve aklı olabilir?!.. Halbuki Allah celle celâlühû, hakkı akletmemek ve anlamamakhusûsunda kâfirlerin kalblerini taşa benzetmektedir. [33] (El-Kâşif Dipnotundan Nakil Bitti.)   Hâsılı, İbnu Hazm’a göre, bir kelimenin konulduğu ma’nâdan bir başka ma’nâya taşındığına dâir âyet veya hadîs varsa ve o ma’nâya konulan şu ismin tarafımızdan kullanılması bizden istenmemişse, mecâz işte budur. Meselâ salât, asıl ma'nâsı olan duâ’dan belli zamanlarda belli bir şekilde yapılacak olan bir ibâdet’e bizzat Şerîat sâhibi tarafından taşınmışsa ve o ibâdet içün şu salât isminin kullanılması istenmişse, bu, mecâz değil hâkîkat olur. Ancak asıl ma'nâsı, belli olan ‘kanat’, yine Şâri’ tarafından bu asıl ma’nâsından ‘tevâzu, itâat ve merhâmet’ ma’nâsına taşınmışsa, ‘tevâzu, itâat ve merhâmet’ ma'nâsı içün ‘kanat’ kelimesini kullanmak bizden istenmediği ve bize emredilmediği içün ‘kanat’ın buradaki kullanılışına mecâz deriz. İbnu Kudâme(Ö:620), Ravzatü’n-Nâzır’da, şöyle dedi: “Kur’ân’da mecâzı inkâr eden kimse, doğrunun karşısında bile bile direnmiştir; (mecâzı ma'nâ olarak) kabûl edip de ‘ben ona mecâz ismi vermem’ derse, bu, ibârede/ta'bîrde bir münâkaşadır ki, onda tartışmakta hiçbir fayda yoktur.” [34] Ravzatü’n-Nâzır Şârihi Adülkadir Bedrân ise, ikinci ihtimâli (bile bile hakka karşı gelinmediğini, fakat, ortada ancak lafzî hilâf olduğunu) doğru bulmuştur. [35] Şevkânî, İrşâdü’l-Fuhûl’de şöyle demiştir: “Cumhûr’a göre Arab dilinde mecâzbulunmaktadır: Ebû İshâk el-İsferâînî bu husûsta (Cumhûr’a) muhâlefet etmiştir. Onun bu aykırı davranması, en üst seviyede göstermektedir ki, O, Arab diline muttali değildir; en yüksek sesle bağırmaktadır ki, bu karşı çıkışın sebebi, şu şerefli dilden ve içinde bulundurduğu bilinmesi gereken ve en az bir bilgisi olana bile gizli kalmayacak olan hakîkatlar ve mecâzları bilmekte aşırı bir kusuru vardır; örümcek ağından daha da zayıf deliller ileri sürmüştür…” [36] (Şevkânî’den Nakil Son Buldu.)     ÜÇÜNCÜ MES'ELE   Selef’imiz Olan Sahâbe, Tâbiûn ve Tebeu’t-Tâbiîn’de Mecâz Yok muydu?   Selef’de mecâz kesinlikle vardı. Nitekim biz ‘Selef Te'vîl Yapmamış mıydı?’başlıklı makâlemizde bunun onlarca misâlini verdik. Yani onların bazı kelimelere ve ifâdelere lügatta bilinen ma'nâlarının dışında ma'nâlar vermekle te'vîle gittiklerini, orada göstermiştik. Evet her te'vîl, mecâz değildir; ancak her mecâzda bir çeşit te'vîl vardır. Bazıları te'vîl ile mecâzı karıştırırlar. Oysa te'vîl, bir lafzı görünürdeki ma'nâsından yeterli bir delîlle daha zayıf (gibi gözüken) başka bir ma'nâya çevirmekti. Mecâz ise, bir lafzın asıl konulduğu ma'nâsına engel teşkil eden karîne/ipucu sebebiyle başka bir ma'nâya nakledilmesine denirdi.   Biz, Sahâbe radıyellâhu anhum’dan ve diğer Selef rahimehumullâh’dan mecâza dayanan te’vîller olan bir takım misaller verelim:   Ebû Mûsâ el-Eş’arî Ebû Ya’lâ zayıflık bulunan bir senedle Ebu Mûsâ el-Eşarî’den bu ;يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ= âyetinin tefsîri hakkında şöyle bir merfû’ rivâyet yapmıştır: ;عَنْ سَاقٍ=/‘an sâkın’/‘ayaktan’ demek, ‘an nûrin azîmin’/‘büyük bir nurdan (perdenin kaldırılacağı gün)…’ demektir. [37] Hattâbî şöyle demektedir: Meşayıhtan birçokları, ;سَاقٍ=/‘sâk’/ayak kelimesinin ma’nâsına dalmaktan korkmuşlardır. İbnu Abbâs radıyallâhu anhumâ’nın sözünün ma’nâsı ‘Allah teâlâ kudretini açığa çıkarır ki, onunla şiddet ortaya çıkar.’[38] Bu te’vîlin geldiği rivâyeti İmâm Beyhakî, el-Esmâ ve’s-Sıfât’ında İbnu Abbâs radıyallâhu anhumâ’dan iki senedle rivâyet etmiştir ki her iki sened dehasen’dir.[39]   Burada, ‘sâk’/‘bacak’ kelimesinin asıl ma’nâsından bir takım alâkalarla, ‘nûr’, veya‘kudret’ gibi başka ma’nâlara taşınarak Sahâbe tarafından mecâza dayanan te’vîl yapılmıştır. İbnu Abbâs radıyellâhu anhumâ, ;اَللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ= ‘Allah göklerin ve yerin nûrudur,’[40] âyeti hakkında şöyle buyuruyor: ‘Allah sübhânehû ve teâla göklerin ve yerin ahâlisine hâdî’dir/yol gösterendir.’ [41] Hafız İbnu Hacer, Fethu’l-Bârî’de şöyle diyor: Hâkim’in İbnu Abbâs’dan yaptığı rivâyete göre ;سَاقٍ=/‘Sâk’/ayak hakkında İbnu Abbâs radıyellâhu anhumâ’dan haber verilen ;يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ= ‘ayak açılacağı gün…’[42] âyeti hakkında şöyle dedi: ‘O sıkıntı ve şiddet demektir.’ Hattâbî, ma’na ‘şiddet ve sıkıntıdan meydana gelecek kudretini ortaya çıkaracak’ demektir, dedi.[43]   Burada da, ‘sâk’/‘bacak’ kelimesinin asıl ma’nâsından bir takım alâkalarla, ‘sıkıntı ve şiddet’, veya ‘şiddet ve sıkıntıdan ortaya çıkacak kudret’ gibi başka ma’nâlara taşınarak Abdullah İbnu Abbâs radıyallâhu anhumâ ile bir muhaddis tarafından mecâza dayanan te’vîl yapılmıştır. İmâm Buhârî, İbnu Abbâs radıyallâhu anhumâ’dan ;فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآَنَهُ=/ ‘bizonu sana okuduğumuzda okunmasına tâbi’ ol’ âyetinin, ‘sana Cebrail aleyhisselâm bizim emrimizle okuduğu zaman, sen onun okuyuşuna tâbi’ ol’ ma’nâsı ile tefsîr ettiğini rivâyet etmiştir. [44]   İmâm Buhârî burada ‘Biz okuduğumuzda’ demenin ‘Cebrâîl okuduğunda’ma’nâsında olduğunu söylemekle ‘Biz’i asıl ma’nâsından bir başka ma’nâya, ‘Cibrîl’ma’nâsına taşımakla mecâz’a dayanan bir te’vîl yapmıştır. Çünki hiçbir akıllı, ‘Allah Cebrâîl’dir’ diyemez. Enes İbnu Mâlik radıyellâhu anhu, ‘Allah sübhanehû ve teâla’nın göklerin ve yerin nûru olması demek, ahâlisine hidâyet eden olması ma’nâsınadırdedi. [45] Hasen-i Basrî, Allah’ın ‘ihâta’sını/kuşatmasını, ‘seni insanlardan koruyacak’şeklinde ma’nâlandırdı. [46]   Yani, belli bir ma’nâda olan ‘ihâta’/‘kuşatmak’ kelimesini ‘korumak’ ma’nâsına, ‘muhît’/‘kuşatıcı’ kelimesini de ‘koruyucu’ ma’nâsında mecâz olarak anladı. Hiçbir akıllı, düşmanını kuşatan bir ordu içün, ‘onu korudu’ demez. Mücâhid, (âyette geçen) ‘semâvatın ve yerin nûru’ demenin (İbnu Abbâs radıyellâhu anhumâ’nın dediği gibi) ‘semavat ve yeri tedbir eden’ ma’nâsında olduğunu söylemiştir. [47] Hafız Beyhakî şöyle demiştir: ;فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ= ‘ne tarafa yüzünüzü döndürürseniz orada Allah'ın vechi vardır’[48] âyetinin tefsîrinde Mücahid, ‘vechullah’ /Allah’ın vechi, ‘kıbletullah’/‘Allah’ın kıblesidir’, diyor. Yani ‘nerde olursan ol, şarkta da olsan, ğarbda da olsan sadece ve sadece kıbleye doğru dön.’ [49] Katâde de, -ki O, Tâbiûn imâmlarındandır- Allâh’ın insanları ‘kuşatma’sını,‘kudret’ ile te’vîl etmiştir. [50]   Süfyân-i Sevrîde te’vîl etmiştir. Hafız Beyhakî, isnâdıyla rivâyet etti: Mi'dân el-Âbid şöyle diyor: Süfyân-i Sevrî’ye ; وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ= âyeti[51] hakkında sorduğumda, ‘(O’nun beraberliği)ilmi(yle)dir’ dedi. [52]    Bütün bunlar, bir alâka sebebiyle bir takım kelimelerin asıl konuldukları ma’nâlardan başka ma’nâlara taşınmak sûretiyle mecâz’a dayanan te’vîllerdir.   İmâm Mâlik Zürkânî, Ebû Bekir İbnu’l-Arabî’den, O’nun (Mâlik’in), ;ينْزِلُ رَبُّناَ=/‘Yenzilü Rabbuna’/‘Rabbimiz iner’ hadîsi hakkında şöyle dediğini nakletti: Nüzûl/iniş Allah Teâlâ’nın Zatına değil, fiillerine döner.. Hatta bu, O’nun emri ve nehyini indirecek olan meleğinin inişinden ibarettir.  Şu halde nüzûl/iniş hissîdir/fizîkîdir ve de kendisiyle emrin gönderildiği meleğin sıfatıdır. Veyâhud da ma’nevîdir; yani‘önce yapmayıp da sonra yaptı’ ma’nâsında, bunu, ‘nüzûl’, yani ‘bir mertebeden bir mertebeye inmek’ diye isimlendirmiştir.  Bu sahîh bir Arabça ifade tarzıdır. [53]   İmâm Ahmed İbnu Hanbel İmâm Beyhakî, Menâkıbu Ahmed’de, Hâkim’den, O, Amr İbnu Semmâk’dan, O, Hanbel’den rivâyet etmiştir ki; Ahmed İbnu Hanbel ;وَجَاءَرَبُّكَ=/‘Rabbın geldi’âyetini [54] ‘Rabbının sevâbı geldi’ şeklinde te’vîll etmiştir. Sonra Beyhakî şöyle demiştir: Bu üzerinde toz bulunmayan, sağlam bir isnâddır. [55]   Bu, hazif mecâzını kabûl edenlere göre mecâz’a dayanan bir te’vîldir. Zîrâ buna göre kelâmda kabûl edilen takdîr ;وَجَاءَ ثَوَابُ رَبِّكَ=/‘sevâbu Rabbike’/‘Rabbinin sevâbı’ olmakla muzâf hazfedilmiştir.   Yine İmâm Beyhakî, Menâkıbu Ahmed’de senediyle beraber şöyle rivâyet etmiştir: Hanbel İbnu İshak anlatıyor: Amcamı -Ebu Abdillah Ahmed İbnu Hanbel’i kasdediyor- şöyle derken işittim: Emiru’l-Mü'minîn'in sarayında münâzara edildiği zaman bana karşı hüccet ileri sürüldü ve dediler ki, Kıyamet Günü’nde Bakara ve Tebâreke sûreleri gelecek. Onlara dedim ki; ‘Kıyamet Günü’nde Bakara ve Tebâreke sûrelerinin gelmesi’ demek, sadece ‘sevâbın gelmesi’dir. Çünki Allah Teâla buyurduki ;وَجَاءَ رَبُّكَ=/‘Rabbın geldi’ buyurdu. Burada sadece ve sadece ‘Rabbinin kudreti geldi, Kur’ân ve benzeri şeyler, vaazlar ve nasîhatler geldi’, demektir.   İmâm Beyhakî şöyle dedi: Bunda delil vardır ki, Ahmed İbnu Hanbel, Kitâb’da/Kur’ân’da gelen ‘Allâh’ın gelmesi’ ve Sünnet’le gelen ‘nüzûl’/‘Allah'ın inmesi’ ile murad edilenin intikal/‘bir yerden bir yere gitmek’, yani cisimlerin zâtlarının intikâli gibi bir mekândan bir mekâna intikâl olmadığına inanmaktadır; O, Allah celle celâlühû’nun âyetlerinin yani kudretinin alâmetlerinin zuhûru ma’nâsından ibârettir. Zira onlar (Bid’at ehli), ‘Kur'ân Allah’ın kelâmı olsaydı, Allah’ın zâtî sıfatlarından bir sıfat olsaydı, gelmek onun içün düşünülemezdi’ diyorlar. Ahmed İbnu Hanbel de onlara şöyle dedi:‘Okunmasının sevâbı gelecektirki, o gün bunu açıklamak isteyecektir. İşte bu sebeble, onu ‘ortaya çıkarma’sını, ‘gelmek’ kelimesiyle ifâde etti. (Nakil Bitti.)   Bu da İmâm Ahmed İbnu Hanbel hazretlerinin sıfat âyetleri ve sıfat hadîslerinibir mekânda yer tutmak olarak anlamadığının delîlidir ve burada yine hazife dayanan mecâz vardır; muzâf’dan, muzâfu ileyh’e geçilmiş. İmâm Beyhakî’nin yineel-Esmâ ve’s-Sıfat’ında senediyle Hasen İbnu Meymûnî’den rivâyet ettiğine göre, (İbnu Meymûnî) şöyle dedi: Bir gün Ahmed İbnu Hanbelyanıma çıktı ve ‘içeri gir’ dedi. Ben de evine girdim. (O’na) ‘şu insanlarla(Mu’tezile sapıklarıyla) yaptığın tartışmayı ve sana karşı neyi delîl olarak ileri sürdüklerini bana haber ver’ dedim. O da ‘Kur'ân'dan bir şeyler getirip onları te’vîl ve tefsîr ediyorlar, (مَايَأْتِيهِمْ مِنذِكْر مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَث)ٍ/[kendilerine Rablerinden yeni hangi nasîhat gelirse] [56] âyetini okuyorlar; ben, ‘sonradan olan’ muhtemeldir ki onun/Kur’ân’ın indirilişidir; yoksa o zikrin kendisi muhdes/yeni ve sonradan olma değildir’dedim, dedi.   Ahmed İbnu Hanbel burada da kadîm olan ‘zikr’in söylenip, ona ârız olan‘indirilme’sinin kasdedilmekte olduğunu söylemekle mecâza dayanan bir te’vîl yapmaktadır.   İmâm Beyhakî şöyle diyor: Ahmed İbnu Hanbel hazretlerinin (te’vîlinin) doğruluğuna şu rivâyet delâlet etmektedir: Abdullâh İbnu Mes’ûd radıyallâhu anhu şöyle buyurdu: Ben Resûlüllâh sallallâhu aleyhi ve sellem’e vardım ve O’na selâm verdim. Bana, ‘ve aleykümüsselâm’ demedi. Kadîm/eski olan da sonradan olan da beni yakaladı (Eski yeni ne varsa hep aklıma geldi.) ‘Hakkımda yeni bir şey mi oldu’ dedim. Resûlullah sallellâhu aleyhi ve sellem de ‘Allah, Nebîsi içün emrinden istediği şeyi ihdâs eder/sonradan ortaya çıkarır. İhdâs ettiği şeylerden biri de namazda konuşmamanızdır’ buyurdu. İmâm Buharî, Sahîh'inde, ;كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ=/‘O’nun vechi dışında her bir şey helak olacaktır[57] âyetinin tefsîrinde ;وَجْهَهُ= kelimesini ;إِلَّامُلْكَهُ=/illâ mülkehû/mülkü müstesnâ diye tefsîr etmiştir ve şöyle demiştir: Ve yine denilir ki,‘Kendisiyle sadece Allah'ın vechi, yani mülkü/mülkiyet ve iktidârı murâd edilen müstesnâ’.[58]  (Buhârî'nin Sözü Bitti.)   İmâm Buhârî burada vech kelimesini kesin bir şekilde mülk ma’nâsına taşımakla yine mecâza dayanan bir te’vîl yapmıştır. İmâm Buhârî ;مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آَخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا=/‘hiçbir canlı yoktur ki, ancak O, onu nasıyesinden/perçeminden tutmuş olmasın’[59] âyetinin tefsîrinde ;فِي مُلْكِهِ=/‘onu mülkünde ve sultanında tutmuştur’, demiştir.[60] (Buhârî'nin Sözü Bitti.) İmâm Buhârî Ebû Hureyre’den, ;ِويُؤْثِرُونَ عَلَي أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كاَنَ بِهِمْ خَصاَصَة=/‘onlarda ihtiyâc bulunsa da (muhâcirleri) kendilerine tercîh ediyorlar’[61] âyetinin tefsîrinde şöyle rivâyet etmektedir: Adamın biri Nebî sallellâhu aleyhi ve sellem efendimiz'e geldi ve efendimiz aleyhissalâtü vesselâm hanımlarına haber gönderdi; onlar da ‘bizim yanımızda sudan başka bir şey yoktur’ dediler. Resûlüllah sallellâhu aleyhi ve sellem ‘kim bunu misafir edecek’buyurdu. Ensârdan bir adam, ‘ben ederim’ dedi. Onu karısına götürdü ve‘Resûlullahın misafirine ikramda bulun’ dedi. O da ‘yanımda çocuklarımın yiyeceğinden başka bir şey yok’ dedi. Adam da ‘o yemeği hazırla ve mumunu yak ve çocuklarını uyut’ dedi. O da yemeği hazırladı, sonra kalkıp mumu düzeltecek gibi yapıp mumu söndürdü. Sonra sanki kendileri ve çocukları yiyormuş gibi yaptılar. Kendileri karınlarına taş bağlayarak gecelediler. Adam sabah olunca Resûlüllah sallellâhu aleyhi ve sellem’e gitti. O, ‘Allah teâla bu gece güldü’ veya‘sizin yaptıklarınıza taaccüb etti ve bunun üzerine Allah celle celâlühû bu âyeti[62] indirdi’ buyurdu. [63]    Hâfız İbnu Hacer, Hattâbî’den ‘gülmek’ ve ‘taaccüb etme’nin Allah’a isnâd edilmesinin imkânsız olduğunu, bununla murâd edilenin ‘Allah’ın bundan râzı olması’ olacağını, ‘melekleri taaccüb ettirmek’ veya ‘güldürmek’ de olabileceğini nakletmiştir. İmâm Buhârî, ‘gülme’yi ‘rahmet’ olarak te’vîl etmiştir. Bunu O’ndan İmâm Hattâbî nakletmiş ve şöyle demiştir: İmâm Buhârî gülmeyi başka bir yerderahmet olarak te’vîl etmiştir.[64] Bu da ihtimâle yakın bir şeydir; ama ‘Allah teâlâ'nın razı olması’ şeklindeki te’vîli (doğruya) daha yakındır. [65]   Nereden bakılırsa bakılsın, ‘gülmek’ ve ‘teaccub etmek’ İmâm Buhârî tarafından, bilinen asıl ma’nâlarının ötesine taşınarak ma’nâlandırılmak sûretiyle mecâza dayanan bir te’vîl yapılmıştır.   İbnu Hacer bu sözü Buhârî nüshâlarında göremediğini aynı yerde beyân ettiyse de, İmâm Hattâbî ve Beyhakî gibi büyük hadîs hâfızlarının nakline biz i’timâd ediyoruz. İmâm Beyhakî gülmek ile alâkalı birçok rivâyeti kendi isnâdları ile yaptıktan ve başkalarından naklettikten sonra mes’eleyi şöyle noktaladı: Önceki arkadaşlarımız (Hadîs âlimleri) bu amellere teşvîk edilmesini ve Allahın lütfuna dâir verilen haberi anlamışlar ve ‘gülme’nin tefsîri ile uğraşmamışlardır. Bununla berâber Allah’ın uzuvların/organların ve mahreclerin sâhibi olmadıklarına, Allah’ın (hâşâ) dişleri ve ağız açmak ile vasfedilmesinin câiz olamayacağına inanırlardı. Allah yaratılanlara benzemekten çok büyük bir yücelikle yücedir. [66] (Beyhakî’den Nakil Bitti.)   Ebû Ca'fer İbnu Cerîr et-Taberî İbnu Cerîr -Allah ondan razı olsun- âyetü’l-kürsî tefsîrinde şöyle diyor: ;وَهُوَ الْعَلِيُّ= demek, ;وَاللهُ الْعَلِيُّ= /‘Allah’tır aliyy olan’ demektir. ;عَلِىٌّ=/‘Aliyy’, ;فَعِيلٌ=/‘feîl’ mansındadır. ;عَلَى=/‘Alâ’, ;يَعْلُو=/‘ya'lû’, ;عُلُوًّا=/‘Uluvven’kelimesinden ‘feîl’ vezninde bir kelimedir. Bir şey yükseldiği zaman böyle denilir. O ;عَالىِ=/‘Âlî’dir ve ;عَلِىّ=/‘aliyy’dir, yükselendir. ;عَلِىّ=/‘Aliyy’, ‘uluvv ve irtifa' sahibi, mahlûkâtı üzerine yükselen’ demektir. Aynı şekilde, Allah teâlâ’nın ;ألْعَظِيمُ=/Azîm kelimesi de böyledir. Azâmet sahibi. Öyle azâmet sahibi ki, her şey onun altındadır. Ondan daha büyük hiçbir şey yoktur. [67] (İbnu Cerîr’in Sözü Bitti.) İbnu Cerîr Nisâ sûresindeki, ;إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا= âyet-i celîlesinin tefsîrinde de şöyle diyor: Allah celle celâlühû her şey üzerine uluvv sâhibidir; öyleyse ey insanlar!.. Kadınlarınız üzerine, ellerinizin onların ellerinin üstünde olması sebebiyle (onlara hâkim olduğunuz ve gücünüz yettiği içün) -Allah sizin içün onlara bir hakkı lâzım kıldığı husûslarda size itâat ettikleri zaman- azgınlık taşkınlık yapmayınız.. Şübhesiz ki Allah, sizden daha üstündür ve her bir şeyden daha a'lâdır ve sizin onlara olan üstünlüğünüzden daha a'lâ ve daha üstün ve her bir şeyden daha büyüktür. Siz onun elinde ve onun kubbesindesiniz. Öyleyse, kadınlar size itâat ederlerken kadınlara zulmetmenizden ve onlara taşkınlık yapmaya yol aramanızdan Allah’tan korkunuz ve Allah’tan sakınınız. Yoksa Allah teâlâ onlar hesâbına sizden intikam alır. Rabbiniz -ki o sizden daha A'lâdır- her şeyden A'lâ’dır, Ekber’dir; her bir şeyden daha büyüktür. [68]   İbnu Cerîr buralarda mecâza dayalı olarak ‘uluvv’u ve ‘âlî’ olmayı asıl ma’nâlarından bir başka ma’nâya taşıyarak ‘ekber’/‘daha büyük, en büyük’ma’nâsına te’vîl etmektedir ki, bundaki mecâz bellidir. İbnu Cerîr ;كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ=/‘Allahın vechi müstesna, her şey helak olacaktır’ âyetinin tefsîrinde ; وَجْهَهُ= kelimesini ;إِلَّا هُو=/ ‘sadece O müstesnâ’diye tefsîr etmiştir.  [69]   İbnu Cerîr burada da Allah’ın ‘vech’ini ‘zât’ı ma’nâsına taşıyarak yine mecâz’a dayanan bir te’vîl yapmaktadır. İmâm Taberî hazretlerinin, Allah teâlâ ;وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيم= ‘Allah çok geniştir veçok bilendir’ âyetine yaptığı tefsîrine bakalım… O şöyle diyor: Allah ‘fazlı geniş olan’dır, lütuf ve ihsânıyla Cevvâd'dır.[70] Allah yine ;إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ=/‘hani sana dedik ki, şübhesiz Rabbin insanları ihâta etti/kuşattı’ buyurdu Bu âyetlerden Selef’den hiçbir kimse ilim ve iktidar kuşatmasından başka bir şeyi mi anlamıştır? Onlar ma’nâyı tayin etmişler ve açıklamışlar. [71]   İbnu Cerîr burada da Allah’ın ‘Allah geniştir’ sözünü ‘fazlı, lütfu geniştir’ıma’nâsına, ‘Allah’ın kuşatması’nı da, ‘iktidâr kuşatması’na taşıyarak yine mecâz’a dayanan bir te’vîl yapmaktadır.   İmâm Taberî birinci âyeti celîlenin tefsîrinde şöyle dedi: Allah celle senâuhû buyuruyor ki; ‘Hatırla ey Muhammed!.. Hani sana, Rabbin insanları kudretiyle çepeçevre kuşattı. Artık onlar Rabblerinin kabzası içindedirler, oradan çıkmaya Allah'ın dilemesi olmaksızın kaadir olamazlar; biz seni onlardan engellemekteyiz. Onlardan hiç kimseden korkma ve sana risâletini tebliği noktasında neyi emrettiysek onu tatbîk et, dedik.’   Burada da aynı… Sonra Taberî bu ma’nâyı Tâbiûn müfessirlerin en büyük âlimlerinden olanMücahid ve Katâde’den nakletti. [72] Taberî, ;مُحِيطٌ أَلَا إِنَّ اللهَ بِكُلِّ شَيْءٍ=/‘Hey!... Şübheniz olmasın ki, Allah her bir şeyi hakkıyla kuşatıcıdır’ âyet-i celîle(si)nin tefsîrinde şöyle diyor: Yani yarattıklarından her bir şeyi ;مُحِيطٌ=/ilmi ve kudreti ile kuşatıcıdır. Onun ilminden hiçbir şey uzak değildir. İrâdesinden hiçbir şey uzak kalmaz ki onu kaybetsin ve kaçırsın. Fakat O’dur her bir şeye muktedir olan ve onun mekânını bilen. [73] (Taberî’den Nakiller Bitti.)   İmâm Taberî burada da, ‘kuşatıcı olma’yı, ‘Onun ilminden hiçbir şey uzak olmamak, iradesinden hiçbir şey uzak kalmamak, bir şeye muktedir olmak ve onun mekânını bilmek’ ma’nâlarına taşıyarak yine mecâza dayanan bir te’vîl yapmıştır.   ‘Selef’de mecâz yok’muş!... Koca bir yalan!.. İbnu Abbâs, Enes ve başka Sahâbîlerden Hasen-i Basrîlere, Mücâhidlere, Katâdelere, Süfyân-i Sevrîlere ve İmâm Mâliklere, O’nlardan İmâm Buhârîler ve İbnu Cerîrlere kadar, yukarıda nakiller yaptığımız kimseler Selef değilse, Selef kimdir? Yoksa, ‘Selef’ derken, Harrân mecûsîleri mi kasdedilmektedir? Kimmiş şu mecâz’ı kabûl etmeyen ‘Selef’dedikleri?!.. Birkaç isim söylensin… Yalanın dîn edinilmesi artık şunlara göre sıradan işlerden olmuş.. Hayret!.. Hem ne hayret!…       NETÎCE   Kimileri ‘mecâz’ı neden inkâr ederler? Nakilleri çoğaltmak çok kolay; lâkin ne lüzûmu var?.. Onlarca, hattâ yüzlerce belâğat kitâbının hepsinde ‘Hakîkat ve Mecâz’ bahisleri onca uzun yer kaplarken, bu mevzûlarda aykırı düşünceyi bildiren ve kabullenen bir tek kitâb gösterilemezken, neredeyse sayılamayacak kadar çok olan dil âliminden tek bir kimse getirilemezken, hangi utanmaz arlanmaz ve hayâsız dilde mecâzın olduğuna dâir icmâ’ın bulunduğuna i’tirâz edebilir?!.. Belâğat fenninin dışında yer alan bir-iki usulcünün ‘lafzî anlaşmazlık’ mertebesine döndürülebilecek birkaç cılız sözü bu icmâ’a ne nisbette zarar verebilir?!.. Tahkîkte elbette veremez… Bazı, dil bilmez cühelâ gürûhu gözlerini kapatsa da bu böyledir. Mu’teddün bih olmayanların/hesâba katılmayacakların cızırtıları illâ da göz önünde bulundurulacaksa, hiçbir meselede ‘icmâ’ denilen bir şey kalmaz. Hele, birçok âlim tarafından cumhûrun ittifakıiçün icmâ’ tabiri kullanıldığı erbâbına ma'lûm olunca. Nitekim el-Hidâye’de, kasden besmele terkedilerek kesilen hayvanın etinin yenmeyeceğinde, -meselede İmâm Şâfiî’nin hılâfı zikredildikden sonra- ‘icmâ’olduğu söylenmekte bunun şerhinde Aynî, şu ibârenin  O’ndan öncekilerin arasında anlaşmazlık olmamasına işâret olduğunu ifâde ettiğini söyledi. [74]Nitekim biz, yukarıda Selef’den onlarca nakil yaptık ki, onlarda mecâz ma'nâ ve muhtevâ olarak kesinlikle vardı. İnkâr edenler ise hani nerede?   Kur’ân’da Mecâz’ın bulunduğunu söyleyen bütün hak mezhebler ile onlara bağlı yüzlerce, hattâ binlerce usûl ve furû’ âliminin yanında, sözüyle neyi kasdettiği bilinmeyen bir-iki kişinin aykırı görüşü şu ‘icmâ’a nasıl zarar verebilirmiş?!.. Evet, yerine göre hesâba katılabilecek bir kişinin zıd görüşü bile icmâ’ı bozabilir. Lâkin bu vasfa sâhib olanların kimler olduğuna kim karar verecek?... Bütün bir Ümmet bir yanda, Râfizîler, Zâhirîlerden bir-iki kişi, Mâlikîlerden bir veya birkaç kişi ve Hanbelîlerden şâzz görüşlerin başkahramanı İbnu Teymiyye başka bir yanda… Biz de şâzzların yanında olacağız, öyle mi?!.. İnsâf…   Evet, tahkîkte, ‘Kur’ân ve Sünnet’te mecâz bulunduğunda icmâ’ vardır’denilebilir. Mâlikî ve Şâfiîlerden olan birkaç kişinin sözlerinin, sanki kimilerince‘Kur’ân’da zâide harfi yoktur’ demekteki ifâde edebi hassâsiyyeti gibi bir tavıra benzediğini sezmekteyiz. Mecâz’ı inkâr edenler, çoğu da zaman teşbîh’in veya tecsîm’in yolunu açabilmek içün bunu yaparlar. Bid’at ehlinin bid’atını takviye eden rivâyetine nasıl i’timâd edilemezse, bu bâbdaki mutlak nakil, haber ve reylerin dahî mu’temed ve mu’teber olamayacağı tahkîk muktezâsıdır.       وَصَلَّى الله عَلَى نَبِيِّنَا وَ عَلَى اَلِهِ و سَلَّمَ تَسْلِيمًا   كُلَّمَا ذَكَرَهُ الذَّاكِرُونَ وَ غَفَلَ عَنْ ذِكْرِهِ الْغَافِلُونَ   وَ الْحَمْدُ ِللهِ رَبِّ الْعَالمَي   [1]Fâtih câmiinde bir ikindi namazını kıldıktan sonra, bir genç ile tanıştık. İlim okuduğunu ve ismininYılmaz olduğunu söyledi. Küçük bir hasbihâlden sonra telefon numaramı istedi ve bana bir takım suâller yöneltip yöneltemeyeceğini sordu. Ben de memnûniyyetle kabûl ettim. Belliydi ki, kendilerine Selefî ismini yakıştırandan bir Vehhâbî idi. Yanımda Irak’tan gelen âlimler vardı. Onları yemek yemeye götürüyordum. Ondan ayrıldığım on-on beş dakîka gibi çok az bir zaman olmuştu ki telefon etti; bir şeyler sorabilir miyim? dedi. Olur, dedim. Konuşmaya başladık. Nihâyet yiyeceğimiz lokantaya varmıştık; hala konuşuyorduk. Sünnet ve nezaket îcâbı sözü onun bitirmesini bekliyor, konuşmaya son vermek istemiyordum. Yemekler hazırlandı ve müsâfir arkadaşlarımız yemekleri bitirmişlerdi. Bu arada birkaç kez, misâfirlerle yemekte olduğumuzu hatırlattıysak da bedevîliği îcâbı olmalı ki, aldırış etmiyor, konuşmayı sürdürüyordu. Önümdeki yemeklerin âdeta yenilecek yanı kalmamıştı. Nihâyet, söz şu mecâz ile İbnu Teymiyye’de teşbîh ve tecsîm görüşü olup-olmadığı mes'elelerine gelmişti.   Bir misâl vermemi istiyordu; ben de, değil bir, on misâl bile verebileceğimi, ancak bunu yüz yüze ve kitabların yanında yapmamız lâzım geldiğini söyledim. Çünki, artık ortaya çıkmıştı ki, aklı pek almayan veya almak istemeyen biriydi. Bir takım şeyleri söylesem de telefonda anlamayacaktı. Bir fayda vermeyecekti. Ona meseleleri kitâblardan gösterip gözüne sokmalıydım. Hem böylece aktaracağımız sözlerde eksiklik fazlalık da olmayacaktı. İlmî emânete daha iyi riâyet de etmiş olacaktık. İş daha ilmî olacaktı. Ard niyyetli olabileceğini ise henüz aklıma getirmemiştim. Hakka teslîm olacağını ve yoldaşlarından farklı olduğunu ihsâs etmişti. Onu kırmamaya ve ezmemeye de çalışıyordum. Yemek bitmiş kalkmıştık.   Sonra izini kaybettim. Telefonunu da kaydetmeyi ihmâl etmiştim. Buna üzülmüştüm. Derken bazı dostlar o konuşmamızın internette olduğunu haber verdiler. Anlaşılmış oldu ki konuşmayı gizlice kaydetmişti. Hadîslerden okuduğumuza göre Sünnet’te (اَلْمَجَالِسُ بِالْاَمَانَةِ)/‘meclisler emânetledir(orada konuşulanlar oradakilerin rızası olmadan başka yerde konuşulmaz)’ haberi varidi’; (Ebû Dâvûd, H:4869) ama şu Sünnetsizlere ve ahlâksızlara göre bu mühim değildi. Gerçi söylenilenleri dinlediğimde anladım ki, ona güzel şeyler söylemişiz; lâkin görünmüş oldu ki, maksadı hakkı aramak değil, bâtıllarında ısrâr imiş. İki sorusunun cevâbını bizzat buluşmaya havâle etmiş olduğumuz içün kendilerini kazanmış kabûl ettiler ve sevindiler. Bazı dostlar vasıtasıyla, o soruları bize bir daha sormasını, hattâ hocalarını toplayıp getirmesini ve mes'eleleri müzâkere etmemizi sözü edilen sitede yazmış, teklîf etmiş ve bildirmiştik.   Lâkin hâlâ bir haber yok. Dahâ önce yine Tâceddîn Bayburdî denilen başka bir sahtekâr da ayrı bir meclisin dörtte üçten fazla olan ilk kısmını keserek, işi şirretlik ve terbiyesizliğe döktüğü son dörtte birlik kısmını internete vermişti. Orada kendi ahlâksızlık ve rezilliğini teşhîr ettiğinin bile farkına varamayacak bir geri zekâlılık sergilemişti. İnsan gibi konuşmak yerine başka yaratıklar gibi bağırmayı ve böğürmeyi tercîh ettiğinden bile utanmayacak bir hayâsızlığı seçmişti.   İşte Ebû Saîd ve Tâceddin Bayburdî künyeli ve isimli câhiller başta olmak üzere, şu gürûhun huyu hep böyle kaçak güreşmek, gözü açılmamış sığırcık kuşlarını avlamaktır. Onlar, yapılan ilmî münâzara tekliflerinden dâima böyle kaçarlar. Söz verir yerine getirmezler. Kitâb ve Kütübhâne ortamından sürekli uzakta durmayı tercîh ederler.   Öyle bir ortamda kofluklarının ortaya çıkacağını çok iyi bilirler ve hep kaçarlar. Şu iki suâl içün geçmiş sayımızda tecsîm ve teşbîh ile alâkalı olarak, İbnu Teymiyye’nin beğenip tavsiyye ettiği bir kitâbdan alınma en az on misâli bulunduran iki makâle tercüme ettik. İnşâellâh daha da yazacağız. Bu sayıda da mecâz mevzûunda şimdilik kaydıyla bu makaleyi yazdık.   [2]Teftâzânî, Muhtasaru’l-Meânî (318) [3]Demenhûrî, Şerhu’l-Cevheru’l-Meknûn (Hâşiyetü’ş-Şeyh Mahluf el-Minyâvî ile beraber) (142) [4]Demenhûrî, Şerhu’l-Cevheru’l-Meknûn (Hâşiyetü’ş-Şeyh Mahluf el-Minyâvî ile beraber) (142) [5]Muhtasar (322) [6]Seyyid Şerîf, Ta’rîfât: ‘Mecâz’ maddesi… [7]Şevkânî, İrşâdü’l-Fuhûl (23) [8]İbnu Teymiyye, Kitâbu’l-Îmân (86-105), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 1403 [9]Aynı eser (102-103) [10]Dr. Muhammed Halîl el-Herrâs, Şerhu’l-Kasîdeti’n-Nûniyye (1/318), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 1415 [11]Aynı eser (1/331) [12]Aynı eser (1/422) [13]Aynı eser (1/423) [14]İmâm Nesefî, Akâid (Mecmû'a fî’l-Akâid) (7), Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1331 [15]İbnu’l-Kayyim, el-Fevâidü’l-Müşevvak İlâ Ulûmi’l-Kur’ân ve İlmi’l-Beyân (14-81), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 1402 [16]Alâuddîn el-Buhârî, Keşf-i Pezdevî (2/43), Şirket-i Sahâfiyye-i ‘Usmâniyye, 1309 [17]Kehf:77 [18]Fecr: 22 [19]Şuarâ: 15 [20]Saff: 12 [21]Ebû Abdillâh Muhammed İbnu Mahmûd İbni Abbâd, el-Kâşif Ani’l-Mahsûl (2/308-312),İlmiyye, 1419 [22]İstiâre: Bir kelimenin bir başka ma'nâ içün ödünç alınması ve kullanılması. [23]Müsteîr: İstiâre eden, ödünç alan. Meselâ, kafası çalışmayana eşek derken, dört ayaklı, uzun kulaklı ve bazen anıran ma’lûm bir varlıktan eşek ismi ödünç alınıp, şu kafası çalışmayan şahsa verilmektedir. Bu ismi verene müsteîr, yapılan işe istiâre, bir ma’nâ içün ödünç alınan lafza müsteâr,kelimeye müsteâre, ödünç verilen kişiye de müsteârün leh denir. [24]Hûd:102 [25]Yûsuf: 82 [26]Kehf:59 [27]Bu ifâde, bize değil, el-Kâşif muhakkıkına âiddir; sözü devâm etmektedir. Nitekim (hilâl şeklinde değil de) köşeli parantez içine alınmıştır. [28]Bakara:31 [29]İbrâhîm:4 [30]İsrâ:24 [31]Yûsuf:82 [32]Bakara:74 [33]El-Kâşif ani’l-Mahsûl Hâmişi (2/308-312) [34]İbnu Kudâme, Ravzatü’n-Nâzır ve Cünnetü’l-Münâzır (1/182-183), Mektebu’l-Meârif, Riyad [35]Adülkadir Bedrân, aynı yer(1/182-183) [36]Şevkânî, İrşâdü’l-Fuhûl (22-23), Matbaa Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdühû, Mısır, 1356 [37]İbnu Hacer, Fethu’l-Bârî (9/66) (Dârü’l-Fiikir) [38]İmâm Beyhakî, el-Esmâ ve’s-Sıfât:436. [39]İmâm Beyhakî, el-Esmâ ve’s-Sıfât:436-437 [40]Nûr: 35 [41]İbnu Cerîr, Tefsîr-i Taberî:18/105 (Dârü’l-Ma’rife) [42]Kalem:42 [43]İbnu Hacer, Fethu’l-Bârî:9/664 (Dârü’l-Fikir) [44]Buhârî (5044) [45]İbnu Cerîr, Tefsîr-i Taberî:18/105 (Dârü’l-Ma’rife) [46]İbnu Cerîr, Tefsîr-i Taberî:15/75 (Dârü’l-Ma’rife) [47]İbnu Cerîr, Tefsîr-i Taberî:18/105 (Dârü’l-Ma’rife) [48]Bakara:115 [49]İmâm Beyhakî, el-Esmâ ve’s-Sıfât: 391, Tefsîr-i Taberî:2/536 (Dârü’l-Meârif) [50]İbnu Cerîr, Tefsîr-i Taberî:15/75 (Dârü’l-Ma’rife) [51]Hadîd:4 [52]İmâm Beyhakî, el-Esmâ ve’s-Sıfât:433 [53]Zürkânî, Şerhu’z-Zürkânî ale’l-Muvatta:2/35 [54]Fecr:22 [55]İbnu Kesîr, el-Bidâye:10/327 [56]Enbiyâ:2 [57]Kasas:88 [58]Buhârî, Sahîh (6/17) [59]Hûd:56 [60]Buhârî, Sahîh (5/213) [61]Haşr:9 [62]Haşr:9 [63]Buhârî (4889) [64]İmâm Beyhakî, el-Esmâ ve’s-Sıfât (593) (İlmiye) [65]İbnu Hacer, Fethu’l-Bârî (9/623) (Dârü’l-Fikir) [66]İmâm Beyhakî el-Esmâ ve’s-Sıfât: 598 [67]Tefsîr-i Taberî:1/405 (Mektebetü İbni Teymiyye-Kâhire) [68]Tefsîr-i Taberî:8/318 (Mektebetü İbni Teymiyye-Kâhire) [69]Tefsîr-i Taberî:20/82 (Dârü’l-Ma’rife) [70]Tefsîr-i Taberî:5/314-315 (Mektebetü İbni Teymiyye-Kâhire) [71]Tefsîr-i Taberî:15/75 (Dârü’l-Ma’rife) [72]Tefsîr-i Taberî:15/75-76 (Dârü’l-Ma’rife) [73]Tefsîr-i Taberî:25/5 (Dârü’l-Ma’rife) [74]Bedrüddîn el-Aynî, el-Binâye Şerhu’l-Hidâye (10/653), Dâru’l-Fikir, 1411    *************** EHLİ SÜNNET İNANCININ BELİRLEYİCİ VASIFLARI   Konu 1: İyi ve fasık her müslümanın arkasında namaz kılmanın caiz (geçerli) olduğuna inanmak. Çünkü Ebu Hureyre (Radıyallahu Anh) dan rivayet edilen bir hadis-i şerifte Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem): “İyi ve kötü herkesin arkasında namaz kılınız” buyurmuştur. (Beyhaki Sünen-i Kübra No: 6832 4/29, Darekutni: 2/57) Ayrıca ümmetin alimleri, tenkit ve inkar konusu yapmaksızın fasıkların, heva ve bid’at ehlinin arkasında namaz kılmışlardır. (şerhu’l Akaid shf 240) Hatta İbn-i Ömer ve Enes ibn-i Malik (Radiyallahu Anhüma), zamanlarının en fasığı olan Haccac-ı Zalim’in ardında namaz kılmışlardır. Seleften bazı kişilerin fasık ve bid’atçıların arkasında namaz kılmaktan Müslümanları menetmeleri kerahete hamledilir. Nitekim Mülteka şerhi “Mecmeu’l-Enhur” (Damat) kitabında: “Kölenin, Bedevinin, Körün, Fasıkın, Mübtedi’ (Bid’atçı) nın ve Veled-i zinanın imam olması mekruhtur, imam olmaları durumunda namaz caizdir” denilmiştir.   Konu 2: Kıble ehlini, işlediği günahı helâl saymadıkça küfre nisbet etmemek. Kıble ehli: İnanç esaslarını değişik şekillerde yorumlayan farklı itikadi mezheplere müntesip olan bütün Müslümanlardır.     Konu 3 : İster iyi olsun, ister kötü olsun iman üzere ölen herkesin cenaze namazının kılınacağına nanmak. Çünkü Vasile ibn-i Eska’ (Radiyallahu Anh) dan rivayete göre Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) bir hadis-i şeriflerinde: “Her (müslüman) ölünün üzerine (cenaze) namaz (ını) kılın.” buyurmuştur.  Hadis-i şerifteki ölüden maksat müslüman ölüsüdür. Buna göre cenaze namazı yalnız ibadet ehli olan kimselere mahsus olmayıp, kıble ehlinden olan her günahkâr müminin de cenaze namazı kılınır.     Konu 4: Kur’an’ın mahlûk (yaratılmış) olmadığına inanmak.   Kur’an-ı Kerim son Peygamber Hazreti Muhammed (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) e Allah-u Teala tarafından Cebrail (Aleyhisselam) aracılığı ile inmiş ve ondan tevatür yoluyla nakledilmiş olan kutsi bir kitaptır. Kuran bizzat Allah-u Teala’nın kelamıdır. Bunda melek ve Peygamber sadece vasıtadır. Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in Cebrail (Aleyhisselam) vasıtasıyla Allah-u Teala’nın vahyini telâkki etmesi  iki suretledir:   1- Cebrail (Aleyhisselam) melekiyyetten beşeriyyete, (insan suretine) intikal edip Allah-u Teala’nın kelamı olan Kur’an’ı Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) e talim ederdi. 2- Bazen de Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) beşeriyyetten melekiyyete yükselerek Allah u Teala’nın vahyine mazhar olur, Elfaz-ı Kur’aniyye’yi (Kur’an’ın lafızlarını) telakki eder (vasıtasız olarak bizzat Allah-ü Teala’dan alır). “Bunun içindir ki Kur’an-ı Kerim yalnız manası ile değil, elfazı ile de Peygamber Efendimizin kalbine indirilmiştir.” Kur’an’a Vahy-i Metlüv (namazda kıraat olarak okunan vahiy) denilmesi de bu sebeptendir. Kur’an-ı Kerimin dört unsuru vardır: 1- Lafız olması, 2- Arapça olması, 3- Hazreti Muhammed (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) e indirilmiş olması, 4- Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) den bize kadar tevatür yoluyla nakledilmiş olması. Bu dört unsurdan biri noksan olursa Kur’an olmaz. Binaenaleyh günümüzde bir çok dile çevrilen Kur’an-ı Kerim’in çevirilerine: “Meal” denir, “Kur’an” denilmez. Netice olarak; Kur’an-ı Kerim manası itibariyle mucize olduğu gibi lafızları itibarıyla da mucizedir. Çünkü Kur’an Kerim, kendisinin Allah-u Tealâ’nın sözü olmayıp, Hazreti Muhammed (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in sözü olduğunu iddia edenlere karşı: “Eğer bu, insan sözü ise siz de böyle bir söz söyleyiniz. Bütün insanlar, cinler bir araya toplansalar, görülen ve görülmeyen bütün kuvvetler bir araya gelse ve birbirlerine yardım etseler yine, bu Kur’an’ın en kısa bir suresine, bir satırına benzer bir şey yapamazlar.” (İsra Suresi:88) diye meydan okumuştur. Ve bunu yapmak için pek çok uğraşanlar olduğu halde, bugüne kadar yapılamamıştır ve yapılamayacaktır. Ayrıca Kur’an-ı Kerim’in bozulmadan kıyamete kadar kalmasını Allah-u Teala dilemiş olduğundan Kur’an’a bu özelliği vermiş ve Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) den itibaren her asırda müslümanların içinde yüz binlerce insan bu mukaddes kitabı ezberlemişlerdir. Kur’an’ın mahlûk (hadis; sonradan yaratılmış) veya gayr-ı mahluk (kadim; evveli olmayan bir kitap) olduğu konusuna gelince;Bu konuya girmeden Allah-u TeaIa’nın zati sıfatlarından olan Kelam sıfatından bahsetmemiz gerekir. Kelam sıfatı Allah-u Teala’nın ezeli (evveli olmayan) sıfatıdır. Zira hadis (sonradan yaratılan) şeylerin, kadim (evveli olmayan) Allah-u Teala’nın zatıyla kaim olması (zatında bulunması) zarüri olarak imkansızdır. Allah-u Teala’nın zatında olan kelam sıfatı ses ve harf cinsinden değildir. Çünkü bir kelimenin ilk harflerinin telaffuz edilmesi bitmeden ikinci hecedeki harflerin söylenmesi imkansızdır. Bu itibarla ses ve harf cinsinden olan Ke1am, hadis (sonradan yaratılmış) dır.   Müellif Ömer Nesefi: “Allah-u Teala’nın kelamı olan Kur’an, mahlûk (hadis; sonradan yaratılmış) değildir” diyerek Kelâm-ı Nefsi yani, ses ve harf cinsinden olmayan ve Allah-u Teala’nın zatıyla kaim olan mananın kadim  (ezdi) olduğunu; hadis (sonradan yaratılmış) olmadığını söylemiştir. Netice olarak deriz ki: Allah’ın kelamı olan Kur’an, ses ve harf cinsinden olmayıp zatıyla kim olan bir manadır ve ezelidir.Ehl-i Sünnet alimleri, “Kur’an, gayr-i mahlûktur” derken Allah-u Teala’nın zatıyla kaim olan mananın (ki, bu manaya da Kur’an denilmektedir) gayr-i mahluk (sonradan yaratılmamış) olduğunu söylemektedirler.   Konu 5:   Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in miracının hak olduğuna inanmak. MİRAC: Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)in, Mescid-i Aksa’ya vardıktan sonra, semaya ve oradan da Allah-u Teala’nın dilediği makamlara yükselmesidir. Ehl-i Sünnet vel cemaatın geneline göre mirac, hem ruh hem de bedenle gerçekleşmiştir. Mirac, Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in hadisiyle sabit olmuştur. Ancak hakkında varid olan hadisler mütevatir olmayıp, meşhür ve Ahad olduklarından, miracı inkar eden kafir değil, bid’atçıdır (Ehl-i Sünnetten çıkmıştır). İsra hadisesine gelince:İSRA: Allah-u Teala’nın Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) i gece vaktinde Mescid-i Haram’dan Mescid-i Aksaya götürmesidir. İsra, AIlah-u Tealanın: “Bir gece, kendisine ayetlerimizden bir kısmını gösterelim diye (Muhammed) kulunu Mescidi Haram’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa’ya götüren zatı tenzih ederim. (o Allah bütün noksan sıfatlardan münezzehtir). Şüphesiz ki 0, ziyade işiten, hakkıyla görendir.” (İsra Suresi:1) Ayeti ile sabit olduğundan İsra’yı inkâr eden kafir olur.   Konu 6: Müminlerin cennette Allah-u Teala’yı göreceklerinin hak olduğuna inanmak. Müminler kendileri cennette oldukları halde Allah-u Teala’yı bir cihetten, bir mekândan ve bir şekilden münezzeh olarak görmek şerefine nail  olacaklardır. Allah-u Tealâ’yı görecekleri nakli delille sabittir. Cerir (Radiyallahu Anh) dan rivayet edildiğine göre Resulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur: “Sizler şu ayı zahmetsizce gördüğünüz gibi Rabbinizi de muhakkak öyle göreceksiniz.”   Konu 7: Cennet ve Cehennemin hali hazırda yaratılmış olduğuna inanmak. Zira Allah-u Teala Cennet hakkında mazi (geçmiş zamanı ifade eden) fiil sığasıyla; “Cennet muttaki (takva sahibi kimse) ler için hazırlanmıştır.” (Ali İmran Suresi:133 den); Cehennem hakkında da;  “Cehennem kâfirler için hazırlandı.” ‘Bakara Suresi:24 den) buyurmuştur.   Konu 8: Sahabenin sadece hayırla anılacağına inanmak. Zira  sahabelerin menkıbeleriyle ve kendilerine dil uzatmaktan kaçınmanın vacip oluşuyla ilgili olarak sahih hadisler rivayet edilmiştir. Nitekim Ebu Said El-Hudri (Radiyallahu Anh) dan rivayete göre Resulullah (Sahallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur: “Ashabıma’ sövmeyiniz, sizden biriniz uhud dağı kadar (altın) verse, onların (verdiği) bir müd (denilen ölçekle) hatta yarım müd sadakadan aldığı sevaba nail olamaz.” Abdullah ibn-i Muğaffil ((Radiyallahu Anh)) dan rivayet edildiğine göre Resulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurdu: “Ashabım hakkında Allah (-u Teala) dan korkun. Allah (-ü Teala) dan ashabım hakkın da korkunuz da onları benden sonra (husumet oklarının) hedef (i) haline  getirmeyiniz. Her kim sahabeyi severse, beni sevdiği için onları sevmiş olur. Her kim onlara buğzederse, bana buğzettiği için onlara buğzetmiş olur. Her kim onlara eziyet ederse bana eziyet etmiş olur. Her kim beni incitirse Allah (-ü Tealây) ı incitmiş olur. Her kim Allah (-u Tealay) a eza ederse; Allah (u-Teala) onu (yaptığı ezaya karşı cezalandırmak ve azap etmek için) yakalayıverir.” Ayrıca Hazreti Ebubekir, Hazreti Ömer, Hazreti Osman, Hazreti Ali, Hazreti Hasan, Hazreti Hüseyin ve diğer büyük sahabiler (Radıyallahu Anhum) den her birinin menkıbeleri hakkında sahih hadisler vardır. Sahabiler arasında vaki olan münazaa ve harbleri, ictihadi hata ve benzeri yorumlarla yorumlamak ve değerlendirmek gerekir. Bu sebeplerden ötürü sahabiye sebbetmek (sövmek) ve haklarında ileri geri konuşmak; şayet kesin delillere aykırı düşüyorsa küfürdür. (Hazreti Aişe validemizin iffetine yapılan iftira gibi). Zira Allah-u Tealâ Nur suresinin ayetlerinde, Hazreti Aişe (Radiyallahu Anha) validemize yapılan iffetsizlik iftirasının asılsız olduğunu beyan etmiştir. Eğer sahabiye sebbetmek ve haklarında ileri geri konuşmak kesin delillere dayanmıyorsa, buda bidat ve fasıklıktır.   Konu 9: Amellerin tartılmasının hak olduğuna inanmak. Çünkü Allah-u Tealâ:“0 gün Vezn (amellerin tartılması) haktır” buyurmuştur. (Araf Suresi: 7 den> Mizan: Sevap ve günah bakımından amellerin miktarının bilinmesini  sağlayan şeyden ibarettir. Akıl, bu terazinin mahiyetini ve tartma keyfiyetini idrak edemez.   Konu 10: Sıratın hak olduğuna inanmak. Sırat: Cehennemin üzerinden uzatılmış olan kıldan ince kılıçtan keskin bir köprüdür. Cennetlikler bunun üzerinden göz açıp, kapayacak bir zamanda, yıldırım gibi, rüzgar gibi, süvariler gibi geçerler. Cehennemlikler ise, sıratın üzerinden geçerken ayakları sürçer ve yuvarlanarak cehenneme düşerler.   Konu 11: Büyük günah işleyenler hakkında Peygamberlerin ve hayırlı kişilerin şefaat etme yetkilerinin varolduğuna inanmak. Zira Enes İbn-i Malik (Radıyallahu Anh) den rivayet edilen bir hadis-i şerifte Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem): “Şefaatim, ümmetimden kebire (büyük günah) sahipleri içindir.” buyurmuştur. (Ebü Davud) Osman İbn-i Affan (Radıyallahu Anh) dan rivayet edilen bir hadis-i şerifte Resulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur: “Kıyamet gününde üç sınıf insan şefaat edecektir; Peygamberler, Âlimler ve Şehitler.”   Konu 12 : Büyük günah işleyen müslümanlar tevbe etmeden ölseler dahi cehennem de ebedi olarak kalmayacaklarına inanmak. “Kim zerre kadar hayır işlerse, onu görecektir.” (Zilzal Suresi: 7) Kur’an-ı Kerim’de bu ve bu manada bir çok ayet-i kerime vardır. Mü’min olan bir kimsenin ne kadar günahı olsada imanı bulunduğuna göre mutlaka hayrı vardır. Zerre kadar hayır işleyen bunun sevabını göreceğinden o kişinin neticede mutlaka cennete gireceği muhakkaktır. Çünkü cehennemde kaldığı sürece imanının mükafatını görmesi imkansızdır.   Konu 13 Amelin imandan cüz olmadığına inanmak. Zira iman; Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem)in Allah-u Teala’dan getirdiği zarûri ve kesin olarak bilinen şeylerin tamamına inanmaktır. Bu kavram, azlığı ve çokluğu kabul etmez. Dolayısıyla iman ne artar, ne eksilir. Bu tasdik kendisinde olana: “Mümin”, olmayana: “Kâfir” denir. İman iki rükün (temel) den ibarettir;  1- Kalb ile tasdik, 2- Dil ile ikrar. Kalb ile tasdik rükn-i asli’dir; dil ile ikrar ise rükn-i zaiddir. Rükn-i asil olan kalb ile tasdik hiç bir surette müminden düşmesi ihtimali bulunmayan bir rükündür. Rükn-i zait olan ikrar ise müminden düşmesi ihtimal dahilinde olan bir rükündür. Şöyleki; öldürülmekle veya bir uzvunun telef edilmesiyle veyahut şiddetli bir dayakla tehdit edilmesi durumunda dil ile ikrar düşebilir. Nitekim dilsiz hakkında da bu rükün düşünülemez.   Konu 14: Şirkin dışında büyük günah işlemenin mümini iman dairesinden çıkarmayacağına inanmak. Bu konu bir önceki konunun neticesi konumundadır. Büyük günahlar, İbn-i Ömer (Radıyallahu Anhüma) dan rivayet edildiği üzere dokuzdur: 1- Allah-u Teala’ya şirk koşmak, 2- Haksız yere adam öldürmek, 3- Namuslu kadının iffetine iftira etmek, 4- Zina etmek, 5-  Savaştan kaçmak, 6- Sihir (büyü yapmak veya yaptırmak), 7- Yetim malı yemek, 8- Müslüman olan ana ve babaya asi olmak, 9- Mescid-i Haram’da günah işlemek.   Ayrıca Ebû Hureyre, bunlara faiz yemeyi, Hazreti Ali (Radıyallahu Anh) hırsızlığı ve şarap içmeyi eklemiştir.     Konu 15: Allah-u Tealâ’nın duaları kabul edip, ihtiyaçları göreceğine inanmak. Çünkü Allah-u Teala Kur’an-ı Kerim’de; “Bana dua edin, duanızı kabul edeyim” buyurmuştur. (Gâfir Suresi: 60’dan) O halde hayatta olan insanların ölülere dua etmelerinde ve onlar için sadaka vermelerinde fayda vardır. Bu konuya delil olarak Taftazani (Rahimehullah),”ölülere, özellikle cenaze namazında yapılan dualarla ilgili olarak nakledilen sahih hadisler vardır. Ve selef (geçmiş büyükler) de, bu gibi hususlar öteden beri anane haline gelmiştir. Yapılan duada ölü için fayda olmasa, bu gibi şeylerin manasız olması gerekirdi” demiştir. Aişe (Radıyallahu Anha) dan rivayet edilen bir hadis-i şerifte Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem): “Sayıları yüze varan bir cemaatin namazını kıldığı ve hep birlikte duacı olduğu hiç bir ölü yok ki, bunların o zat hakkındaki duaları kabul edilmemiş olsun” buyurmuştur.   Konu 16 : Kulun kendi iradesiyle yaptığı bütün iyi ve kötü fillerinin yaratıcısının Allah-u Tealâ olduğuna inanmak.Çünkü Allah-u Tealâ Kur’an-ı Kerim’de; “Sizi de yaptıklarınızı da yaratan Allah (-u Teala) dır.” (Saffat  Suresi: 96) “Yaratan, yaratamayan gibi olur mu? düşünmez misiniz?” buyurmaktadır. (Nahl Suresi: 17) Bu ayet-i celile yaratıcılıkla övünme makamında nazil olmuştur. Şayet yaratıcılık Allah-u Teala’ya ait olmasaydı, bu ayetle övünmesinin bir manası olmazdı. Ehl-i Sünnet Vel cemaat mezhebinden olan bir kişinin bu şekilde inanması lazım geldiği için yaratmak kelimesini kullara isnad ederek: “Falanca kişi yarattı” demekten sakınmalıdır. SORU : Kulun bütün fiillerini yaratan Allah-u Teala olduğuna göre, kul yaptığı fiilden niçin mes’uldür. CEVAP : Allah-ü Teala kullarına hayrı da şerri de seçebilecek bir irade vermiştir. Kul, bu seçme kudretini hayır ve şerden dilediği cihette (yönde) kullanabilir. Kulun iradesini hayra ve şerre sevketmesine: “Kesb” denilir. Kulun bu kesbinin Allah-u Tealâ’nın kul için yaratmış olduğu fiille ilgisi ve birlikteliği vardır. Dolayısıyla kulun yapmış olduğu fiilde Allah-u Teala’nın onu cebretmesi (zorlaması) söz konusu olamaz. Görüldüğü gibi kulun mesuliyeti kesbinden kaynaklanmaktadır.   Konu 17: Yolcu veya yolcu değil iken mestler üzere meshetmenin caiz olduğuna inanmak. Hasan-ı Basri (Radıyallahu Anh) demiştirki; Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in ashabından ulaşmış olduğum yetmiş kişinin hepsi mest üzere meshetmenin caiz olduğu görüşünde idi. Bundan dolayı Ebû Hanife (Radıyallahu Anh) “Gün gibi açık deliller elde etmedikçe, mestler üzere meshin caiz olduğuna kanaat getirmedim.” demiştir. Tabakât-ı Fukaha’nın üçüncü tabakasından: “Müctehid fil mes’ele (müctehidin görüşünün bulunmadığı meselelerde müctehidin kaide ve usulüne uygun bir şekilde ictihad etme yetkisine sahip) olan İmam-ı Kerhi (Rahimehullah)  demiştir ki; Mest üzere meshetmenin caiz olmadığına kanaat getirenlerin kafir olmalarından endişe ederim. Çünkü bu konuda nakledilen eserler ve haberler tevatür hükmündedir. Netice; mest üzere meshetmenin caiz olmadığı kanaatine varanlar bid’at ehlidir.   Konu 18: Kabirde Münker ve Nekir’in sual sormalarının hak olduğuna inanmak. Münker ve Nekir: Kabre girerek, insana Rabbinden, dininden ve Peygamberinden sual soran iki melektir. “Ölü mezara gömülünce, birine: ‘Münker’ diğerine: ‘Nekir’ adı verilen siyah ve gözleri mavi iki melek gelir. Ona derler ki, ‘şu Muhammed (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) denilen zat hakkında ne dersin?’ O da (dünyada) dediğini söyler. ‘O, Allah (-ü Tealân) ın kulu ve Resulü dür. Ben şehadette bulunurum ki, Allah (-u Tealâ) dan başka ilah yoktur, Muhammed (Aleyhisselam) da O’nun kulu ve Resulüdür.’ Bunun üzerine melekler; ‘biz senin böyle diyeceğini zaten biliyorduk.’ derler. Sonra onun mezarı enine ve boyuna yetmiş arşın genişletilir. Daha sonra bu ölünün mezarı aydınlatılır. Neticede melekler ölüye: ‘Yat, uyu’ derler. 0 da (sevincinden dolayı): ‘Aileme döneyim ve (bu iyi halimi onlara) haber vereyim (mi?)’ der. O zaman Melekler ‘Zifafa giren ve sadece en çok sevdiği kişi tarafından uyandırılan şahıs gibi mahşer gününe kadar sen uyumana devam et.’ derler. Ölü münafık olursa; ‘Halkın Muhammed (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) hakkında bir şeyler söylediklerini işittim, ben de onlar gibi konuştum, başka bir şey bilmiyorum (yani onun gerçekten Peygamber olup olmadığını bilmiyorum)’ der. Melekler: ‘Böyle diyeceğini zaten biliyorduk.’ derler. Daha sonra yere: ‘Bu adamı alabildiğine sıkıştır.’ diye hitap edilir. Yer de başlar adamı (mengene gibi) sıkıştırmaya... 0 kadar ki (kaburga) kemikleri hur da haş olur. Allah-u Tealâ onu o yattığı yerden diriltinceye kadar orada daima azaba uğratılır.” (Tirmizi )   Konu 19 : Kâfirlere ve asi olan bazı müminlere yapılacak kabir azabının hak olduğuna inanmak. Çünkü İbn-i Abbas (Radıyallahu Anhüma) dan rivayet edildiğine göre Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) iki kabrin yanına uğradı ve şöyle buyurdu; “Bunlar azap olunuyorlar, büyük bir şey hakkında azap olunmuyorlar. Evet (insanlar katında değilse de Allah-u Tealâ katında büyük bir şeyle azap olunuyorlar). Bunlardan biri küçük abdesten sakınmazdı (üzerine sidik sıçratırdı). Diğeri ise laf taşırdı.” Daha sonra yaprakları soyulmuş yaş bir dalı aldı ve onu iki parçaya böldü. Sonra her bir kabre bir parça koydu. 0 zaman sahabe-i kiram: “Ya Resülallah! Bunu niçin yaptın?” diye sorduklarında, Resulullah ‘(Sallallahu Aleyhi ve Sellem): “Bu çubuklar yaş kaldıkları müddetçe, onların azaplarının hafifletileceğini umarım.” buyurdu. (Buhari, Vüzü ‘:54 No: 213, 1/88 Müslim, İman: 34 No: 292, 1/240 Ebu Davud, Taharet:11 No:20) Kabir azabı hakkında daha çok hadis-i şerifler vardır, biz bir tanesiyle yetindik.   Konu 20: Müslümanların Cennete girmeleri, amellerinin karşılığı olmayıp, bilakis Allah-u Tealâ’nın fazl-u keremi ile olduğuna inanmak. Müminlerin Cennetteki derecelerinin farklı olması amellerinin azlığı ve çokluğuna bağlıdır. Ancak cennete girmeleri Allah-u Tealâ’nın fazl-u keremine bağlıdır. Zira kulların yapmış olduğu ameller çok bile olsa, Allah-u Teala’nın verdiği nimeti karşılaması düşünülemez. Nitekim Ebu Hureyre (Radıyallahu Anh) dan rivayet edilen bir hadis-i şerifte Resulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem): “Hiç birinizi ameli Cennete sokamaz”  ‘buyurdu. 0 zaman: “Sen de mi? Ey Allah’ın Resulü!” diye sorulduğunda Peygamber Efendimiz (Sallallahu Aleyhi ve Sellem): “Ben de (giremem). Ancak Allah (-u Tealâ) beni fazl-u rahmetiyle kuşatırsa (girebilirim).” buyurdu. (Buhari, Merza:19 No:5349, 5/2147 Müslim, Sıfatü ‘l-Münafikin:l7 No:2816, 4/2169)   Konu 21: Öldürülenin, eceliyle öldüğüne inanmak. Şöyleki Allah-u Teala öldürme hadisesinin gerçekleşeceğini, evveli olmayan ilmi ile bilmiş olduğundan öldürülenin ecelini ona göre belirlemiştir. Katil ise yasak olan öldürme cinayetini işleyip Allah-u Teala’nın takdirinin bu şekilde tecelli etmesine sebep olduğu için mes’ul olmuştur. 0 halde öldürülen kişi için: ‘ (ölüm zamanı) nı tamamlamadan ölmüştür.’ denilemez. Konu 22 :  Peygamberlerden sonra insanların en faziletlisinin Hazreti Ebûbekr-i Sıddık ve Hazreti Ömer (Radıyallahu Anhüma) olduğuna inanmak. Konu 23 :  Hazreti Osman ve Hazreti Ali (Radiyallahu Anhüma)yı sevmenin gerekliliğine inanmak. Ehl-i Sünnetin cumhuru (çoğunluğu) na göre, Hazreti Osman, Hazreti Ali’den üstündür. Bazıları bunun aksini iddia etmişlerdir.   Konu 24: Veliler (Allah-u Teala’nın dostların) ın, kerametlerinin hak olduğuna inanmak. Veli: İmkan dahilinde Allah-u Teala ve sıfatları hakkında bilgi sahibi olan, ibadetlere devam eden, günahlardan kaçınan, lezzetlere ve şehvetlere dalmaktan yüz çeviren, dünyaya sırt çeviren, kalbine yönelen, Mevla  Teala’yı zikre devam eden kişidir. Mucize: Peygamberlik davasıyla ilgili olan harikulade hadiselerdir. Velilerin kerameti: Peygamberliği iddia etmemek şartıyla onlardan zuhûr eden harikulade (adet dişi) hadiselerdir. İstidrac: İman ve amelle ilgisi bulunmayan kişilerden zuhûr eden harikulade hadiselerdir. Veli olan kişi bir Peygambere tabi olduğunu ikrar ettiği için onun göstermiş olduğu keramet, tabi olduğu Peygamber için mucize sayılır. Bu kerametler ne gibi şeylerdir? Tayy-i Mekân: (az süre içinde uzun mesafe katetmek). Mesela; Süleyman (Aleyhisselam) in adamı olan Asaf İbn-i Berhiya’nın göz açıp kapama süresi içerisinde Belkıs’ın tahtını uzak bir mesafeden getirmesi gibi. (Neml Suresi: 40) İhtiyaç duyulduğunda yenilecek, içilecek ve giyilecek şeylerin kendiliğinden ortaya çıkması. Nitekim Hazreti Meryem hakkında bu durum gerçekleşmiştir. (Ali imran Suresi: 37) Su üzerinde yürümek, havada uçmak, cansız maddelerin ve hayvanların konuşmaları ve benzeri şeyler Selef-i Salihinden, inkarı mümkün olmayacak derecede çok kişiden nakledilen harikulade hadiselerdir.   Konu 25: Peygamber (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) in Cennetle müjdelemiş olduğu on kişinin cennetlik olduğuna dair şehadette bulunmanın hak olduğuna inanmak. Nitekim Abdurrahman ibni Avf (Radıyallahu Anh) dan rivayet edilen bir hadis-i şerifte Resulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur: 1- Ebûbekir (Radıyallahu Anh), cennettedir. 2- Ömer (Radıyallahu Anh), cennettedir. 3- Osman (Radıyallahu Anh), cennettedir. 4- Ali (Radıyallahu Anh), cennettedir. 5- Talha (Radıyallahu Anh), cennettedir. 6- Zübeyr (Radıyallahu Anh), cennettedir. 7- Abdurrahman bin Afv (Radıyallahu Anh), cennettedir. 8- Sa’d (bin Ebi Vakkas (Radıyallahu Anh)), cennettedir. 9- Said (bin Zey (Radıyallahu Anh)) cennettedir. 10- Ebu Ubeyde bin Cerrah (Radıyallahu Anh), cennettedir.” Tirmizi, Menakib:26, No:3 747, 5/647, Ebu Davud, Sünnet:8, No:4 649, 2/623, Ahmed ibni Hambel, Müsned, No:1675, 1/410) Yine böylece Hazreti Hatice, Hazreti Fatıma, Hazreti Aişe ile Hasen ve Hüseyn (Radiyallahu Anh) ve diğer bazı sahabeler hakkında cennet müjdesi dünyada verilmiştir. Bu hususta bir çok hadis-i şerif ve rivayetler mevcuttur. Bunları veya bunlardan birini tenkit eden kişi mübtedi’ (ehl-i bid’at) tır. Biz bütün müminlerin cennet ehli, kafirlerin de cehennem ehli olduklarına şahitlik ederiz fakat hakkında bir nas (ayet ve hadis gibi bir delil) bulunmadıkça belli bir kimsenin cennetlik veya cehennemlik olduğuna dair şahitlikte bulunamayız.   Konu 26 : Kitabın hak olduğuna inanmak. Yani hafaza meleklerinin, mükellef kulun taat ve isyanlarını yazdıkları divan haktır. Bu defter mü’minlere sağ elinden kafirlere ise sol ellerinden ve sırtlarının arkasından verilecektir. Fasık mü’mine defteri nasıl verileceğine dair ihtilaf varsa da meşhur olan görüş, sağ tarafından verileceğidir.   Konu 27: Sualin hak olduğuna inanmak. Kıyamet günü hesap zamanı Mevla Teala’nın, kullarına dünyada yaptıklarını sorması haktır. Mevlâ Teala mü’minlerin günahını teşhir etmeyip onlarla teke tek görüşecek ve neticede günahlarını mağfiret edecektir. Kafirler ve münafıklar hakkında ise bütün mahlukatın huzurunda: “İşte bunlar, Rablerine karşı iftirada bulunanlardır. Allah’ın laneti o zalimlerin üzerine olsun.” (Hud Suresi:18 den) diye nida edilecektir.   Konu 28 : Havz-ı Kevser’in hak olduğuna inanmak. Abdullah ibni Amr (Radıyallahu Anh) dan rivayet edildiğine göre Bu hususta Resulullah (Sallallahu Aleyhi ve Sellem) şöyle buyurmuştur: “Benim havzım (açıları eşit olmak üzere) bir aylık genişliktedir. Onun suyu sütten beyaz, kokusu miskten daha hoştur. Bardakları gökteki yıldızlar gibi (çok) tur. Ondan (bir kere) içen artık ebedi susamaz.” (Buhari, Rikâk:53, No:6208, 5/2405, Müslim, FezâiI:9, No:2292, 4/1793, Ahmed İbni Hanbel, Müsned, No:15123, 5/189)   Konu 29 : İnsanların Peygamberlerinin, meleklerin Peygamberlerinden, meleklerin Peygamberlerinin, insanların Peygamber olmayanlarından, insanların Peygamber olmayanlarının da meleklerin Peygamber olmayanlarından daha  faziletli olduğuna inanmak. Melek nev’inin Peygamberlerinin, insanlar dan Peygamber olmayanlara üstün oluşu icma ile, hatta zarüri olarak sabit olan bir hükümdür. İnsan nev’inin Peygamberlerinin, melek nev’inin Peygamberlerinden, Peygamber olmayan insanların, Peygamber olmayan meleklerden üstün oluşu bir kaç şekilde izah edilebilir. a) Allah-u Teala meleklere Adem (Aleyhisselam) a tazim ve tekrim yolu ile secde etmelerini emretti. Hikmetin gereği Allah-u Teala’nın, fazilet bakımından altta olanın üstte olana secde etmesini emretmesidir. b) ilim ehli olan herkes; “Allah (-u Tealâ) Adem (Aleyhisselam) a bütün isimleri öğretti.” (Bakara Suresi: 31 den) Ayeti ile Allah-u Teala’nın, Adem (Aleyhisselam)ı meleklerden üstün kıldığını, Adem (Aleyhisselam) ın ilminin fazlalığı sebebiyle, tazim ve tekrimi hak ettiğini anlar. c) “Şüphesizki Allah (-u Teala) Adem (Aleyhisselam) ı, Nuh (Aleyhisselam)ı, İbrahim ailesi ile İmran ailesini seçip alemlere üstün kıldı.” (Ali İmran Suresi: 33) Bu ayet-i celilede zikredilen Âlem kavramına melekler de dahildir. Peygamber olmayan insanların, Peygamber olan meleklerden üstün tutulmayacakları icma ile istisna edilmiştir. Bu istisna dışında ayetin genel hükmü bakidir. Bu genel hüküm de; “İnsan nev’inin Peygamberlerinin, melek nev’inin Peygamberlerin den, Peygamber olmayan insanların, Peygamber olmayan meleklerden üstün oluşu” dur. Kaynak: Ahmed Mahmut Ünlü, İtikad Risalesi İMANI GÖTÜREN SÖZLER   Alimlerin büyük çoğunluğuna göre, bilmeyerek de olsa inkar anlamına gelecek ‘küfür’ söz söyleyen veya küfür işleyen kâfir olur, dinden çıkar. Onların görüşü şu şekilde özetlenebilir: “İman ve küfür konusunda bilmemek, özür değildir.” Ancak, alimlerin bir kısmı da bilmeden olursa, küfür olmayacağını söylediler. Yani, cehaleti mazeret kabul ettiler. Demek ki, her ihtimalde insanın imanını tehlikeye atan bu tür sözlerden kesinlikle kaçınmak gerekir. Kalbe gelen bu tür düşünceler, dille söylenmedikçe vesvesedir. Halis imandan kaynaklanır. Yani, küfür olmaz. Bu tür şeylerin kalpte yer etmesi zararlıdır; ancak, gelip geçici olursa zararı yoktur. Bu gibi sözlerden bazılarını dikkatinize sunuyoruz: •Namaz kılmayana “Namaz kıl” dendiğinde “Ben elimi namazdan yıkadım”, “Bu iş uzundur, bana ağır gelir”, “Ramazana bıraktım, o zamana kadar sabredeceğim”, “Namazı gömdüm”, “Namazı ektim”, “Namaz kılsam ne kârım olur” demesi.  •“Zekâtını ver” diyene “Ben zekât-mekat vermem” demek. “Keşke faiz ve zulüm helal olsaydı” temennisinde bulunmak.  •“Ben şarap, içki içerim, kimmiş haram diyen” denilmesi.  •“Dine (Şeriat) göre hüküm şöyledir” diyen birine “Ben şeriat-meriat tanımam, şeriatsız amel ederim” demek.  •“Haram mal, bana helal maldan daha sevimlidir” demek.  •“İmam Azam’ın görüşleri hep kıyasa dayalıdır. Dinde kıyas yoktur” diyen, Kıyas Kur’ân ile sabit olduğundan dolayı kâfir olur.  •İlim meclisine davet edildiğinde “İlim meclisleri ne işe yarar, ilim meclisinde ne işim var” demek.  •Bir alimin kitabını, fetvasını hakaret kastıyla yere atmak. “Âlim” kelimesini küçülseyerek, alay ederek “âlimcik” demek.  •“İbadettir” diyerek çalgı çalmak, raks etmek. Küfürlerine rıza göstererek Mecûsînin “kulunsuvey”ini, Hıristiyanın “zünnar”ını bağlamak, “haç” takmak.  •Güldürmek gayesiyle dînî bir konu veya kutsalı alaya almak. Bu tür fıkralar uydurmak.  •“Filânın katli (öldürülmesi) bana helaldir” demek ve böyle diyen birini “Doğru söyledin” diye tasdik etmek.  •Kendisine “ey kâfir” diyen birine “buyur” diye karşılık vermek. •“Allah adına yemin etmene inanmam, bana namusun üzerine yemin et” demek.  •Müslüman olan birine “kâfir” demek.  •Hanımına “kâfir” diyen koca kâfir olduğu gibi, ona “kâfir sensin” karşılığını veren hanımı da kâfir olur.  •Bir kimseye “Ma’bûdum”, “Ben sana tapıyorum”, “Falan sanatçıya taparım” demek.  •Mukaddes bir yeri, meselâ camiyi söz veya fiille hafife almak. Mukaddes olmayan bir yeri mukaddes saymak, meselâ bile bile Kıble’den başka tarafa namaza durmak.  •Dini bir dayanağı olmaksızın, birini öldürene “İyi ki onu öldürdün” demek.  •Günahını çirkin görmemek, günahıyla övünmek, taatini güzel görmemek veya bu düşüncesini dille ifade etmek.  •İleriki bir zamanda kâfir olmaya karar veren, anında kâfir olur.  •Kıyametten korkmadığını söylemek.  •Kaderin (kader-i mutlak) değiştirileceğine inanmak.  •Mü’mini mü’min olduğu için sevmemek; kâfiri, kâfir olduğu için sevmek.  •Kendisine “örtün” denen bir hanımın, “Bu sıcakta örtünmek mi olurmuş” demesi.  •İslâm’a veya İslâm hükümlerine “hurafe” demek.  •Allah’ın hükümlerini (kalben iman etmek gerekirken) sırf akla uyuyor, diye kabul etmek.  •Kâfirlerin de Cennet’e gireceğine inanmak. Mü’minin Cehennem’de ebedî kalacağını iddia etmek. GÜLİSTAN ARAŞTIRMA SERVİSİ KÜFÜR VE KÜFRE DÜŞÜREN SÖZLER   Her geçen gün biraz daha umursuzlaşıyor insanlık, her geçen gün daha bir cahilleşiyor insanlar… En büyük cehalet küfür-şirk, en büyük cahil Ebu Cehil yani ‘cehaletin babası’… İman yolunu bırakıp bile bile küfür yoluna sapmak ise şüphesiz insanın kendine yaptığı en büyük zulümdür. Çünkü bu insanın kendisini cehenneme atması anlamına gelmektedir.  Küfür, sözlükte ‘örtmek’ demektir. Dini ıstılahta ise Hz. Peygamber (asv)'in Allah-u Zülcelal katından getirdiği kati olarak bilinen şeylerden birini inkar etmektir. Bilindiği üzere bu inkar ve küfür kişiyi dinden çıkarır. Dört çeşit küfür vardır, bunlar; 1- Küfr-i İnkari; Allah-u Zülcelal'i tanımayıp onu asla kabul etmemektir. Allah-u Zülcelal'in varlığını inkar eden kafirler gibi. 2- Küfr-i Cuhudi; Kalple Allah-u Zülcelal'i tanıyıp, kibrinden dolayı diliyle ikrar etmemektir. Şeytanın küfrü gibi. 3- Küfr-i İnadi; Kalple Allah-u Zülcelal'i bilmek, dille itiraf etmek. Ebu Talib gibi. Zira o: “Ben Muhammed(sav)'in dininin, dinlerin en hayırlısı olduğunu biliyorum, fakat beni tenkit ederler diye itiraf etmiyorum” diyordu. 4-) Küfr-i Nifaki; Dille ikrar ettiği halde, kalple tasdik etmemektir. Münafıklar gibi. İslam’da en önemli şey iman, itikat düzgünlüğü ve imani hataların düzeltilmesidir. Allah’a, Allah-u Zülcelal’in istediği gibi iman etmek, o kadar önemli ve ahiret açısından öyle önemli bir meseledir ki, Hz. Ömer (ra) bunun önemini anlatmak için şöyle söylemiştir: “Namaz kılmaktan çivi gibi olsanız, oruç tutmaktan yay gibi olsanız, itikadınız düzgün değilse, amelleriniz kabul olmaz.” İman ve itikat yönünden günümüz müslümanlarının düştüğü en büyük tehlike, imandan sonra bilerek yada bilmeyerek küfre düşmektir. Bunun en büyük sebebi, elbetteki cehalettir. Bu da ‘farz-ı ayn’ yani, kişinin bilmekle şahsen sorumlu olduğu fıkıh ve itikad ilimlerini bilmemesinden kaynaklanmaktadır.  Oysa insan gündelik hayatında, yirmi dakikalık bir zaman süresini bu işe ayırsa, en fazla üç ay içinde bu bilgileri öğrenebilir. Fakat bu işe önem vermez basit görürse, küfre düşmesi de elbette ki kaçınılmaz bir gerçek olarak ortaya çıkacaktır. Bu dünyadan imanla ayrılmak, dünya sınavında İslam’ı hakkı ile yaşamakla mümkündür. Bunun için de dini iyi bilmek ve doğru yaşamak lazımdır. Günümüzde aldatıcı, yanıltıcı ve kafa karıştırıcı birçok husus var, kişiler var ve yayınlar var. Ahirzamanda iman elde kor gibidir. İmanla küfür arasında ince bir çizgide yaşıyoruz. Bu yüzden çok dikkatli olmalıyız. Çünkü şirke, küfre çabuk düşüren bir hayat yaşanıyor. Kur’an-ı kerimde şöyle buyrulur: “Yeryüzündekilerin çoğuna uyacak olursan, seni Allah(cc.)’ın yolundan saptırırlar. Onlar zandan başka bir şeye tabi olmazlar. Yalandan başka bir şey de söylemezler.” (Enam,116) Dikkat etmek için öncelikle bilmek ve anlamak gerekir. İtikad konularının tamamını dergi gibi sınırlı bir alanda anlatmamız mümkün olamayacağı için biz bu sayımız da olayın ehemmiyetinin anlaşılması gayesiyle insanın küfre düşmesine sebep olan sözlerin bir kısmına yer vermeyi uygun gördük. Küfre düşüren sözler * “Allah(cc.), gökten, Arş’tan bize bakar”, “Yukarda Allah(cc.) şahit” demek. * “Galiba Allah(cc.) onu unuttu” demek. * “Ben Allah(cc.)’tan, Kur’ân’dan, Peygamberden(as) berîyim” veya mü’min birine “O Allah(cc.)’ın ve benim nazarımda dinsizdir veya Hıristiyandır veya Yahudi’dir” demek. * Kudretini kast etmeksizin “Allah(cc.)’ın eli uzundur” demek. * Yalanını “Allah(cc.) biliyor ki bu böyledir” cümlesiyle takviye ederek, insanları inandırmaya çalışmak. * “Allah(cc.)’a yemin etmenle, eşeğimin anırması aynıdır.” demek. * “Seni Allah(cc.)’tan fazla severim,” veya aşık olduğu kimseye “sana tapıyorum” demek.  * Allah Teâlâyı cisimle vasıflandırmak, Ondan başka kadîm (ezeli) varlık olduğuna inanmak, O’nu zamana ve mekâna isnad etmek, O’nu azalarla vasfetmek, meselâ “Gözü var” ya da “Görmez” demek.  * Allah(cc.)’tan başkasına tapmak, “Allah(cc.)’a da şeyhime de taparım” demek. Bunu yapmak da, söylemek de şirktir. * Kızdığı birine “dinsiz” yahut “Allah(cc.)” kelimesine “sız” ilavesini yaparak konuşmak. * Allah Teâlâ hakkında “Baba, oğul, dede” gibi sözleri kullanmak. * “Allah Teâlâ şunu boşuna yaratmış” demek. * Allah Teâlâ’nın isimlerini kullanarak sihir yapmak, âyetleri ters okumak. Haram işlerken Besmele çekmek. Allah(cc.)’ın isimlerini sun’i uyutma ve telkin için kullanmak. * Azrail (aleyhisselam)’ı alaya almak niyetiyle: “Onu görünce Azrail(as.)’i görmüş gibi oluyorum” demek. * “Sen bana şu kadar para ver; ben de Azrail(as.)’i falanın canını almaya göndereyim” demek. * Takvâ ehli birine, dindarlığından dolayı “Şeytanı görmem, seni görmemden benim için daha iyi” veya “Sen domuz gibisin” demek. * “Sen benim peygamberimsin” yahut “Ben senin peygamberinim” demek. * Kur’ân’ı küçümsemek, beşer sözüne benzetmek, hükümlerini yetersiz görmek, bir harfini bile olsa inkâr etmek, haramını helal veya haramını helal saymak,  * Esmâ-ül Hüsnâ’dan veya Kur’ân’dan bir kelimeyi de olsa aşağılamak amacıyla pislik içine atmak. * İlahi kitaplardan herhangi birine sövmek. * Allah(cc.)’ın indirdiklerinden birine ayıp takmak, küçümsemek, alaya almak. * Kur’ân’ı hakimin veya Allah(cc.)’ın isimlerinden birinin üzerine, kitabı ciltlemek gibi meşru bir gaye dışında basmak. * Peygamberlerden(asv) herhangi birini veya şeriatlerini inkâr etmek. “Falan kişi peygamber de olsa, ona inanmam”, “Peygamber(sav) gelip bana bunu yap dese yine yapmam” veya “Peygamber(sav) yapma dese, yine yaparım” demek. (Bu olay asla gerçekleşmeyecek bile olsa, şarta bağlandığı için böyledir.) * Kim olursa olsun herhangi bir insanı Peygamber seviyesine çıkarmak veya herhangi bir Peygamberi(asv) herhangi bir insan seviyesine indirmek. * Peygamberin(sav) azalarından birini, meselâ sakalını küçümsemek. * Peygamber(sav) hakkında “O adam”, “O herif” gibi saygısız ve küçümseyici sözler sarf etmek. Yine küçümseme amacıyla “O da nihayet bir beşerdir” demek. * Peygambere(sav) yahut isimlerinden veya icraatlarından birine sövmek. Adı ‘Nebî’ olan birine, Peygamberi(sav) kastederek ederek sövmek. * Onu yalanlamayı kast etmeksizin, “Peygamberim” diyen birine, “Madem Peygambersin bir mucize göster” demek. * Tevatüren sabit olmuş (yalan söylemesi imkansız, bir çok Sahabe(ra) tarafından rivayet edilmiş) hadîsi inkâr etmek. Meşhur hadîsi inkâr konusunda ihtilaf edilmiştir. Ama mütevatir mi, meşhur mu olduğunu bilmeksizin bir hadîs için “Böyle sözler çok olmuştur” demek küfürdür. * “Peygamber(sav) şunu severdi” denilince “Ben sevmem” demek. “Ben Peygamber(sav)'i sevmem” demek. Rol icabı bile olsa bunu yapmak küfürdür. Tek çıkış yolu “Ebu Cehil ya da falan böyle demişti” diye aktarmaktır. * Peygamber (aleyhisselam) kendi arzusuyla fakirliği tercih etti, diye belirtmeksizin “Peygamber fakirdi” demek. * “Âdem (aleyhisselâm) ham bez yapardı” diyene “Biz dokumacının çocuğuyuz” demek. Âdem (aleyhisselâm)dan değil de, maymundan geldiğini iddia etmek. Peygamberleri tazîm ifade eden sözlerle anmak lazımdır. Böyle yapmamanın dahi küfür olduğu hükmünü çıkaran alimler vardır. *Üstünlüğü ayet ve hadisle sabit olan sahabilerden Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer, ve Hz. Âişe (radiyallahu anhum) gibi sahabilerin büyüklerine sövmek, hilafetlerini inkâr etmek. Diğer sahabelere sövmenin küfür olup olmadığı ise ihtilaflıdır. (Dikkat etmek lazım ki, bu hareket kişiyi dinden çıkarmasa bile büyük günahtır.) *Ulemâya (Din alimlerine) sövmek, onlarla alay etmek, onları hafife almak.  *Kitab ve Sünnet’le sabit olmuş hususları, meselâ hesabı, azabı, Sırat’ı, Kevser Havzını, Mizân’ı, Cennet’i, Cehennem’i inkâr etmek. *“Allah bana Cennet’i verse, sensiz gitmem”, “Allah Teâlâ falanla Cennet’e gir, dese; girmem”, “Senin yüzünden Cennet’i vereceklerse, istemem”, “Senin yüzünden Cehennemlik olacaksam, olayım” demek. *“Âhirette yalnız rûh azap görür, beden değil” demek. *“Sen -haşa- Allah olsan, senden yine de hakkımı alırım” demek. *Küçük günah işleyen birine “tövbe et” denilince “Ne yaptım ki, tövbe edeyim” diye cevap vermesi. Ulemanın büyük çoğunluğuna göre; “Bilmeyerek de olsa küfür söz söyleyen veya küfür işleyen kâfir olur” dediler. Onlar şöyle derler: “İman ve küfür hususunda bilmemek, özür değildir.” Ancak, bir kısmı da bilmeden olursa, küfür olmayacağını söylediler. Yani, cehaleti mazeret kabul ettiler. Ancak, hakim böyle bir şeyi işittiğinde af etmez ve şer’î hükmü tatbik eder. Kalbe gelen bu tür düşünceler, dille söylenmedikçe vesvesedir. Halis imandan kaynaklanır. Yani, küfür olmaz. Bu tür şeylerin kalpte yer etmesi zararlıdır; ancak, gelip geçici olursa zararı yoktur.  (devam edecek) DERVİŞ ENES AHMEDOĞLU KÜFÜR VE KÜFRE DÜŞÜREN SÖZLER   Her geçen gün biraz daha umursuzlaşıyor insanlık, her geçen gün daha bir cahilleşiyor insanlar… En büyük cehalet küfür-şirk, en büyük cahil Ebu Cehil yani ‘cehaletin babası’… İman yolunu bırakıp bile bile küfür yoluna sapmak ise şüphesiz insanın kendine yaptığı en büyük zulümdür. Çünkü bu insanın kendisini cehenneme atması anlamına gelmektedir.  Küfür, sözlükte ‘örtmek’ demektir. Dini ıstılahta ise Hz. Peygamber (asv)'in Allah-u Zülcelal katından getirdiği kati olarak bilinen şeylerden birini inkar etmektir. Bilindiği üzere bu inkar ve küfür kişiyi dinden çıkarır. Dört çeşit küfür vardır, bunlar; 1- Küfr-i İnkari; Allah-u Zülcelal'i tanımayıp onu asla kabul etmemektir. Allah-u Zülcelal'in varlığını inkar eden kafirler gibi. 2- Küfr-i Cuhudi; Kalple Allah-u Zülcelal'i tanıyıp, kibrinden dolayı diliyle ikrar etmemektir. Şeytanın küfrü gibi. 3- Küfr-i İnadi; Kalple Allah-u Zülcelal'i bilmek, dille itiraf etmek. Ebu Talib gibi. Zira o: “Ben Muhammed(sav)'in dininin, dinlerin en hayırlısı olduğunu biliyorum, fakat beni tenkit ederler diye itiraf etmiyorum” diyordu. 4-) Küfr-i Nifaki; Dille ikrar ettiği halde, kalple tasdik etmemektir. Münafıklar gibi. İslam’da en önemli şey iman, itikat düzgünlüğü ve imani hataların düzeltilmesidir. Allah’a, Allah-u Zülcelal’in istediği gibi iman etmek, o kadar önemli ve ahiret açısından öyle önemli bir meseledir ki, Hz. Ömer (ra) bunun önemini anlatmak için şöyle söylemiştir: “Namaz kılmaktan çivi gibi olsanız, oruç tutmaktan yay gibi olsanız, itikadınız düzgün değilse, amelleriniz kabul olmaz.” İman ve itikat yönünden günümüz müslümanlarının düştüğü en büyük tehlike, imandan sonra bilerek yada bilmeyerek küfre düşmektir. Bunun en büyük sebebi, elbetteki cehalettir. Bu da ‘farz-ı ayn’ yani, kişinin bilmekle şahsen sorumlu olduğu fıkıh ve itikad ilimlerini bilmemesinden kaynaklanmaktadır.  Oysa insan gündelik hayatında, yirmi dakikalık bir zaman süresini bu işe ayırsa, en fazla üç ay içinde bu bilgileri öğrenebilir. Fakat bu işe önem vermez basit görürse, küfre düşmesi de elbette ki kaçınılmaz bir gerçek olarak ortaya çıkacaktır. Bu dünyadan imanla ayrılmak, dünya sınavında İslam’ı hakkı ile yaşamakla mümkündür. Bunun için de dini iyi bilmek ve doğru yaşamak lazımdır. Günümüzde aldatıcı, yanıltıcı ve kafa karıştırıcı birçok husus var, kişiler var ve yayınlar var. Ahirzamanda iman elde kor gibidir. İmanla küfür arasında ince bir çizgide yaşıyoruz. Bu yüzden çok dikkatli olmalıyız. Çünkü şirke, küfre çabuk düşüren bir hayat yaşanıyor. Kur’an-ı kerimde şöyle buyrulur: “Yeryüzündekilerin çoğuna uyacak olursan, seni Allah(cc.)’ın yolundan saptırırlar. Onlar zandan başka bir şeye tabi olmazlar. Yalandan başka bir şey de söylemezler.” (Enam,116) Dikkat etmek için öncelikle bilmek ve anlamak gerekir. İtikad konularının tamamını dergi gibi sınırlı bir alanda anlatmamız mümkün olamayacağı için biz bu sayımız da olayın ehemmiyetinin anlaşılması gayesiyle insanın küfre düşmesine sebep olan sözlerin bir kısmına yer vermeyi uygun gördük. Küfre düşüren sözler * “Allah(cc.), gökten, Arş’tan bize bakar”, “Yukarda Allah(cc.) şahit” demek. * “Galiba Allah(cc.) onu unuttu” demek. * “Ben Allah(cc.)’tan, Kur’ân’dan, Peygamberden(as) berîyim” veya mü’min birine “O Allah(cc.)’ın ve benim nazarımda dinsizdir veya Hıristiyandır veya Yahudi’dir” demek. * Kudretini kast etmeksizin “Allah(cc.)’ın eli uzundur” demek. * Yalanını “Allah(cc.) biliyor ki bu böyledir” cümlesiyle takviye ederek, insanları inandırmaya çalışmak. * “Allah(cc.)’a yemin etmenle, eşeğimin anırması aynıdır.” demek. * “Seni Allah(cc.)’tan fazla severim,” veya aşık olduğu kimseye “sana tapıyorum” demek.  * Allah Teâlâyı cisimle vasıflandırmak, Ondan başka kadîm (ezeli) varlık olduğuna inanmak, O’nu zamana ve mekâna isnad etmek, O’nu azalarla vasfetmek, meselâ “Gözü var” ya da “Görmez” demek.  * Allah(cc.)’tan başkasına tapmak, “Allah(cc.)’a da şeyhime de taparım” demek. Bunu yapmak da, söylemek de şirktir. * Kızdığı birine “dinsiz” yahut “Allah(cc.)” kelimesine “sız” ilavesini yaparak konuşmak. * Allah Teâlâ hakkında “Baba, oğul, dede” gibi sözleri kullanmak. * “Allah Teâlâ şunu boşuna yaratmış” demek. * Allah Teâlâ’nın isimlerini kullanarak sihir yapmak, âyetleri ters okumak. Haram işlerken Besmele çekmek. Allah(cc.)’ın isimlerini sun’i uyutma ve telkin için kullanmak. * Azrail (aleyhisselam)’ı alaya almak niyetiyle: “Onu görünce Azrail(as.)’i görmüş gibi oluyorum” demek. * “Sen bana şu kadar para ver; ben de Azrail(as.)’i falanın canını almaya göndereyim” demek. * Takvâ ehli birine, dindarlığından dolayı “Şeytanı görmem, seni görmemden benim için daha iyi” veya “Sen domuz gibisin” demek. * “Sen benim peygamberimsin” yahut “Ben senin peygamberinim” demek. * Kur’ân’ı küçümsemek, beşer sözüne benzetmek, hükümlerini yetersiz görmek, bir harfini bile olsa inkâr etmek, haramını helal veya haramını helal saymak,  * Esmâ-ül Hüsnâ’dan veya Kur’ân’dan bir kelimeyi de olsa aşağılamak amacıyla pislik içine atmak. * İlahi kitaplardan herhangi birine sövmek. * Allah(cc.)’ın indirdiklerinden birine ayıp takmak, küçümsemek, alaya almak. * Kur’ân’ı hakimin veya Allah(cc.)’ın isimlerinden birinin üzerine, kitabı ciltlemek gibi meşru bir gaye dışında basmak. * Peygamberlerden(asv) herhangi birini veya şeriatlerini inkâr etmek. “Falan kişi peygamber de olsa, ona inanmam”, “Peygamber(sav) gelip bana bunu yap dese yine yapmam” veya “Peygamber(sav) yapma dese, yine yaparım” demek. (Bu olay asla gerçekleşmeyecek bile olsa, şarta bağlandığı için böyledir.) * Kim olursa olsun herhangi bir insanı Peygamber seviyesine çıkarmak veya herhangi bir Peygamberi(asv) herhangi bir insan seviyesine indirmek. * Peygamberin(sav) azalarından birini, meselâ sakalını küçümsemek. * Peygamber(sav) hakkında “O adam”, “O herif” gibi saygısız ve küçümseyici sözler sarf etmek. Yine küçümseme amacıyla “O da nihayet bir beşerdir” demek. * Peygambere(sav) yahut isimlerinden veya icraatlarından birine sövmek. Adı ‘Nebî’ olan birine, Peygamberi(sav) kastederek ederek sövmek. * Onu yalanlamayı kast etmeksizin, “Peygamberim” diyen birine, “Madem Peygambersin bir mucize göster” demek. * Tevatüren sabit olmuş (yalan söylemesi imkansız, bir çok Sahabe(ra) tarafından rivayet edilmiş) hadîsi inkâr etmek. Meşhur hadîsi inkâr konusunda ihtilaf edilmiştir. Ama mütevatir mi, meşhur mu olduğunu bilmeksizin bir hadîs için “Böyle sözler çok olmuştur” demek küfürdür. * “Peygamber(sav) şunu severdi” denilince “Ben sevmem” demek. “Ben Peygamber(sav)'i sevmem” demek. Rol icabı bile olsa bunu yapmak küfürdür. Tek çıkış yolu “Ebu Cehil ya da falan böyle demişti” diye aktarmaktır. EHL-İ SÜNNET VE SAPIK FIRKALAR   Ehl-i Sünnet, Kur’an-ı Kerim ile Hz. Peygamber (asv)’in sünnetine sımsıkı sarılıp, doğru yoldan sapmayan kimselerdir. Bu kimselerin inanç yönünden ne ifratı ne de tefriti vardır. Ehl-i Sünnetin inançları özetle şöyledir; Allah-u Zülcelal bütün kemal sıfatlarla vasıflanmıştır. Hiçbir eksiği yoktur. Her şeyin yaratıcısı O’dur. Zatında bir olduğu gibi sıfatlarında da birdir.  Ezelidir. Hiçbir şey yokken O var idi. Ne isim ve ne de sıfatlarında sonradan meydana gelme diye bir şey yoktur.  O, her şeyi ilmi ile bilir. İlmi ise ezeli bir sıfatıdır. Kudreti ile Kaadir’dir. Kudret sıfatı ise ezelidir. Yaratması ile Hâlik’tir. Yaratma ise ezeli bir sıfatıdır. O, fiili ile fâil, fiil sıfatı ise ezelidir.  Bütün fiiller mahluk, Allah-u Zülcelal’in fiili ise mahluk değildir. O’nun sıfatları ne hadis (sonradan olma) ne de mahluktur. O’nun hiçbir sıfatı yaratıkların sıfatlarına benzemez.  O’nun bilmesi bizim bilmemize, O’nun kudreti bizim kudretimize, O’nun görmesi bizim görmemize, O’nun işitmesi bizim işitmemize, O’nun konuşması bizim konuşmamıza benzemez. O’nun rızası, gazabı, ve bütün sıfatları, alet, harf, keyfiyet ve ses gibi şeylerden münezzehtir.  Bizim sıfatlarımız hadistir. Yani; alet, harf, keyfiyet, hal ve ses gibi şeylerden meydana gelir.  Allah-u Zülcelal ebedidir. Varlığı sonsuzdur.  Ehl-i sünnet, Eş’arî ve Maturîdî fırkası olmak üzere iki fırkadır. Bu iki fırka arasında bazı teferruatlarda farklılıklar olsa da, inanç esaslarında birbirine aykırı değildirler.  İmam İbnu Subkî, Şerh-u Akîdet-i İbn-il-Hâcib adlı eserinde diyor ki: "Ehli Sünnet vel Cemaat, bir tek akîde üzerinde ittifak ettiler. Allah Teâlâ'nın hakkında vacib, caiz ve muhal olan sıfatlarda ihtilaf etmediler. Ancak bu itikada ulaşabilecek bazı meselelerde ihtilaf ettiler. Yani delillerde ihtilaf ettiler.”  Uzun araştırmalardan sonra anlaşılıyor ki, Ehli Sünnet vel Cemaat üç taifedir: Birincisi, ehli hadistir. Bunlar, sadece Kitab ve Sünnete dayanırlar; bundan başkasına iltifat etmezler. Bunların delilleri, Kitab, Sünnet ve İcmâ-i ümmettir. İkincisi, fikir, sanat ve aklî delillerle meselelerini muhkemleştiren (güçlendiren) taifedir. Bunlara Eş'ârî ve Hanefî denilir. Eş'ârilerin imamı, Ebu-l-Hasen el-Eş'ârî; Hanefîlerin imamı ise Ebû Mansûr el-Mâturîdî'dir. Bunlar aklî delillerde ve maksatlarda müttefiktirler. Sem'î delillerden aklın mümkün gördüğü meselelerde de müttefiktirler. Ancak maksat olan bazı itikâdî meselelerin delillerinde, mesela tekvin ve taklid meselelerinde ihtilaf ettiler. Üçüncüsü, keşif ve ehli vicdan taifesidir. Bunlara sofiyye denilir. Sofîler de bidâyette, ehli nazar ve istidlal, yani Eş'ârî ve Matûrîler gibidirler. Nihayette ise keşif ve ilhamla hükmederler. Hafız Zebîdî (rahimehullah) diyor ki: “Malum olsun ki, İmam Ebu-l-Hasen el-Eş'ârî ve İmam Ebû Mansûr el-Mâturîdî (radıyallahu anhumâ), indî meselelerden son derece sakındılar. Bir bid'ati ihdas etmediler. Mezhebleri, ashab, tabiîn ve tebei tâbiîn'in yolundan ayrılmamıştır. Bilakis Selefin itikad anlayışlarını, aklî ve naklî delillerle esaslaştırdılar.  Mesela İmam Eş'arî, İmam Şâfiî'nin görüş ve ictihatlarını, açık nasslarla (deliller) teyid ederek mezhebine yardım etmiştir. İmam Mâturîdî ise aynı yolla İmam Ebû Hanîfe'nin mezhebini aklî ve naklî delillerle takviye etmiştir. Her ikisi de ehl-i bid'atle savaşmışlar ve Allah Teâlâ onları muvaffak kılmıştır. Filhakika cihadın aslı da, bunların yaptıkları cihattır. Bu takdirde bunlara uymak, Ashab, Tabiîn ve Tebe-i Tabiîn'e uymaktır. Bunlara bağlanmak, Onlara bağlanmaktır.  Nitekim İz İbn-i Abdisselam diyor ki: "Şâfîler, Malikîler, Hanefîlerin büyük bir kısmı ve Hanbelîlerden ehli fazilet, İmam Eş'ârî'nin itikadı üzere icma' ettiler. Nitekim İmam Eş'ârî'nin muasırlarından Ebû Amr ibn’ul-Hâcib, Mâlikî olduğu halde ve Hanefîlerin şeyhi olan Şeyh Cemâleddîn de Hanefî olduğu halde, Eş'ârî'nin itikadı gibi eser yazdılar." (İmam Takyeddîn İbnu Subkî, İbnu Abdisselam'ın bu naklini tasvib etmiştir.) Onların zamanından şu ana kadar, onlardan hiçbir âlim, hiçbir alimi tekfîr (küfür isnad etmek), tebdî' ve tesfîk etmemiştir. Bu da onların hak yol üzerinde olmasına delildir.  Hasılı, sapıkların Ehli Sünnet vel Cemaat'e düşmanlığının yegane sebebi, İslam’ı tatbik etmekten aciz kalmalarıdır. Onların acizlikleri, onları sevgiden çevirip düşmanlığa saptırmıştır.  Önüne gelen kitap yazar; karalar, çizer. Kimisi "bilim adamı" der; kimisi "ayet, hadis" deyip kafasına göre yorum yapar. Buna çok dikkat etmeliyiz. Ehli Sünnet vel Cemaat’in itikâdı ve amelî ölçüleri, tevâtür (sağlam) senedlerle zamanımıza ulaşmıştır. Fırka-i Nâciye, yani Efendimizin haber verdiği kurtuluşa erecek olan cemaat da, Ehli Sünnet vel Cemaat’tir.  İnanç sahasındaki bi’dat (sapık) fırkalar; Mu’tezile, Şi’a, Hariciye, Neccariye, Müşebbihe, Mercie ve Cebriye olmak üzere yedi sınıfa ayrılmışlardır.  Mu’tezile;  Bu mezhebin mensupları, Allah-u Zülcelal’in kitabını mahluk (yaratılmış) saymışlardır. ‘Allah-u Zülcelal ne görür ne de görülür’ diyerek, O’nun ‘Basar’ sıfatını inkar etmişlerdir. Ayrıca Sırat’ı, Mizan’ı ve evliyanın kerametini inkar ederler. Bunlar kendi aralarında yirmi guruba ayrılmışlardır.  Şîa;  Bunlar da kendi aralarında 22 fırkaya ayrılmışlardır. Bu mezhebin bazı mensupları, Hz. Ali (ra)’yi peygamber ve bazıları onu ilah kabul etmişlerdir.  Şia’nın bir kısmı Kur’an-ı Kerimin açık hükümlerine ters düştüğü için müslüman sayılmazlar. Bunlar Kur’an-ı Kerimin bir kısmını Hz. Peygamber (asv)’e bir kısmını Hz. Ali (ra)’ye indiği inancındadırlar. Mesela beş vakit namaz ile Ramazan orucunu inkar eden bir kısım Rafızilerle peygamberliğin Hz. Muhammed (asv)’e değil, Hz. Ali (ra)’ye geldiğini ve Hz. Aişe (ra)’nin, Hz. Muhammed (asv)’e ihanet ettiğine inanan, Hindistan’da ve Pakistan’da bulunan İsmailiye fırkası gibi. Şia’nın diğer bir kısmı ehl-i bid’at olsalar da Müslüman sayılırlar. Mesela, Yemen’de bulunan Zeydiyye fırkası Hz. Ali’nin, imamete daha müstahak olduğuna, bununla beraber üst varken astın da halife olabileceğine inandıkları için Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer ve Hz. Osman (r.anhum)’un hilafetini reddetmiyorlar. Şiiler arasında ehl-i sünnete en yakın bu fırkadır.  Hariciye;  Bu mezhebin mensupları, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Talha (r.anhum), Hz. Aişe (r.anha) ve kendileri dışındaki bütün müslümanları tekfir etmişlerdir. Ayrıca bunlar, küçük ve büyük günah işleyenleri de kafir sayarlar. Bunlar da kendi aralarında yirmi guruba ayrılmışlardır.  Neccariye;  Bu mezhebin mensupları, Allah-u Zülcelal’in sıfatlarını inkar edip, Kur’an-ı Kerim yazıldığı zaman cisim, okunduğu zamanda a’razdır, derler. Bunlar da kendi aralarında üç guruba ayrılmıştır.  Müşebbihe;  Bu mezhebin mensupları, Allah-u Zülcelal’i cisimlikle vasıflandırırlar. Bunlar, Allah-u Zülcelal (haşa) yaratıklara benzer, derler. Mürcie;  Bu mezhebin mensupları, Allah-u Zülcelal mü’minlerden herhangi birine ateşle azab etmez, masiyet (günah) imanla birlikte zarar vermez, derler. Ayrıca, ameller farz değil fazilettir, yapanlar için iyidir, yapmayanlara bir şey yoktur, derler. Bunlar da kendi aralarında beş guruba ayrılmışlardır. Cebriye;  Bu mezhebin mensupları, kulun meydana gelen her hangi bir işte iradesi yoktur, o cansız varlık mesabesindedir, hal böyle olunca, kul emir ve nehy’e (yasaklara) muhatap olmaktan da kurtulmuş olur, derler.  Kaynakça:  1) Seyda Muhammed Konyevi (ks); Asrımız Meselelerine Fetvalar, Reyhani Yayınları, Konya, 2004. 2) İsmail Çetin Hz.; Ehli Sünnetin Nazarı İtikadın Ölçüsüdür, Dilara Yayınları. M. HAMZA KAFKASLI Kur’an Etrafında  Ali Ünal                Kur'an Nedir, Nasıl Tarif Edilebilir? Kur'an, kelime olarak, daha çok kabul edilen görüşe göre, 'okumak' manasına gelen 'Ka-Ra-E' fiil kökünden, 'rüchan' ve 'küfran' gibi bir masdar olup, 'harfleri ve kelimeleri birbirine eklenerek okunan şey' demektir. 'Ka-Ra-E' fiili, 'el-kar'ü' masdarıyla 'toplamak' manasına da gelmektedir. Kelime bu şekilde, kadınlar için iki hayz ve iki temizlik arasında kanın rahimde toplanması manasında da kullanılır. Nitekim, Kur'an-ı Kerim'de, "Boşanmış kadınlar kendi başlarına üç temizlik müddeti (kuru') beklerler." (2:228) buyurulmaktadır ki bu, 'üç temizlik süresini arka arkaya getirirler' demektir. Bu manada Kur'an'ın, 'toplayan' demek olduğu söylenmiştir. İbn Abbas'ın, "Muhakkak onun toplanması ve 'Kur'anı' Bize aittir." (75:17) ayetini, 'toplanması ve kalbinde sabitleştirilmesi' şeklinde tefsir ettiği rivayet olunmaktadır. Bu bakımdan, bazıları, "önceki kitapların meyvelerini topladığı, ilimlerin hepsini kendinde topladığı" manasında Kur'an'a 'Kur'an' dendiğini ileri sürmüşlerdir. 'Ka-Ra-E' fiili Cahiliyye dönemi Araplarında, 'yavru vermedi, doğurmadı' manasına da kullanılıyordu. Fakat, Kur'an'ın bu çerçevede kullanıldığı ileri sürülmemişse de, belki, 'tertemiz olması' manasına gelecek şekilde bu mana ile de ilgili olabilir. Ebu Musa el-Eş'ari ve onun görüşünde olan bazı alimlere göre Kur'an, 'bir şeyi bir şeye yaklaştırıp bitiştirmek' manasında 'Ka-Ra-Ne' fiilinden türemiştir. Kur'an'ın, sure ve ayetlerin yanyana dizilmesinden oluştuğu için bu fiilden türediği söylenmiştir. Bazı alimlere göre ise 'Kur'an' hiç bir kelimeden türetilmemiştir. Bu kelime, Allah'ın (celle celalühu), Peygamberi'ne gönderdiği kitap için bir özel isim olmuştur. İmam-ı Şafii bu görüştedir. Kur'an'ın okunuşu, bazılarına göre 'Kur'an' şeklinde hemzeli, bazılarına göre ise, 'Kuran' şeklinde hemzesizdir. 'Ka-Ra-E'den türediğini söyleyenlerin yanında 'Kur'an', yani 'hemzeli', 'Ka-Ra-Ne'den türediğini söyleyenlerin yanında ise, 'Kuran', yani, 'hemzesiz'dir. Kur'an'ın hiç bir kelimeden türemediğini, 'Ka-Ra-E'den türemiş olsaydı, her okunan şeye 'Kur'an' denmesi, sözgelimi, Tevrat ve İncil'e de 'Kur'an' denmesi gerekeceğini ileri süren Şafii'ye göre, Kur'an hemzesizdir, yani 'Kuran'dır (Ebu’l-Beka, 287; el-İsfahani, 402; es-Salih, 15-18). Kur'an, Allah'ın kelamıdır; bu açıdan ezelidir, yaratılmış değildir. Fakat, vahy edilmiş, Hz. Cebrail (a.s.) tarafından Allah'tan (celle celalühu) alınıp, Hz. Muhammed alehissalatü vessselam'a getirilmiş haliyle harflerden ve seslerden oluşan, sure ve ayetlerden bir araya gelen, dillerimizle okunan, korunan, mushaflarda yazılıp, ellerimizle dokunulan, kulaklarımızla işitilip, gözlerimizle görülen 'Kitap'tır. Cünüp ve abdestsiz olanların, Kur'an'ın yazılı olduğu kağıtlar toplamı demek olan Mushaf'a dokunmaması gerekir (Ebu'l-Beka, a.g.e. a.y. Çetin, 30-32). Bazıları şöyle bir Kur'an tarifine varmışlardır: Kur'an, Peygamberimiz Hz. Muhammed aleyhissalatü ves-selam'a vahiy yoluyla indirilmiş, mushaflarda yazılı, tevatür yoluyla nakledilmiş olan ve okunmakla ibadet edilen i'caz sahibi Allah kelamıdır (Karaman, 67). Kur'an-ı Kerim'de kendi hususiyetlerinden söz eden bazı ayetlerde şöyle denmektedir: Ramazan ayı ki, insanlar için hidayet, Furkan ve hidayetin apaçık delilleri olarak Kur'an onda indirildi. (2:185) Bu Kur'an, Allah'tan başkasınca bir yalan olarak uydurulmuş değildir; ancak O, kendinden önceki (İlahi kitapları) tasdik etmek ve Kitab'ı ayrıntılı olarak açıklamak içindir.. (10:37) Belki akıl edesiniz diye, Arapça bir Kur'an indirdik. (12:2) Muhakkak bu Kur'an, en doğru olana iletir. (17:9) Muhakkak Kur'an'ı öğüt için kolaylaştırdık, ibret alan yok mudur? (54:17) Muhakkak kerim bir Kuran'dır O; saklanmış, korunmuş bir Kitap'tadır. (56:77-78) Kur'an'ın daha başka isimlerinin olduğu da söylenmiştir. Kitap, Fürkan, Zikr, Nur, Ruh, Hüda, Şifa, Mecid, Mesani, Ümmü'l-Kitap, Hakk, Sıdk, Tezkira, Büşra, Tenzil, İlm, Mübin vs. bunlar arasında anılmıştır (Çetin, 32-36). Bütün bu verdiğimiz bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla, Allah'ın Son Nebisi Hz. Muhammed aleyhissalatü vesselam'a vahy yoluyla indirdiği ayetlerden oluşan Kelamının adı Kur'an'dır. 'Ka-Ra-E' veya bir başka fiilden gelmiş olsun veya olmasın, Kur'an, bütünüyle özel bir isimdir. İlk inen ayetin 'Ka-Ra-E' fiilinin emir şekli olan ikra' (oku) olarak gelmesi sanırız, Kur'an'ın adı yönünden ayrı bir mana taşımaktadır. Şu kadar ki, Kur'an, bu fiilden gelmiş de olsa, bugün bilinen şekliyle eldeki metni okumak demek olmaz. Kur'an'ın bazılarını yukarıda sıraladığımız diğer isimleri ise, birer ayrı isim olmaktan çok, Kur'an'ın sıfatları olsa gerektir. ----------- İnsana, insanın mana ve mahiyetini, hakkı,hikmeti, Allah'ın Zat, sıfat ve isimlerini en hassas muvazenelerle öğreten kitap Kur'an'dır.. ve bu sahada ona denk ikinci bir kitap göstermek de mümkün değildir. Asfiyanın hikmetlerine,hakperest filozofların felsefelerine kim baksa,bunu hemen anlayacaktır..! ----------- Kur'an, İslam'ın Peygamberi aleyhissalatü vesselam'ın, kendi sözleri olarak değil, Allah'ın kendisine vahyedilmiş kitabı olarak ağızlarından dökülen ve Peygamberliği'ne şehadet eden en büyük mucizesi ve yalnızca zamanındaki Arapların değil, Kıyamet'e kadar bütün insanların ve cinlerin eşini ortaya koyamayacağı ve bu konuda her varlığa her zaman meydan okuyan, ritmik, okunur ayetler ve surelerdir. Tarihi değeri olan dini kaynaklar ve kitaplar arasında, gerçeklik ve eşsizlik açısından Kur'an'la karşılaştırılabilecek hiç bir örnek yoktur. Kur'an'da hiç bir katma, ekleme veya çıkarma söz konusu değildir, olmayacaktır da. Allah, O'nu korumayı taahhüd altına almıştır. Kur'an'ın ilk nüshalarıyla, İslam Tarihi boyunca ve bugün dünyanın her tarafında okunan Kur'an nüshaları arasında herhangi bir farklılık bulmak mümkün değildir. Kur'an'ın kapsamlı bir tarifi Bediüzzaman Hazretleri'nin tesbitleriyle, bütün insanların hakka irşadını esas alan Kur'an'ın ana maksatları dörttür: Tevhid, Nübüvvet, ahiret, İbadet ve Adalet. Kur'an'daki bütün ayetler, temelde bu dört esas üzerinde döner. "Yaş-kuru" içinde her şeyi açık-kapalı, icmali-tafsili.. barındıran Kur'an'ın, mesela, gerek peygamberlerin mucizeleri ve tarihi hadiseler yoluyla, gerekse işaretler yoluyla olsun, ilimlerden ve ilimlerin ulaşacağı son merhalelerden bahsetmesi, tamamen istidradi, yani "yeri geldiği için"dir ve sözünü ettiğimiz ana maksatlarına yöneliktir. Bu dört ana maksat çerçevesinde Kur'an'da akidevi gerçekler, iman esasları, insanın yeryüzündeki hayatını düzenlemesi için kaideler, ahiret hayatı, Cennet ve Cehennem, ayrıca cennetlik ve cehennemliklerle ilgili açıklamalar, kısaca, her insanın hayatını, düşüncelerini kuşatabilecek mana katmanları vardır. Kur'an bir şifadır; okunarak şifa verir ve hepsinin ötesinde, hayatta, gerek fert fert, gerekse içtimai hayatta bütünüyle uygulanarak şifa verir. Kur'an, bir kainat ilmidir, bir insan ilmidir, bir tarihtir, bir hukuktur. Kendisiyle insanlara hükmedilsin diye gönderilmiştir. Belli bir topluluk ve belli bir zaman için değil, dün de bugün de her insan için gerekli kaideleri, prensipleri ve uygulanması gereken hükümleri ihtiva eder. Burada Bediüzzaman Hazretleri'nin Kur'an'ı tarifini vermek yerinde olacaktır (sadeleştirerek): Kur'an, şu büyük kainat kitabının ezeli bir tercümesi.. ve tekvini ayetleri okuyan çeşitli dillerin ebedi tercümanı.. ve şu gayb alemi ve şehadet kitabının müfessiri.. ve yerde ve gökte gizli İlahi İsimlerin manevi hazinelerinin keşşafı.. ve hadiselerin satırlarının altındaki gizli hakikatlerin anahtarı.. ve şehadet aleminde gayb aleminin dili.. ve şu şehadet alemi perdesi arkasında olan ve gayb alemi yönünden gelen ebedi Rahmani iltifatların ve ezeli Sübhani hitapların hazinesi.. ve şu İslamiyet manevi aleminin güneşi, temeli, hendesesi.. ve uhrevi alemlerin mukaddes haritası.. ve Zat, Sıfatlar, İsimler ve İlahi Şuun'un açıklayıcı sözü, açık tefsiri, kesin delili ve tercümanı.. ve şu insaniyet aleminin terbiyecisi.. ve büyük insaniyet olan İslamiyet'in ay ve ışığı.. ve beşer cinsinin hakiki hikmeti ve insaniyeti saadete sevkeden hakiki mürşidi ve hidayet edicisi.. ve insanlara hem bir şeriat kitabı, hem bir dua kitabı, hem bir hikmet kitabı, hem bir kulluk kitabı, hem bir emir ve davet kitabı, hem bir zikir kitabı, hem bir fikir kitabı, hem insanın bütün manevi hacetlerine merci olacak çok kitapları muhtevi tek ve toplu kutsal bir kitap, hem bütün evliya ve sıddikların, arifler ve muhakkiklerin farklı meşreplerine ve ayrı ayrı mesleklerine, her bir meşrebin zevkine layık ve meşrebi nurlandıracak ve her bir mesleğin gidişine uygun ve onu açıklayacak birer risale ortaya koyan kutsal bir kütüphane hükmünde semavi bir kitaptır. Kur'an, Arş-ı A'zam'dan, İsm-i A'zam'dan, her İsmin a'zam mertebesinden geldiği için bütün alemlerin Rabbi itibariyle Allah'ın Kelamı'dır. Hem, bütün varlıkların İlahı unvanıyla Allah'ın fermanıdır. Hem, bütün göklerin ve yerin Yaratıcısı adına bir hitaptır. Hem umum Sübhani saltanat hesabına ezeli bir hutbedir. Hem geniş rahmet noktasında Rahmani iltifatlar defteridir. Hem Uluhiyet'in azamet ve haşmeti haysiyetiyle, başlarında bazan şifre bulunan bir haberleşme mecmuasıdır. Hem İsm-i A'zam'ın çevresinden inmekle Arş-ı A'zam'ın bütün çevresine bakan ve teftiş eden hikmet saçıcı kutsal bir kitaptır.. (İşaratü'l-İ'caz, 9-10). Kur'an'ın kayda geçirilmesi ve korunması Cenab-ı Allah (celle celalühu), son Peygamber Hz. Muhammed aleyhissalatü vesselam'a kadar insanlık tarihi boyunca, bir rivayete göre 124.000 peygamber göndermiştir. Allah'tan önemli bir 'haber'le, başta Allah'ın varlığı ve birliği olmak üzere, gayb alemine ve dolayısıyla meleklere, peygamberliğe ve peygamberlere, Vahye ve İlahi kitaplara, ahiret Günü'ne ve Kader'e inanmaya dayalı iman, ibadet ve ahlak kaideleri üzerinde bir hayat teklifi ve bu teklifi kabul edip etmemenin hem Dünya'da, hem de ahiret'te getireceği neticelerin, yani Din (ed-Din/İslam) haberiyle gelen insanlara genel manada 'nebi' denir. Bu nebilerin içinden bazıları, o ana kadar unutulmuş, mecrasından saptırılmış Din'i, zaman ve şartlara göre 'füruat' denilen ikinci derecedeki ve pratik hayatı ilgilendiren bazı kurallardaki değişikliklerle birlikte yenilemek, diriltmek üzere seçilir ve çok defa kendilerine bir de Kitap verilir. Bu peygamberlerin misyonuna 'risalet', kendilerine ise 'resul' denir. Kur'an-ı Kerim'de Şura suresi'ndeki bir ayette (42:13) bu resullerden Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa ve son olarak Hz. Muhammed (Allah'ın salat ve selamı hepsinin üzerine olsun) hususi olarak anılır ve bunlar, nebi ve resullerin en büyükleri kabul edilir. Nebiler, daha çok resullerin tebliğ ettiği Din'in yaşatılması ve bu konuda insanlara gerekli hatırlatmanın yapılması sorumluluğunu taşırken, resullerin gönderilmesinin sebeplerinden biri, yukarıda arz edildiği gibi, zamana, şartlara ve ilmi-fikri gelişmelere göre Din'in pratik hayatla, hatta bazı ibadetlerin icrasıyla ilgili kurallarında yapılması gereken değişiklikler ise, bundan daha önemli bir sebebi, her bir resulden sonra Din'in değiştirilmesi, tahrif edilmesi ve tanınmaz hale getirilmesi, buna yol açan en önemli amil olarak, Din'in Kitabı'nın belli ölçülerde değiştirilmesi, ekleme ve çıkarmalara tabi tutulması, yani tahrif edilmesi olmuştur. Cenab-ı Allah celle celalühu'nün tarih boyunca bütün Resullerle gönderdiği Din'in adı sadece İslam'dır. Nasıl kainatın düzeni, onun işleyişinde geçerli olan kanunlar hiç değişmeden devam ediyorsa, aynı şekilde, ilk insanla bugünkü insanlar arasında, temel hususiyetler, temel ihtiyaçlar ve insanı bekleyen nihai gelecek açısından hiç bir farklılık yoksa, o halde, tarih boyunca aynı temel iman, ibadet ve ahlak kaidelerine dayanan İlahi Din'in de tek bir din olması tabiidir. İşte bu Din, kendisini tebliğ eden resullerden sonra tanınmaz hale getirilmiş, tahrif edilmiş, zaman zaman bir ırk ideolojisine dönüştürülürken, çok zaman putperestlikle bulandırılmıştır. Dolayısıyla Allah celle celalühu, son olarak bu Din'i, Kıyamet'e kadar gelecek bütün insanların problemlerine çözüm olacak ve hayatlarını tanzim edecek kaidelerle mükemmelleştirmiş ve bir daha tahrife uğramaması için ana kitabı Kur'an'la birlikte, diğer asli temeli Sünnet'i, yani Hz. Muhammed aleyhissalatü vesselam'ın O'nu uygulama usulleriyle, yine Vahy'e dayalı olarak koyduğu prensipleri bizzat koruma altına almıştır. "Andolsun, Zikr'i Biz indirdik ve Biz O'nun koruyucusuyuz, O'nu koruyacağız." (15:9) ---------- Kur'an sayesinde insan, Allah'a muhatap olma gibi, mevkilerin en yükseğine yükselmiştir. Böyle bir mevkide bulunduğunun şuurunda olan bir insan, Kur'an'da Rabbini dinler, Rabbiyle konuşur ve Rabbiyle konuştuğuna yemin etse, yemininde yalancı sayılmaz. ---------- Cenab-ı Allah, celle celalühu ve azze şe'nühu, hikmeti gereği, dünyada icraatına sebepleri perde yapar. Dolayısıyla, Zikr'i korumada da bir takım sebepler var etmiştir ve var edecektir. Bu sebeplerden en önemlisi, Kur'an-ı Kerimin daha Hz. Peygamber aleyhissalatü vesselam döneminde, bizzat Hz. Peygamberin talimatı ve gözetimi altında kayda geçirilmiş, yani yazılmış olmasıdır. Bundandır ki, ilk Kur'an nüshalarıyla, 14 asırdır her tarafta okunan Kur'an nüshaları ve bugünkü Kur'an nüshaları arasında hiç bir fark yoktur.  Evet, kendinden önceki kitaplarla birlikte düşünürken Kur'an'ın hemen ilk anda akla gelen en önemli özelliklerinden biri olarak O'nun korunması ve en ufak bir tahrife uğramamış bulunması konusunda aşağıdaki hususlar bilhassa önemlidir: * Kur'an'ın yalnızca korunmasını değil, gerektiği şekilde okunmasını, okutulmasını, daha çok hadiselere göre bölüm bölüm, sure sure, ayet ayet indiği için, bir kitap halinde toplanmasını bizzat Cenab-ı Allah uhdesine almıştır: O'nu bir an önce okuyup ezberlemek için dilini hareket ettirmene gerek yok; O'nun bir araya getirip korunması ve okunması Biz'e aittir. Biz O'nu okuduğumuz zaman, sen sadece O'nun okunuşuna uy. Sonra, O'nu açıklamak da Biz'e aittir. (75:16-9) Melik ve Hak Allah, her türlü eksiklikten uzak ve her türlü mülahazanın, maddi boyutun üstündedir. Sen, sana vahyedilmesi tamamlanmadan Kur'an'ı hemen alma, tamamını edinme konusunda aceleci olma. Sadece de: "Rabbim, benim ilmimi artır." (20:114) * Allahü Teala, bizzat Kur'an'da O'na hiç bir şekilde batılın karışamayacağını, O'nun hakkaniyetine ve İlahi kaynaklı oluşuna gölge düşürecek hiç bir sebebin O'na yaklaşamayacağını vurgular: Şüphesiz onlar, kendilerine geldiği zaman Zikr'i inkar ederler; O'nun Allah'tan olduğunu kabul etmezler. Halbuki O, hiç şüphesiz izzetli, değeri çok yüksek bir kitaptır. Batıl, önünden de arkasından da O'na yaklaşamaz. Hakim (her işinde hikmet bulunan) ve Hamid (her türlü hamde layık olan)dan bölüm bölüm inmektedir.(41:41-42). * Her yıl, Kur'an'dan o ana kadar inen kısmı Resulüllah aleyhissalatü vesselam Efendimiz Hz. Cebrail aleyhisselam'la müzakere ederdi. Efendimizin hayat-ı seniyyelerinin son senesinde Cebrail aleyhisselam bu iş için iki defa geldi. Bunlardan ikincisi, şüphesiz, Kur'an'ın inişinin tamamlanmasından sonra olmalıdır. O yıl Hz. Cebrail'in iki defa gelişinden Resulüllah aleyhissalatü vesselam Efendimiz, vefatının artık yakın olduğu neticesine varmıştır. (Yıldırım, 43, 62-63) * İlk günden beri Ashab-ı Kiram, Kur'an'a çok önem vermiş, O'nu öğrenmiş, anlamaya çalışmış, ezberlemiş ve O'na gösterilmesi gereken saygıyı göstermiştir. Zaten bu, bizzat Allah'ın emriydi:  Kur'an okunduğu zaman hemen O'na kulak verin ve sükut edin ki, merhamet oluna ve rahmete erebilesiniz. (7:204)  Gerçekten, ilk dönemde okuma-yazma bilen Müslümanların sayısı çok azdı. O kadar ki, Bedir Savaşı'nda alınan esirlerden her kim Medineli 10 Müslüman'a okuma-yazma öğretirse, salıverileceği hükme bağlanmıştı. Bu bakımdan, Ashab-ı Kiram, Kur'an'dan her ineni hemen hıfzetme, ezberleme ve koruma yoluna gidiyordu. Gidiyordu, çünkü Kur'an namazda okunuyordu, okunması farz idi; çünkü, Kur'an ayetleri ve sureleri turfanda meyveler gibi geliyor, zihinleri ve kalbleri inşa ediyor, aydınlatıyor, her türlü yanlış bilgi, kabul ve günah kirinden arındırıyor ve bu aydınlanmış, arınmış zihinlerden ve kalblerden bir toplum kuruyordu. Kur'an'ı ezberleme konusundaki gayreti ve ezberleyenlerin çokluğunu anlama bakımından, Hicret'ten daha birkaç sene sonra cereyan eden Maune Kuyusu faciasında, Kur'an'dan o ana kadar ineni ezberlemiş bulunan 70 kişinin şehid edildiğini zikretmek yeter. Resulüllah aleyhissalatü vesselam hayatta iken, değişik vakalarda bir bu kadar hafız daha şehid edilmiştir (Kurtubi ve Suyuti'den: es-Salih, 55). Resulüllah'ın vefatında, başta Hz. Ali, Abdullah İbn Mes'ud, Abdullah İbn Abbas, Abdullah İbn Amr, Huzeyfe İbn el-Yeman, Salim, Muaz İbn Cebel, Ebu'd-Derda, Übeyy İbn Ka'b, Hz. Ayşe ve Ümm-ü Seleme başta olmak üzere, Kur'an'ın tamamını ezberlemiş bulunan azımsanmayacak sayıda insan vardı. Resulüllah aleyhissalatü vesselam efendimiz, bir kişi hicret ettiği veya Müslüman olduğunda, onu, kendisine Kur'an öğretmesi için bir sahabinin yanına gönderirdi. Mescid-i Nebevi'de Kur'an okuyanların sesi adeta bir uğultu haline geldiğinden, Resulüllah, birbirlerini şaşırtmasınlar diye seslerini kısmalarını söylemişti. (Zerkani'den a.g.e., 57) * Kur'an-ı Kerim, bölüm bölüm indikçe, ezberlemeden ayrı olarak, Resulüllah aleyhissalatü vesselam Efendimiz, onları yazdırırdı. Vahye dayalı olarak, hangi ayetin daha önce inmiş olanların içinde nereye yerleştirileceğini bizzat talim buyururdu. Bu şekilde, Kur'an'ın ezberlenmesi ile yazılması bir arada yürüyordu. Yazılanlar, Resulüllah'ın yanında bulunduğu gibi, yazan ve kendilerine 'vahiy katipleri' denilen kişilerce de çoğaltılıp korunuyordu. (es-Salih, s. 61) * Bizzat Resulüllah aleyhissalatü vesselam'ın vefatından önce Hz. Ali, Übeyy İbn Ka'b, Muaz İbn Cebel, Ebu'd-Derda gibi sahabiler, üzerinde Kur'an sureleri yazılı bulunan deri, kemik, odun vb. parçalarını tam bir kitap halinde bir araya getirmiş bulunuyorlardı. Hatta Hz. Ali bu işte surelerin iniş sırasını nazara almıştı. (Suyuti, İtkan; ayrıca bkz. Tabarani ve İbn Asakir'den, M. M. Puye, 95-98) Efendimiz'in vefatını müteakip, bilhassa Yemame'de onlarca hafız şehid edilince, Hz. Ömer (r.a.) Halife Hz. Ebu Bekir'e başvurarak, Resulüllah aleyhissalatü vesselam zamanında yazılan, ezberlenen Kur'an sayfalarının resmi bir nüsha halinde bir cilt haline getirilmesi teklifinde bulundu. Bu iş için, Sahabe'nin önde gelen hafızları ve alimleri arasında bulunan Zeyd ibn Sabit görevlendirildi. Hz. Zeyd (r.a.), titiz bir çalışmayla Kur'an'ı iki kapak arasında topladı ve meydana getirilen nüshaya 'mushaf adı verildi. (Yıldırım, 62-6; es-Salih, 62-5) Cenab-ı Allah celle celalühu, Kur'an-ı Kerim'de açıkça, "O'nun bir araya getirip korunması ve okunması Biz'e aittir" (75:17) buyurmaktadır. Bu sebeple, 23 yıl süreyle inen Kur'an ayet ve surelerinin bütün bir kitap haline getirilmesi bizzat vahye dayalı olarak Hz. Peygamber aleyhissalatü vesselam tarafından gerçekleştirilmiş, Hz. Ebu Bekir (r.a.) zamanında ise, yazılı metinler "iki kapak arasında bir mushaf" haline getirilmiştir. Daha sonra Hz. Osman zamanında bu nüsha çoğaltılmış ve bütün İllere gönderilmiştir. (Yıldırım, 66-70; es-Salih, 65-73) İlk günkü bu nüshalarla, o günden bu yana yayınlanan ve okunan nüshalar arasında en küçük bir fark yoktur. Kur'an-ı Kerimin en küçük bir tahrife uğramadan bugüne kadar gelmesinin en önemli sebeplerinden biri de, O'nun kendi asli diliyle korunarak, tercümelerinin kendi yerine konmaması, dolayısıyla, kendinden önceki kitapların maruz kaldığına maruz kalmamış olmasıdır. Hiçbir mütercimin tercümesi birbirinin aynı olmayacağı gibi, Kur'an'ın tıpkı tercümesinin neden mümkün olamayacağı da, aşağıda temas edilecek olmakla birlikte, üzerinde tafsilatıyla durmayı gerektirmeyecek kadar açıktır. Zaman zaman, tercümelerini Kur'an yerine ikame edip, ibadetlerde bu tercümelerin okunmasını isteyenler, içlerinde bir takım safderun ve işin özünden habersiz iyi niyetlilerin bulunabileceği ihtimali dışında, esasen, tercümelerinin Kur'an yerine konmasının Kur'an'ı tahrif demek olacağını bilen ve dolayısıyla, Kur'an'ın tahrifiyle İslam'ın yok olmasını, en azından O'nun da tahrifini arzu eden art niyetliler ve Kur'an düşmanlarıdır. --------------------------------------- “İnsanlık, cehalet ve küfrün vahşetleri içinde bocalayıp durduğu bir dönemde, o vahşi muhitte bir aydınlık tufanı şeklinde belirip, bir hamlede dünyaları nura gark etme gibi, tarihin emsalini gösteremediği en büyük inkilap bir kere olmuş, o da Kur'an'la gerçekleştirilmiştir.Şahit olarak tarih yeter..!” ------------------------------------------- Kur'an'ın üslubu ve dili Kur'an'ın ele aldığı konulara yaklaşımı, takdimi ve meseleleri çözüm biçimi bütünüyle kendine hastır ve eşsizdir. O, herhangi bir konuyu, bir kelamcı veya bir diğer alim ya da yazar gibi mutlaka sistematik bir biçimde ele almaz. Daha çok, 'tasrifi' denilen, kendine has iç içe bir anlatım biçimine sahiptir. Çeşitlilikler gösterir, konular hemen değişir, bir konudan diğerine geçer, bir önceye döner veya tekrar gibi görünen ifade ve anlatımlarda bulunur.  Andolsun Biz, bu Kur'an'da her türlü temsilden insanlar için tasrifte bulunduk; insanların çoğu ise ancak küfredip durmakta diretirler. (17:89) Bak, nasıl ayetleri tasrif ediyoruz da, onlar yine sırt çeviriyorlar. (6:46) Belki kavrarlar diye, bak ayetleri nasıl tasrif ediyoruz! (6:65) İşte böyle ayetleri tasrif ediyoruz; onlar, "Sen ders almışsın" derler; Biz ise, bilen bir topluluk için onu iyice açıklıyoruz. (6:105) Bir ahenk halinde böylesi değişkenliklerin sergilenişi Tevhidi işaretleri göstermek, ayrıca, verdiğimiz ayetlerden anlaşıldığı üzere, hem bir imtihan ve aynı zamanda, insan düşüncesinin derinliklerinde fırtınalar estirmek içindir. Bu anlatım, değişkenlikte birlik ve çoklukta ahenk gösteren bir anlatımdır. Bu anlatım şekli, ayrıca, kainatın düzenini de yansıtmaktadır. Gözümüzün ulaştığı hemen en yakın çevremizde bile, büyük bir değişkenlik ve farklılık içinde muhteşem bir birlik görürüz. Kainat kitabının ezeli tercümesi olan Kur'an, bu şekilde onun düzenini de bize yansıtır ve hayatın bugün olduğu şekilde parçalı değil, bir bütün olduğunu ortaya koyar. Kur'an sureleri ve ayetlerinin dizilişi hiç bir zaman kronolojik bir sıra takip etmez. Bakarsınız, birkaç ayet art arda inmiştir ve art arda Kur'an'da yerini almıştır, ama, Kur'an'da hemen onların ardından gelen ayetler başka zaman inmiştir, hatta değişik konulardadır. Fakat, bu konular arasında gözden kaçırılmaması gereken çok yakın münasebetler vardır. Bazı sureler ve bazı ayetler çok uzun olduğu halde, bazıları çok kısadır. Bu tür hususiyetleri Kur'an'ın en büyük i'caz unsurlarından biri olduğu halde, çok defa gözden kaçan ve bilhassa Batılı müsteşriklerle, onların İslam dünyasındaki uzantılarını, ayetleri arasında bağlantı olmadığı iddiasıyla Kur'an'ı tenkid cüretine sevk eden en önemli sebeplerden biri şudur: ---------------- Kur'an, içinde milyonlarca alim, binlerce filozof ve mütefekkirin de bulunduğu, küre-i arzın kaderine hükmetmiş en muhteşem, en nurani cemaatlerin ışık kaynağı bir kitaptır. Ve, bu manada onun saltanatına denk ikinci bir saltanat da yoktur. ---------------- Kur'an, kainatın düzenini yansıtır. Nasıl kainattaki her bir unsur, her bir varlık arasında küll-cüz', külli-cüz'i münasebeti vardır; bu münasebet, Kur'an ile ayetleri için de söz konusudur. Yani, Kur'an'ın her bir ayeti tek başına bir bütün ifade eder; ayrıca, adeta organik bir bütünlük ortaya koyan Kur'an'ın tamamı ve içindeki bütün ayetlerle ciddi bir münasebet içindedir de. Her bir ayet, hem Kur'an'daki bütün ana maksatları kendinde toplayan yekpare bir bütün, hem de yekpare Kur'ani bütünün, Kur'an'ın tamamına örnek bir parçasıdır. Bu sebeple, herhangi bir ayeti alıp, Kur'an'ın herhangi bir yerine koyduğunuzda, okunuş ve mana bütünlüğü açısından hiç bir değişikliğin olmadığı görülecektir. Bu şekilde, eğer Kur'an'da 6000 küsur ayet varsa, ondan, 36.000.000 milyon küsur Kur'an elde edebilirsiniz. İşte bu, Kur'an'la her bir ayeti arasındaki küll-cüz' (bütün-parça), külli-cüz'i (bütünlük ve her bir parçada bütünün özelliklerinin bulunması) münasebetinin görülemeyişi ve kavranamayışı, bilhassa bazı art niyet sahiplerini, O'nun ayetleri arasında çok defa bir bütünlük ve süreklilik olmadığı gibi yanlış ve çok defa kasıtlı neticelere götürmüştür. Kur'an'da, okuyucuya zaman zaman birbiriyle çelişirmiş gibi gelen çok sayıda ayet de vardır. ayet ve surelerin, yukarıda arz edildiği üzere, birbiriyle bağlantısızmış gibi görünen 'tasrifi' düzenlenişi de, ilk bakışta bazıları için bu çelişkinin kaynağı olabilir. Fakat, gerek bu tasrifi diziliş, gerekse ayetler arasındaki küll-cüz', külli-cüz'i münasebeti, çok defa bir ayetin doğru olarak anlaşılması için, Kur'an'ın tamamının anlaşılmasını gerekli kılar. Ayrıca, bize bağlantısız ve çelişkili gibi görünen yönler, aslında birer çelişki veya bağlantısızlık içinde değildir. Kur'an, yukarıda ifade edildiği gibi, kainatın iç içe düzenini yansıtır. Müslüman hakimlere göre Kur'an, kainat ve insan, aynı gerçeğin, aynı "Kitab"ın, farklı malzemeyle yapılmış üç nüshasından ibarettir. Kainat ve insan, "yaratılmış Kur'an", Kur'an ise, "vahyedilmiş ve yazılmış kainat ve insan"dır. Kur'an, bu özelliğiyle, bize hayata, kainata, eşyaya nasıl bakmamız, nasıl yaklaşmamız gerektiğini öğretir. Ne var ki, kainatla bütünleşemeyen, Kur'an'la bütünleşemeyen insanın kendisinde vardır çelişki ve bağlantısızlık. İnsan, her şey gibi, Kur'an'a da kendi dünyasının penceresinden bakar ve O'nu kendisi gibi görmek ister. Oysa insana düşen, kendi dünyasını Kur'an'a göre şekillendirmektir. Bunu yaptığı ve Kur'an'la bütünleştiği zaman, gerçek varlık özüyle bütünleşmiş olacak ve bu bütünleşme ölçüsünde Kur'an'daki İlahi ihtişamı kavrayabilecektir. Bu sebeple, Kur'an'a sadece beşeri kabiliyetlerle yaklaşıp, çelişkilerle dolu dünyasının pencerelerinden bakmak, sonra da, Kur'an'ın bütününü anlama iddiasında bulunmak veya Kur'an üzerinde söz etmek, O'nun hiç anlaşılmadığını gösterir. Kur'an,Arapça olarak indirilmiştir ve Arapça, Kur'an'ın bir manada 'biçimi'dir, elbisesi, hatta cildidir.Unutulmamalıdır ki, "Din, yalnızca zihni düzlemde bir felsefe, inanç ve kelam değildir; fiziki ve bedeni de olmak üzere, tüm varlığımızı bütünleştirme yöntemidir din." (Nasr, Ideals and Realities of İslam) Bu bakımdan Arapça, yukarıda üzerinde durulduğu üzere, Kur'an'ın asli unsurlarından biridir. Kur'an'ın Arapça olarak indirilmesi, yalnızca Araplar anlasın diye değildir. Bir defa, evrensel bir dinin evrensel bir dili olmak zorundadır. İkinci olarak, Kur'an'ın dilinin sesleri ve kelimeleri Vahyin ayrılmaz parçalarıdır. Kur'an'ın Arapça olması, Kur'an Arapçasına kutsallık kazandırmıştır. Bu kutsal dil, insanın yalnızca dini gerçekleri düşünmesine değil, aynı zamanda tüm varlığını İlahi bir ölçüyle birleştirmesine yarayan temel bir vasıta ve anahtar görevi görmektedir. Ancak Arapçasıyla, yani, aslıyla okunan Kur'an, Kur'an olabilir; bu bakımdan, Kur'an'ın başka dildeki tercümelerine Kur'an denmeyeceği gibi, ibadetlerde Kur'an başka dildeki tercümeleriyle okunamaz. Kur'an, mana içinde manaya sahiptir; bu mana denizine dalabilmek ise, bir bakıma onun dilini çok iyi bilmekle olur. Arapça bilmeden iyi bir Müslüman olunabilir; ama, Arapça bilmeden Kur'an çok az anlaşılabilir. Kur'an, İslam'da bilginin kaynağıdır da; yalnızca manevi bilgilerin değil, ahlak, hukuk, felsefe, hatta tabii ilimlerin bile kaynağıdır Kur'an. Kur'an'ı anlamak Kur'an'ı anlamak, önce O'nun sunulduğu ve kabı mesabesindeki dilini anlamakla mümkündür. Sözgelimi, bir insan, varlığının özünü oluşturan 'ruh'u ve onu başkalarından ayıran bir takım şahsi özellikleriyle insansa da, öncelikle onu karşıdakine tanıtan, varlığının ayrılamaz boyutu olan dış görünümüdür. Boyu, beden yapısı, yürüyüşü, yüzü, gözü ve kaşıyla başkaları arasında seçilen bir insanın bu dış yapısını attığımızda, onu tanımak için kendisine ulaşacağımız yolu ve asıl varlık özüne gireceğimiz kapıyı kaybetmişiz demektir. Bunun da ötesinde, her insanın dış görünümü, fizyonomisi onun asıl varlığına, karakterine, batınına göre şekillendiğinden, zahiri batınına aynadır. Aynı gerçek Kur'an için de söz konusu olduğundan, nasıl insanı tanımak için önce onu 'zahiri' özellikleriyle bilmemiz gerekir; aynen bunun gibi, Kur'an'ın dili ve bu dilin ifade vasıtası olan harfler, kelimeler ve cümleler de O'nun zahiri yanını oluşturduğundan, ancak bu yanını tanıdıktan sonra O'nun özüne inmek mümkün olabilir. ----------- Kur'an, gönüllerde billurlaşan bir nur, ruhlara ışık tutan bir aydınlık kaynağı ve baştan haşa bir hakikatler meşheridir, Onu gerçek çehresiyle ancak, bir çiçekte kainattaki bütün güzellikleri sezebilen ve bir damlada tufanları seyredebilen inanmış ruhlar tanıyıp anlayabilirler ------------ Kur'an'ı anlamak, O'nun dış yapısı olan dilini anladıktan sonra O'nu yaşamayı, hayata hayat yapmayı gerektirir.Kur'an'ı zahiriyle, dilini ve bu dilin oturduğu çerçeveyle çok iyi bilen biri, O'nu ancak belli ölçülerde tanıyabilir. Ne var ki bu, yalnızca zahirle sınırlı ve batına zahirden bakan bir anlayış olarak kalacaktır. Her türlü 'doğru' bilgiyi çekirdek halinde ihtiva eden Kur'an'ın asıl varlığını oluşturan 'mana'sına, ancak insanın da asıl varlığını oluşturan ruhunun merkezi 'kalb'le varılabilir. Bu da, O'na yaklaşan kalbin O'nun ayetleriyle temizlenmiş olmasını gerektirir; temizlenmek, O'nu yaşamakla birlikte yürür. O halde, her Müslüman kalbi temizliği, basiretinin derecesi ölçüsünde Kur'an'ı anlayabilir. Ayrıca Kur'an, hiç bir zaman tek bir bilgi, anlama ve kavrama seviyesine hitap eden monoton bir kitap değildir. O, sınırsız ve ulaşılamayan derinlikte mana katmanlarıyla doludur. Her bir insan, kalbi hayatı ve dolayısıyla anlayış, kavrayış derecesi itibariyle diğerlerinden farklı olduğu için, herkes, bu farklılığı içinde Kur'an'dan kabı kadar, kapasitesi kadar alır. Hiç bir zaman Kur'an karşısında her insanın durumu aynı olamaz. Bundandır ki O, resullerin yanısıra, ülü'l-emr, evliya, zikr ehli, alimler, ilimde rüsuh sahibi olanlar, dinde tefakkuh ehli, istinbat ehli, rabbaniler, imamlar, Allah'ın ledünnü'nden ve Kitap'tan bir ilme sahip olanlardan söz ettiği gibi, tefekkür, teemmül, akletme, şuur, fıkhetme, tedebbür, tezekkür gibi melekelerden de söz eder. O halde, herhangi bir kimsenin Kur'an'dan anladığına "Kur'an budur." demeyip, "Benim Kur'an'dan anladığım budur" demesi en doğru bir harekettir. Merhum Haluk Nurbaki'nin benzetmesiyle, Kur'an, zamanın döl yatağında sürekli açılan bir gül gibidir. Bilhassa ilimlerdeki gelişmeler, Kur'an'ın mana derinliğinin anlaşılmasına katkıda bulundukça, Kur'an daha bir açılmakta, tazelenmekte ve gençleşmektedir. Bundan başka, Kur'an'ı anlamada, Tefsir ilminin 'nesh, mutlak-mukayyed, amm-has, tefsir-te'vil, sübut-delalet ve sebeb-i nüzul' gibi konularını ve kendisini bilmede bu konuların aynı derecede önemli olduğu Sünnet-i Seniyye'yi de çok iyi bilmek gerekir. Unutmamak gerekir ki, İslam ve öncelikle O'nun kitabı Kur'an, tek bir zamana ve o zamanın şartlarına ve insanlarına hitap etmek ve onların meselelerine çözüm getirmek için gelmemiştir. O, bütün zamanları, mekanları ve anlayış seviyelerini kapsar; dolayısıyla herkes, her zaman, her mekanda O'nda her meselesinin çözümünü bulabilir. Dolayısıyla, Kur'an'ın her zaman, her mekan, her şart ve her bir insan için 'tenzil'i sözkonusudur. Bu ise, çok derin bir ilim ve tetkik, tertemiz bir kalb ve Kur'an'ı sürekli hayata hayat yapmayı gerektirir. Bir başka ifadeyle, Kur'an hayat içinde anlaşılır; O'nun mana derinliklerine, O hayata tatbik edilerek ulaşılabilir. O'na, sadece 'ilmi' bir eser gibi yaklaşanlara O, fazla bir şey vermez. Kur'an'ı anlama konusunda dikkat edilmesi gereken bir diğer husus da şudur: İçinde, en azından zahiri bakış noktasında, tekrarlar bulunan, bir başka ifadeyle, bazı konuları 'tasrif eden, yani farklı cepheleriyle farklı yerlerde farklı üsluplarla ele alan 600 sayfalık bir kitap, bizzat kendi ifadesiyle, her şeyi, her bilgiyi kendinde barındırmaktadır. Bir hadisin ifadesiyle, önceki milletlerin tarihi, inişinden sonra gelenlerin ve geleceklerin haberi ve insanlar arasındaki ihtilafların çözümü O'ndadır. Ayrıca O, her dönemde, her bilgi ve anlama seviyesindeki herkese hitap ve herkesi tatmin eder. Bilhassa İslam Tarihi boyunca O'nu tefsir eden müfessirler, O'ndan başka başka manalar çıkarmış, bununla birlikte hiç biri, O'nun mana derinliğinin nihayetine inme iddiasında bulunmamıştır. Fakihler, hükümlerini O'na dayandırmış, fakat içlerinden bir tane olsun, "Kur'an'daki hükümlerin maksatlarını ve ondaki bütün hükümleri bütünüyle anladım ve istihraç ettim." şeklinde bir iddiayı seslendirmemiştir. Bütün asfiya, yani kalb ile zihni birleştirmeğe muvaffak olmuş büyük alimler,belli dönemlerde dini ihya gayesiyle gelen müceddidler, kendilerine Kur'an'dan yol açmış, bütün evliya gerçek ilham ve arınma kaynağını O'ndan almış, bütün gerçek Tasavvuf yolları O'na dayanmış, O'ndan kaynaklanmış, fakat, aktıkça çoğalan bir kaynak gibi, Kur'an daima taze ve adeta el değmemiş halde kalmıştır. İşte O'na bu özelliği kazandıran hususların başında, O'nun belağati gelir. Bu belağatin ana unsurlarından biri de, O'nun çoğu zaman sembolik, sanatlı, yer yer temsillere, benzetmelere, mecaz ve istiarelere başvuran üslubudur. Üstad Bediüzzaman Said Nursi, bir tefsir anahtarı olarak kaleme aldığı Muhakemat'ında Kur'an'ın bu yönünü en güzel bir şekilde açıklar. O'nun çoğu ifadelerindeki bu sanatlı ve sembolik anlatımı görmezden gelmek ve bütün manasını ifadelerinin zahirinde aramak, tarihte sığ bir 'zahircilik' mezhep veya mesleğini doğurduğu gibi, karşı uçta, zahiri manayı görmezden gelip, her şeyi batına, mecaza, temsil ve istiareye havale etmek de, zahirilik kadar tehlikeli batını mesleklere kapı açmıştır. 'Orta yol' her zaman en iyi olduğundan, Kur'an'a yaklaşmada bu husus bilhassa nazara alınmalıdır. Kur'an'ın aynen tercümesi mümkün müdür? Bilhassa son asırda gereksiz bir tartışma konusu olan "Kur'an'ın tercümesi mümkün müdür?" sorusu, en mantıksız ve düşünülmeden veya maksatlı olarak sorulmuş sorulardan biridir. Çünkü, her şeyden önce dil, sadece harflerden ve kelimelerden ibaret kalıplar bütünü değildir. Nasıl üslup, "Üslub-u beyan, aynıyla insan" sözünde de ifadesini bulduğu üzere, kişinin aynasıdır; bunun gibi, bir milletin dili de, kültürü, karakteri, tarihi ve üzerinde bulunduğu coğrafya ile, o milletin aynasıdır. Bir dildeki herhangi bir kelimenin başka dildeki karşılığı, o kelimeyi bütün çağrışımları ve onu kullananlarda meydana getirdiği tesirleriyle asla yansıtamaz. Mesela, Kur'an kelimesi, daha çok kabul edilen görüşe göre, kelime anlamı itibariyle "okumak" demektir. Bu manada o, bir özel isim de olsa, cins isim de olsa, hatta kendinden türediği masdarı itibariyle başka bir dilde ifade edilemez. Ne Türkçe'de 'okuma, okuyuş' gibi masdar çeşitleri, ne, mesela İnglizce'de 'reading' veya 'recitation' gibi kelimeler, ne de, herhangi bir dilde 'okuma' manasında kullanılan herhangi bir kelime, Kur'an'ı karşılamaz. Dil, ölü bir vakıa değil, onu kullanan milletin tarihiyle birlikte değişiklikler ve adaptasyonlar geçiren canlı bir vakıadır. İkinci olarak, Arapça,tamamen gramatik bir dildir. Kaideleri bellidir, yerleşmiştir. Bilhassa kelime türetme açısından, dünyanın en zengin dilidir. Mesela, Arapça'da "masdar çukuru" denilen 35 kalıp vardır; yani, bir fiilin 35 farklı masdarı yapılır ve bunlardan her biri, şekil, tür, biçim gibi pek çok bakımdan diğerlerinden farklı anlam ve çağrışım ifade eder. Bunlardan ayrı olarak, "masdar bina-i merre", "masdar bina-i nev'" gibi, apayrı masdar türleri de vardır. Yine, bir dildeki "geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman", diğer dildekilerin her zaman için aynısı değildir. Mesela, Kur'an-ı Kerim, bilhassa ahiret'le alakalı vaka ve vakıalardan bahsederken "geçmiş zaman" kipi kullanır. Oysa ahiret, insan tarihi açısından bir gelecektir. Kur'an'daki bu kullanışın, Arapça'da "geçmiş zaman" kipinin kesinlik ifade etmesi dışında, daha pek çok sebepleri ve ifade ettiği anlamlar vardır. Yine, Arapça'daki "muzari" kipi de, hiç bir zaman ne Türkçe'deki "geniş zaman'la, ne de İngilizce'deki "simple present tense'le tam olarak karşılanamaz. Çünkü "fiil-i muzari", Türkçe'deki "şimdiki zaman" kipini de içine almasının yanısıra, "tekrar, teceddüd (yenilenme)" gibi, ifade ettiği daha başka manalarla da belli bir zenginliğe sahiptir. Ayrıca, mesela İngilizce'deki "present perfect tense" i bir başka dilde, en azından Türkçe ve Arapça'da bulmak zor olduğu gibi, bu "tense", aynı İngilizce olsa da, kullanma açısından Amerikan ve İngiliz İngilizcelerinde birbirinin tıpatıp aynısı değildir. Bir başka dil özelliği olarak, Arapça'da yalnızca "tekil ve çoğul" değil, "tekil, ikil (tesniye) ve çoğul" olduğu ve bunların her biri için isimler, sıfatlar ve fiiller ayrı kalıplar istediği halde, mesela, ne Türkçe'de, ne de İngilizce'de "ikil" olmadığı gibi, Türkçe'de sıfatlar, İngilizce'de fiiller ve sıfatlar için çoğul şekli yoktur. Ayrıca, Arapça'da isim çoğullar da pek çok şekillerde yapılır. "Erkek" isimler için ayrı, "dişi" isimler için ayrı kural ve kalıplar olduğu gibi, bilhassa isimler için farklı ve her biri ayrı anlam farklılığı ihtiva eden çoğul şekilleri vardır ve bu çoğul şekillerinin, kelimeye kattığı kendilerine has anlam farklılıkları vardır. Mesela, kırık çoğul denilen çoğul şekli azlık ifade ederken, kurallı çoğulda bu yoktur. Yine bir başka farklılık olarak, Arapça'da 'lam-ı tarif' denilen belirlilik takısı Türkçe'de yoktur ve bu takı, belirlilik dışında, ihtiva ettiği 'lam (l)' harfiyle, başına geldiği kelimeye pek çok anlamlar katar. Sözgelimi, "el-nas (en-nas)' dendiği zaman, bazen 'istiğrak'la bütün insanlar, bazen 'ahd' ifadesiyle, kendilerinden bahsedilen hususi bir grup kastedilir. Kur'an'ın, asla bir başka dile tercümesi mümkün olmayan bir diğer özelliği daha vardır ki, o da şudur: Kur'an, eline aldığı her bir kelimeyi, en azından pek çok kelimeyi kavramlaştırmıştır. Kur'an kelimesi gibi, Kur'an'da ve İslam'da çok önemli yeri olan Rabb, İlah, Melik, Kitab, Vahy, Din, Millet, Şeriat, İbadet, Takva, İhsan, İhlas, Veli, Nur, Nebi, Resul, İslam, İman gibi onlarca, hatta Kelime, İsim gibi daha pek çok kelimeleri, ayrıca, Kur'an İlimleri adı altında geniş bir ilmin doğmasına yol açan Muhkem, Müteşabih, Tefsir, Te'vil, Nasih, Mensuh gibi kavramları hiç bir dile tercüme etmek mümkün değildir. Kur'an'ın bir başka dile aynen tercümesinin mümkün olamayacağının sebepleri yalnızca bunlardan ibaret değildir. Burada, tercümesi mümkün olmayan İlahi bir kitabın güya bir başka dildeki tercümesinin Kur'an yerine geçmeyeceğini ve Kur'an okumanın farz olduğu namaz gibi ibadetlerde okunup okunamayacağını sormanın abes olduğunu ifade etmeliyiz. Kaynaklar - Bediüzzaman Said Nursi, İşaratü'l-İ'caz, Tenvir yayınları İstanbul. - Prof. Dr. Suat Yıldırım, Kur'an-ı Kerim ve Kur'an İlimlerine Giriş, Ensar neşr. İst. 1983. - Ragıp el-İsfahani, el-Müfredat fi Garibi'l-Kur'an, Beyrut. - Ebu'l-Beka, Külliyat. - Subhi es-Salih, Kur'an İlimleri, Ç. M. S. Şimşek, Hibaş yay. Konya. - Abdurrahman Çetin, Kur'an İlimleri ve Kur'an-ı Kerim Tarihi, Dergah yay. İst. 1982. - Hayrettin Karaman, Fıkıh Usulü, İst. 3. baskı. - M. M. Puye, Genuineness of the Holy Qur'an, Karaçi, 1974. - S. Hüseyin Nasr, Ideals and Realities of İslam, Londra, 1966, 2. baskı.       Fethullah Gülen ve Kur’an’ı İdrake Açtığı Ufuk  Prof. Dr. Davut Aydüz              Fethullah Gülen, Kur'an'ı daha çok hayatıyla tefsir eden biri olarak müstakillen tefsirle uğraşmamış olsa da, tefsir takrir ettiği zamanlarda tutulan notlardan oluşan "Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar" ve Fatiha üzerine yaptığı derslerden müteşekkil "Fatiha Üzerine Mülahazalar" isimli iki kitabı, Kur'an'ı idrak adına onun ufkuna bakmamızda yardımcı olabilir. Onun, ayrıca diğer kitaplarında da Kur'an ve tefsir ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bu makalemizde, onun bütün eserlerini tarayarak, Kur'an ve tefsir adına orijinal görüşlerini kısaca vermek istiyoruz. En azından doktora tezi seviyesinde araştırılması gereken böyle bir konuyu, bir makale çerçevesi içinde bütünüyle ele almak mümkün olamayacağından, ancak aşağıdaki başlıklar altında genel bilgiler vermekle ve Gülen’in yayımlanmış eserlerinde Kur'an ve tefsirle ilgili yerlere işaret etmekle yetineceğiz: 1. Gülen'in Kur'an-ı Kerim'i tarifi, 2. Kur'an'ı okuma ve ondan istifade etme ile ilgili tavsiyeleri, 3. Tefsirle ilgili tavsiyeleri, 4. Kur'an'ın i'cazı ile ilgili görüşleri, 5. Kur'an'ın fenni tefsiri ve usulü ile ilgili görüşleri, 6. Tefsirle ilgili eserlerindeki tefsir metodu, 7. Tefsir usulüne dair bazı meseleler hakkındaki görüşleri. 1. Fethullah Gülen'in Kur'an-ı Kerim'i Tarifi: Fethullah Gülen'in eserlerinde Kur'an-ı Kerimin değişik açılardan tarifleri yapılmıştır. Burada onlardan sadece birisini alacak ve onun Kur'an'ı nasıl tarif ettiğini göreceğiz: Kur'an, kelime olarak, cem etme, tefakkuh etme, dağınık parçaları bir araya getirip bir bütün hasıl etme gibi manalara gelir (Fatiha Ü. M. s. 52). Kur'an-ı Kerim, "Allah'ın Kelam sıfatından gelmiş olup, O'nun Tekvin sıfatından gelen şu kainat kitabının bir tercümesidir. Evet, kainat bir kitaptır. Satırlarıyla, sayfalarıyla, muntazam olarak dizilen bu kitabı okuyacak bir mütalaacı gerekmektedir. O mütalaacı ise insandır ve bu kitabın tefsiri de Kur'an'dır... Kainat Kainatullah, Kur'an Kelamullah, insan da Abdullah'tır. Bu üçünün birbiriyle münasebetini tesis eden de ALLAH'tır." (Fatiha Ü. M. s. 23-25) "...Kur'an, bir Şeriat kitabıdır... Kur'an, bir Hikmet kitabıdır... O, bir kitab-ı ubudiyettir... Kur'an, bir dua kitabıdır... Kur'an, Arş-ı A'zam'dan gelmiştir: Bütün Esma-i Hüsna'nın a'zam mertebesinden gelen Kur'an-ı Mu'cizü'l-Beyan, Allah'ın en üstün kelamı (diğer bütün İlahi kelamların -kitaplar- üstünde) olup, en mükemmel topluluğa, en mükemmel insanın şahsında tebliğ edilmiştir..." (Fatiha Ü. M. s. 47-48) 2. Gülen'in Kur'an'ı okuma ve ondan istifade etme ile ilgili görüş ve tavsiyeleri: Müslüman'ın, Kur'an'dan en iyi şekilde istifade edebilmesi için O'nu nasıl okuması gerektiği üzerinde düşünmesi gerekir. Bunun üzerinde düşünen az olduğu gibi, tavsiye edileni tatbik edenler ise daha da azdır. Bu hususu vurgulama ihtiyacını duyan Fethullah Gülen, eserlerinde değişik vesilelerle Kur'an'ı nasıl okuyup anlamak gerektiğine dair metotlar sunmaktadır: A. Kur'an-ı Kerim'i Okumak a- İç dinamikleri itibarıyla Kur'an: 1-Allah'tan dinleme seviyesinde 2- Elçisinden dinleme seviyesinde, 3- Allah ve Resulü'ne arz etme seviyesinde, 4- Kadirşinas bir kalbin dikkati seviyesinde eda edildiği zaman, insan duyguları üzerinde beklenen tesiri göstermesi söz konusu olabilir. b- Bir de içle alakalı olsun-olmasın bir kısım dış esaslar vardır ki, bunlar da Kur'an'ın anlaşılıp hissedilmesinde önemli vazifeler yüklenirler. Bu meyanda: 1. Okumayı, dilin hususiyetlerine riayet çerçevesinde eda etmek. 2- Bu hususları zedelemeden, O'nu kendi musikisiyle tilavet etmek. 3- Muhteva ve iç musikiye göre seslendirmek. 4- Yerinde tekrarlarla konsantrasyonun sağlanması gibi hususları sıralayabiliriz. Birinci husus, mutlaka lazım ve bileni bir hayli çok.. ikincisi, oldukça önemli ama, içi boş birkaç ses sanatkarıyla icra edilmekte.. üçüncüsü, bileni ve anlayanı yok gibi.. dördüncüsü ise, fantezi meraklılarının elinde gösteri mevzuu... (Henüz basılmamış Ölçü-5) c- "İyi bir eda, tatlı bir sada ve halis bir niyetle okunan Kur'an-ı Kerim, başkalarının da Kur'an'ı sevmesine vesile olacağı için Allah Resulü tarafından teşvik görmüştür... Kur'an, hüzünle nazil oldu. O, mahzun ve münkesir bir kalble okunmalıdır.. ."(Fatiha Ü. M. s. 13) d- Kur'an'ın eda olarak okunuşu:...Kur'an'ın muhtevasını kavrayabilme ve O'nu seslendirebilme önemlidir. Zaten Kur'an bütünüyle müzikaldir. Önemli olan, muhtevadan hareketle O'ndaki her bir kelimenin istediği seslendirmeyi, konumuna uygun olarak verebilmektir. Mesela, Kur'an'da kafirin konuşması, mağrur, mütekebbir, mütecebbir bir eda ile ve elini kalçasının üzerine koyarak, caka satan bir insan imasıyla verilir. Buna karşılık, mesela, Zeliha karşısında konuşan Hz. Yusuf olabildiğine kararlı, ürperti içinde ve tok sesli birisi olarak karşımıza çıkar. Ve daha yüzlerce misal... İşte ayet-i kerimeleri okurken, sesiyle bu muhtevaları aksettirebilme önemli bir esastır. (Fasıldan Fasıla, 3/177) e- Kur'an'ın dümdüz okunmasından daha çok muhtevanın seslendirilmesi önemlidir. Bu da musikinin notalarıyla değil, mevzunun akışına tabi olarak, hadise ve konuşmaların bizzat içine girerek ve yaşayarak onu okumak demektir. Bu husus, Kur'an'ın anlaşılmasında en az esbab-ı nüzul kadar önemlidir. (Fasıldan Fasıla 1/195) ------------------- Kuran, insanoğlunun kıymet ve değeri ölçüsünde, onun kalb-ruh-akıl ve cismaniyetini nazar-ı itibara alarak, yüksekler yükseğinden nüzul ile insanlık ufkunda tulu etmiş, en mükemmel mesajlar ve İlahi kanunlar mecmuasıdır. *** Kur'an, ebedi ve değişmeyen İlahi prensipleriyle, topyekün beşer mutluluğunun ve o mutluluğa ulaştıran en kestirme, en aydınlık yolun göstericisi olarak, eşi benzeri bulunmayan tek kitaptır, *** Kur'an, nazil olduğu günden bu yana, ne itirazlara ne tenkitlere uğramıştır ama, bu mevzuda kurulan bütün mahkemeler Kur'an'ın beraatiyle neticelenmiş ve mücadeleler onun zaferiyle noktalanmıştır. *** Hakiki adaleti, gerçek hürriyeti, dengeli müsavatı, hayrı, namusu, fazileti, hatta hayvanlara varıncaya kadar her varlığa şefkati emredip; zulmü, şirki, haksızlığı, cehaleti, rüşveti, faizi, yalanı, yalan şehadeti açıkça meneden biricik kitap Kur'an'dır. *** Yetimi, fakiri, mazlumu himaye edip, padişahla köleyi, kumandanla neferi, davalıyla davacıyı aynı sandalyeye oturtup muhakeme eden kitap da, yine yalnız Kur'an'dır, --------------- B- Kur'an'ı anlamak a- Kur'an'ı, bugün insanımız gerektiği gibi bilemiyor, hatta bilme gayreti de göstermiyor. O'nu, sadece namaz sureleri olarak okunan kadarıyla biliyor. Halbuki Kur'an, okunurken insanın içine sinmeli, okuyan O'nu düşünmeli ve O'ndan bir kısım esintiler duymaya çalışmalıdır. Aksi halde, O'nu anlamış sayılmayız. Kur'an-ı Kerim, Efendimizin (s.a.s.) ifadesiyle, en az ayda bir defa hatim edilmelidir. Evet hatim, 3-5 güne sıkıştırılmamalıdır. Zira o zaman, düşünmeden okunmuş olur. (Fasıldan Fasıla, 2/170) b- Kur'an, baştan sona mülahaza edilmeli ve bir bütün olarak ele alınmalıdır. O, bir ayet oradan bir ayet buradan bölük-pörçük anlaşılamaz. (Fasıldan Fasıla 2/170) c- Kur'an'ı anlamak için bir o kadar da Sünnetin bilinmesi lazımdır. Yoksa, M. İkbalin ifadesiyle, çok defa "Kalpler mümin, kafalar da kafir" olur. Sünnet, Kur'an'ın tertibi ve hayata geçirilişini ifade eder. Bu yüzden o bilinmezse, Kur'an kültürü anlaşılmaz. Anlaşılmadığı için de tabii olarak hayata geçirilemez. (Fasıldan Fasıla 2/170) d- Kur'an'ı tebliğ ve temsille mükellef insanların, her ayetten mesajlar çıkartıp, onu hayatlarına tatbik etmeleri gerekmektedir. Bu da, her şeyden önce Kur'an'ı, kendine nazil oluyormuşçasına okumakla mümkündür ki, böyle bir okuyuş Kur'an'ı anlamada merdivenin ilk basamağı sayılır. (Prizma 3/96-98) e- Tebliğ insanının gönlü Kur'an'a göre ayarlanmalıdır. Kur'an, bu hususu ifade ederken şöyle buyurur: "Bu Kur'an, kalbi ona açık olanlar ve gözünü Kur'an'a dikip ona kulak verenler için bir öğüttür" (50:37). Evet, Kur'an bir nasihat, bir hatırlatma, bir zikir ve bir uyarıcıdır. Ne var ki, Kur'an'ın bu yönlerinden istifade edebilmek için, gönüllerin ona karşı açık olması şarttır. Gönlün açık olabilmesi için de, her insanın gözünü Kur'an'a dikmesi ve kulağını Kur'an'a vermesi gerekir. İşte bu, bütünüyle Kur'an'a yönelmek demektir ki, başka türlü de istenen ölçüde Kur'an'dan istifade edilmesi imkansızdır... (İrşad Ekseni s. 102-104) f- "O ettiklerine sevinen, yapmadıkları şeylerle övülmeyi sevenlerin, azaptan kurtulacaklarını sanma. Onlar için acı bir azap vardır" (3:188). Bu ve benzeri bazı ayetler, her ne kadar Ehl-i Kitap hakkında inmiş ise de, bizim de onlardan alacağımız dersler vardır. Ömer İbn Abdülaziz, bazı ibret ayetlerini sabahlara kadar okuyup ağlardı. O, Kur'an'ın her ayetine kendini muhatap görüyor ve kendine hitap ediyormuş gibi değerlendiriyordu. Bu ayetlerin bizlere de anlatacağı birtakım hususlar vardır. Bizler peygamber olmadığımız halde, ayrıca Kur'an'ı sanki bize nazil oluyormuş gibi okuyup anlamaya çalışırsak, Kur'an'ı anlamanın ilk basamağına adım atmış sayılırız... (Fasıldan Fasıla 1/181) g- Mesela, Hz. Musa'yı (a.s.) Kur'an sayfaları arasında sadece geçmişte yaşamış büyük bir peygamber olarak görür ve öyle takdim ederseniz, ondan fazla istifade edemezsiniz. Yapılması gereken, Hz. Musa'yı (a.s.) kendi devrimize getirmek ve onu aramızda hissetmektir. Evet; Kur'an'ı mütalaa ederken, her bir kelimesinin kendimize ve kendi devrimize baktığını düşünmeli, sürekli büyüyen dalgalar gibi her an inkılaplar yapacak olan Kur'an ile aramızdaki yabancılığı mutlaka atmalıyız. Evet, Kur'an okurken, Kur'an'da anlatılan vakaların cereyan ettiği devirle, kendi devrimiz arasında münasebetler kuramazsak, Kur'an'ı kendi derinlikleri ölçüsünde anlayamayız. (Fasıldan Fasıla 1/188) h- Allah (c.c), Kur'an'da kıssaları bize anlatmakla, kıyamete kadar devam edecek olan külli bir kısım kanunların ucunu göstermektedir. Yani böylesi hadiseler, Hz. adem ile başlamış ve dünyada insanoğlu adına tek bir fert kalıncaya kadar devam edecektir. Zaten Kur'an'ın kullanmış olduğu malzemeye bakarsak, bunların hiç bir zaman ve mekana tahsis edilmediğini görürüz. Zaten evrensel bir kitaptan beklenen de budur. Yalnız Kur'an'a bu gözle bakabilmek için ayetleri hususi bir çerçevede izleyebilmeye ihtiyaç vardır. Kur'an'ın evrenselliği ve zaman üstü olması açısından da bu yaklaşım çok önemlidir. Aksi halde fert, Kur'an'da zikri geçen bu olaylara olup bitmiş kıssalar nazarıyla bakar, öyle okur ve geçerse, ondan istifade de o nisbette olur. (Kur'an'dan İd. Yan.2/331-332) i- Kur'an-ı Kerim'in manasını tam anlayabilmek için kelimelerin manalarını, onlara dayalı yan manaları, masadak oldukları hususları ve delalet ettikleri cihetleri anlamak şarttır. Bunlar bilindiği zaman Kelamullah'ın her bir ayeti, gökteki bir sistem veya bir yıldız gibi uzaktan uzağa bize göz kırpmaya başlayacaktır. (Fatiha Ü. M. s. 200) j- Mealler Okunmalı mı?...Her insanın Kur'an'dan istifadesi, biraz da O'ndan istifade tekniğini bilmesine bağlıdır. Başta, Kur'an'dan tam istifade edebilme tekniği ile alakalı şu husus zikredilebilir. İyi Arapça bilenler yılda en az birkaç kere Kur'an'ı iyi hazırlanmış meallerden takip etmeli ve eski malumatlarını taze tutmaya çalışmalıdırlar. Arapça bilmeyenlere gelince, şahsen onların meal okumalarını tavsiye etmem. Onlar, Kur'an'ı mutlaka tefsirlerden öğrenmeye çalışmalıdırlar. Günümüzde yazılan Türkçe birçok tefsir var. Bunlardan akide bakımından sağlam ve Ehl-i Sünnet görüşünü tam aksettiren herhangi bir tefsiri okumakla, zannederim Kur'an'ın muhtevası hakkında, belli ölçüde de olsa, bilgi edinmek ve malumat sahibi olmak mümkün olur. Eğer, Arapça bilmeyenler, tefsir okuyacak kadar vakitleri yoksa, en azından Hasan Basri Çantay'ın meali gibi açıklamalı bir meal okumalıdırlar. Aksi halde, eldeki meallerle yetinmeleri onları aç-susuz bırakacağı gibi, bir kısım şüphelere de atabilir. Hele, Kur'an'ı okudukları meallerden ibaret zannedenler için, böyle bir meal okuma, Kur'an'la hiç ilgilenmemeden daha tehlikelidir... (Fasıldan Fasıla 2/117) k- Kur'an'dan mükemmel olarak istifade edebilmek, O'nunla tam konsantrasyona bağlıdır.. evet O mükemmel vericiye karşı, elde bir almacın olmasına bağlıdır. O'nunla frekans paylaşımı şarttır... İçimizde onun hafızları olabilir. Fakat bütün bu okuyup ezberlediklerimiz, bizde, hayatımızı yeniden gözden geçirme fikrini uyarmıyorsa, O'ndan istifade edememişiz demektir. Allah Resulü'nün beyan buyurduğu gibi: "İnsanlar öyle bir dönemi idrak edecekler ki, Kur'an bir vadide, onlar da bir vadide bulunacaklar." Evet, Kur'an'ın bize bir şeyler ifade edebilmesi, O'nu Sahabe anlayışı, Sahabe felsefesi ve idraki ile algılamaya bağlıdır... (Fasıldan Fasıla 3/155) l- Kur'an'ı anlamak için: ...İnsan, her zaman kendisini dinlemeli, günde birkaç defa kendi içine yönelerek nefis muhasebesinde bulunarak, ruhunun feryatlarına kulak vererek, nefsinin elinde, bütün bütün zebun olmadan kurtulmalıdır ki,Kur'an'ı anlayabilsin. Zira kendini anlamayan insan, Kur'an'ı da anlayamaz.. evet içte derinleşme, Kur'an'ı anlamaya bir ihzariye (hazırlık) nevindendir. (Zaman, Akademi sayfası, 25.06.97) m- İnsan, kalb ve kafasını Kur'an'dan uzak tuttuğu için Kur'an müessir olmamaktadır. Hislerini Kur'an'a karşı yabanileştiren, his, fikir ve kalb aleminde o İlahi Hitaba yer ayırmayan insan elbette Kur'an'dan nasipsizdir. Kur'an-ı Kerim'in ucundan ucundan tuttuğumuz müddetçe Kur'an bize sırlarını açmayacaktır. Zira bu Kelam-ı İlahi, kendisine bütün benliğiyle teveccüh eden aşık gönüllere nur ve feyiz aksettirir. O'nu okumaz, manasını tedebbür etmezsek, O'nun feyzinden mahrum kalırız..."(Fatiha Ü. M. s. 1-4) n- Kur'an'ı bütün derinlikleriyle kavrama, aslında her mü'minin vazifesi cümlesindendir. Ancak, buna muvaffak olan insan sayısı bugün oldukça azdır zannediyorum. Kur'an'ı, bahsi geçtiği şekilde kavrayabilmek için birçok dinamiğe ihtiyaç vardır. Bunlar arasında Kur'an diline yani Arapça'ya vakıf olmayı ilk sıraya koymalıyız. Ne var ki, tek başına Arapça bilmek de yeterli değil ve olamaz da. Kur'an'ı sürekli kendine nazil Oluyor gibi okumak.. Hz. Muhammed'i (s.a.s.) tanımak.. Kur'an'ı tanımak uğrunda ısrarla çalışmalara devam etmek.. saffet, samimiyet ve ihlası hiç elden bırakmamak, esbab-ı nüzul, usul-i tefsir gibi ilimleri bilmek.. İlahi varidata açık bir sineye sahip olmak.. bilinmesi gerekli şeyler arasında sayılabilir. Bu arada Seyyid Kutup, Elmalılı, Razi, Bediüzzaman ve benzeri devasa şahsiyetlerin Kur'an'ı kavramada bizler için çok önemli olduğuna inanıyorum. Bunlar, bizim için düşünme ufkumuzu açacak, yaklaşım metodolojisi gösterecek ve böylece yola başından değil de belki de ortadan girmemizi sağlayacak, zaman kaybımızı önleyecektir." (Fasıldan Fasıla 4/82-83) 3- Gülen'in tefsirle ilgili tavsiyeleri Gülen, Kur'an tefsiri yapan kimselerin dikkat etmesi gereken hususları değişik vesilelerle dile getirmiştir. Bu hususları özet olarak şöyle zikredebiliriz: a- Kur'an-ı Kerim'in sure ve ayetleri arasında çok ciddi bir münasebet ve alaka vardır. Sanki Kur'an, bir anda ve tek bir mesele için inmiş gibi bir tenasüp arzetmektedir." (Fatiha Ü.M.. s. 96) Bundan dolayı, tefsir yaparken, "Kur'an ayetleri, siyak ve sibaklarına dikkat edilmeden ele alınıp değerlendirilirse hata edilir. Çünkü Kur'an'da ele alınan bir konu, her defasında çok değişik buudlarıyla anlatılır. Aynı konunun anlatıldığı farklı farklı yerlerde meseleye hep değişik perspektiflerden yaklaşılmıştır. Bu sebepledir ki, Kur'an-ı Kerim'in konularına göre yapılan fihristlerden istifade ederek varılacak hükümler eksik ve hatadan hali Olamaz. (Fasıldan Fasıla 1/185) b- Kur'an, Sahabe'den bu yana büyük ölçüde usul-i tefsir çerçevesinde yorum ve tefsire tabi tutulmuştur. Tabii, tefsir derken onun da bir sürü şartı ve usulü vardır. Bu arada, re'y ile tefsiri küfür sayanlar olmuştur. Tefsirde ilk misal Efendimiz'dir (s.a.s.). Bu itibarla, önce O'nun hayatına bakılıp, model çıkarılmalı, sonra Sahabe'ye müracaat edilmeli, sonra da, insan aklı, insan düşüncesi ve insan muhakemesinin bir hikmet-i vücudu olabileceği mülahazasıyla Kitap ve Sünnet atkıları arasında re'y örgülerine gidilmelidir. (Fasıldan Fasıla 2/169) c- Mev'ize, makam-ı hitapdır; orada çok ince tahliller yapılabilir. Mesela, Neml Suresi ele alınırken, karınca ile alakalı son ilmi tespitler anlatılabilir. Surenin mukattaa harfleri ile başlamasının nükteleri dile getirilebilir. Fakat, asıl maksad-ı İlahi unutulup da sarı karınca veya kızıl karıncaya girilerek teferruata dalınırsa, ayetler arada kaynayıp gider. Kur'an-ı Kerimin ayetlerini zaaflarımıza alet etmemeliyiz. (Fasıldan Fasıla 1/188) d- Kur'an tefsirinde bir ölçü: Yaş ve kuru her şey, Kitab-ı Mübin'de vardır (6:59). Zerreden kürreye her şeyi birbiriyle münasebet ve ahenk içinde yaratan Cenab-ı Hakk'ın muhit İlmi'nden gelen Kur'an'da her şeyin bulunması gayet tabii ve normaldir. Ancak Kur'an-ı Kerim'i tefsir ederken her zaman dengeli olunmalıdır. Mesela, insan anatomisinin ortaya koyduğu en son buluşlarla Kur'an'ın bir ayeti omuz omuza verse, bu ayet, o ilmi hakikatle telif edilirken ve bu telif ışığında tefsir yapılırken mutlaka çok dikkatli ve ihtiyatlı olunmalıdır. Değişik ihtimalleri hesaba katmadan kesinlik kazanmamış bir meselede, "bunun manası sadece budur" dediğimizde, pek çok yanılma noktasının ortaya çıkması mukadderdir. Tefsir kitaplarına bakıldığında bunun bir hayli örneği görülebilir. Hangi devirde yazılırsa yazılsın, en büyük hataya düşen müfessir, devamlı gelişen ilimler karşısında "bu ayetin manası kesinlikle budur" diyen tefsirci olmuştur. Bu sebeple, ayetleri muhtemel bulundukları değişik ihtimaller içinde ele alıp "böyle bir mana da olabilir, şöyle bir mana da olabilir" şeklinde tefsir etmek daha doğru olsa gerek. (Zaman, Akademi sayfası, 4 Ekim 1999) e- Kur'an'ın psikolojik tefsiri: Kur'an-ı Kerim'in pisikolojik tefsiri bugüne kadar hiç yapılmamış bir tefsir çeşididir. Merhum Seyyid Kutub, tefsirinde nispeten psikolojik tahlillere yer vermiş ama, Kur'an-ı Kerim'in bir bütün olarak psikolojik tefsiri henüz gerçekleştirilememiştir. Bu, çok önemli bir meseledir ve Kur'an'ın ayrı bir mu'cizesi olarak da değerlendirilebilir. Zira, Kur'an-ı Kerim'de bir mesele değişik yerlerde tekrar tekrar ele alınır ve farklı malzemelerle ifade edilir. Bu ilk etapta basit bir tekrar gibi gözükebilir ama, mevzuu tahlil edince, her tekerrürde bir makam ve malzeme farklılığının olduğu görülür. Tabii buna bağlı olarak da O'nun farklı farklı mesajlar ihtiva ettiği müşahede edilir. Evet, Kur'an-ı Kerim adeta değişik kavimlerin seslerini, soluklarını, feryatlarını, çığlıklarını, davranışlarını ve değişik devirlere ait farklı cemaatlerin hususiyetlerini bir aynada aksettiriyor gibidir. Anlatılan olayların tarihi sebeplerini ve tarih felsefesini bilmek, milletleri karakterleriyle tanımak, kavimlerin bedeviyetten medeniyete ulaşma yolculuğunda hangi peygamberlerle hangi devreyi yaşadıklarını görmek ve netice olarak da Hz. Muhammed'e (s.a.s.) kadar geçen devreleri bir bir gözden geçirmek suretiyle Kur'an'da anlatılan hadiselerin kahramanlarını tahlil etmek, insanın önünde çok farklı ufuklar açacaktır. (Fasıldan Fasıla 1/195) f- İnsan Eksenli Kur'an Tefsiri: İnsanlar, insanı bütün hususiyetleriyle izah ve şerh edemez. Onu, sadece ve sadece Allah (c.c.) şerh edebilir. Onun mahiyetine bir kısım his ve letaif, Cenab-ı Hak tarafından şifrelenmiştir. Kur'an, kainat gibi insanın da biricik yorumcusudur. Bu itibarla da insanın içi ve dışı, bütünüyle Kur'an'da mevcuttur denebilir. Onun her dakika geçirdiği ruhi tavırlar, uğradığı psikolojik tezahürler, bütünüyle Kur'an'da şifrelidir. Neslimizin yeniden Kur'an'a dönmesine, aslına yönelmesine -Allah (c.c.) yümün ve bereket versin- ve umumi gelişmelere baktıkça, Kur'an'ın bir külli tefsirinin bugün olmasa da, yarın muhakkak yazılacağı günlerin yakın olduğuna inanıyoruz. (Zaman, Akademi sayfası, 26 Şubat 1997) 4- Gülen’in Kur'an'ın i'cazı ile ilgili görüşleri: Kur'an-ı Kerim mu'cizedir. Mu'cize: Peygamberlerin eliyle, peygamberlik davasını ispat etmek için, Allah'ın yarattığı harikulade hallerdir. Mu'cizenin benzerini hiçbir beşer getiremez. Kur'an, 15 asırdır beşere meydan okumakta ve: "Eğer kulumuza indirdiğimiz (Kur'an-ı Kerim'de) az bir şüpheniz varsa, O'nun suresi gibi bir sure getiriniz." (2:44) demektedir. Fakat beşer hiçbir zaman bunu yapamadı ve yapamayacaktır da. Zira Kur'an, mu'cizedir. Fethullah Gülen, eserlerinde değişik münasebetlerle Kur'an'ın i'caz yönleri üzerinde durmakta ve bunu değişik yönlerden ele almaktadır. Bunları, onun Kur'an-ı Kerim'in Allah (c.c.) Kelamı ve Efendimizin (s.a.s.) Risaletine En Büyük Şahid Olduğunun Delilleri" isimli yazısından takip edebiliriz. Burada, Kur'an'ın Allah Kelamı olduğunun delilleri zikrediliyor olsa da, bu delillerin her biri, O'nun i'cazının, yani mu'cizeliğinin aynı bir hususiyetidir. a- Basit bir tetkik, Kur'an'ın dil ve ifade yönünden hiç bir kitaba benzemediğini ortaya koymaya yetecektir. Ayrıca, üslup, mana ve muhteva bakımından da Kur'an, eşsiz ve emsalsizdir... b- Bizzat Kur'an-ı Kerim'de Efendimiz'e (s.a.s.) hitaben meal olarak: "Sen bundan önce ne bir kitap (yazı) okur, ne de elinle onu yazardın. Öyle olsaydı, batıla uyanlar, şüphe duyarlardı." (29:48) buyurulmaktadır. Evet, o gün bugündür hala okuyup-yazmışlara, en büyük bilgin ve ediplere, aynı anda tüm insanlığa yönelik olarak meydan okumada bulunan, Kur'an'ın kendisine indiği okuma-yazması olmayan O Zat'tır. İlimlerin bir bakıma zirveye ulaştığı kabul edilen şu zamanda, fizikçisi, kimyacısı, astronomu, tabibi, sosyologu, edebiyatçısı ile bütün ilim ve edebiyat ehline O Zat, "Haydi, el ele verin de, fazla değil, Kur'an'ın surelerinden tek bir surenin mislini getirin." diyor. Bu bile, Kur'an'ın O ümmi Zatin (s.a.s.) değil de, Allah'ın kelamı olduğuna kafi bir delil ve şahid değil midir? c- Hangi beşerin sözünde eksik, hata, yanlış, ihtilaf ve tenakuz bulunmaz? Kur'an ise, bu gerçeğe ve kendisinde en ufak bir ihtilaf ve tenakuzun olmadığına "(Durup) Kur'an'ı düsunmüyorlar mı? Eğer O, Allah'tan başkasından gelseydi, O'nda çok ayrılıklar (ihtilaf ve tenakuzlar) bulurlardı." (4:82) ayetiyle parmak basmaktadır. Allah Kelamı'nda tenakuz, ihtilaf, eksiklik ve yanlışlık bulmak isteyen bir takım kendini bilmezlerin yapıp ortaya koydukları şeylere, zannediyorum onların kendileri de inanmamaktadır. d- Kur'an'ın ifade ve beyan tarzı ile, tamamen O'nunla "boyanmış" bulunan Efendimiz'in (s.a.s.) bile ifade ve beyan tarzı arasındaki fark kolayca sezebilmektedir. Demek oluyor ki, Kur'an'ın belagat ve fesahatına ve üstün ifade gücüne hiç bir beşerin ulaşması mümkün değildir... e- Kur'an'ın esrarlı ve i'cazkar ifadeleri, ne Hz. Peygamberin, ne de başkasının ifadelerine benziyor; ne şiirin, ne seci'in, ne de nesrin sahasına giriyordu ama, kendine has orijinalliği ile herkesi büyülüyordu... f- Sadece çöl bedevisinin duygu ve düşüncelerini, onun dar hayatını ifade etmeğe yarayan Arapça, Kur'an'la birdenbire öyle bir değer ve zenginlik kazandı ki, ilmi, iktisadi, hukuki, içtimai, siyasi, idari ve metafizik bütün mevzu ve meseleleri ifade edebilecek bir seviyeye ulaştı. Lisan tarihinde böyle bir hadiseye rastlamak mümkün değildir... g- Acaba şimdiye kadar okumuşu-okumamışı, ilk mekteplisi, üniversitelisi, mütefekkiri, avamı, fizikçisi, kimyacısı ve sokaktaki insanı ile her tabaka, her yaş ve her seviyedeki insanın kapasitesi ölçüsünde anlayıp, hissesini alacağı bir kitap yazılmış mıdır? Ulaşımın bile güçlükle yapılabildiği en ücra köylere ve köşelere kadar her yerde arz-ı endam edip, güneş gibi herkese ışık saçan tek kitap sadece Kur'an'dır. h- Kur'an'ın dışında usanmadan birkaç defa okunabilen kitap belki hiç yoktur; fakat Kur'an'dır ki, namaz içinde ve dışında defalarca okunur, hem de ömür boyu okunur, devamlı hatmedilir; ama hiç bir zaman usanç ve bıkkınlık vermez. i- İnsanı maddi-manevi bütün yönleriyle anlatması, hayatın her saha ve safhasına ait bahisler açması, içtimai, iktisadi, hukuki, siyasi ve idari bütün problemleri halledici düsturlar getirmesi ve Dünya saadeti yanında ahiret saadetini, aklın itminanı yanında ruhun da tatminini ihtiva eden prensipler koyması yönüyle de Kur'an'ın bir benzeri yoktur. j- Kur'an'a baktığımızda, O'nun nasıl kainatın başlangıcına ve sonuna, insanın yaratılışına ve gelecekteki hayatına dair kafi ifadeler kullandığını görür ve ister istemez, "Bu, bir beşer sözü olamaz." demek zorunda kalırız... k- Bir yazar, daha çok kendi sahasında eserler verir; bilhassa, uzmanlıkların alabildiğine çoğaldığı günümüzde, herkes kendi dar sahasının adamıdır. Halbuki, Kur'an tarihi, edebi, içtimai, iktisadi, hukuki, psikolojik, siyasi, askeri, tıbbi, fiziki, biyolojik... kısaca, her sahada prensipler ortaya koymakta, bütün bu sahalardaki temel hakikatleri dile getirmekte, geçmişten ve gelecekten bahsetmektedir. Böyle bir Kitab'ın ümmi ve bugünkü teknik-ilmi imkanların hiçbirine sahip bulunmayan bir Zat tarafından yazılmasını hangi akıl kabul edebilir? I- İnsanın kaleminden çıkan her eser, hatta muharref şekilleri ve yönleriyle Tevrat ve İncil bile zamanın aşındırmasından kendilerini kurtaramamış ve değerlerinden çok şey kaybetmişlerdir. Yalnızca Kur'an'dır ki, her türlü aleyhte çalışmaya, iftiralara, kendinde tenakuz ve yanlışlıklar bulma gayretlerine, tekrarları, ifadeleri ve yazısıyla uğraşılmasına ve ihtiva ettiği hakikatlere zaman zaman dil uzatılmasına rağmen, her geçen gün daha bir taze, daha bir derin ve daha bir anlaşılır olarak zihinlere ve kalblere girmekte ve mutlak hakimiyetini devam ettirmektedir... m- Fem-i güher-i Nebevi'den (s.a.s.) şeref-südur olan beyanlara, Kur'an'ın ifadelerine bakın: Ancak, kainatın idaresini elinde tutan Zat'a yakışan ifadeleri, peygamber bile olsa bir beşerin beyan edip söylemesi, 0 Mukaddes Makam adına -haşa- uydurması hiç düşünülebilir mi? n- Kur'an'da geçen bazı hitap şekilleri, Allah'tan Resulü'ne tebligatta bulunulduğunun bariz misalleridir: "Ey Nebi, de ki!.." gibi hitaplar sıkça tekrarlanmakta, hatta 332 yerde (Mu'cem) "kul=de!" emri geçmektedir. Dünya çapında en büyük bir mürşid bile irşad ve tebliğ sadedinde, Allah'a ait olan bu kabil tebliğ fermanlarını tayin ve tesbit edemez. o- Hangi yazar, başkası adına bile olsa eserinde kendini tehdit eder veya başkasının ağzıyla tehdit ettirir? Bunun da ötesinde, Allah adına söz söylediğini iddia ederken, hiç bu iddiasına halel getirecek bir beyanda bulunur mu? Yine, kendini ithama varacak ifadeleri kitabına alır mı? Halbuki, Kur'an'da bir insanın kendi yazdığı kitaba alması mümkün görünmeyen beyan ve ifadeler bulunulmaktadır. Demek oluyor ki, Kur'an hiç bir zaman Efendimizin (s.a.s.) değil, mutlak surette Allah'ın (c.c.) kelamıdır ve eşsizdir. O'nun Allah Kelamı olduğunu gösteren her bir hususiyeti, aynı zamanda bir mu'cizesidir. p- Okuma-yazması olmayan, eline önceden kitap almayan, tabii ki geçmiş hadiselerin içinde bulunmayan, kimseden dinlemeyen ve öğrenmeyen bir Zatın her sahada çok kesin bilgiler vermesi, o Zatın Allamü'l-Guyub olan Allah'ın (c.c.) Resulü olduğunu ve O'nun tarafından öğretildiğini göstermez mi? r- Kur'an'da, "Allah seni insanlardan koruyacaktır" (5:67) ve "Kur'an'ı Biz indirdik ve onun koruyucuları da Biziz" (15:9) denilerek, Peygamberimizin de, Kur'an'ın da her türlü tehlike, yıpranma, su-i kasd ve akla gelebilecek maddi-manevi taarruz ve tuzaklardan masun ve mahfuz olduğu açıkça ilan edilmekte ve bu ilan geçerliliğini hala muhafaza etmektedir, Kıyamet'e kadar da edecektir. s- Kur'an'da 15 kadar ayette "Yes'eluneke= Sana soruyorlar" şeklinde Peygamberimiz'e sorulan sorular bahis konusu edilmekte ve bunlara "kul=de" şeklinde başlayan cevaplar verilmektedir. Her birine bir beşerin gerekli cevabı vermesinin mümkün olmadığı çok çeşitli konularda gelen bu soruları cevaplayanın Allah (c.c.) olduğu gayet açıktır. Çünkü, her soruya en uygun cevabı vermek ve her hadise münasebetiyle en müsait ve elverişli çözümü muhtevi bir ayet göndermek, hiç bir zaman bir beşerin takati dahilinde olamaz, (İnancın Gölgesinde 2/99-115) Kur'an'ın mu'cize oluşuyla ilgili özet olarak verdiğimiz bu görüşlerin dışında, Gülen'in, diğer eserlerinde ve kendisine sorulan sorulara verdiği cevaplar sadedinde de Kur'an'ın i'cazından bahsettiğini görmekteyiz. Yer darlığından dolayı biz sadece bu yazıların başlıklarına ve sorulara işaretle iktifa edeceğiz: * Kur'an-ı Kerim ve İlmi Hakikatler (İnancın Gölgesinde 2/116-142); * "Zaman ihtiyarladıkça Kur'an gençleşiyor" deniliyor, izah eder misiniz?" ve "Kur'an, Peygamberimizin (s.a.s.) beyanı olamaz mı? Değilse nasıl ispat edilir?" sorularına verilen cevaplar (Asrın Getirdiği Tereddütler 2/1-8, 9-25); * "Kur'an olmuş ve olacak her şeyden bahsediyor diyorlar. Bu, doğru mudur? Doğru ise, günümüzdeki bir kısım fen ve tekniğe ait meseleleri de bunun içinde mütalaa edebilir miyiz ?" (Asrın Getirdiği Tereddütler 1/7-16); * "Kur'an'da Gaybi Haberler Tabiri" (Zaman, Akademi sayfası, 13 Mayıs 1998 ve 12 Nisan 1999); * "Kur'an-ı Kerim'de Güneş Ve Ay" (Zaman, Akademi sayfası 28 Ağustos 2000); * "Uzayda hayat var mı?" (Zaman, Akademi sayfası 4 Ekim 1999); * "Kur'an Mu'cizedir" (Fasıldan Fasıla 2/173-175); * "Fatiha Üzerine Mülahazalar" 50-51,236-237; * "Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar" 1/29. 5- Fenni tefsir ve Fethullah Gülen Günümüzde fazla uygulanan tefsir çeşitlerinden biri de fenni tefsirdir. Fenni Tefsir, Kur'an ibarelerindeki ilmi meseleleri açıklamaya, onlardan çeşitli ilimleri çıkarmaya çalışan bir tefsir nevidir. Kur'an'ın fenni tefsirinde, Kur'an'ın bütün ilimleri ihtiva ettiği esası ağırlık noktasını teşkil eder. Bu yolu benimseyen kimselerin nazarında Kur'an, dini itikadi ilimleri havi olmakla beraber, O'nun diğer çeşitli ilimleri de kapsadığı fikri revaç bulur. Bunun neticesi olarak da, Kur'an'da yer alan Fıkıh, Kelam, Tasavvuf ve Tarihle ilgili bilgilerin yanında Tıp, Astronomi, Jeoloji, Fizik ve Psikoloji gibi ilim dallarına ait bilgilerin yer alması, bir çok ilim adamını, bu açıdan da Kur'an'a yönelmeye ve yorum yapmaya sevketmiştir. Kur'an'ın dini ilimler dışındaki tecrübi ilimlerle olan münasebeti, onlara olan tesiri, insanları onları öğrenmeye teşviki günümüzde yeni ortaya çıkmış değildir. İslam'ın ilk devirlerinden beri bu fikirleri savunanlar olmuş ve bu konuda, risale, kitap ve tefsirler yazılmıştır. İslam'ın daha ilk asırlarından itibaren özellikle tercümeler vasıtasıyla İslam alemine giren ve Müslümanlar arasında yayılarak bir canlılık ve yenilik kazanan Astronomi, Matematik, Tıp, Fizik ve Kimya gibi ilimleri, Kur'an'daki ilmi, fenni ve kevni ayetlerin daha iyi anlaşılması için kullanma ve bu ilimler yardımı ile Allah'ın kudretini daha iyi gösterebilme arzusu ve gayreti, fenni tefsir hareketini doğuran sebeplerden birisi ve belki de en önemlisi olmuştur. 19'uncu asırda Avrupa'nın hücumları İslam aleminde uyanış hareketlerine yol açmış, bunun neticesinde, Kur'an'dan istihraç edilebilecek ilimler müstakil eserlerde toplanmaya başlamış, Kur'an-ı Kerim'deki çeşitli ilimlere ait ayetler bir araya getirilerek, yeni ilmi görüşlerle karşılaştırılmışlardır. Bu şekildeki tefsir tarzı günümüzde pek revaç bulmuş ve bu alanda pek çok eserler meydana getirilmiştir. Bunun sebebi de, asrımızda, fenni tefsir yapan müfessirler, bir yandan modern ilmin ortaya koyduğu bilgilerin dinin hakikatini ve gereğini ispat etmesi dolayısı ile, eski müfessirlere nazaran Kur'an ayetlerini daha geniş ve şümullü ele alarak tefsir ederken, diğer taraftan da yeni keşiflerin ve icatların ortaya çıkarttığı bir takım ilmi hakikatlerin ışığında, eskiden iyi anlaşılmayan bazı Kur'an ayetlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlamışlardır. Her zaman ve her yerde, meydana gelen bir hareketin tasvipkarları bulunduğu gibi, o hareketi benimsemeyen hatta ona muhalefet eden cereyanlar da meydana gelir. Fenni tefsir hareketi bazı mütekaddimin ve müteahhirin tarafından makbul görülmemiş ve tenkide uğramıştır. Bu hareketin leh ve aleyhinde bulunanlar, görüşlerini desteklemek için Kur'an ayetlerine dayanmışlar ve herkes aradığını orada bulmaya çalışmıştır. Bugün Türkiye'de de fenni tefsirin hem lehinde, hem de aleyhinde yazanlar bulunmaktadır. Fenni tefsiri tenkit edenlerin içinde, tenkitlerinde kendilerini haklı çıkaracak şekilde yazanlar bulunduğu gibi, fenni tefsirin her türlüsünün tamamen aleyhinde olanlar da bulunmaktadır. Bazıları her ilmi gelişmenin kaynağını Kur'an'dan göstermeye çalışırlarken, diğerleri ise makul ölçülerde, ifrat ve tefritten uzak olarak yapılan fenni tefsirler de dahil olmak üzere hepsini birden reddetmektedirler. Diğer bazıları ise, fenni tefsirin kaynağının helenizm olduğunu, bu akımın ondan ciddi bir şekilde etkilendiğini iddia etmektedirler. Yani Kur'an tefsiriyle ilgili böyle ciddi bir konuda ifrat ve tefritler yapılmaktadır. --------------- Fethullah Gülen,eserlerinde değişik münasebetlerle Kur’an’ın i'caz yönleri üzerinde durmakta Ve bunu değişik yönlerden ele almaktadır. --------------- Fethullah Gülen'in Fenni Tefsir hakkındaki görüşleri Şimdi de, "İlimleri Kur'an'dan, Din'den ve imandan ayrı ve müstakil görmek bir tefrit, Kur'an'ı müsbet ilimlerin peşinden koşturmak ve onu adeta bir fizik, kimya, tıb, matematik, astronomi kitabı saymak da bir ifrattır." diyerek fenni tefsir hususunda mutedil bir yol ile bu iki görüşü uzlaştıran Fethullah Gülen Hocaefendi'nin değişik yerlerdeki yazılarına dayanarak, fenni tefsir hususundaki görüşlerini aktarmak istiyoruz. a- Kainatı ve insanı anlatan bir kitap olarak her şeyi beyan eden Kur'an'da hiç bir şey eksik bırakılmamış, yaş, kuru her / şey, münderecatına dahil edilmiştir. b- Kur'an'da mahiyeti, ehemmiyeti ve kıymetine göre her şey vardır: 1- Evet, Kur'an'da her şey vardır; fakat çapına, azametine, önemine, mahiyet ve kıymetine göre vardır. Nedir en önemli mes'ele? Tevhid, Nübüvvet, Haşir, kulluk ve ebedi saadeti kazanma, azaptan korunma. Bunlardan başka, Allah'ın kainattaki icraatı, sanatlarının teşhiri, sıfat ve esmasının tecellileri, sistem ve kürelerin muhteşem bir nizam ve ahenk içinde bunları ifade etmesi. Bütün bunlar, en ince ayrıntılarına kadar açık seçik anlatılmış; ayrıca, belli devrelerde ortaya çıkacak ilmi gelişmeler ve teknik buluşlar da, ehemmiyet ve kıymetine göre açıkça olmasa da, ya işareten veya remzen Kur'an'da yerlerini almışlardır. 2- Kur'an'da her şey vardır fakat, çok defa muhtelif derecelerde ve çeşitli hüviyetlerde içtimai düsturlar ve içtimai ve kevni kanunlar halinde vardır. Çok şey de, insanların çalışmasına ve gayretine terettüp eden nüve, çekirdek ve tohumlar halinde bulunur. 3- Kur'an'da her şey vardır ama, herkes her şeyi onda olduğu gibi göremez. Ancak çalışma, tefekkür ve ilhamla erbabının anlayabileceği nişanlar, işaretler, alametler ve ipuçları halinde bulunmaktadır. 4- Kur'an'da her şey vardır ama, kendi zatında gaye ve hedef olarak değil, Sani'ın marifet ve azameti namına vardır. Zira, Kur'an'ın asıl ve en birinci vazifesi, insana hem kendi, hem de kainatın Sahibi olan Zat'ı tanıtmak, kulluk dairesindeki vazifelerini ta'lim etmek, ferdi, ailevi ve içtimai hayatını tanzim etmek, ebedi saadeti kazanmasına vesile olmak ve topyekün bir hayatı ve insanlığı kucaklamaktır... Kur'an bir fizik, astronomi veya tıb kitabı olmamakla birlikte, bu ilimlere ait meseleler ve kıyamete kadar ilimler adına yapılacak tesbit, teşhis ve keşifler ve insan hayatıyla çok yakın münasebeti bulunan teknik vasıtalar da çaplarına göre çeşitli hüviyet ve mahiyetlerde, bazen bir çekirdek, bazen işaret, bazen fezleke, bazen remz, bazen de formüle edilmiş kanun ve prensipler halinde O'nun sayfaları arasında kendilerine yer bulacaklardır... c- Kur'an-ı Kerim'in bütün ilimlerden açıkça bahsetmemesinin sebepleri nelerdir? 1- Eğer Kur'an-ı Kerim bütün ilimlerden açıkça bahsetmiş olsaydı, bu, O'nun Allah Kelamı olduğuna daha açık bir delil teşkil ederdi diye düşünülüyorsa, bu yanlıştır. Çünkü, her şeyden önce Kur'an, modern ilimler kitabı olmadığı gibi, yukarıda temas ettiğimiz üzere takip ettiği esas mevzu da, Dünya ve bilhassa ahiret saadetini kazandıracak şekilde topyekün insan hayatıdır... 2- İlimler, tıpkı insanlar gibi doğuş, bebeklik, emekleme, çocukluk, delikanlılık ve olgunluk devirlerini yaşarlar. Önce nazariyeler ortaya atılır, sonra da üzerlerinde yapılan deney, tecrübe ve gözlemlere dayalı çalışmalardan ve muhakemelerden sonra bu nazariyeler, ya çürütülür, ya da o zamanki bilgi ve gelişmeler çerçevesinde doğru kabul edilirler. Çoğu zaman bu doğru kabul ediş bile, belli bir zaman dilimiyle sınırlı kalmaya mahkum olup, daha sonraki araştırma ve gelişmeler, o doğruları da yalanlar ve neticede ortaya yeni doğrular çıkar. Bu doğruların da zamanla yalanlandığı ve yerlerini yeni doğruların aldığı çok zaman vakidir... Bu durumda Kur'an'dan ilimlerin hangi devrinden bahsetmesini isteyeceğiz? 3- "Herhangi bir asrın, diyelim ki 20'nci asrın insanına o asırdaki gelişmelerden bahsetseydi" denilecek olursa, o zaman da şu mes'eleler ortaya çıkacaktır: * Kur'an, belli bir devrin değil, bütün zaman ve mekanların ve bütün insanlığın Kitabıdır; hatta, insanlarla beraber cinlerin de Kitabıdır. * Sadece belli bir asrın insanını memnun etmek, Kur'an'ın cihanşümullüğüne ve ana maksatlarına ters düşer. * İlimlerin bu asırda ulaştığı noktadan bahsedildiğinde, dünün insanı bundan ne anlayacaktır? Yalnızca bugüne hitap eden bir Kitab, önceki asırlar için nasıl muğlaklık, müphemlik ve anlaşılmazlıktan kurtulabilir? * 21. ve 22. asırların yepyeni ilmi ve teknik gelişmeleri karşısında, o asırların insanları, Kur'an'a "20'nci asrın modası geçmiş kitabı" gözüyle bakmayacaklar mıdır? * Bugün doğru kabul edilen pek çok ilmi faraziyenin bir gün gelip de yanlış tarafları ortaya çıktığında Kur'an, yanlışlar ihtiva eden bir kitap durumuna düşmüş olmaz mı? Yanlışlarla dolu bir kitabın İlahi Kitab olduğunu kim kabul eder? Kısaca, Kur'an, bütün zaman ve mekanlara ve her seviye ve şarttaki bütün insanlara hitab etmektedir; dolayısıyla dili, üslubu ve ele alıp, ihtiva ettiği mesele ve mevzular da şüphesiz buna göre olacaktır. 4- Kur'an, ilimlerden mufassalan bahsetmiş olsaydı, acaba ortaya kaç kütüphaneyi dolduracak kadar kitap çıkar, çokları için sıkıcı gelecek bunca kitabı kim usanmadan okur ve bu kadar kitap, ya da bu kadar ciltlik bir kitap, insanlar için nasıl hidayet ve Dünya-ahiret saadeti kaynağı olabilirdi? 5- Kendisine akıl, idrak, düşünme, muhakeme, araştırma istek ve kabiliyeti, merak ve ihtiyaç duygusu gibi alabildiğine kompleks ve kullanılmak ve geliştirilmek isteyen nice meleke ve duygular verilen ve Dünya hayatında imtihana tabi tutulan insana ilimler adına her şey teferruatıyla takdim edilseydi, bu takdirde bunca istidat ve kabiliyetler donatılan bir insan oluşun ne hikmeti kalırdı?... 6- Kur'an'dan, ruhu, kalbi, aklı, kompleks duyguları, arzu ve istekleri, gayesi, Dünya ve ahiret hayatı, çok çeşitli problemleri, kulluğu, çok yönlü münasebetleri ve ihtiyaçlarıyla insanı bırakıp da, bir devirde ortaya çıkmış ve her zaman için değişmeye mahkum bir kısım ilmi meselelerden açıkça ve teferruatıyla bahsetmesini istemek, hem Kur'an'ı tanımamış olmanın ifadesidir; hem de insanı, insan hayatını ve kainatı bilmemenin tezahürüdür. İlimlerin ne hakkı var ki, Kelam-ı İlahi olan Kur'an'ın bütününde kendilerine yer verilsin? d- Kur'an ilmi gelişmelerden teferruatıyla neden bahsetmiyor diyenlere kısaca bu cevabı verdikten sonra, şimdi de; Kur'an hidayet kitabıdır, fizik, kimya, biyoloji veya tıp kitabı değildir, diyenlere karşı Hocaefendi'nin ne dediğine bakalım: Kur'an, insanın yaratılış gayesi ve kendisinin taşıdığı ana maksatlar istikametinde her şeyden kadri, kıymeti, değeri ve manası ölçüsünde bahseder. Kainat kitabının başlıca mana huzmeleri olarak ilmi hakikatlere temas eder ve inkara, bıkkınlığa ve söz israfına yol açmayacak biçimde mecaz, teşbih, temsil ve istiarelerle her devrin, her mekanın, her tabakanın ve her seviyenin insanına -tabir caizse- en hazmedilir komprimeler halinde meseleleri takdim eder. Güneş gibidir Kur'an; mağarada büyüyenle üniversitede yetişene farklı ışık göndermez ama, herkes de ondan aynı derecede ışık alamaz. Ekvatordaki insanla, kutuplardaki insan O'ndan farklı farklı istifade eder.. (Yeni Ümit, Kur'an-ı Kerim ve İlmi Hakikatler, yıl 1992, sayı, 16, s. 2-6) e- Kur'an ve ilimler münasebeti mevzuunda düşülen vahim hatalardan birisi de, Kur'an'ı mevcud ilimlerin peşinden koşturmak ve onlara tabi kılmaktır. İlimleri Kur'an'dan, dinden ve imandan ayrı ve müstakil görmek bir tefrit, Kur'an'ı müsbet ilimlerin peşinden koşturmak ve O'nu adeta bir fizik, kimya, tıb, matematik, astronomi kitabı saymak da bir ifrattır. f- Kur'an'ı, değişip duran ilimlerin bugünkü seviyesiyle bir görmek, hatta henüz ispatlanamamış ilimleri Kur'an'a şahit yapmak ve Kur'an ayetlerini bu ilmi buluş ve nazariyelere tatbik etmek aynı derecede, hatta daha büyük bir yanlıştır. Kur'an ayetleri, yeni ilmi gelişme ve nazariyelerle telife çalışılmamalıdır. Evet, Kur'an'ın hakkaniyeti için hemen ilmi mesned ve takviyeler, payanda ve koltuk değnekleri aramaya kalkışmak, O'nu küçültmek olur. Yine, 20'nci asrın, herhangi bir diliminde tesbit edilen ilmi bir meseleye, "Kur'an bunu anlatıyordu" deyip Kur'an'dan delil bulmaya çalışmak, ille de pozitif ilimlere Kur'an'ı teyid ettirmek ve her yeni tesbit karşısında "Kur'an'da bu da vardı; şu ayet bununla ilgiliydi" gibi iddialarda bulunmak, ilimler karşısında içine düşülen bir kompleksin ve Kur'an'ı ikinci derecede görmenin ifadesidir... g- Evet, sürekli sarsılan ve değişen müsbet ilimlerin arkasından, sarsıntı ve değişme nedir bilmeyen o Mualla Beyan'ı koşturmamalı ve O'nu ilimlere uydurmaya çalışmamalıyız. Nedir öyleyse yapılması gereken? 1- Kur'an'ın ilmi gelişmelere değil, ilmi gelişmelerin Kur'an'a tevfikini takip etmeliyiz. 2- İlmi gelişme ve buluşları Kur'an'ın arkasından koşturmalıyız. 3- İlmi gelişme ve buluşların karşısına Kur'an'ı bir endam aynası olarak koymalıyız, yani: "Ey ilimler, işte bakın, siz esas ve özünüzü bu Kur'an'da bulacaksınız. Zira, Kur'an sizin nihai şeklinizi ve varacağınız hakikati haber vermekte ve kaderinizi çizmektedir. Bakın da, gerçek şekil ve mahiyetinizle bu Kur'an'da kendinizi görün. Eğer, daha henüz bu seviyeye gelememişseniz, haydi çalışıp-çabalayın ve Kur'an'daki nihai şeklinizi ve gerçek mahiyetinizi kazanmaya bakın." demeliyiz. h- ayet ve hadisleri ilimlere göre açıklamaya çalışırken, daima "fihi nazar" deyip, daha başka ihtimalleri nazara alarak ihtiyatı elden bırakmamak lazımdır. Pozitivizm ve rasyonalizmin bir çok tenkide maruz kalıp eski güvenirliliğini kaybettiği günümüzde, ayet ve hadisleri pozitif ilimlere tatbik etmek ve onların ardısıra koşturmak, bırakın ayet ve hadise parlaklık kazandırmayı, tam tersine ayet ve hadise karşı bir cinayettir. (Geniş malumat ve diğer misaller için bkz.. Yeni ümit, yıl 1992, sayı 17, s. 3-4) i- Kur'an'ın hakikat adına söyleyip de, geri çark ettiği hiç bir mesele yoktur ve olamaz da. Eğer, ilmi bir meseleyi Kur'an'la tenakuz halinde görüyorsak, bu demektir ki, ya biz Kur'an'ı yanlış anlıyoruz, ya da ilim o meselede yanılmaktadır. j- "Onlara ayetlerimizi dış alemlerde ve kendi içlerinde göstereceğiz ki, O (Kur'an)'ın hak olduğu, onlara iyice belli olsun. Rabb'inin her şeye şahit olması yetmez mi?" (41:53). Evet, ayette "Senüri" kullanılmakla, Sahabe'ye: "pek çok ayetlerimizi siz henüz bilmiyorsunuz, onları ileride göstereceğiz", "hüm" kullanılmakla: "size değil, onlara, başkalarına, sonra geleceklere göstereceğiz" ve "yetebeyyene" kullanılmakla da, "belki hemen değil, peşpeşe gelen ve birbirini tamamlayan araştırmalar ve telahükü efkar neticesinde Kur'an'ın hak olduğu ortaya çıkacak." denmektedir. k- İlimler, şimdilerde henüz emeklemekten kurtulup ayakta durmaya çalışmaktadır. Şimdiye kadar ileri sürülen onca nazariyeden belki pek azı hakikat olarak ortaya çıkmış ve Kur'an'la tetabuk edebilmiştir. İleride her sahada alınacak mesafelerle Kur'an'ın daha pek çok hakikatlerine yaklaşılacak ve ilimlerin ortaya koyacağı gerçekler, Kur'an'da ifadesini bulup, artık değişmez gerçekler olarak kalacaklardır. I- "Fenni tefsir ezilmişliğe, geri kalmışlığa bir reaksiyon ve halkın bu husustaki beklentilerinin bir neticesi olarak ortaya çıkmıştır.", diyenlere karşılık Hocaefendi, fenni tefsirin veya Allah ve Kur'an'ı anlatırken ilimlerden istifadenin ezilmişlikten, geri kalmışlıktan veya halkın beklentilerinin neticesi olarak değil, bir ihtiyaçtan kaynaklandığını söylüyor. Fakat bununla beraber, tenkit edenlerle bir noktada da birleşiyor ve bu işi yaparken aşağılık kompleksine girilmemesi gerektiğini özellikle vurguluyor. "Rabbimizi, dinimizi anlatmak için ilimlerden istifade lüzumlu mudur? Lüzumluysa, mahzurlu tarafları var mıdır? Bu mevzuda İstikamet ne Olmalıdır?" (Asrın Getirdiği Tereddütler 3/128-129) şeklinde kendisine sorulan bir soruya verdiği cevabı bu hususta örnek gösterebiliriz. m- Kur'an'ı anlama ve yorumlamada ilimleri kullanmanın yol açabileceği önemli muhataralar: 1- İlimler, ilim adına ilim yapmak için ve çalım satarak anlatılmaz. Evet, orijinalite yapma hava ve edası içinde Kur'an ve iman adına ilmi hakikatlerden bahsedilmez. 2- İslam Dünyası'nın son yüzyılda maruz kaldığı yıkımın ve çok mühim şahısların bile içine yuvarlandığı fikri, ruhi krizin temelinde bir bakıma, pozitif ilimler karşısında aşağılık kompleksine kapılma yatmaktadır. Evet, "şu ilmi hakikat Kur'an'da da geçiyor; İslam bunu 14 asır önce ortaya koymuş" gibi aşağılık kompleksinden kaynaklanan tavır ve davranışlar içine girmek, Kur'an ve iman adına büyük bir hatadır. (Yeni Ümit, yıl 1992, sayı 17, s. 2-6) 3- Herkes ilim ve teknikten bahsediyor diye, herhangi bir komplekse kapılıp, bu duygunun şevkiyle İslami mevzuları anlatma gayretine girmek katiyyen doğru değildir. (Asrın Getirdiği Tereddütler 3/130-131) n- Her şeyi açık ve seçik, ayan beyan anlatan bu Kitab-ı Mübin'de her şey vardır. Nasıl vardır? Ezelden ebede kadar, her şeyi bir sistem içinde yapan, sisteme koyan, ahenk içinde işleten, zerreden küreye, insanlık aleminden kainatlara kadar her şeyi ciddi münasebet içinde, fakat çarpıştırmadan, vuruşturmadan, müsademe ettirmeden, ahenk içinde yaratan, ahenk içinde sürdüren Allah'ın Muhit isminden gelen Kur'an'da, her şeyin bulunması kadar tabii bir şey tasavvur edilemez. o- Fenni tefsiri tenkit edenler, "bu hareketi bir zaaf olarak ve Kur'an'ı kendi dönemlerinin yönlendirmelerine/değişkenlerine tabi kılmak" olarak görüyorlar. Hocaefendi de, böyle fenni tefsir yapanları tenkit ediyor ve şöyle diyor: "...Devrin fen ve kültürünün tesirinde kalınarak kaleme alınan eserler ihtiva ettikleri tekellüflü te'villerden ötürü, okuyucu tarafından hep kuşkuyla karşılanmıştır. Hele, sübut bulmamış nazariyeleri birer ilmi gerçek zannederek, Kur'an'ın hakikatlerini onlara uydurmaya çalışmalar, Kur'an'ı tahrif ve küçük düşürücü mahiyette olmuştur. (Asrın Getirdiği Tereddütler 1/9-10) p- "Fenni tefsirde muvazeneyi elden kaçırmamak lazımdır. Bizden evvelki tefsirciler de, zamanımızdaki bazı tefsirciler de, günümüzde ortaya çıkan bir kısım yeni buluş, tesbit ve ilim adına bir kısım hakikatlerin tesirinde kalarak, Kur'an'ın ayetlerini tefsir ederken umumiyetle, kendi devirlerinde tesirinde kaldıkları ilmin verilerine göre tefsir ediyorlar ve böylece yanılmalar oluyor... Hangi devirde yazılırsa yazılsın, en yanlış tefsir yazan "katiyyen bu, budur" diyendir. Bu arada asar-ı bergüzidesiyle kendini gösteren zat (Bediüzzaman), Kur'an'ın beyanatını ele aldığı zaman, lafzın muhtemel bulunduğu ihtimaller içinde ele almış, bazen 7-8 yorum ortaya koymuş, belli ilimlere ve anlayış seviyelerine göre bu da olur, bu da olur, bu da olur diyerek, bugün kurgu bilim halinde bizlere takdim ettikleri şeyin sınırına kadar meseleyi götürmüştür. Onun için böyle kesin konuşmayan müfessirlerin eserlerini ele aldığımız zaman, fevkalade taze, fevkalade yeni, cedid ve tatmin edici buluyoruz... r- Kur'an-ı Kerim'in yeni bir tefsiri yapılacaksa, bunda şu iki nokta gözden uzak tutulmamalıdır: 1- "Yaş ve kuru her şey, Kitab-ı Mübin'de vardır." hakikati. 2- İlmi hakikatleri, ilgili Kur'an ayetleriyle telifte muvazeneyi koruma. (Fasıldan Fasıla 1/189) s- Kur'an-ı Kerim'in ayetlerini zaafımıza alet etmemeliyiz. Mesela, Neml Suresi ele alınırken, karınca ile alakalı son ilmi tesbitler anlatılabilir. Surenin mukattaa harfleri ile başlamasının nükteleri dile getirilebilir. Fakat, asıl maksad-ı ilahi unutulup da sarı karınca veya kızıl karıncaya girilerek teferruata dalınırsa, ayetler arada kaynayıp gider. Kısaca, Kur'an-ı Kerim'in ayetlerini zaafımıza alet etmemeliyiz. (Fasıldan Fasıla 1/188) Bu zikrettiğimiz görüşlerinden hareketle, Fethullah Gülenin fenni tefsir hususunda ifrat-tefrit arası mutedil bir yol tuttuğunu görüyoruz. Zira onun, va'z ve nasihatlarında, kitaplarında ve makalelerinde fenni tefsiri çokça kullandığını müşahede ediyoruz. Fakat bununla beraber aktarmaya çalıştığımız görüşlerinde de gördüğümüz gibi- fenni tefsir için verdiği ölçülere baktığımızda, onun fenni tefsirin aleyhinde olduğu zannedilebilir. Halbuki o, fenni tefsiri tenkit edenlerin tenkitlerinde haklı oldukları noktalarda tenkitlerini yapıyor, ama önemli bazı prensipler çerçevesinde fenni tefsirin yapılması gerektiğini vurguluyor. Böylece fenni tefsiri kabul etmeyenlere de belli ölçüler içinde yapılabileceğini gösteriyor. Kendisi de, zikrettiği ölçüler çerçevesinde münasebet geldiğinde fenni tefsir yapıyor. Gülen'nin Fenni tefsir ile ilgili görüşleri elbette sadece bunlardan ibaret değil. Fakat bir makale çerçevesi içerisinde ancak bu kadarından bahsedebildik. Daha fazla istifade etmek isteyenler, onun şu yazılarına başvurulabilirler: * Kur'an-ı Kerim ve İlmi Hakikatler (İnancın Gölgesinde 2/116-142); * "Zaman ihtiyarladıkça Kur'an gençleşiyor." deniliyor, izah eder misiniz?" ve "Kur'an, Peygamberimizin (s.a.s.) beyanı olamaz mı? Değilse nasıl ispat edilir?" sorularına verilen cevaplar. (Asrın Getirdiği Tereddütler 2/1-8, 9-25); * "Uzayda hayat var mı? Gökleri fethe teşvik" (Zaman, Akademi sayfası, 4 Ekim 1999); * "Kur'an olmuş ve olacak her şeyden bahsediyor diyorlar. Bu doğru mudur? Doğru ise, günümüzdeki bir kısım fen ve tekniğe ait meseleleri de bunun içinde mütalaa edebilir miyiz ?" (Asrın Getirdiği Tereddütler 1/7-16); * Fatiha Üzerine Mülahazalar, s. 25-40. 6- Gülen'in tefsirle ilgili eserlerindeki tefsir metodu: Gülen'in "Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar" isimli iki ciltlik kitabı ve "Fatiha Üzerine Mülahazalar" tefsire dairdir. Müellif, "Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar" kitabının giriş kısmında kitabın nasıl yazıldığı hususunda şöyle diyor: "Kur'an'ı örneklerle anlatmak, müşahhaslaştırmak ciltler ister. Halbuki, bizim sunmaya çalıştığımız bu kitapçık, değişik sohbetlerde ve münasebet geldikçe, hem de irticali ifadenin darlığı, sığlığı içinde sadece birkaç soluktur... Aslında böyle, hiç de seviyeli sayılmayacak bir çalışma, damla ile deryayı gösterme, zerre ile güneşe göndermelerde bulunma gibi bir olmazı ifadeye yeltense de, bazen, musiki adına bir çoban kavalının da değer ifade ettiği düşünülünce, bu tasdi'atın da hoş görüleceği ümit edilebilir." (Önsöz, s. 26-27) Yine müellifin ifadesine göre, "Fatiha Üzerine Mülahazalar" isimli kitap da, camilerde halka hitaben yapılan konuşmalardan derlenmiştir. Müellifin mütevazi bir şekilde bahsettiği "Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar" ve "Fatiha Üzerine Mülahazalar" isimli kitaplarında tefsire dair dikkat çeken hususlar şunlardır: ----------- Günümüzde fazla uygulanan tefsir çeşitlerinden biri de fenni tefsirdir. Fenni Tefsir, Kur'an ibarelerindeki ilmi meseleleri açıklamaya, onlardan çeşitli ilimleri çıkarmaya çalışan bir tefsir nevidir. ------------ a- Müellif, Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar isimli eserde; sure ve ayet sırası gözeterek, Kur'an-ı Kerimin bazı ayetlerinin ilham ettiği nükteleri, incelikleri ortaya koyuyor. Fatiha Üzerine Mülahazalar isimli kitabında ise, Kur'an ile ilgili bilgileri ihtiva eden uzun bir girişten sonra Fatiha suresinin tefsirine geçiliyor. Daha ilk nazarda, Muhterem Müellifin klasik tefsir kitaplarına vukufu, onlara istinad ettiği belli oluyor. Fakat hemen kendisini gösteren bir başka özelliği de, tefsir ilminin ölçülerine aykırı olmaksızın yeni açılımlar, sızıntılar ve pırıltılar ihtiva etmesidir. Zaten "idrake yansıyanlar" vasfı ile müellif adeta bu hususiyetleri kasd etmiş olmalıdır. b- Müellifin, Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar'da daha çok orta seviyede bir okuyucuya hitap sezilirken, Fatiha Üzerine Mülahazalar'da, en azından belli seviyedeki tefsir talebelerine hitap edildiği görülmektedir. Fakat her iki kitapta, zaman zaman teknik terimler kullanma ihtiyacı kaçınılmaz olmaktadır.. c- Müellif dil, belagat ve semantik yönden nüktelere dikkat çekmekle beraber, daha ziyade bunlardan gaye olan manalara yönelip, pek güzel tesbit ve yorumlar getirmektedir, (bkz. Fatiha Ü. M. s. 57-58, 75-85, 95-99, 107-113, 171-173, 200-201; Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar 1/116) d- Müellif, Kur'anı anlamada önemli bir kaynak olan Risale-i Nur Külliyatına sık sık açıkça, bazen de zımni olarak atıfta bulunmaktadır, (bkz. Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar 1/44, 69, 83, 2/223, 242, 249, 268) e- Klasik tefsirlerden istifadesinin yanında yeni açılımlar göstermesine, Vakıa suresi'nde (ayet 75) yer alan mevakiu'n-nücum'a ayırdığı uzun pasajı (2/363-372) örnek verebiliriz. f- Bu eserler, mü'minlerin hayatlarını faaliyetlerle dolduracak yönlendirmeler ihtiva etmektedir. Zaten Kur'an-ı Kerimin tefsirinde önemli esaslardan biri de "dinamik tefsir" anlayışı diyebileceğimiz bir anlayıştır ki, Seyyid Kutub ve Mevdudi gibi zatlar, tefsirlerinde bu hususa vazgeçilmez bir şart nazarıyla bakarlar. Zira Kur'an, hayattan ve faaliyetten uzak bir dini inceleme kitabı değildir. Aksine tatbikat isteyen bir hitaptır; hayat ve hadiselerle karşılıklı tecavüb halinde, hadiseleri yönlendirerek tedrici tarzda nazil olmuş bir kitaptır, (bkz. Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar, 1/135, 2/219-228, 252-253, 397-399) g- Müellifin tefsirinin önemli bir özelliği de, psikolojik ve sosyolojik tefsir tahlillerinde bulunmasıdır, (bkz. Fatiha Ü. M. s.141, 174, 188, 204; Kur'an'dan İ. Y. 1/60, 74, 100, 142-147, 2/219-224, 393; Fasıldan Fasıla 2/176-179) Başka eserlerinde de temas ettiği gibi (Fasıldan Fasıla, 1/195) Gülen'e göre psikolojik tefsir, önemli olmasına rağmen, ihmal edilmiş bir tefsir şeklidir. h- Gülen, tefsirinde, rivayet tefsirlerinin özelliklerinden olan, Kur'an'ın Sünnet'e, Sahabe ve Tabiin kavline göre tefsirine, yani rivayet tefsirine sık sık müracaat eder. Fakat bununla beraber, onun tefsir şekli daha çok dirayet tefsirine yakındır. Çünkü o, rivayetleri yorumlayarak orijinal manalar ortaya koymaktadır. i- Gülen'e göre Kur'an-ı Kerim'in sure ve ayetleri arasında çok ciddi bir münasebet ve alaka vardır. Konunun önemine binaen yer yer bunlardan bahseder, (bkz. Fatiha Ü. M. s. 98,107, 160, 232; Fasıldan Fasıla 2/185-187) j- Az da olsa kıraattan ve bunun tefsire yaptığı tesirden de bahseder, (bkz. Fatiha Ü. M. s. 166, 200) k- Fıkhi ahkama nadiren temas etmektedir. (Fatiha Ü. M. s. 74, 97,192; Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar 1/177) l- Tasavvufi ve işari tefsir diyebileceğimiz meselelere sıkça temasta bulunur, (bkz. Fatiha Ü. M. s. 103, 123, 129, 139; Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar 1/54, 95-99,148-151, 2/341-344) m- Kelami konulara, az da olsa münasebet geldikçe temas eder. (bkz. Fatiha Ü. M. s. 124-125, 128; Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar 1/192,2/317) n- Fenni tefsiri kabul eden, fakat ona ihtiyatlı bir şekilde yaklaşan Gülen, gerek ayetlerin tefsirinde, gerekse münasebet geldikçe fenni tefsir yapmaktadır. o- Müellif, her ne kadar geniş kitlenin anlayabileceği tarzda sade yazmaya veya konuşmaya çalışsa ve tefsir ilminin teknik terimlerini pek kullanmasa da, yine de bir kısım okuyucular bazı yerleri anlamakta zorluk duyacaklardır. Çünkü kendi ifadesine göre de, yorumlarında teknik ağırlık vardır: "Kur'an-ı Kerim'in yüksek üslubunu bazen, sarf, nahiv, maani, beyan prensiplerine göre göstermek gerektiğinden bazı yerlerde, oldukça teknik ağırlıklı oldu." (Fatiha Ü.M.. Mukaddime) 7- Gülen'in tefsir usulüne dair bazı meseleler hakkındaki görüşleri: Tefsir usulü kaidelerini bilmeyen bir kimsenin Kur'an'ı tefsir edemeyeceği herkesçe bilinen bir mevzudur. Kur'an tefsiri hususunda orijinal görüş ve tefsirlerine muttali olduğumuz Gülen, eserlerinde tefsir usulü kaidelerinden istifade edip onları tatbik ettiği gibi, münasebet geldikçe müstakil olarak tefsir usulü kaidelerinden de bahsetmiştir: a- Esbab-ı Nüzul (yani ayetlerin inişine sebep teşkil eden hadiseler) hakkında kısa bir değerlendirme: Bazı Kur'an ayetlerinin belli sebeplere iktiran ederek nazil olduğu bir gerçektir. Ancak bu, o sebepler olmasaydı bu ayetler nazil olmayacaktı manasına da gelmez. Kelimeleri bizzat seçerek kullanmaya çalıştığımız bu tesbitten sonra meseleyi biraz daha açmaya çalışalım: Bütün tefsirciler "esbab-ı nüzul" tabirini kullanmayı tercih etmişlerdir. Ancak, temel esaslar açısından bu tabirde bazı eksik yönler olduğu da bir gerçek. Bir kere, eğer meseleyi sebep-müsebbep çerçevesinde değerlendirecek olursak, sebep olmadığında müsebbebin de olamayacağı tabiidir. Bu da, "o sebepler olmasaydı bu ayetler nazil olmazdı" manasına gelir ki, böyle bir hükmü kabul etmek de doğru değildir. Dolayısıyla, meseleye "iktiran" kelimesiyle yaklaşmak daha yerinde olur. Böyle bir yaklaşım üzerinde az duralım: Herhangi bir sebeple alakalı ayeti, Allah (c.c.) ezeli hikmetiyle inzal edecekti ama, bu ayet belli bir hikmete mebni, herhangi bir sebeple irtibatlandırılmış ve öyle nazil olmuştur. Evet, meseleyi bu şekilde yorumlamak da kabildir. İçlerinde Ahmed İbn Hanbel'in de bulunduğu bazı otoriteler, esbab-ı nüzul mevzuunda ihtiyatlı davranırlar. Onları böyle bir hükme sevk eden de, bizim sezemediğimiz, onların sezdikleri bir kısım su-i istimalleri önlemek düşüncesi olsa gerektir. Zaten, ciltler dolusu "esbab-ı nüzul" nakilleri de konunun ne derece spekülatif olduğunu açıkça ispat etmektedir. Bu arada, sağlam rivayetlerle bize kadar gelip ulaşan esbab-ı nüzulü de bütün bütün görmezlikten gelmek de bir ifrattır. Onun için biz, bir taraftan Ahmed İbn Hanbel gibi düşünenlere, meselenin su-i istimalini önlemek açısından hak verirken, diğer taraftan da bir realite olarak, vakayı rapor adına esbab-ı nüzulün varlığını kabul edenlere de hak veriyor ve her iki grubun buluştukları haklılık çizgisini onlarla paylaşmak istiyoruz. Konuyu böyle kısa bir tahlille takdimden sonra, bazı ayetlerin, bazı sebeplere iktiran ile inmesinin bazı hikmetlerini arz etmeye çalışalım: 1. Hükümlerin hadise destekli olmasının, o hükmün kabullenilmesinde tesiri büyüktür. Mesela, Kur'an iffetli insanlara iftira atan müfterilere 80 değnek vurulmasını hükme bağlamıştır. Böyle bir hüküm ilk duyulduğunda, biraz ağır gibi mütalaa edilebilir. Halbuki bu hükmü bildiren ayet öyle bir atmosfer içinde nazil olmuştur ki, bu yönüyle onu duyanlar adeta teskin edilmiş olurlar. Bilindiği gibi, Abdullah İbn Übeyy İbn Selul'ün başını çektiği bir grup münafık, Aişe Validemiz'e (r.anha) iftira atmışlardı. Böyle bir iftira, günlerce hem Efendimiz'in (s.a.s.), hem Aişe Validemizin (r.anha), hem de onu uzaktan yakından tanıyan bütün Müslümanların ızdırap içinde kıvranmalarına sebep olmuştu. Bu hususta Aişe Validemiz (r.anha), o denli ızdırap içindeydi ki, ağlaya ağlaya adeta göz pınarları kurumuştu. Bu meşum günlerde Mescid hüzünlü, Hane-i Saadet hüzünlü ve Medine'de bu iftirayı duyan her hane hüzünlüydü. Ancak hiç kimse, nasıl bir reaksiyon göstermesi gerektiğini de bilemiyordu. Bu da ayrıca, inanan insanların elini-kolunu bağlayan ve onların hüzünlerine hüzün ekleyen ayrı bir sebepti. İşte bu atmosfer içinde birden Aişe Vaiidemiz'i tebrie eden ayetler nazil oldu ve validemizin pak, nezih oluşu ayetlerle tescil edildi. Ardından da, ona bu iftirayı atanların layık oldukları ceza bildirildi. İşte burada hem zamanlama, hem de kullanılan üslup o kadar birbiriyle irtibatlıdır ki, bu psikolojik hava içinde verilen ceza adeta alkışlanarak karşılanmış ve böyle bir ceza, o hüzünle kıvrananların yüreğine su serpmişti. Esasen konuyla ilgili misalleri çoğaltmak ve ta başta arz ettiğimiz hususu, pek çok misalleriyle müşahhaslaştırmak mümkündür. Ancak biz sadece bir fikir vermesi bakımından, bu tek misalle iktifa edeceğiz. 2- Meselenin bir diğer yanı da, Efendimiz (s.a.s.), tebliğ ettiği her meseleyi aynı zamanda temsil de etmiştir. Yani İslam, doğrudan doğruya her meselesiyle pratik hayat içinde gelişmiştir. Halbuki diğer dinlerde, aynı ölçüde bu hususiyeti görmek mümkün değildir. Mesela Tevrat, hayata tatbik edilmek istense pek çok boşluk ve eksiklikle karşılaşılacağı muhakkaktır. İncil'de de hayat adına fazla bir şey bulmak oldukça zordur. O da Hıristiyanlarca, adeta vicdanlarda mahpus bir kitap haline getirilmiştir. İslam ise, hayat içinde yorumlana yorumlana gelişmiştir. Yani nazari şeyler bir ölçüde pratiğe iktiran etmiş, hayatla içli-dışlı olmuş ve böylece ayrı bir kuvvet kazanmıştır. Zira sistemler, pratiğe dökülebildiği ölçüde oturur ve adeta yaşantıyla bütünleşir. 3- Esbab-ı nüzul bir yönüyle vakaları kavramada "bilgimatik" vazifesi görmüştür. Dikkat edilirse, ayetlerin nüzulüne sebep olan vakalar ekseriyetle şok tesiri meydana getiren vakalardır. Dolayısıyla bu vakalara bağlı olarak gelen hükümler de aynen hükmün gelmesine iktiran eden vakalar gibi kolay kolay unutulmazlar. Bu da, esbab-ı nüzulün hikmetlerinden biri Olsa gerek. (Fasıldan Fasıla 2/180-182) 4- Esbab-ı nüzul, çok karakteristiktir ve her devirde benzerleri cereyan eder tipte hadiselerdir. Bundan dolayıdır ki, esbab-ı nüzul aracılığıyla dünya çapında pek çok düstur ve prensip çıkarılabilir. Bu konuda, tefsircilerin anladığı manalar dışında daha başka manalar düşünmek de mümkündür." (Fasıldan Fasıla 1/183) b- Kur'an Kıssaları: Kur'an'da kıssalara bakış açımız nasıl olmalı, onları değerlendirmede nelere dikkat etmeliyiz? Kur'an, ezelden-ebede insanlığın ışığı, rehberi, ruhu ve destanıdır. Bu itibarla, O'nda yer alan her şey, kıyamete kadar bütün insanlığı ilgilendirir. Kur'an'daki kıssalara bu açıdan baktığımızda, bizim onlardan aldığımız ve alacağımız derslerin, ibretlerin olduğu ve olacağı da muhakkaktır. İşte bu yönüyle kıssaların anlatılmasının temel sebeplerinden biri daha belirlenmiş olur. Ancak, kıssalar bu açıdan tahlile tabi tutulurken, şu hususun da unutulmaması gereklidir; kıssalar zaman, mekan, şahıs ve toplumlarla mukayyed hadiselerdir. Bizim onlardan gerekli dersi alabilmemiz, bu üç unsurun gözetilmesi ile mümkündür. Yoksa onları genelleme içinde ele alıp, zamanımıza indirgediğimizde, başka bir tabirle vakaların tarihi, siyasi, askeri, coğrafi, kültürel ve dini arka planını gözardı ettiğimizde, ulaşacağımız neticelerin yanlış olacağı da izahtan varestedir. Bu külli hakikat mahfuz, Kur'an'a ait bir hususu vurgulamak isterim: Kur'an, bahsini ettiğimiz kıssaları öyle bir üslup ve şive ile bize sunar ki, insan hemen ondaki bu zaman-üstü edada kendine hitap edildiğini anlar ve muhatap tavrına girer. Yani zaman, mekan, insan faktörlerine takılmadan, ondan gerekli olan mesajı alabilir. Ne var ki, bunun herkesin yapabileceği çok kolay bir şey olmadığı da açıktır... (Prizma 3/96-98; Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar 2/331-332) c- Kur'an'da Yeminler: Gülen, Kur'an'dan İdrake Yansıyanlar isimli eserinde, Kur'an'daki yeminler hakkında kısaca şöyle der: "...Kur'an'da bu tür yeminler çoktur. Cenab-ı Hak bazen yıldızlara yemin ettiği gibi, bazen Güneş'e, Ay'a ve bütün bir semaya yemin eder. Hatta bazen yerdeki nimetlerine de yemin eder; zeytine, incire ve Tur'a yemin bu türdendir. Bazen olur gündüze bazen de geceye yemin eder. Şüphesiz bu yeminlerin hepsinde onlarca sır ve onlarca hikmet gizlidir..." (2/363-365) d- Müteşabih ayetlerin Tefsiri: Müteşabih ayetler içinde zikredilen Allah'ın sıfatlarının manası hususunda ulema iki mezhebe ayrılmıştır. Birincisi, Selef mezhebi: Allah'ın müteşabih sıfatları malum gibi görünse de, bu sıfatların Allah'a isnadı muhal olduğundan, bunların medlullerinin tayinini selef uleması Allah'a tefviz ve havale etmişlerdir. Onlara sadece inanmak gerekir. İkincisi ise, Halef mezhebidir: Bunlar, zahiri muhal olan lafzı, Allah'ın zatına layık olan bir manaya hamlederler. Gülen'in bu husustaki görüşü ise şöyledir: "Vech, yüz demek. Zat-ı Uluhiyet hakkında kullanılan Vech (yüz), Yed (el) gibi müteşabihat konusunda şöyle bir anlayışım var: Bunlar, insan için ne ifade ediyorsa, birer sıfat mesabesinde, Kendi Zatına, Şanına, Münezzehiyet ve Mukaddesiyetine uygun ol Tefsir Ekolleri  Prof. Dr. Davut Aydüz                    İndiği dönemden günümüze kadar gençliğini ve tazeliğini muhafaza etmiş olan yüce kitabımız Kur?ân-ı Kerim, aslı olduğu gibi muhafaza edilen tek mukaddes kitaptır. Çünkü o, İlâhî koruma altındadır. Müslümanlar, ilk günden itibaren Kur?ân'ı anlamak için gayret sarfetmişlerdir. Onu en başta, vazifelerinden birisi de Kur?ân'ı tebyîn olan Hz. Peygamber'den (s.a.s.) sorarak öğrenmişler, daha sonra gelenler sahabeden, arkadan gelenler sahabeden öğrenenlerden, daha sonrakiler ise kendi gayret ve uğraşıları, tedarüs ve tezakür yolları ile öğrenmişler ve anlamaya çalışmışlardır. Asırların geçmesiyle, Kur?ân'ı anlama, yani tefsîr metodları da değişmiştir. Başlangıçtan zamanımıza kadar lugat, belâgat, edeb, nahiv, fıkıh, mezheb, felsefe, tasavvuf ve daha pek çok yönlerden tefsîrler meydana getirilmiş, bu farklı tefsîrler farklı usûller takip etmiştir. Hedef, okuyup anlaşılması ve ona göre yaşanması için gönderilen bu ilâhî kitabın her seviyeden insanın anlayışına sunulması ve ondaki mânâ zenginliklerinin ortaya çıkarılması olmuştur.  I. TEFSÎR TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ A. Tefsîr'in Istılahî Mânâsı Âlimler, ıstılahî açıdan çeşitli tefsîr tariflerinde bulunmuşlardır: "Tefsîr, Allah kelâmının açıklamasıdır." yahud "Tefsîr, Kur?ân lâfızlarının ve mefhumlarının açıklayıcısıdır." (el-Hûlî 1995, 13) Diğer bir tarife göre ise; "tefsîr, insan gücü ve Arapça dil bilgisinin verdiği imkân nispetinde Kur?ân metninin mânâsından bahseden bir ilimdir." (Kâtip Çelebi 1971-72, 1/427)  Tefsîrin âlimler arasındaki yaygın anlamı: "Kur'ân-ı Kerim'in mânâlarını keşfetmek, ondaki müşkil ve garîb lâfızlardan kastedilen şeyi beyan etmektir." (Lisanü'l-Arab; Tâcü'l-Arûs; Zerkeşî 1972, 2/147; Zerkanî, 1/471) Ancak bu mânâda tefsîr kelimesi yalnız Kur?ân'a has bir açıklama olmayıp, ilmî, edebî ve fikrî eserlerdeki açıklama ve izahlar için de kullanılır. Beyân ehline göre tefsîr kelimesi, kapalı ve anlaşılmaz olan sözün kapalılığını giderip açıklayacak şekilde sözü uzatıp fazlalaştırmaktır. (Tehavenî 1984, 2/1115-1116) "Tefsîr; insan gücünün yettiği kadarıyla Kur?ân-ı Kerim'de Allah'ın muradını araştıran bir ilimdir". (el-Beyumî, 3/4)  Tefsîr ilminin konusu, bütünüyle Kur'ân âyetleridir. Bu ilmin gâyesi; gerek bu dünyada, gerekse âhirette kişilerin selâmete ve saadete ulaşmalarını sağlamak için Allah'ın kitabını onun ifâde etmek istediği maksada yakın olarak anlamak, anlatmak ve faydalı sonuçlar çıkarmaya çalışmaktır. B. Kur?ân-ı Kerim'in Tefsîrine Duyulan İhtiyaç Kur?ân-ı Kerim, "mânâsı açık bir Arapça ile" (Şuarâ Sûresi, 26/195) Cenab-ı Hak tarafından Peygamberimiz?e vahyedildi. Selîkaları bozulmadığı için, Kur?ân'ın indiği devrin Arapları lûgat bakımından Kur?ân'ı anlıyorlardı. Ancak, lûgavî mânâları bilmekle birlikte, lâyıkıyla anlayamayacakları meseleler de vardı. Hadislerden de anlaşılıyor ki, Kur?ân-ı Kerim'deki bazı kelime ve âyetler hususunda bazı sahabiler, gerek Hz. Peygamber'e ve gerekse âlim sahabilere müracaat ederdi. Bir taraftan müteşabih âyetler, diğer taraftan Arap alfabesinin o zamanki büyük noksanlığı olan hareke ve noktaların bulunmayışı, nihayet muhtelif kıraatların mevcudiyeti, Kur?ân-ı Kerim'in bazı yerlerini tefsîr etmek ihtiyacını zaruri kılmıştır. (Okiç 1995, 144-145) Kur?ân, mü'minlerin şahsî ve içtimaî hayatlarını düzenlemek gayesiyle teşriî hükümler vaz? ediyordu. Bu hükümleri istinbat etmek, sadece Arapçayı bilmekle mümkün olmaz. Onda müteşâbih âyetler, müphem bırakılan hususlar, tahsisi murad edilen umumî hükümler vardır. Bu sahalarla alâkalı âyetleri lâyıkıyla anlamak, o mevzularda yüksek bir ilmî seviyeye bağlıdır. Bir kısım mühim vasıflarını hulâsa ettiğimiz böyle bir kitabın, herkes tarafından kolayca ve incelikleriyle anlaşılması elbette kolay değildir. Bu sebeple Ashab-ı Kiram, umumiyetle Kur?ân'ı en iyi anlayan insanlar idiyse de, içlerinde, tabiatıyla, seviye farkları vardı. Kur?ân'la meşguliyet, Peygamber?le müsâhebet, aklî muhâkeme kabiliyeti, Arap dili ve şiirine vukuf, tarihi malûmat derecelerine göre Kur?ân hakkındaki bilgileri de farklı oluyordu. Temâyüz ettikleri sıfatlarına rağmen en ileri gelenlerinin dahi anlayamadıkları âyetler oluyorduı. Bundan dolayı Kur?ân'ın açıklanmasına ihtiyaç vardı. (Yıldırım 1983, 17-20) Ayrıca Dîn-i İslâm, yalnız bir zamana, yalnız Arap kavmine mahsus değil, bütün müstakbel zamanlara, kavimlere de şâmil, umumî bir dindir. Binaenaleyh, Kur?ân'ın mânâsından her Müslüman kavmin bihakkın istifâde etmesi bir vecîbedir. Bu istifâde ise, ancak tefsîr vâsıtasıyla kâbil olabilir. Bu sebeple Kur?ân-ı Kerim'in güzelce anlaşılması için salâhiyet sahibi, dinî ilimlerde ve sâirede mütebahhir olan İslâm âlimleri tarafından tefsîrler yazılmasına dâimâ ihtiyaç vardır. (Bilmen 1973, 1/105-107) C. Hz. Peygamber'in (s.a.s.) Kur'ân'ı Tefsîri Yüce Allah'ın rahmet ve hikmeti, ilahî Kitabı insanlara vahiy sûretiyle göndermeyi iktiza ettiği gibi, vahye mazhar olan Peygamber'in de onu bizzat açıklamasını istemiştir. Allah'ın kitabının mânâ ve ahkâmını, Peygamber'in izah etmesi bundan dolayı gereklidir. Çünkü Kur?ân-ı Kerim'deki hakikatleri bize en iyi öğretecek, bizzat kendisine kitap gelen mümtaz zât Hz. Peygamber'dir (s.a.s.). O, Kur?ân tefsîrinin aslı ve esasıdır. Zira Kur?ân O?na indirilmiştir. O, mutlak olarak Kur?ân'ı insanlar içinde en iyi bilen ve en iyi anlayandır. Bu bakımdan O, mübelliğdir ve tebyinle mükelleftir. Bu hususlar âyetlerde açık olarak belirtilmiştir. (Maide Sûresi, 5/67; Nahl Sûresi,16/44; Nisâ Sûresi, 4/105) Şimdi de Hz. Peygamber'in tefsîrinin özelliklerinden bahsedelim: Hz. Peygamber'in (s.a.s.) tefsîri, Kur?ân'ın mücmel olan âyetlerini tafsil, umumî hükümlerini tahsis, müşkilini tavzih, neshe delâlet etme, müphem olanı açıklama, garip kelimeleri beyan, tavsif ve tasvir ederek müşahhas hâle getirme, edebî incelikleri muhtevî âyetlerin maksudunu bildirme gibi belli başlı kısımlara taalluk eder. (Yıldırım 1983, 31) Ahkâma, âhiret ahvaline, kısas ve ahbâra ait bazı hususlar vardır ki, Kur?ân'da zikredilmezler. Bunların tefsîri Peygamberimize bırakılmıştır. "Biz sana da Kur?ân'ı indirdik. Tâ ki insanlara, kendilerine ne indirildiğini açıkça anlatasın." (Nahl Sûresi,16/44) âyetiyle, Hz. Peygamber açıklamakla mükellef kılınmıştır. O?nun beyanı kavliyle, fiiliyle ve ikrarıyla olurdu. (a.g.e., 33-34) Kur?ân'daki hükümlerin ekserisi küllî olduğundan, o küllî hükümleri izâh ve açıklamak için dâima Sünnet'e ihtiyaç duyulmuştur. Başlangıçtan beri Sünnet, İslâm teşrî'nin ikinci kaynağı olmuştur. (Cerrahoğlu, 1/46-47) Allah Resûlü?nün Kur?ân'ı tefsîr ettiğini, muhtelif hadis mecmualarındaki rivâyetlerden öğrenmekteyiz. O'nun bu tefsîri, hadis mecmualarının "Kitâbu't-Tefsîr" bölümünü oluşturmuştur.  D. Sahabe Devrinde Tefsîr Hz. Peygamber'den sonra tefsîr sahasında en büyük rolü Sahabe yüklenmiştir. Çünkü Sahâbe, sarsılmaz imanları, hâdiseleri izlemeleri ve sebeb-i nüzûle vakıf olmaları sebebiyle Kur?ân'ı en iyi anlayan topluluk idi. İslâm'a davette, Hz. Peygamber'in ilk muhâtabı olan bu muhterem zâtlar, O'ndan her zaman, imanlarını kuvvetlendirecek feyzi almışlar, gerek Kur?ân'ın, gerekse Hz. Peygamber'in emirlerine derhal itaat ederek, Hz. Peygamber'den Kur?ân'ın mânâsını ve tatbikâtını öğrenmişler, öğrendikleri sûreyi ezberleyinceye ve anlayıncaya kadar üzerinde durmuşlar, iyice bellemeden başka sûreye geçmemişlerdir. (Cerrahoğlu 1962, 9/34-36) Yalnız hepsinin Kur?ân'ı anlamada eşit seviyede olmadıkları da gözlenmiştir. Sahabenin bilgi ve kültür yapısıyla Arap dil ve edebiyatına vâkıf olma husûsundaki yetişkinlik dereceleri, ayrıca Hz. Peygamber'in yanında devamlı bulunma veya bulunamama durumları böyle bir anlayış farklılığını getirmiştir. Bunun için de, en bilgili ve en kültürlü olanlar tefsîr ile meşgul olabilmişlerdir. (Okiç 1995, 145) Sahabe, Kur?ân âyetlerini tefsîr ederken Kur?ân'ın kendi beyanına ve Hz. Peygamber'den işittikleri ve gördükleri bir şey olup olmadığına bakıyorlardı. Hakkında nass mevcut olanlar üzerinde konuşmuyorlardı. Bunların dışındaki tefsîrine ihtiyaç duydukları âyetlerin açıklanmasında re'y ve içtihada başvuruyorlardı. Çoğunlukla âyetlerin sebeb-i nüzûllerini anlatmak sûretiyle tefsîr yapmışlardır. İçtihatla yaptıkları tefsîrde dil ve din yönü ağırlık kazanmıştır. Âyetteki müşkili halletmek için farklı metodlar takip ederek, farklı görüşleri ortaya koymuşlardır. Sahâbeden, Kur?ân tefsîrine dair en çok rivâyette bulunan ve tefsîr alanında ün kazanan şu kişileri sayabiliriz: Ali ibn Ebî Tâlib (40/660); Abdullah ibn Mes'ûd (32/652); Ubeyy ibn Kâ'b (19/640); Abdullah ibn Abbâs (68/687); Ebû Musa'l-Eş'arî (44/664); Zeyd ibn Sâbit (45/665); Abdullah ibn Zübeyr (73/692). (Ayrıca ayrıntı için: Zehebî, 1/57/59; Cerrahoğlu, 1/69-75, 86-90) E. Tâbiîler Devrinde Tefsîr Gerek Hz. Peygamber (s.a.s.), gerekse Dört Halife devrinden itibaren, yeni fetihlerle İslâm devletinin sınırları Arap Yarımadası?nı aşmıştı. Fethedilen her beldeye İslâm'ı öğretmek için muallimler, asayişi temin etmek için de valiler görevlendiriliyordu. Bu şekilde muhtelif şehirlere dağılan Sahâbe, oralarda ilmî hareketlere başlamıştı.  İslâm Dini'nin hükümran olduğu beldelerde, sahabenin güzîde bilginleri, tedrîs halkalarını kuruyor ve etraflarına toplanmış olan tabîûndan öğrencilerine Kur?ân'dan anladıkları ve Hz. Peygamber'den öğrendikleri tefsîri öğretiyorlardı. Bilhassa Müslümanların yaşadıkları birçok bölgede, fitnenin zuhuruyla ihtilafların artması, görüş ve kanaat farklılıkları neticesinde grupların ortaya çıkması, her grubun, haklılığını isbat etmek için öncelikle Kur?ân'a sarılması, bazan yanlış ve bozuk te'villerle halkın yanıltılmaya çalışılması... gibi sebepler, Sahabe'den bazılarının yaptığı üzere, Kur?ân'ın tefsîri hakkında ihtiyatlı davranmak ve mes'ûliyetinden korunmak gâyesiyle Tabiûn'dan bazılarının da karşı çıkmasına rağmen Kur?ân'ın makûl ve doğru bir şekilde tefsîr edilmesine şiddetli ihtiyaç duyuluyordu. İşte bu ve buna benzer daha başka sebeplerden dolayı Sahabe'nin ileri gelen âlimlerine müracaat sıklaşıyor, onların çevrelerinde Kur?ân ve Hadîs tedrîs ediliyordu. (Duman 1992, 133) Bu faaliyetin tabiî sonucu olarak, hocaları Sahabîler, öğrencileri tâbiîler olan mektepler (medreseler) oluştu.  1.Mekke Medresesi. 2.Medîne Medresesi. 3.Irak (Kûfe) Medresesi. (İbn Teymiyye 1988, 78-79) Tâbiîler buralarda tefsîr ve ilmî hayata yeni bir hareket kazandırmışlardır. Bu üç tefsîr okulu ayrı bölgeler ve ayrı şahıslar tarafından kurulduğu için, aralarında ayrılıklar bulunduğu gibi müşterek taraflar da mevcuttur. (Ayrıntılı bilgi için: es-Suyutî, 2/242; ez-Zehebî, 1/99-132)  F. Tâbiîler Devrinden Sonraki Tefsîr Sahabe ve Tâbiîn rivâyetleriyle başlayan tefsîr ilmi, tedvîn edilinceye kadar böyle devam etmiştir. Yani ilk asırlarda tefsîr ilmini hadis ilminin bir kolu olarak görmekteyiz. Fakat müteakip asırlarda rivâyet tefsîrinin yanısıra dirâyet tefsîri de gelişmeye başlamış, böylece hicrî ikinci asırdan itibaren hadis ilminden bağımsız olarak tefsîrler meydana getirilmiştir. Sözlü rivâyet karakterinden dolayı Hz. Peygamber ve Sahabe dönemine "tefsîrin birinci merhalesi"; hadisin bir cüz'ü olma özelliğiyle Tâbiîler dönemine "tefsîrin ikinci merhalesi" denilmiştir. Tefsîr, Etbau't-Tâbiîn döneminde müstakil bir ilim hüviyeti kazandığı için bu devre de, "tefsîrin üçüncü merhalesi" olarak değerlendirilmiştir. (ez-Zehebî, 1/140; Cerrahoğlu, 1/174) Tefsîrin müstakil bir ilim hüviyetini kazandığı Etbau't-Tâbiîn döneminde her bir âyet, mushaf tertibi gözetilerek tefsîr edilmiştir. İlk tefsîrlerin çoğu kaybolmuş ve bize kadar ulaşmamıştır. Bu bakımdan Taberî?nin (310/922) tefsîri bu eski tefsîrleri koruyan tefsîrler kolleksiyonu sayılmıştır. (Cerrahoğlu 1991, 269-270) II. TEFSİR ÇEŞİTLERİ  Kur?ân Tefsîrindeki Farklılığın Sebepleri Kur?ân tefsîrindeki farklılıkların, biri Kur?ân'ın yapısı, muhtevası ve üslûbundan, diğeri de müfessirlerin görüş, düşünce ve tavırlarından kaynaklanan iki ana sebebi bulunmaktadır. Bunlardan birincisi: Kur?ân'ın, insan hayatının bütün yönlerini ihtiva etmesi ve insan bütünlüğüne dair bilgiler vermesi, yani Kur?ân'ın muhtevasında yer alan bilgilerin, çok yönlü ve çok gayeli, bir de bu bilgilerin, aynı zamanda çok mükemmel şekilde sunulmuş olmasıdır. Hem indiği asrın ve daha sonraki asırların realitelerine uygun kavramların seçimi, hem de bu kavramlarla ifade edilen bilgilerin koordinasyonundaki mükemmellik, Kur?ân tefsîrinde farklılıklar meydana getirmiştir. Kur?ân-ı Kerim'in lâfzından kaynaklanan ihtilâflar denince de akla müteşâbih âyetler gelmektedir. Müteşâbihlik, kendi yapısı icabı, farklı anlayışları içinde barındırmakta, farklı anlayışlar da farklı yorumlara yol açmaktadır. Buna, ayrıca şunları da ilâve edebiliriz:  Kıraat farlılığından doğan ihtilaflar; i?rap yönünden hasıl olan ihtilâflar; müsemmanın tek, ismin birden fazla olması sebebiyle ihtilâf; kelimenin lügat mânâsında dilcilerin ihtilafları; âyette ıtlâk ve takyîd ihtimalinin bulunması sebebiyle ihtilaf; âyette, hakîkat veya mecazî mânânın kasdedilmesi ihtimalinden doğan ihtilâf; âyetin mânâsının umum veya husus ifade etmiş olmasından doğan ihtilâf; kelimenin zait olup olmadığından doğan ihtilâf; hükmün mensuh olup olmaması konusundaki ihtilâf; Hz. Peygamber ve seleften farklı rivâyetlerden doğan ihtilâf; âyet içerisindeki kelimelerin takdim ve te'hiri sebebiyle ihtilâf; zamirin merciinin âyette açıkça belli olmaması sebebiyle ihtilâf. (Duman 1992, 186-189; misaller için bkz: Kırca, 39-42) İkincisi ise: İnsandan ve insanın yapısından, görüş, düşünce ve tavırlarından kaynaklanmaktadır. Müfessirin bir insan olarak fıtrî yapısı, hususi kabiliyetleri, bilgi yoğunluğu, temayülleri, ön bilgili veya ön yargılı olup olmaması, idealleri, siyasî, iktisadî ve sosyal olayların kendisine olan etkisi vs. gibi sebebler, müfessirin Kur?ân'a yöneliş ve bakış açısını şekillendiren ve bir ölçüde tayin eden etkenlerdir. Bu etkenler de, Kur?ân tefsîrinde farklılıkları ortaya çıkartmaktadır. (Kırca, a.y.) Şimdi de tarihî süreç içinde ortaya çıkmış tefsîr çeşitlerini kısaca tanıtalım: Tefsîrciler, ötedenberi tefsîr çeşitlerini genellikle "rivâyet tefsîri" ve "dirâyet tefsîri" olmak üzere iki ana bölümde ele almışlardır. (Kâfiyeci, 54; Bilmen 1973, 1/107; Sofuoğlu 1981, 263) Bunlardan birincisi Kur?ân-ı Kerim, Resûlüllah'ın (s.a.s.) sünneti, Sahabe ve Tâbiûn sözlerine dayanan tefsîrdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsîre "rivâyet tefsîri" denildiği gibi, "naklî tefsîr" veya "me'sûr tefsîr" de denilir.  İkincisi yani "dirâyet tefsîri" ise, Arap dili ve edebiyâtı, dinî ve felsefî ilimler ile çeşitli müsbet ilimlere dayanan tefsîrdir. Bu usûl ile yapılan tefsîre de "dirâyet tefsîri" veya "rey ile tefsîr" ya da "ma'kûl tefsîr" denir. Biz, şimdiye kadar genellikle tercih edilen bu taksimden biraz farklı bir taksim yapmak istiyoruz. Öncelikle tefsîri: 1. Mevdûî/Konulu tefsîr ve 2. Mevziî/tecziî/âyet âyet tefsîr olmak üzere ikiye ayırmak, daha sonra da bunları kendi aralarında taksime tabi tutmak istiyoruz.  1. Mevziî*/tecziî/âyet âyet tefsîr: Bu tefsîr çeşidi de kendi arasında bölümlere ayrılır: a.Tahlîlî tefsîr, b. İcmâlî tefsîr, c. Mukâren/karşılaştırmalı tefsîr. Tahlîlî tefsîr de kendi arasında bölümlere ayrılır: a.Rivâyet tefsîri, b.Dirâyet tefsîri. Dirâyet tefsîri de kendi arasında iki kısma ayrılır: a.Mutlak dirâyet tefsîri. Yani hiçbir görüş ile kayıtlanmamış tefsîr. b.Mukayyed dirâyet tefsîri. Belli bir görüşün hâkim olduğu tefsîr. Mukayyed dirâyet tefsîri de kendi arasında birtakım kısımlara ayrılır: a. Tasavvufî/Sûfî tefsîr, b. Felsefî tefsîr, c. Fıkhî tefsîr, d. Fennî tefsîr, e. Edebî-İçtimaî tefsîr, f. Lügavî tefsîr, g. Tarihî tefsîr, h. Fırka tefsîrleri, ı. İlhâdî tefsîr. Şimdi de bunlar hakkında kısaca bilgi verelim. 1. Mevziî/Tecziî/Âyet Âyet Tefsîr Kur?ân-ı Kerim âyetlerinin, mushaf tertîbine göre âyet âyet ve sûre sûre tefsîr edilmesine Tefsîru'l-Mevziî denir. Bazıları buna teczîî (Sard, 7-9) ve taklîdî de (Fûde 1985, 45) demişlerdir. Bu çeşit tefsîrde, âyetlerin mushaftaki tertibine riâyet edilir. Her âyetin belli bir mevzii, yani yeri ve mekânı olduğu için bu çeşit tefsîre "mevziî tefsîr" ismi verilmiştir. Bazıları ise bu çeşit tefsîre "müselsel" (Şarkavî 1980, 106) "atomik tefsîr, geleneksel metod" (Kırca 1993, 190) isimlerini vermişlerdir Bu çeşit tefsîrde müfessir, baştan sona mushafla birlikte ilerler. Onun bölümlerini, kısımlarını, parçalarını daha önceden tesbit ettiği metoda göre açıklamaya çalışır. Âyetleri olaylarla, görüşüne göre, yahut rivâyetlerle, veya söz konusu başka âyetle mefhum ve ıstılahta ortak yanı bulunan başka âyetlerin mütâlâasıyla açıklamaya çalışır. Böylece tefsîr edilmek istenen Kur?ân parçasının anlamına imkân nisbetince ışık tutmaya çalışırken bu tefsîr metodlarının tümünde, yalnız söz konusu edilen Kur?ân parçasının kapsamına girdiği siyak nazar-ı itibara alınır.  Daha önce de belirtildiği gibi âyet âyet yapılan bu tefsîr çeşidi tahlîlî, icmâlî ve mukâren olmak üzere üçe ayrılır. A. Tahlîlî Tefsîr: Kur'ân âyetlerinin mushafın tertibine göre sûre sûre ve âyet âyet tefsîr edilmesidir ki, müfessir, âyetleri bütün yönleriyle araştırıp hedeflerini ortaya çıkarır. (el-Kumî 1982, 16)  B. İcmâlî Tefsîr: Kur?ân âyetlerinin icmâlî olarak (kısaca) tefsîr edilmesidir. Tefsîrî tercemeye benzer. Bu çeşit tefsîrde de mushaf tertibine göre sûre sûre ve âyet âyet tefsîr yapılır. Öncelikle garib kelimelerin ve cümlelerin mânâları verilir, birazcık ilim sahibi olanların anlayabileceği şekilde âyetlerin hedefi zikredilir ve âyetler arası irtibat belirtilir. (el-Ömerî 1986, 41) C. Mukâren Tefsîr: Türkçe olarak "karşılaştırmalı tefsîr" diyebileceğimiz bu çeşit tefsîr metodu şöyledir: Müfessir tefsîrini yapacağı âyetin tefsîri için daha önce yazılan tefsîrlere müracaat eder. Onların âyet hakkındaki görüşlerini araştırır. Müfessirlerin değişik tefsîr metodları ile yaptıkları tefsîrlerini karşılaştırır. Bu görüşler içinde itimad ettiği görüşü alır, beğenmediği görüşleri terk eder. (a.g.e., 44) A.Tahlîlî Tefsîr Tahlîlî tefsîr de ikiye ayrılır: 1.Rivâyet tefsîri. 2.Dirâyet tefsîri. 1. Rivâyet Tefsîri: Kur?ân-ı Kerim, Resûlüllah'ın (s.a.s.) sünneti, Sahabe ve Tâbiûn sözlerine dayanan tefsîrdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsîre "rivâyet tefsîri" denildiği gibi, "naklî tefsîr" veya "me'sur tefsîr" de denilir. Rivâyet tefsîrleri bize, âyetlerin mânâlarını, kırâat vecihlerini, muhkem veya müteşâbih olduklarını, nüzûl sebeplerini, nâsih ve mensûhunu bildirdiği gibi, geçmiş ümmetler ve onlarla ilgili âyetler hakkında da bilgi verir. Bu tür bilgiler, daha ziyâde hadîs, siyer, megâzi ve tarih kitaplarında yer alır. Bu çeşit tefsîr, başlangıçta rivâyetle başlamış, Hz. Peygamber'den Sahâbeye, onlardan da Tâbiîlere intikâl etmiştir. Daha sonra rivâyetler toplanmış, tefsîrler tedvîn edilmiştir.  Şimdi en meşhur rivâyet tefsîrlerinin isimlerini müellifleriyle birlikte zikredelim: 1. İbn Cerîr et-Taberî, Câmiu'l-Beyân an Tefsîri'l-Kur?ân. 2. Ebu'l-Leys Semerkandî, Tefsîru Ebi'l-Leys. 3. el-Vâhidî, el-Vecîz fî Tefsîri'l-Kur?âni'l-Azîz. 4. el-Begavî, Meâlimu't-Tenzîl. 5. İbn Atiyye, el-Muharraru'l-Vecîz fî Tefsîri Kitâbi'l-Azîz. 6. İbn Kesîr, Tefsîru'l-Kur?âni'l-Azîm. 7. Celâleddin es-Suyutî, ed-Dürrü'l-Mensûr fi't-Tefsîr bi'l-Me'sûr. 2. Dirâyet Tefsîri: Dirâyet tefsîri, rivâyetlere münhasır kalmayıp Arap dili ve edebiyâtı, dinî ve felsefî ilimler ile çeşitli müsbet ilimlere dayanılarak yapılan tefsîrdir. Bu kaynaklarla yapılan tefsîre de "dirâyet tefsîri" veya "rey ile tefsîr" ya da "ma'kûl tefsîr" denir. Zehebî'nin ifadesine göre re'y ile tefsîr, müfessirin, Arap sözlerini, konuşma şekillerini, Arapça lafızların mânâlarını ve delâlet vecihlerini, câhiliyye devri şiirinden yararlanarak, nüzûl sebeplerine de vâkıf olarak Kur?ân âyetlerinin nâsih ve mensûhunu ve tefsîr bilgininin muhtaç bulunduğu diğer konuları bildikten sonra Kur?ân'ı içtihâd ile tefsîr etmekten ibârettir. (ez-Zehebî, 1/255) Yani dirâyet tefsîrinde asıl bahis mevzûu olan husûs, şahsî hamûleye ve kabiliyete dayalı olarak görüş ve ictihâddır. Bir âyet hakkında onu açıklayan bir âyet veya bir hadîs bulunmadığında, tabiî olarak re'y ve içtihâdla tefsîr edilir. Bu durumdaki müfessirin, tefsîr usûlüne göre kendisi için şart olan ilimleri öğrenmiş olması gereklidir. Aksi takdirde, mücerred re'y ile yapacağı tefsîr, Kur?ân'a ters düşeceğinden makbûl değildir. Dirâyet tefsîri kendi arasında ikiye ayrılır: 1. Mutlak Dirâyet tefsîri. 2. Mukayyed Dirâyet tefsîri. 2a. Mutlak Dirâyet Tefsîri: Kendisinde muayyen bir görüşün, meselâ sûfî, felsefî veya fennî görüşün hâkim olmadığı dirâyet tefsîridir. (el-Beyumî, 16) Şimdi de bu tarzda yazılmış birkaç önemli mutlak dirâyet tefsîr ve müfessirlerini zikredelim: 1. Fahruddin er-Razî, Mefâtîhu'l-Gayb (Tefsîr-i Kebîr). 2. Kâdî Beyzavî, Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vîl. 3. Nesefî, Medârikü't-Tenzîl ve Hakâkiku't-Te'vîl. 4. Ebussuûd Efendi, İrşâdü'l-Akli's-Selîm ilâ Mezâye'l-Kur'âni'l-Kerim. 2b. Mukayyed Dirâyet Tefsîri: Kendisinde muayyen bir görüşün, meselâ, sûfî, felsefî, fıkhî, edebî-içtimaî görüşün hâkim olduğu tefsîrdir. Mukayyed dirâyet tefsîri kendi arasında kısımlara ayrılır. Şimdi de mukayyed dirâyet tefsîrinin bu kısımlarını kısaca açıklayalım. a. Sûfî/Tasavvufî Tefsîr Peygamber Efendimiz?in vefatından sonra özellikle fetih hareketleri sırasında yeni Müslüman olanların da etkisiyle dinî yaşayışta bazı farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bu da, fert ve toplum seviyesinde kurulan dengelerde bazı değişiklikleri beraberinde getirmiş, birtakım sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik sebeplerin de etkisiyle ibadete fazla düşkünlük, uzlet, dünyadan uzaklaşma ve zühd hayatı gibi davranışların ön plana çıktığı görülmüştür. Bu düşünce ve davranışlarda bulunan kişiler, insanları kendileri gibi düşünmeye ve yaşamaya teşvik etmek için en kolay ve en kestirme yolun Kur?ân'ı, kendi anlayışları istikametinde yorumlamak olduğunu görerek Kur?ân'a yönelmişlerdir. Neticede bu hareket, Kur?ân'da yer alan bazı ahlakî kavramları batınî bir mânâ ile yorumlamaya çalışmıştır. Böylece Kur?ân lafızlarının biri zahirî, diğeri de batınî olmak üzere iki çeşit yorumu ortaya çıkmıştır. Tasavvuf, nazarî ve amelî olmak üzere ikiye ayrılır. Her iki kısmın görüşlerine uygun olarak iki çeşit sûfî tefsîr meydana gelmiştir. 1.Nazarî sûfî tefsîr, 2.İşârî sûfî tefsîr. 1. Nazarî Sûfî Tefsîr: Kur?ân'ı, tetkiklerine ve felsefî görüşlerine dayandırıp, onu arzu ettikleri şekilde mânâlandırma ekolü olarak ortaya çıkmıştır. (Zehebî, 2/340; Ateş 1974, 167)  2. İşarî Sûfî Tefsîr: Zâhir mânâsı ile bağdaştırılabilen, sülûk erbabının bilebileceği birtakım anlamlara ve işâretlere göre Kur?ân'ı tefsîr etmektir. Burada, nazarî sûfî tefsîrde olduğu gibi sûfî müfessirlerin ön fikir ve yargıları yoktur. Müfessir, bulunduğu makamda içine doğan ilhâm ve işâretlerle âyetleri mânâlandırmaya çalışır. Kalblerine doğan bilgiyi kapalı bir üslûp ile, remiz ve işâret yoluyla ifade ederler. Yaptıkları tefsîrlere de tefsîr değil, işaret adını verirler. Bunun için tasavvufî tefsîre "işarî tefsîr" adı verilir. Diğer bir ifade ile bu tefsîr, ilk anda akla gelmiyen, fakat tefekkürle, âyetin işaretinden kalbe doğan mânâları ihtiva eder. İşarî tefsîrler, makbûl ve makbul olmamak üzere iki gruba ayrılırlar. (Zerkanî, 1/546-556; Kayhan 1991, 92) Bazı tasavvufî tefsîrlere örnek olarak şunları zikredebiliriz: 1. et-Tüsterî, Tefsîrü'l-Kur'ân'i'l-Azîm; 2.Sülemî, Hakâiku't-Tefsîr; 3.Muhammed el-Kuşeyrî, Letâifu'l-İşârât. b. Felsefî Tefsîr Felsefenin İslâm dünyasında yayılıp gelişmesini müteâkıben İslâm'ın bazı itikâdî mes'elelerini felsefî yorumlarla açıklama gayretleri görülmeye başladı. Bunun sonucunda -diğer bazı tefsîr faâliyetlerinde müşahede etmiş olduğumuz gibi- Kur?ân âyetlerinin felsefî terminoloji ile izah edilmesi gayreti ortaya çıktı. Böylece, "felsefî tefsîr" diyebileceğimiz bir anlayış belirdi. Ancak bu anlayışın taraftarları Kur?ân'ın felsefî olarak izahını ihtiva eden tam bir tefsîr yazmış değillerdir. Daha çok münferid âyetlerin felsefî yorumunu hedef alan birtakım çalışmalar göze çarpmaktadır. Bu çalışmanın ilk örneklerini ünlü filozof Kindî'de görmekteyiz. (Karlığa, Çetiner 1988, 16/198) Tefsîrle en çok ilgisi tesbit edilen İbn Sinâ ise, felsefede Farabî ve İhvân-ı Safâ'yı tamamlamıştır. (Ayrıntı için: Zehebî, 2/419-431; Turgut 1991, 289-293) c. Fıkhî Tefsîr Fıkhî tefsîr, Kur?ân-ı Kerim'in amel yani ibâdât ve muamelât yönleri ile meşgul olan, bu konu ile ilgili bulunan âyetleri açıklayan ve onlardan hükümler çıkarmaya çalışan bir tefsîr koludur. Bu nevi tefsîrin gayesi, İslâm'ın ilk temel kaynağı olan Kur?ân'ın ihtiva ettiği amelî hükümleri, kâide ve prensipleri ortaya çıkarıp onları açıklamak ve onların nasıl uygulanacaklarını göstererek, insanlara dünya ve âhiret saadetini temin etmektir. Fıkhî Tefsîr, Kur?ân'ın inzâli ile beraber başlamıştır. (Güngör 1996, 51-52) Genellikle Kur?ân-ı Kerim tefsîrlerinde az veya çok olarak, Kur?ân'ın ahkâmına taalluk eden âyetlere temâs edilir. Fakat onun sırf bu yönüne temas eden müstakil fıkhî tefsîrler de yazılmıştır. (Zehebî, 2/432-473; Ebû Huzeyfe 1988, 49-52) Bu tefsîrleri de, "Ahkâmu'l-Kur?ân", "Fıkhu'l-Kur?ân", "Tefsîru Âyâti'l-Ahkâm" adları altında görmemiz mümkündür. Bütün bunlar, isimleri değişik olsalar da, Kur?ân âyetlerinin fıkhî yönden yapılmış tefsîrleridir.  Fıkhî tefsîr sahasında yazılan eserlerin bazıları: 1.eş-Şâfiî, Ahkâmu'l-Kur?ân; 2.Ebû Bekir el-Cassâs, Ahkâmu'l-Kur?ân; 3.Ebû Bekr ibn Arabî, Ahkâmu'l-Kur?ân; 4. el-Kurtubî, el-Câmi'u li Ahkâmi'l-Kur?ân. d. Fennî Tefsîr Kur?ân'ın fennî tefsîrinde, Kur?ân'ın bütün ilimleri ihtivâ ettiği esası, ağırlık noktasını teşkil eder. Bu yolu benimseyen kimselerin nazarında Kur?ân, dinî itikadî ilimleri ihtivâ etmekle beraber, onun diğer çeşitli ilimleri de kapsadığı fikri revaç bulur. Kur?ân'ın dinî ilimler dışındaki tecrübî ilimlerle olan münasebeti, onlara olan tesiri, insanları onları öğrenmeye teşviki günümüzde yeni ortaya çıkmış değildir. İslâm'ın ilk devirlerinden beri bu fikirleri savunanlar hep var olmuş ve bu konuda risâle, kitap ve tefsîrler yazılmıştır. Her zaman ve her yerde meydana gelen bir hareketin tasvipkârları bulunduğu gibi, o hareketi benimsemeyen hattâ ona mahâlefet eden cereyanlar da meydana gelir. Fennî tefsîr hareketi de bazı mütekaddimîn ve müteahhirîn tarafından makbul görülmemiş ve tenkide uğramıştır. (Aydüz 2000, 67-100)  e. Edebî-İçtimaî Tefsîr 1. İçtimaî Tefsîr: Asrımızda yeni bir tefsîr tarzı olarak kabul edilen ekolün en belirgin özelliği, Onun içtimaî sahaya bakan yanlarını öne çıkararak, hidâyet gayeli tefsîre konu edilmesidir. Kur?ân, toplum için inmiştir. Bu yüzden tefsîr edilirken, çağın içtimaî problemleri Kur?ân âyetlerinin ışığında çözüme bağlanmalıdır. Yani tefsîrin konusu insan, insanın hidâyeti, içtimaî meseleler olmalıdır. Bu eğilime "İçtimaî Tefsîr Ekolü" denilmesinin nedeni budur. Bu eğilime mensup olanlara göre önceki tefsîrler, fantazi türünden bazı konuları öne çıkarmış hayattan uzak tefsîrlerdir. Kimi isrâiliyyâta dalarken, kimi dil kuralları üzerinde durmuştur. Kimi de mezhebî kavgalar ve nazarî çatışmalarla doludur. Halbuki tefsîr, Müslüman'ın günlük hayatını ilgilendiren meseleleri ele almalıdır. (Şimşek 1995, 36) Çünkü, Kur?ân'da yer alan bilgilerin önemli bir bölümü insanın insanla olan ilişkilerine, bir başka ifade ile fert-toplum ilişkilerine aittir. Nitekim Kur?ân'da insanın sosyal yapısından, aile nizamından, evlenme ve boşanmadan, muhtaçlara yardımdan, miras ve özel mülkiyetten, kabileler ve milletlerarası ilişkilerden ve farklılıklardan, yönetim biçiminin dayandığı kurallardan, savaş ve barıştan ve daha pek çok sosyal konulardan bahsedildiği görülmektedir. Tasvip edilen ve edilmeyen yönleriyle ilim çevrelerinde tahlile tâbi tutulan bu tefsîr hareketinin mümessili Muhammed Abduh'tur. Daha sonra Reşid Rıza, Mustafa el-Meraği, Seyyid Kutub, Said Havva ve Mevdudî gelmektedir. (Ayrıntılı bilgi için: Zehebî, 2/547-609; Ebû Huzeyfe, 56-62) 2. Edebî Tefsîr: Edebî tefsîre yönelenler, Kur?ân'ın belâgat, muhteva zenginliği, ihtiva ettiği esasların insanlığa yetmesi, gaybî haberler ihtiva etmesi, daima yeni kalması, Hz. Peygamber'in arzusuna göre değil de, Cenab-ı Allah'ın takdirine göre gelmesi gibi konuları ele alırlar. Ayrıca Kur?ân'ın dil ve üslûbuyla birlikte, inişini, Mushaf hâlinde toplanmasını ve tabiat ilimlerini ilgilendiren yanlarını da mevzu edinirler. Buna Kur?ân'ın i'câzını, yani az lafızla çok mânâ ifade etmesini de ilave edebiliriz. Kur?ân'ın i'câz yönü üzerinde duranlar, daha ziyade onun belagatı, dil ve üslûbu üzerinde yoğunlaşmışlardır. Edebî Tefsîr ekolünün kurucusu olan Emin el-Hûlî ve talebesi Dr. Aişe Abdurrahman ile birlikte, Muhammed Ahmed Halefullah, Seyyid Kutub, Abdulkadir el-Mağribî, Muhammed el-Mübârek, Şevkî Dayf, Tahîr b. Aşur, bu eğilime mensup olanların ileri gelenleridir. (Ayrıntılı bilgi için: Şerif 1982, 595-610; Sağir 1983, 103-107) f. Lügavî Tefsîr Müslümanlar için her sahada esas olan Kur?ân, lâfızları bakımından da Arap dili için bir esas, yani filolojik tetkikler için de en mühim kaynak olmuştur. Sırf dil bakımından yapılan tefsîrler, ekserisi kaybolan "Garîbu'l-Kur?ân" adındaki birçok eserlerin mevzuunu teşkil etti. Bu sahada pek çok eser meydana getirildi "Garîbu'l-Kur?ân" adı altında yapılan filolojik çalışmalardan ayrı olarak bir de "İ'râbu'l-Kur?ân", "Meâni'l-Kur?ân", "Mecâzu'l-Kur?ân", "Vücûh ve Nezâir" ve "Müşkilü'l-Kur?ân" gibi çalışmalar da yapıldı. Lügavî tefsîrden/Filolojik yaklaşımdan kastımız, konu olarak Kur?ân dilini ele alan ve filolojik yönden Kur?ân'ı inceleyen eserlerdir. Kur?ân'la ilgili lügat çalışmalarının yanında bir de anlam çalışmaları mevcuttur. Özellikle semantik açıdan Kur?ân'a yöneliş oldukça çok yenidir. T. İzitsu'nun "Kur?ân'da Allah ve İnsan" adlı eseriyle "Kur?ân'da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar" adlı eseri buna bir örnektir. Semantik, kelimelerin anlam derecelerini araştıran bir bilim dalı olarak ortaya çıkmıştır. (Ayrıntılı bilgi için: Süyutî, 1/149; Cerrahoğlu, 1/269-279) g. Târihî Tefsîr Bazı araştırmacılar da Kur?ân'ı, tarihî yönden araştırmaya yönelmişlerdir. Bu araştırmayla onlar, Kur?ân'ın nüzûl merhâlelerine göre tefsîr edilmesini kastetmektedirler. Yani 23 yıllık dönemde ilk 5 âyeti Kur?ân'dan ilk inen âyetler olan Alâk Sûresi'nden başlayıp, son nâzil olan âyete kadar sırayla âyetleri tefsîr etme teşebbüsünde bulunmuşlardır. Bazılarına göre bu tefsîr şeklinin uygulanması çok zor ve birçok yönden de faydasızdır. (Sağir, 117-118) Nüzûl sırasına göre tefsîr yapan müfessirler ve bu sahadaki tefsîrlere misal olarak Muhammed İzzet Derveze'nin et-Tefsiru'l-Hadîsi?ni verebiliriz. h. Fırka Tefsirleri/Kelâmî Tefsîrler İslâm'da tefsîr hareketine hız veren âmillerden biri de, İslâm'ın birinci asrından itibaren gerek dinî ve gerekse siyasî bir anlayışla zuhûr etmeye başlıyan fırkalar olmuştur. Her şeyden evvel Müslüman olduklarını unutmayan bu fırkalar, yaptıkları işlerin doğruluğunu ispat için Kur?ân'a başvuruyorlardı. Gittikleri yolun doğruluğunu göstermek gayretiyle âyetleri, kendi görüşlerini teyid edecek şekilde te'vil ediyorlardı. İslâm milleti arasında şâyi olan fırkalardan herbiri Kur?ân'da kendi mezhebine uygun gördüğünü alıyor, diğer kısımları ise te'vil edip, kendi görüşüne uydurmaya çalışıyor ve insanlar da bu yollardan birine tâbi oluyordu.  Mutezile, Şiâ ve Hâricî fırkaları gibi ortaya çıkan ilk mezheplerin hepsinin Kur?ân'a sarıldığını ve ilk ihtilâfların hepsinin Kur?ân'a rucu' ettiğini görmekteyiz. Onlar, Kur?ân'ı, kendi fırkalarının dar görüşü içine sığdırmaya uğraşmışlar, hattâ İslâm bünyesi içinde, aslı İslâmî olmayan fırkalar bile, bekâlarını sağlayabilmek için Kur?ân'a dayanmak mecburiyetinde kalmışlardır. Bu fırkalardan çok sonra Ehl-i Sünnet ve'l-Cemaat, inanç ve düşünce sistemlerini İmam Eş?arî ve İmam Maturîdî'nin ekollerinde buldular ve bu iki imamın sistemini benimsediler.  İslâm'daki birçok fırkaların elimizdeki tefsîrleri fazla değildir. Bazılarının da, sadece bazı âyetler hakkındaki tefsîr ve te'villeri mevcuttur. Bunlar, tefsîr kitaplarının sahifeleri arasında hususî olarak zikredildiği gibi, ilim kitapları arasında umumî olarak bulunurlar. Bizim bir makale çerçevesi içinde bunları teker teker ele alıp incelemeye ve tefsîrleri hakkında bilgi verme imkânımız yoktur. Onun için, bu fırkalardan sadece bazılarının ismini vermekle iktifa edeceğiz. (Ayrıntılı bilgi için: Zehebî, 1/363-476; Çetin 1980, 179-196; Cerrahoğlu, 2/303-541) 1. Mu'tezile, 2. Şîa: a. İsmâiliyye (Bâtınıyye), b. İmâmiyye Şiası (İsnâ Aşeriyye), c. Zeydiyye, 3. Hârîciler, 4.Ehl-i Sünnet. ı. İlhâdî Tefsîr İlhad, kelime genel olarak, Allah'ın varlığına, birliğine inanmama, gerçek itikattan sapma, inanç bozukluğu, itikatsızlık, dinsizlik gibi mânâlarda kullanılmıştır. Kelime, felsefede "ateizm"in Arapça karşılığıdır. İlhâdî tefsîrler, İslâm Dini'ni yıkmak gayesi ile gerek Kur?ân'ı inkâra yeltenen ve gerekse bazı âyetler hakkında fâsid te'villerde bulunarak gayelerine ulaşmak isteyenlerin yazmış oldukları tefsîrlerdir. Kısacası bu tefsîr çeşidi, ilme, imana İslâm'a aykırı ve İslâm Dini'ne zıt düşen fikir ve hareketlerdir ki, dinin bütün asıllarını inkâr edenlerle tek bir aslını inkâr edenler, ayırt edilmeksizin bu lafzın içerisinde mütalâa edilmişlerdir.  İslâmiyet'in bidâyetinden beri, bazı kimseler ve gruplar hile ile İslâm'ı yıkmak istemişler ve bu işte kendilerine göre en sağlam yol olarak da Kur?ân-ı Kerim'i kendi heva ve heveslerine göre gelişi güzel te'vil etme ve hattâ tahrife yeltenmişlerdir. Geçmiş asırlarda olduğu gibi, asrımızda da İslâm'a saldırılar eksik değildir. İslâm'ı ve Kur?ân'ı hedef alan bu ilhâd hareketlerinin en korkuncu, Kur?ân-ı Kerim'in arkasına saklanarak, Onu asıl mecrasından saptıracak olan ilhâdî izah tarzlarıdır. Bu faaliyetler, geçmişte sapık fırkalar tarafından icra ediliyordu. Bugün ise, bunlar aynen varsa da, İslâm'ı Batılıların kaynaklarından öğrenen kendi insanlarımız tarafından ifâ edilmektedir. Kur?ân'ı ve onun âyetlerini hevâ ve heveslerine göre te'vil ve hattâ tahrîf ederek takip edilen yol, Kur?ân'ı mecrasından saptırmada en câzip yol olarak görünmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, İslâm ve Kur?ân düşmanları kendilerine câzip görünen bu yolu ısrarla takib edeceklerdir. Onların bu hareketine hız veren en mühim âmil, Müslümanların bugün içinde bulundukları zayıf ve cılız durumlarıdır. Zayıflıklarının sebebi de, ilim ve irfândan mahrum oluşları ve geçmişleriyle irtibâtlarını kesmeleridir. (Zehebî, 3/188-212) Prof. Dr. İsmail Cerrahoğlu, Türkiye'deki ilhâdî tefsîr hareketleri ile ilgili olarak, bir fitne ve münakaşa konusu olmaması için isim vermeden tesbit mahiyetinde bazılarını okuyucularına sunar ve şöyle der: "Müsteşriklerin maşası durumuna gelen kimseler, yurdumuzda meydanı boş bulmuşlar, Müslüman mahallesinde salyangoz satmaya başlamış, atlarını istedikleri gibi oynatabilmişlerdir. Bunlar, kendilerini inkâr edercesine geçmişlerine ve İslâm'a lânet ve küfür edebilmişlerdir. İslâmî kaynaklardan hiçbirine vâkıf olmadıkları hâlde, Batılı üstadlarının yanında madalya kazanabilmek için, onların eserlerinden iktibaslar yapmışlar ve bunların doğru olup olmadıklarını araştırma imkânına sahip olamamışlardır... Birçokları itibariyle kendilerinin Müslüman olduğunu kabul eden kimseler ortaya çıkmış, hevâ ve heveslerini tatmin edebilmek için, Kur?ân-ı Kerim'i yakışık almıyacak bir şekilde te'vile yönelmişlerdir. Bunlar, zayıf ve çirkin görüşleri, mesnedsiz iddiaları ileri sürmüşler ve insanları aldatmayı düşünmüşlerdir. Bunlardan kimisi 'yenileşmek, reform' sloganı altında, kimisi de 'kafalarında kurdukları düzeni ayakta tutabilmek' gibi bayağı bir hedefin arkasında, Kur?ân'ın ve İslâm'ın tahrib olması pahasına da olsa böyle bir harekete girişebilmişlerdir..." (Cerrahoğlu, 2/353-378) 2. Konulu Tefsîr A. Konulu Tefsîrin Tarifi: Türkçe'ye, "Konulu Tefsîr" veya "Kavramsal Tefsîr" olarak tercüme edilen "et-Tefsîru'l-Mevdû?î" veya "et-Tefsîru't-Tevhîdî" tabiri yeni bir ıstılâhî tabirdir ki, şöyle tarif edilmiştir: "Herhangi bir konuyu, Kur?ân'ın bütünlüğü içerisinde ele alıp, ister aynı, isterse değişik sûrelerde olsun konuyu uzaktan ve yakından ilgilendiren Mekkî ve Medenî tüm âyetleri toplayarak, mümkün mertebe nüzûl sırasını göz önünde bulundurmak şartıyla ve Kur?ân'ın genel üslûbu çerçevesinde çeşitli mükâyeseler yapmak sûretiyle, istenileni ortaya çıkarmaktır." B. Konulu Tefsîrin Doğuşu ve Gelişmesi: Yeni bir tefsîr metodu olan Konulu Tefsîr metodunun, bugünkü mânâsı ve adıyla ilk defa içinde bulunduğumuz asırda ortaya çıktığını görüyoruz. Bu metod, el-Ezher Üniversitesi Usûlu'd-Dîn Fakültesi öğretim üyelerinin yeni yeni ele alıp incelediği bir metod olup meyvelerini vermeye başlamış, gün geçtikçe de önemi ve ona olan ihtiyaç daha iyi anlaşılmıştır. (Feramavî, 50; Müslim 1989, 17) Böyle bir tefsîr metodunun doğuşuna, bazı müsteşriklerin bu asırda, Kur?ân'la ilgili olarak ileri sürdükleri birtakım şüpheler vesile olmuştur. Bazı insanların, Kur?ân'ın bu çağın problemlerini çözmekden âciz kaldığını iddia etmeleri üzerine, onlara en iyi cevap Konulu Tefsîr çalışmaları ile verildiğinden, bu çalışmalar daha çok bu asırda ortaya çıkmıştır. Çünkü, dünyanın siyasî, iktisadî, hukukî, itikadî, ahlakî ve sosyal bunalımlar içinde çalkalandığı bir zamanda, bütün insanlık için Yüce Yaratıcı tarafından gönderilmiş olan Kur?ân'ın her sahada onların hayatlarına yön verecek en üstün prensipleri yeniden ve derli toplu bir şekilde tekrar gündeme gelecek ve yapılan bu çalışmalarla, insanların Kur?ân'ın evrensel prensiplerini kolayca anlamaları, benimsemeleri ve hayata tatbik etmeleri sağlanmış olacaktır. (Fûde, 12-13) C. Konulu Tefsîrin Çeşitleri: Konulu tefsîrin metodu ile ilgili çalışmaları incelediğimizde, birçok konulu tefsîr çeşidine şahit oluyoruz. Bazıları, Kur?ân âyetlerinin her cem ve toplama işlemine konulu tefsîr çalışması adını verirken, bazıları buna karşı çıkıyor. Bazıları konulu tefsîri iki, bazıları üç, bazıları da bu şıkları kendi aralarında da ayrıca taksime tabi tutarak onun iki, üç veya daha fazla çeşidini sayıyorlar. Konulu tefsîrin tarifinde, ne zaman ortaya çıktığı hususunda ve kaça ayrıldığı konusundaki ihtilaflar, bu çalışmaların tam olgunlaşmadığının, hâlâ oluşma dönemini yaşadığının bir belirtisi olabilir. Dolayısıyla bu ihtilaflar, bizim de kesin bir neticeye varmamızı zorlaştırmaktadır. Onun için biz sadece genel kabul gören Konulu Tefsîr çeşitlerini kısaca zikredeceğiz: 1. Kur?ân'ın Bütünlüğünü Esas Alan Konulu Tefsîr: Yukarıda tarifte de bahsettiğimiz gibi Konulu Tefsîr; herhangi bir konuyu Kur?ân'ın bütünlüğü içerisinde belli esaslar dahilinde araştırma ve incelemekten ibarettir.  2. Sûre Bütünlüğüne Münhasır Konulu Tefsîr: Bu tür, birinci tür konulu tefsire benzemesine rağmen çerçevesi ondan daha dardır. Şöyle ki; birinci tür konulu tefsîrde, ele alınan konu tüm Kur?ân çerçevesinde incelenirken, bu türde, sadece bir tek sûredeki temel hedef araştırılır ve bu hedef konulu tefsirin eksenini teşkil eder. Yani, herhangi bir sûreyi en ince noktasına varıncaya kadar araştırmak gayesi ile, sûrenin özel ve genel hedefler, maksadı ve ihtiva ettiği konuların birbirleri ile olan irtibatları üzerinde durularak, sûre bir bütün olarak değerlendirilir. Fakat, elde edilen netice bakımından, bu iki tarz çalışma birbirinden oldukça farklıdırlar.  3. Kelime ve Türevlerine Göre Konulu Tefsîr: Bu tür konulu tefsîrde araştırmacı, önce Kur?ân kelimelerinin birini ele alır, sonra o kelimenin veya müştaklarının (türevlerinin) geçtiği âyetleri toplar. Âyetler toplanıp tefsirleri iyice öğrenildikten sonra araştırmacı, Kur?ân'ın o kelimeyi kullanımı vasıtasıyla kelimenin anlamlarını tesbit etmeye çalışır. (Feremavî, 24; Müslim, 23-24; Aydüz, Tefsîr Çeşitleri) 3. Diğer Tefsîr Çeşitleri Yukarıda zikrettiklerimizden başka tefsîr çeşitleri de vardır. Bunlar, bazıları tarafından benimsenmiş, diğer bazıları tarafından da tenkit edilmişlerdir. Bir makale çerçevesi içerisinde hepsinden ayrıntılı bir şekilde bahsetmek mümkün olmadığı için, sadece isimlerini vermekle iktifa edeceğiz:  1. Tarihsel tefsîr medotu. (Şimsek, 233 vd.); 2. Modernist tefsîr ekolü. (a.e.g., 187 vd.); 3. Aksiyon ve dava ekolü. (Kırca); 4. İktisadi tefsîr ekolü; 4. Sosyolojik tefsîr ekolü; 5. Psikolojik tefsîr ekolü; 6. Kıssacı tefsîr ekolü. (Kırca). Netice  Kur?ân-ı Kerim'in indiği günden beri, onu anlamak için ciddî gayretler olmuştur. Bu gayretler neticesinde de Kur?ân'ı anlama ve yorumlamada farklı tefsîr ekolleri ortaya çıkmıştır. Elbetteki bunlar içinde iyi ve faydalı olanlar olduğu gibi, eksik ve zararlı olanları da vardır. Bu kısa çalışmamızda biz icmâlen de olsa, bu tefsîr ekolleri hakkında bilgi vermeye gayret ettik.  *"Mevdûî" kelimesi ile "Mevziî" kelimesi, Arapça asılları itibariyle dat harfiyle yazılmalarına rağmen, karışmamaları için, ikincisine "Mevziî" demeyi uygun gördük. Kaynaklar Aydüz, Davut, "Fennî Tefsîr," Kur?ân'a Dair İncelemeler, İstanbul 2000. ---: Tefsîr Çeşitleri ve Konulu Tefsîr, İst., 2000. Bilmen, Ö. N., Büyük Tefsîr Tarihi, İstanbul 1973. el-Beyûmî, Seyyid Mursî İbrahim, Menâhicu't-Tefsîr Beyne'l-Kadîm ve'l-Hadîs, Kahire ts. Cerrahoğlu, İsmail, Tefsîr Usûlü, Ankara, 1991. ---: Tefsîr Tarihi. ---: "Tefsîr ve Hadis Kitâbetine Karşı Peygamber ve Sahâbenin Durumu," AÜİFD, Ankara 1962, IX. Çetin, Mustafa, Kur?ân-ı Kerim'i Anlama Usûlü, İzmir 1980. Duman, M. Zeki, Uygulamalı Tefsîr Usûlü ve Tefsîr Tarihi, Kayseri, 1992, s.133. Feramâvî, el-Bidâye fi't-Tefsîri'l-Mevdûî, Kahire 1977. Fûde, Mahmud Besyûnî, et-Tefsiru'l-Mevdûiyy, Şubrâ 1987. Güngör, Mevlüt, Kur?ân Tefsirinde Fıkhî Tefsîr Hareketi ve İlk Fıkhî Tefsîr, İstanbul, 1996.  Hûlî, Emin, Kur?ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, (terc. Mevlüt Güngör), İstanbul 1995. Ebû Huzeyfe, İbrahim ibn Muhammed, "Mukaddime fi Usûli't- Tefsîr" adlı kitaba yazdığı arz; Tanta 1988.  İbn Teymiyye, Mukaddime fî Usûli't-Tefsîr, Tanta 1988. Karlığa, Bekir; Çetiner, Bedrettin, Hadislerle Kur?ân-ı Kerim Tefsiri İbn Kesîr, İstanbul, 1988. Kâfiyecî, Muhyiddin Ebû Abdillah Muhammed b. Süleymân, Kitâbu't-Teysîr fî Kavâidi İlmi't-Tefsîr, (Terc. ve Nşr. İ. Cerrahoğlu). Kâtip Çelebî Mustafa ibn Abdullah, Keşfu'z-Zunûn an Âsâmi'l-Kütübi ve'l-Funûn, İstanbul, 1971-1972. Kayhan, Veli, Kur?ân İlimlerinin Doğuş ve Gelişmesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1991. Kırca, Celal, İlimler ve Yorumlar Açısından Kur?ân'a Yönelişler, İstanbul 1993. Kûmî, Ahmed es-Seyyid ve M.Ahmed Yusuf el-Kâsım, et-Tefsiru'l-Mevdûî, Kahire, 1982. Müslim, Mustafa, Mebahis fi't-Tefsiri'l-Mevdûî, Dımeşk 1989. Okiç, M. Tayyib, Tefsîr ve Hadis Usulünün Bazı Meseleleri, İstanbul, 1995. Ömerî, Ahmed Cemal, Dirâsât fi't- Tefsiri'l- Mevdûî li'l- Kasasi'l- Kur'ânî, Kahire, 1986. Sagîr, Muhammed Huseyn Ali, el-Mebâdii'l-Âmme li-Tefsiri'l- Kur?âni'l-Kerim, Beyrut, 1983. Sard, Muhammed Bakır, el-Medresetü'l-Kur'âniyye, Beyrut ts.  Sofuoğlu, M., Tefsire Giriş, İstanbul, 1981. Suyutî, Celaleddin, et-İtkân fi Ulûmi'l-Kur?ân, Beyrut, ts.  Süleyman Ateş, İşarî Tefsîr Okulu, Ankara, 1974. Şarkavî, İffet, Kadâyâ İnsâniyye fî A'mâli'l-Müfessirîn, Beyrut, 1980.  Şerif, Muhammed İbrahim, İtticâhâtu't- Tecdîd fi Tefsiri'l- Kur?âni'l- Kerim, Kahire, 1982. Şimşek, M. Said, Günümüz Tefsîr Problemleri, Konya, 1995. Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâti'l-Fünûn, İstanbul (Ofset), 1984. Turgut, Ali, Tefsîr Usûlü ve Kaynakları, İstanbul, 1991. Yıldırım, Suat, Peygamberimizin Kur?ân'ı Tefsiri, İstanbul, 1983. Zehebî, Muhammed Huseyn, et-Tefsîr ve'l-Müfessirûn, Beyrut, ts. Zerkanî, Menâhilu'l-İrfân fî Ulûmi'l-Kur?ân, Beyrut, ts. Zerkeşî, el-Bürhân fî Ulûmi'l-Kur?ân, Beyrut, 1972. İşari Tefsir ve Sahası  Prof. Dr. Muhammed Çelik        Kur'ân-ı Kerim, anlaşılmak ve amel olunmak için geldiğini açıkça bildirmektedir. "Biz, Kur'ân'ı anlaşılıp öğüt alınması için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok mudur?" (Kamer, 54/17, 22, 32, 40) Bu itibarla, nüzûle başlamasıyla birlikte anlaşılması için çalışmalara da başlanmış; bu yöndeki faaliyetler, ilk zamanlarda "te'vil", daha sonra genellikle "tefsir" adıyla anılmıştır. İlk müfessir ve semavî orijinine en uygun yorumlar getiren Hz. Peygamber'e ve vahiy atmosferini yaşamaya mazhar olan sahabeye dayanan rivâyet ağırlıklı tefsire, sonraları çoğunlukla bu rivâyetlere aykırı düşmeyecek şekilde akıl, tefekkür ve her sahada gelişen ilimlerin daha bariz bir tarzda devreye girmesiyle dirâyet tefsiri katılmıştır. Böylece, içtimaî tefsir, lügavî tefsir, edebi, hukuki, fenni ve daha başka tefsir çeşitleri ortaya çıkmıştır. Bunun yanında, usûl bakımından daha farklı ve daha hususi bir bakış açısını yansıtan işarî tefsir adı verilen çalışmalar da yapılmıştır. Bu faaliyetler, kesintisiz devam etmektedir. Gazzalî'nin deyişiyle bu durum, "Kur'ân'ın kıyısız bir umman" (Cevâhiru'l-Kur'an, 15) olduğunun bir göstergesidir. Klâsik kaynaklarımızda işarî tefsir geniş bir alana şamil olarak görülmektedir. (Suyutî, İtkan, 4/225) Sonraları bu tefsir, sûfî veya tasavvufî tefsir olarak görünmeye başlamıştır. Konu ile ilgili literatürü incelediğimizde, işâri tefsirin, tasavvufî tefsire münhasır olmayıp, tasavvufî tefsiri de içine alan daha kapsamlı bir faaliyet olduğunu görüyoruz. Âyet ve İşarî Tefsire Delâlet Eden Bazı Âyetler İşarî tefsire delâlet eden birçok âyet vardır. Yusuf (a.s.), hâdiseleri ve rüyaları tabir ilmini Allah'ın kendisine öğrettiğini ifade eder (Yusuf, 12/37). Gözlerini kaybeden babasının gözlerinin kendi gömleği ile açılacağını bildirmesi ve dediği gibi olması (Yusuf, 12/93-96) yine bu ilmin cümlesindendir. Onun bu ilmi kesinlik bildirir. (Taberî, Camiu'l-Beyan, 7/220)  Hz. Yakub'un, (a.s.) Filistin'den, Mısır'da bulunan oğlu Yusuf'un kokusunu almasını imkânsız görenlere: "Allah'tan aldığım ilimle ben sizin bilmediğinizi bilirim" (Yusuf, 12/96) dediğini öğreniyoruz. Bu âyet ve özellikle Kehf Sûresi 78-82. âyetlerinde, Hızır'ın, Hz. Musa'ya verilenden başka bir bilgiye sahip olduğunu anlatan kıssa, Allah'ın bazı kullarına lütfettiği bir kavrayış ve ledünnî bir ilim olduğunu açıkça bildirmektedir. Kehf Sûresindeki bu kıssa, açık ve tatbikatlı olarak bu âlemde ve hayatta bilinen ve keşfedilen şeylerin ötesinde bilinmeyen pek çok şey olduğunu ispatlamaktadır. Ayrıca Kur'ân, işaretten anlamayı açıkça teşvik etmektedir: "Kesinlikle bunda işaretten anlayanlar için nice ibretler (âyât) vardır." (Hıcr, 15/75)  Buradaki anahtar kavram âyettir. Geniş bir mânâ alanına sahip olan âyet kavramı, Kur'ân'da belirti, hüccet, mu'cize, ibret, hayrette bırakan görülmemiş iş, Kur'ân âyeti, yerde, gökte ve ikisi arasında bulunan varlıklardan alınacak ibretler, dersler, işaretler, kıyâmet alâmetleri vb. anlamları ifade eder. (M. Çelik, Kur'ân'ın İknâ Hususiyeti, 12-15) Bu anlamların hemen tümünün işarî yönü vardır. Ragıp el-İsfehânî, âyet maddesini açıklarken şunları kaydeder: "Âyet, bariz alâmet demektir. Bunun hakikati, görünen bir şeyin görünmeyen başka bir şeye delâlet etmesidir. Bu ikisinden, yani görünen ve görünmeyenden, görünürde olanı idrak eden kimsenin bizzat görmediği diğerini de idrak ettiği anlaşılır. Çünkü bu ikisinin hükmü aynıdır. Bu, akıl ve duyulara göre açıktır. Takip edilecek yol için onu gösteren işareti tanımanın gerekli olduğunu bilen kimse, işareti görünce yolu bulduğunu anlar. Aynı şekilde, yapılmış bir şeyi (masnu') görünce, onu yapanın (Sani') varlığını da bilir". (Müefredât, ÂY md.) Allah Teâlâ'nın iki nevi âyeti vardır; birisi varlık âlemindeki kevnî ("sözsüz") âyetler, diğeri de münzel Kitâp'taki kavlî (sözlü) âyetlerdir. (H. Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 1/569) Kur'ân, hem sözlü, hem sözsüz âyetlerden işaret almaya teşvik etmektedir. Biz, sözlü âyetler olan Kur'ân âyetlerinin işârî anlamları üzerinde duracağız. "Kur'ân'ı iyice düşünmüyorlar mı? Yoksa, kalblerin üzerinde üst üste kilitleri mi var?" (Muhammed, 47/24) "Kur'ân'ı düşünmüyorlar mı? Eğer o, Allah'tan başkası tarafından gelmiş olsaydı, onda birbiriyle çelişen çok şey bulurlardı" (Nisa, 4/82) gibi âyetler, işarî tefsiri de teşvik etmektedir. Allah kullarını, zahir ve bâtın nimetlere boğmuştur. Nimetlerin başında gelen Kur'ân'ın da (Duhâ, 93/11; Kalem, 68/1-2), zahirî lâfzî anlamlarının yanında, belki ilk bakışta fark edilemeyen derunî anlamları o nimetlerin elbette en mühimlerindendir. Allah'ın Zâhir ve Bâtın isimlerinin olması (Hadid, 57/3), O'nun kelâmının da zâhir ve bâtın yönlerinin olabileceğini düşündürür. Hurûf-u Mukattaa İşârî tefsirin yoğun olarak görüldüğü yerlerden biri Huruf-u Mukattaa'dır. Taberî, Arap dili bilginlerinin Huruf-u Mukattaa'yı sadece alfabe harflerinden ibaret görmelerini doğru bulmayarak şöyle der: "Huruf-u Mukattaa'yı, ‘Bu Kitab'ın bütün harflerinde şüphe yoktur’ şeklinde yorumlamak yanlıştır; çünkü bu, sahabe, tabiûn ve onlardan sonra gelen tefsir ve te'vil otoritelerinin görüşüne aykırıdır." (Camiu'l-Beyan, 1/125-126) İbn Atiyye, çoğunluk âlimlerin (cumhur), sûre başlarında yer alan Huruf-u Mukattaa'nın bir takım mânâlar ihtiva ettiği görüşünde olduğunu kaydeder (el-Muharreru'l-Veciz, 1/82). Bedruddin ez-Zerkeşî, de aynı görüşe meyledip der ki: Bu konuda farklı iki görüş vardır: Birincisi: Bunlar, gizli bir ilim, kapalı bir sır olup bilgisi Allah'a mahsustur. Fahruddin er-Râzî, kelamcıların bu görüşü kabul etmeyip şöyle dediklerini nakleder: "Allah'ın Kitabı'nda, insanların anlamadığı hususların bulunması caiz olmaz; çünkü Allah Teâlâ, Kur'ân üzerinde iyiden iyiye düşünülmesini ve O'ndan ahkâm istinbâtını emretmiştir." İkincisi: Huruf-u Mukattaa'nın muradı bilinmektedir. Bu konuda, uzak veya yakın yirmiden fazla görüş olmakla birlikte şu görüş, birincisini de kapsamakta ve onu açıklamaktadır. "Allah'ın her kitapta bir sırrı vardır. O'nun Kur'ân'daki sırrı ise, bazı sûrelerin başında gelen Huruf-u Mukattaa'dır". İbn Fâris şöyle der: Sanırım, bu sözü söyleyen şunu kastetmiştir: "O sır, Allah'tan ve ilimde ileri gidenlerden başkasının bilemeyeceği sırlardandır." (el-Burhan fî Ulûmi'l-Kur'an, 1/174) Huruf-u Mukattaa'nın bir takım anlamlar ifade ettiğini kaydeden âlimler, açıktır ki, işarî tefsire de yol vermiş olmaktadırlar.  Zâhir, Bâtın, Had, Matla' Hz. Peygamber'in (s.a.s.) şöyle buyurduğu rivâyet edilmiştir: "İyi bilin ki, bana Kur'ân verildi, onunla beraber bir misli daha var." (İbn Hanbel, Müsned, 4/131) "Her âyetin bir zahrı, bir de batnı; her harfin bir haddi, her haddin bir matlaı vardır." (İbn Hibban, Sahih, 1/146) Her ne kadar birinci hadisten kasdın Sünnet olduğu görüşü söz konusu ise de, Hz. Ebu Hüreyre'nin (r.a.), "Allah Resûlü'nden iki kap dolusu ilim belledim. Bunlardan birini saçtım, neşrettim. Diğeri de neşredecek olsam, başım gider" (Buharî, "İlim," 42) sözünü dikkate aldığımızda, bu her iki hadisin de işarî tefsirin dayanakları arasında olduğunu söyleyebiliriz.        İmam Suyûtî, bu ve buna yakın mânadaki hadisleri kaydettikten sonra şöyle der: Zahr ve batn'ın birçok mânâları vardır. Ezcümle: 1. Âyetin bâtın mânâsını araştırıp, elde edilen mânâyı zahiri ile karşılaştırınca esas mânasına vâkıf olunur. 2. Her âyete göre amel edecek bir topluluk (veya insanlar) vardır, ayrıca ona göre amel edecek bir kavim (veya insanlar da) gelecektir. 3. Âyetin zahiri lafzıdır; bâtını ise te'vilidir. 4. Ebû Ubeyde şöyle demiştir: "Allah Teâlâ'nın, geçmiş toplumları ve onların başlarından geçen olayları anlatmasından ilk etapta (zahir) önceki insanların yok edilmelerini haber verdiği anlaşılır; bu, sadece bir toplumun durumunu anlatmaktır. Bu kıssaların bâtınî derûnî mânâsı ise, sonrakilere va’z u nasihat etmek ve onları, öncekilerin yaptıkları kötülüklerden sakındırmaktır. Aksi takdirde, onlar da öncekilerin başına gelenlerin aynısına maruz kalırlar." 5. En-Nakîb, beşinci bir görüş zikretmiştir: Âyetin zahrı, onun âlimlere açıkça görünen mânâlarıdır. Batnı ise, âyetin ihtiva ettiği sırlardır ki, Allah Teâlâ hakikat erbabını bunlara muttali kılmıştır. Her harfin bir haddi var ifadesinin anlamı; Allah'ın, onun mânâsı için irade ettiği bir sınır var, demektir. Her haddin bir matlaı vardır, ifadesinin anlamı ise; kapalı olan mânâlardan ve hükümlerden her birini bilmeye, tanımaya ve muradına vakıf olmaya yönelik bir giriş (açık kapı) var demektir. Nitekim İbn Abbas, şöyle demiştir: "Kur'ân'ın dalları ve fenleri vardır; zahrları ve batnları vardır. Onun harikaları tükenmez; onun nihayetine varılmaz. Onunla rıfk ile yürüyen kurtuluşa erer, ancak ona şiddetle yaklaşan batar." Ayrıca, İbn Mesûd'un, "Öncekilerin ve sonrakilerin ilmini arzulayan Kur'ân'ı deşelesin" sözü de bu çerçevede değerlendirilmiştir. (el-İtkan, 4/225-226) İşarî Tefsir ve Dinî İlimler İşari tefsir geniş bir alana sahiptir. Meselâ, kaynaklarımızda, hadis otoritelerinin âyetlerden, hadis ilmine dair işaretler aldıklarını okumaktayız.  Misal 1: "De ki: 'Allah'tan başka yalvardıklarınızı gördünüz mü? Onlar yerden neyi yarattılar? bana gösterin! (..) Eğer doğru iseniz bundan önce gelmiş bir kitap, yahut (önceki peygamberlerden) bir bilgi kalıntısı getirin'." (Ahkaf, 46/4)  Muhaddisler, bu âyetteki "bilgi kalıntısı" ifadesinden, "hadis için isnadın şart olduğuna" delil çıkarmışlardır. (Süyutî, Tedrîbu'r-Ravi, 341)  Misal 2: "Gün gelecek, her sınıftan insanları, tâbi oldukları önderlerine (imâm) nispet ederek çağıracağız. (..)" (İsrâ, 17/7) âyeti hakkında hadisçiler şöyle demiştir: "Hadis ehlinin bundan daha şerefli mertebesi olamaz; çünkü onların Hz. Peygamber'den (s.a.s.) başka önderleri yoktur. (a.g.e., 317)  Örnek 3: Hadisçiler, hadis kitabeti ve tedvini için yine bir âyetten işaret almışlardır. Bahis konusu âyet, Hz. Musa ile Firavun arasında geçen konuşmayı bildirmektedir: Firavun: "Peki, ya ilk nesillerin hâli ne olacak? dedi." Musa: "Onların bilgisi Rabbimin yanında bir kitapta kayıtlıdır, Rabbim şaşmaz ve unutmaz, cevabını verdi." (Tâhâ, 20/51-52) İyâd'ın naklettiğine göre, aralarında Ebû Kılâbe ve Ebû'l-Müleyh'in de bulunduğu birçok sahabe ve tabiûn, mezkûr âyeti hadis (kitâbeti) ve tedvini için delil getirmişlerdir. (a.g.e., 276) Fıkıh ilminde lafzın delaleti önce zahir, peşinden işarî anlam açısından ele alınır.  Kur'ân'ın ilk etapta anlaşılan mânâyı ele alan tefsirinin yanında, bir de ilk etapta görülmeyen, üzerinde düşünülünce elde edilebilen mânâyı inceleyen işarî tefsiri vardır. Bu itibarla, hemen bütün tefsir kitaplarında, sarih veya zâhir tefsirin mukabili olarak işarî tefsir yer almaktadır. Bu tefsirin bir özelliği de, taklitten tahkike götürmesi, muhakeme, tefekkür ve kalb gibi melekeleri harekete geçirmesidir. (Bakara, 2/170; Mâide, 5/104; Hûd, 11/62-63 vb.) Gazzalî, Cevâhiru'l-Kur'ân'da, Kur'ân ile ilgili iki disiplini birbirinden ayırır. Bunlar dışa (zevahir) dair ilimler ile öze ait ilimlerdir. Ayrıca Gazzalî, adı geçen eserinin dokuzuncu faslını "Kur'ân'ın ihtiva ettiği remizler ve işaretler" konusuna ayırmıştır. (s. 58) Râzi, Fatiha Sûresi'nin tefsirinde, Besmele'ye dair yirmi dört nükte (işaret) kaydeder.  Kâdi Beydâvî, tefsirinin mukaddimesinde, Kur'ân'ın nüktelerini, inceliklerini (letâif) ortaya koymak için bu eseri kaleme aldığını bildirir.  Kur'an'ın Gelecekten Haber Vermesi Ebû Hayyân, şöyle bir not düşer: "Ebû Cafer b. ez-Zübeyr'in, Ebu'l-Hakem b. Berrecân'dan naklen anlattığına göre o, Rûm, 30/1-2. Elif, Lâm, Mîm. Rumlar yenildi âyetinden, Müslümanların, (Haçlıların eline geçen) Beytu'l-Makdis'i, senesini ve gününü de tayin ederek fethedecekleri sonucunu çıkarmıştır. O zaman, Beytu'l-Makdis (Kudüs) henüz Hırıstiyanların idaresindeydi. Derken İbn Berrecân, fetih için belirlediği tarihten önce vefat etti. Onun vefatından bir müddet sonra, Müslümanlar orayı, Ebû'l-Hakem'in haber verdiği tarihte fethetti." (30/1-2 hk. s. 374-375) Bir nevi işarî tefsir olan "ebced hesabı"na göre yapılan yorum ve açıklamaların başka örnekleri de vardır. Sebe' Sûresi 15. âyetteki "beldetün tayyibetün" terkibi için denir ki: "İttifakat-ı bediadandır ki 'beldetün tayyibetün' lâfzı ebced hesabiyle İstanbul'un fethine tarih düşmüştür: Hicrî 857 (Milâdî 1453). Molla Câmi merhumun bir hediyesi olmak üzere maruftur." (Hamdi Yazır, 6/3956)  Bu hususta Âlûsî der ki: "Muhyiddin İbn Arabî, Irâkî vb. âriflerin Kur'ân-ı Azîm'den gaybe dair bilgiler elde ettikleri meşhurdur. Bu, bir takım hesap kaidelerine ve harf işlemlerine dayanır ki, bu konuda seleften bir şey varid olmamıştır. Şu da var ki, Allah Teâlâ'nın fazl ü keremi sınırsızdır ve O'nun Kitabı, beşerin hatırına gelebilen her şeyin üstündedir. Hz. Ali'ye (r.a.): 'Resulullah size başkalarından gizlediği bir sır söyledi mi?' diye soruldu. O şöyle dedi: 'Hayır, nezdimizde Allah Teâlâ'nın, bir kuluna Kitabı'ndan bir anlayış vermesinden başka bir şey yoktur." (Alûsî, 21/20)  İşari tefsir çoğunlukla; işaret, îmâ, remiz, nükte gibi tabirlerle ifade olunmaktadır. Meselâ, şu ifadede, işareten kelimesi bizim kastettiğimiz anlamda kullanılmıştır: "Kur'ân'dan birçok ilimlerin esası elde edilmiştir. Bir kısım âyetler vardır ki, başka bir takım ilimlerin, fenlerin mevzularını teşkil eden meseleleri îcazkâr bir surette özet olarak saraheten veya işareten ihtiva etmektedir" (Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, 1/95)." Hümeze Sûresi 7. âyeti “O ateş gönüllere işler hakkındaki "Erbab-ı işaret, bunda ruhânî azabın şiddetine işaret olduğunu söylerler" (Hamdi Yazır, 9/6094) ifadesi de bu anlamdadır. Değerlendirmeler Bediüzzaman Said Nursî, işarî tefsiri değerlendirirken, zahir gibi bâtın ve mecazda da ifratı tehlikeli görür: "Her şeyi zahire hamledip zahirîlerin yanlış mezhebini ortaya çıkarıncaya kadar tefrit etmek ne kadar zararlı ise, her şeye mecaz gözüyle baktırıp sonunda bâtınîlerin batıl mezhebini sonuç verecek kadar ifrat sevgisi daha zararlıdır". (Muhekamât, 23). O, böyle derken, tabiî ki işarî ve remzî mânâyı reddetmez, bilâkis kabul eder ve bu konuda şu açıklamaları da yapar: "Bir işle çok uğraşan kimse, genellikle başka alanlarda bilgisiz olur. Bundan dolayı, maddî alanda fazla yoğrulan, maneviyatta zayıflar ve sathi olur. Sadece zahirî tefsir ile iktifa eden Kur'ân'ın derûnî anlamlarına nüfuz edemez ve yaptığı iş noksan kalır. Sarih mânâ, çoğunlukla bir tanedir ve bellidir. Aksi takdirde bu mânânın belirlenmesinde âlimlerin büyük çoğunluğunun tasvibi gerekir. Ama sarih mânânın altında gizli olan işarî ve remzi mânâ böyle değildir. İşarî mânâ bir bütün olup her çağa mahsus kısımları vardır. Bu açıdan, işarî mânâ, Kur'ân'ın âyetiyle veya sarahatiyle çelişmek şöyle dursun, bilâkis O'nun i’caz ve belâgatine hizmet eder. Dolayısıyla, bu nevi işaretlere itiraza sebep yoktur." Bediüzzaman'ın, Âli İmrân Sûresi (3) 64. âyetindeki "Yâ Ehle'l-Kitâb" ifadesi hakkında şu orijinal tesbiti işarî tefsire örnek teşkil etmektedir: "Yâ ehle'l-Kitâb lafzı, Ya ehle'l-Mekteb mânâsını dahi tazammun eder". (Risale-i Nur Külliyatı, 1/183) Onun, kezâ Bakara Sûresi'nin ilk âyeti hakkında, "Elif Lâm Mîm lisân-ı hâliyle hem muarazaya meydan okur, hem mu'ciz olduğunu ilân eder" (a.g.e., 2/1170) yönündeki tespiti de bu kabildendir. Müfessir M. Hamdi Yazır, muhteşem eserinde meseleyi şöyle ele alır: Kur'ân'ın lisanı lügaz ve muamma gibi remizden ibaret sembolik bir ifade değildir. Şüphe yok ki nususta asıl olan mâni bir karine bulunmadıkça zahiri üzere haml olunmaktır. Bununla beraber şu da muhakkaktır ki Kur'ân'ın Ümmü'l-Kitâb olan muhkemâtının yanında hafî, müşkil, mücmel ve müteşâbihatı, hakikatı, mecâzı, sarihi, kinâyesi, istiaresi, temsili, tensisi, imâsı, belâğatinin nükteleri, târizleri, telmihleri, remizleri de vardır. Bütün bunlarda en vazıh olan mânâ maksut olmakla beraber müstetbeât-i terâkib (satır arası mânâlar) denilen ve tâli derecede matlup olan nice ifadeler de vardır. Usûl ilminde malum olduğu üzere zâhirin zâhir olması aynı zamanda te'vil, tensis, mecâz ihtimallerini kesmiş olmak lâzım gelmeyeceği cihetle o zahire münafi ve münakız olmayarak maiyetinde bazı ihtimallerle tâli derecede bir çok işaretlerin anlaşılıp istinbat olunabilmesi, muhkemâtın vuzuh ve beyânına aykırı olamayacağı gibi, bilâkis lisan arabiy mübîn olmasının levazımındandır. Bundan dolayı Kur'ân'da hiç bâtın, remiz ve îmâ yoktur, demek doğru olmaz. Elif Lâm Mîm, Kâf, Nûn gibi sûre başlarında gelen harfler ne sûrette tefsir edilirse edilsin remzî olmaktan hâli denemez. Fakat Kur'ân, O'nu gereği gibi düşünmüyorlar mı? Eğer Kur'ân Allah'tan başkasına ait olsaydı, elbette içinde birçok tutarsızlıklar bulurlardı esası üzere çelişkiden beri, son derecede beliğ bir kelâm olduğu için, zâhiri ve bâtını arasında aykırılık ve çelişkiden münezzehtir. Haddi aşmamak şartıyla ondan zaman zaman vehbî ve zevkî olarak alınan tulûât ve ilhamlara nihayet tasavvur olunamaz." (Hak Dini Kur’ân Dili, 8/5614) Şihab'ın dediği gibi bu kabil gizli işaretlerin Kur'ân'ın mu'cizelerinden olması uzak bir ihtimal olarak görülemez. (a.g.e., 7/4564) Maamafih müteşabihat vadisi demek olan bu gibi nüktelerden muhkemata aykırı mânâlar çıkartmağa kalkışmak, Hurufilik sapıklığıyla Bâtınîlik karanlığına sürüklenmek demek olacağı, bunun ise Kur'ân'ın zulmetten nûra götüren açık beyanına aykırı olduğu şüphesiz olmakla beraber muhkemata aykırı olmayarak sezilen, duyulan parıltılar, ışıklar, ince ince irfanları, zevkleri okşayan remizler, îmâlar, kâlden ziyade hâle ait olan ve ehlinden başkasına örtüsünü açmayan hârikalar da ne kadar incelense o kadar faydalı, o kadar güzel olur. Meselâ Kur'ân'ın başı besmelenin (bâ)sı ile başladığı, sonu da 'nâs'ın 'sîn'i ile son bulduğu düşünülünce, bunun 'bes', yani yetişir, kâfi, işte o kadar demek gibi olduğu, bunun da 'Biz Kitap'ta hiç bir şeyi eksik bırakmamışızdır. Sonra, Rab'lerinin huzurunda toplanacaklardır' (En'âm: 6/38) muhkem mefhûmuna uygun olarak Kur'ân'ın başka bir kitaba, diğer bir delile ihtiyaç bırakmayacak derecede din esaslarının hepsini içeren, yeterli bir hidayet rehberi olduğuna bir remiz, yani 'Kendilerine okunan kitab (Kur'ân)ı sana indirmemiz onlara yetmedi mi? Şüphesiz inanan bir toplum için bunda bir rahmet ve öğüt vardır' (Ankebût: 29/51) muhkem mânâsına da işaret olması gibi anlayışlar boş değil, hoştur. (a.g.e., 9/6429)  Kur'ân'ın hemen bütün konularıyla ilgili âyetlerin açıklamasında işarî tespitleri görmekteyiz. Meselâ, Allah'ın varlığını ispat sadedinde gelen, "O Allah, yedi göğü, birbiri üzerinde tabaka tabaka yarattı. (..)" (Mülk, 67/2) âyetinin zahir anlamından sonra işarî yönü şöyle anlatılmıştır: "Bu defa ruhanî bakış açısıyla olan bu ikinci mülâhazaya gelelim: Bu açıdan kendimize bakınca şuur âlemimizin bir semâsı demek olan gönlümüzde, ruhumuzda bir yerküre gibi "ene" vicdanının merkezi bulunan kalbimizde iman ve irade şuuru uyandırmak üzere muhit ile ilgili yedi pencere buluruz ki bunlardan bize devamlı olarak ruh yayılır. Beşi yalnız cismanî muhit hâdiselerine bakan beş duyu, altıncısı onların elde ettikleri ile daha ilerisine bakan akıl ve mantık, yedincisi herkeste sarih ve kavi olmamakla beraber hepsinden geniş olan ilham ve vahiy kuvveleridir. İşte biz, duyular (meşâir) denilen bu yedi pencereden kalbimize inip çıkan ruh ve basiret nurunun kuvvet ve zaafına göre hakikatten haberdar olur ve ona göre iman ve irade cehdiyle akibetimiz olan gayeye doğru yürürüz". (a.g.e. 7/5167) "Nefes almaya başladığı dem sabaha" (Tekvir, 81/18) Sabahın teneffüsü, açılmaya başladığı sıradır ki tatlı tatlı bâd-i sabanın letâfetine de işaret eder. Bunun gece sıkıntısını izale eder bir işaret ifade ettiğinde şüphe yoktur. Bu sûretle bu, "Âhiret senin için dünyadan daha hayırlıdır" (Duha, 93/4) mazmunu üzere hüsn-i âkıbet ile va’d ü tebşir vardır. Bu dünya, onlar için sabaha yönelmiş bir gece ve her nefsin ne hazırlamış olduğunu bileceği o Kıyamet vakti böyle teneffüs eden bir sabah demek olduğunu müjdelemektedir. (a.g.e., 8/5619)  Sonuç Kur'ân-ı Kerim, apaçık Arapça bir lisanla bütün insanlara gelmiştir. Kur'ân'ın lisanı, lügaz ve muamma gibi remizden ibaret sembolik bir ifade değildir. Bu itibarla, ön planda tutulması gereken zahir anlamdır. Bununla beraber, âyetlerin anlam tabakalarından biri işarî ve remzî anlamdır. İnsanların seviyeleri farklıdır. Bir âyet, bir çok açılardan her seviyedeki insan anlayışına hitap eden bir anlam ifade edebilir. Her asrın kendine mahsus anlayış ve idraki olduğundan, işarî anlamın kendisine bakan kısmını araştırıp tespit etmesi tabiidir. Şu kadar var ki, bu işarî anlamın, Kur'ân'ın zâhir veya sarih anlamına aykırı olmaması, onunla çelişmemesi bu husustaki en önemli şarttır. Hatta işarî anlamın, zahir sarih anlamı desteklemesi ve onun iyice anlaşılmasına hizmet etmesi beklenir. Bu çerçevedeki işarî anlamlara itiraza mahal yoktur. Kur'ân'ın asıl bağlayıcı olan zahir ve sarih anlamıdır. İşarî anlam veya tefsir, zahir veya sarih anlamın tabakalarından biridir. Herhangi bir âyetle ilgili tespit edilen işarî anlamın yegâne işarî anlam olduğu iddia edilemediği gibi, bu nevi bilgilere sınır da yoktur.  İşarî tefsir denilince çoğunlukla akla, sûfî veya tasavvufî tefsir gelir. Oysa, işarî tefsir sadece bu nevi tefsirden ibaret olmayıp, sûfi tefsiri de içine alan daha geniş kapsamlı bir tefsir faaliyetidir. Bu gerçeği tespit için konu ile ilgili literatürü incelemek yeterli olacaktır. Tasavvufî tefsirin, işarî tefsir içinde yer alan ve ihtiyatla karşılanan bir tefsir çeşidi olduğu bilinmektedir. Bu konuda ihtiyatlı olmada fayda vardır. Zahirîlikte tefrit, Batınîlikte ifrat kadar zararlıdır. Bu itibarla, orta yolu gösterecek, ifrat ve tefriti kıracak olan, yalnız dinin ruhuna uygun hareket etmektir.  Son olarak, kaydettiğimiz anlamda işarî yorumun kaynağını dışarıda aramak yerine kendi öz kaynaklarımızda; Kur'ân'da ve Sünnet'te aramak daha sağlıklı bir yol olsa gerektir. Kuşeyrî Tefsirinde “Besmele”nin tahlili Dr. Metin Bedir        Kuşeyrî ve Tefsiri: Letâifü'l-İşârât Abdülkerim ibn Havazin ibn Abdülmelik ibn Talha Ebu'l-Kasım el-Kuşeyrî, 986 (H. 376) yılında Nisabur civarındaki Ustava kasabasında doğmuştur. Lakabı "Zeynü'l-İslâm", yani "İslâm'ın süsü"dür (Zehebî 1313, 17:250). Arap olan Kuşeyr kabilesine nispetle Kuşeyrî olarak anılan Abdülkerim, sofî müelliflerdendir. Kuşeyrî, maliye okumak için Nisabur'a giderken orada, tevafuk eseri, devrin büyük mutasavvıflarından Ebu Ali el-Hasan ibn Ali ed-Dekkâk'ın (412/1021) bir meclisinde bulunur ve bunun tesiriyle tasavvuf dairesine girip, ona intisap eder. Çok kabiliyetli olduğu için, bu ilk hocasından hususî ilgi görür. Ebu Bekir Muhammed ibn Ebî Bekir et-Tusî'den fıkıh dersi almasını isteyen hocasının tavsiyesi üzerine fıkıh okur; aynı tavsiye ile, kelâm alimi Ebû Bekir Muhammed ibn Hasan el-Fûrek'ten kelâm tahsil eder (a.g.e., 18:228). Bir çok mühim âlimden daha ders aldıktan sonra, bütün Horasan'ın tasavvufta en büyük üstadı haline gelir (Ateş, 1993, 6:1035). Kuşeyrî'nin, hayatın her alanında başarılı ve becerikli bir mütefekkir olduğu hususunda ittifak vardır Özellikle "zikir" meclislerinde müritleri arasında oturup, onların sorularına tatmin edici cevaplar vermesi ve kendisine anlatılan ruhî halleri kavrayıp izah ve tefsir etmesi fevkalâde idi. Akîdede Eş'arîliği, fıkıhta Şafiî mezhebini benimseyen Kuşeyrî, kendisi Hanefî ve Sünnî olan Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey'in veziri Mutezilî Ebû Nasr Muhammed ibn Mansur el-Kündürî'nin, Ebu'l-Hasen el-Eş'arî (324/935) aleyhinde başlatmış olduğu aleyhtarlık neticesinde harekete geçip, Eş'arî'nin "hadis ashabı"ndan ve "Ehl-i Sünnet"ten büyük bir imam olduğunu, akidesinin de Ehl-i Sünnet akidelerine tamamıyla uygun bulunduğunu anlatan bir fetva verdi (Sübkî, 2:259). Bu hadiseyi takiben 1045 yılında "imla meclisleri" oluşturup, hadis yazdırmaya başladığı söylenen Kuşeyrî, Eş'arî aleyhtarlığının yanlış olduğunu talebelerine anlatmış ve müteakip yıllarda İslâm ülkelerindeki âlimlere hitaben "Şikâyâtü Ehli's-Sünne bi Şikâyâti mâ Nâlehüm mine'l-Mihne" adını verdiği çok uzun bir mektup kaleme almıştır (Ateş, 6:1036). Fakat, değişik sebeplerle kendisine rahat vermeyen Kündürî tarafından hapse atılmış ve yakınlarının yardımı ile hapisten çıktıktan sonra hacca gitmiştir. Dönerken Bağdat'a uğramış (448/1056) ve geniş bilgisi, şairliği ve belâgatı ile Abbasî halifesi el-Kaim Biemrillah'ın teveccühlerini kazanmıştır (eş-Şirazî, 1:251). Sultan Alparslan'ın hükümdar olup, Kündürî'yi idam etmesinden sonra Bağdat'tan memleketine dönen Kuşeyrî -ki ta Mekke'de iken "keşif yolu ile" onun öldürüldüğünü arkadaşlarına söylemişti (Ateş, 6:1036)- hayatının bundan sonraki son 25 yılını hadis yazdırmak ve eserler okutmak suretiyle geçirdi ve miladî 1072'de (h. 465) vefat etti. Kaynakların verdiği bilgiye göre, Kuşeyrî'nin 25 kadar eseri vardır (Zehebî, 18:232). Tefsir alanında et-Tefsîrü'l-Kebîr ve "Besmele" ile ilgili yorumu üzerinde duracağımız Letâifü'l-İşârât bi Tefsîri'l-Kur'ân" adlı işarî tefsiri, çok kıymetlidir.  Letâifü'l-İşârât bi Tefsîri'l-Kur'ân Bu eser, işarî tefsir geleneğine uygun bir şekilde yazılmasına rağmen, tasavvufî tefsirler içinde anlaşılması en kolay olup, edebî fakat anlaşılır bir üslupla kaleme alınmıştır. O, meselâ, âyetlerin zahirî manâlarıyla çok ilgili gibi görünmeyen ve müellifi hakkında ağır ithamlarda bulunulmasına yol açan yorumlar ihtiva eden Muhiddin ibn Arabî'nin tefsiri gibi değildir. Kuşeyrî'nin söz konusu tefsirinin belirgin özellikleri şunlardır: Tefsir'de geçen hemen bütün tasavvufî fikirlerin Kur’ân'dan bir aslı ve Sünnet'ten bir dayanağı vardır. Onda, İlâhî Kelâm'ın emin yorumcuları sayılan işaret ehli, tasavvufî düşünceleri için en güzel bir tatbik alanı bulur. Tefsirde her lâfzın kendine özgün bir edası ve her kelimenin yerine göre farklı bir anlamı ortaya konmuştur. İşaret ehli, Kur’ân'daki tekrarların parlak bir hikmeti olduğunu kabul eder. Bu sebeple Kuşeyrî'ye göre, Kur’ân sûrelerinin başlarında bulunan her bir "besmele," bulunduğu sûreden bir âyettir. Her sûre için tekrar edilen besmele, her sûrenin umumî muhtevasına uygun bir işaret ve mânâyı haizdir ki, bu, çok özgün bir yorumdur. Böylece her "besmele", bulunduğu sûrenin muhtevasına göre, diğer sûrelerin başında yer alan besmele'nin anlamından başka anlamlar da ihtiva eder. Yine Kuşeyrî'ye göre, "fevâtihü's-süver" (Sûre başlangıçları) ve "Kur’ân'ın tılsımları" sayılan "Hurûf-u mukattaa"nın kendilerine mahsus farklı anlamları vardır. Meselâ Bakara sûresinin başında bulunan ’in Âl-i İmran sûresindeki ’den başka bir anlamı vardır (Kuşeyrî, 1:10-11 [Mukaddime]).  Letâifü'l-İşârât tefsirinde yapılan yorumlar, denebilir ki aklî olmanın ötesinde, kalb gözü açık bir müfessirin ilhamlarının ürünüdür. Zira müellifin, önce yazmış olduğu et-Teysîr fî't-Tefsîr ismiyle bilinen et-Tefsîrü'l-Kebir adlı eseri, rivâyet ve dirâyet metotlarının neticesinde elde edilen bir mahsul iken, bu tefsir, ilâhî feyizlerin ve rabbanî ilhamların bir semeresi olmuştur. Kuşeyrî, bu tefsirinde, tasavvufta -büyük olsun küçük olsun- her ilmin Kur'ânî bir temeli olduğunu ihsas etmiş (a.g.e., 1:18), böylece, tasavvufun Grek, Fars, Hint, Hıristiyanlık vb. doktrinlerden ithal olmadığını ortaya koymuştur. Kuşeyrî, "hakikat ilmi" dediği tasavvufun, "şer'î ilim"lere zıt olmadığını ispat etme hedefine bağlı olarak söz konusu tefsiri yazdığını belirtmiştir. Kuşeyrî tefsirinin diğer tasavvufî tefsirlerden farkı şudur: Diğerleri tasavvufî görüşlerini ispat için âyetlerin manâ alanını zorlarken, Kuşeyrî buna hiç tevessül etmemiştir. Yani âyetlere teslim olmak gerekirken, onları fikirlerini ispat sadedinde kullananlara ve tefsirlerini "felsefe meclisleri" hâline getirenlere uymamıştır (Kuşeyrî, 1:36 [Muhakkikin önsözünden]). Besmele Hakkında Ön Bilgi "Tesmiye" veya "Besmele", "Bismillâhirrahmanirrahim"i yazmak veya okumak anlamına gelen fiilinden mastar veya menhût bir kelimedir.1 "Eûzü/besmele" ise "Eûzübillâhimineşşeytânirracîm" cümlesiyle birlikte besmelenin ortak adıdır. Diğer dinlerde de "besmele"ye tekabül eden kelime ve tabirler vardır. Bu cümleden olarak Hinduizm'de "om" lâfzı; Yahudilikte "başem" ifadesi; Hıristiyanlık'ta "baba, oğul ve kutsal ruh" veya "Rab İsa'nın adıyla" ifadeleri, söz konusu dinlerde İsmâm'daki "besmele"ye mukabil olarak kullanılır (Yıldırım 1992, 5:529). İslâm'dan önce Araplar işlerine bazen "bismi'llât ve'l-Uzzâ" diye putlarının adıyla, bazen de "bismikallâhümme" diye başlarlardı (a.g.e., 5:530). Kaynaklara göre, İslâm öncesinde olduğu gibi İslâm'ın ilk devirlerinde de "bismikellâhümme/ ibaresi kullanılmıştır (Derman, Uzun, 5:533). "Bismillâhi mecrâhâ/ “ âyetinden (Hud 11/41) sonra Hz. Peygamber'in emriyle "bismillah/ " şeklinde " / bismihi" veya " " yazılıp söylenmiş ve bu şekil, besmelenin en kısa ifadesi olarak günümüze kadar ulaşan geniş bir kullanıma sahip olmuştur (Wensick, Mu'cem, "İsim" md.). Neml sûresinin "innehû min süleymâne ve innehû bismillâhirrahmânirrahîm/  " (Neml 27/30) âyetini takiben son şeklini almıştır (el-Kurtubî, 1:92). Kur’ân-ı Kerim, ana konuları içinde Allah ile âlem, özellikle de insanlık âlemi arasındaki münasebeti de ele alır. Besmele'nin başındaki "ba" ( ) edatı bu münasebeti ortaya koymakta ve kulun Yaratanından yardım isteyerek hep O'na bağlı kalışını ifade etmektedir. Arapça cümle yapısı itibarıyla besmeleden önce "ba"nın ilgili bulunduğu mahzuf bir fiil vardır. Bu, besmele ile başlanacak herhangi bir fiildir: "Bismillah diye başlıyorum", "Bismillah diye kalkıyorum", "Bismillah diye okuyorum" gibi. Bu cümleden olarak sûrelerin başında bulunan besmelelerin mahzuf fiilinin, Kur’ân-ı Kerim'deki ilk nâzil olan âyetinin ilk kelimesi " /oku" olduğu kabul edilebilir (et-Taberî, 1:51; Şihabüddin Ahmed, 1:50). Neml sûresinin 30. âyetinde geçen besmelenin Kur’ân'dan bir âyet olduğu icma ile kesindir. Ancak Tevbe sûresi istisna edilirse, Kur’ân'daki sûre başlarında bulunan 113 besmelenin her birinin müstakil birer âyet olup olmadığı meselesi âlimler arasında ihtilaflı olup, bu konudaki görüşleri dört grupta toplamak mümkündür:  1. Bu besmelelerden hiçbiri âyet değildir.  2. Her biri müstakil bir âyettir ve sûrelerin arasını ayırmak için nâzil olmuştur. Başında bulunduğu sûrenin bir cüzü de değildir. Son devir Hanefî âlimlerine göre bu görüş, İmam Ebû Hanife'nin görüşüdür. 3. Her biri başında bulunduğu sûreden bir âyettir. İmam Şafiî bu görüştedir. 4. Yalnız Fatiha sûresinin başındaki besmele bir âyet olup sûreye dahildir; diğerleri ise âyet değildir, teberrüken yazılmaktadır. Bu da yine Şafiî'ye nispet edilir (el-Cassas, 1:7; el-Kurtubî, 1:92-96). Kuşeyrî ise, amelde Şafiî mezhebinden olduğu için yukarıda zikredilen görüşlerden üçüncüyü benimser (Letâif, 1:38). Sûre başlarındaki her besmeleyi müstakil birer âyet kabul eden Kuşeyrî, Kur’ân'da tekrarın olmadığına inanır ve ona göre, bir sûrenin başında bulunan besmele, diğerlerinden farklı anlamlar ihtiva eder. Kuşeyrî'nin bu besmele yorumunu çok orijinal bulduğumuz için, besmelenin kelimelerini ayrı ayrı ele alıp her bir sûrede kazandığı anlamlara temas edeceğiz. Kuşeyrî, Tevbe sûresinin başında besmelenin olmamasını şöyle izah eder: Allah (c.c.), bu sûreyi "besmele"den tecrit etti ki, herkes, Allah'ın dilediğini dilediğine verdiğini, dilediğini dilediğine has kıldığını, dilediğini dilediği ile tek başına bırakabileceğini anlasın. O'nun yaratması, herhangi bir sebebe bağlı değildir. O'nun fiilleri, herhangi bir ihtiyaçtan da kaynaklanmaz. Bilinir ki, besmele âyet olarak Kur’ân'da nâzil olmuştur. Bazıları, bu sûrenin başında besmeleyi zikretmez. Çünkü bu sûre kâfirlere karşı ağır bir ültimatom ile başlar. Bununla birlikte, Kur’ân'daki "Beyyine", "Kâfirûn", "Hümeze" ve "Tebbet" gibi bazı sûreler de, ilk defa kâfirlerden bahisle başlamakta ve her birinin başında ise besmele yer almaktadır. Yalnız anlaşılan o ki, bu gibi sûrelerde kâfirler ve onlara olan ağır ithamlar anlatılsa bile, "Tevbe" sûresindeki gibi ağır bir "ültimatom" açık değildir. Bu yüzden, muhtevası "rahmetle dolu" olan besmele, bu sûrenin başında zikredilmemiştir. Zayıf bir görüşe göre ise, bu sûrenin besmele gibi bir âyetten tecrit edilerek yazılması, bir "ayrılık" ihtarıdır. En uygun olan ise, namazda besmeleyi terk etmekten korkmak gerekir. Zira namazda besmeleyi terk etmek, tam bir vuslata ve hakkiyle namaza kendini vermeğe manidir" (Letaif, "Önsöz"). Önce de ifade ettiğimiz gibi, Kuşeyrî, her sûrenin başında yazılı bulunan besmeleyi, o sûreden bir âyet kabul ederek ve Kur’ân sûrelerinin başlarındaki besmeleyi ayrı ayrı tefsir etmiştir. Kimi sûrelerin başlarındaki besmele yorumlarının diğer bazılarıyla aynı olduğu tespit edilmişse de, onun sûreye göre farklı yorumlarda genelde başarılı olduğu söylenebilir. Kuşeyrî'nin bu tarz bir besmele yorumu, diğer müfessirler arasında mevcut değildir. Dolayısıyla biz burada, her sûre başında bulunan besmele yorumunu "besmelenin kaldırılan (yazılmayan) elifi", "besmelenin ba harfi", "besmeledeki isim kelimesi", "besmeledeki Allah lâfzı", "besmelenin er-Rahmani'r-Rahim bölümü" ve nihâyet "besmelenin hepsi" olmak üzere altı başlık altında toplamayı ve Kuşeyrî'nin lâfızlarını tefsirî bir tercüme yapıp, farklı sûrelerin başlarındaki yorumları bu altı bölüme ekleyerek bir kompozisyon çıkarmayı deneyeceğiz.  1. Besmele'nin Kaldırılan/Yazılıp-Okunmayan elif'i Besmelede bulunan "vasıl elifi"nin, -yani olması gerekirken, yazılıp okunmayan "ba" ile "sin" arasındaki "vasıl" elifinin- uygulamada bir yeri yoktur. Hattâ, yukarı doğru uzadığından, yazıda düşürülüp, "ba" doğrudan "sin"e bağlanmış ve böylece telâffuza ilk harf sükûna vasledilerek başlanmıştır. Şu kadar ki, lâfız olarak bulunmamakla birlikte, kendini hissettirmektedir. (Letâif, Ön. Ver., III:284) 2. Besmeledeki ba Harfi Bismillah'taki "ba" harf-i vasıtalık ifade eder. Bu fonksiyonuyla, besmeleye şu anlamı katar: "Bütün hâdiseler, Allah'ın yaratmasıyla, O'nun sebepleri de yaratan olmasıyla ortaya çıkar; bütün yaratıklar, O'nun vücuda getirmesiyle meydana gelirler. Göz olsun iz olsun toz olsun, taş olsun balçık olsun, yıldız olsun ağaç olsun, resim olsun harabe olsun, hüküm olsun illet olsun, yaratılan hiçbir yaratık, tanzim ve koordine edilen hiçbir sistem yoktur ki, O'nun varlık vermesiyle vücuda gelmemiş bulunsun. Hakiki anlamda varlık, O'nun varlığı iledir. Hakiki anlamda hükümranlık O'nundur. Bu varlıklar Hak olan O'ndan geldi, yine Hak olan O'na gidecek. O'nu bir bilen bulur. O'ndan sapan inkârcı ise bilerek sapıtır. O'nu itiraf eden, O'na arif olur. O'ndan geri duran suç işler (a.g.e., Ön. ver., I:56)." İnsanlar, bismillâh lâfzını duyunca, "ba" ile Allah'ın onları her türlü kötülükten koruduğunu anlarlar. Kimileri de, "ba" harfiyle, O'nun eşsiz kıymetini hissederler. "Ba" harfi, zâtında kesre ile harekelidir. Arapça'da hangi ismin başına gelirse onun sonunu kesre yapar. Yazı olarak, hattı da kısa bir çizgidir. Benzerlerinden ( ) kendini ayıran, noktasının "tek" olması, ayrıca ( ve )den farklı olarak, altta yazılmasıdır. Bu ise, "kıllet-azlık" belirtir. Noktasının alta konulmasıyla da, her bakımdan tevazu, yumuşak başlılık ve söz dinlemeye işaret eder. "Ba" harfinin, Allah'ın, hakikat ehlinin kalplerine doğdurduğu keşif ve keramet lütuflarını beyan anlamı verdiği de söylenir. Başkalarına gizli kalan bu "beyan" ile, "gayb" onlara açılır, "haber" onlara aynı ile ayan olur (a.g.e., Ön. ver., II:212)  Gramerde vasıtalık ve ilsak bildiren "ba" harfi, işaret eder ki, kim ne bilirse Allah'ın bildirmesi ile bilir. Kim nerde durursa, Allah'ın durdurması ile durur. Böylece Allah'a ulaşmak, O'nun ihsanı ile olur. Kim de O'ndan geri durursa, bu da yine, Allah'ın onu yardımsız bırakması iledir (a.g.e., Ön. Ver., III:165). Besmele'deki "ba" harfinde, gerçek Muvahhidînin, âhiretteki çetin sorguya çekilmekten kurtulup, beraat edeceklerine de işaret vardır. Aynı zamanda "ba"nın, üzüntü sevinç, şiddet rahatlık, kısaca her hâlde "masivadan kopup Allah'a bağlanma" anlamında "inkıta"a da delâleti söz konusudur. (a.g.e., Ön. ver., I:339) 3. Besmele'deki isim Lafzı "İsim" kelimesinin kökü konusunda ihtilaf edilmiştir. Kimi bunun, "ululuk, büyüklük" anlamına gelen mastar kökünden türemiş olabileceğini savunurken, kimi de "yanık, dağlama, damgalanma" anlamına gelen kökünden gelmiş olduğunu kaydeder (a.g.e., Ön. ver., I:64; II:5, III:164)). Önceki mânâya göre, "kim bu ismi zikrederse rütbesi en yüksek menzillere yükselir"; "kim bu ismi kavrarsa yüksek hallere mahzar olur", "kim bu ismi dilinden eksik etmezse himmeti âlileşir". Bu durumda rütbenin üstünlüğü, sevap ve hayırların çoğaltılmasını; keyfiyet üstünlüğü ise, nur ve sırların ortaya çıkmasını gerektirir. Yine âlî himmetlik, günaha bulanmaktan sakınmayı icap eder. İkinci manâya göre ise, "kim bu ismi zikrederse artık ibadet damgası ile mühürlenir"; "kim bu ismi artık dilinden düşürmezse irade mührü ile damgalanır"; "kim bu ismi severse özel hassalara sahip olur"; "kim bu ismin hakikatini kavrarsa ihtisas nişanesi ile bilinir". İbadetle dağlanmak ise, Cehennem ateşine girme korkusunun daha ileri olduğunu ima eder. İrade mühürlü olmak, çok istediği Cennet'in haşmetini çağrıştırır. Hassası dağlanmış olmak, bütün âleme üstün olarak yaratılan insanın gururunu kırmayı gerektirir. İhtisas nişanesi ise, gerçek Sultan'ın istilası anında tam teslimiyeti icap eder (a.g.e., Ön. ver., II:5, III:164). Kim besmeleyi okumayı sürdürürse, Yüce Allah hakkındaki evhamları kalkar; kim de ondan uzak durursa ayrılığın ateşiyle kalbi dağlanır. Besmele'nin içindeki "ism" kelimesini işiten bir insan zahirî mücadeleleri anlar. Himmeti ile "müşahede" ufuklarına yükselir. Olup bitenlerin zahirini anlamaktan yoksun olan kimse, Allah'ın sırlarına ulaşmada himmetini kaybeder; "besmele" okumakla ondan doğacak latif halleri ve iç saffete ulaşılacak "kurbiyet"in" güzelliklerini yitirir. (a.g.e., Ön. ver., I:64-65) İnsan dilinde, billah yerine, teberrüken denmiştir. Bu iki terkip arasında şu fark vardır. Âlimler, "isim" ile "müsemma"nın aynı olduğu inancındadır. Bu sebeple, ehl-i irfana göre, Allah'ın dupduru ve safî bir şekilde gönüllerde taht kurması için, kalbin bütün beklentilerden arınması; sırların, onların meydana gelmesine engel olacak şeylerden temizlenmesi gerekir. Kimileri besmelenin "ismi"nden, asfiyaya verilen sırrı; "mim"inden, ehl-i velâyete verilen cömertlik ve şükranı anlamışlardır. Böylece, Allah'ın onlara verdiği feza dolusu iyilikle (el-birr) O'nun sırlarını anlarlar; Allah'ın onlara verdiği şükran duygusuyla O'nun emrini muhafaza ve O'nun kadrini de böylece takdir ederler. İnsanlar, "Bismillâh"ı duyunca onun "sin"i ile, Allah'ın onları her türlü ayıptan selâmete çıkaracağını anlar; "mim" ile, O'nun ne büyük izzete sahip olduğunu kavrar ve O'nu sena ederler (a.g.e., Ön. ver., I:56). Kimileri de "sin" harfi ile onun erişilemez yüceliğini (senâ), "mim" ile O'nun hükümranlığını (Melik) hatırlarlar. Allah'ın ismi duyulunca "heybet" ve "haşyet" hasıl olur. Heybet ise, "fena"2 ve "gaybet"i3 gerektirir (a.g.e., Ön. ver., II:91). Bismillâh'da bulunan "sin", harekesi sakin olan bir harftir. "Ba" harfi ile birlikte düşünüldüğünde, der ki: "Tevazu ve alçakgönüllülüğü, cühd ve tevessülü kolayca nasıl elden bırakırsınız da, sonra kaderi bekleyerek huzurlu olursunuz? Zira Allah, iradeye, gayrete bakar. Rızasına uyana, ona göre muamelede bulunur. Bununla birlikte O, yine de sadece fazlından verir; her verdiği, O'nun fazl u ihsanıdır. Şu hâlde, "mim" harfi, eğer dilerse O'nun vereceği ihsanına işaret etmektedir. Lütuf ve ihsanda bulunmasa bile, sana düşen şey, Allah'ın takdirine uyman ve ona rıza göstermendir. "Mim" harfi, Hakk'a karşı muhabbete de işaret eder ki, O'nu sevmek elzemdir. Her sevginin kaynağı da O'dur. Her kimde sevgi varsa, kendisine verilen bu sevgi ile sever. O'nun yönlendirmesi ile ister. O'nun dilemesi ile murad diler. Muvahhitlerin esrarla dolu manevî seyahatlerinde, mola yerinde deveyi çöktürürken "bismillâh" denir. Bir mahalde yerleştiklerinde, kutsiyetin bahçelerinde gıdalanır, üns'ün meltemleriyle soluk alırlar. "Bismillâh" sözü, dostların baharıdır ki, gülleri vuslat lütufları, diğer çiçekleri ise "kurbiyet"in taşmalarıdır (a.g.e., Ön. ver., II:211-212). "Bismillah"ı işitmek, kalbin rahatı ve ziyasıdır. Ruhların şifası ve devasıdır. "Bismillâh," ariflerin yol azığıdır. Onunla sıkıntı ve zorlukları geçerler. İstiklâlleri ve bekaları ona bağlıdır (a.g.e., Ön. ver., III:47).  "Bismillâh" öyle aziz bir Zât'ın ismini sertaç etmektir ki, kim O'na kulluk ederse cihad etmiş demektir. Kim Allah'ı isterse, baş koyup yattığı yastığına artık veda eder. Kim Allah'ı bilirse, artık O'ndan başka dostlarını bırakır. Kime "bismillâh" demek müyesser olursa, O'nun sevgisine kendini adar. Kim hakkıyla "bismillâh" derse, kendi ismini bile unutur. Kim "Bismillâh"a şahit olursa aklını da bu uğurda kaybeder. O öyle bir aziz isimdir ki, kalpler muhabbetine celp olmuştur. O'nun muhabbetine adanmayan her kalbin, erişeceği başka hiçbir çare kalmaz. "Bismillâh" diyen, kalbinde sebebini bilemediği bir vecde şahit olur (a.g.e., Ön. ver., IV:238). Besmeledeki "sin", ayrıca gaybdan akıp gelenlerin altında, edep şartına riâyetle, muvahhidlerin "sükûn"larına işaret eder. "Mim" ise, Allah'ı hakkı ile bilen ve O'na itaati bir ahlâk hâline getiren muvahhidlere olan ihsana parmak basar (a.g.e., Ön. ver., I:339). 4. Besmele'de Allah Lafzı Ehl-i tahkik, "Allah" isminin, müştak (türemiş) bir isim olup olmadığı konusunda ihtilaf etmişlerdir. Daha çok kabul gören görüş, O'nun herhangi bir kelimeden türemediği ve Zât-ı Ecelli A'lâ'nın has ismi olduğudur. Bu Allah lâfzı marifet ehlinin kulağında çınlayınca, ondan ancak Allah'ın varlığı anlaşılır. Bu sözün gerçek anlamına kalbî müşahede ile yaklaşılabileceği bir hakikattir. İnsan, diliyle "Allah" deyince veya kulağına "Allah" sözü gelince, kalbi ile de "Allah"a şahit olur. "Allah" lâfzı ile "Allah"tan başkası anlaşılmadığı gibi, bu lafzı zikreden kimse de kâinatta Allah'tan başkasına şahitlik etmez. "Lâ meşhude illâ Hû" hakikati burada belirir. Böyle olunca, artık o, lisanıyla Allah der, kalbi ile Allah'ı bilir, anlar; ruhu ile Allah'ı sever; "sır"rı ile Allah'a şahit olur; zahiri ile Allah'ın önünde eğilir, sırrı ile hakikat-i ilahiyi kavrar, "Allah" için "Allah"ta "halvet"e4 erer. Artık o kimsenin gönül dünyasında Allah'tan başka bir şey kalmamıştır. Mahv iklimine, "Allah"ta, "Allah" için, "Allah" ile bulunmak için yükseldiğinde Hak Sübhanehü rahmeti ile ona yetişir; ona "er-Rahman" ve "er-Rahim" sözü ile bu halin devamını, yok olmaktan korunmak ve kalpleri arındırmak için gereken yolu gösterir. Bundan böyle, tamamen "Fena"ya ermek için, Hak Sübhanehû'den ihsan ve lütufların gelmesi kesintisiz bir hal alır (a.g.e., Ön. ver., I:229-230). "Allah" lâfzının manası, "ulûhiyet" yalnız O'nundur demektir. "Ulûhiyet," O'nun "Celâl" sıfatının bir gereğidir. Bu durumda, Bismillah'ın anlamı, "Kuvvet ve kudretiyle eşsiz ve tek olanın ismi ile" demektir. "er-Rahmanü'r-Rahim" ise, "yegâne ihsan ve yardım eden" demektir. "Ulûhiyet"'i işiten, bundan Allah'ın heybetini ve dilerse hey şeyi bir anda mahvedebilecek bir Rab olduğunu anlar. "Rahmet"ini duyan ise, O'nun tevfik ve inâyetiyle yakınlığını, ikramını ve bu sebeple Allah ile arasındaki ezelî ahde vefalı kalması, kâlûbelâ'da verdiği sözde durması gerektiğini anlar (a.g.e., Ön. ver., I:65). Artık, bu zikri duyduktan sonra Allah her kime lütufta bulunursa o kimse, "sahv" ve "mahv"5 arasında, "beka" ve "fena" mabeyninde gider gelir. İlâhî sıfatları keşfedince O'nun Celâl'ine şahit olur ki, bu durumda onun hâli, "mahv"; rahmet sıfatlarını keşfedince Cemâl’ine şahit olur ki, bu durumda onun hâli, "sahv"dır (a.y.). Allah'ın ismi ile kalpler aydınlanır ve istiklâlini kazanır, yükselir. Yine bu isimle, bütün tasa, endişe ve tedirginlik zail olup dağılır. O'nun rahmetiyle ruhlar marifete erer ve rahat bir soluk alır. "Bismillâh" ile her arzu yerine gelir; "Allah'ın rahmeti"yle her şey maksudunu bulur (a.g.e., Ön. ver., II:154). "Beyan" ve "hüküm" gereği olarak, besmelede "Allah" ismi, "er-Rahman" ve "er-Rahim" isminden önce zikredilmiştir. Bu durumda kul, O'nun dünyadaki rahmetiyle İlâhî marifete ulaşır. "Bismillâh", "billâh" anlamındadır. Böylece, ariflerin kalpleri, Allah ile nurlanır, yüzleri bu nur ile aydınlanır. Çılgınca Allah'ı sevenlerin kalpleri, "Allah" ile yanar tutuşur. Ayrıca bunlarda, Allah'ın rü’yetine müthiş bir şevk vardır. Vuslat ehli, "billâh" dediler ve neticede bu Hakk'ı arayanların varacakları yere vardılar (a.g.e., Ön. ver., III:238). Kalpler ancak "Allah"ın ismini duyunca mutlu olurlar. Sırlar ancak Allah'ın varlığı ile aydınlanır. Ruhlar ancak Allah'ın celâlini görmekle şevke gelirler (a.g.e., Ön. ver., III:47). Bismillâh, Hak olan Allah'ın varlığının kıdemini haber verir. "Allah" ismi, ezelde var olan bir Celâl'in varlığına delâlet eder. Ezelde mevcut olan bir Cemâl'i haber verir. Hiç zeval bulmayan birinin ihtimam ve ilgisini gösterir. Yokluk semtine uğramayan birinin "ihsan"ına işarette bulunur. İş böyle olunca "ârif" olan O'nun celâlini temaşa edip, kendinden geçer. Sofî olan cemâlini temaşa eder, hayatını böyle yaşar. Velî olan, ihtimamına şahit olur, mânen zenginleşir. Mürid olan, O'nun ihsanını müşahede eder, bu ihsan yettiği için artık başka bir şey istemez (a.g.e., Ön. ver., VI:313). 5. Besmele'nin er-Rahmânü'r-Rahim Lafzı "Er-Rahmanü'r-Rahîm", Allah'ın hoşnutluk ve rıza ile tasarrufunu; güzel bir usul ile koruyup kollamasını haber verir. Böylece O'nun, kudretiyle, muradı ne dilerse icat edeceğini bildirir. Allah'ın birliğine inanan ve O'nun yegâne olduğunu anlayan da, O'nun yardımı ile emeline ulaşır (a.g.e., Ön. ver., II:296).  "Bismillâh"ın sadası "heybet" ve "gaybet"i gerektirir ki, bu, âbidlerin "mahv" vaktidir. "Er-Rahmani'r-Rahim"in sadası, "üns" ve "kurbet"i gerektirir ki, bu da, âbidlerin "sahv" ânıdır. Besmele'nin bütünü işitilince "mahv" ve "sahv" bir ubudiyet hattı üzerinde dizilirler (a.g.e., Ön. ver., IV:199). "Er-Rahmanü'r-Rahîm", "huzur" ve "evbe"yi; yani Hakk'ın huzurunda bulunma ve kendinden geçmeyi, O'na dönüşü hasıl eder. Huzur ise yapısında "Beka" ve "Fena"yı bulundurur. Böylece, her kim "Bismillâh"ı işittiğinde, bu onu, Allah'ın Celâl'inin ortaya çıkmasıyla hayrete düşürür. "Er-Rahmani'r-Rahîm"i duyması ile de, Allah'ın ihsanının lütuflarıyla sağ salim yaşar (a.g.e., Ön. ver., II:91). "Er-Rahmani'r-Rahîm"in sadası, kalplere peşin bir sevinç doldurur. Âbidler, bununla ıstırap ve tedirginlik hastalığından şifa bulur. Cinnetleri Allah'ın Celâli'nin müşahedesiyle ortaya çıktığı gibi, ıstırapları da Allah'ın Cemâli'nin lütfu içinde avdet eder (a.g.e., Ön. ver., IV:199-200). "Er-Rahmanü'r-Rahim", kerem ve yüceliğini tanıtarak, Allah'ın bâki olduğunu haber verir (a.g.e., Ön. ver., VI:300). Nefisleri, karasevdalı yapar. Böyle olunca, artık ruhlar O'nun celâlinin keşfi ile "dehşet"e düşerler. Nefisler, O'nun cemâlinin lütfuna susarlar. Notlar: 1) Edebî ıstılahta iki ve daha çok kelime kısaltılarak bir kelime yapılır. İşte buna "menhût (yontulmuş) kelime" denir. "Elhamdülillah" yerine "hamdele" vb. demek gibi. Bkz. Asım Efendi, Okyanûsü'l-Basît fî Tercümeti'l-Kamusi'l-Muhît (h. 1250), III, 142. 2) Üç mertebede ele alınan bu tabir, sırası ile: kulun sırf Allah'ın irade ve isteğine göre hareket etmesi, her şeyi Allah'ın tecellisi olarak görmesi, Allah'ın tecellilerinde kendini, kendi varlığını unutmasını ifade eder. 3) "Gaybet" sâlikin, Hak'tan gelen feyiz ve tecellinin çokluğu ve kuvveti sebebiyle çevresinin ve bizzat kendisinin ne yaptığını fark edemeyecek şekilde kendini kaybetmesidir. 4) Uzlet ile birlikte zikredilen "hâlvet", kalbi bâtıl itikatlardan, karanlık duygulardan, çirkin tasavvurlardan ve Hak'tan uzaklaştıran tahayyüllerden arındırarak, bütün masivaya karşı kapanıp, mânevî latifelerin dili ile Hakk ile sohbet anlamına gelir. 5) Sâlikin İlâhî varidatla kendinden geçmesine "mahv", bu mânevî tecrübeden sonra kendine gelip, şuur ve idrâk hâline dönmesine ise "sahv" denir. 6) Tasavvufta, aniden görülen mâşûkun heybetinden âşıkın aklının başından gitmesine ve ne yapacağını bilmez bir hâlde kalmasına "dehşet" denir. Kaynaklar: - Ateş, Ahmed, "Kuşeyrî," İslâm Ansiklopedisi, Çeviri: Leiden tabı esas tutularak, telif, tadil, ikmâl ve tercüme sureti ile neşredilmiştir (İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1993), 6:1035. - Derman, M. Uğur ve Uzun, Mustafa, "Besmele/Hat", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 5:533. - el-Cassas, Ahmed ibn Ali er-Razî Ebû Bekir (h.370), Ahkâmü'l-Kur'ân, Tah.: Muhammed Sadık, (Beyrut: Darü'l-İhyai't-Türasi'l-Arabî, h. 1405), 1:7. - el-Kurtubî, Muhammed ibn Ahmed ibn Ebî Bekir Ebû Abdillah (h. 671), el-Câmi' li Ahkâmi'l-Kur'ân, Tah.: Ahmed Abülalim (İkinci Baskı. Kahire: Darü'ş-Şüub, h. 1372), 1:92 - eş-Şafiî, Muhammed ibn İdris Ebû Abdillah (h. 204), Ahkâmü'l-Kur'ân, Tah.: Abdülganî Abdulhâlık (Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, h. 1400), 1:63. - eş-Şirazî, İbrahim ibn Ali ibn Yusuf (h. 476), Tabakâtü'l-Fukahâ, (Beyrut: Darü'l-Kalem), 1:251. - et-Taberî, Muhammed ibn Cerir ibn Yezîd ibn Halid (h. 310), Câmiü'l-Beyân an Te'vîli Âyi'l-Kur’ân, (Beyrut: Darü'l-Fikr, h. 1405), 1:51. - ez-Zehebî (h. 738), Siyerü A'lâmi'n-Nübelâ, Tah: Şuayb el-Arnavud (Dokuzuncu Baskı. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, h. 1313), 17:250. - Kuşeyrî, Letâifü'l-İşârât, Tah.: İbrahim (Kahire: Darü'l-Kitabi'l-Arabî), I, 38. (Tahkik edenin ön sözü). - Subkî, Tabakâtü'ş-Şafiiyyeti'l-Kübrâ, 2:259. - Şihabüddin Ahmed ibn Muhammed (h. 815), et-Tibyân fî Tefsîr-i Ğarîbi'l-Kur'ân, Tah.: Fethi Enver (Birinci Baskı. Kahire: Darü's-Sahabe li't-Türas bi Tanta, m. 1992), 1:50. - Yıldırım, Suat, "Besmele", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992), 5:529. MÜFESSİR ÂLÛSΠ Dr. Alican Dağdeviren            A. HAYATI 1. Doğumu ve Ailesi İsmi, Mahmûd b. Abdillah b. Mahmûd el-Hüseynî el-Âlûsî el-Bağdadî’dir. Âlûsî’nin, künyesi kaynaklarda “Ebu’s-Senâ”, lakabı ise “Şihabüddîn” olarak geçmektedir. Âlûsî, 1217/1802 yılı, Şaban ayının 14. günü Cuma öncesi Bağdat’ta dünyaya gelmiştir. Nesebi, baba tarafından Hz. Hüseyin’e, anne tarafından Hz. Hasan’a kadar ulaşan müellifin dedeleri, Hülâgu’nun Bağdat’ı istilâsı üzerine Bağdat’tan, Âlûs denilen adaya yerleşmiştir. Bağdat yakınında Fırat Nehri üzerinde yerleştikleri bu adaya nispetle Âlûsî diye meşhur olmuşlardır. Âlûsîler bir ilim ailesidir. Bu sülaleden birçok meşâhîr yetişmiştir. İşte bunlardan biri de Şihabüddîn Mahmûd el-Âlûsî’dir. Babası Abdullah, Bağdat’ta Ebû Hanife Camii’nde kırk yıl müderrislik yapmıştır. Ayrıca Reîsü’l-Müderrisîn olarak Şehit Ali Paşa Medresesi’nde dört yıl ders vermiştir. Yaklaşık seksen yıl yaşamış ve 1246/1830 yılında tâun hastalığı sebebiyle Bağdat’ta vefat etmiştir. Şeyh Ma’ruf el-Kerhî Kabristanlığı’na defnedilmiştir. Kaynaklarda “sâliha bir kadın” olarak nitelendirilen annesi Fatma Hanım, Âlûsî, küçük bir çocukken vefat etmiştir. 2. Çocukluğu ve Tahsili Âlûsî, küçük yaşından itibaren Kur’ân-ı Kerim’i ezberlemeye başlamıştır. Arapça kitaplarından bazı bölümler, “Ecrumiyye” ve İmâm Mâlik’in “Elfiye”si gibi nahiv kitaplarını ezberlediğinde ise henüz yedi yaşındadır. Daha çocukluğunun ilk devrelerinde başlayan bu ilim hayatı, Âlûsî’nin ulaştığı ilmî seviyede büyük rol oynamıştır. Reîsü’l-Müderrisîn olan babası, Âlûsî’nin öğrenimini bizzat kendisi üstlenmiştir. Babasından yeteri miktarda Arap dili, Hanefî ve Şafiî fıkhı, mantık ve hadis kitaplarından bazı bölümler tahsil etmiştir. Bütün bu ilimleri on yaşından önce, kelâm ilmini ise on üç yaşında tahsil ettiğini görüyoruz. Pozitif ilimlerle de meşgul olmuştur. Âlûsî, asrının önde gelen ilim adamlarının meclislerine katılmış ve onlardan dersler almıştır. On üç yaşında iken “rahle-i tedris”inde karar kıldığı hocası “Musullu Alâeddîn Efendi” onun ilim hayatında büyük önem taşır. Âlûsî, Alâeddin Efendi’den uzun süre dersler okumuş ve icazet almıştır. “Rivayet ve dirayet ilimlerinin inceliklerini anlaması” hususunda kendisinden en çok istifade ettiği bu hocasıyla süren tahsil hayatı on dört yılı bulmuştur.  Torunu Mahmûd Şükrî, Âlûsî’nin, dâhî bir kişilik, keskin bir zekâ sahibi olduğunu ifade ederken, onun tetkîk ve tahkîk gücünden de övgüyle bahsetmektedir. Sevimli kişiliği, kul hakkına riâyeti, vefâkârlığı, ibadete ve istiğfara düşkünlüğü, güzel ahlâkı ve çok sabırlı oluşu da onu anlatırken bahsettiği özellikleri arasındadır. Engin hoşgörüsü, yiyecek ve giyeceğini öğrencileriyle paylaşmaya varacak kadar cömertliği elimize ulaşan bilgiler arasında yer almaktadır. İlmî çalışmalarının yoğunluğuna rağmen kendisini toplumdan tecrit etmemiş, aksine toplumla iç içe, sosyal hayata iştirak eden âlim ve zahit bir kişilik sergilemiştir. Bağdat’taki ilmî ve fikrî hayat onunla canlılık kazanmıştır.  Vaaz ve irşatları insanların hak ve hakikate yönlendirilmesinde müessir olmuştur. El-Fârûkî, Âlûsî’nin vaazının tesirinden bahsederken “taşa nakış işleme” benzetmesini yapmaktadır. Hutbe ve risaleleri de unutulmaz güzelliktedir. Fakat büyük çoğunluğu muhafaza edilememiştir. 3. Hocaları Âlûsî, tahsil hayatının ilk devresini; büyük bir ilim adamı ve İmam-ı Azam Medresesi’nde kırk yıl görev yapmış kıymetli bir müderris olan babası Abdullah Efendi’nin yanında tamamlamıştır. Onun, hocaları arasında Molla Hüseyin el-Cubûrî, Seyyid Ali b. Seyyid Ahmed, Seyyid Muhammed Emin b. Seyyid Ali, Abdülaziz Şevvaf, Alâeddîn Ali Musullu, Ziyâeddîn Hâlid Nakşibendî, Şeyh Ali Süveydî, Yahyâ el-İmâdî, Abdullah el-Ömerî, Şeyh Abdurrahman el-Küzberî, Şeyh Abdüllatif, Şeyhü’l-İslâm Ârif Hikmet gibi önemli isimler yer almaktadır. Ayrıca Âlûsî, Hacı Derviş, Molla Resûl Şevki ve Hafız Muhammed b. Ahmed gibi isimleri de hocaları arasında zikreder.  4. İstanbul Seyahati  Âlûsî, 1267/1850 yılında İstanbul’a gelmiştir. İstanbul’a gelmesine zahiren tefsirinin sebep olduğunu, hakikatte ise başka sebeplerin bulunduğunu ifade etmiştir.  Tefsirini vesile kılarak, içinde bulunduğu durumu İstanbul’a anlatmak üzere, bu seyahate çıkmaya karar vermiştir. Âlûsî, yazmakta olduğu tefsirinin bir kısmını Sultan Mahmûd Kütüphanesi’ne hediye etmiş, daha sonra yazdığı üç cildi de Sultan Abdülmecîd’e ithaf etmiştir. Kalan iki cildini de tamamlayarak 1267/1850 yılında bu yolculuğa çıkmıştır. Âlûsî, Sadrazam Reşit Paşa ile ve Müsteşarı Fuat ile görüşmüş, her ikisinin de gösterdikleri ilgi ve hoş sohbetten son derece memnun olmuştur. Bağdat’a dönüşü iki yıl sonra, 1269/1852 yılı Rebîülevvel ayının on beşi Perşembe günü olmuştur. Âlûsî’nin İstanbul seyahati hem kendisi için, hem de ilim dünyası için önemli sonuçlara vesile olmuştur. Bu seyahati sayesinde Bağdat’ta görüştüğü eski dostlarıyla dostluklarını tazelemiş ve baba dostlarıyla görüşmüştür. İlim âlemine ise; “Ğarâibü’l-İğtirâb”, “Neşvetü’ş-Şümûl”, “Neşvetü’l-Müdâm” ve “Şehiyyü’n-Neğam fî Tercemet-i Şeyhi’l-İslâm Ârifi’l-Hikem” olmak üzere dört kıymetli eser kazandırmıştır. 5. Hizmet ve İlmî Faaliyetleri Küçük yaşından itibaren başlayan tahsil hayatı bir süreklilik arz etmiş ve Âlûsî genç yaşta müderris olmuştur. Yirmi bir yaşına ulaştığında, Bağdat ulemâsının da toplandığı görkemli bir günde hocası Musullu Âlâeddîn Efendi’den icâzet almıştır. Numan Bacacı’nın medresesinde müderrislik, Emin Bacacı’nın yaptırdığı medrese ve camide hatip ve vaizlik yapmıştır. Ayrıca “Merhum Hacı Molla Abdülfettah Mescidi”ndeki öğretim faaliyetleri yanında, “Mescid-i Kameriyye”, “Mescid-i Nefîse Hanım” ve “Mercan Camii”nde dersler vermeye devam etmiştir.  Âlûsî, Abdülğani Cemil’in Bağdat Hanefî Müftülüğü zamanında “Fetvâ Emîni” olarak tayin edilmiş ve yine “Kâdiriyye Medresesi”nde müderris olarak göreve başlamıştır. Vezir Ali Rıza Paşa tarafından, Bağdat’ın önde gelen ilim adamları dışında başkalarına verilmeyen “Mercan Vakfı Mütevellisi” olmakla mükâfatlandırmıştır. Ayrıca Sultan tarafından kendisine “Saltanat-ı Dâr-ı Aliyye Müderrisliği” unvanı verilmiştir. Hicrî 1248 yılında Bağdat’ın Hanefî Müftüsü olmuştur. Âlûsî’nin, buraya kadar sıralamış olduğumuz hizmetlerine, yazmış olduğu eserlerini, yetiştirmiş olduğu talebelerini de kattığımızda adeta tüm ömrünü ilme vakfettiğini görürüz. Ayrıca kendi neslini devam ettirecek olan her biri ilimle mücehhez beş erkek evladını ve bu çalışmayı yaparken kendi eserlerinden istifade ettiğimiz torunlarını da hesaba kattığımızda, Âlûsî’nin ilme olan hizmetleri tüm açıklığıyla gözler önüne serilmiş olur. 6. Vefatı Hayatını ilim öğrenme ve öğretmeye adamış olan Âlûsî, kısa fakat verimli bir ömür yaşamıştır. 1270/1854 yılı, Zilkade ayının yirmi beşinci günü ruhunu teslim etmiştir. Âlûsî’nin ölüm günü, cenazesine büyük bir kalabalık katılmıştır. Ayrıca birçok İslâm ülkesinde de gıyabî cenaze namazı kılınmıştır. Bağdat’ta Şeyh Ma’ruf el-Kerhî Kabristanlığı’na defnedilmiştir. Merhum, geride, Abdullah Behâüddîn, Adbülbâki Sadeddîn, Ebu’l-Berekât Numân Hayreddîn, Muhammed Hâmid, ve Ahmed Şâkir isimli beş erkek evlat bırakmıştır. B. İLMÎ ŞAHSİYETİ Âlûsî, çeşitli ilim dallarında eserler vermiştir. Bilhassa ilmî kudret ve otoritesini “Rûhu’l-Meânî” adlı tefsirinde ortaya koymuştur. 1. İlmî Kudreti Âlûsî, Bağdat’ın yetiştirmiş olduğu büyük âlimlerden biridir. Zekâ ve tefekkürdeki dehası ile tanınmaktadır. Hafızasının kendisini hiç yanıltmadığı ve en zor meseleleri bile halledecek fikrî güce sahip olduğu elimize ulaşan bilgiler arasında yer almaktadır. Kısa sürede Irak’ta ilimde alem olmuştur. Arap dilinin çeşitli sahalarında, tefsir, hadis, fıkıh ve usul bilgisi gibi naklî ilimlerde, mantık, felsefe, astronomi ve kelâm gibi aklî ilimlerde icâzetler almıştır. Birçok ilim dalında temayüz etmiş olan Âlûsî, çeşitli ilim dallarında eser vermeye muvaffak olmuştur. Bilhassa ilmî kudret ve otoritesini “Rûhu’l-Meânî” adlı tefsirinde ortaya koymuştur. Bu tefsir hakkında âlimler ve edipler övgü dolu sözler söylemişlerdir. 2. Edebî Yönü Âlûsî, ilmî kişiliği yanında, edip ve şâir bir zattır. Özellikle nesri pek selis, tatlı bir üslûp ve âhenge sahiptir. Yazıları yüksek Arap edebiyatçılarına mahsus bir fesâhat ve belâgati hâiz bulunmaktadır. Bağdat Üniversitesi Arap dili bölümü profesörlerinden Mustafa Cevâd, Âlûsî’nin “Keşfu’t-Turra ani’l-Ğurra” adlı eserinden bahsederken, onun, Arap dilinde Harîrî’yi geçtiğini öne sürer. O; cinas, istiare, teşbih gibi edebî güzelliklere önem vermiştir. Bunu tefsiri başta olmak üzere bütün eserlerinde uygulayarak göstermiştir. 3. İtikat ve Fıkıhta Mezhebi ve Tasavvufî Konulara Yaklaşımı Âlûsî, ehl-i sünnet çizgisinin en önemli temsilcilerinden olup, yaşadığı dönemde ehl-i sünnet akidesini değişik eserleriyle müdafaa etmiştir. Çocuklarına, en doğru ve en sağlam akide olduğu için, selef akidesine sarılmaları hususunda nasihatlerde bulunmuştur. Âlûsî, Şafiî mezhebine mensuptur. Fıkıh ilminde büyük ihtisas sahibidir. Fıkıh ilmindeki iktidarını göstermesi açısından Bağdat’ta Hanefî Müftülüğü görevini ifa etmesi yeterli ve canlı bir örnektir. Şafii mezhebinden olmakla birlikte, birçok meselede Hanefî mezhebine tabi olmuş. Bununla birlikte yer yer tercih ve içtihadlarda bulunduğu da olmuştur. Âlûsî, Nakşibendî tarikatına mensuptur. Şeyh Hâlid Nakşibendî’den tasavvuf dersleri almıştır. Çocuklarını da sofi ve mutasavvıflar hakkında hüsnü zanna teşvik etmiştir. Yeri geldikçe tefsîrinde tasavvuf konularına da değinmiş; Şeyh Abülkâdir Geylânî, İbn Arabî, Gazâli, Cüneyd-i Bağdadî ve hocası Hâlid Nakşîbendî Hazretleri gibi büyük tasavvufçuların sözlerine yer vermiştir. Tasavvufta öylesine derinleşmiş ve tasavvufla öylesine bütünleşmiştir ki, sofi ve mutasavvıfların görüşlerini özetleyerek naklederken, bazen okuyucu bu görüşlerin kendisine ait olduğunu zanneder. 4. Muasırları Arasındaki İlmî Konumu Âlûsî, ulema silsilesinden gelen bir ailenin evladı olarak Cenab-ı Allah’ın kendisine lutfettiği imkanları, iradesinin hakkını vererek çok güzel değerlendirmiş, yaşadığı dönemin en önemli âlimlerinden biri olmuştur. Bunda çok güçlü bir hafıza, keskin bir zekâ, ilmî havayı daha küçük bir yaşta teneffüs etmesini sağlayacak bir aile ortamında dünyaya gelmesi büyük rol oynamıştır. Âlûsî, henüz gençlik yıllarında çeşitli medreselerde görev yapmış ve müderrislikte ön sıraları almıştır. Yaşadığı çağda ilmî ve dînî en yüksek makam olan Bağdat Müftülüğü’ne atanmıştır. Daha sonra Kur’ân-ı Kerim tefsiriyle meşgul olmuş ve telif ettiği bu tefsîri sayesinde İslâm âleminde tefsîr otoriteleri arasında ismi zikredilmiştir. Ârif Hikmet başta olmak üzere asrının ilim adamlarının takdir ve tebciline mazhar olmuştur. Vezir Ali Rıza Paşa’nın “Şâyet bu şahıs İstanbul’da olsa, şüphesiz Şeyhü’l-İslâm olurdu.” sözü de kendisi hakkında söylenmiş övgü dolu sözler arasında yer almaktadır. Âlûsi, asrının allâmesi olarak kabul edilen “Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr” sahibi İbn Âbidin ve kendisinden önce Bağdat Müftüleri olan Abdülğani Cemil Efendi, Muhammed Said Efendi tarafından tasdik edilmiş ve onların hüsnü muamelelerine muhatap olmuştur.  C. ESERLERİ Gündüzleri öğretim ve fetva ile geçiren Âlûsî, gecenin belirli vakitlerini eser telifine ayırmıştır. Birçok sahada eserler vermiş son derece velud bir ilim adamıdır. 1. İlmî Eserleri a) Havâşî Şerhi’l-Katr. b) Keşfu’t-Turra ani’l-Ğurra. c) el-Feydu’l-Vârid alâ Ravdi Mersiyeti Mevlânâ Halid. d) et-Tırâzü’l-Müzehheb fî Şerhi Kasîdeti’l-Bâzi’l-Eşheb. e) el-Harîdetü’l-Ğaybiyye fî Şerhi’l-Kasîdeti’l-Ayniyye. f) Hâşiyetü Abdilmelik b. İsâm fî İlmi’l-İstiâre. g) et-Tibyân Şerhü’l-Burhân fî İtâati’s-Sultan. h) el-Ecvibetü’l-İrâkıyye ale’l-Es’ileti’l-Lahoriyye. ı) Süfretü’z-Zâd li Sefreti’l-Cihad. i) el-Ecvibetü’l-İrâkıyye li’l-Es’ileti’l-Îrâniyye. j) en-Nefehâtü’l-Kudsiyye fi’r-Reddi ale’l-İmâmiyye. k) Nehcü’s-Selâme ilâ Mebâhisi’l-İmâme. l) Şehiyyü’n-Neğam fî Tercemet-i Şeyhi’l-İslâm Ârifi’l-Hikem. m) Rûhu’l-Meani. 2. Edebî Eserleri Alusi, edip ve şair bir zattır. Yazıları yüksek Arap edebiyatçılarına mahsus özellikler taşımaktadır. Onun edebi eserlerini şu şekilde sıralamamız mümkündür: a) Neşvetü’ş-Şümûl fi’s-Seferi ilâ İslâmbûl. b) Neşvetü’l-Müdâm fi’l-Avdi ilâ Medîneti’s-Selâm. c) Ğarâibü’l-İğtirâb ve Nüzhetü’l-Elbâb. d) Enbâü’l-Ebnâ bi Etyebi’l-Enbâ. e) el-Ehvâl mine’l-Ahvâl. f) Zecri’l-Mağrûr an Riczi’l-Ğurûr. g) Sec’ül-Kumuriyye fî Rebi’l-Umeriyye. D. RÛHU’L-MEÂNÎ TEFSİRİ Şüphesiz Âlûsî’nin en büyük eseri Rûhu’l-Meânî isimli tefsiridir. Bu tefsiri kısaca ele almak faydalı olacaktır: 1. Tefsir’in Yazılması a) Eserin Yazılması ve Bitirilişi   Âlûsî, tefsirinin mukaddimesinde, küçük yaşından itibaren Allah’ın kitabının sırlarını çözebilmek, ondaki garip lafızları anlamak, ondaki güzellikleri elde edebilmek için, çoğu zaman gece uykusundan fedakârlıkta bulunduğunu, ilim yolculuğuna çıktığını ve sürekli gayret sarf ettiğini anlatır. Zamanını iyi değerlendirdiğini, Allah Teâlâ’nın da kendisini, Kur’ân-ı Kerim’in hakikatlerine vâkıf kılarak, o yüce Kitabın inceliklerini anlamaya muvaffak kılışını dile getirir. Bir taraftan bu konudaki birikimini bir kitap halinde yazmak istediğini söylerken, diğer taraftan da tereddüdünü de dile getirir. Bu tereddüdün h.1252 yılı Recep ayının cuma gecesi gördüğü rüyaya kadar devam ettiğini belirtir. Gördüğü rüyada, Allah Teâlâ’nın, kendisine yeri ve göğü kat’ etmesini ve ikisini enine boyuna bitiştirmesini, bir elini göğe, diğer elini suyun kaynağına indirmesini emrettiğini anlatır. Gördüklerinin büyük bir şey olduğunu anlamış olarak uykusundan uyanır ve rüyasına bir yorum arar. Araştırması neticesinde görür ki, bu rüya bir tefsir telif etmeye işarettir. Böylelikle h.1252 yılı Şaban ayının on altıncı gecesi, otuz dört yaşında iken tefsirini yazmaya başlar. Tefsirini yazmaya başladığında II. Mahmûd padişahtır. Tamamladığı kısımları padişaha takdim ettiğini, eserin dördüncü cildini tamamladığında da II. Mahmûd’un vefat ettiğini ifade eder. Bunun üzerine Âlûsî, daha sonra yazdığı üç cildi, ilk dört cilt ile birlikte Abdülmecîd’e takdim etmiştir. Daha sonra iki cilt daha yazarak, tefsirini h.1267 yılında tamamlar. Böylelikle on dört yıl yedi ay ve on bir gün süren bir çalışma sonunda Rûhu’l-Meânî vücuda gelir. Tefsirin bu ilk nüshası, şu anda İstanbul Lâleli’deki “Râgıb Paşa Kütüphanesi”nde 185–193 numaralar ile kayıtlı bulunmaktadır. b) Tefsirin İsmi İsim ile müsemma arasında önemli bir bağ vardır. Onun için Âlûsî tefsirini bitirdiğinde ona ne isim vereceğini düşünmeye başlar. Fakat orijinal bir isim bulamaz. Durumu Ali Rıza Paşa’ya sunar. O da bir çırpıda “Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve Sebi’l-Mesânî” olsun der. c) Yazma ve Matbu’ Nüshaları  Rûhu’l-Meânî’nin, Âlûsî, talebeleri ve asrının hattatları tarafından kaleme alınmış “yazma nüshaları” İstanbul ve Bağdat kütüphanelerinde bulunmaktadır. “Rûhu’l-Meânî”nin matbu’ nüshalarına gelince, eser, şimdiye kadar iki kez Mısır’da, üç kez Beyrut’ta olmak üzere beş kez tabedilmiştir. 2. Rûhu’l-Meânî’nin Kaynakları Âlûsî, tüm ilmî kudretini ortaya koyarak, tüm çabasını sarf ederek, rivâyet ve dirâyet olarak selefin görüşlerini bir araya getirdiği tefsîrinde istifade ettiği müfessirler şunlardır: Abdullah İbn Abbas, Ebû Hayyân, Zemahşerî, İbn Cerîr et-Taberî, Fahreddîn er-Râzî, Ebu’s-Suûd, Zeccâc, Suyûtî, Kadı Beydâvî, İbn Arabî gibi müfessirler tefsirine kaynaklık yapan başlıca müfessirlerdir. Ayrıca Dâvud-u Zâhirî, Tüsterî, Ali el-Cübbâî, Ebû Müslim İsfehânî, Cessâs, Ebu’l-Leys es-Semerkandî, Ali b. Îsâ er-Rummânî, Ali et-Tûsî, Ebû İshâk Ahmed b. İbrâhim es-Sa’lebî en-Nisâbûrî, Seyyid Şerif Murtezâ, Vâhidî, Râğıb İsfehânî, Beğavî, İbn Atiyye el-Endelüsî, Kurtubî, Nesefî, Hâzin gibi zevattan da istifâde etmiştir. E. RÛHU’L-MEÂNÎ’NİN METODU  Âlûsî, gerek rivayet, gerek dirayet itibariyle büyük bir ilmî kudret ve tetebbu’ sahibidir. Eserinde de bunu görmekteyiz. Tefsirinde başlıca şu konular dikkati çeker: Tefsirinin mukaddimesinde, tefsir ve tevilin manası, Kur’ân ilimleri, Kur’ân-ı Kerim’in cem’i ve icazı konularını ele almıştır. Sûreler arasındaki tenasüb ve insicamı belirtmiş, sûrelerin faziletine dair hadis-i şerifler ve bazı inceliklerine temas etmiştir. Sûre başlangıçlarında ele aldığı sûrenin; ismi, ayet sayısı, nüzûl yeri ve kronolojisi hakkında bilgi vermiştir. Bir önceki sûre ile münasebet kurmuştur. Âlûsî, tefsirinde başlıca şu metodu izlemiştir: 1. Ayetleri, Kur’ân ve Hadislerle Açıklaması Asr-ı Saâdet’ten itibaren, Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsîri, tefsîrin ilk kaynağı olmuştur. Bunun için müfessir ilk önce Kur’ân-ı Kerim’i müdakkik bir araştırmacı gözüyle inceler. Aynı konudaki âyetleri bir araya toplayarak birbiriyle mukayese eder. Zira, Kur’ân-ı Kerim’de veciz, mücmel, mutlak ve umûm ifade eden nice anlamlar vardır ki, onlar bir başka yerde tafsil ve izah edilmek suretiyle açıklığa kavuşturulmuşlardır. Müfessir Âlûsî de tefsirde büyük bir kural olan “Kur’ân’ın Kur’ân ile tefsîr edilmesi”ne büyük önem vermiştir. Bir ayeti tefsir ederken, ayetin tefsirine katkıda bulunan diğer ayetleri zikretmiştir. Zaten, Kur’ân’ın bir kısmının, diğer kısmını tefsir ettiği görüşünü kendisi de tefsirinde ifade etmiştir. Meselâ, “ihdinâ” (Fâtihâ, 1/5) âyeti için “Bizi dinde sabit kıl” anlamı vermiş ve buna da, رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا - Rabbimiz, bizi doğru yola ilettikten sonra kalplerimizi kaydırma.” (Âli İmrân, 3/8) âyetini delil olarak getirmiştir. Âlûsî, hadis ve hadis ilimlerini bilen mahir bir muhaddistir; hadisleri değerlendirir, ayetleri açıklamak için hadislere müracaat eder: Meselâ, “ihdinâ” (Fâtihâ, 1/5) âyetini tefsir ederken, Hz. Peygamberin “Ey kalbleri evirip-çeviren, kalplerimizi dinin üzere sabit kıl” hadisiyle açıklama yoluna gitmiştir. Sadece hadis âlimlerinin görüşlerini almakla yetinmemiş; kendisi müdakkik bir araştırmacı olarak tahkîk edilecek hadisleri tahkîk etmiş, araştırmıştır. Meselâ, “hastalığın yuvası mide, her şifanın başı ise perhizdir” sözünün Resûlullah’a nispetini doğru bulmamış, bu sözün, Arapların doktoru Hâris’e ait olduğunu tespit etmiştir. Hadisler arasında birbiriyle çelişme ihtimalini hesaba katarak, âyet hakkındaki hadisleri bir araya getirmeye gayret etmiştir. Topladığı hadisleri kuvvet ve zayıflık yönünden araştırmış, kuvvetli olana itibar ederek ayeti açıklama yoluna gitmiştir. Peygamber Efendimiz (s.a.s.)’in hangi âyetleri nasıl tefsîr ettiğini bilmek müfessir için lüzumlu olan bir keyfiyettir. Buna sarf edeceği dikkat ve itina sayesinde eseri değer kazanır. Buna önem vermeyenlerin, şartlarını hâvî bir tefsir meydana getirdiği iddia edilemez. Bu yönüyle okuyucu kalbinde en ufak bir şüphe duymadan, itminân içinde Âlûsî’nin tefsîrini okuyabilir.  2. Arap Diline Ait Tahliller Yaparak Ayetleri Açıklaması Âlûsî, âyet-i kerimeleri anlama hususunda insana geniş ufuklar açtığı için çoğunlukla dil incelemelerine önem verir. Kelimelerin lügat manaları üzerinde detaylı bir şekilde durur. Lügatçilerin tefsirinden istifade eder. Bir âyetin tefsîrinde, kelimenin çeşitli anlamlarını zikreder. Mesela: “Rab” kelimesine değinirken “terbiye”, “Hâlık”, “Seyyid”, “Melik”, “Mün’im”, “Muslih”, “Ma’bud”, “Sahib” kelimelerini sıralar ve “terbiye” lafzını hakîki mânâya hamledilmesi sebebiyle, mecaza hamledilebilmesi mümkün olan diğerlerine tercih eder. Kelimelerin çeşitli anlamlarını aktardıktan sonra “nahiv konularındaki incelemeler”e başlar. Bu konuda, nahiv ekollerinin farklı görüşlerini aktaracak kadar sözü teferruatlandırır. Mesela, Besmele’nin tefsîrindeki ‘be’ hakkında Beydâvî’nin ‘be istiâne içindir’, Zemahşerî’nin ‘musâhabe içindir’ şeklindeki görüşlerini açıkladıktan sonra, birinci görüşü tercih ettiğini ve ikinciyi niçin kabul etmediğini delilleriyle izah eder. Kur’ân-ı Kerim, belagat ve beyan ilminde otorite olan Araplara, mahir oldukları sahada meydan okumuştur. Âlûsî, Kur’ân-ı Kerim’in bu îcâz yönünü de, âyetleri tefsîr ederken ele almış, âyetleri belagat yönleri, teşbih, istiâre ve kinaye yönleriyle açıklamıştır. Âyetlerin beyan ve bedi’ ilimleriyle ilgili yönlerine değinmiştir. Mesela “Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmek istiyorlar. Halbuki, kâfirler hoşlanmasa da, Allah mutlaka nurunu tamamlamak ister (bundan başka bir şeye râzı olmaz)” (Tevbe, 9/32) âyetindeki “nûr” için ‘istiâre tasrihiyye’, ‘nûrun Allah’a izâfesi’ ise ‘karîne içindir’, “söndürmekten” maksat ise, “red ve yalanlamadır” der. O halde mânâ “Allah’ın tevhidine ve tenzihine delalet eden şeyleri inkâr ederler.” şeklinde olur. 3. Sebeb-i Nüzûl ile Ayetleri Açıklaması Kur’ân tefsirinde sebeb-i nüzul önemli bir dinamiktir. Adeta ayetlerin daha iyi anlaşılması adına bir mercektir. Bu itibarla pek çok müfessirde olduğu gibi Âlûsî de tefsîrinde sebeb-i nüzûle büyük önem ve yer verir. Ayrıca, nüzûl sebebiyle ilgili belirli bir rivâyeti tercih de eder. Meselâ “Vay haline o kimselerin ki, Kitabı elleriyle yazıp, az bir paraya satmak için, ‘Bu Allah katındandır’, derler. Ellerinin yazdığından ötürü vay haline onların” (Bakara, 2/79) âyet-i kerimesini tefsîr ederken “Peygamberlik sıfatının bâkî kalması halinde, başkanlıklarının gideceği korkusuna kapılan Yahudi hahamları hakkında nâzil olmuştur.” görüşünü benimser.  4. İşârî Yönüyle Tefsîri Âlûsî, âyetlerin zâhiri ile ilgili sözünü tamamladıktan sonra, tefsire işârî yaklaşım getirir. “Ve min babil işareti...” ifadesini kullanarak, rumûz ve işaretler yoluyla çıkarılan bazı manalara ve âyetlerin inceliklerine, tasavvufî bir neşve ile işaret eder bu sebeple bazı âlimler Âlûsî’nin tefsîrini, işârî tefsîrler grubundan kabul eder.  “Hani sizden sapasağlam söz almıştık, Tûr’u da üstünüze kaldırmıştık. Size verdiğimiz kitabın hükümlerini kuvvetle tutun, onlarla amel etmek lüzûmunu hatırlayın. Tâ ki, sakınmış olasınız.” (Bakara, 2/63) âyetinin tefsirini müteakiben, şöyle bir işârî yaklaşımda bulunur: “Hani, fiil ve sıfatların tevhidi olarak aklî delillerle sizden sapasağlam söz almıştık. Üzerinize de ‘akıl’ Tûr’unu dikmiştik. Tâ ki, mânâlarını ve sözlerini anlayasınız. Allah Teâlâ “Tûr” ile kalb durumunda olan Mûsâ’ya ve irşat etme ortamında onu, gerekli olan üst makam ve hakimiyetine işaret etmiştir.” Dedi ki, “Alın, kabul edin. İyiyi kötüden ayıran akıl kitabından ‘size verdiğimizi’. Ondaki hikmet, bilgi, ilim ve kuralları anlayın ki, şirk, cehalet ve fâsıklıktan korunasınız.” Ama sonra siz bundan yüz çevirip süflî yöne yöneldiniz. Şâyet Allah’ın, size bir müddet mühlet verme hikmeti olmasaydı, hemen cezalandırılacaktınız, büyük musibete uğrayacaktınız.  Âlûsî, bu konulardan başka, tefsirinde; sûreler arasındaki münasebet, kıraatler ve yemin konularına da önem verir:  Sûreler arası insicam ve tenasübü ele alır. Meselâ, Hümeze sûresinde, “İnsanları dil ile çekiştirme” (hemz) ve “Kaş ve göz işaretiyle alay etme”yi (lemz) inkarcıların hilelerinin bir türü olarak ifade ettikten sonra, bu grubun dumura uğrayacağını “Fil sahiplerinin” tuzaklarının boşa çıkmasına işaret ederek, bu iki sûre (Hümeze ve Fil) arasında ilgi kurar.  Âlûsî, tefsîrinde kıraatlere de büyük önem verir. Sadece mütevatir kıraatler ile sınırlı kalmaz, kelime ve âyetin tefsîrinden sonra, “mütevatir”, “fasih” veya “şâz” ayırımına dikkatleri çeker. Mesela “katta’nâhüm” (A’râf, 7/160) lafzının, şeddeli ve şeddesiz olarak okunduğunu, “şeddeli” okunuşun “mütevatir” olduğunu zikreder. Âlûsî, tefsîrinde Kur’ân-ı Kerim’deki yeminlere işaret eder. Meselâ “De ki: ‘Evet, Rabbim hakkı için o gerçektir. Siz onu önleyemezsiniz.” (Yunus, 10/53) ayetini tefsîr ederken Allah Teâlâ’nın bu ayette “Zât-ı Uluhiyetine” yemin etmesine; “Senin ömrüne yemin olsun ki, onlar sarhoşlukları içinde bocalıyorlar” (Hicr, 15/72) ayetini tefsir ederken cumhur-u müfessirine göre “Peygamber’in ömrüne” yemin etmesine işaret eder. Astronomi ve tabiat konularına gerektiği ölçüde yer verip, lüzumsuz teferruata girmez. Felsefe konularında tafsilata girmez, bazı müfessirleri de, tefsirlerini felsefe ile doldurduğu için eleştirir. Bu ilimlere ait faydalı konuları ise açıklamaktan kaçınmaz. Âlûsî tefsîrinde, İsrailî rivayetleri kritikten geçirmiş, İsrailî ve yalan haberlere karşı son derece tenkitçi bir tutum sergilemiştir. İsrâilî haberleri zikrederek bununla, akl-ı selimin kabul etmeyeceği uydurma haberlere okuyucuyu muttalî kılmak istemiştir. Sonra da âlimlerin bu yalan haberleri çürüten haberlerini nakleder. Mesela “Avc b. Unuk” meselesini anlattıktan sonra, bu hurafeli kıssanın Yahudi uydurması olduğu ve bu rivâyetin sahih bir rivâyet olmadığına dâir İbn Kayyım el-Cevziye’nin görüşlerini ve bu konuyu mütekaddim ulemânın inkarlarını anlatır. SONUÇ  Âlûsî, XIX. asırda yaşamış, hem İslâmî ilimlerde hem de pozitif ilimlerde vukufiyeti olan, yaşadığı dönemin en önemli âlimlerinden biridir. Hem müderrislik, fetva eminliği müftülük gibi aktif hayatın içinde yer almış hem de başta tefsir olmak üzere İslâmî ilimlerin pek çok sahasında pek kıymetli eserler vermiştir. Onun Rûhu’l-Meânî isimli tefsiri, birçok müfessirin vazgeçilmez kaynakları arasında yer aldığı gibi ülkemizde çok önemli bir yeri olan Allâme Hamdi Yazır’ın “Hak Dini Kur’ân Dili” tefsirinin de en önemli kaynaklarından biri olmuştur. Sakarya Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt.Üyesi adagdeviren@yeniumit.com.tr KAYNAKLAR Abdülhamîd, Muhsîn, el-Âlûsî Müfessiran, Matbaatü’l-Meârif, Bağdat- 1969. Âlûsî, Şihâbüddin Mahmûd, Şehiyyü’n-Neğam fî Tercemet-i Şeyhı’l-İslâm Ârifi’l Hikem, Tah. Dr. Muhammed el-İyd el-Hatrâvî, Müessesetü Ûlûmi’l-Kur’ân, Beyrut-1953. Sefretü’z-Zâd li Sefreti’l-Cihâd, Dârü’s-Selâm, Bağdat-1333. Ğarâibü’l-İğtirâb ve Nüzhetü’l-Elbâb, Şâbender, Bağdat-1327. et-Tırâzü’l-Müzehheb fî Şerh-i Kasîdeti’l-Bâzi’l-Eşheb, Felâh, Mısır-1317. el-Harîdetü’l-Ğaybiyye fî Şerhı’l-Kasîdetü’l-Ayniyye, Mısır-1270. Rûhu’l-Meânî fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Azîm ve Sebi’l Mesânî, Bulak, Kahire-1301. el-Ecvibetü’l-I’râkıyye Alel Esileti’l-Lâhoriyye, Hamîdiyye, Bağdat-1301. Keşfu’t-Turra a’ni’l-Ğurra, Dımeşk-1301. Neşvetü’ş-Şümûl fi’s-Seferi ilâ İslâmbul, Vilâye, Bağdat-1293. Neşvetü’l-Müdâm fi’l-Avdi ilâ Medîneti’s-Selâm, Vilâye, Bağdat-1293. el-Makâmât, Haceriyye, Kerbelâ-1273. el-Âlûsî, Mahmûd Şükrî, el-Miskü’l-Ezfer, el-Âdâb, Bağdat-1930. Âşûr, Muhammed Fâdıl, et-Tefsir ve Ricâlühû, Dârü’l-Kütibi’ş-Şarkıyye, Tunus-1966. Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhu’l-İslâm Ebû’s-Suûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, DİB Yayınları, Ankara-ts.. el-Azzâvî, Abbâs, Zikrâ Ebi’s-Senâ, Sâlihiyye, Bağdat-1958. Bilmen, Ömer Nasûhî, Büyük Tefsir Tarihi, 2 cilt, DİB Yayınları, Ankara-1960. Cevad, Mustafa, el-Mebâhisi’l-Lüğaviyye fi’l-Irâk, ed-Dirâsâtü’l-Arabiyye, Kahire-1955. Cevdet Bey, Tefsir Tarihi, Ahmet Kâmil Matbaası, İstanbul-1927. Corci, Zeydan, Terâcim-i Meşâhiri’ş-Şark ve’l-Ğarb, Kahire-1902. Cündî, Enver, Terâcimü’l-Âlâmü’l-Muâsırîn fi’l-Âlemi’l-İslâm, Kahire-1970. Eroğlu, Muhammed, İslâm Ansiklopedisi (TDV), “Âlûsî”, İstanbul-1995. el-Eserî, Muhammed Behcet, Â’lâmü’l-I’râk, Selefiyye, Kahire-1945. Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemü’l-Müellifîn, 15 cilt, Dımeşk-1957. Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve’l-Müfessirûn, 2 cilt, Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut- 1972. Yaltkaya, Şerafettin, İslâm Ansiklopedisi (MEB), “Âlûsî”, MEB Basımevi, 1. cilt, İstanbul-1978. Zerkânî, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-İrfân fî Ûlûmi’l-Kur’ân, Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, Mısır-1372. Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed, el-Burhân fî Ûlûmi’l-Kur’ân, Mısır-1957. Zirikli, Hayrüddîn, el-Â’lâm Kâmûs-u Terâcim li Eşhüri’r-Ricâl, 11 cilt, Beyrut-1969.     BENİ HÛD SÛRESİ İHTİYARLATTI"  Lütfullah Cebeci                    Tirmizî'nin Sâhih'inde (Sünen) ve Hâkim'in Müstedrek'inde rivayet ettiği bir hadîs-i şerifte, "(Erken) ihtiyarladığını görüyorum." veya "İhtiyarladın ey Allah'ın Peygamberi!" diyen Hz. Ebu Bekir (ra)'e, Hz. Peygamber (sav), "Beni, Hud, Vâkıa, Mürselât, Amme yetesâelûn ve İzeş-şemsu kuvviret sûreleri ihtiyarlattı" cevabını vermiştir. Bazı rivayetlerde, Resûlullah'a erken ihtiyarladığını söyleyen, Hz. Ömer (ra) ve Sa'd b. Ebî Vakkas (ra) olarak geçmektedir. Herhangi bir hadîs-i şerife dayanarak, bir neticeye varmak veya bir hüküm vermek için, önce onun rivayet olarak değerine bakmak gerekir. Tirmizî, kitabına aldığı bütün hadîslerde olduğu gibi, bu hadîsin rivayet değerini de, kendine has ıstılahı ile belirtmiş ve "Bu, bir hasen-garib hadîstir" demiştir. Binaenaleyh, bu sözün ne mânaya geldiğini anlamalıyız. Tirmizî, "hasen" kelimesini, el-Câmiu's-Sahih'inde, diğer ismi ile "Sünen"inde, "Senedinde, yani raviler zincirinde, yalanla itham edilmiş bir tek ravi dahi bulunmayan, aynı zamanda şazz olmayan, yani bir ravinin, kendisinde daha güvenilir diğer bir raviye ters rivayeti şeklinde olmayan ve başka benzeri rivayet zincirleriyle de rivayet edilmiş olan hadîs" mânasında kullanmıştır. Bu tarife göre, hasen hadîs, rivayet zincirinde bulunan ravilerinden hiçbiri, hadîs ilminde kendilerine "cerh ve ta'dil âlimleri" denen ve ihtisas sahaları, hadîsleri, ravileri ve metinleri, yani mânaları açısından değerlendirmek olan mütehassıslar tarafından yalan söylemekle itham edilmemiş, bir diğer ifadesiyle yalan söylediği tes-bit edilmemiş ve de başka rivayet zincirleriyle, aynı şekilde rivayet edilerek güvenilirliğini artırmış olan hadistir. Görüleceği gibi, bu özelliklere sahib olan bir hadis, oldukça kuvvetli bir hadistir. Diğer hadis âlimlerince, "hasen hadis"in,"Yaygın olmayan, herkesçe bilinmeyen garib hadîs" şeklinde ve "Münker olan, yani zayıf bir ravinin rivayetine, ondan daha zayıf bir ravi tarafından muhalif şekilde rivayet edilen hadis" veya"Zayıf ravinin sıkâ, yani sağlam ve güvenilir ravi veya ravilere muhalif olarak rivayet ettiği hadis" şeklinde tarifleri de yapılmıştır. Fakat İmam-ı Tirmizî'nin orijinal kullanımına göre" hasen" olarak nitelenen hadis, makbul olup, hüccet olarak kullanılabilir. Tirmizî, bu hadisin "hasen" oluşunun yanı sıra, "garib" olduğunu da söyler. O, Sahih'inin sonuna ilâve edilmiş olan Kitabu'l-İlel'inde, "garib" tabirini hangi mânada kullandığını anlatmak için şunları söylemektedir; "Bu kitapta, garip olduğunu söylediğimiz hadisler, hadisçilerin çeşitli sebeplerden dolayı garip, yani zor ve alışılmış dışı buldukları rivayetlerdir. Nice hadisler vardır ki tek bîr yoldan rivayet edildiği için, garip sayılmıştır..." Görüldüğü gibi bu tabir, Tirmizî yanında, hadisin tamamen zayıf oluşuna işaret etmemektedir. Nitekim Hâkim en-Nisaburî, ilgilendiğimiz bu hadisi, İmam-ı Buharî'nin şartlarına uygun ve Sahih-i Buharî'deki hadisler kadar sahih bir hadis olarak değerlendirmiştir. Hadisi değerlendirirken, Tirmizî'nin bu hadis hakkındaki sözünü esas alışımızın sebebi, onu, Kütüb-i Sitte dediğimiz, Ehl-i Sünnetçe en güvenilir altı hadis kitabı içerisinde, sadece Tirmizî'nin Sahih'inde buluyor olmamızdır. Ama bunu, Kütüb-i Sitte dışında, bazı hadis kitaplarında da aynı veya benzer şekillerde görmekteyiz. Meselâ Taberânî bunu, el-Mu'cemu'l-Kebîr'inin bir yerinde "Hûd sûresi ve kardeşi sûreler beni ihtiyarlattı" şeklinde rivayet ederken, bir başka yerinde "kardeşi sûreler" ifadesine açıklık getiren tarzda, "Beni Hûd sûresi ve kardeşleri Vakıa, Hâkka ve Tekvir sûreleri ihtiyarlattı" şeklinde rivayet etmiştir. Nureddin el-Heysemî, bu hadislerin rivayet zincirinde yer alan ravilerin çoğunun güvenilir, ama bazılarının zayıf olduğuna dikkat çekmiştir. Dikkat edilirse, Taberânî'nin rivayetinde, Tirmizî'nin Sahih'inde yer alan rivayete ilâveten, Hâkka sûresi geçmektedir. Kitabında bu hadise yer veren İbn Merduye'nin rivayetlerinin biri,"Hûd ve kardeşleri olan sûreler beni vaktinden önce ihtiyarlattı" şeklinde iken, bir diğeri, "Hûd sûresi ve mufassal sûrelerden olan kardeşleri beni ihtiyarlattı" şeklindedir. Bir diğer rivayetinde ise bu kardeşlerin, Vâkıa, Kâria, Hâkka, Tekvir ve Mearic sûreleri oldukları belirtilmiştir. Bu rivayette de öncekilere ilâveten, Kâria ve Mearic sûreleri zikredilmiştir. Rivayet, Zevaidu Abdullah b. Ahmed ve Tefsiru Ebu'ş-Şeyh'de, "Beni Hûd sûresi, kardeşi olan sûreler, kıyâmet gününün bahsi ve geçmiş ümmetlerin kıssaları ihtiyarlattı" şeklinde yer almıştır. Rivayetler, temelde aynı mânâyı ihtiva etmekle birlikte, biz, bunların en sahihi kabul ettiğimiz Tirmizî'nin rivayetini esas alacağız. Dolayısıyla da, her ne kadar, onunkinin dışında bazı rivayetlerde, Resûlullah (sav)'in ihtiyarlamasına sebep olan husus, açık olarak ifade edilmiş ise de, onlar çok kuvvetli rivayetler olmadıkları için, meseleyi daha geniş açıdan ele almaya ve esas sebep veya sebepleri tesbit etmeye çalışacağız. Bütün bu değişik rivayetlerde, Hûd sûresinin kardeşleri olarak yer alan sûreler şunlardır: Vâkıa, Hâkka, Mearic, Mürselât, Nebe', Tekvir ve Kâria... Bu sûreler, Medine döneminde gelmiş bazı âyetler ihtiva etmekle birlikte, Mekkî'dirler , yani Hz. Peygamber (sav)'in Medine'ye hicretinden önceki dönemde, îmân temellerinin atılıp hakikatlerin Mekke müşriklerine çeşitli yol ve üslûplarla anlatılmaya çalışıldığı zamanda nazil olmuşlardır. Bütün bu sûreler, muhtemelen, onunla benzer konular ihtiva ettikleri için, "Hûd sûresinin kardeşleri" ismini almışlardır. Çünkü bu sûreler, genel olarak, kıyametin dehşetli hallerini, ahiret azabını, öte dünyanın, insanın başına üşüştüğünde, insanı birden ihtiyarlatan üzüntü ve kederlerini anlatmaktadır.Binaenaleyh, Hûd sûresi ile hadis-i şeriflerde kardeşleri olarak isimlendirilen sûrelerin bahsettikleri belli başlı konulara ve ihtiva ettikleri dikkat çekici unsurlara göz atmakta fayda var. Hûd sûresinin kardeşlerinden olan Kâria sûresinde kıyamet ve dehşetli hallerinden, dünya hayatının neticesi olarak, iyilerin mükâfatlandırılıp, kötülerin azaba atılacağından, aynı şekilde Tekvîr sûresinde, kıyametin nasıl kopacağından, ahiretteki hesaptan ve cennet ile cehennemden; Nebe' sûresinde, yine kıyametten, Allah'ın kudretinden ve nimetlerinden, bir ayırım günü olan ahiretten ve bu ayırımın, yani iyiler ile kötülerin, müttakî olup da yaptıklarının karşılığı cenneti hak edenler ile, bütün yaptıklarına pişmanlık duyacak cehennemliklerin ayırımı ve belirlenmesini sağlayacak hesaptan; Mürselât sûresi, kıyametten, nasıl meydana geleceğinden, yine ondaki ayırımdan, insanların o gündeki hallerinden ve kısımlarından; Meâric sûresi, kezâ en candan dostları birbirine unutturan o kıyametten, onun dehşeti karşısında en sevdiklerini bile feda etmeye hazır insan karakterinden, dirilişi zor görenler için Allah'ın kudretinden, Hâkka sûresi, büyük gerçek olan kıyametten, dünyada iken korkunç şekilde helâk edilen kavimlerden, kıyametin kopuşundan, insanı tir tir titreten ve bütün yaptıklarına pişman ettiren hesaptan, cehennemden, cehennemliklerin ibretli hallerinden ve bu ümmet için o büyük imtihanın medârı olan Kur'ân-ı Kerîm'den; Vâkıa sûresinde yine kıyametten, kopuşundan, o günde insanların üç ana gruba ayrılışından, bunlardan cennetliklerin sayısının azlığından, cehennemliklerin hazin durumundan, cennete girenlerin imrenilecek hallerinden, yaratılış ve ölüm gerçeğinden bahsedilmiştir. Rivayetlerin mihveri olan Hûd sûresi, Kur'ân-ı Kerîm'den, onu gönderen yüce makamdan, gönderiliş sebebinden, Peygamber (sav)'in iki önemli görevinden, yani inananları tebşir (müjdeleme), inanmayanları inzar (ikaz)'dan, insanlara düşen kulluktan ve bu kulluğun neticesi olan uhrevî mükâfat ve mücazâtdan bahsederek söze başlamakta ve birkaç âyette varlık âlemini, yaratılışından kıyametine kadarki sınırları arasında âdetâ özetlemektedir. Daha sonra Allah Teâlâ'nın sınırsız kudret ve ilminden bahsedip, göklerin ve yerin yaratılışının, insanları imtihan etme ve bu imtihanın neticesine göre karşılık verme hikmetinden dolayı olduğuna dikkat çekmiş ve bu imtihan sahnesinin baş aktörü olan insanın karakterini iki âyette güzel bir şekilde özetlemiş, bundan sonra da Peygamberine şöyle seslenmiştir: "Neredeyse sen, (müşriklerin), 'Eğer Muhammed, iddia ettiği gibi bir peygamber ise), ona (gökten) bir hazine indirilmeli veya beraberinde bir melek gelmeli değil miydi?' demelerinden ötürü, sana vahyolunanların bir kısmını (insanlara tebliğ etmeyi) terk edeceksin veya bunları onlara okumaktan göğsün daralacak, sıkılacaksın. Ama sen sadece bir uyarıcısın ve herşeye vekil olan Allah'dır" (Hûd, 11/12). Bu hitap ile Hz. Peygamber (sav)'den, her zorluğa rağmen, vazifesini yerine getirmesi istenmiştir. Bu hitaptan sonra, tebliğin esası olan Kur'ân'dan, insanlarca, onun benzerinin söylenemeyeceğinden, insanların temel iki tercihlerinden ve bunun neticesi olarak iki kısma ayrılan insanların, îmân açısından tavırlarından bahsedilmiş, daha sonra da insanlık tarihinden buna örnekler verilmiştir. Bu meyanda Nuh (as)'dan, kavminin azgınlık ve istihzalarından, çektiği çilelerden, oğlunun bile kendisine karşı çıkışından, bir baba olarak çırpınışından ve o meşhur tufandan bahsedilmiştir. Sonra sûreye adını veren Hûd (as)'dan ve peygamber olarak gönderildiği Ad kavminden, kavminin onunla alay edişinden ve neticede helâk oluşlarından bahsedilmiştir. Aynı minval üzere Salih (as) ile azgın kavmi Semud'dan, inkârlarından ve korkunç bir sesle yok edilişlerinden; İbrahim (as)'dan Lut (as) ve sapık kavminden, kavminin edepsizliği karşısında duyduğu utançtan, kâfir karısından ve bir koca olarak duyduğu ızdıraptan, netice olarak kavminin helâkinden; Musâ (as)'dan, Firavun'a karşı yürüttüğü şanlı mücadeleden ve neticede Cenâb-ı Allah'ın Firavun'u o müthiş yakalayışıyla cezalandırılışından bahsedilmiştir. Bütün bunlardan sonra dünya hayatından sonra gelecek kıyametten, ahiretten, şakilerle dolacak olan cehennemden, saidlerle dolacak olan cennetten bahsedilip, "Şüphesiz Rabbin hepsinin yaptıklarının karşılığını tastamam verecektir. Çünkü Allah (insanların) yaptıklarından hakkıyla haberdardır. Binaenaleyh emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Seninle beraber tevbe edenler de (hep dosdoğru olsunlar), aşırı gitmeyin. Çünkü O (Allah), yaptıklarınızı görüyor"(Hûd, 11/111-112) buyrulmuştur. Daha sonra yine sabredenlerden yani mü'minlerden ve zulmedenlerden, yani kâfirlerden bahsedilip "Yemin olsun ki, 'Ben cehennemi, cinler ve insanlarla tamamen dolduracağım' " (Hûd, 11/119) İlâhî fermanı ile ve bunu destekleyen hususlarla sûre sona ermiştir. Görüleceği gibi, Hûd sûresinin ve kardeşlerinin temel konuları hemen hemen aynıdır. Hûd sûresinde Hz. Peygamber (sav)'i ihtiyarlatan şeyin, sûrede yer alan "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol" âyetinin manevî ağırlığı olduğuna dair yaygın bir kanaat bulunmaktadır. Bu yüzden biz de bu husus üzerinde daha fazla duracağız ve bu noktanın tahlilini yapacağız. Bazı müfessirler, "Beni Hûd sûresi ihtiyarlattı" hadis-i şerifinin söyleniş sebebini bu âyete dayandırırken, İbn Abbas (ra)'ın "Hz. Peygamber (sav)'e bu âyetten daha zor ve meşakkatli gelen, başka bir âyet inmemiştir" şeklindeki sözünü delil getirmişlerdir. Beyhakî, Şu'abu'l-İman adlı eserinde, Ebu Ali eş-Şeterî'den şunu rivayet etmiştir: "Hz. Peygamber (sav)'i rüyamda gördüm ve O'na, 'Senden, "Beni Hûd sûresi ve kardeşleri ihtiyarlattı" dediğin rivayet edildi' dedim. 'Evet' buyurdular. Bunun üzerine, 'O sûrede seni ihtiyarlatan nedir? Onda yer alan peygamber kıssaları mı, yoksa o peygamberlerin ümmetlerinin helâk haberleri mi?' dedim. 'Hayır onlar değil, fakat ondaki "Emrolunduğun şekilde dosdoğru ol! emri" buyurdular."  Hz. Peygamber (sav)'i rüyada görmek, şeytan rüyada O'nun yerine geçip, O'nun gibi görünemeyeceği için, hak ve doğru kabul edilmiştir ama, rüyayı görenin gördüklerini tam olarak muhafaza ettiğini söylemek güç olduğundan, delil olma açısından zayıftır ve doğru olsa bile sadece gören için bağlayıcı bir delil sayılabilir. Ebu Ali eş-Şeterî'nin rüyasında olduğu gibi, Hûd sûresinde Hz. Peygamber (sav)'i ihtiyarlatan şeyin, sadece o âyet olduğunu söylemek zor. Çünkü yukarıda da işaret ettiğimiz gibi, Hz. Peygamber (sav), kendisini ihtiyarlatan sûre olarak sadece onu zikretmemiş, ona ilâveten "Hûd sûresinin kardeşleri" diye -değişik rivayetlere göre- yedi sûre daha saymıştır ve bunların hiçbirinde, "istikamet emri" yani "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!" âyeti yoktur. Hem sonra İbn Asakir'in, Ca'fer bin Muhammed'den rivayet ettiği benzeri bir başka rivayette Hz. Peygamber (sav), "Beni Hûd sûresi, kardeşleri ve benden önceki ümmetlere yapılan şeyler, (yani başlarına gelen ikablar) ihtiyarlattı" buyurmuştur ki, zayıf da olsa bu rivayet, O'nu ihtiyarlatan şeyin "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol!" emrinden ibaret olmadığını gösterir.  Nitekim bazı arifler Resûlullah (sav)'ı ihtiyarlatan şeyin, sûredeki istikamet emri ile birlikte, Cenâb-ı Allah'ın, "Rabbin dileseydi, insanları (hepsi hak dine bağlı) tek bir ümmet yapardı. Ama Rabbinin merhamet ettikleri müstesna, onlar, (kimi hak, kimi batıl üzere giderek) ihtilaf edip durmaktadırlar. Zaten Allah onları, bunun için yaratmıştır ve Rabbinin, 'Yemin olsun ki cehennemi, cinlerden ve insanlardan (asi olanlarla) dolduracağım" sözü tam yerini bulacaktır" (Hûd, 11/118-119) âyetlerinde ifadesini bulan ilâhî tehdid olduğunu söylemişlerdir. Binaenaleyh sûrede, Hz. Peygamber (sav)'i ihtiyarlatan şeyin, bu zikredilenlerle birlikte, gerek bu sûrede, gerek kardeşleri olarak sayılan diğer sûrelerde yer alan ana konular ve dikkat çekici unsurlar olduğunu söylemek, en doğrusu gibi görünüyor. Şüphesiz "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol" emri de, bu unsurların en önemlilerindendir. Müfessir Alusî'nin de işaret ettiği gibi, sûrenin yapısı, Allah Teâlâ'nın, peygamberi Hz. Muhammed (sav)'e, Hz. Adem (as)’den O'na kadar sürüp gelen peygamberlik işinin zorluğunu ve bu yüce vazifeyi yapanların karşılaştığı meşakkatler ile bunu yüklenmeye bağlı olan faydaları gösterme temeline dayanmakta olup, Resûlullah'ı teselli ve manen takviye sadedinde değildir. Binaenaleyh sûre, bu şekilde başından sonuna kadar, Hz. Peygamber (sav)'e yol gösterme sadedinde olunca, "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol" emri, sûrenin bir neticesi ve özeti gibi olmuş olur. Binaenaleyh bu sûre nazil olunca, ihtiva ettiği zor ve meşakkatli durumlar, Hz. Peygamberi korkuttu ve O, ahiret gününde, vazifelerini hakkıyla yerine getirememiş olarak Allah'ın huzuruna vardığında, hesap vermekte zorlanacağını düşünerek endişeye kapıldı. İşte bundan dolayı bu sûrede kıyametten bahsolunması, O'nu fazlasıyla korkuttu.. Hz. Peygamber (sav) Allah'ı en iyi bilen ve dolayısıyla O'ndan en çok korkan kişi olunca; bu sûre de ihtiva ettiği konularla, çok yönlü olarak kıyameti hatırlatınca, sûreler arasında âdetâ, O'nu (sav) ihtiyarlatan birinci sûre olmuştur. Bundan dolayı Resûlullah (sav), bir rivayet hariç, ilgili bütün rivayetlerde önce Hûd sûresini zikretmiştir. Bu sûredeki "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol" âyeti de sûrenin bir özeti ve neticesi gibi olunca, bir bakıma Resûlullah (sav)'ı ihtiyarlatan şey olmuştur. Çünkü O'nu ihtiyarlatan şeyin, bütün bu konuları ihtiva eden kardeş sûreler olması, yahut Hûd sûresi olması, yahut da Hûd sûresindeki bu âyet olması arasında, temelde bir fark yoktur. Kur'ân-ı Kerîm'de, Hûd sûresi dışında, istikamet emrini, yani "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol" emrinin mânâsını ihtiva eden başka âyetler de bulunmaktadır. Yukarıda işaret ettiğimiz gibi belki bunların en dikkat çekicisi Hûd sûresinde bulunandır. Benzeri bir âyet de Şûrâ sûresinde, "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol ve onların heva u heveslerine uyma ve de ki: 'Ben Allah'ın indirdiği her kitaba inandım ve aranızda adalet yapmakla emrolundum. Allah hem bizim, hem de sizin Rabbinizdir. Bizim amellerimiz bize, sizin amelleriniz size aittir..." (Şûrâ, 42/15) şeklinde yer almaktadır. Dikkat edilirse Hûd sûresindeki âyet, buna göre daha büyük bir tehdid ve sakındırma taşımaktadır. Bu iki ayetten başka, dolaylı ve dolaysız olarak "İstikamet" yani "dosdoğru ol" emrini ihtiva eden âyetler bulunmaktadır. Cenâb-ı Allah, Fussilet sûresinde, "Tanrınız tektir. Binaenaleyh O'nun yolunda dosdoğru olun ve O'ndan mağfiret isteyin" (Fussilet, 41/6), yine aynı sûrede, "Rabbimiz Allah'dır deyip sonra dosdoğru olanların üzerlerine melekler inerler ve 'Korkmayın, endişe etmeyin. Size söz verilen cenneti (düşünerek) sevinin' derler" (Fussilet, 46/30). Ahkâf sûresinde, "Rabbimiz Allah'dır deyip sonra dosdoğru olanlar için bir endişe yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir de. Onlar, cennet halkıdır ve yaptıklarına karşılık orada ebedî kalacaklardır" (Ahkâf, 46/13-14). Cin sûresinde, "Eğer onlar, istikamet üzere dosdoğru olsalardı, onlara bol su verirdik... "(Cin, 72/16). Tekvir sûresinde, "Bu Kur'ân, bütün herkes için özellikle de sizlerden dosdoğru olmak isteyenler için bir hatırlatma, bir va'z ü nasihattir"(Tekvir, 81/28). Yunus sûresinde, Hz. Musa ve Hz. Harun'a hitaben, "Dosdoğru olun ve cahillerin yoluna uymayın" (Yunus, 10/89) buyurmuştur. Fakat Tekvir sûresi hariç, içinde "istikamet", yani "dosdoğru olma" kelimesi geçen bu sûrelerden hiçbiri, hadis-i şeriflerde, Hûd sûresinin kardeşleri arasında sayılmamıştır. Bu da calib-i dikkat bir husustur. Söz konusu hadis-i şerif, İbn Asakîr'in Tarih'inde, "Beni Hûd sûresi, kardeşleri ve Allah Teâlâ'nın benden önceki ümmetlere verdiği cezalar ihtiyarlattı" şeklinde rivayet edilmiştir. El-Münâvî bu hadisi, şu şekilde şerhetmiştir: "Bu, 'Beni Hûd sûresi ve içinde 'dosdoğru ol' emri bulunan kardeşi sûreler ve benden önceki, ümmetlere Allah Teâlâ'nın dünyada iken, nesillerini tamamen yok etmek için verdiği cezalar ihtiyarlattı" demektir. Bu durum, kendisi ismet sahibi olmasına, yani günahlardan uzak olmasına rağmen, Hz. Peygamber (sav)'i ihtiyarlatmıştır. Bunun izahı şöyledir: Hak Teâlâ'ya karşı hile yapılamaz. Çünkü mukarreb, yani ibadetleri ile Rabbine yaklaşmış olan, istikamette-dosdoğru olmada ne kadar ileri gitmiş olursa olsun, Allah'a karşı takındığı edep, O'nu, bu dosdoğru olma emrini, artık bundan sonra yükselecek bir makam kalmamış derecede, yani dahası mümkün olmayacak bir şekilde tastamam yerine getirdiğini iddia etmekten alıkor. Hatta mukarreb kula yakışan, başka insanlara nazaran, Allah'tan daha çok korkmaktır. Çünkü heybet tecellisinin tam olmasından dolayı, şiddetli korku duygusu, bu kıymetli mukarreblerin önemli özelliklerindendir. İşte bu yüzden, Allah'a kurbet, yani yakınlık arttıkça, korku da artar. Allah Teâlâ'ya karşı şımarıklık ederek, mukarreblik makamında olduğunu iddia eden kimsenin, aslında mukarreblikten haberi yoktur. Görüldüğü gibi el-Menâvî de, hadisi, özellikle istikamet emri açısından değerlendirmiştir. Çünkü "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol emri, daha önce de işaret ettiğimiz gibi, bütün inanç ve ibadet konularını içine alan ve Allah Teâlâ'dan Hz. Peygamber (sav)'e vahyedilmiş olan, gerek kendisine yönelik, gerek kendisiyle birlikte ümmetine yönelik bütün fermanları, bilgileri ve ahlâk öğretilerini ihtiva eden genel bir ifadedir. Bu emir özellikle Hz. Peygamber (sav) için, "Dosdoğru olmaya devam et" mânâsına gelir. Çünkü O, istikamet üzereydi ve Rabbinin verdiği görevleri hakkıyla yapıyordu. Binaenaleyh bu emir, O'nun için, "Bu haline devam et" mânasına, diğer insanlar için ise, "Dosdoğru olun" mânasına gelir. Şüphe yok ki gerçek mânada, dosdoğru olmak zordur. Büyük müfessir Fahreddin Râzî, bu zorluğu şöyle bir misalle anlatır: "Gölgeli ve güneşli yeri birbirinden ayıran düz çizgi, enine bölünemez bir bütündür. Bu çizginin iki tarafını gözle net bir şekilde farkedemezsiniz. Çünkü gölgeli taraf ile güneşli taraf, birbirine çok yakın olduğu için, insanın gözü, herbirini diğerinden ayırt edebilecek şekilde, aralarındaki bu ince sınırı tam olarak göremez. İnsan, işte aynen bunun gibi, Allah'a kulluğun bütün kısımlarında da, (sınırı tam belirleyemez ve hata yapabilir.)... (Meselâ, insanda bulunan) gazap kuvvetiyle, şehvet kuvvetinden her birinin, ifrat ve tefrit olmak üzere, iki aşırı ucu bulunup, her iki aşırılık da kınanmıştır. (Kınanmayan ve tavsiye edilen) bu ikisini birbirinden ayıran, iki taraftan birisine meyletmeyecek biçimde, tam ortada duran çizgidir. İşte hep bu çizgi üzerinde durabilmek zordur. Binaenaleyh böylece anlaşılıyor ki Sırat-ı Müstâkîm'i, yani dosdoğru olan yolu bilmek son derece zordur. İyice bilinse bile onun üzerinde kalabilmek ve ona göre hareket etmek daha da zordur. Bu makam, yani istikamet makamı, çok zor olduğu için, İbn Abbas (ra) "Kur'ân'ın tamamında, Hz. Peygamber (sav)'e, 'Emrolunduğun gibi dosdoğru ol' âyetinden daha zor ve meşakkatli gelen başka bir âyet nazil olmamıştır" demiştir. Tasavvuf erbabı bazı zatlar, istikametin zorluğunu anlatmak için demişlerdir ki: "İfrat ve tefritin arasını bulup, bir milim bile ikisinden birine meyletmeden dosdoğru gidebilmek, ancak Allah Teâlâ'nın yardımı ile ve de gücü-kuvveti tamamen Allah'a ait bilmek ile olur. İşte bundan dolayı, istikamet üzere olmaya ancak, kuvvetli 'müşahedeleri' ile ve yüce 'nurlar' ile manen desteklenen ve Hak'dan olan bir ilgi ile korunan kimseler güç yetirebilir." Nitekim Cenâb-ı Allah, Hz. Peygamber (sav)'e, "Eğer Biz seni sağlamlaştırmamış, sana sebat vermemiş olsaydık, o (müşriklere) biraz yaklaşırdın"'(İsra, 17/74) buyurarak buna işaret etmiştir. Bazı arifler de, kıldan daha ince, kılıçtan daha keskin Sırat Köprüsünü, bu istikamet yoluna işaret saymışlardır. İbn Ebi Hatim'in rivayet ettiği bir hadis-i şerifte, bu âyet nazil olduktan sonra, Hz. Peygamber (sav)'in bir daha güldüğünün görülmediği bildirilmiştir. Sözlükte "düzgün ve dosdoğru olmak, eğri olmamak" mânasına gelen "istikamet", bir tasavvuf ıstılahı olarak, "Sülûk esnasında, herhangi bir cihete meyletmeden, itidal üzere hareket etmek; Allah'a rağmen tercih yapmamak, emirlere uyup, nehiylerden kaçınmaya devam etmek ve ilâhî hükümleri bilmede kemal sahibi olmanın doğurduğu netice" şeklinde tarif edilerek, sufîlerin "makam ve halleri'nden biri sayılmıştır. Buna göre "İstikamet", herşeyin kendisiyle kemal bulduğu ve tamam olduğu bir derecedir. Her çeşit hayrın meydana gelmesi ve düzene konulması, istikametin varlığı ile mümkündür. Her halinde istikamet üzere bulunmayanın, bütün gayreti boşa gider, cehdi zayi olur. Bir kimse, istikamet üzere olmazsa, bulunduğu makam ve dereceden ileri gidemez ve sülûkunu sağlam bir temel üzerine oturtmamış olur. Sülûkun, yani nefsi tezkiye edip, kamil insan olma yoluna girişinin başlangıcında da, sonunda da istikamet üzere olmak gerekir. Bu istikamet çok zor bir iş olduğu için, ona ancak büyük zatların gücünün yeteceği söylenmiştir. Çünkü istikamet, alışkanlıkların dışına çıkmak, resmîlikten ve âdetlerden ayrılmak, gerçek mânada bir doğrulukla Hak Teâlâ'nın huzuruna durmaktır. Bundan dolayı Hz. Peygamber (sav), "Tam güç yetiremezseniz de istikamet üzere olun" ve "İstikamet üzere olun. Eğer istikamet üzere olursanız ne güzel olur" buyurmuştur. İbn Esir bu hadîse, "Güç yetiremezseniz de, yani (istikamet gerektiren hususları) saymaya ve tam tesbit etmeye güç yetiremezseniz de, her hususta dosdoğru olun, hiç sapmayın" mânâsını vermiştir. Vasıtî, bu konuda "Bütün güzellikler, istikamet ile tam ve kamil olur; o olmayınca da, bütün güzellikler çirkinleşir" derken, İmam-ı Şiblî, "İstikamet, yaşadığın zaman içinde kıyametin koptuğunu ve (Allah Teâlâ'mn huzurunda bulunduğunu) müşahede etmendir" diye tarif eder.  İstikamet üzerinde bu kadar uzun durmamızın sebebi, "Beni Hûd sûresi ve kardeşleri ihtiyarlattı" hadisinin, özellikle "Emrolunduğun gibi dosdoğru ol" âyeti sebebiyle söylenmiş olduğuna dair yorumlardır. Eğer hadisteki "kardeşleri" ifadesini, "içinde dosdoğru ol emri bulunan sûreler" mânasına alırsak, yukarıda sıraladığımız istikamet mânâlı âyetlerin bulunduğu sûreler de, bu ifadenin içine girmiş olur. Ama bunu, "içinde, geçmiş peygamberlerin ve ümmetlerin başlarına gelen olaylardan bahseden sûreler" mânâsına alırsak, o zaman birçok sûre, bu ifadenin içine girmiş olur. Bu durumda, konumuzla ilgili rivayetlerin bazılarında, Hûd sûresinin kardeşleri olarak sayılanlar, bunlara birer misal olmak üzere zikredilmiş kabul edilebilir. Hz. Peygamber (sav)'e, vaktinden önce ihtiyarladığını söyleyen sahabeler, bu hususu rüyasında soran Ebu Ali eş-Şeterî gibi, Hûd ve kardeşi sûrelerdeki hangi hususların O'nu ihtiyarlattığını sorma ihtiyacını hissetmemişlerdir. Çünkü onlar, bu sûrelerin hepsinde bulunan ve insan için ağır ve zor olan şeylerin Hz. Peygamber (sav)'i ihtiyarlattığını anlamışlardır. Binaenaleyh bu "dosdoğru ol" emri ile birlikte, bu sûrelerin ihtiva edip de, gereğini yerine getirememe endişesinden dolayı Resûlullah (sav)'a ağır gelen hususların hepsi O'nu ihtiyarlatmıştır. Çünkü O, ileri bilgisi ve yüksek makamı ile, durumun ciddiyet ve zorluğunu herkesten fazla hissetmektedir. Bazı alimler bu hadisleri izah ederken şunları söylemişlerdir. "Hz. Peygamber (sav), bu sözü muhtemelen şu sebeplerden dolayı söylemiştir: Bu sûreler, kısa olmalarına rağmen, kıyametin korkunç hallerinden ve enteresan durumlarından, insanı dehşete düşüren özelliklerinden bahsetmekte, o günde azaba uğrayacak insanların halet-i ruhiyelerini anlatmaktadır. Dolayısıyla da bunlarda, ileri derecede bir tehdid ve va'îd bulunmaktadır. Bütün bunlara ilâveten bir tanesinde "Dosdoğru ol" emri yer almıştır. Çünkü dosdoğru olmak, yani istikamet, daha önce de anlattığımız gibi, makamların en zorlarındandır ve bu, "şükür makamı" gibidir. Çünkü şükür makamı, Allah'ın in'am ettiği zahirî ve batınî duyuların hepsini ve vücudun bütün zerrelerini, yaratılış gayesi olan Rabbe ibadet için kullanıp, her uzva en yakışan tarzda hareket etmektir. İşte bundan dolayı, çok ağlamaktan, çok endişe etmekten ve çok niyazda bulunmaktan âdetâ bitkin düşen Resûlullah (sav)'a, "Allah Teâlâ, senin geçmiş ve gelecek bütün hata ve kusurlarını bağışladığı halde, hâlâ sabahlara kadar ibadet mi ediyorsun?" denildiğinde, "Şükreden bir kul olmayayım mı?" cevabını vermiştir.  Binaenaleyh bu hadislere genel bir mânâ vermek istersek şöyle deriz: "Bu sûrelerde anlatılan kıyamet halleri, geçmiş kavimlerin başlarına gelen hadiseler, o ümmetlerin peygamberlerinin göğüs gerdiği çetin şartlar, yine bu sûrelerde yer alan ilâhî va'idler, yani tehditler, âdetâ ciğerleri parçalayıp insanı eriten dehşetengiz hakikatler, ibret alma ve düşünmede de bize örnek olan, Hz. Peygamber (sav)'i, vaktinden önce ihtiyarlatmıştır." Hz. Peygamber (sav)'in korku ve endişenin, kendisinden çok ümmetiyle alâkalı olduğu da unutulmamalıdır. Çünkü, Cenâb-ı Allah'ın " (Ey insanlar) yemin olsun ki, size, sizden olan bir peygamber geldi. O'na, sizin sıkıntıya uğramanız çok ağır ve acı gelir. (Çünkü) O, size (mü'minlere), çok düşkündür, çok şefkâtli ve merhametlidir" (Tevbe, 9/128) âyetiyle belirttiği gibi, o kendisinden çok ümmetini düşünmektedir. Nitekim bir hadis-i şerifinde kıyameti anlatırken, o günde bütün peygamberler kendi derdine düştüğü bir zamanda, kendisinin ümmetinin derdine düşeceğini bildirmiştir." Binaenaleyh O'nu ihtiyarlatan endişenin, kendinden çok ümmetiyle alâkalı olduğunu söyleyebiliriz. Böyle bir endişe ve sıkıntı ile Resûlullah (sav)'in saçlarının ağarması uzak görülecek bir şey değildir. Zaman zaman bazı kimselerin, üzüntüden bir gecede saçlarının ağardığını duymuşuzdur. Müfessir Zemahşerî bu hususta şöyle bir hadise nakleder: "Adamın birisinin, akşam vakti, saçı sakalı, karga gagası gibi simsiyah iken, sabaha kadar, pamuk gibi, bembeyaz olduğu görüldü. Sebebi sorulunca da, 'Bu gece rüyamda, cenneti ve cehennemi gördüm ve insanların zincirlere vurulmuş olarak cehenneme sevkedilişlerini seyrettim, manzaranın dehşetinden, gördüğünüz gibi oldum' cevabını vermiştir," El-Feyzu'l-Kadir müellifi bu hadisi şerhederken, aynı noktaya temas ederek der ki:"Ehl-i Yakîn, bu sûreleri okuduğunda, insanlarca unutulup gözardı edilen ve saçları ağartacak olan İlâhî mülkü, saltanatı, yakalayışı ve kahr u galebeyi görürler. Bunun korkusundan ölseler, yeridir, yani hiç çok görülecek bir durum değildir. Fakat Allah Teâlâ, dini yayıp ayakta tutsunlar diye, lüftedip onları öldürmez."  Aynı eserde, Resûlullah (sav)'ın erken ihtiyarlayışı izah edilirken, şu izah yapılmıştır: "Korku, ihtiyarlatır, yahut insana kendisini unutturur ve böylece vücudunun 'rutubeti' azalır. Bedendeki her kıl ve tüyün dibinde, sulandığı ve beslediği bir kaynak bulunmaktadır. Dolayısıyla vücudun rutubeti azaldığı zaman, bu kaynaklar kurur ve böylece kıllar-saçlar da, sulanmayan ekin gibi kurur, ağarır. Binaenaleyh ihtiyarın saçı da, vücudunun rutubeti gidip, cildi kuruduğu için ağarır. İşte Mustafa (sav), Allah Teâlâ'nın bu va'îdlerini ve kıyametin o dehşetli hallerini duyunca kalbi korku ile doldu ve vücudunun kaynakları âdetâ kurudu, daha vakti gelmeden ihtiyarladı. Zaten Allah Teâlâ da, kıyameti anlatırken, "Eğer inkâr ederseniz, çocukları ihtiyarlatan bir günden kendinizi nasıl kurtaracaksınız?" (Müzzemmil, 73/17) buyurarak, kıyametin dehşetli halini anlatmıştır. Bu âyetin tefsiri ile ilgili olarak, İbn Münzir'in, İbn Mes'ud (ra)'dan rivayet ettiği hadis-i şerife göre: "Allah Teâlâ, Hz. Adem (as)'e, 'Kalk soyundan, yani bütün insanlık içinden, cehennemin payı olan kısmı ayır' diyecek. O, 'Ya Rabbi, Senin bana öğrettiklerinden başka birşey bilmiyorum' (yani bu payı nasıl ayıracağımı bilmiyorum) diyecek. Bunun üzerine, Hakk Teâlâ, 'Her bin kişinin, dokuzyüz doksan dokuzunu cehennemin payı olarak ayır' buyurur ve (dünyada iken yaptıklarıyla cehennemi hak etmiş olan) bu insanlar, diğerlerinden ayırt edilip, birbirlerine zincirlerle bağlanmış, yüzleri masmavi (mosmor), suratları ekşimiş olarak cehenneme götürülürler. İşte cehennemlik olan bu kimseler, diğerlerinden seçilirken, her çocuk, (olayın dehşetinden) ihtiyarlayıverir,"  Hz. Peygamber (sav), insanların en inanmışı olduğu için, bu sûreleri ve âyetleri okuyunca, sanki kıyameti bizzat görüyormuş ve yaşıyormuş gibi etkilenip, ihtiyarlamıştır. Rivayet edildiğine göre, gayet siyah bir saç ve sakala sahip olan Hz. Peygamber (sav), altmış küsur yaşında vefat ederken, sakalının alt dudağına yakın yerlerinde ve şakaklarında ağarmış bazı kısımlar, başında da bir miktar ak saç vardı. Bu ak saçların sayısının, yirmi kadar olduğu nakledilmiştir. Bundan dolayı, Peygamberimiz (sav)'in ihtiyarlayışını, bütün saçlarının ağarması şeklinde değil de, olduğundan daha yaşlı görünmesi şeklinde anlamak gerekir. Tabii ki bu yaşlı görünüşe, az da olsa, o ak saçların ve sakalın katkısı vardır. Hz. Ebu Bekir (ra)'in O'na, 'İhtiyarladın Ey Allah'ın Peygamberi" deyişi, muhtemelen, hem saçına sakalına düşen aklar, hem sırtındaki ağır yükün ve endişenin neticesi, yüzünde müşahede edilen yaşlılık hali sebebiyledir. Hûd sûresi ve kardeşlerinin Hz. Peygamber (sav)'i ihtiyarlattığını ifade eden bu hadisler, bizlerin Kur'ân-ı Kerîm'i şuurlu okumamız gerektiğini göstermektedir. Kur'ân-ı Kerîm, eğer şuurlu okunursa, mesajları iyi alınırsa, haber verdiği hakikatler ve istikbale ait gerçekler, layık-ı veçhile düşünülürse, insanı, neredeyse vaktinden önce ihtiyarlatır ve ağırlığını hissettirir. Çünkü inanan insan, ondaki, hem geçmişe, hem bugüne, hem de geleceğe ait haberlerin, gerçeğin ta kendisi olduğunu bilir ve bu, onda büyük bir endişe ve korku meydana getirir. Zaten Kur'ân-ı Kerîm'de, sık sık bahsedilen takva da, bu mânâlı endişe ve korkunun tek kelimeyle anlatımından ibarettir. Hz. Muhammed (sav), insanların en mükemmeli, en akıllısı, "Dosdoğru ol" emrinin ne mânâya geldiğim en iyi anlayanı, ahiretteki tehlikeleri en çok bileni, dolayısıyla da bu endişe ve korkuyu en fazla hisseden, ama kendisinden çok ümmeti için hisseden zat olduğu için de, Kur'ân-ı Kerîm, bu açıdan en büyük tesiri O'nda göstermiş ve O'nu ihtiyarlatmıştır. Velhasıl Kur'ân, hakkıyla okunursa, insanı ihtiyarlatır. DİPNOTLAR 1 Tirmizî, Tefsir, 57. 2 Hâkim en-Nisaburî, el-Müstedrek 'ale's-Sahihayn, II, 374, Daru'-Kütüb’il-ilmiyye, Beyrut, 1990. 3 el-Alusî, Ruhu'l-Meani, IX, 202, Daru İhyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, trs. 4 Tirmizî, Tefsir, 57. 5 Bu hususta bakınız: "İmam-ı Tirmizî', Cebeci, Lütfullah, A.Ü. İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sayı: 4, s. 300-301, Ankara, 1980. 6 Aydınlı, Doç. Dr. Abdullah, Hadis Istılahtan Sözlüğü, s. 68, Timaş Yayınları İstanbul, 1987. 7 A.g.e., s. 111. 8 A.g.e., s. 68. 9 Tirmizî, Kitabu'l-İlel, V, 758. 10 Hâkim, Müstedrek, M, 374. 11 es-Suyutî, el-Cami'us-Sağir, (Feyzu'l-Kadir Şerhu'l-Cami'is-Sağir ile birlikte), IV, 168, Matbaatu Mustafa Muhammed, Mısır, 1938; Nureddin el-Heysemî, Mecmau'z-Zevaid, VII, 37, Daru'l-Kitâbî'l-Arabî, Beyrut, 1967. 12 el-Heysemî, VII, 37. 13 Kur'ân-ı Kerîm'in sûreleri, uzunlukları itibarıyla dört kısma ayrılır; tıval, yani en uzun sûreler; miûn, yani âyetlerin sayısı yüz civarında olan sûreler; mesani, yani âyetlerinin sayısı yüzden az, ama yüze yakın olan sûreler ve mufassal, yani kısa sûreler... İmam-ı Nevevî'ye göre, bu mufassal sûreler, 49. sırada yer alan Hucurât sûresinden, Nas sûresine kadar olan sûrelerdir. (Keskioğlu, Osman, Kur'ân-ı Kerîm Bilgileri, s. 128, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1987) 14 es-Suyutî, el-Camiu's-Sağir, (Feyzu'l-Kadir ile birlikte), IV, 168-169. 15 Cerrahoğlu, Prof. Dr. İsmail, Tefsir Usulü, s. 79-83, A.Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1967. 16 el-Menavî, Abdurrauf, el-Feyzu'l-Kadir Şerhu'l-Cami'i's-Sağir, IV, 168, Matbaatu Mustafa Muhammed, 1938, Mısır. 17 er-Râzî, et-Tefsiru'l-Kebir, XVII, 71, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Tahran, trs; el-Alusî, XII, 152. 18 el-Alusî, XI, 202; ez-Zemahşeri, el-Keşşafan Hakâikı't-Tenzil, II, 295, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, trs.; er-Razî, XVII, 71. Aynı rivayet Kuşeyrî'nin Risale'sinde Sülemî vasıtasıyla Ebu Ali eş-Şebevî'den yapılmıştır. (s. 304, trc., Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 1978). 19 Buharî, İlim, 38; Ta'bir, 10; Müslim, Rü'ya, 10(IV, 1775). 20 Hz. Peygamber (sav)'in rüyada görülmesi hususunda bakınız: İbrahim Bayraktar, Hz. Peygamber'in Şemaili, Seha Yayınları, İst. 1990, s. 243-244; Doç. Dr. Talat Sakallı, Rüya ve Hadis Rivayeti, Isparta 1994. 21 el-Alusî, XII, 152. 22 A.g.e., XII, 165. 23 el-Heysemî, Nureddin, VII, 37. 24 el-Alusî, XII, 152-153. 25 el-Menavî, IV, 169. 26 el-Alusî, XII, 152. 27 er-Razî, XVII, 71. 28 el-Alusî, XII, 152. 29 A.g.e., A.y. 30 Uludağ, Süleyman, Kuşeyrî Risalesi Tercümesi, s. 302 (dn. 77). 31 el-Kuşeyri, Kuşeyrî Risalesi, s. 302-305, Ter. Süleyman Uludağ. 32 Tirmizî, Taharet, 4(I, 101-102) 33 İbnu'l-Esir, en-Nihaye, I, 398. 34 el-Kuşeyrî, s. 304. 35 el-Alusî, XII, 152. 36 el-Menavî, IV, 169. 37 A.g.e., IV, 168. 38 Tirmizî, Kıyame, 10 (IV, 622-624). 39 el-Menavî, IV, 168. 40 ez-Zemahşerî, IV, 178. 41 el-Menavî, IV, 168. 42 A.g.e., A.y. 43 el-Alusî, XXIX, 109. 44 Bayraktar, Dr. İbrahim, Hz. Peygamber'in Şemaili, s. 47-48.