Geçen hafta iki taçsız hükümdar bu dünyadan göçtü. Evvela Yunanistan’ın son kralı II. Konstantinos, yıllarca sürgün yaşadıktan sonra yakın zamanda yerleştiği ülkesinde vefat etti.

 

Ardından da bugün çok kimsenin hatırlamadığı, ama vaktiyle dünyanın en zengin ülkelerinden biri olan Haydarâbâd’ın son hükümdarı Bereket Câh, 90 yaşında İstanbul’da vefat etti ve Haydarâbâd’da defnolundu. Câh, asalet unvanıdır.

 

Bereket Câh, son halife Abdülmecid Efendi’nin torunu ve nesil itibarıyla Osman Gazi’ye en yakın üç torundan biri idi. Annesi Dürrişehvar Sultan (1914-2006); hanedanın en popüler ferdlerinden biriydi.

 

 

Gözü yaşlı oyuncaklar!

Hadice Hayriye Ayşe Dürrişehvar Sultan, 1914’te Mehisti Hanım’dan, babasının Çamlıca İcadiye Tepesi’ndeki kasrında dünyaya geldi. Dürrişehvar, şahlara layık inci demektir. Abdülmecid Efendi “şah”lı isimleri pek severdi.

 

Ağabeyi Şehzade Ömer Faruk Efendi, kendisinden yaşça çok büyüktü. O zamana göre ileri fikirli görünen Abdülmecid Efendi ve ailesi mütevazı ve âdeta sıradan bir aile hayatı yaşardı.

 

Abdülmecid Efendi 1922’de Müslümanların son halifesi olarak tarihe geçti. 2 sene dolmadan 3 Mart 1924’te Ankara Meclisi halifeliği kaldırdı ve hanedanı topyekûn sınır dışı etti.

 

Halife ve ailesi 24 saat içinde daha eşyalarını bile toplayamadan apar topar sürgüne yollandı. Dürrişehvar Sultan böylece daha 10 yaşında iken vatanından ayrılmak mecburiyetinde kaldı

 

Dolmabahçe Sarayı’nda oynadığı oyuncaklar, son yıllarda teşhire açılmış; görenlerde hazin hisler uyandırmaktadır.

 

Halife ve ailesi, evvela İsviçre’ye, sonra da ekonomik sebeplerle Fransa’nın Nice şehrine yerleşti.

 

Kimlerin elinde kaldı!

Dürrişehvar Sultan, sürgünün ilk günü yaşadıklarını içli bir üslupla kaleme almıştır. Sonradan Doğan ismiyle neşrettiği hatıralarında diyor ki: “Artık dayanamadım. ‘Ey büyük Fatih’ dedim. ‘Bak şaheserin kimlerin elinde kaldı! Onun yegâne muhafızı senin asil aileni istemiyorlar!

 

Senin hafîdliğine bihakkın [torunun olmaya hakkıyla] lâyık olan halifeyi memleketinden atıyorlar. Hizmetini reddederek, vatan aşkıyla dolu olan kalbini çiğnediler. Milletinin şimdiye kadar lekesiz kalan ismini kirlettiler. Türk neslinin asaletini ortaya çıkaran Âl-i Osman, eski yurdunun sevgili kucağından atıldı...

 

Necib ecdadımızın bu sevgili yurdunu seyretmeye doyamıyordum. Bizi hiç olmazsa sen unutma!’ dedim... Bütün ümitlerim yıkılmış ve saadetin parlak ışıkları sönmüştü. Karanlık bir köşeye çekilerek o felâketli günlerin hatıralarını gözyaşlarımla silmeye çalıştım.

 

Arkamızda yedi asırdan beri hüküm süren Osmanlı ailesinin sönmüş ocağını ve Türk tarihini şanla dolduran dâhilerin tahtını sahipsiz bırakarak ecdâdımızın sevgili yurdunu terk ettik... Memleketten son bir hâtıra olmak üzere yerden bir çakıl taşı aldım. Vatanımın bu mini mini parçasını kalbimin üzerine bastırarak düşündüm.”

 

Berar Prensesi

Dürrişehvar Sultan Nice’te 20 Aralık 1931’de İngiltere’ye bağlı Haydarâbâd Nizâmı Osman Âsaf Câh’ın oğlu Berar Prensi Âzam Câh Himâyet Ali Han (1907-1970) ile evlendi.  Nikâhlarını 1931’de Damad Şerif Paşa kıydı. Böylece Berar Prensesi oldu.

 

Sultan V. Murad’ın torunu Nilüfer Hanımsultan da aynı zamanda damadın küçük kardeşi Şecâat ile evlendi. Böylece Dürrişehvar Sultan, ailesini kurtarmak adına, denk olmayan biriyle evlenerek, kendisini feda etmek asaletini gösterdi.

 

O zamanlar dünyanın en zengin adamlarından biri sayılan ve TIME mecmuasına göre 1937’de serveti 2 milyar dolar olan Nizâm (1886-1967), Osmanlı ailesinin sürgündeki mağduriyetini haber alıp, İngilizleri de ürkütmeden, 1925’ten itibaren Halife’ye 300 sterlin maaş bağlamıştı.

 

Halife ile dünür olduktan sonra tahsisatı 500 sterline çıkarmış; Halife ve ailesi bu sayede nefes almıştır. Halife’ye verilen ek tahsisattan, hânedanın muhtaç ferdlerine maaş taksim edildi. Böylece Dürrişehvar Sultan’ın evliliği, aileye nisbeten bir nefes aldırdı.

 

Bu evlilik için bazılarınca “Nizam’ın halifeliği elde etmek için giriştiği bir manevra olduğu” dedikodusu yapıldı.  Ankara, hanedanı güçlendireceğinden korktuğu için bu evliliği protesto ettiyse de İngiltere hükûmeti evliliğin siyasi bir ciheti olmadığı cihetinde teminat verdi.

 

Hindistan’ın incisi

Haydarâbâd, Güney Hindistan’da büyük bir şehirdir. Sünnî Hanefî nizamlar, Gürgâniye Devleti soylularından olup, 1724’ten beri burada hüküm süren Semerkant asıllı bir Müslüman hânedandır. İkinci nizam Nâsır, Sultan I. Mahmud’u halife tanıdığını beyan eden bir mektup göndermişti. İlk kurucusunun isminden dolayı hükümdarlarına “nizam” denir.

 

İngiliz işgalinden sonra da isyana katılmadığı için otonom olarak varlığını devam ettiren Haydarâbâd Nizâmlığı, 1948’de kurulan Hindistan federasyonunun bir parçası iken, 1956’da hâkimiyeti tamamen kaldırıldı.

 

Nizamlığın nüfusu, Dürrişehvar Sultan'ın evlendiği 1931’de 15 milyon; 1981’de ise 35 milyondu. Halkın %13’ü Müslümandır. Haydarâbâd, Hindistan’ın 5. büyük şehridir. Nizâm’ın kurduğu ve İslâm tetkikleriyle meşhur Osmaniyye Üniversitesi vardır.

 

Sert bakış!

Dürrişehvar Sultan, annesi ve Türkiye’den getirttiği eski saray bendegânından 22 kadar kız ile babasının kâtibi Hüseyin Nakib Bey refakatinde Haydarâbâd’a gitti. Burada hayır işleriyle meşgul oldu.

 

İklim ve âdetlere intibak edemedi ve mutlu olamadı; ama evliliğini de vazife şuuruyla sürdürdü. Nilüfer Hanımsultan ise, bu hayata ve kocasının sefahatine dayanamayarak 1952’de ayrıldı.

 

1935 senesinde Kral V. George’un verdiği jübilede, Dürrişehvar Sultan, davetliler arasındaki başbakan İsmet İnönü ile karşılaştı. Dürrişehvar Sultan, kendisine uzatılan eli sıkmak yerine, elini boynundaki hânedan nişanına götürerek İnönü’ye sert bir bakış attı ve arkasını dönüp uzaklaştı. İnönü, bunun intikamını sonradan fena alacaktı!..

 

Sükse yapan ziyaretler

Dürrişehvar Sultan, 1944’te vefat eden babasını İstanbul’a defnettirebilmek için 1945 ve 1948’de diplomatik pasaportla Türkiye’ye girip çıktı. Aslında memlekete girmesi yasak olduğu hâlde, diplomatik pasaport kapıları açmıştı. Artık reisicumhur koltuğundaki İsmet İnönü ile görüştü ise de, muvaffak olamadı.

 

Gazeteler Dürrişehvar Sultan’ın ziyaretlerine uzun yer ayırdı. Dürrişehvar Sultan, hânedanın hanımlarına memlekete dönüş izni verildiği 1952’den sonra yazları umumiyetle İstanbul’da geçirirdi...

 

1911’de tahta geçen 7. nizam Osman Ali Han, 1967’de vefat etmeden, müsrif diye beğenmediği oğlu Himâyet’i atlayarak, Bereket’i yerine bıraktı.

 

Halife Abdülmecid Efendi, şehzade Ömer Faruk Efendi ve Dürrişehvar Sultan

 

Soylu kırgınlık

Dürrişehvar Sultan, Cihan Harbi sebebiyle ve çocukların tahsili vesilesiyle Londra’ya yerleşti. Nizamlığın Londra’daki temsilciliği olan ''Hyderabad Palace''da yaşadı. Burada 7 Şubat 2006 tarihinde vefat etti. Brookwood’da medfundur.

 

Babası hükümdar sayılırsa, yaşça en son dünyaya gelen ve en son vefat eden hükümdar çocuğudur. 8 lisan konuşurdu. Hattat ve amatör tiyatro yazarı idi. Hatıralarını Hindistan’da bastırmıştır.

 

Uzun boylu idi. Zamanın en güzel kadınlarından birisi sayılırdı. Soğuk görünüşü ardında, çekingenliği ve hususi hayatını ifşa etmemek arzusu yatardı.

 

Dürrişehvar Sultan

 

İki sultanzade

Dürrişehvar Sultan’ın, Damad Himâyet Ali Han’dan (1907- 1970), her ikisi de Nice’te dünyaya gelen iki oğlu oldu. Sultanzade Mir Bereket Ali Han Mükerrem Câh, 1933’te doğdu. Cambridge’te mühendislik ve Standurst askerî mektebinde istihkâm tahsili gördü.

 

1967’de vefat eden dedesinin yerine, vasiyeti üzerine Haydarâbâd Nizâmı ve Âsaf-Câh hânedanının reisi  oldu. Nehru’nun yakın arkadaşı olan Âzam Câh’ın, bir ara büyükelçi olarak Müslüman bir memlekete gönderilmesi düşünülmüştü.

 

Haydarâbâd’daki 6 sarayından biri (Çarmahal) müze ve biri de (Feleknüma) lüks oteldir. 1980’lere kadar babası gibi Hindistan’daki en zengin adam iken, boşanma ve hukukî ihtilaflar sebebiyle servetinin çoğunu kaybetti. Şu andaki serveti 1 milyar dolar tahmin edilmektedir.

 

Dört defa evlendi. Altı çocuğu oldu. Otomobillere meraklıydı. 1996’dan beri ekseri Türkiye’de yaşıyordu.

 

Dürrişehvar Sultan’ın ikinci oğlu Sultanzâde Mir Kerâmet Ali Han Mufahham Câh, 1939 tarihinde Nice’te doğdu. Haydarâbâd, Fransa ve İngiltere’de tahsil gördü. Cambridge’de hukuk okudu. Hindistan’da destek verdiği popüler bir mühendislik ve teknoloji fakültesi kendi ismini taşımaktadır. İki oğlu vardır. Londra ve Haydarâbâd’da yaşamaktadır.


.

Düşmanın bir ok atımlık mesafeye geldiğini duyan Padişah, otağına çekilip sırtına Cenab-ı Peygamber’in hırkasını giydi. Eline mızrağını alıp dua etmeye başladı. Sonra…

 

 

 

Bir torun çocuğunun olduğunu Zigetvar Seferinde ölümünden az evvel öğrenen Kanuni Sultan Süleyman, torununa büyük dedesi Fatih Sultan Mehmed’in ismini verdi. 

 

Zamanın âlimlerinden iyi bir tahsil görüp, tarihe geçmiş muhteşem bir sünnet düğünü ile sünnet edildi. Sonra Manisa’ya vali olarak gönderildi. Kaynaklar hiçbir Osmanlı şehzadesinin böyle bir tahsil ve terbiye imkânına nail olmadığını yazar.

 

Bir sancağa vali olarak gönderilen son şehzadedir. Bundan sonraki şehzadeler yaşları küçük olduğu için sancağa çıkarılmayarak hep sarayda yaşamış; daha sonra bu usul zamanın icabıyla tamamen terk edilmiştir.

 

 

 

Soğuk, kıtlık, salgın ve harb

 

 

 

Babası Sultan III. Murad’ın vefatı üzerine 1595’te 29 yaşında tahta geçti. Osmanlı sultanlarının 13’üncüsü ve İslâm halifelerinin 72’ncisidir.

 

Kendisini 1593’ten beri devam eden Osmanlı-Avusturya harblerinin ortasında buldu. Bürokratların çekişmeleri ve Veziriazam Sinan Paşa’nın tedbirsizliği yüzünden harb uzamıştı. Bir yandan da Erdel, Eflak ve Boğdan’da isyanlar çıkmıştı.

 

Bu arada şiddetli kış ve kolera salgını, payitahtta pahalılık ve kıtlığa, bu da hoşnutsuzluğa sebep oldu. Padişah; iç hazineden devlet hazinesine takviye yaparak buhranı önlemeye çalıştı.

 

 

 

 

 

 

Son kardeş katli

 

 

 

Sultan III. Mehmed tahta çıktığında evvela sırayla atalarının kabirlerini ziyaret etti. Cuma selamlığında vezirlerin yanına yaklaşarak devletin ve halkın meselelerini padişahla konuşma âdetini ihya etti. Bunlar büyük ümitler uyandırdı.

 

Tahta çıktığı zaman Fatih Sultan Mehmed’in teşkilat kanunu mucibince, ileride taht iddiasıyla ayaklanmalarının önüne geçmek için erkek kardeşlerini idam ettirmişti. Padişah’ın üzülerek verdiği bu karar, İstanbul’da büyük infiale yol açtı. Bu kanun-ı kadimin (anayasa geleneğinin) de son tatbiki oldu.

 

Bunların en büyüğü olan Şehzade Mustafa’nın başına geleceği sezmişçesine söylediği şu beyit çok hazindir: “Nâsiyemde kâtib-i kudret ne yazdı bilmedim. Âh kim bu gülşen-i âlemde her giz gülmedim.”

 

Padişah, debdebeye meraklı olan babasından bambaşka bir mizaca sahipti. Saraydaki fazla personeli ve eğlenceyi tasfiye etti. Sarayın borçlarının derhal ödenmesini emretti. Sade bir yaşantı sürmeye başladı.

 

Arnavut asıllı annesi Safiye Sultan’a sevgi ve hürmetinden dolayı onun tesirinde kaldığı söylenmiş olsa da mübalağalıdır.

 

 

 

Korkaklık ve acele

 

 

 

Kumandan Mehmed Paşa’nın kararsızlığı yüzünden, Estergon ve Vişegrad, Almanların eline geçti (7 Ağustos 1595). Neyse ki Osmanlı ordusu, vuruşarak ricat ettiği için imhadan kurtuldu. Öte taraftan veziriazam Sinan Paşa, Eflak’ı işgal etti, Bükreş düştü.

 

Ancak Sinan Paşa’nın Eflak’ta asayişi kuramadan alelacele ayrılması üzerine, Voyvoda Mihail, Osmanlı kuvvetlerini takibe başladı. Ordu Tuna’yı geçerken, Sinan Paşa’nın lüzumsuz yere oyalanması sebebiyle Eflak birlikleri yetişti.

 

Voyvoda, top ateşiyle köprüyü yıktırdı. Henüz karşıya geçmemiş olan akıncı birliklerini imha etti (27 Ekim 1595). Böylece akıncı ocağı, bir daha altından kalkamayacağı bir darbe yedi.

 

 

 

Romantik çılgınlar!

 

 

 

Azledilip sürgüne gönderilen Sinan Paşa, 2 sene evvel, hemen bütün devlet adamlarının muhalefetine rağmen, makul bir sebep olmadan Almanya’ya harb açtırmış ve Alman imparatorunu zincire vurup İstanbul’a getireceği palavrasını savurmuştu.

 

Bu felaketlere sebebiyet veren Sinan Paşa ve oğlu Mehmed Paşa, Osmanlı tarihinin en uğursuz şahsiyetlerindendir. Tarih, böyle olmayacak hayallerle arkasına kitleleri katıp felakete sürükleyen romantik çılgınlarla doludur.

 

Bu felaketler üzerine Padişah, hocası Sadeddin Efendi’nin de telkiniyle bizzat sefere çıkmaya karar verdi. Sefere çıkacağı hususunda her yere haberler göndererek, milletin kalbini ve fikrini harb sahasında teksif etti. Ordu, bugün Macaristan’daki Eğri üzerine yürüdü.

 

Kale, ehemmiyetli mevkii sebebiyle Sultan Kanuni devrinde 45 gün kuşatılmış, ama alınamamıştı. Padişah, şer’î kaideye göre kaleye haber gönderdi. “Sizi evvela Allah’ın dinine davet ederiz. Müslüman olursanız, size zararım yoktur. Eskiden olduğu gibi mal ve mülkünüzde tasarruf edersiniz. Olmazsanız, kaleyi bırakıp emniyet içinde memleketinize gidebilirsiniz. Yoksa cenge girişip ateş ederseniz, kurtulamazsınız!” dedi.

 

Bu, Osmanlıların bütün icraatında şer’î esaslara ne kadar riayetkâr olduğunun bir delilidir. Kaledekiler bu daveti kabul etmediği gibi, mektubu götüren haberciyi de casuslukla itham edilip hapsettiler. Bunun üzerine atış başladı ve 12 Ekim 1596’da kale düştü.

 

 

 

 

 

 

Beyaz şövalye

 

 

 

25 Ekim 1596 günü, 150 bin kişilik düşman ordusu ile Macaristan’daki Haçova sahrasında karşılaşıldı. Ordu, Alman, Macar, Papalık, Floransa, Leh, Çek ve Slovak kuvvetlerinden müteşekkildi. Osmanlı ordusu 100 bin kişi kadardı.

 

Harbin ikinci günü, müttefikler hücum etti; Osmanlı öncü kuvvetleri geri çekildi. Harb kızıştı. Düşmanın bir ok atımlık mesafeye geldiğini duyan Padişah, otağına çekilip sırtına Cenab-ı Peygamber’in hırkasını giydi. Eline mızrağını alıp dua etmeye başladı.

 

Veziriazam kendisine ricati tavsiye etti. O ise hocası Sadeddin Efendi’nin fikrini sordu. Hocası, “Harb böyledir. Lazım olan, yerinizde sabit olmanızdır” diye fikir bildirdi.

 

Padişah’ı beyaz elbisesiyle atının üzerinde ve hocası Sadeddin Efendi’yi de Padişah’ın atının gemini tutmuş hâlde gören askerlerin morali yerine geldi.

 

Ordunun hizmet birlikleri bile, ellerine geçirdikleri silahlarla düşmana saldırdı. Padişah, bir yandan da, “Düşman kaçtı” diye bağırttı.

 

 

 

Tesadüf!..

 

 

 

Bataklığa itilen müttefik ordusunun 20 bin neferi imha edildi. Tatar atlıları da kaçan 60 bin kişiyi imha etti. Böylece büyük bir imha muharebesi kazanılmış oldu.

 

Öncü kumandanları Cağaloğlu Sinan Paşa ile Kırım Hanı Fetih Giray’ın bu zaferde büyük hissesi vardır. Ordu aşçıları, bu taarruz esnasında ele geçirdikleri düşman miğferlerini, dönüşte zafer nişanesi olarak Topkapı Sarayı’nda mutfak kapısına çivilemiştir.

 

Bazı modern tarihçilerin, bunu tesadüfen kazanılmış bir zafer olarak göstermesi doğru değildir. Birliklerin geri çekilmesi, düşman toplarının daha uzun menzilli olmasının getirdiği dezavantajı kırmak için yapılmış bir harb taktiği idi.

 

 

 

Mohaç’tan aşağı kalmaz!

 

 

 

Haçova Muharebesi, dünyanın en kuvvetli kara ordusuna sahip olan Osmanlılara karşı meydan muharebesine girişmenin ne kadar yanlış olduğunu bir daha göstermiştir. Artık Eğri Fatihi diye anılan Padişah’ın bizzat sefere çıkışı, askerî bürokratların beceriksizliklerini telafi etmiştir.

 

Tarihçi Peçevi der ki: “Haçova, Mohaç’tan daha küçük bir zafer değildi. Eğer bunda da Budin’e yürünseydi, düşman elindeki bütün kaleler düşerdi. Hiç değilse o kış Belgrad’da geçirilip baharda tekrar harekete geçilseydi, netice bambaşka olurdu.”

 

Ama zafer sarhoşluğundaki vezirlerin ve askerin en büyük arzusu bir an evvel İstanbul’a dönmekti.

 

Harbden evvel Erdel voyvodası harb meclisinde, Osmanlılara veya müttefiklere tâbi olunmasını sorduğunda, herkes Osmanlılara tabi kalma fikrini savunmuş, ama voyvoda dinlememişti. Haçova’dan sonra Erdel, Eflak ve Boğdan’da Osmanlı taraftarlığı kuvvetlenmiştir.

 

 

 

 

 

 

Basit işe büyük mükâfat?

 

 

 

1601 senesinde Arşidük Ferdinand, 80 bin askerle Kanije Kalesi’ni kuşattı. Şiddetli kış sebebiyle takviye kuvvetleri gelemedi. 9 bin askerle kaleyi müdafaa eden Tiryaki Hasan Paşa, sahte mektuplarla, kaledekileri takviye geleceğine inandırdı.

 

Sonra da kalede top olmadığı intibaını vererek düşmanı kaleye yaklaştırıp, ardından top atışıyla hayli zayiat verdirdi. Sık sık huruç hareketi yaparak düşmanı geri çekilmeye mecbur etti (18 Kasım 1601).

 

Düşmanın mühimmatı ele geçirildi. Bu, Alman harblerinin nihai zaferi sayılır. Bundan dolayı Padişah kendisini tebrik edip vezirlik rütbesi verdiğinde gözyaşlarını tutamamış, “Eskiden böyle basit hizmetlere karşı bir mükâfat beklenmezdi” diyerek şaşkınlığını gizlememiştir.

 

Tarihçiler Hasan Paşa için der ki: “Saltanatın şanını o kadar yüksek görürdü ki, devletin iltifatını, kendisinden bile kıskanırdı.” Bu mesuliyet hissi, devlete ve millete hizmeti, mükâfat beklemeksizin en tabii vazife sayan gazilerin hemen hepsinde vardı.


.

Büyük bir hüsnüniyetle devlet hizmetlerini ehline tevdi etmek hususunda hassasiyet gösterirdi. Fakat nezaket ve mahcubiyeti istismar edilirdi.

 

 

 

Sultan III. Mehmed devrinde toprak kaybı yaşanmamış; ama imparatorluk bir durgunluk devresine girmiştir. Artık birinci sınıf asker ve bürokrata pek rastlanmamaktadır.

 

Müesseselerde bir gevşeme görülmektedir. Divan-ı Hümayun’un nüfuzu, saray adamları lehine azalmıştır. Ancak kültür hayatı, sanat ve ilim, parlaklığından bir şey kaybetmemiştir.

 

Padişah saltanatının ilk yıllarında Almanlarla uğraşırken, Anadolu’da memnuniyetsiz bir kitlenin öncülüğünde Celali isyanları çıktı. Bu isim, Yavuz Sultan Selim’in son zamanında Anadolu’da ayaklanan Bozoklu Celal adında bir sipahi subayından gelmektedir.

 

Haçova’da 30 bin askerin firar ettiği tespit edilmişti. Harb dönüşü bunlar ordudan ihraç olundu. Bunlar arasında, haklı sebeple harbe iştirak etmeyenler veya yerine göz diken birisinin iftirasına uğrayanlar da vardı. Üstelik sefere gelmeyip, kardeşini gönderen Kırım Hanı Gazi Giray Han, mazeretine bakılmayarak azledilmişti.

 

Tek geliri bu olan 30 bin kişinin ordudan atılması, isyanın en mühim sebebidir. Bunlar Anadolu’ya dağılarak eşkıyalığa başladılar.

 

 

 

Eşkıyayı vali yapsan…

 

 

 

Yeniçeri sayısının artmasının, Türkmenler arasında meydana getirdiği kıskançlık; devlet adamlarının yetersizliği ve bolluk içinde yaşamaya alışmış Anadolu halkının giderek fakirleşmesi de hadiseyi körüklemiştir.

 

Bu esnada haksızlığa uğradığını iddia eden Karayazıcı Abdülhalim adında eski bir subay, etrafına topladığı memnuniyetsiz bir kitle ile beraber isyan bayrağını açtı. Hükûmet kendisini Amasya valisi yaparak isyanı geçici olarak söndürdü.

 

Ama Karayazıcı tekrar ayaklanarak kendisini hükümdar ilan etti. İsyan zahmetli bir şekilde bastırıldı. Ama isyana yol açan sebepler giderilemediği için bu, muvakkat bir zafer olarak kaldı.

 

Ertesi sene yeni isyanlar çıktı; hatta İstanbul’a kadar yayıldı. Hükûmet isyancılarla anlaşma yoluna giderek isyan ateşini bir müddet söndürmeye muvaffak oldu. 

 

Bu arada öteden beri İstanbul’da bankerlik yapan ve saraya da icabında kredi açan Ester Kira adında bir Yahudi kadın, yolsuzluğu ortaya çıkınca idam edildi. Bu kadının sarayla irtibatı, Padişah ve ailesi hakkında pekçok asılsız dedikoduya yol açmıştır.

 

 

 

Sultan III. Mehmed’in kabri

 

 

 

Keder ve Ölüm

 

 

 

Padişah’ın son zamanlarında İstanbul’da yeniçeri ve sipahi huzursuzluğu vesilesiyle sadrazam olan Yemişçi Hasan Paşa âdeta bir diktatör hüviyetine büründü. Bu arada Padişah’ın 20 yaşlarındaki büyük oğlu Şehzade Mahmud, babasından kendisini Anadolu serdarı tayin etmesini istedi. Celalilerin hakkından gelebileceğini söyledi.

 

Kabiliyetli, heyecanlı, ama ihtiyatsız hareketleri yüzünden Şehzade kendisini bir komplonun ortasında buluvermiş; bunu tespit eden babası tarafından 7 Haziran 1603’te idam edilmiştir. Padişah, hemen ardından da Yemişçi Hasan Paşa’nın hakkından gelmiştir...

 

Bütün bu olup bitenleri fırsat bilen İran Şahı III. Abbas, Avrupa devletleriyle ittifak ederek Osmanlı hududunu geçti. Tebriz valisinin ordusu yenildi; vali şehit düştü. Şah, Tebriz’i kuşattı.

 

Kaledekiler çaresiz kalınca, vire ile teslim oldular. Bu hâlde teslim olanların can ve mallarına dokunmak harb hukukuna aykırı olduğu hâlde, Şah, şehirdeki halkı katliam etti (21 Ekim 1603). Ardından Nahçıvan ve Revan düştü.

 

Bütün bu olup bitenlerden dolayı çok üzülen ve yemeden içmeden kesilen Sultan III. Mehmed, 21-22 Aralık 1603 gecesi kalb krizinden öldü. 37 yaşındaydı.

 

Ayasofya Camii avlusundaki türbesine defnedildi. Geride Ahmed ve Mustafa adında 2 oğlu ve birkaç kızı kaldı. Şehzade Mahmud, Cihangir ve Selim babalarının sağlığında ölmüştü.

 

 

 

Sultan III. Mehmed

 

 

 

Hızlı diplomasi

 

 

 

1904-1913 arası Rumeli’de askerî vazifeli olarak bulunan Fransız Albay Leon Lamouche, yazdığı tarihinde Sultan III. Mehmed’in “hakikaten bir devlet idaresine lazım olan vasıfları haiz bulunduğunu” söyler.

 

Vefat ettiğinde Osmanlı Devleti, her cihetten dünyanın en güçlüsüydü. Emsali bulunmayan kara ve deniz kuvvetleriyle harici siyasette sözünü geçiriyordu. Aynı anda hem Avrupa’da, hem İran’da, hem de Anadolu’da üç ayrı düşmanla mücadele edebilmesi bu kudretin delilidir.

 

Padişah, Avrupa siyasetine meraklıydı. Buna dair raporları okur; İngiltere ve Fransa ile diplomatik münasebetlere ehemmiyet verirdi. Kraliçe I. Elizabeth kendisine bir org göndermiş bunu getiren elçiye çok iltifat edip gönderdikten sonra, orgun sarayda kendisinin gözüne çarpmayacak bir yere konmasını istemiştir. Tütün, İstanbul’a bu padişah zamanında İngilizler tarafından getirilmiştir.

 

 

 

Sultan III. Mehmed Eğri Seferinde

 

 

 

Zulme rızamız yoktur!

 

 

 

Sultan III. Mehmed, kaynaklarda, nazik, halim, selim, sakin, vakur, hassas, kolay ikna olan ve çok dindar bir şahsiyet olarak vasıflandırılır. Beş vakit namazını cemaatle kılar; Cenab-ı Peygamber’in ismi anıldığı zaman hürmetinden ayağa kalkardı.

 

Âlimlere kıymet verir, taltif ve teşvik ederdi. Halvetiye tarikati şeyhi Abdülmecid Sivâsî ile yakınlığı vardı. Şeyh, Eğri Seferine iştirak etmiştir. Selânikî, Mustafa Âlî, Hoca Sâdeddin Efendi gibi tarihçiler; Nev'î ve Bâkî gibi şairler onun devrinde yaşadı.

 

Medine’de bir medrese yaptırmıştır. Vefa’da bir medrese yaptırmaya teşebbüs etmişse de, ömrü vefa etmediği rivayet olunur. Davudpaşa’daki kasrı, bugüne gelmemiştir. Annesinin Eminönü’nde inşasına başladığı Yeni Cami ve külliyesinin ilk masraflarını karşıladı.

 

Kısa boylu, topluca, açık tenli, siyah saçlı idi. Avdan hoşlanırdı. Ok yapmakta usta idi. Daima kılıç ve yay ile gezerdi. Usta bir şairdi. 'Adlî' mahlası ile, samimi ve sade bir dille yazılmış şiirleri, kalbinin inceliğini ve hassasiyetini gösterir. Adalete ve Allah’ın emrine bağlılığını gösteren şu beyiti çok meşhurdur:

 

Yokdurur zulme rızamız adle biz mailleriz,

 

Gözleriz Hakkın rızasın emrine kailleriz.

 

(Zulme rızamız yoktur, adalete taraftarız/Allah’ın rızasını gözetiriz, onun emrine itaatkârız)

 

 

 

Adam yokluğu

 

 

 

1590 senesinde bir Eyüp Sultan ziyaretinden dönerken, haksızlığa uğradıklarını iddia eden bazı kadılar, Anadolu kazaskerinden şikâyetçi oldular. Padişah tahkikat yaptırıp kazaskerin haksız olduğunu görüp, azletti.

 

Bir sipahinin, alacağını isteyen bir Rum taciri öldürmesine Padişah çok kızdı, derhal katilin bulunup cezalandırılması için veziriazama tezkere yazdı. Fakat sipahi bulunamadı.

 

Padişah, büyük bir hüsnüniyetle devlet hizmetlerini ehline tevdi etmek hususunda hassasiyet gösterirdi. Fakat nezaket ve mahcubiyeti istismar edilirdi.

 

Şehzadeler, küçük yaşta lala adı verilen devlet adamlarının terbiyesine verilir; tahta çıkınca da umumiyetle bunları veziriazam yapardı. Sultan III. Mehmed çocukluğundan beri yanında bulunan Lala Mehmed Paşa’nın vefatından sonra, düşük profilli devlet adamlarının çekişmeleri arasında yıpranmıştır.

 

 

 

Kime itimat ettiysem…

 

 

 

Yavuz Sultan Selim’in nedimi Hasan Can’ın oğlu olan Sadeddin Efendi, Sultan III. Murad ve III. Mehmed’in bir numaralı müşaviri idi. Sultan III. Mehmed, hocası Sadeddin Efendi’nin fikirlerinden çok istifade etmiştir.

 

Hocasına danışılmadan hiçbir karar verilmemesini emretmişti. Bu sebeple bütün vezirler Hace-i Sultani’den çekinirdi. Aynı zamanda usta bir tarihçi idi. Büyük bir ulema ailesinin de atası olmuştur.

 

Sadeddin Efendi, orduda büyük bir ıslahat yapmak istiyordu. Yeniçerilerin aleyhine, ordunun diğer kısmını teşkil eden eyalet askerlerine, Kanuni Sultan Süleyman zamanındaki ehemmiyet ve gücünü kazandırmak istiyordu.

 

Ama ömrü vefa etmedi; 1599’da vefat etti. Bu projeyi, 20 sene sonra Sultan II. Osman tekrar ele aldı; ama hayatı pahasına muvaffak olamadı.

 

Hoca Sadeddin Efendi’nin ölümüyle Padişah büsbütün yalnız kalmıştır. Onun en büyük talihsizliği, etrafında kıymetli insanların çok azalmış olmasıdır. Bir defasında “Kime itimat ettiysem, itimadımı boşa çıkardı. Dünyada sözüne sadık ve hakşinas bir kimse bulamadım” diye yakınmıştır.


.

Baştan beri, yer sarsıntısı insanların en büyük korkularından birisi olmuş. Şehirler, köyler, zelzelelerle yıkılmış; yeniden kurulmuş.

 

 

 

Anadolu’nun büyük bir kısmı, eskiden beri zelzele mıntıkası olarak kabul ediliyor. Nice zelzeleler, şehirleri ve insanları yutmuş, medeniyetleri yok etmiş.

 

Mukaddes Kitaplar, dünyanın zelzele ile sona ereceğini söyler; ama zelzeleden kaçarak kurtulmayı da yasaklamıyor. Cenab-ı Peygamber’in zelzele olunca açık yere çıkmayı tavsiye ettiği, eğri duvarın önünden koşarak geçtiği mervidir.

 

Kur’ân-ı kerimde Zilzal (zelzele) Suresi vardır. Resulullah  aleyhisselam, yanında Hazret-i Ebu Bekr, Ömer ve Osman olduğu hâlde Uhud Dağında iken zelzele oldu. Ayağı ile yere vurup, “Sabit ol ey Uhud! Senin üzerinde peygamber, sıddık ve iki şehid vardır” buyurdu.

 

 

 

İyiler-Kötüler

 

 

 

Zelzelenin sebebine filozoflar kafa yormuş; Şark ve Garbda bu mevzuda çok eser yazılmıştır. Bunlar jeofizik ilminin esasıdır. Arzdaki levhaların sürtünmesinden biriken stresin dışarı çıkışı olarak düşünülürdü.

 

Zelzelelerin çokluğu ve şiddeti, umumiyetle kıyamet alameti ve cemiyetteki kötülüklerin cezası olarak görülmüş ise de, bunun insanları çaresiz bırakan bir fizik hadisesi olduğunu unutmamak lazımdır. Arifler, “Kötüler böylelikle cezasını bulur, iyiler şehit olarak mükafatlandırılır” şeklinde teselli vermiştir.

 

1042’de Ebu Tahir Şirâzi Tebriz’de şiddetli bir zelzele olacağını tahmin etmiş; halkı sahralara çıkarması için idarecileri ikaz etmişti. Hakikaten şehir yerle bir oldu. Evvelce 858 tarihinde yine böyle bir zelzele ile yerle bir olan şehir yeniden imar edilmişti.

 

Ebu Tahir Şirâzi, artık şiddetli bir zelzele beklenmediğini; ama şehrin su baskınlarına maruz kalabileceğini söyledi. Halife Kaim Biemrillah’a verdiği rapor üzerine şehrin altına su tahliyesi için büyük kanallar açıldı. Ayrıca şehrin altında hava cereyanını temin edip, gaz ve buhar sıkışması sebebiyle vuku bulabilecek zelzelelere mâni olabilmek adına kuyular açtırıldı.

 

 

 

Erzurum-Kars depremi

 

 

 

Titreyen Maraş

 

 

 

Türkiye ve Suriye arası esaslı bir zelzele mıntıkasıdır. 847’de Mısır, Antakya, Suriye ve Musul büyük bir sarsıntıya uğradı. Antakya’da 20 bin, Musul’da 50 bin kişi öldü. Akdeniz kabardı. Antakya’daki Akra dağı denize kaydı. Bir nehir kayboldu. Yerden kötü kokulu gazlar fışkırdı.

 

13 Ağustos 1822’de Maraş ve havalisinde çok büyük bir zelzele oldu. Maraş, Haleb ve Ayntab’da 20 bin kişi öldü. Sarsıntılar iki sene sürdü. Rodos’ta ve Gazze’de hissedildi. Maraş kelimesinin, Arapça “sarsıntı” manasına “ra’şe”den gelmesi enteresandır.

 

1246’da Ahlat’ta, 1275’te Diyarbekir’de, 1419’da Amasya-Tokat-Bursa hattında muazzam zelzeleler oldu. Halk aylarca çadırlarda yaşadı. Altı su ile kaplı yerler, Eskişehir, İzmir, Bursa, Denizli zelzeleye yatkındır. 1688’de İzmir, 1855’deki Bursa, 1858’de Erzurum zelzelesi şehri yerle bir etti.

 

Anadolu’nun kalbi İstanbul, nice zelzelelerden nasibini almış bir şehirdir. Bizans devrinde, kuruluşundan 1453’e kadar, 50’den fazla zelzele olmuştu. Hele 557 tarihli zelzelede şehrin surları yıkılmış; Ayasofya Kilisesi’nin dillere destan kubbesi bile çökmüştü. 989 tarihli zelzele, İtalya’dan bile hissedilmiş; yeniden yapılan Ayasofya kubbesi, hasar görmüştü. 1343 zelzelesi 12 gün sürmüş; 1346 zelzelesi fasılasız bir sene devam etmiştir.

 

Hepimizi derin eleme sevk eden bu büyük felakette ölenlere rahmet, kalanlara sabır ve şifa dileriz. Allah afetinden muhafaza buyursun.

 

 

 

1939 Erzincan zelzelesi

 

 

 

"Küçük Kıyamet"

 

 

 

İstanbul’un fethinden sonra yaşanan en büyük zelzele, 1509 tarihli ve "Küçük Kıyamet" adı verilen zelzeledir. Gerçekten kıyamet gibi, 45 gün sürmüş; binaların çoğu yıkılmış; binlerce kişi ölmüştü. Sultan II. Bayezid, sarayın bahçesindeki çadırda yaşamış; sonra Edirne’ye gitmişti. Hâlbuki burada da Tunca Nehri taşarak şehri su basmıştı.

 

Bu zelzele, Osmanlı şehir mimarisinde bir dönüm noktası teşkil eder. Şehrin yeniden imarında, taş yerine, ahşap tercih edilmiştir. Zelzele anında taş, can kaybına sebebiyet vermekte; ama ahşap binalar beşik gibi sallandığı hâlde, kolay kolay yıkılmamaktadır. İnsanın kaçabileceği yangın; kaçamayacağı zelzeleye tercih edilmiştir. Bundan sonra nice zelzeleler olmuş; ama fazla can ve mal kaybı yaşanmamıştı.

 

İstanbul tarihindeki 2. büyük zelzele 22 Mayıs 1766 tarihlidir. Birçok caminin çöktüğü ve 300 kişinin öldüğü zelzele, 1509’dakine göre daha az hasar vermişti; ama artçı sarsıntılar 2,5 sene devam ederek halkın maneviyatını altüst etti. Bu zelzelenin merkez üssünün, İzmit Körfezi olduğu tahmin ediliyor.

 

Burada da taş üstünde taş kalmadığı, sahilleri deniz sularının kapladığı, o devre ait kroniklerde anlatılır. Fatih ve Eyüp Camii yıkılmış; zamanın padişahı Sultan III. Mustafa, devam eden Rus savaşlarına rağmen, bir servet harcayarak şehri yeniden imar etmiştir.

 

 

 

1894 İstanbul zelzelesi

 

 

 

İstanbul’da tsunami

 

 

 

İstanbul’un 3. büyük zelzelesi 10 Temmuz 1894 tarihlidir. Bir yaz günü öğlen üzeri başlayan zelzele, o zamanın imkânları daha mükemmel olduğu için, ilmî metodlarla tesbit ve rapor edilmiştir. Merkez üssü Yeşilköy açıkları olan zelzelede, her biri birkaç saniyelik birkaç sarsıntı olmuş; Marmara Denizi’nde de tsunami yaşanmıştı. Girit, Bükreş, Yanya ve Anadolu’nun ücra köşelerinde bile hissedilmiştir.

 

Zamanın Padişahı Sultan II. Abdülhamid, halkın maneviyatını bozmamak endişesiyle gazetelere tahdit getirmişti. 500 civarında kişinin öldüğü anlaşılan zelzelenin ardından Padişah, bizzat 1500 altın lira vererek bir kampanya başlatmış; birkaç ay içinde yardım mikdarı 100 bin liraya ulaşmıştı. Bu paradan, zelzelede ölenlerin ailelerine 10’ar altın lira; dul ve yetimlere ise kişi başına 5’er altın lira verilmiştir.

 

Dolmabahçe Sarayı’nda bir bayramlaşma esnasında zelzele olmuş, herkes kendisini dışarı atmış, Padişah yerinden kıpırdamayıp ezan okutturmuştur.

 

Padişah, İtalya’dan her biri 3200 frank tutan iki sismograf aleti getirtti. Bunlardan biri, Kandilli Rasathanesi’ne; diğeri, Yıldız Sarayı’na konuldu.

 

 

 

1939 Erzincan zelzelesi

 

 

 

Sonrası, başka bir âfet!

 

 

 

Cumhuriyet devrinde de çoğu Anadolu’da olmak üzere büyük zelzeleler yaşandı. Bunlardan en büyüğü 27 Aralık 1939 gecesi meydana gelen  Erzincan  Zelzelesi’dir. Birkaç dakika süren ve artçıları aylarca devam eden sarsıntılarda, şehrin 1930’da Almanların yaptığı istasyon ile XII. asırda Selçuklulardan kalma Çadırcı Hamamı dışında tamamı yıkıldı.

 

40 bine yakın kişi öldü. Ölümlerin çoğu soğuk ve açlık sebebiyle yaşandı. 5 yaşındaki babam enkazdan çıkarılmıştı. Yeni şehir, eski şehrin çok yakınına inşa edildiği için, 1984 ve 1992’de can kaybı olan iki zelzele olmuştur.

 

31 Mayıs 1946’da Muş’un Varto kasabası yerle bir olmuş; 839 kişi ölmüştü. Zelzele 19 Ağustos 1966’da tekrarlandı. 20 kilotonluk 4000 atom bombasına denk bir sarsıntıyla, Varto ve çevresinde 3000’e yakın kişi ölmüş; kaza merkezi ve 92 köy haritadan silinmiş; binlerce kişi evsiz kalmıştı.

 

Cumhuriyet tarihinin büyük diğer zelzeleleri şunlardır: 

 

1930 Hakkâri (2500 ölü), 1942 Niksar (3000 ölü), 1943 Tosya (3000 ölü), 1944 Bolu (4000 ölü), 1970 Gediz (1100 ölü), 1975 Lice (2400 ölü), 1976 Çaldıran (3800 ölü), 1983 Horasan (1150 ölü), 1999 Gölcük (17 bin ölü).

 

Zelzele, başlı başına bir âfet iken; zelzelenin ardından yaşanan, açlık, susuzluk, sâri hastalıklar, yağma, soğuk, yağmur ve kar gibi başka sıkıntılar da birer âfet yerine geçer. Ölülerin gömülmesi bir meseledir. Çevreden gelen gönüllüler ve askerlerin, hatta mahkûmların yardımıyla enkaz kaldırılırken; günler sonra hâlâ yaşayanlara rastlandığı çok olur.

 

 

 

1939 Erzincan zelzelesi

 

 

 

Zelzele zenginleri

 

 

 

Son zamanlarda zelzelelerin ardından dünya çapında yardım kampanyaları tertiplenmekte; ancak bunlardan çok azı, âfetzedelere ulaşabilmektedir. 1939 Erzincan Zelzelesi için toplanan paralarla, zamanın hükûmeti, Ankara’da bugün Saraçoğlu Evleri diye bilinen memur lojmanlarını inşa etmişti.

 

1966 Varto Zelzelesi’nde bir gazetenin açtığı kampanyada toplanan paralar 1,5 milyon lira tutmuştu. Hâlbuki aynı gazetenin başka kampanyalarında, hava kuvvetleri için 17, donanma için 23, Çanakkale Âbidesi için 1,5; dokuz tane Atatürk heykeli için yarım milyon lira toplanmıştı.

 

O yıllarda zelzele vesilesiyle zengin olanların sayısı, savaş zenginlerini aratmaz. Âfet mıntıkasına gönderilen konserve, battaniye gibi maddelerin başka yerlerde alınıp satıldığı çok görülmüştür.

 

Âfetzedeler, yıkılan evlerin yerine yapılanların, coğrafî şartlara ve ihtiyaçlarına uymadığından yakınmışlardır. Bazen bu yeni evlerin inşası, senelerce sürmüş; pek çok yolsuzluk dedikodusu yayılmıştır


.

Sultan III. Mehmed’in, Handan Haseki’den dünyaya gelen oğlu Sultan I. Ahmed, babasının valiliği sırasında Manisa’da dünyaya geldi. Taşrada dünyaya gelen son ve valiliğe gönderilmeyen ilk şehzadedir. Zira o esnada Anadolu’da Celali İsyanları vardı.

 

14’ler Sultanı olarak bilinir. 14 yaşında, 14’üncü padişah olarak tahta çıktı. 14 sene tahtta kaldı. 2x14=28 yaşında vefat etti...

 

Osmanlı padişahlarının 14’üncüsü ve İslâm halifelerinin 79’uncusudur. Padişah olduktan 33 gün sonra sünnet oldu. Hemen ardından çiçek hastalığına tutularak günlerce ölüm ile hayat arasında gidip geldi.

 

Tahta çıkar çıkmaz, veziriazama hatt-ı hümayun (el yazısı) gönderdi: “Babam Allah’ın emriyle vefat etti ve ben tahta oturdum. Şehri kontrol altında tut! Bir fesat çıkarsa, senin başını keserim” yazdı. Padişahın vefatından bile haberi olmayan veziriazam hayrete düşerek imtihan edildiğini zannetmişti.

 

Üç cephede harb

Kanun-i kadime uymayarak kardeşi Şehzade Mustafa’yı hayatta bırakması bir dönüm noktası olacaktır. Tahta çıktığında Osmanlı Devleti garpta, şarkta ve içeride harb hâlinde idi. 13 senelik Osmanlı-Alman harbi, yardımsız kalan ve güçsüz düşen Avusturya’nın talebi üzerine sona erdi.

 

1606 tarihli Zitvatorok Muahedesi ile Avusturya’nın her yıl Osmanlılara ödediği vergi kaldırıldı. Avusturya, Osmanlılara harb tazminatı ödeyecek ve her sene münasip hediyeler gönderecekti.

 

Bazı tarihçilere göre o zamana kadar Osmanlıların imzaladığı anlaşmaların en az avantajlısıdır. Ama bazı tarihçilerin zannettiği gibi, Avusturya Kralı, artık Osmanlı padişahına diplomatik olarak denk hâle gelmiş değildir. Padişah, krala oğlu gibi şefkatle muamele edeceğini deklare etmiştir. Osmanlılara göre, sultan hâlâ Avrupa’daki yegâne imparatordur.

 

İran ile harb, 1612’de İstanbul Muahedesi ile sona erdi. Şimdi Türkiye ile İran arasındaki sınırdan pek az farklı bir sınır kabul edildi. Osmanlılar, Revan, Nahçıvan, Karabağ gibi 1579-1590 arası fethettiği Garbi İran’daki bazı topraklarını kaybetti. İranlılar, sünni din büyüklerine sövmemeyi kabul etti. Ancak İran, 3 sene sonra sulhu ihlal etti. Harb tekrar başladı.

 

Asiler ve Kuyucu

Padişah, Anadolu’da uzun zamandır devam eden ve giderek yayılan Celali İsyanları’nı bastırmak üzere çok yaşlı, dindar ve sert veziriazam Kuyucu Murad Paşa’yı vazifelendirdi.

 

Dâhice hareket eden Paşa, evvela eşkıyayı böldü; bir kısmına valilik verip, diğerlerini tepeledi. Sonra öbürlerinin hakkından geldi. Haleb’e kadar giderek bir sene içinde isyanı bastırdı. Binlercesi öldürüldü. Eşkıyadan bezmiş olan halk da Paşa’ya yardım etti.

 

Vazifelerini yapmadıkları için ordudan çıkarılmış subaylar tarafından başlatılan ve 14 senedir devam eden bu ayaklanmalar sebebiyle Anadolu, Suriye ve Irak’ta sosyal ve ekonomik hayat çökmüştü. Köylüler, şehirlere sığınmış; ziraat durma noktasına gelmişti.

 

Adaletname

Düzeni tekrar kurmak isteyen Padişah, vaziyet hakkında muntazaman raporlar almış; mağdur köylülere kolaylık gösterilmesi için bütün taşra memurlarına adaletname adıyla emirler göndermişti.

 

Bundan sonra Padişah, memleketin imarına çalıştı. 1617 senesi ramazan ayının son on gününü, Peygamberin sünnetine uyarak camide itikafla geçirdi. Bu esnada midesinden hastalandı. Birkaç hafta süren ateşli hummadan vefat etti. Yaptırdığı caminin yanındaki türbeye defnedildi.

 

Vefatından bir gün evvel, yanına girip çıkan bir hizmetkâr, Padişah’ın dört defa aleyküm selâm dediğini işitti. Odada kimse olmadığını arz edince, Padişah, “Ebu Bekr, Ömer, Osman ve Ali gelip selam verdiler. Yarın peygamberimizin huzuruna çıkacağımı söylediler” diye cevap verdi.

 

Padişah’ın şahsiyetini inşallah başka bir yazıda ele alırız.

 

 

Mavi Cami

Ayasofya’nın ihtişamını gölgeleyerek İslam-Osmanlı kültürünün ihtişamını göstermek maksadıyla 1609’da İstanbul’da temelini attığı ve 7 senede tamamlanan büyük cami, güzel çinileri sebebiyle Mavi Cami diye bilinir.

 

İnşasında Padişah gerek tevazuu sebebiyle, gerekse çalışanları teşvik etmek maksadıyla ilk kazmayı kendisi vurmuş, bizzat eteğinde toprak taşıyarak çalışmıştır. Caminin açılışında Padişah’ın şeyhi Aziz Mahmud Hüdai hazır bulunmuştur.

 

Caminin yanında, medrese, ilkmektep, imaret, tabhane, darüşşifa, sebil ile padişah için yaptırılan türbe vardır. Mimarlarından Sedefkâr Mehmed Ağa, Hindistan’daki Tac Mahal’in de inşasında vazife almıştır. 6 minareli bu cami yapılınca, Mekke’deki Mescid-i Haram’a edeben bir minare daha eklenmiştir.

 

Padişah ayrıca Üsküdar’da Kavak Sarayı Mescidi ile Beylerbeyi’nde İstavroz Mescidi’ni ve Eyüp’te sebil yaptırdı. Alemdar, Tophane, Tersane, Üsküdar Kavak İskelesi ve Haydarpaşa’da yaptırttığı çeşmeler sonraki asırlarda imar faaliyetleri sırasında ortadan kalkmıştır.

 

 

Kâbe Örtüsü

Kâbe örtüleri ile Peygamber türbesinin perdeleri her sene Kahire’de dokunurdu. Bunların dokumasında sanat cihetiyle kusurlar görüldüğü için, Padişah 1609’dan itibaren İstanbul’da dokutulup gönderilmesini emretti.

 

Bunun için İstanbul’da bugün Beylerbeyi Câmii’nin yerinde hususi atölye kurdu. Harem-i Şerif’te yakılan hususi mumlar da burada imal edilip yollanırdı. Bu âdetler, Cihan Harbi’ne kadar sürdü.

 

Yıkılmaya yüz tutan Kâbe duvarlarını 1612’de İstanbul’dan ustalar göndererek tamir ettirdi. Kâbe’ye altın oluk yaptırdı. Zemzem kuyusuna da demir kafes yaptırarak insanların düşmesini önledi.

 

Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebi’ye asılmak üzere elmaslarla süslü iki kandil; ayrıca Mescid-i Nebevi’ye İstanbul’da mermerden bir minber yaptırıp gönderdi. Mevlid kandilinde, yani Peygamber’in doğduğu gecenin yıl dönümlerinde camilerde kandiller yakılmasını emretti.

 

Tütün kokusu

Yeni kurulan Hollanda ile diplomatik ve ticari münasebetler de Sultan Ahmed devrinde başladı. 1612’de İstanbul’a ilk Hollanda elçisi Cornelis Haga geldi. Hollanda’ya bazı ticari imtiyazlar tanındı.

 

Daha evvel Osmanlılar, İspanyol Armadası’nı mağlubiyete uğratarak, hem İngiltere’ye, hem Fransa’ya nefes aldırmış; bu sayede Hollanda, İspanyol hâkimiyetinden kurtulmuştu.

 

Tütün, İstanbul’a ilk defa Sultan I. Ahmed zamanında geldi. Padişah, halkın işinden geri kalmasına sebebiyet veren “tabaga”nın ekilmesini, satılmasını ve içilmesini 1609’da yasakladı. Fermanda, içmeye devam edenlerin çubuğunun burnuna sokulup teşhir edileceği de yazılıydı.

 

Yasağın bir sebebi de tütünün ilaçlanmasında kullanıldığı için balmumu fiyatının olabildiğince artmasıydı. 1649’da yasak kaldırıldı

İLAHİ ÂŞIK SULTAN I. AHMED

Bu, Osmanlı siyaset ananesinde bir kırılma noktasıdır. İlk defa bir padişahın kardeşi tahta çıkıyordu. O zamana kadar tahta hep önceki padişahın oğlu geçerdi. Bu teamül, Avrupa’da da yaygın bir şekilde câri olan ve tahtın babadan en büyük oğula geçtiği primogenitur (evladiyet) usulüne benzerdi. Artık hanedanın en yaşlı prensi tahta geçecektir (seniorat, ekberiyet).Tamamen pratik maksatlarla olan bu veraset değişikliği, şehzadelerin canını kurtarmıştır. Ancak siyasi istikrarın bozulmasına sebebiyet vermiş; Lamartine’in tabiriyle “İmparatorluk için felaket olmuştur.” Zira artık liyakatli olan değil, sırası gelen tahta çıkacaktır. Birden fazla prensin varlığı, siyasi güç kliklerinin rekabetini kolaylaştırmıştır


.

Kemalist tarihçi Doğan Avcıoğlu, “Milliyetçilerin İngilizciliği” ve “Atatürk'ün İngilizciliği” serlevhası altında Ankara hareketinin ileri gelenlerinin İngiliz taraftarlığını anlatarak, Mustafa Kemal Paşa’dan başka, Rauf Orbay, Ali Fuad Cebesoy, Refet Bele ve Ankara’nın Hariciye Vekili Bekir Sami Bey’in, İngiliz Muhibleri Cemiyeti ile hiç de ters düşmeyen fikirlerinden misaller verir; “İngiliz Sevenler Derneği”ni hainlikle suçlarken bunları, taktik icabı böyle yaptıkları için mazur görür. (Millî Kurtuluş Tarihi, 222-242. Ayrıca bkz. Lord Kinross, I/229-231; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, 158-161; Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, 201; Baki Öz, Atatürk’ün Anadolu’ya Gönderiliş Olayının İç Yüzü l/28.)


.

Sultan I. Mustafa, ikinci defa hal’inden sonra 15 sene yaşadı. 20 Ocak 1639 tarihinde vefat etti. Ayasofya avlusundaki eski vaftizhaneye defnedildi. Kendisini gören Venedik balyozu, solgun çehreli, seyrek sakallı, iri siyah gözlü, donuk bakışlı ve nahif vücutlu olarak tarif eder


.

Eyüp’te Karyağdı Bayırı arkalarında Cellat Mezarlığı vardı. Münferid ve metruktu. Dört köşe küfeki taşından gayet iri, bazısı iki metreye yakın boyda şahideleri vardı. İsimleri unutulsun, ailesi töhmet altında kalmasın diye hepsinin yazısız olduğu söylenir. Sonradan bir kısmı kayboldu, bir kısmı mezarlar arasında kaldı. Sadece burada değil Tokmaktepe’de ve Nişanca’da Baba Haydar ve Nişanca Mustafa Paşa Camii haziresinde ve Beyoğlu Gaysunizade Camii haziresinde tek tük kalmıştır


.

Resulullah’ın bi’setten evvel, geçmiş şeriatlerle ibadet edip etmediği hususunda kati bir hükme varılamaz. Buna dair elde müspet veya menfi bir delil yoktur.


.

Padişaha isnat edilen payitahtı değiştirmek, yeniçeri ocağını kaldırmak gibi tasavvur ve teşebbüsler biraz şüphelidir. Kendisi, tarihî noktadan tam yerine oturtulmamış bir şahsiyettir.


.

Kula nedâmetdir bu dem, Şâh-ı cihâna kıydılar.


.

Devlet, millet içindir!

Allahın verdiği canı kim alabilir?

Uzaktan kumanda

Resmî ideoloji

Bir koyup üç almak

Kim yanlış anlaşılmadı ki…

“Anayasayı bir kere delmekle bir şey olmaz” sözü de böyledir. Hususi TV kanallarının neşriyata başlamasının anayasaya aykırı olduğu söylendiğinde, “Sanmam” demiş; bu celsede bulunan Hikmet Çetin’in “Sizin bu dediğiniz anayasayı bir kere delmekle bir şey olmaz manasına geliyor” demesiyle, bu söz Turgut Bey’in üstünde kalmıştır.


.

Kendisini kan dökücü olarak vasıflandıranlar, zamanındaki anarşiyi ve halkın bundan çektiğini pek nazara almazlar. Halk nasıl bir sultan istemişse, o da öyle olmaya çalışmıştır


.

Makineye karşı bilek

Amele Bayramı

Bu el yanmaz!

Hesap Çadırı

Ne kapitalizm ne sosyalizm

Güçlü ve emin

Kur’ân-ı kerim, güçlü ve emin olmayı, işçide aranan 2 hususiyet olarak sayar. Nitekim Medyenli kız, babasına genç Hazret-i Musa’yı bu vasıfları sebebiyle tavsiye etmiş; 10 sene kâhya olarak hizmet eden Hazret-i Musa, güzel bir ücretle ayrılmış; patronun akıllı kızıyla evlenmişti


.

Osmanlı tarihçileri onu, Kanuni Sultan Süleyman ile Sultan II. Mahmud arasındaki 242 yıl içinde gelen Osmanlı padişahlarının en büyüğü olarak vasıflandırır. Hammer’e göre Sultan IV. Murad, devletin ömrünü ve büyüklüğünü yarım asır uzatmıştır.

 

En büyük beş Roma imparatorundan biri olup, parlak askerliği ve alçakgönüllü idareciliği ile tanınan Traianus’a (53-117) benzetilir. Asrının en büyük mareşallerinden, yani muharebe kazanmış kumandanlarından idi. İmparatorluğu canlandırdı. Yaşasaydı, memleketi Kanuni Sultan Süleyman devrindeki hâline getirebileceğine inanılmıştır.

 

Tarihçi Naîma der ki: “Karakter ve kabiliyet cihetiyle Sultan I. Selim’e fevkalade benzerdi. Ama tahta çıktığında devleti onun bulduğu gibi bulmadı. Ordu nizamsız, asayiş bozuk, maliye perişandı. Sultan Selim, tahta çıktığında 42; o ise 12 yaşındaydı. Sultan Selim’in tecrübelerinden mahrumdu. Onun için bir cihangir olamadı. Ama her sahada muvaffakiyet kazandı. Büyük kumandan, büyük devlet adamı, büyük diplomattı. Çok sertti. Ama haklı söze gücenmez, kulak verirdi. Etrafında kıymetli devlet adamı yoktu. Olsaydı, kendisinden önce gelen hükümdarları gölgede bırakırdı.”

 

 

 

Yalanın ateşi!

 

 

 

Ortadan uzun boylu, geniş omuzlu idi. Güzel giyinirdi. Atlara çok düşkündü. Dünyanın en kıymetli atlarını Topkapı Sarayı ahırına toplamıştı. Ava düşkündü.

 

Zevk-i selim sahibiydi. Eğlenceyi severdi. Sık sık mesirelere çıkardı. Aynı çağda yaşamış bir Fransız seyyahı Vincent de Stochove, “İmparatorluğunun en yakışıklı adamı ve en yiğit askeriydi” der.

 

Elbiseleri, zırhı, miğferleri, kalkanı, gürzü, kılıcı, koşum takımları Topkapı Sarayı’ndadır. 1970’te tarihî hakikatlere pek uymayan IV. Murad piyesinin oynandığı İstanbul Kültür Sarayı yandı.

 

Gala günü teşhir için saraydan getirilen, kaftanı, kılıcı, entarisi, annesine gönderdiği ferman, hattat Hafız Mehmed’in yazdığı Mushaf ve bir İtalyan ressama ait tablosu yandı; Bağdad Seferi’nde giydiği zırh da hasar gördü.

 

 

 

Tatlı sert

 

 

 

Cesareti, kahramanlığı, her meşakkate tahammülü, keskin zekâsı, birçok hüneri, askerî dehası, hayranlık uyandırırdı. İyi binici, fevkalade sportmen, her türlü silahı kullanmakta mahir, görülmemiş derecede kuvvetli idi.

 

Atıcılık, süvarilik ve silahşörlükte imparatorlukta benzeri olmadığına herkes müttefikti. En azgın bir attan bir diğerine yere inmeden atlayabilirdi. Revan seferinde Aras Nehri'ni geçerken suya kapılıp boğulmakta olan zırhlı bir askeri tek eliyle yakasından tutup kıyıya kadar çekmiş, bir kese de altın vermişti.

 

Yayını çektiği ok, bir tüfek menzilinden ileriye düşerdi. Attığı ciridin ve okun delmeyeceği madde yoktu. Silahtar Musa Paşa gibi iri cüsseli bir adamı tek eliyle kuşağından tutarak kaldırıp, birkaç defa odada dolaştırmıştı. 200 okkalık gürzleri rahatça kaldırırdı.

 

Ok müsabakalarında 1070,5 gez mesafeye isabet kaydetmiş; buraya namına bir taş dikilmişti. Ciritle deldiği 12 kalkan hatıra olarak Budapeşte’nin Viyana kapısına, okla deldiği 12 zırh da Kahire kalesine asılmıştı.

 

Evliya Çelebi, güzel sesi, latifeleri ve hazırcevaplığı ile Padişah’ın alakasını çekmiş, hünkâr müezzini ve nedimi olmuştu. Padişah’a dair en popüler hikâyeler, Seyahatname’de anlatılır. Bu sebeple bir mikdar mübalağa bulunması normaldir.

 

 

 

Ağrılarla geçen ömür...

 

 

 

Mübtela olduğu gut hastalığının şiddetli ağrılarını hafifletebilmek için hekimbaşı tarafından verilen afyon hülâsaları (morfin) alırdı. Bu da kendisinde halsizlik ve uyuşukluk yapardı. Zaman zaman sendeleyerek yürüdüğünü görenler padişahın içki içtiğine hükmetmiştir. Kaldı ki o devir, alkolün ağrı kesici olarak tedavide kullanıldığı bir devirdir.

 

Devlet ricâli, Padişah’ın sohbet arkadaşlarından hoşlanmaz; onları Padişah’ı sefahate alıştırmakla itham ederlerdi. Hakkında anlatılan menfi ve mübalağalı şeyler, hep Dimitri Kantemir’den menkuldür. O, tarihinde, sadist ve anormal bir hükümdar tablosu çizmiş, hemen herkesi de inandırmaya muvaffak olmuştur.

 

Babası gibi Üsküdarlı Aziz Mahmud Hüdâî’ye bağlıydı. Mevleviliğe de sempati duyardı. Baba dediği Şeyhülislam Yahya Efendi’yi çok sever ve sayardı.

 

Dinî ilimlere vâkıftı. İkinci seferine çıkmadan evvel kadıların imtihanına bizzat girdi. Onlara bilhassa kelamdan zor sualler sordu.

 

Fikri daima devlet işleriyle meşguldü. Her şeyi bilip öğrenmek isterdi. Machiavelli’nin Il Principe (Hükümdar) adlı eserini tercüme ettirip okumuştur.

 

 

 

Kutu

 

Murat Suyu

 

 

 

Selden harab olmuş olan Kâbe-i Muazzama’nın bugünkü binasını 1635’te yaptırdı. Onun hatırasına ithafen Mescid-i Harâm’da bir kapıya Bâb-ı Murâdî denir. Kâbe’ye yaptırdığı altın kapı, şimdi Mekke Müzesi’ndedir.

 

Karaköy Arab Câmii’ni harab bir bina iken şimdiki hâle getirmiştir. Annesi Mahpeyker Valide Sultan için Üsküdar’da Çinili Cami ve mektebi onun zamanında inşa olundu.

 

Bağdad’da İmam Ebu Hanife ve Abdülkadir Geylani türbelerini tamir ettirdi. İkinci defa fethedilen Bağdad, Hemedan, Dergezin, Revan, Cevres, Hoy, Behistan, Tebriz, Erzurum ve sair beldelerde mescidler, medreseler, mektepler yaptırdı.

 

Bağdad Seferi esnasında Şeyh Abdurrahman Erzincani’nin ruhu için Adıyaman’da Zey Camii’ni, Elaziz Mollakendi’de Ahmed Peykeri’nin ruhu için Mollakendi Camii’ni, ayrıca Çerkeş’te (1944’te yıkılan) Muradiye Camii’ni yaptırdı. Çorum Ulu Camii’yi tamir ettirdi. Yanına medrese yaptırıp akarlar vakfetti.

 

Revan Seferi sırasında yanında götürdüğü ve Kargı’da hastalanarak vefat eden zevcesi Mihri Hatun’un burada bir cami, hamam ve değirmen yapılmasına dair vasiyeti icra olunmuştur.

 

İstanbul Boğazı’nda Kavaklar’daki kaleleri yaptırdı. Birçok şehrin surlarını tamir ettirdi. Topkapı Sarayı’nda Revan ve Bağdad zaferinin hatırasına yaptırdığı iki köşk, devrin en zarif mimari eserlerindendir.

 

Fırat’ın en büyük kollarından Murat Suyu, onun adını taşır. Çünkü üzerinde köprüler ve yanında hanlar inşa ettirmişti.

 

 

 

Kutu

 

'Ben de böylesini isterdim'

 

 

 

Büyük bir Lehistan seferine hazırlanıyor, ağabeyi Sultan II. Osman’ın Hotin’de yarım bıraktığı işi tamamlamak istiyordu. Bunun üzerine Lehistan, Alexander Trzebinski adında bir sefir gönderdi ve Kanuni Sultan Süleyman devrindeki esaslara dayalı bir sulh istedi.

 

Padişah, bu teklifi reddetti. Kral vergi vermeye, Dinyester istihkamlarını tahribe razı olmadıkça ve Karadeniz sahillerini mütemadiyen vuran Kazakları imha etmedikçe sulhtan bahsedilemeyeceğini kati bir lisanla beyan etti. Elçi bu kadar ağır şartlara, harbi tercih edeceklerini korkusuzca söyledi.

 

Padişah bunun üzerine elini kılıcına götürerek gürledi: “Benim milletleri kılıcının önünde titreten bir hükümdar olduğumu bilmiyor musun?” dedi. Elçi şu cevabı verdi: “Sizin büyük bir hükümdar olduğunuzu biliyorum. Lakin beni gönderen de sizin gibi bir hükümdardır.”

 

Sultan Murad bunun üzerine “O hâlde sayısız askerlerim Lehistan’ı istila edecektir” diye sesini yükseltti. Elçi metanetini kaybetmedi. “Ordularınızın hâkimi sizsiniz. Lakin zaferin hakimi Allah’tır. Kralımız da kılıcının çekecektir ve Hotin’de bizi terk etmemiş olan kadere tam itimadı vardır” dedi.

 

Elçinin cesaret ve vakarına, sadakat ve bilgeliğine hayran kalan Padişah, hazır bulunanlara dönerek, “Ben de bana böyle hizmet edecek birini isterdim” demekten kendisini alamamıştır.

 

 

 

Kutu

 

Sende asker yok mudur?

 

 

 

Âlimleri, sanatkârları ve şairleri himaye ederdi. Ağabeyinin aksine çok cömertti. Bunlara bol hediye verirdi. Onlarla görüşmekten hoşlanırdı.

 

Şeyhülislam Yahya Efendi, şair Nefi, edebiyat tarihçisi Nevizade Atai, tarihçi Peçevi ve Mehmed Halife, seyyah Evliya Çelebi, coğrafyacı Kâtip Çelebi, Hammer’in “Türk Monteskiyösü” dediği Koçi Bey gibi büyük adamlar onun ihtişamlı zamanında yaşadı.

 

Padişah’ın yazısı pek güzeldi. Devrin kuvvetli hattatlarından sayılır. Nefis hatt-ı hümayunları Millet Kütüphanesi’nde mevcuttur.

 

Usta bir bestekârdı. Mehter havaları bestelemiştir. Meşhur Hücum Marşı Padişah’ın bestesidir, ama notası Ali Ufki Bey’in mecmuasında bulunduğu için hatalı olarak onun zannedilir.

 

Siyasi meselelerde sert olmasına rağmen, hassas bir kalbe sahipti. Çocukluğundan beri şahit oldukları sebebiyle, ketum ve gamlı bir karakteri vardı. 'Muradî' mahlasıyla şiirler yazardı. Usta bir şairdi. Şu beyti pek güzeldir:

 

Bütün dünya benim olsa gamım gitmez nedendir bu?

 

Ezelden tıynet-i gamla bina olmuş bedendir bu?

 

Sadrazam Hafız Paşa’nın Bağdad’dan Padişah’a arz ettiği,

 

Aldı etrafı adüv, imdâda asker yok mudur?

 

Din yolunda baş verir bir merd-i server yok mudur?

 

diye başlayan tazarrunamesine, Padişah’ın,

 

Hâfızâ, Bağdad’a imdâd etmeye er yok mudur?

 

Bizden istimdad edersin sende asker yok mudur?

 

diye başlayan manzum cevabı meşhurdur. Bu, Osmanlı padişahlarının çevresiyle kurduğu zarif münasebetin delilidir.

 

Şu münacatı ise çok samimidir:

 

İlahî, izzetin hakkı beni lütfunla yâd eyle

 

Açıp tab-ı hazînim gül gibi hâtır-küşâd eyle

 

 

 

Tarîk-i müstakîme girdirip a’lâ ve ednâyı

 

Şeriatten ayırma fi’limiz adl ile dâd eyle

 

 

 

Muzaffer kıl hemîşe düşman üzre ehl-i İslâmı

 

Adüvvü sernigün eyle bizi nusretle şâd eyle

 

 

 

Murâdım üzre devr etsin felek ya rabbî lütfunla

 

Nizâm-ı mülk için in’am u ihsânın ziyâde eyle

 

 

 

Murâdî bendini ayırma ya rabbî lütfu cûdundan

 

Murâdın ver murâdı üzre lütf et bermurâd eyle


.

Kulenin en güzel tarafı terasındaki 360 derecelik manzaradır. Hele güneş batarken ufkun seyrine doyum olmaz.


.

Sultan İbrahim Osmanlı padişahlarının en talihsizlerindendir. Evet, ağabeyi Sultan IV. Murad kadar güçlü değildi. Ama onun gibi hareket etmeye çalışmış; bu yükü kaldıramamıştır. Heybetli olduğunu; huzuruna çıkan Rus elçisinin padişahın heybetinden korktuğunu kronikler yazar.


.

Bunun üzerine Padişah hiddetle yerinden kalkıp adamın yakasından tutarak yere çarptı. “Bre densiz! Sen yeniçeri isen, ben de padişahım!” dedi. Ağa cezalandırılıp haklıya hakkı teslim edildi


.

Onu büyük bir ıslahatçı olarak gören hayranlarının karşısında; dini içeriden yıkmaya çalışan bir reformist olarak vasıflandıranlar da az değildir.


.

Padişah’ın şahsiyetini başka bir yazıda ele alırız inşallah.


.

Çok şefkatli ve merhametli idi. Bir merasimde bir fil, sürücüsünü sürüklemiş, buna şahit olan Padişah, teessürünü alenen zapt edemeyip gözyaşlarını tutamamıştır. Saltanatının sonundaki mağlubiyetlere de tahtını kaybetmekten fazla üzülmüştür


.

Hazreti Fatıma “Babacığım, hep annemin hatırını gözetirdin. Şimdi niye üzdün?” diye sordu. “Annenin güzel ameli çoktur. Ama Allah cihadı erkeklere, gayreti (kıskançlığı) kadınlara yükledi. Erkeklerin cihad ile kazandığı sevabı, kadınlar kıskançlığa sabrederek kazanırlar. Annende bu sevabı noksan gördüm. İstedim ki, onu da kazansın” cevabını verdi. (Münavî, Feyzü’l-Kadir; Hirevî, Mearic


.

Ağır hasta olmasına rağmen askeri teşvik için yol meşakkatini göze alarak sefere çıkması Sultan II. Süleyman’ın hamiyet-i milliyesinin delilidir.

 

 

 

 

 

Çocukluğu felaketlerle başladı. 6 yaşında iken, babası tahttan indirilip katledildi.  Bir yaş büyük ağabeyi Sultan IV. Mehmed tahta çıkarılınca, Topkapı Sarayı’ndaki veliaht dairesinde yaşadı.

 

Şartlar icabı tahsiline fazla itina edilmemiş olduğu hâlde, ilimle meşgul olup kendisini yetiştirmeye çalıştı. Veliahtlık makamında en uzun kalan şehzadedir.

 

Küçükken ağabeyinin yerine tahta çıkarılması dedikodusu sebebiyle, sıkı kontrol altında yaşadı. Mamafih ağabeyi kendisini seferlere ve av partilerine yanında götürürdü.

 

 

 

Müsterih ölüm

 

 

 

Sultan IV. Mehmed’in 1687’de bir askerî ihtilal sebebiyle tahttan indirilmesi üzerine 45 yaşında tahta çıktı. Tahta çıkarılacağı zaman, “İdamımız emredildiyse, müsaade edin iki rekat namaz kılayım. Kırk yıldır böyle yaşamaktansa, bir gün evvel ölmek yeğdir” dediği rivayet edilir.

 

20’nci Osmanlı sultanı ve Müslümanların 85’inci halifesidir. Sultan İbrahim’in 1642’de Saliha Dilâşub Haseki’den dünyaya gelen oğludur.

 

Ağabeyinin son zamanlarından beri memleketin içine düştüğü felaketlerden çok müteessirdi. Bunları önleyebilecek imkânlara sahip değildi. Ama bunu yapabilecek bir devlet adamını başa geçirmeyi istiyordu. Saltanatının sonunda bu kişiyi buldu ve müsterih olarak gözlerini yumdu.

 

 

 

 

 

 

Halk ihtilali

 

 

 

Tahta çıktığında, Almanya ve Venedik cephesinde harb devam ediyordu. Osmanlıları Avrupa’dan atma ihtirası ile hareket eden müttefik düşmanlara mukavemet kolay değildi. Alman cephesindeki asker bozulmuş, İstanbul yolunu tutmuştu.

 

Ordu içindeki zorbalar, orduyu ve İstanbul’da otoriteyi ele geçirdiler. Sadrazam Siyavuş Paşa’nın konağını sardılar. Paşa, yüz kadar asiyi öldürdükten sonra katledildi. Nişancı İsmail Paşa Sadrazam oldu.

 

Asiler, babasının ve ağabeyinin yolunu takip edeceğinden korktukları sadaret kaymakamı (başbakan yardımcısı) Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa’nın kellesini istedi. Padişah, bu kıymetli bürokratı kurtarmak için derhâl İstanbul’dan çıkarttı ve Çanakkale Muhafızlığına gönderdi.

 

 

 

Beyaz bayraklı ihtilal

 

 

 

Asiler, Padişah’ın bu emrivakisine çok kızdı. Bütün askerî ihtilaller, ocak ağaları denilen generallerden değil, küçük rütbeli subaylardan çıkardı. Ancak ağalar bunları, engelleme iktidarına malik değildiler.

 

Bu esnada İstanbul’da dükkânı yağma edilen bir zat, mızrağın ucuna beyaz bayrak sarıp halkı ayaklanmaya davet etti. Süleymaniye Vaizinin etrafında toplanan ulema da buna destek verdi. On binlerce İstanbullu sokağa döküldü. Padişah, sarayın önüne sancak dikip bu ihtilali desteklediğini gösterdi.

 

Bunun üzerine zorbalar dağıldı. Bilahare hepsi bulunup cezalandırıldı. Nişancı İsmail Paşa, asileri sindirdikten sonra, politik davranmaksızın bürokrat ve ilmiye sınıfının da üzerine gittiği için, azledildi. Bekri Mustafa Paşa Sadrazam oldu.

 

 

 

Geri çekiliş

 

 

 

Bu esnada Rumeli’de kaleler yardımsız kalmış ve buralarda yaşayan Müslüman ahali ne yapacağını şaşırmış hâldeydi. Umumi bir panik havası hasıl olmuştu. Eğri, Golumbacz, İstolni-Belgrad, Belgrad, Banyaluka, İzvornik peş peşe elden çıktı.

 

Eğri Beylerbeyi şehit düştü. Onun yardımcısı, kaleyi teslim ederek halkı katliamdan kurtardı. Budin’den sonra en kalabalık Müslüman halkın yaşadığı ve 47 cami bulunan Eğri’de şimdi o günlerden tek bir minareden başka iz kalmamıştır. Bu, Hammer’in de itiraf ettiği gibi, Alman barbarlığının derecesini gösterir.

 

Budin’in 50 km güneybatısındaki Istolni-Belgrad, uzun müddet kendisini müdafaa etti. Şehir düşünce Almanlar, asker ve sivil binlerce kişiyi kılıçtan geçirerek, muhasaradaki kayıplarının intikamını aldılar. Şehirde ele geçen toplardan birinin 440 livre gülle atabilecek çapta olduğunu Almanlar hayretle gördü. Zapt edilen sancaklardan biri Papa’ya gönderildi.

 

Muhasarası bir ay süren Belgrad’daki Müslümanlar tahliye edilmişti. Kalmayı tercih edenler, Osmanlı garnizonuyla beraber kılıçtan geçirildi. Banyaluka ve İzvornik halkı, şehirlerin düşmesinden evvel içerilere kaçtılar. Böylece Sultan I. Murad zamanında fethedilen Bosna’nın Drava Nehri kıyısındaki Osmanlı toprakları elden çıkmış oluyordu.

 

Alman cephesindeki hezimete mukabil, Lehistan ve Rusya cephesinde zafer, Kırımlıların da yardımıyla, Osmanlı tarafında idi. O zamana kadar Avrupalı sayılmayan Rusya, ilk defa Avrupa koalisyonuna giriyordu.

 

Mora ve Atina’yı işgal eden ve buradan ileri geçemeyen Venedikliler, Ortodoks ve Müslüman ahaliye öyle baskı yaptı ki, Venediklilerden nefret eden Ortodokslar, hiçbir şahsî işlerine müdahale etmeyen Osmanlı idaresini aramaya başladılar.

 

Hatta Venedik hâkimiyetinde yaşamak istemeyen 3.500 Rum, Atina’dan gemilere binerek İstanbul’a göçtü. Venediklilerin Kıbrıs ve Girit’te de takip ettiği bu hatalı siyaset, çeyrek asır sonra Mora’nın tekrar Osmanlıların eline geçmesine yol açtı.

 

 

 

Geç kalınmış doğru iş

 

 

 

1689’da Padişah bizzat sefere çıktı. Ancak hastalığı ve vezirlerin tavsiyesiyle Sofya’daki karargâhta kaldı. Sulh müzakerelerinden bir şey çıkmadı. Padişah, 5 ay sonra Sofya’dan Edirne’ye döndü.

 

Bu esnada Niş ve Vidin düştü. Sırbistan’ın büyük kısmı Almanların eline geçmiş oldu. Şimdi Osmanlılar, Bosna’yı, Kosova’yı, hatta Bulgaristan’ı müdafaa mevkiinde kalmıştı.

 

Padişah, Edirne’de bir saltanat şûrası topladı. Şeyhülislam Debbağzade Mehmed Efendi, memleketi bu felaketten kurtarabilecek tek şahsiyetin, Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa olduğunu söyledi. Herkes, bürokratlar ve halk üzerinde otorite kurabilecek tek şahsiyet olduğunda ittifak etti. Geç kalınmış da olsa, doğru fikir buydu.

 

Fazıl Mustafa Paşa, ilmiye sınıfından yetişmiş; ilimde ağabeyini de geçmişti. Ağabeyi zamanında hiçbir vazife kabul etmedi. Sakin bir hayat yaşadıktan sonra, bürokrasiye intisap etti; süratle yükseldi. Orta çapta bir kumandan; fakat tarihin gördüğü en teşkilatçı dehalardan biri kabul edilir.

 

51 yaşındaki Fazıl Mustafa Paşa 1689’da geniş salahiyetlerle sadrazamlığa getirildi. Bu, zorbaların gözünü korkuttu ve sindirdi. Fazıl Mustafa Paşa, gelecek yaz sefere çıkana kadar ıslahata girişti. Halkı ezen yüksek vergileri kaldırdı. Maliyeyi düzen altına aldı. Gayrimeşru servetlere el koydu. İsrafı önledi.

 

Padişah, sarayda ne kadar altın ve gümüş eşya varsa, hepsini para basılmak üzere darphaneye gönderdi. Hazine doldu. Paşa ayrıca asker sayımı yaptırdı. İşe yaramayan memurları tekaüde sevk etti. Orduyu Edirne’de topladı.

 

1683 tarihli Viyana Kuşatması’nda, sadrazam divanında tahkir edilen Murad Giray, intikam maksadıyla askerlerini geri çekip mağlubiyete sebep olunca, vazifeden alınmıştı. Bunun yerine geçen Selim Giray, Osmanlı ordusunun bozulmasından istifade edip İstanbul’a yürüyen 20 bin kişilik bir Avusturya ordusunu 1690’da Kosova’da Perekop’ta yenerek büyük bir hizmette bulundu.

 

 

 

 

 

 

Yolda gelen ölüm

 

 

 

Başa geçmesi, Avrupa’da telaşla karşılanan Fazıl Mustafa Paşa 1690’da sefere çıktı. Niş, Vidin, Semendire ve Belgrad geri alındı. Ancak kaçan halk geri dönmediği için, Belgrad bir Türk şehri olmaktan çıktı. Macar şehri hüviyetini de kaybederek Sırp şehri hâline dönüştü.

 

Paşa, geri alınan beldelerde, düşmanla iş birliği yapan Hristiyan halkı affetti. Hatta onlara bedava tohum ve hayvan dağıttı.

 

Korkuya kapılan Almanlar, Viyana ve Budin’i tahkim etti. Ancak Erdel geri alınamadı ve buradaki 165 senelik Osmanlı hâkimiyeti son buldu (1691).

 

Sadrazam’ın sıkı mali politikasından bezen bazıları, tahta tekrar Sultan IV. Mehmed’i çıkarmaya teşebbüs etti. Paşa bunları tevkif ettirdi. Sonra Padişahla beraber 1691’de Macaristan seferine çıktı.

 

Padişah, iki senedir istiska (hydropisie) hastalığından mustaripti. Bütün vücudu şiş hâldeydi. Buna rağmen sefere çıkmıştı. Ama Edirne’den öte gidemedi.

 

Sadrazamını Budin’in geri alınması umuduyla ağlayarak ve dua ederek uğurlayan Padişah, 8 gün sonra vefat etti. Saltanatı 4, ömrü 49 sene sürmüştür. Cenazesi buzlar içinde İstanbul’a getirilerek, Kanuni Sultan Süleyman Türbesi’ne defnedildi…

 

 

 

 

 

Hayır demezdi

 

 

 

Silahtar Tarihi’nde şöyle tasvir edilir: “Padişah, orta boylu, yassı bağırlı, güzel yüzlü, beyaz, değirmi çehreli, siyah gözlü, doğan burunlu, siyah sakallı, topluca idi.

 

Vakarlı ve heybetli, elbisesi ve sarığı şık, tatlı dilli, güzel ahlaklı, herkese iyi muamele eden, cömert, halim selim, hak sözü dinleyen adil bir zattı. Kendisinden kim bir şey istese, hayır demezdi. Kimseye kızmamıştır.

 

Çok dindardı. Bir vakit namazı kazaya kalmamıştı. Allah’ın ve Peygamber’in ismi geçtikçe hürmetinden ayağa kalkardı.”

 

 

 

 

 

Zahmet ve mükâfat

 

 

 

Usta bir hattattı. Yazısı pek güzeldi. Tokatlı Ahmed Efendi’den ders almıştı. Dinî ilimlerde hocası, Arabzade Abdülvehhab Efendi’dir. Tasavvufta, Halveti Şeyhi Atpazarlı Osman Efendi’ye mensuptu.

 

Hiç çocuğu olmamıştır. Kısa saltanatı iç ve dış gailelerle geçti. İzmir’de 1688’deki zelzelede yıkılan Sancakburnu kalesi tamir ettirildi. Burada bir de cami yaptırdı. 1690’daki Eyüp yangınında zarar gören Eyüp Sultan Camii’ni tamir ettirdi.

 

Cesur ve vatanperver idi. Avrupa’daki mağlubiyetlerden fevkalade teessür duymuş; gözyaşları içinde zafer için dua etmişti.

 

Ağır hasta olmasına rağmen askeri teşvik için yol meşakkatini göze alarak sefere çıkması bunun delilidir. Bu zahmete katlanarak Allah rızasını kazanmayı umuyordu. İsmini taşıdığı büyük dedesi Kanuni Sultan Süleyman gibi, sefer esnasında ruhunu teslim etmiştir


.

Masal kahramanları arasında cücelere çok yer verilmiştir. Bunların en tanınmışları Pamuk Prenses’in 7 Cüceleri’dir. Grimm Kardeşler’in bir masalından alınan mevzu üzerine Walt Disney’in yaptığı film bu cüceleri bütün dünyaya tanıtmıştır. Aynı mevzuyu işleyen bir Türk filminde cüce rollerini memleketin çeşitli yerlerinden seçilen cüceler oynamışlardır

.

Silahtar Tarihi’nde geçtiği üzere Sadrazam Fazıl Mustafa Paşa Padişah’ı “Hüsnü hâl ve zühdü takva ile mevsuf, her fünunda mahir, âlicenab bir kâmil-vücud” olarak tarif eder.


.

Fransa’da 15 sene içinde ortalık duruldu. Bir Napoléon çıkıp ipleri eline aldı, ihtilalin kötü izlerini temizledi, zararlarını telafi etti, müktesebatını hayata geçirdi. Maziyle iyi kötü barışık yeni bir Fransa kurdu. Onun şarktaki kötü taklitçileri ise her şeyi yerle bir ettiler.


.

Çocukluk ve gençliğinde harb ve ülkeler görerek yetişen; ordusuyla sefere çıkan son padişahtır.

 

 

 

22’nci Osmanlı sultanı ve Müslümanların 87’nci halifesidir. Sultan IV. Mehmed’in oğludur. 1664’te Emetullah Rabia Gülnuş Haseki’den dünyaya geldi. Babası ve amcalarından da iyi bir tahsil gördü. Bir şehzade için rahat denilebilecek bir hayat yaşadı. Babasıyla seferlere iştirak ederek tecrübe kazandı. Anne baba bir kardeşi Ahmed ile birbirlerine çok yakındılar ki bu, tarihte ender rastlanan bir hâldir.

 

Babası tahttan indirildiğinde tahta çıkması icap ederken, kanun-ı kadime (anayasa geleneğine) muhalif olarak, bürokratlar sırasıyla iki amcasını tahta çıkardı. Amcası Sultan II. Ahmed’in 1695’teki vefatı üzerine, kimsenin davetini beklemeksizin Edirne’de tahta oturdu ve devletin ileri gelenlerini çağırarak biat aldı.

 

 

 

"Zevk ve sefa bana haram!"

 

 

 

Sultan IV. Murad’dan beri gelen hükümdarların en faal ve kabiliyetlisiydi. Babasından sonra tahta çıkan iki amcasının devrinde, imparatorluğun uğradığı felâketleri ve peş peşe değersiz vezirlerin hükûmete gelişini dikkatle müşahede etti. Devlet idaresini, baba ve amcaları gibi devlet adamlarının eline bırakmamaya azimliydi.

 

Tahta çıktığında neşrettiği cülus fermanı, o zamana kadar benzeri görülmemiş bir şekilde, âdeta modern bir hükûmet programıdır. Devletin zaaflarını sayıyor; baba ve amcalarının devrini tenkit ederek onların devrindeki hataları gösteriyordu. Zevk ve sefayı kendisine haram ettiğini söylüyor; Kanuni Sultan Süleyman’ı örnek alarak gazaya niyetlendiğini ilan ediyordu.

 

Amcası zamanında başlamış olan Sakız Muharebesi’nden zafer haberleri geldi. Sakız, Venedik işgalinden kurtarılmıştı (1695). Bütün bir Avrupa’ya karşı muharebeler 6 cephede 16 senedir devam ediyordu. Bunda ısrarlı olmayıp, ittifakı tek tek dağıtmak suretiyle zararların telafisi kararlaştırıldı.

 

 

 

"Bana para lazım değil!"

 

 

 

Osmanlıların, sonu iyi bitmese bile, tek başına böyle bir muharebeyi bir asra yakın sürdürebilmesi büyük bir kudret ve muvaffakiyet işaretidir. Nitekim Roma, site devletlerini birer birer ele geçirerek büyük bir imparatorluk kurmuştu.

 

Toprakları üzerinde güneş batmayan İngiltere, -sömürgeler hariç- hiçbir zaman tek başına bir büyük harbe girmemişti. Rusya, küçük devletlerle tek başına savaşsa da, büyük devletlere karşı diğerleriyle ittifak yapmadan muvaffak olamamıştır.

 

Padişah, Sadrazam Sürmeli Ali Paşa’ya “Bizzat sefere gitmem mi, yoksa Edirne’de kalmam mı devlet için daha hayırlıdır? Allah rızası için, meseleye şahsilik karıştırmadan cevap ver” dedi. O da Padişah’ın sefere çıkmasının masraflı olacağını; ayrıca mağlubiyet hâlinde, mesuliyetin kendisine yükleneceğini söyledi.

 

Mesuliyet hissi güçlü Padişah, “Bana para lazım değildir. Mahallinde kuru ekmek yerim. Vücudumu din yolunda harcarım. Ne sıkıntı olursa, sabrederim” dedi ve 1695’te ilk seferine çıktı. Lugoş’ta zafer kazanıldı. Erdel yolu açıldı; ama mevsim geçtiği için geri dönüldü. Ertesi sene Padişah 2. seferine çıktı. Olaş’ta zafer kazanıldı.

 

 

 

Zenta Muharebesi Tablo -Karl von Blaas - Kunsthistorisches Museum

 

 

 

En acı hadiselerden biri

 

 

 

1697’de 3. seferine çıkan Padişah ve ordusu, 9 büyük köprüden geçerek Zenta köyünde Tisa Nehri'ni geçerken, düşman ordusu kumandanı Savoia Prensi Eugene, top atışına başladı. Ordunun geçişi hızlandırıldı; ama köprü ağırlığa mukavemet edemeyip çöktü.

 

Ordu iki tarafta bölündü. 100 bin kişilik ordunun beşte biri imha edildi veya boğuldu. 7.500 kişi dövüşe dövüşe öldü. Sadrazam Elmas Mehmed Paşa ve çok sayıda kumandan şehit düştü. Zayiat büyük olunca, ordu geri döndü. Padişah üzüntüsünden üç gün yemekten içmekten kesildi.

 

Bir padişahın son defa sefere çıktığı, 2 sadrazam ve 30 vezirin maktul düştüğü bu muharebelerde, herkes elinden gelen fedakârlığı yaptı. Osmanlı yüksek tabakası bile büyük bir heyecan ve millî gayret içinde davrandı. Sarayda ve zengin konaklarında ne kadar kıymetli eşya varsa, darphaneye gönderip para bastırıldı. Sultanlar, yemeklerini tahta kaşıkla yediler.

 

Asrın en büyük kumandanlarından biri olan Prens Eugene karşısındaki bu mağlubiyet, harbin de bitmesine ve Macaristan’ın kaybına yol açtı. Bu, Osmanlı tarihinin en acı hadiselerinden biridir. Padişah, Macaristan’ı kurtarabileceğini umuyordu. Ama askerin kumandanını dinlemediği ve kumandanlar arasında kıskançlık bulunan bir orduyla bu ne kadar mümkün olabilirdi?

 

 

 

Karlofça Muahedesi

 

 

 

Türk korkusunun silinişi!..

 

 

 

Padişah, sulha ikna edildi ve 2 sene zorlu sulh müzakereleri ile geçti. 1699’da Karlofça Muahedesi imzalandı. Becerikli bir diplomat olan Reisülküttab (Hariciye Nazırı) Rami Mehmed Paşa Osmanlı delegesiydi. Zekâ ve tecrübesi ile kayıpların büyüklüğünü önledi ve bu sayede sonra sadrazamlığa getirildi.

 

1526’dan beri Osmanlıların elindeki Macaristan ve Transilvanya (Banat hariç), Avusturya’ya; Mora, Venedik’e; Podolya, Lehistan’a; Azak, Rusya’ya verildi. Avusturya, büyük bir Macar tebaaya malik oldu ki, bu ileride başına çok işler açacaktır. Mora’nın Ortodoks halkı ise ülkelerinin Venedik’e verilmesinden memnun kalmadı. Osmanlılar, 365 bin km2 toprak kaybetti. Mora ve Azak, kısa bir zaman sonra geri alınacaktır.

 

Bu antlaşma, Osmanlı tarihinin en kötü antlaşmalarından birisidir. Mamafih bir asırlık harbin ağır mağlubiyeti düşünülürse yine de hafif sayılır. Bu sayede Osmanlılar, binlerce askere, hatta vezirlere mal olan harb külfetinden kurtularak, ekonomik terakkiye ağırlık verdi. Devletler, birbirleriyle diplomatik münasebetler kurdu.

 

Fransız tarihçi Fernand Grenard, “1699, Asya’nın üstünlüğünün, Avrupa’ya geçtiği tarihtir” diyor. Hammer de, “Böylece Türk korkusu Avrupa’nın hayalinden silindi. Onların yenilmesinin ve onlardan toprak alınabilmenin mümkün olduğunu gösterdi” diyor. Osmanlı ordusu ve donanması hâlâ dünyada birinci idi ve bu üstünlüğünü 3 çeyrek asır daha sürdürecektir.

 

 

 

Saliha Sultan’ın Azapkapı’daki çeşmesi

 

 

 

Mevlid ananesi

 

 

 

Sultan II. Mustafa, Edirne’de Saraçhane Köprüsü’nü tamir ettirdi. İnebahtı’da Sultan II. Bayezid Câmii’ni yeniden inşa ettirdi. Suriye Busra’da Mebrekü’n-Nâka denilen ve Peygamber’in devesinin konduğu yer üzerine dört direkli bir kubbe, dışarıya bir sebil ve şadırvan yaptırdı; derin su kuyuları kazdırdı.

 

Kâbe’de Rükn-i Irakî hizasındaki 27 basamaklı minare merdiveni gibi yuvarlak merdiveni yeniletti. Hacerü’l-Esved mahfazasını altından yaptırdı. Kâbe içindeki 6 direkten üçünü yeniledi ki bunlar bugün Mekke Müzesi’ndedir.

 

Kubâ Mescidi’ni tamir ve minaresini inşa ettirdi. Su yollarını temizletti. Her sene Mekke’de mevlid okutulması ananesini başlattı. Mevlid Kandilinde yatsıyı kılan cemaat, ellerinde mumlarla Resûlullah’ın doğduğu evin yerindeki mescide gelip dua ederdi.

 

Zevcesi Saliha Sultan, çok hayırseverdi. Galata’da Arap Camii’ni, Kısıklı’da mescid, Galata ve Çengelköy’de çeşme, Galata’da sebil ve Kılıçpınar Barajını yaptırdı. Çocuklarının çoğu küçükken ölmüş; iki oğlu Mahmud ve Osman peş peşe padişah olmuş; 4 kızı erişkin yaşa ulaşmıştır.


.

Yâ bâkî vü yâ hayy ü mucîb, yessir lenâ hayrelumur


.

XI. asırdan itibaren Roma hukukunu Avrupa’da ihya etmeye çalışan Bologna ve Pavia Hukuk Fakülteleri, bunu yaparken İslam hukuku sistematiğinden çok istifade ettiler. Roma hukukunun mantıki ve teorik altyapısını bu sayede kurdular



..