Sultan II. Abdülhamid’in Vakıfl arı Mustafa Alkan* Giriş Sultan II. Abdülhamid’in saltanat devri (1876-1909); iktisadî olarak dış borç [Düyûn-ı Umûmi] baskısı altında, siyasî olarak ise dâhilde bağımsızlık hareketleri, hâriçte emperyalist büyük güçlerin imparatorluk topraklarını sömürgeleştirme tehdidi altında geçmiştir. Sultan II. Abdülhamid, Devlet-i Aliyye’nin birliğini korumak için dâhilde ülkenin siyasî, iktisadî ve sosyal alanlarda modernleşme çabası verirken, hâriçte emperyalist büyük güçlerin çıkarlarını birbirlerine çakıştırarak bir “denge siyaseti” takip etmiştir. Ülkenin birliğini tehdit eden hiçbir ayrılıkçı harekete izin vermemiştir. Onun saltanatı I. Meşrutiyet’ten az önce başlamış, II. Meşrutiyet’ten az sonra “bir askerî darbeyle” son bulmuştur. Devlet-i Aliyye için bu süreçte zaman zor ilerlemiştir. 1909 Anayasası padişahların yetkilerini sınırladığından, Sultan Abdülhamid’i “son sultan” olarak gören tarihçiler vardır. Bu itibarla Sultan II. Abdülhamid ve devri hakkında hem meşrutiyet sürecinde hem de Cumhuriyet devrinde pek çok araştırma yapılmıştır. Buna karşın Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu vakıfl ar üzerine bir çalışma yapılmamıştır. Sultan II. Abdülhamid Vakfı, 18 Ekim 1888 tarihinde kurulmuştur. Sultan II. Abdülhamid Vakfı’nın vakıf senedi (=vakfi yesi), Başbakanlık Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi’nde K.183 numara ile, onun tezhipli bir sureti K.181 numara ile kayıtlıdır. Ayrıca bu vakfi yenin bir sureti de 574 numaralı Arşiv Kütük Defteri’nin 105. sayfanın, 48. sırasında Osmanlı harfl eriyle tescil edilmiştir. Sultan II. Abdülhamid Vakfı’nın asl-ı vakfı yani akarları (=gelirleri) Beşiktaş’ta, Dolmabahçe Sarayı’nın Kuzey-batı köşesinde, bugünkü Vişnezâde mahallesi, Spor caddesi ile Şair Nedim caddesinin kesiştiği üçgen bölgede, girişleri dükkân 63 adet iki katlı evden (menzil) oluşmaktadır. Sultan II. Abdülhamid, 13 muhtelif vakfın arsası üzerine söz konusu dükkân ve evleri yaptırarak; bunları inşa ettirdiği Hamidiye, Orhaniye ve Ertuğrul camileri ile Şâzeli Dergâhı’nın giderleri için vakfetmiştir. Bu araştırmada Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu vakıfl ar ve bu ∗ Prof. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ankara/ TÜRKİYE, alkan@hbv.edu.tr ORCID:0000-0002-6722-8697 750 Mustafa Alkan vakıfl arın tarihî rolleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile Vakıf Kayıtlar Arşivi’nde yer alan kayıtlar kullanılarak, incelenecektir. II. Abdülhamid’in Vakıf Siyaseti Sultan II. Abdülhamid, Avrupa basınında servetinin çok oluşu spekülasyonlarına 1902 yılında şu cevabı vermiştir: “Bilmedikleri bazı şeyler var; ben hemen hemen bir şehri, hassa alayımı, Yıldız Sarayı’nın mensuplarını, bunlardan başka da memurinin üçte birini geçindirmekteyim. Ayrıca halife olmam, yani bütün Müslümanların reisi olmam hasebiyle, kesem de bütün dünya Müslümanlarına aittir. Sahsım için ne kadar az para sarfettiğime Allah şahittir. Büyük bir servet toplayabildimse bu ormanlarımın ve arazilerimin sayesinde olmuştur. (Hazine Nâzırı) Agos Paşa iyi bir maliyecidir. Mülkümü gayet iyi idare etmiş, senede 500.000 lira gelir getirecek hale koymuştur… Servetim sekiz milyon lirayı aşmış bulunmaktadır. Ehemmiyetli hadiseler vukuunda bu para bize çok lüzumlu olabilir”1 . Sultan II. Abdülhamid, bu paralarını ve tahvillerini, I. Balkan Savaşları sürerken, Selanik’te Alâtini Köşkü’nde ikamet ederken, Türk hükümeti temsilcisi olan paşalara teslim etmek zorunda kalmıştır. Bu paranın önemli bir kısmı Sultanın şehzadelik yıllarında yaptığı ziraat ve ticaret kazançlarına dayanıyordu. Ertesi gün, yanında görev yapan Rasim Bey’in “Efendim bu paraları verdiğiniz halde gösterdiğiniz metanete hayran oldum”. Sultan Abdülhamid, “Rasim Bey! Mal habistir. Bir elden gelir, diğerinden çıkar. Siz benim elimde büyümüş, yetişmiş adamlarsınız. Ben ise nice şeyler görmüş geçirmiş insanım. Maruf tabiriyle sakalımı değirmende ağartmadım. Bana bunları Allah verdi, yine o aldı” cevabını vermiştir2 . Peki, Sultan II. Abdülhamid, selefi pek çok Osmanlı padişahı gibi bu büyük servetini niye vakfa dönüştürmemiştir? Bu sorunun iki temel sebebe dayandığı düşünülebilir. Birincisi Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılın başından itibaren dönüştüğü yeni merkeziyetçi idarî yapısı gereği, eskiden vakıfl ar yoluyla sürdürülen eğitim, kültür, sağlık, sosyal yardım ve dinî hizmetler, müstakil nezâretler tarafından, bu nezâretlere tahsis edilen kendi hazineleri tarafından yürütülmeye başlamış, 1826 yılında kurulan Evkaf Nezâreti de, bütün vakıfl arı denetlemek ve mazbut vakıfl arı idare etmek görevini üstlenmiştir. Bu yeni dönemde kurulan vakıfl arın işlevleri daralmış, daha çok dinî hizmet sahasında yoğunlaşmıştır3 . İkincisi ise, Tanzimat Fermanı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nde 1 Sultan Abdülhamid, Siyasî Hatırâtım, Dergâh Yayınları, İstanbul 1984, s. 115-16. 2 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, 2. Baskı, Selis Kitapları, İstanbul 2008, s. 175- 181. 3 Mustafa Alkan, Adana Vakıfl arı: İnsan Vakıf, Şehir, TTK, Ankara 2014, s. 123-125; Evkaf Nezâreti hakkında bk. Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Taşkilâtında Reform, Eren, İstanbul 1993, s. 146-148. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 751 ıfl arı özel mülkiyet ve miras hukuku alanının genişlemesi ile edindikleri malları vakıf yoluyla çocuklarına bırakmak için kurulan evlatlık vakıfl arın sayısının azalması sağlamıştır4 . Sultan II. Abdülhamid de bu yeni dönemin aktörlerindendir. Onun dönemi her alanda olduğu gibi, özellikle de modern eğitim alanında, büyük reformlar yaşanmasına karşın, açılan okullar Maarif (Eğitim) Nezâreti tarafından idare edilmiş, Sultan bu alanda vakıf kurmamıştır. Vakfın Kuruluşu Sultan II. Abdülhamid Han Vakfı, Hicrî 12 Sefer 1306 (18 Ekim 1888) tarihinde Mabeyn-i Hümâyûn Başkâtibi Süreyya Paşa (necl-i Mustafa Efendi) ve İkinci Kâtip Kadri Efendi (necl-i Takuyyiddin Efendi)’nin şehâdet-i şer‘iyyeleriyle (vekâlet şehâdetleriyle) , Evkaf-ı Hümâyûn nâzırı es-Seyyid Mustafa Paşa (necl-i Mehmed Emin Efendi)’nın Yıldız Saray’ındaki Başkitabet’e mahsus odasında, Vekil, Mahkeme-i Teftiş Müsteşarı Mektubi-zâde es-Seyyid Ahmed Bahai Efendi, tescil mütevellisi Saadetlü Nesim Beyefendi (necl-i Mehmed Servet Efendi) huzurunda, vakfın tüm hukukî işlemlerini tamamlatmış, Evkaf İşleri Müfettişi Kocuklu-zâde Abdurrahman Nafi z Efendi-zâde es-Seyyid Mehmed Atıf Efendi de vakfı tescil etmiştir. Bu işlemin Şer‘iyye Mahkeme şahitleri (şühudü’l-hal) ise Sultan II. Abdülhamid’in kâtipleri Nuri Bey (ibn Yusuf), Mehmed Kâmil Bey (ibn Numan), Faik Bey (ibn Mahmud), Hakkı Bey (ibn Hamid), Tevfi k Bey (ibn Ahmed) ve Yusuf Bey (ibn Agah) olmuşlardır5 . Vakfın Akarları (Asl-ı Vakıf) Sultan II. Abdülhamid’in vakfettiği akarlarının (asl-ı vakıf) arsası (mekânı) 13 farklı vakfa mukataalı mülk arsa olup, burası Beşiktaş’ta Köprübaşı Caddesi ile bu caddenin bir tarafı Ihlamur’a diğer tarafı Maçka’ya uzanan Ihlamur ve Azize caddelerinin iki tarafl arında yerleşmiş olan -vakfi yeye göre derdest haritada gösterilmiş- alt katlarında dükkânları müştemil altmış üç bab (adet) kağir menâzilden müteşekkildir. Bu akarâtın arsasına (mekânına) mukataalı 13 farklı vakıf ve senelik olarak alacakları mukataa bedeli, Efkaf-ı Hümayûn görevlilerinin kaleminden, vakfın kurulduğu (1)306 senesi Saferi’l-hayr’ın 12. gününe (18 Ekim 1888 tarihine) ait bir ilmühabere göre şöyledir: 4 Alkan, Adana Vakıfl arı, s. 24; Bahaeddin Yediyıldız, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi -Bir Sosyal Tarih İncelemesi-, TTK, Ankara 2003, s. 122-123. 5 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Hazretlerinin Vakfi yesi, 1306 (1888), Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter nu: 574, sayfa: 105, sıra: 48. 752 Mustafa Alkan 1) Sultan II. Mahmud vakıfl arına senelik 89 guruş, 2) Sultan Abdülmecid’in vâlidesine ait vakıfl ara senelik 924 guruş, 3) Reisü’l-küttab Ömer Avni Efendi (mülhak) vakfına senelik 141 guruş, 4) Ser-cavuşân-ı esbak Süleyman Ağa nam-ı diğer Çoban Çavuş (mazbut) vakfına senelik 27 guruş, 5) Safi ye Sultan-zâde Mehmed Dâniş Bey (mülhak) Vakfına senelik 167 guruş, 6) Safi ye Sultan-zâde Mehmed Remzi Bey vakfına senelik 18 guruş, 7) Hâce Rami Kadın (mazbut) vakfına senelik 105 guruş, Şeyhü’l-İslam Esbak Salih Efendi zade Mehmed Emin Efendi (mülhak) vakfına senelik 72 guruş, 9) Hazinedâr Cevri Usta (mazbut) Vakfına senelik 36 guruş, 10) Silahdâr Mustafa Paşa Vakfına senelik 18 guruş, 11) Kapudân İbrahim Ağa (mazbut) Vakfına senelik 172,5 guruş, 12) el-Hac Osman Ağa (mazbut) vakfına senelik 1080 guruş, 13) Bosnevî Ahmed Ağa (mülhak) vakfına senelik 36 guruş. Şu halde, Sultan II. Abdülhamid Vakfı’nın gelirleri (hiç harcama yapılmadan), önce, söz konusu 13 vakfa, toplam 2885,5 guruş mukataa bedelinin ödenmesi istenmiştir6 . Bundan sonra, bizzat Sultan II. Abdülhamid tarafından inşa ettirilen hayrât kurumları; Yıldız (Hamidiye) Camii, Orhaniye Câmii, Şeyh Zafi r Efendi Tekkesi (Ertuğrul Câmii), Taşlıca Sancağı Camii ve Üsküdar Nuh Kuyusu Camii giderleri ile bu kurumların görevlilerine tahsis edilmiştir. Yıllık bütün harcamalar yapıldıktan sonra her ne artarsa (bâki kalırsa), Haremeyn fukarasına sadaka gönderilmesi şart koşulmuştur7 . Hayrât Kurumları 1. Yıldız (Hamidiye) Camii İstanbul’da Yıldız Sarayı karşısındadır. Cami Sultan İkinci Abdülhamid tarafından 1885 (H. 1303)’de yılında yaptırılmıştır. Cami kâgir yapılı, yüksek kasnaklı, tek kubbeli ve minarelidir. Belli bir sitili yoktur. Hünkâr mahfi li ve selamlık merasimlerinde kabuller için bir dairesi vardır. Ayrıca caminin avlusunun sağ 6 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Hazretlerinin Vakfi yesi, 1306 (1888), VGMA, Defter nu: 574, sayfa: 105, sıra: 48. 7 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 753 ıfl arı köşesine 1890 yılında, Abdülhamid’in saltanatının 15. yılında dört cepheli bir saat kulesi yaptırılmıştır8 . Sultan II. Abdülhamid, Hamidiye Camii’ne “erbâb-ı istihkakdan bir zât”; İmam-Hatip ve devirhân görevini yapacak 1. imama aylık 600 guruş, devirhân görevi ile 2. imama aylık 400 guruş; “ehl-i müstehak bir kimse”ye ser-müezzin ve devirhanlık göreviyle aylık 300 guruş, 2. müezzine (müezzin-i sâni) aylık 300 guruş, 3. müezzine (müezzin-i sâlis) 250 guruş, 4. müzezzine (müezzin-i rabi’ ve devirhan) 250 guruş, 5. müezzine (müezzin-i hâmis) 250 guruş ve “emin ve müstakim birer kimse”lerden 1. kayyıma (kayyım-ı evvel) 250; 2. ve 3. kayyımlara 200’e guruş; ve “ulemâdan bir zat kürsi şeyhi olup her hafta cuma günleri hazır olan cema’at-i müslimine va’z u nasihat edüp” bu hizmetine karşılık aylık 200 guruş; “ve emin ve mu’temed bir kimse bevvab ve bekçi olup” aylık 500 guruş verilip, ayrıca senelik olarak elbise ve odun bedeli olarak 336 kuruş; ayrıca ekmek ve erzak bedeli olarak da 900 guruş tahsis edilmiştir. Ayrıca papuşçularına aylık 200 guruş; kandilciye aylık 100 guruş; cami-i şerifi n bahçesini islah ve tanzim edecek bir bahçıvana aylık 200 guruş; bir kişi kapıcı tayin edilip aylık 100 guruş verildikten sonra, cami-i şerifi n sair giderleri (levâzımına) için de aylık 1000 guruş tahsis edilmiştir9 . Netice itibariyle Yıldız (Hamidiye) Câmiinin 16 görevlisi için aylık toplam 4500 guruş, yıllık 54.000 guruş, cami-i şerifi n aylık 1000 guruş olarak tahsis edilen sair levâzımât gideri senelik 12.000 guruş gideri ile bevvabın (kapıcının) senelik bir kez ekmek, erzak (500 guruş) elbise ve odun bedeli (500 guruş) toplam 1.000 guruş gideri de eklendiğinde genel toplam 67.000 guruş, tahsis edilmiştir. Yıldız (Hamidiye) Câmiine yapılan tayinleri Sultan Hamid Hân-ı Sâni (ve Sultan Mehmed Reşad Hân-ı Hâmis) Esas Defteri (Nu: 110)’nden takip etmek mümkündür10. Buna göre, 1890’lı yıllarda (H. 1307) İmam-ı Evvel Hâfız Ali Rıza Efendi, 2. İmam Hâfız Mehmed Tevfi k Efendi, müezzinliklerinde sırasıyla Eyyübî Hâfız Hamdi Efendi, Hâfız Hüseyin Efendi, Hâfız Selim Efendi, Hâfız Receb Efendi, Şerefüddin Efendi ve 6. Müezzin Anadoluhisarı ahâlisinden Hâfız Abdullah Efendi bin Hüsnü Efendi görev yapıyordu. Hâfız Abdullah Efendi ise H.1314 (1896) yılında tayin edilmiştir11. 8 Tahsin Öz, İstanbul Camileri, II, TTK Ankara 1997, s. 29. 9 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 105. 10 VGMA, Sultan Hamid Hân-ı Sâni (ve Sultan Mehmed Reşad Hân-ı Hâmis) Esas Defteri, nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı; 73-128. 11 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı: 74- 81. 754 Mustafa Alkan 2. Orhaniye Camii (Orhaniye Kışlası Camii) İstanbul’da Yıldız Sarayı’nın arkasındadır. Sultan İkinci Abdülhamid 1884 (1302) yılında kışlanın ortasına yaptırmıştır. Cami tek kubbeli olup minaresi ön taraftadır12. Sultan Abdülhamid, Orhaniye Cami’i Şerifi ne “erbâb-ı istihkakdan bir zat imam-ı evvel ve hatib ve devirhan olup ona aylık 600 guruş; aynı zamanda devirhân da olan 2. imam 400 guruş; aynı zamanda devirhân da olan baş müezzine aylık 350 guruş 2, 3. ve 4. müezzinlere aylık 300 guruş; 1 kayyıma 350 guruş, 2. kayyıma 200 guruş; ve bir kimse 3. kayyimyimlik ile muvakkitlik görevini birlikte yapan bir kişiye aylık 350 guruş “ve ulemadan bir zat kürsi şeyhi olup her hafta cuma günleri hazır olan cemâ’at-i müslimine va’z-u nasihat” etme şartıyla kürsi şeyhine aylık 200 kuruş “ve bir mu’temed kimse” bekçi olup aylık 250 guruş, senelik olarak elbise ve odun bedeli olarak 336 guruş yiyecek ve erzak bedeli olarak da 900 guruş verilmesini; kandilciye aylık 200 guruş; kapıcılık ve pabuşculuk görevini birlikte yapacak bir kişiye de aylık 100 guruş verilmesi şart koşulmuştur13. Netice itibariyle Orhaniye Câmiinin 13 görevlisine aylık 3900 guruş, yıllık 46.800 guruş, bekçinin senelik bir kez verilen elbise ve odun bedeli (336 guruş) ile yiyecek ve erzak bedeli (900 guruş) eklendiğinde, Orhaniye Camiine genel toplam olarak 48.036 guruş tahsis edilmiştir. 1890’lı yıllarda 1. İmamı Hâfız Tahsin Efendi, 2. İmam Hâfız Hacı Mehmed Efendi; müezzinler (aynı zamanda kayyımlar) sırayla; Devirhân/ Müezzin-i Baş Hâfız Hidayet Efendi, 2. Müezzin Hâfız Mustafa Efendi, 3. Müezzin Hâfız İsmail Efendi, 4. Müezzin Hâfız Receb Efendi ve 5. Müezzin de Hâfız Mehmed Latif Efendi görev yapmaktadırlar14. 3. Şâzeli Dergah-ı Şerifi (Şeyh Zafi r Tekkesi) Şeyh Zafi r Tekkesi Mescidi külliyesi olarak da bilinir. İstanbul, Beşiktaş yokuşundadır. Sultan İkinci Abdülhamid tarafından Şeyh Zafi r Efendi’nin delaletiyle yapılmıştır. Külliyede mescid, tekke ve türbe bulunmaktadır. Binanın duvarları kâgir, çatısı ahşap ve minaresi taştandır15. Sultan II. Abdülhamid vakfından, Şâzeli Dergâh-ı Şerifi ’nde halen postnişîn-i irşad olan eş-Şeyh Mehmed Zâfi r Efendi’ye yaşadıkça dergâh-ı mezkürede şeyh olmasını 12 Öz, İstanbul Camileri, II, s. 51. 13 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. 14 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 1-4, Şahsiyet Kaydı: 1-10. 15 Öz, İstanbul Camileri, II, s. 63 (Dipnot: 113). Sultan II. Abdülhamid’in Vak 755 ıfl arı ve aylık 6.000 guruş; Zâfi r Efendi’nin kardeşleri Hamza Tahir Efendi’ye hayatta oldukça ayda 2.400 guruş; Abdurrahman Efendi’ye de keza hayatta oldukça aylık 2.000 guruş verilmesini; Zâfi r Efendi’den sonra Şâzeli Dergah-ı Şerifi ne postnişîn olacak zata ayrıca aylık 2.000 guruş ta’amiye bedeli tahsis etmiştir. Şâzeli Dergâh-ı Şerif ’in mutfak giderleri için; şeyh, müridânı ve sair misafi r için aylık olarak; 420 kıyye-ı cedid (kilogram) et (lahm), aylık 80 kilo ruğan-i sade (tereyağ) ve 330 kilo mısır pirinci; 90 kilo un (dakik); 120 kilo soğan; 37 kilo tuz; 1 kilo ve 500 dirhem (1 dirhem: 3,148 gram) zeytinyağı, aylık 6.000 kilo odun, 100 kilo (kıyye-i cedid) kömür ve sair levâzım için de 2569 guruş; ayrıca aylık 300 guruş işçi maaşı, 480 guruş tablekârlar (garsonlara) maaş verilmesini; ayrıca işçi ve tablekârlara senelik 1596 guruş elbise bedeli verilmesini; Şeyh Zâfi r Efendi’nin kileri için de aylık olarak; 15 kıyye-i cedid (kilo) zeytin yağı, 15 kıyye şeker, 12 kıyye kahve, 15 kıyye sabun, 2 sandık ispirmeçet mumu ve senelik olarak 500 cedid çeki odun, 33.750 kiyye-i cedid kömür ve çifti 210 gram olan günlük 100 çift ekmek; ayrıca Şeyh Zâfi r Efendi’nin ahırındaki hayvanları için aylık 3 keyl-i cedid, 4 şinik arpa; kantarı 100 kıyye-i cedid itibariyle 2 kantar 6 batman saman verilmesini; Şâzeli Dergâh-ı Şerif ’de her sene menkıbe-i velâdet-i bâ-seâdet-i Hazreti Seyyidi’lEnbiyâ aleyhi “efdalu’s-salat” ve “ekmelü’t-tahaya kıraat” mesarif-i lâzimesi için 3.000 guruş; “Mi’raciye-i Hazret-i Seyyidi’l-Mürselîn kıraat” mesârif-i lâzimesi için yine 3.000 guruş; ve yine dergah-i şerif-i mezkûrda her sene “âşûre tabh ve mevcud olan meşâyih-i kiram ve dervişân ve züvvâr ve misâfi rîn it’am olunarak mesarif-i lazimesi için yine 3.000 guruş sarf olması için tahsisat ayrılmıştır16. Netice itibariyle, Şeyh ve iki kardeşi dışında Şeyh Zâfi r Efendi Dergâhı’nda çalışan işçiler ile tablekârların (garsonların) aylık gideri toplamı 13.180 guruş; senelik ise 158.160 guruş; Dergâh ile Zâfi r Efendi’nin kendi özel mutfakları için de senelik 13.165 guruş ve Zâfi r Efendi’nin evine yapılan tahsisat tahmini olarak eklendiğinde 15.000 guruş ayrılmış, bunlar genel toplamda en az 171.325 guruş, tahsisatın maddi değeri belirtilmeyen, Zâfi r Efendi’nin ev giderleri de eklendiği zaman bu rakam 175.000 guruş tutmaktadır. Zâkir Efendi Tekkesi ve Ertuğrul Câmi-i Şerîfi ’nde 1890’lı yıllarda İmam-ı evvel olarak İskenderiye ahâlisinden Mehmed D. Efendi, 2. İmam olarak yine İskenderiyeli Hâfız Mehmed Efendi, müezzin olarak da yine İskenderiye ahalisinden Şeyh Mahmud Efendi, Şeyh Ahmed Y. Efendi, Hâfız Mustafa Efendi ve Hâfız Mehmed Tevfîk Efendi görev 16 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. 756 Mustafa Alkan yapıyorlardı 17. Ertuğrul Câmii ve Şâzelî Dergâhı’nın “bilâ-ber‘ât” mutasarrıfı, Şeyh Zâfi r Efendi, Rumî 17 Eylül 1319 (Milâdî 30 Eylül 1903) tarihinde vefat etti. “Şeyh Zâfi r Efendi’nin vuku‘u vefatına binâen mahdumu İbrahim Zâfi r Efendi”, “vakfın vâridâtından” “5000 guruş maaş” ile şeyhliğe -irâde-i seniyye- ile tayin edilmiştir18. 4. Taşlıca Sancağı Cami-i Şerifi Taşlıca Sancağı’nda Evlâd-ı fâtihân ve cemaat-i müslimînin talebi üzerine “Eşref-i Hilâfet Penâhîleri” Sultan II. Abdülhamid tarafından müceddeden inşa olunup, içinde farz namazlarının kılınması için “izn-i hümayun” ihsan buyrulan Taşlıca Sancağında Burhaniye Câmii’nin imam-hatibine aylık 200 guruş; kayyımlık görevi ile birlikte müezzinlik görevini yapan kişi için aylık 120 guruş; ayrıca camii şerifi n mum, kandil ve süpürge gibi işlerini yerine getiren görevlinin mesarif-i lazimesi için senelik 250 guruş tahsis edilmiştir19. Taşlıca Sancağı Burhaniye Camii’nde 2 kişiye maaş bağlanmış ve caminin lüzumlu masrafl arı için tahsisat ayrılmıştır. Görevlilerin aylık tahsisatı 320 guruş, yıllık ise 3840 guruş, yıllık tahsis edilen lüzumlu masrafl ar da eklendiğinde 4090 guruş tutmaktadır. 1900’lü yıllarda, Taşlıca- Burhaniye Câmi-i Şerîfi ’nde İmam-Hatiplik ve Muallimlik görevlerinde birlikte Nuri Efendi, Müezzinlik-Kayyımlık görevinde de birlikte Hâfız Mehmed Efendi bulunmaktaydı 20. 5. Üsküdar Cevri Usta Camii Câmii, Üsküdar’da Nuh Kuyusu Caddesi ile Toptaşı Caddesinin birleştiği yerde ve iki caddenin sol tarafında yer almaktadır. Sultan II. Abdülhamid, Hazinedâr-ı Evsat Cevri Usta tarafından bina ve inşa olunan Camii Şerif ’in görevlilerine aylık olarak imamına 100 guruş; hatibine 60 guruş; müezzinine 50 guruş; kayyımına 50 guruş ve cuma vaizine 50 guruş vazife; camii şerifi n mum, yağ ve levâzım-ı sairesi için de aylık olarak 72 guruş ve süpürge ve sâir levâzımı için de senelik 150 guruş tahsisat ayırılmıştır21. Netice itibariyle Cevri Usta Camiinde 5 kişi çalışmakta bunlara aylık 310 guruş, yıllık 3720 guruş; lüzumlu harcamalar için de aylık 72 guruş yıllık 864 guruş; genel toplamda da 4584 guruş tahsis edilmiştir. Cevri Usta Câmiinde 1890’lı yıllarda, vakfi yede tahsis edilmiş ücretlerle Vaiz Abdullah Şahin Efendi (bin Abdullah), İmam – Hatip Hâfız Süleyman Sırrı Efendi (bin Mustafa), 17 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 34, Şahsiyet Kaydı: 129-135. 18 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 40, Şahsiyet Kaydı: 153. 19 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 107. 20 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 68; Şahsiyet Kaydı: 265-269. 21 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 107. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 757 ıfl arı Müezzin Abdullah Efendi (bin Osman), Müezzin Ahmed Efendi (bin Mustafa) ve Kayyım Hafız Ali Efendi (bin Mustafa) görev yapmaktaydılar22. 6. Haremeyn-i Şerifeyn Hissesi Sultan II. Abdülhamid, öncelikle vakfının arsasının başka 13 vakfa mukataalı olması münasebetiyle mukataa giderlerinin karşılanmasını; sonra asl-ı vakıf olan akarât ile hayrâtın tamir ve termiminin yapılması, aydınlatması ve donatım masrafl arının yapılması ve vakfın idari görevlileri ve hayrât görevlilerinin maaşlarının ayrılmasından sonra her ne kalırsa artarsa “Haremeyn-i muhteremeyn fukâra-yı ehâlisine” gönderilmesini istemiştir23. Osmanlı padişahları, Hadimü’l-Haremeyn olarak, Haremeyn hizmetini yâni Mekke ve Medine’de hac hizmetlerini ve Kudüs’de de Hıristiyan ve Yahudilerin hac hizmeti ve Müslümanlar için ziyaret hizmetlerini vakıfl ar yoluyla yürütmüştür. Bu hizmetler için sultanlar24, saray mensupları 25, devlet görevlileri26 veya reâyâ27 tarafından vakıfl ar kurulmuştur. Bu vakıfl ardan elde edilen gelirler her yıl İstanbul’dan Sürre-i Hümayun ile Mekke, Medine ve Kudüs’e gönderiliyordu28. Sultan II. Abdülhamid’nin vakfının gelirlerinden artan kısım Harameyn’e şart koşulmuştur29. Ancak vakfi yede Harameyne ne kadar tahsisat artacağı belli değildir. Vakfın İdaresi Sultan II. Abdülhamid, vakfına Mahkem-i Teftiş-i Evkaf-ı Hümayun Müsteşarı olan zâtı mütevelli; Evkaf-ı Hümayûn nâzırı olan zâtı “ber vech-i hasbi” nâzır tayin etmiştir. Mütevelliden vakf-ı mezkûrun akarâtını (gelirlerini) belli zaman dilimine göre başkasına icar edip, gelirlerini elde tutup (ahz u kabz edip) vakfın masrafl arı ile söz konusu vazifelere müstahak olan vazifelilere sarf edilmesini istemiştir. Bu 22 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 64, Şahsiyet Kaydı: 249- 253. 23 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. 24 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108; I. Mahmud Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 47, s. 3-50; I. Abdülhamid Vakfi yesi, VGMA, Kasano 187, s. 324- 325. 25 Safi ye binti II. Mustafa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 148, s. 68-69; Gevherhan Sultan Vakfi yesi, VGMA, 742, 165-171; Dâru’s-Saade Ağası Mustafa Ağa Vakfi yesi, TSMA, EH. 2295. 26 Köprülü Mehmed Paşa Vakfi yesi, 1071/ 1660, Anadolu Başlar, nu: 580, s. 127-177; Çorlulu Ali Paşa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 118, s. 428. 27 Ayşe binti Abdullah Vakfi yesi, VGMA, Mukataa III, s. 169-171. 28 BOA. EV. HMK.SR00438; 439; 440; 441; 442; 443; 444; 444. 29 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. 758 Mustafa Alkan işleri yürüten mütevelli-i mümâileyh müsteşara gelirlerden (galle-i merkûmeden) aylık 2.500 guruş vazife; “umûr-ı hısabiyeye vâkıf bir zât vakf-ı mezkûra kâtib tayin olunup vakfın vâridât ve masârıfâtı ve sâir umûr-ı mütenevviasını sebt ve tahrîr” edecek olan muhasibe aylık 600 guruş; “emîn ve müstakîm bir kimse icarât ve gallât-ı vakfı cem’ ve tahsîl etmek üzere câbi ta’yin olunup” bu câbiye aylık 600 guruş maaş verilmesini istenmiştir. Ayrıca vakfın işletmesi, vakfın idaresi ve görevlilerin maaşlarına artırılması konusunda mütevelli ve nâzıra yetki vermiştir. Şöyle ki; “kâtib ve câbinin say ve gayret ve sadakâtleri ve hüsn-i hizmetleri görüldükce mütevelli ve nazır-ı vakf reyleriyle ve marifet-i şer’le her sene maaşlarına yüzer kuruş zam olun(ması)”; Câbi’nin maaşı binbeş yüz kuruşa iblağ oluna ve kâtib ve câbiden her birinin tebeddülünde müceddeden ta’yin olunacak kâtibin maaşı altıyüz kuruş olup ber vech-i müharrer hüsn-i hizmet ettikçe senevî maaşlarına yüzer kuruş zamla mikdâr-ı mezkûre iblağ oluna ve vakf-ı mezkûrun bi’lcümle nukud ve gallesi Evkaf-ı Hümayun hazinesinde harikden emin bir mahalde iki anahdarlı bir kasa derunûnda hıfz olunup mezkûr anahdarlardan biri mütevelli ve biri nâzırda bulunup müşâr ve mumâ ileyhima içtima’ etmedikçe mezkûr kasa açılmiya”. Ayrıca câbinin maiyetinde aylık 600’ar guruş maaşla iki tahsildâr istihdam olunmasını şart koşulmuştur. Nihayet Sultan II. Abdülhamid, vakfının her sene muhasebesi Mahkem-i Teftiş-i Evkaf-ı Hümayun tarafından “vecih-i şer’i üzere ru’yet olunup” defter muhasebesi tetkik ve imza olunduktan sonra mütevelli ve nâzır marifetlerile hıfz oluna”nı istemiştir30. Netice itibariyle vakfın idari kadrosunda 5 kişi çalışmakta olup, bunlar aylık 4.900 guruş, yıllık 58.800 guruş tahsis edildiği görülmüştür. Sonuç Sultan II. Abdülhamid, 13 vakfa toplam 2885,5 guruş mukataa bedelli bir mülk arsa olan İstanbul Beşiktaş’ta Köprübaşı Caddesi ile bu caddenin bir tarafı Ihlamur’a diğer tarafı Maçka’ya uzanan Ihlamur ve Azize caddelerinin iki tarafl arında yerleşmiş olarak inşa ettirdiği -vakfi yeye göre derdest haritada gösterilmiş olan- alt katlarında dükkânları müştemil altmış üç bab (adet) kağir menazili, Hicrî 12 Sefer 1306 (18 Ekim 1888) tarihinde vakfederek ve habsederek bir vakıf kurmuştur. Bu vakfın gelirlerini öncelikle asl-ı vakfın arsasına mukataalı 13 vakfa mukataa bedellerinin ödenmesini istedikten sonra, diğer gelirleri, yine inşaa ettirdiği Yıldız (Hamidiye) Camii, Orhaniye Câmii, Şeyh Zafi r Efendi Tekkesi (Ertuğrul Câmii), Taşlıca Sancağı Camii ve Üsküdar Nuh Kuyusu Camii giderleri ile bu kurumların görevlilerine ve vakfın idaresine tahsis etmiştir. Yıllık bütün harcamalar yapıldıktan sonra her ne artarsa (bâki kalırsa) da Harameyn fukarasına sadaka gönderilmesini 30 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 759 ıfl arı istemiştir. Vakfi yeye göre, Sultan II. Abdülhamid’in vakfının akarlarından elde edilen gelirler Hamidiye Camiinde çalışan 16 kişi ve sair harcamalar için senelik 67.000 guruş; Orhaniye camiinde çalışan 13 kişi ve sair harcamalar için senelik 48.036 guruş; Şazeli Dergâhı’nda çalışan 10 kişi ve mutfak ve sair harcamalar için senelik 48.036 guruş; Taşlıca Sancağı Camii’nde çalışan 2 kişi ve sair harcamalar için senelik 4090 guruş; Üsküdar Nuh Kuyusu civarında Cevrî Usta Camii’nde çalışan 5 kişi ve sair harcamalar için 4584 guruş; ve nihayet vakfın idaresinde çalışan 5 kişi ve sair harcamalar için 58.800 guruş tahsis edilmiştir. Şu halde Sultan II. Abdülhamid vakfında kurulduğu 18 Ekim 1888 tarihinden itibaren vakfın idaresi ile hayrât kurumlarında görevli en az 51 kişi çalışmakta ve bu 51 kişiye verilen maaş ile hayrât kurumlarındaki zorunlu harcamalarla birlikte, genel toplamda 357.510 guruşun ekonomi çarkında döndüğü söylenebilir. Ayrıca, modern dönem öncesi, “Klasik Osmanlı” ve “Klasik sonrası Osmanlı” dönemlerinde Osmanlı Devleti’nde vakıf kurumlarının üslendiği işlevler, Tanzimat’tan sonra başlayan modern devlet anlayışı gereği, kurulan nezâretler vasıtasıyla yürütüldüğünden, Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu vakıf, dinî hizmetler sahasıyla sınırlı (beş câmi ve bir tekke hayrâtı ile) kalmıştır, denilebilir. 760 Mustafa Alkan Kaynaklar Arşiv Belgeleri Ayşe binti Abdullah Vakfi yesi, VGMA, Mukataa III, s. 169-171. BOA. EV. HMK.SR00438; 439; 440; 441; 442; 443; 444; 444. Çorlulu Ali Paşa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 118, s. 428. Dâru’s-Saade Ağası Mustafa Ağa Vakfi yesi, TSMA, EH. 2295. Gevherhan Sultan Vakfi yesi, VGMA, 742, 165-171. I. Abdülhamid Vakfi yesi, VGMA, Kasano 187, s. 324- 325. I. Mahmud Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 47, s. 3-50. Köprülü Mehmed Paşa Vakfi yesi, 1071/ 1660, Anadolu Başlar, nu: 580, s. 127-177. Safi ye binti II. Mustafa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 148, s. 68-69. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Hazretlerinin Vakfi yesi, 1306 (1888), VGMA, Defter nu: 574, sayfa: 105, sıra: 48. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 105. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 107. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 1-4, Şahsiyet Kaydı: 1-10. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı: 74- 81. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 34, Şahsiyet Kaydı: 129-135. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 40, Şahsiyet Kaydı: 153. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 64, Şahsiyet Kaydı: 249- 253. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 68; Şahsiyet Kaydı: 265-269. VGMA, Sultan Hamid Hân-ı Sâni (ve Sultan Mehmed Reşad Hân-ı Hâmis) Esas Defteri, nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı; 73-128. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 761 ıfl arı Diğer Kaynaklar Abdülhamid, Sultan, Siyasî Hatırâtım, Dergâh Yayınları, İstanbul 1984. Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Taşkilâtında Reform, Eren, İstanbul 1993. Alkan, Mustafa, Adana Vakıfl arı: İnsan Vakıf, Şehir, TTK, Ankara 2014. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, 2. Baskı, Selis Kitapları, İstanbul 2008. Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, II, TTK Ankara 1997. Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi -Bir Sosyal Tarih İncelemesi-, TTK, Ankara 2003.





XXXXXXXX

ABDÜLHAMİD II

Babası Abdülmecid, annesi Tîrimüjgân Kadınefendi’dir. 21 Eylül 1842 tarihinde dünyaya geldi. On bir yaşında annesini kaybettiği için, babasının emriyle, hiç çocuğu olmayan Piristû Kadınefendi kendisine analık etti. Özel hocalar tayin edilerek eğitildi. Gerdankıran Ömer Efendi’den Türkçe, Ali Mahvî Efendi’den Farsça, Ferid ve Şerif efendilerden Arapça ve diğer ilimleri, Vak‘anüvis Lutfi Efendi’den Osmanlı tarihi, Edhem ve Kemal paşalarla Gardet adındaki bir Fransız’dan Fransızca, Guatelli ve Lombardi adındaki iki İtalyan’dan mûsiki tahsil etti. Anne sevgisinden mahrum oluşu, babasının kendisine karşı soğuk davranması onu çocuk yaşından itibaren yalnızlığa mahkûm etmiştir. Taht için uzak bir namzet oluşu dolayısıyla saray muhiti de kendisine pek ilgi göstermemiştir. Saray halkı ve devlet büyükleri zeki, fakat düşünce ve kanaatlerini asla dışa vurmayan Şehzade Abdülhamid’i pek sevmezdi. Bu yüzden herkesin uzak kaldığı bu akıllı şehzade, ancak Pertevniyal Kadın’ın yardımı ile Sultan Abdülaziz’e yaklaşabildi. Zekâsı ve politik kabiliyeti dolayısıyla amcası Abdülaziz, onun serbest bir ortamda yetişmesine imkân verdi. Mısır ve Avrupa seyahatlerine onu da götürdü. Şehzadeliği oldukça serbest geçen Abdülhamid, Maslak çiftliğinde toprak işleriyle meşgul oldu. Burada koyun besledi, üstübeç madenleri işletti, borsa faaliyetlerine katılarak para kazandı. Tahta çıktığı zaman servetinin 100.000 altını aştığı söylenir.

Anayasaya dayalı meşrutî bir idare kurmak isteyen ve bu yüzden Abdülaziz ile V. Murad’ı tahttan indiren Midhat Paşa ve arkadaşlarıyla anlaşan II. Abdülhamid, 31 Ağustos 1876 Perşembe günü tahta çıktı. Bu sırada devlet en buhranlı günlerini yaşıyordu. Abdülaziz devrinde başlamış olan Bosna-Hersek ve Bulgar ayaklanmalarına V. Murad devrinde Sırbistan ve Karadağ muharebeleri de eklenmişti. Bu isyanları kışkırtan ve destekleyen Rusya “Şark meselesi”ni halletmek üzere fırsat kollamakta idi. Malî imkânsızlıklar yüzünden isyanlar bastırılamıyordu. Abdülaziz’in son yıllarında Mahmud Nedim Paşa’nın dış borçların ödenmesiyle ilgili kararı, Avrupa’da büyük tepkilere yol açmış ve bu yüzden yeni bir yardım alınması imkânsızlaşmıştı. Avrupa kamuoyu Osmanlı Devleti aleyhine dönmüş durumda idi.

Bu şartlar içinde Abdülhamid büyük bir iyi niyet gösterisi ile işe başladı. Osmanlı tarihinde o zamana kadar görülmemiş birtakım hareketlerle kısa sürede ordunun ve halkın gönlünü kazandı. Meselâ Seraskerlik Kapısı’nda subaylarla yemek yiyen padişah, burada “serasker paşa, paşalar, beyler, efendiler” hitabıyla başlayan bir konuşma yaptı. Bütün hükümet üyeleriyle mâbeyin personelini Yıldız Sarayı’nda yemeğe davet etti. Burada yaptığı konuşmada da millî birliğe duyulan ihtiyacı dile getirdi. Tersane’ye giderek bahriyelilerle birlikte sofraya oturup asker yemeği yedi. Bâb-ı Meşîhat’a giderek ulemâ ile birlikte iftar yemeğine katıldı. Haydarpaşa Hastahanesi’nde Balkan cephelerinden gelen yaralıları teker teker ziyaret ederek onlara hediyeler dağıttı. Sadrazam ve diğer nâzırlarla birlikte camileri dolaşarak halk içinde namaz kıldı.

Yeni padişahın buna benzer jestleri halk ve ordu mensupları arasında memnunluk uyandırdı. Herkeste ve özellikle orduda bir moral düzelmesi görüldü. Sırplar’la yapılan savaşlarda Türk ordusu önemli başarılar elde etti. Fakat Rusya’nın derhal savaşa son verilmesi konusundaki ültimatomu üzerine Sırbistan ile üç aylık ateşkes imzalandı. İngiltere “Şark meselesi”nin İstanbul’da toplanacak bir konferansta ele alınmasını istedi.

Bu sırada padişahla hükümet arasında mâbeyin kâtiplerinin tayini yüzünden ilk anlaşmazlık çıktı. Mütercim Rüşdü Paşa’nın istifasını padişah kabul etmedi. Sırplar’la barış yapılmasını istemeyen bir grubun Midhat Paşa ve arkadaşlarını öldürmeyi, II. Abdülhamid’i tahtından indirmeyi planlayan komploları ortaya çıkarıldı. 400 kişi tevkif edildi. Anayasa hazırlığı için müslüman ve gayri müslimlerden bir komisyon kuruldu. Bu sırada Midhat Paşa ile anlaşmazlığa düşen Mütercim Rüşdü Paşa istifa etti. 19 Aralık 1876’da sadârete Midhat Paşa getirildi. Dört gün sonra da İngiltere’nin teklifini kabul eden devletler İstanbul’da toplandı. Aynı gün yüz bir pâre top atışıyla Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan Kānûn-ı Esâsî ilân edildi (23 Aralık 1876).

Alelacele hazırlanarak İstanbul Konferansı’nın toplandığı gün ilân edilen anayasa ile, Batılı devletlerin aşırı isteklerde bulunmaları önlenmek istenmişti. Fakat Batılı devletler bunu ciddiye bile almadılar. Daha önce Rus elçiliğinde hazırladıkları teklifleri, kabul edilmesi için Bâbıâli’ye sundular. Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını tehlikeye sokacak kadar ağır hükümler taşıyan teklifler, padişahın emriyle 18 Ocak 1877 günü toplanan ve askerî, mülkî ve adlî üyelerle hükümetin ve gayri müslim ruhanî reislerin katılmasıyla oluşan 180 kişilik Meclis-i Umûmî’de görüşülerek oy birliğiyle reddedildi. Elçiler, yerlerine birer maslahatgüzar bırakarak İstanbul’dan ayrıldı. Midhat Paşa İngiltere’ye, anayasanın uygulanmasının garanti altına alınması şartıyla Batılı devletlerle anlaşabileceğini bildirdi. İngiltere Londra’da bir konferans toplanması için tekrar faaliyete başladı. Midhat Paşa gerek bu hareketi, gerekse hakkında çıkarılan Osmanlı hânedanlığını kaldırarak kendi ailesini tahta çıkarmak veya cumhuriyet kurmak gibi söylentiler yüzünden, görevinden azledilerek 5 Şubat 1877’de yurt dışına sürüldü.

II. Abdülhamid, Kānûn-ı Esâsî’nin mimarı Midhat Paşa’yı yurt dışına sürdüğü halde meşrutî idareden vazgeçmedi. Anayasa gereğince seçimler üç ay içinde yapılarak 19 Mart 1877’de meclis bizzat padişah tarafından açıldı. 141 üyeden oluşan bu ilk Türk parlamentosunun üyelerinin 115’i mebus, yirmi altısı da âyan üyesinden teşekkül ediyordu. Mebusların altmış dokuzu müslüman, kırk altısı gayri müslim idi.

İngiltere’nin teşebbüsüyle toplanan Londra Konferansı, Ruslar’ın tekliflerini kapsayan Londra Protokolü’nü 31 Mart 1877’de imzalayarak, kabul edilmesi için 3 Nisan 1877’de Bâbıâli’ye sundu. Ağır hükümler taşıyan bu protokol, padişahın isteğiyle mecliste görüşülerek reddedildi. Durum 12 Nisan 1877’de hükümet tarafından Batılı devletlere bildirildi. Böylece isteğine kavuşan Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne resmen savaş ilân etti. Romenler, Sırplar, Karadağlılar ve Bulgarlar Rusya’nın yanında yer aldılar. Malî ve askerî vaziyeti son derece kötü durumda bulunan Osmanlı Devleti dışarıdan da yardım alamadı. Plevne’de Gazi Osman Paşa, doğuda Gazi Ahmed Muhtar Paşa’nın fevkalâde başarıları savaşın genel gidişini durduramadı; Türk orduları cephelerden çekilmeye başladı. Onların ardından on binlerce müslüman-Türk muhacir de İstanbul’a akın etti. Muhacirler bir plan içinde Anadolu’nun çeşitli bölgelerine yerleştirilmeye çalışıldı. Memleketin son derece karışık günler yaşadığı bu sırada, bu konularda tek karar organı olan mecliste de tam bir anarşi hüküm sürmekte idi.

İlk meclis, parti grupları yerine milliyet gruplarının mücadele ve entrika sahnesi haline gelmişti. Anayasanın sağladığı şahsî hürriyeti gayri müslim unsurlar millî hürriyet, hatta muhtariyet ve istiklâl hakkı mânasına alıyorlardı. Anayasaya göre resmî dil Türkçe olduğu halde, Ermeni ve Rum mebuslar kendi dillerinin de resmî dil olarak kabul edilmesini isteyecek kadar ileri gidiyorlardı. Her mebus kendi milletinin problemi ile ilgileniyordu. Bunlar meclis içinde ve hükümet nezdinde âdeta üstünlük kurmaya çalışıyorlardı. Anayasa gereğince seçilen ikinci meclis Ocak 1878 başlarında toplandı. Ruslar’ın İstanbul’a doğru ilerlediği bir sırada hemen bir muhalefet grubu oluşturan bazı mebuslar, başta sadrazam olmak üzere hükümetin azlini, savaşta yenilgiye sebep olan kumandanların dîvân-ı harbe verilmesini istemeye başladılar.

Padişah, Edhem Paşa’nın yerine Ahmed Hamdi Paşa’yı sadârete getirdi (11 Ocak 1878). Meclis, her nâzırın meclise gelip hesap vermesi ve kumandanların yargılanmaları konusunda ısrar etti. 22 Ocak’ta buna dair bir teklif kabul edildi. Padişah, meclis başkanı Ahmed Vefik Paşa’yı meclise göndererek, tamamen anayasanın uygulanmasından yana olduğunu, sadâret makamını kaldırarak kendi imtiyazlarından birini daha feda ettiğini, vekillerin her istendiğinde meclise hesap vereceklerini, ancak şu buhranlı günlerde yerlerine bir vekil gönderilmesi halinde mâzur görülmelerini istedi. Padişahın bu sözlerine rağmen mecliste yine şiddetli tartışmalar oldu. Padişah, Rus ilerlemesi karşısında meclisten karar alınmasını istediği halde, bu konuda meclis ciddi bir karar alamıyordu. Bu sırada Ruslar’la Edirne’de mütareke imzalandı (31 Ocak 1878). Padişah meclisin istediği adamları hükümetten atmaya teşebbüs eden Ahmed Hamdi Paşa’yı azletti, yerine Ahmed Vefik Paşa’yı başvekil olarak tayin etti (4 Şubat 1878). Başvekilin görevi meclisin çıkardığı kanunları padişaha arzetmek ve bakanlar kurulunun çalışmalarını düzenlemekle sınırlandı.

Abdülhamid, Ruslar’la yapılacak barış konusunu görüşmek üzere sarayda olağan üstü bir meclis topladı. Toplantıya parlamentodan da beş kişi katıldı. Başvekil Ahmed Vefik Paşa, Ruslar’ın teklif ettikleri barış şartlarını anlattı ve bu şartların ağırlığı karşısında hükümetin barış kararını tasvip edip etmediklerini mecliste bulunanlara sordu. Herkesin olumlu cevap verdiği bir sırada, mebuslardan Astarcılar Kethüdâsı Ahmed Efendi birden ayağa kalktı. Padişahı alışılmamış bir üslûpla suçlayarak olaylardan meclisin sorumlu olmadığını söyledi. Padişah da bizzat cevap vererek bu savaştan kendisinin sorumlu olmadığını, bu konuda vazifesini yaptığını, milletinden mükâfat beklediğini belirtti ve sözü Hazîne-i Hâssa Nâzırı Said Paşa’ya bıraktı. Said Paşa savaşa nasıl girildiğini anlattıktan sonra, sarayın harbin yönetimine karışmadığını söyledi. Astarcılar kethüdâsının padişahı suçlayan görüşlerinde ısrar etmesi üzerine padişah tekrar söz aldı. Kasıtlı olarak söylenen bu sözleri kabul edemeyeceğini, görevini yaptığını tekrarladı. Şu anda da ölünceye kadar Ruslar’la tek başına dövüşmeye hazır olduğunu söyledi; astarcılar kethüdâsının, hükümdarlarına karşı gösterdiği cüretten dolayı cezasını yine meclise havale ettiğini belirtti. Bazı art niyetlilerin bu gibi davranışlarla böyle kritik bir zamanda devletin işlerini zorlaştırmaya çalıştıklarını ilâve etti ve, “Ben artık Sultan Mahmud’un izinden gitmeye mecbur olacağım” diyerek sözlerini bitirdi. Nihayet anayasanın kendisine tanıdığı yetkiye dayanarak, 13 Şubat 1878’de Meclis-i Meb‘ûsan’ı süresiz olarak tatil etti, fakat meşrutiyet ve anayasadan vazgeçtiğine dair hiçbir beyanda bulunmadı. Aksine resmî devlet salnâmelerinde bu iki müessesenin varlığından sık sık bahsettirdi. On ay yirmi beş gün süren bu ilk meclis denemesinden sonra meşrutî devlet şekli itibarî olarak kullanılmakla birlikte, devlet idaresi yavaş yavaş II. Abdülhamid’in elinde toplandı. 3 Mart 1878’de Rusya ile Ayastefanos Antlaşması imzalandı.

İngiltere, Paris Antlaşması’nı ihlâl ettiği iddiasıyla Ayastefanos Antlaşması’nın milletlerarası bir konferansta gözden geçirilmesini istedi. Avusturya ve Almanya’nın da desteği ile Berlin Konferansı hazırlıkları devam ederken İngiltere Rusya ile gizlice anlaştı. Bir yandan da konferansta yardım vaadi ile Bâbıâli’den yeni tâvizler kopardı. Gizli görüşmeler sonunda, Kıbrıs’ın yönetimini geçici olarak İngiltere’ye bırakan antlaşma 4 Haziran 1878’de imzalandı. II. Abdülhamid, hükümetin bir oldubitti ile imzaladığı bu antlaşmayı onaylamamak için çok direndi. İngilizler askerî tehditte bulundular. Bunun üzerine padişah Kıbrıs’ta hükümranlık haklarına asla zarar verilmeyeceği konusunda İngilizler’den bir belge almak suretiyle antlaşmayı onayladı. Osmanlı diplomasisi İngiltere’nin Berlin Kongresi’nde vaad ettiği destek uğruna Kıbrıs’ı elden çıkarmıştı. Sultan Abdülhamid ise Berlin Konferansı’nın Osmanlı Devleti’ni masa başında taksim etmek üzere toplandığına inanıyor, eğer tâviz verilecekse mutlaka karşılığının alınmasını istiyordu. Halbuki İstanbul’da İngilizler’le yapılan gizli görüşmelerden Berlin’deki Türk heyetinin haberi bile yoktu. Konferansta Osmanlı Devleti lâyık olmadığı bir muamele ile karşılaştı. İngiltere vaad ettiği desteği vermedi. 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması ile pek çok toprak kaybedildiği gibi, Rusya’ya karşı da ağır bir harp tazminatı ödenmesi kabul edildi. Ayrıca Kıbrıs’ın İngiltere’ye bırakılmış olması, diğer devletlerin de bu konudaki faaliyetlerini arttırdı. İngiltere’nin teşvikiyle Bosna-Hersek’in yönetimi Avusturya’ya bırakıldı. 1881’de Fransa Tunus’a, ertesi yıl İngiltere Mısır’a, bir oldubitti ile el koydular; Bulgarlar da 1885’te Doğu Rumeli eyaletini işgal ettiler.

Olayların bu noktaya gelmesinde II. Abdülhamid’in sorumluluğu yok denecek kadar azdı. Padişah, olayların sebeplerini şimdiye kadar uygulanan yanlış politikalarda aramakta idi. Ona göre devletin belirli bir dış politikası yoktu. Avrupa’da oluşmakta olan yeni dengeler yakından takip edilmemiş, Türk hariciyesi haysiyetli, bilgili ve tutarlı bir politika izleyememişti. Hariciyecilerimiz birbirleriyle çekişmekten isabetli kararlar alamamışlar, daha çok yabancı diplomatların tesirinde kalmışlardı. Devletin yüce menfaatlerini bir kenara iterek yabancı devletlerin çıkarlarına alet olmuşlar ve dış politikadaki bu yanlış tutum dolayısıyla devletin dış itibarı sıfıra inmişti. Bu yüzden devlet, İstanbul ve Berlin kongrelerinde hakaret derecesine varan muameleye mâruz kalmıştı.

Abdülhamid, milletlerarası politikada devletin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü savunmayı hayatî bir görev sayıyordu. Öncelikle hedefleri belli, nesilden nesile devam edecek bir dış politika oluşturmak için hükümetinden raporlar istedi. Fakat yaşadığı olaylar, II. Abdülhamid’in zaten karakterinde var olan şüpheciliğini daha da arttırdı. Bilhassa büyük devletlerin çeşitli şekillerde Osmanlı devlet adamlarını elde ederek politikalarını bu yolla yürütmeleri, padişahı tedbirli olmaya sevketti. Bâbıâli’ye güvenmediği için, Gazi Osman Paşa, Cevdet Paşa gibi muhafazakâr ve dürüst bazı devlet adamlarının da destek ve teşvikiyle, devlet idaresini yavaş yavaş tekeline alarak Yıldız Sarayı’nda topladı. Önceki iki padişahın hal‘edilmiş olması onda, kendisinin de tahttan indirileceği şüphesini sabit bir fikir haline getirmişti. Mason localarının V. Murad’ı tekrar tahta çıkarma faaliyetleri, özellikle aynı amaçla Ali Suâvi’nin 20 Mayıs 1878’de giriştiği I. Çırağan, Cleanti Scalieri-Aziz Bey Komitesi’nin Temmuz 1878’deki II. Çırağan vak‘aları bu şüphelerini daha da arttırdı. Bu yüzden devlette olup biten her şeyden haberdar olabilmek için kuvvetli bir hafiye teşkilâtı kurdu. Abdülhamid’e göre, jurnalcilik ayıp ve kötü bir şey olmakla birlikte, bundan vazgeçmek de mümkün değildi. Zira dünyanın hiçbir yerinde entrika bizdeki kadar büyük boyutlara ulaşmamıştı. Ona göre pek çok avare memur ve subay hiç kimseyi beğenmemekte ve devleti yalnız kendilerinin kurtaracağına inanmaktaydı. Bunu ispat için ajanlık yapmak, entrika çevirmek, bu da olmazsa padişaha hakaret ve iftira etmekten çekinmemekteydiler.

II. Abdülhamid bu yüzden ülke yönetiminde sert bir politika takip etti. Sultan Abdülaziz’in ölümünden sorumlu tuttuğu Midhat Paşa ve arkadaşları Yıldız Sarayı’nda kurulan özel mahkemede yargılanarak ölüm cezasına çarptırıldılar. Ancak padişah ölüm cezalarını müebbet hapse çevirdi. İç politikadaki sertliği dış olayların seyrine göre azalıp çoğaldı. Dış politikada karşılaştığı güçlükler, bilhassa yabancı devletlerin içeride birtakım olaylar çıkartmaları, padişahı sıkı bir rejim uygulamaya sevketti. Çünkü iç politikadaki çalkantıları kontrol etmeden, dağılmakta olan bir imparatorluktaki çeşitli menfaat gruplarını ve siyasî faaliyetlerini zapturapt altına almadan devleti yönetmek mümkün değildi. Daha tahta çıktığı gün etrafını saran kimselerin entrikalarla örülü ağlarına kendisini hapsetmek istediklerini anlayan Abdülhamid, bu yüzden kurnaza karşı kurnazca hareket etmeye karar verdiğini belirtir. Bunun sonucu olarak da Avrupa’da yapılan bölücü yayın faaliyetlerine karşı sıkı bir sansür uyguladı. Devletin toparlanabilmesi için zamana ihtiyaç olduğuna inanan Abdülhamid, bazı tâvizler pahasına da olsa, ağır bir yük oluşturan savaşlardan kaçınma yoluna gitti. Saltanatı süresince daima idareli davrandı. Abdülaziz gibi devlet hazinesine el atmadı. Aksine kendi kesesinden bile bazı fedakârlıklarda bulundu. Sarayın masraflarını âzami derecede kıstı. Câriyelerle dolu saray hayatından uzak sade bir hayat yaşadı.

Abdülhamid, ekonomik alanda kendisinden önceki padişahlardan devraldığı dış borçları temizlemeye öncelik verdi. Tahta çıktığında, 1854-1874 arasında alınmış dış borçların vadesi dolan yıllık ana para ve faiz ödemeleri devletin normal gelirlerinin yarısını geçiyordu. Dış baskı aracı olarak kullanılan ağır borç yükünden bir an önce kurtulmak istedi. Avrupalı alacaklıların temsilcileriyle 20 Aralık 1881’de bir anlaşma imzalandı. Muharrem Kararnamesi adı verilen bu anlaşma ile alacaklı ülkelere belli devlet gelirlerini toplamak üzere Düyûn-ı Umûmiyye’yi kurma imtiyazı tanındı. Böylece Osmanlı Devleti’nin Batılı devletler arasındaki itibarı oldukça düzeldi. Fakat anlaşmadaki bazı hükümler yüzünden borç senetlerindeki değer artışı Düyûn-ı Umûmiyye’nin işine yaradı. Bu arada, eskisi kadar olmamakla birlikte yeni borçlanmalara gidildi. Devlet gelirlerinin yüzde otuzu borçların ve faizlerinin ödenmesine ayrıldığı halde, eski borçlar temizlenemedi. Ancak alınan borçlardan çok daha fazlası ödendi ve borçlar büyük ölçüde hafifletildi. Bu borçlanmalara karşılık, memleketin yer altı ve yer üstü kaynaklarının işletme hakları İngiliz, Fransız, Alman şirket ve bankalarına bırakıldı. Yabancı bir kuruluş olan Osmanlı Bankası’na (Bank-i Osmânî-yi Şâhâne) geniş yetkiler tanınarak devlet maliyesinin yabancı uzmanlarca denetlenmesine imkân verildi. Diğer taraftan dünyadaki genel ekonomik bunalımın ve kapitülasyonların da etkisiyle ziraî üretim düştü, yatırımlar durdu. Devlet gelirlerinin esasını oluşturan ziraî vergilerin toplanması aksadı. Çözüm olarak “imtiyaz usulü”ne gidildi. Bu sayede çeşitli bölgelerde yeni yatırımlar yapıldı. Fakat bu sistemin uygulanması sırasında büyük rüşvet ve yolsuzluklar oldu. Aynı devlete mensup şirketlerin imtiyazlarını belli bölgelerde toplamaya çalışması, memleketin yabancı devletler arasında ekonomik nüfuz bölgelerine ayrılmasına yol açtı. Bu şekilde yabancı devletler ve şirketler arasında amansız bir mücadele başladı. Demiryolu alanındaki mücadele Almanya’nın zaferiyle sonuçlandı. İslâm dünyası ile bağlarını güçlendirmeye çalışan ve bunu temel bir siyaset haline getiren Abdülhamid, Almanya’dan aldığı malî destek ile, 1888’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattını Ankara’ya kadar uzatmaya teşebbüs etti. 1902’de Ankara’yı Bağdat’a bağlayacak hattın yapımını da Almanlar’a verdi.

Abdülhamid’in en başarılı yönü dış politikasıdır. Dünyadaki politik gelişmeleri yakından takip etmek üzere sarayda bir çeşit bilgi merkezi kurdu. Türkiye ile ilgili bütün dünyada çıkan yazılar ve dış temsilciliklerden padişaha gelen raporlar burada toplanır ve değerlendirilirdi. Padişah, gerektiğinde yerli ve yabancı ilim adamlarından dış politika konusunda bilgi alırdı. Abdülhamid’in dış politikası prensip itibariyle basit, uygulanış bakımından oldukça zordu. Dış politikada temel amaç, imparatorluğun barış içinde yaşamasını temin etmekti. Devletler arası rekabetin Türkiye üzerinde yoğunlaştığı bir devirde böyle bir siyaseti uygulamak gerçekten zordu. Abdülhamid, Avrupa devletlerinin Türkiye üzerinde birbiriyle çelişen çıkar ve ihtiraslarından faydalandı. Bu yüzden dış politikası milletlerarası ilişkilerde yeni şartlar oluştukça değişti. 1878’den XX. yüzyıl başlarına kadarki dönemde bağımsız bir politika izledi. Hiçbir devletle devamlı anlaşmaya girmedi. Büyük devletleri mümkün olduğu kadar birbirlerinden ayırabilmek için çeşitli diplomatik faaliyetlere girişti. Osmanlı Devleti’nin varlığı için en tehlikeli gördüğü İngiltere’ye karşı Rusya ile dostluk kurmaya yöneldi. Mısır’da İngiltere’nin karşısına, aynı bölge ile ilgilenen Fransa’yı çıkardı. Bu güçlerin desteğiyle ve ince hesaplarla bir denge politikası takip ederek İngiltere’nin etkisini kırmaya çalıştı. Büyük güçleri her fırsatta birbirlerine düşürmeyi dış politikasının âdeta temel unsuru haline getiren padişah, Kuzey Afrika’da da Fransa ile İtalya’yı karşı karşıya getirdi. Berlin Antlaşması’nın ortaya çıkardığı Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti aleyhine birleşmelerini önlemek amacıyla aralarındaki anlaşmazlıklardan faydalandı.

Abdülhamid, dış tehlikeler karşısında devletin tabii dayanağı olarak gördüğü müslüman tebaaya öncelik verme siyasetini benimsedi. İngiltere’nin Mısır ve Arabistan’da ilmî araştırmalar adı altında başlattığı Osmanlı aleyhtarı faaliyetlerini yakından takip etti. İngilizler’in Araplar arasında istismar ettiği konulardan biri hilâfet meselesi idi. Müslümanların devlet başkanı olacak kişinin Kureyş soyundan gelmesinin şart olup olmadığı tartışmaları, İngiliz propagandaları yüzünden tekrar gündeme geldi. Osmanlı padişahının Kureyş soyundan gelmemesi sebebiyle meşrû halife olamayacağı ileri sürülmeye başlandı. Abdülhamid’in şeyhi Ebü’l-Hüdâ, Araplar’ı Türkler’e karşı isyan ettiren konunun imâmet meselesi olduğunu söyledi. Bunun üzerine padişah da eskiden beri Osmanlı medreselerinde okutulan ve idâdîlerin altıncı ve yedinci sınıflarında da okutulmasına karar verilen Şerḥu’l-ʿAḳāʾid’in (bk. AKĀİDÜ’n-NESEFÎ) 1317 baskısından imâmet bahsini çıkarttı. Diğer taraftan, imâmet konusunu tekrar ele alan İslâm mütefekkirleri, dinî ve tarihî açıdan imâmetin belli bir ırka ait olmadığını ispat ettiler. Bunlardan biri olan Peşâverli Hâfız Abdülcemil, Hint diliyle yazdığı ve eẓ-Ẓaferü’l-Ḥamîdiyye fî is̱bâti’l-ḫalîfe adıyla Arapça’ya tercüme edilen risâlesinde, Abdülhamid’in halifeliğinin meşrû olmadığı konusunda yazılan risâlelerin çeşitli bölgelerde dolaştığını, bu tür faaliyetlerin merkezinde “kâfir ve şerîr ileri gelenleri”nin bulunduğunu belgelerle ortaya koydu.

Abdülhamid İngiliz ajanlarının Arap milliyetçiliğini yaymak, halifeliğin Araplar’ın hakkı olduğu iddiasıyla Mısır hidivini halife yapmak konusundaki gayretlerine panislâmizm politikası ile karşı koymaya çalıştı. Müslümanlar arasında birliği sağlamak amacıyla dinî propagandaya girişti. Bu konuda tarikat şeyhlerinden ve nüfuzlu kabile reislerinden de faydalandı. En önemli ve tecrübeli yöneticileri, Anadolu ve Suriye başta olmak üzere, müslümanların çoğunlukta olduğu vilâyetlere gönderdi. Halifelik makamından faydalanarak panislâmist ideolojiyi yaymaya çalıştı. Halifelik sıfatını Osmanlı padişahları arasında en çok kullanan o oldu. Bu sıfatın verdiği güçle, Güney Afrika ve Japonya gibi uzak ülkelere din âlimleri göndererek İslâmiyet’in oralarda da yayılması için çalıştı. Abdülhamid’in Çin’deki tesiri o kadar büyük oldu ki, Pekin’de onun adına bir İslâm üniversitesi açıldı ve kapısında Türk bayrağı dalgalandı. Şam’dan Medine’ye kadar uzanan Hicaz demiryolunu inşa ettirdi. Araplar arasında başlattığı yoğun propagandalarla, ortak düşmanın, İslâmiyet’in düşmanı olan Batı emperyalizmi olduğunu ve buna karşı mücadele edilmesi gerektiğini ileri sürdü.

Bu çalışmaların kısa sürede etkisi görülünce, Batılı diplomatlar bunu “İslâmiyet yeniden hortluyor” şeklinde ülkelerine rapor etmeye başladılar. Bunun üzerine Batılı büyük devletler, gayri müslimlere eşit muamele yapılmadığı iddiasıyla Osmanlı Devleti üzerindeki baskılarını arttırdılar. Devletin iç işlerine yaptıkları müdahaleler büyük diplomatik bunalımlara ve gerginliklere sebep oldu. Bundan dolayı Abdülhamid, Makedonya ve Lübnan meselesinde olduğu gibi gerilemek zorunda kaldı. Bazı konularda ise sonuna kadar diretti. Bunların başında Ermeni meselesi gelmektedir. Berlin Antlaşması’nın 61. maddesine göre, Anadolu’da Ermeniler’in yaşadığı vilâyetlerde ıslahat yapılacaktı. Abdülhamid, bunun Ermeni muhtariyetini doğuracağını ileri sürerek, “ölürüm de 61. maddeyi uygulamam” diyordu. Başta İngiltere olmak üzere Batılı büyük devletlerin tehditlerine rağmen bu konuda kesinlikle tâviz vermedi. Doğu vilâyetlerinde nüfus çoğunluğunun müslümanlarda olduğunu, Ermeniler için özel ıslahat yapılamayacağını ileri sürdü. Bu konuda en ufak bir tâviz veren sadrazam ve nâzırları derhal azletti. Ermeni komitacılarının hayatına kasteden saldırılarına aldırmadı. Abdülhamid’in direttiği ve kısmen başarıya ulaştığı önemli konulardan biri de Filistin meselesi idi. Siyonistler, Filistin’de bir yahudi devleti kurulması için Abdülhamid’e başvurdular ve Osmanlı maliyesinin en büyük problemi olan dış borçların bir kalemde silineceğini söylediler. Padişah bu para tekliflerini kabul etmediği gibi, yahudilerin çeşitli yollarla Filistin’e gelip yerleşmelerine engel olacak bazı tedbirler de aldı.

Abdülhamid, panislâmist politikası sayesinde İngiltere’nin Arabistan’da oynadığı oyunlara engel olduysa da devletin malî gücü daha fazla mücadeleye imkân vermedi. Bu yüzden, 1890’lardan itibaren tarafsız dış politikadan ayrılmak ihtiyacını duydu. Fakat bu sıralarda oluşmakta olan devletler grubundan birine katılmayı da tehlikeli buldu. Yaptırdığı uzun araştırmalardan sonra Almanya ile iktisadî iş birliğine razı oldu. Almanya’yı tercih etmesinde pek çok sebep vardı. Bunların başında, Almanya’nın hiçbir İslâm ülkesini işgal etmemiş olması, Ermeni meselesinde Türkiye’nin görüşünü desteklemesi, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in müslümanların dostu olduğunu açıkça ilân etmesi gelmektedir. Ayrıca Ortadoğu’yu ekonomik yayılma alanı seçen Almanya, iki milletin benzer özelliklerini propaganda aracı olarak ustaca kullanıyordu. Siyasî ittifaktan şiddetle çekinen Abdülhamid, Almanya ile yapılacak iktisadî münasebetler sayesinde memleketin kalkınabileceğini ümit etmekteydi. Almanya’nın kendi iktisadî yatırımlarını korumak için, Türkiye’ye dışarıdan gelecek saldırıya tabii olarak karşı koyacağını da hesaplıyordu. Bu amaçlarla, başta demiryolu olmak üzere Alman yatırımcılarına geniş imtiyazlar verildi.

Abdülhamid, büyük güçler arasındaki rekabet üzerine kurulan dış politika ile ülke bağımsızlığının uzun süre korunamayacağını biliyordu. Esas maksadı zaman kazanmak ve bu zaman zarfında devleti iktisaden kalkındıracak gerekli reformları yapmaktı. Fakat Tanzimat döneminin borç faturası padişahın elini kolunu bağlamakta idi. Düyûn-ı Umûmiyye idaresi devletin bütün malî ve iktisadî hayatına hâkimdi. Yeni düzenlemelerle yeni kaynaklar bulunmasına çalışıldı. Câri harcamalar kısılarak ıslahat için fon oluşturulduysa da dış tahriklerle içeride patlak veren karışıklıklar bu kaynakları da eritti. Padişahın istediği bütün reformlar yapılamamakla birlikte oldukça önemli adımlar atıldı. Eğitim, bayındırlık ve tarım alanında olumlu gelişmeler görüldü. Bilhassa eğitim alanındaki gelişmeler büyüktür. Kendi gelirleriyle ayakta duramayan medreselerin yeni usullerle eğitim veren okullara dönüştürülmesine hız verildi. Kaliteli uzman-memur yetiştirmek üzere yüksek okullar açıldı. Mekteb-i Mülkiyye, Mekteb-i Hukuk, Sanâyi-i Nefîse Mektebi, Hendese-i Mülkiyye, Dârülmuallimîn-i Âliye, Maliye Mektebi, Ticaret Mektebi, Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlîsi, deniz ticareti, orman ve maâdin, lisan, dilsiz ve âmâ mektepleriyle Dârülmuallimât ve kız sanayi mektepleri, fen ve edebiyat fakültelerinden oluşan Dârülfünun hep Abdülhamid döneminde açılmıştır. Bu yüksek okullara öğrenci yetiştirmek üzere ilk ve orta öğretime de önem verilmiştir. Bilhassa Batı tarzındaki ilk ve orta tahsilin kurulması bu dönemdedir. Abdülhamid bütün vilâyetlerle sancakların çoğunda rüşdiyeler kurdurdu. Yalnız İstanbul’da açtırdığı idâdîlerin sayısı altıdır. İbtidâî denilen ilk mektepleri köylere kadar götürdü. Rüşdiyelerden itibaren yabancı dil öğretimi mecburi tutuldu. Birçok vilâyette dârülmuallimînler ve hukuk mektepleri açtırdı. Memlekette kültür seviyesini yükselten Abdülhamid, Müze-i Hümâyun (Eski Eserler Müzesi), Askerî Müze, Bayezid Kütüphâne-i Umûmîsi, Yıldız Arşivi ve Kütüphanesi gibi kültür müesseselerini de kurmuştur. İmparatorluk içindeki vakıf kütüphanelerinin kitap mevcudunu tesbit eden ilk kataloglar da bu dönemde yapıldı. Koyu bir sansür uygulandığı halde, yayın çalışmalarını bizzat desteklediği için kitap, dergi ve gazete sayısında büyük artışlar oldu. Abdülhamid ayrıca, başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun çeşitli şehirlerinin önemli fotoğraflarını ihtiva eden çok değerli bir albümler koleksiyonu hazırlattı. Bu albümler bugün İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nin önemli bir bölümünü teşkil etmektedir. Sağlık alanında da önemli adımlar atıldı. Tıbbiye’de öğretim dili Fransızca’dan Türkçe’ye çevrildi. Haydarpaşa Tıbbiyesi ve kendi parasıyla yaptırdığı Şişli Etfal Hastahanesi ile bir kısım masraflarını kesesinden karşıladığı Dârülaceze onun sağlık ve sosyal yardım alanlarında attığı önemli adımlardır.

Bütün memlekette ticaret, ziraat ve sanayi odaları da yine Abdülhamid zamanında açıldı. İlk defa “tahrîr-i nüfûs” teşkilâtı kurularak, memlekette insan gücü ve mal varlığının istatistikî bir şekilde her yıl düzenli olarak tesbitine çalışıldı. Ayrıca imar ve bayındırlık faaliyetlerine de hız verildi. Anadolu ve Rumeli demiryollarının büyük bir kısmı tamamlandığı gibi, yol bulunmayan Anadolu’da bir şose şebekesi meydana getirildi. Çeşitli şehirlerde atlı ve elektrikli tramvaylar, düzenli rıhtımlar yapıldı. Hicaz ve Basra’ya kadar telgraf hatları çekildi. Abdülaziz döneminde “memleket ve menâfi sandıkları” adıyla bazı kredi müesseseleri kurulmuştu. Bunlar 1883’te Menâfi Sandıkları, 15 Ağustos 1888’de de Ziraat Bankası adını aldı. Abdülhamid döneminde bu bankanın teşkilâtı genişletildi, çeşitli yerlerde şubeleri açılarak çiftçiler desteklendi. Feshâne ve Hereke fabrikaları genişletildi; Yıldız Çini Fabrikası açıldı. Askerî ıslahat için Almanya’dan uzmanlar getirtilirken Almanya’ya eğitim için Türk subayları gönderildi. Askerî rüşdiyeler ve idâdîler arttırıldı. Türk ordusu yeni silâhlarla teçhiz edildi. Hukuk alanında da önemli adımlar atıldı. Ceza usulü ve ticaret usulü kanunları çıkarıldı. İlk defa mahkemelerde müddeiumumilik müessesesi kuruldu. Batı örneklerine göre polis teşkilâtı yeniden düzenlendi. Memurlar için Tekaüt Sandığı kuruldu.

II. Abdülhamid’in önemli özelliklerinden biri de Türklük şuuruna sahip olması idi ve İslâm cemaatleri içinde en güvendiği unsur da Türkler’di. Bu yüzden dış Türkler’le yakından ilgilendi. Daha saltanatının ilk yıllarında Buharalı büyük Türk âlimi Şeyh Süleyman Efendi’yi Türkler ve Türkmenler’le temas etmek üzere resmî vazife ile Orta Asya’ya gönderdi. Peşte’de toplanan Turan Kongresi’nde de padişahı yine Süleyman Efendi temsil etti. Azerbaycan’da Türkçe öğretimini yasaklayan İran şahı nezdinde teşebbüse geçerek Türkçe’nin yeniden öğretim dili olmasını sağladı. Öte yandan Söğüt’ü imar etti; buradaki Osmanlı Devleti’nin kurucuları Türk büyüklerinin türbe ve mezarlarını tamir ettirdi. Bölgede yaşayan ve kendisinin “öz hemşerilerim” dediği Karakeçili aşiretinden iki yüz kişilik bir Söğütlü Maiyet Bölüğü kurdu.

Anayasalı meşrutî idareye taraftar olan Abdülhamid, meclisin çeşitli unsurların mücadele sahnesi olmasından çekiniyordu. Türkler’in haklarını koruyacak bir kanun hazırlığı için Avrupa anayasalarını tercüme ettirmeye başlamıştı. O, Türk unsurunun kuvvetlenmesi için çalışılması gerektiğini savunmakta, Anadolu’nun Türk’ün son sığınağı olduğunu söylemekte ve Almanlar’ın burada koloni kurmak istemelerine de şiddetle karşı çıkmakta idi.

Malî darlık yüzünden yer yer patlak veren iç ayaklanmalar, yeni yeni muhtariyet istekleri, dış politikada karşılaşılan güçlükler, devletin işleyişindeki aksaklıklardan doğrudan etkilenen genç memur ve subaylar arasında tepkiler uyandırdı ve zamanla gizli bir muhalefet cephesi oluştu. Devrin aydınları imparatorluğun kurtuluşu için tek çıkar yolun meşrutiyet olduğuna inanıyorlardı. İttihat ve Terakkî Komitesi’nin başı çektiği bu harekette Türk aydınları Ermeni, Rum, Bulgar ve Arap gibi çeşitli unsurlara mensup komitacılarla “ittihâd-ı anâsır” fikri etrafında anlaştılar. Komşu devletlerin yeni bir müdahaleye hazırlanmaları üzerine Makedonya’da bir araya gelmiş olan bazı Türk subayları padişahı Kānûn-ı Esâsî’yi ilân etmeye zorladılar. II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908’de anayasayı tekrar yürürlüğe koyduğunu ilân etti. II. Meşrutiyet adı verilen bu olay, beklenenin aksine imparatorluğun dağılmasını daha da hızlandırdı. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Osmanlı Meclisi’ne üye gönderilmesine engel olmak için 5 Ekim 1908’de Bosna-Hersek’i işgal etti. Aynı gün Bulgaristan bağımsızlığını ilân etti. Bir gün sonra da Girit, Yunanistan ile birleştiğini açıkladı.

II. Meşrutiyet’in ilk seçimleri Türkler’le Türk olmayanların mücadelesi şeklinde geçti. İşin içine birtakım dış müdahaleler de karıştı. Türk cephesini, orduya dayanan, devlet ve hükümete hâkim olan İttihat ve Terakkî Komitesi ile adem-i merkeziyetçi Ahrar Fırkası temsil etti. Öteki unsur içinde de en şiddetli mücadeleyi, Yunanistan’ın telkinleri ve Fener Patrikhânesi’nin tâlimatı ile hareket eden Rumlar yaptı. 17 Aralık 1908 günü bizzat padişahın açtığı mecliste Türk mebuslarının sayısı diğer unsurlardan azdı. Abdülhamid’in de öteden beri korktuğu husus bu idi. Nitekim daha meclisin açılışının ilk günlerinde hıristiyan unsurlar millî gruplar halinde mücadeleye geçtikten başka, Arap ve Arnavut gibi müslüman unsurlar da çok geçmeden Türkler’e yüz çevirmeye başladılar. Meclis-i Meb‘ûsan muhtelif Osmanlı milliyetlerinin Türklüğe karşı mücadele sahnesi haline geldi. Bu durum İttihatçılar’ın “ittihâd-ı anâsır” hayallerini suya düşürdü. Memlekette İttihatçılar’ın başlattığı suikastlar halkın huzursuzluğunu arttırdı. Alaylı zâbitlerin ordudan çıkarılmasına karar verilmesi, orduda da huzursuzluk meydana getirdi. İttihatçılar’ın kendi adamlarını devlet dairelerine yerleştirmeleri, medrese talebelerinin de askere alınması konusunda meclise kanun tasarısı verilmesi gibi İttihatçı hükümetlerin sorumsuz icraatı, iç huzursuzluğu arttırdı ve muhalefetçi cepheyi kuvvetlendirdi. Halk arasında İttihatçılar’ın mason olduğu söylentisi, medrese talebelerinin askerliğinin dinî eğitime karşı bir darbe sayılması ve ordudan çıkarılan alaylı subayların mekteplileri “kâfir” gösteren propagandaları ile çalkalanan ülkede muhalefet, İttihâd-ı Muhammedî Cemiyeti etrafında toplandı. Kıbrıslı Hâfız Derviş Vahdetî’nin kurduğu cemiyet, Volkan adlı gazetesi ile devamlı şekilde halkın taassubunu tahrik eden şiddetli bir neşriyata başladı. Bir ara meclisin tatilini isteyecek kadar ileri gitti. Mizancı Murad da Mîzan gazetesi ile İttihatçılar’a karşı şiddetli hücumlara başlamıştı. İşte bu iki muhalif gazetenin neşriyatı sonunda İstanbul’da büyük bir ayaklanma patlak verdi. Eski takvime göre 31 Mart’ta meydana gelen ve Otuzbir Mart Vak‘ası olarak tarihe geçen bu olay, 13 Nisan 1909’da Taşkışla’daki Avcı taburları efradının, subaylarını hapsettikten sonra Sultanahmet Meydanı’nda toplanmalarıyla başladı. Bir gün sonra Ermeniler Adana’da büyük bir ayaklanma çıkartarak pek çok Türk’ü katletti. İstanbul’daki olaylar on bir gün kanlı bir şekilde devam etti. Nihayet Selânik’ten gelen Hareket Ordusu’nun 23-24 Nisan 1909 gecesi İstanbul’a girmesinden sonra bastırıldı. Hareket Ordusu Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bulunduğu sırada âyandan bazıları ile mebusların çoğu birdenbire oraya gidip 22 Nisan 1909 Perşembe günü âyan reisi eski sadrazam Said Paşa’nın başkanlığında Meclis-i Umûmî-i Millî adıyla gizli bir toplantı yapıldı. Hareket Ordusu lehinde bir beyannâme neşredildi. Abdülhamid’in hal‘ine ilk önce bu toplantıda karar verilmişse de karar gizli tutuldu. Bu sırada padişah Sadrazam Tevfik Paşa’ya saltanatı kardeşine bırakabileceğini, ancak bir komisyon kurularak 31 Mart Vak‘ası’nda dahlinin olup olmadığının ortaya çıkarılmasını istedi. Tevfik Paşa bunu Said Paşa’ya bildirdiğinde Said Paşa, “Eğer temize çıkarsa bizim halimiz ne olur” diyerek karşı çıktı. II. Abdülhamid, kendisine sadık olan Birinci Ordu ile, Hareket Ordusu’na karşı konulması hususunda yapılan teklifleri kabul etmeyerek, müslümanların halifesi olduğunu ve müslümanı müslümana kırdıramayacağını söyledi. Bu kadarla da kalmayıp Topçu feriği Hurşid Paşa ile Dersvekili Hâlis Efendi’yi Hareket Ordusu’na göndererek meşrutiyetin korunduğunu bildirdi. Birinci Ordu kumandanına da Hareket Ordusu’na karşı koymamaları konusunda askere yemin ettirmesi tâlimatını verdi. İşte bunun üzerine İstanbul’a giren Hareket Ordusu kısa sürede şehre hâkim oldu. Ordunun kumandanı olan Mahmud Şevket Paşa örfî idare ilân ederek, dîvânıharp ve darağaçları kurdurdu ve suçlular yanında birçok suçsuzu da idam ettirdi. İttihat ve Terakkî, hâkimiyetini devam ettirmek için İstanbul’da büyük bir terör havası estirmeye başladı. Birinci Ordu efradı angarya işlerde çalıştırılmak üzere Rumeli yollarına sürüldü. Hafiyelik yeni bir şekle büründü; basının ağzına da kilit vuruldu. Sonunda meşrutiyet, “hürriyet” adı altında meclisli tuhaf bir mutlakiyet haline geldi.

Yeşilköy’de toplanan ve II. Abdülhamid’in hal‘ine karar veren Meclis-i Millî âzaları, asayiş sağlandıktan sonra 26 Nisan 1909 günü İstanbul’a dönerek, ertesi gün Ayasofya civarındaki binasında tekrar Meclis-i Umûmî-i Millî adı altında toplandı. Meclis 240 mebus, otuz dört âyan olmak üzere toplam 274 kişiden oluşmakta idi. Hal‘ fetvasının ilk müsveddesini sarıklı mebuslardan Elmalılı Hamdi Efendi [Yazır] yazdı. Fetvada Abdülhamid’e, icraatı ile bağdaşmayan asılsız ve mesnetsiz iddialarda bulunuluyordu. Nitekim fetvayı imzalamak üzere meclise davet edilen Fetva Emini Hacı Nûri Efendi bu fetvayı okuduktan sonra imzalamaktan çekindi. Sebebi kendisine sorulduğunda da fetvada padişaha isnat edilen üç önemli suçu Abdülhamid’in işlediği kanaatinde olmadığını söyledi. Bunlar, Otuzbir Mart Vak‘ası’na sebep olmak, dinî kitapları tahrif ettirmek ve yakmak, devlet hazinesini israf etmekti. Son derece dürüst ve metin bir kimse olan Nûri Efendi, Abdülhamid’e saltanattan feragat etmesi teklifinde bulunulmasının daha doğru olacağını ileri sürdü. Bunun üzerine fetvanın son kısmı değiştirilerek hal‘ veya feragat şıklarından birinin tercihi meclise bırakıldı. Hacı Nûri Efendi buna rağmen padişaha isnat edilen suçlamalardan dolayı fetvayı imzalamamakta diretti. Hatta istifa ettiğini dahi söyledi. Nihayet, sarıklı mebuslardan Mustafa Âsım Efendi, Hacı Nûri Efendi’yi ikna etti. Şeyhülislâm Ziyâeddin Efendi tarafından imzalanarak hukukîleşen fetva mecliste okununca, mebusların bir kısmı derhal hal‘ine karar verilmesi yönünde bağırmaya başladılar.

Meclis başkanı Said Paşa, mâbeyin kâtipliğinden başlayarak çeşitli hizmetlerinde ve yedi defa sadrazamlığında bulunduğu Abdülhamid’in otuz üç yıllık icraatından onun kadar sorumlu olduğunu unutarak, pek çok iyiliğini gördüğü padişaha karşı cephe almış bulunuyordu. Mecliste padişaha tahttan çekilme teklifinde bulunulması kararını oylamadan, ayağa kalkarak II. Abdülhamid’in hilâfet ve saltanattan hal‘i kararını oya sundu. Mebuslar ellerini kaldırarak hal‘ kararına katıldıklarını belirttiler. Oylamaya itiraz eden bazı mebuslar da baskı yapılarak susturuldu. Sonunda ittifakla Abdülhamid’in hal‘ine karar verilmiş oldu.

Meclisin hal‘ kararını padişaha tebliğ etmek üzere seçilen heyet, âyandan Ermeni Aram, Bahriye feriği Laz Ârif Hikmet, Selânik mebusu Yahudi Karasu ve Draç mebusu Arnavut Esad Toptani’den oluşmaktaydı. Sultan Abdülhamid Meclis-i Millî’ye Çırağan Sarayı’nda oturmak istediğini bildirdiği halde, Hareket Ordusu’nun artık diktatörce davranan kumandanı Mahmud Şevket Paşa, el çabukluğuyla tahtından indirttiği gece onu Selânik’e gönderdi. Eşyasını dahi alamadan birkaç bavulla gece yarısı Yıldız Sarayı’ndan çıkarılan Abdülhamid, aile ve maiyet efradından oluşan otuz sekiz kişi ile Sirkeci’den özel bir trenle Selânik’e götürüldü. Binbaşı Fethi Bey [Okyar], kırk Selânik jandarması ile muhafızlığına tayin edildi.

Selânik’te Alâtini Köşkü’ne yerleştirilen Abdülhamid, orada vaktini marangozluk ve demircilikle geçirdi. Abdülhamid saltanatta iken, Bulgar kilisesinin Rum Patrikhânesi’nden ayrılmasından beri Balkan devletleri arasında devam eden kilise mallarının aidiyeti konusundaki anlaşmazlıktan faydalanmış ve bunların Osmanlılar’a karşı ittifak oluşturmalarına engel olmuştu. Fakat İttihatçılar’ın, 3 Temmuz 1911 tarihli bir kanunla, kilise ve mekteplerin hangi unsura ait olduğunu nüfus nisbetine göre tayin etmeleriyle aralarındaki ihtilâf kalktı ve Balkan milletleri, Osmanlı Devleti’ne karşı birleşerek Balkan savaşlarını başlattılar. Kendisine gazete verilmediği için bu gelişmelerden haberdar olamayan Abdülhamid’in, düşmanın Selânik’e yaklaşması üzerine İstanbul’a nakledilmesine karar verildi. Durumu kendisini almaya gelen heyetten öğrenen Abdülhamid, Balkan ittifakına ve bu ittifaktan hükümetin haberdar olmamasına hayret etti. Dört Balkan devletinin ittifakını duyar duymaz kiliseler meselesinin halledilip edilmediğini sordu. Halledildiğini öğrenince de ittifakı tabii buldu. Selânik’ten ayrılmak istemeyen Abdülhamid’e tehlikeden bahsedilince, “Ben de bir silâh alır, askerle birlikte memleketimi müdafaa ederim; ölürsem şehid olurum” cevabını verdi ve devleti bu duruma düşürenlere beddua etti. İstanbul’a gündüz çıkmak şartıyla Selânik’ten ayrılmayı kabul eden Abdülhamid, İstanbul’dan gönderilen Alman sefâretine ait Loreley savaş gemisiyle 1 Kasım 1912’de getirilerek Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirildi. Hayatının son yıllarını burada geçirdi. I. Dünya Savaşı’nın en buhranlı günlerinde hükümette en nüfuzlu kimseler olan Talat ve Enver paşalar, İshak Paşa’yı Beylerbeyi Sarayı’na göndererek Abdülhamid’in tecrübelerinden faydalanmak istediler. Eski padişah artık verebileceği hiçbir fikir ve tavsiye edebileceği hiçbir tedbir kalmadığını, devletin daha savaşa girdiği gün yıkıldığını belirterek dünya denizlerine hâkim devletlere karşı, kara devleti Almanya ve Avusturya yanında savaşa girişilmiş olmasının çok büyük bir sorumsuzluk olduğunu söyledi. Abdülhamid’in kıymeti bu dönemde daha iyi anlaşıldı. Saltanatı döneminde aleyhinde bulunan pek çok aydın onun lehinde yazılar yazmaya başladı. 10 Şubat 1918 Pazar günü hayata gözlerini yuman Abdülhamid’in cenazesi Topkapı Sarayı’na nakledilerek teçhiz ve tekfini orada yapıldı. Sultan Reşad’ın iradesiyle, ölümünün ertesi günü padişahlara mahsus muazzam bir törenle Divanyolu’ndaki II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi.

Sultan Abdülhamid, Osmanlı ailesinin bütün özelliklerini taşımaktaydı. İri burunlu, parlak ve iri gözlü idi. Soğukkanlı fakat vehimli bir mizaca sahipti. Yürürken ve otururken biraz öne doğru meylederdi. Titrek fakat kalın bir sesi vardı; çok dinler, az konuşurdu. Kendisiyle konuşanlara saygı telkin eder, herkese karşı nazik davranırdı. Hoşlanmadığı kimselere bile güler yüz gösterir ve sevmediğini belli etmezdi. Karşısındakinin duygu ve düşüncelerini sezmekte mâhirdi. Herkesin gönlünü almasını iyi bilirdi. Fevkalâde bir zekâya ve hâfızaya sahipti. Bir kere gördüğü veya sesini işittiği kimseyi asla unutmazdı. İradesi kuvvetli, fikir ve kararlarında istiklâl sahibi, tehlike karşısında metanetli idi. Anne ve babasının veremden ölmüş olmaları, onu genç yaşından itibaren temkinli yaşamaya sevketmişti. İçki içmez, her türlü sefahatten uzak durur, sade bir hayat yaşardı. Ölünceye kadar her sabah ılık su ile duş yapmayı alışkanlık haline getirmişti. Jimnastiğe meraklı olup kılıç ve tabanca kullanmakta mahir idi. Batı müziğinden, opera ve tiyatrodan hoşlanırdı. Çalışmayı sever ve düzenli bir program uygulardı. Devlet işlerini her şeyin üstünde tutar ve önemli haberler alındığında uykusundan dahi uyandırılmasını isterdi. Devlet işlerinde değişik karakterdeki kimselerden faydalanmayı iyi bilir ve onlara mizaçlarına uygun hizmetler verirdi. Önemli devlet meselelerinde karar vermeden önce değişik fikirdeki devlet adamlarının görüşlerini alır, hatta bazan zıt görüşlü kimseleri huzurunda münakaşa ettirir, daha sonra kesin kararını verirdi. Sorumluluk taşıyan kararlarda konuyu meclise havale eder ve kararın oradan çıkmasını sağlardı.

Sultan Abdülhamid halifelik makamına yakışır iffet, haysiyet, vakar ve namus timsali bir kimse idi. Dindardı, hayır yapmasını severdi. Kan dökülmesinden asla hoşlanmazdı. Otuz üç yıllık saltanatı süresince imzaladığı ölüm fermanlarının sayısı birkaç taneyi geçmez. Kimsenin rızkına mâni olmak istemez, yurt dışına kaçan veya sürgüne gönderilen siyasî muhaliflerine dahi maaş bağlatırdı.

BİBLİYOGRAFYA

Nutk-ı Pâdişâhî (II. Abdülhamid’in ilk Meclis-i Meb‘ûsan’ı açış nutku), İstanbul, ts.

Abdülhamid, Devlet ve Memleket Görüşlerim (haz. Ramazan Yıldız – A. Alâaddin Çetin), İstanbul 1976.

İkinci Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul 1960.

Belgeler: Abdülhamid Han’ın Muhtıraları (nşr. M. Hocaoğlu), İstanbul 1976.

İ. H. Uzunçarşılı, “II. Abdülhamid’in İngiliz Siyasetine Dair Muhtıraları”, Tarih Dergisi, sy. 10, İstanbul 1954, s. 43-60.

Abdülkadir Özcan – İlhan Şahin, “II. Abdülhamid’in Hususî Mektup ve Telgrafları”, a.e., sy. 34, İstanbul 1984, s. 417-474.

Vedat Örfi, Hâtırât-ı Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni, İstanbul 1340.

Tahsin Paşa, Abdülhamit: Yıldız Hatıraları, İstanbul 1931.

Teftâzânî, Şerḥu’l-ʿAḳāʾid, İstanbul 1317, s. 80.

Ramazan b. Muhammed el-Hanefî, Şerḥu Ramażân Efendi ʿalâ Şerḥi’l-ʿAḳāʾid, İstanbul 1320, s. 295.

Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), Ankara 1960, II; 1967, IV.

a.mlf., Ma‘rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980, s. 29, 234, 237 vd.

Muhammed Sultan el-Ma‘sûmî el-Hucendî, Muḫtaṣaru Tercemeti ḥâli Muḥammed Sulṭân (mecmua içinde), Kahire 1355, s. 54.

Hâfız Abdülcemil el-Peşâverî, eẓ-Ẓaferü’l-Ḥamîdiyye fî is̱bâti’l-ḫalîfe, MÜ İlâhiyat Fak. Ktp., Cemal Öğüt, nr. 520, vr. 2b-3b.

Mehmed Celâl, Şevketlü Padişahımız Gazi Büyük Abdülhamîd Hân-ı Sâni Hazretleri, İstanbul, ts.

Ahmed Midhat, Zübdetü’l-hakāyık, İstanbul 1294.

a.mlf., Üss-i İnkılâb, İstanbul 1294, Ks. I, s. 277-293; İstanbul 1295, Ks. II, s. 1-254.

Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat (haz. İsmet Miroğlu), İstanbul 1983, s. 159-700.

Mehmed Râsim, Ahd-i Celîl-i Hazret-i Abdülhamîd Hân-ı Sânî’de Terakkiyât ve Muvaffakıyyât-ı Bahriyye-i Osmâniyye, İstanbul 1313.

Victor Berard, La Politique du Sultan, Paris 1897.

Ali Haydar Midhat, Midhat Paşa, İstanbul 1325, s. 183-228.

P. Fesch, Constantinople aux derniers jours d’Abdul-Hamid, Paris 1907.

Ahmed Sâib, Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, Kahire 1326.

a.mlf., Târîh-i Meşrûtiyet, Şark Mesele-i Hâzırası, İstanbul 1328.

Eşref, Sultan Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, Ruscuk 1326.

Osman Nuri, Abdülhamîd-i Sânî ve Devr-i Saltanatı, İstanbul 1327.

E. Driault, Şark Meselesi (trc. Nâfiz), İstanbul 1328, s. 272-362.

Said Paşa, Hâtırat, İstanbul 1328, I-II.

Süleyman Paşa Muhâkemesi (der. Süleyman Paşazâde Sâmi), İstanbul 1328.

Süleyman Paşa, Umdetü’l-hakāyık, İstanbul 1928.

Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat (trc. Ali Reşâd), İstanbul 1328, s. 248-421.

Mehmed Memduh [Paşa], Tasvîr-i Ahvâl Tenvîr-i İstikbâl, İzmir 1328.

Mahmud Cevad, Maârif-i Umûmiyye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrâatı, İstanbul 1328.

Kâmil Paşa, Hâtırat, İstanbul 1329.

S. Goryanof, Devlet-i Osmâniyye ve Rusya Siyaseti (trc. Ali Reşâd – Macar İskender), İstanbul 1331.

Bunyer Veylet, Şarkta İngiliz-Alman Rekabeti (trc. Bedi Fikri), İstanbul 1332.

Sir Edvin Pears, Forty years in Constantinople, London 1916.

Abdurrahman Şeref – Ahmed Refik, Sultan Abdülhamîd-i Sânî’ye Dâir, İstanbul 1337.

Ali Said, Saray Hatıraları: Abdülhamid Han’ın Hayatı, İstanbul 1338.

Mahmud Muhtar Paşa, Mâziye Bir Nazar: Berlin Muâhedesi’nden Harb-i Umûmîye Kadar Avrupa ve Türkiye-Almanya, İstanbul 1341.

W. Langer, The Diplomacy of Imperialism, New York 1935.

Hakkı Tarık Us, Meclis-i Mebûsan İlk Devre Müzakere Zabıtları, İstanbul 1940.

Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, İstanbul 1940, I-II.

C. D. Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mâlî Kontrolü (trc. H. A. Kuyucak), İstanbul 1940.

İbnülemin, Son Sadrıazamlar, III, 1264-1306.

a.mlf., “Abdülhamîd-i Sânî’nin Notları”, TTEM, XVI/13 (90) (1926), s. 60-68; XVI/14 (91), s. 89-95; XVI/15 (92), s. 152-159.

Ziya Şakir, II. Sultan Hamid, Şahsiyeti ve Husûsiyetleri, İstanbul 1943.

a.mlf., Sultan Hamid’in Son Günleri, İstanbul 1943.

Faiz Demiroğlu, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul 1955.

Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1957, II, 1-433; 1966, III, 54-56, 86-103.

Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960.

Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, İlân-ı Hürriyet ve Sultan II. Abdülhamid Han, İstanbul 1960.

a.mlf., Sultan İkinci Abdülhamid ve Osmanlı İmparatorluğunda Komitacılar, İstanbul 1964.

İ. H. Danişmend, Kronoloji, İstanbul 1961, IV, 285-379.

Asaf Turgay, İbret: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller ve Jurnalciler, İstanbul 1961-62.

Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (trc. N. Kuruoğlu), İstanbul 1964.

Mehmed Raif Ogan, Sultan Abdülhamid II ve Bugünkü Muarızları, İstanbul 1965.

M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, New York 1966.

Yaşar Kutluay, Siyonizm ve Türkiye, İstanbul 1967.

Yuluğ Tekin Kurat, Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği: 1877-1880, Ankara 1968.

Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, Ankara 1973, s. 259-280.

Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul 1974.

Tahsin Uzer, Makedonya Eşkiyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, Ankara 1979, s. 10-14, 89-96, 112-116, 243-253 vd.

Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980.

İlber Ortaylı, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara 1981.

Rifat Önsoy, Türk-Alman İktisadî Münasebetleri (1871-1914), İstanbul 1982.

Mim Kemal Öke, Siyonizm ve Filistin Sorunu (1880-1914), İstanbul 1982.

a.mlf., İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II. Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul 1983.

a.mlf., “Şark Meselesi ve II. Abdülhamid’in Garp Politikaları”, Osmanlı Araştırmaları, sy. 3, İstanbul 1982, s. 247-276.

Karal, Osmanlı Tarihi, VIII.

Muvaffak Beni’l-Mürce, Ṣaḥvetü’r-recüli’l-marîż ev es-Sulṭân ʿAbdülḥamîd es̱-S̱ânî ve’l-ḫilâfetü’l-İslâmiyye, Küveyt 1984.

Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul 1984.

İ. H. Uzunçarşılı, “V. Murad’ı Tekrar Padişah Yapmak İsteyen K. Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi”, TTK Belleten, VIII/30 (1944), s. 245-340.

a.mlf., “V. Murad ile Oğlu Selâhaddin Efendi’yi Kaçırmak İçin Kadın Kıyafetinde Çırağan’a Girmek İsteyen Şahıslar”, a.e., VIII/32 (1944), s. 589-597.

a.mlf., “Ali Suâvi ve Çırağan Vak’ası”, a.e., VIII/32 (1944), s. 71-118.

a.mlf., “Sultan Abdülhamid’in Hal’i ve Ölümüne Dair Bazı Vesikalar”, a.e., X/40 (1946), s. 705-748.

a.mlf., “Abdülhamid Ferit Paşa’nın Ruznâmesinden”, a.e., XXVII/106 (1963), s. 257-286.

İhsan Süreyya Sırma, “Pekin Hamidiye Üniversitesi”, Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Ankara 1978, s. 159-170.

a.mlf., “Sultan II. Abdülhamid’in Çin’e Gönderdiği Enver Paşa Heyeti Hakkında Bazı Bilgiler”, İİFD, sy. 4 (1980), s. 159-183.

a.mlf., “II. Abdülhamid’in Hilâfeti Hakkında Yazılmış Bir Risâle ve Bununla İlgili Kırk Hadis”, Tarih Dergisi, sy. 33, İstanbul 1982, s. 375-400.

A. H. Ongunsu, “Abdülhamid II”, İA, I, 76-80.

Jean Deny, “ʿAbd al-Ḥamīd II”, EI2 (İng.), I, 63