https://www.google.com/search?sca_esv=41019ffbed8a8b36&rlz=1C1CHZN_trTR1066TR1066&sxsrf=AE3TifO-fSMVEoAYzZxr27lIFaSEmBH0Tg:1758573355597&q=%C5%9Ferif+h%C3%BCseyin%27in+pi%C5%9Fmanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1&sa=X&ved=2ahUKEwji26-hnO2PAxUhUMMIHUQ2DSw4ChDVAnoECCEQAQ&biw=1517&bih=674&dpr=0.9#fpstate=ive&vld=cid:3b4f8682,vid:Ym7lDTfI9m4,st:0
xxxxxxxxxxxxxxxx





.I. DÜNYA HARBİ SIRASINDA ŞERİF HÜSEYİN’İN SİYASİ
FAALİYETLERİ
Deniz DOĞRU*
Birinci Dünya Savaşının başlamasının temel sebepleri, XIX.
Yüzyıldaki siyasi ve ekonomik gelişmeler sonucunda ortaya çıkmıştır.
Bununla beraber Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı yeni fikirler,
liberalizm hareketiyle birlikte, dünyayı kimin yöneteceği sorununun
doğurduğu rekabet ve güçlü bir madde olarak petrolün keşfi de etkili
olmuştur. İngiltere bu rekabet içerisinde, Akdeniz’de olduğu gibi,
Arap Yarımadası’nın birçok yerinde de nüfuzunu arttırabilme
faaliyetlerini sürdürmekteydi. İngiltere, bir taraftan uzun süredir
sömürgesi durumunda olan Hindistan’ın deniz yolunun güvenliğini
sağlamak, bir yandan da yüzyılın keşfi niteliğindeki “petrolün” ana
vatanı Arabistan Yarımadası üzerindeki etkinliğini arttırma
çabasındaydı. Dolayısıyla İngiltere XIX. Yüzyıldaki dış politikasını
bu iki ilke üzerine inşa etmiştir. 1
İngiltere’nin bu deniz aşırı politikası
Osmanlı Devleti egemenliğindeki Arabistan Yarımadası toprakları
üzerinde cereyan etmekteydi. İngiltere bu hedefleri doğrultusunda,
Arabistan Yarımadasına sahip olabilme ya da kendi himayesinde bir
iktidar oluşturma yoluna başvuracaktır. İngiltere bu politikasını
Arabistan Yarımadası’nda yaygınlaştırmada Mekke Emiri Şerif
Hüseyin’i mihenk olarak almıştır. Böyle bir yola başvurmalarının
nedeni ise, Şerif Hüseyin’in temeli Arap Milliyetçiliği
2
olan bir Arap
Krallığı kurma ve başkanı olma düşüncesini bilmeleridir. İlk temas
Şerif Hüseyin’in oğlu Abdullah vasıtasıyla 1912 yılında Kahire’de

*
Okt., AKÜ, Atatürk İlkeleri İnkılap Tarihi Bölümü Okutmanı
1
Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Türkiye İş Bankası Yay.Ankara 1992.
s.99-100; Salahi Sonyel, “Albay T.E. Lawrence, Haşimi Araplarını, Osmanlı
İmparatorluğuna Karşı Ayaklanmaları İçin Nasıl Aldattı”, Belleten, Cilt. LI, Sayı
199, S.235.; Süleyman Kocabaş, Osmanlı İsyanlarında Yabancı Parmağı. Vatan
Yay. Kayseri 1992 .s.93.
2
Bessam TİBİ, Arap Milliyetçiliği. (Çev. Taşkın Temiz), Yöneliş Yay. İstanbul
1998 .s. 155.
__________________________________________ Deniz Doğru 52
İngiltere Başkonsolosu Lord Kitchener’le sağlandı.3
Daha sonra 1914
yılında Kahire’de tekrar bir araya gelmişlerdir. Bu görüşmede
Abdullah babasının düşüncelerini ve Hicaz’ın durumunu Lord
Kitchener’a şu şekilde ifade etmiştir: “Bugünkü gerginliğin sebebi,
Türkler’in Şerif’lik makamının yetkilerini kırmak ve Hicaz’da oraya
uygun olmayan bürokratik bir yönetim kurma isteğinden doğmakta ise
de, bu ancak gerginliğin bu ana mahsus sebebidir. Hicaz meselesi
Arab meselesinin ancak bir kısmıdır...” 4
Abdullah’ın bu açıklamalarına karşılık Lord Kitchener,
Hicaz’ın mevccut durumunun korunması gerektiğini ifade eder.
Kitchener’in bu kadar ihtiyatlı konuşmasının nedeni ise İngiltere’nin
Şerif’i desteklemekte henüz tam kararlı olmayışıdır. Fakat bu
görüşmede kesin bir sonuç ortaya çıkmasa da, Şerif Hüseyin’in bu
sıralarda isyan düşüncesine sahip olduğunu gösterir.5
İngiltere, Şerif Hüseyin’in hoşnutsuzluğunu ve başkaldırı
isteğini daha önceden fark etmiş olmasına rağmen, Osmanlı Devleti
ile de ilişkisinin tamamen bozulmasını istemiyordu. Bunun birçok
sebebi olduğu halde, iki tanesi özellikle İngiltere’yi tedirgin ediyordu.
İlki Emir’in Araplar üzerindeki etkisinin ne kadar olduğunun
bilinmemesi, ikincisi İngilere idaresi altındaki müslümanların ve diğer
İslam Dünyasının böyle bir hareketi nasıl karşılayacağını
kestirememesiydi.6
Birinci Cihan Harbi’nin başlaması İngiltere’yi daha kararlı
hareket etmeye zorlamıştır. Bunun en önemli sebebi, Osmanlı
Devleti’nin Almanya’nın yanında savaşa girmesidir. Hindistan deniz
yolu ve petrol bölgeleri her an Almanya’nın eline geçebilirdi. Bu
nedenle İngiltere, hemen Şerif Hüseyin ile ilişkiye girerek kendilerine
yardım ettiği takdirde, bunu karşılıksız bırakmayacaklarını ve her
türlü yabancı saldırıya karşı koruyacakları garantisini verecektir.

3
Yılmaz Altuğ, “Arap Ülkelerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndan Ayrılışı”.
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi.Nr:25. Ekim 1969. s. 30.
4
Kral Abdullah, Hatıralar.Hayat Tarihi Mecmuası. Nr:6, 1970. s.46-49.
5
Y. Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi. C.III/III. Türk Tarik Kurumu Yay, Ankara
1991. s.197.
6
Ömer Kürkçüoğlu, Osmanlı Devletine Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi(1908-
1914), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay. Ankara 1982, s.77-79.
__________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi 53
Nitekim Osmanlı Devleti daha savaşa girmeden Ağustos 1914 de
İngiltere Kızıldeniz ve Akdeniz de Osmanlı Devleti’ne karşı
faaliyetlerini arttırmıştır.7
İngiltere bir yandan da Şerif Hüseyin ile
ilişkilerini iyi tutabilmek için, Mekke, Medine ve Cidde’nin herhangi
bir saldırıya maruz kalmayacağı propagandasını yapıyordu. Bununla
beraber Araplara erzak temin edeceklerini söylüyordu.
İngiltere, Arapları Osmanlı Devletine karşı kışkırtmak
amacıyla yaptığı propagandaları 1915 yılının başlarında oldukça
yoğunlaştırdı. 6 Mayıs 1915 tarihinde Arabistan’a uçakla attığı
beyannamede şöyle diyordu: “Almanya ile olan bu meçhul
muharebeye girişmemiz ancak kendisine muhip olan ufak bir
hükümete kabahatsiz olarak ansızın ettiği hücum içindir. Halbuki
bizzat Almanya ahdi daimi ile hükmet-i mezkurenin istiklalini taht-ı
kefaletini almıştı.” 8
Burada İngilizler, Osmanlı Devleti’nin gayr-i müslim
Almanlarla birlikte savaşa girdiklerini, Arapların Şerif Hüseyin’in
etrafında toplanmaları gerektiğini ifade etmektedir. Nitekim 4
Temmuz 1915 tarihinde Hicaz ve çevresi için gönderdikleri erzağa,
Osmanlı memurlarının el koyduğu haberini yayarak, yeniden erzak
sevk edeceklerini bildiriyorlardı.9
İngiltere’nin yaymaya çalıştığı bu
tür haberlerin aslı olmadığı gibi, Osmanlı’nın yardım gemilerinin
Hicaz Bölgesine ulaştırmaya çalıştığı erzakın, ulaşmaması için
Fransızlarla birlikte engellemeye çalışıyorlardı.
Osmanlı Devleti, İngiltere’nin Arabistan Yarımadasındaki
faaliyetlerini engellemeye çalışırken, İngiltere ile işbirliğini başından
beri planlayan Şerif Hüseyin de Arap Krallığını gerçekleştirmeye
çalışıyordu. Bir taraftan da İngiltere ile münasebetlerini sürdürüyor,
diğer ya yandan da Suriye’de başlayan Arap Milliyetçiliği hareketi ile
işbirliği zemini arıyordu. Şerif Hüseyin bu iş için oğullarından

7
Genelkurmay Askeri Tarih ve Strateji Enstitüsü Arşivi (Kısaltma A.T.A.S.E.),
Klasör Numara. 164, dosya nu:144/179Fihrist, VIII. Kolordu Kumandanlığı’ndan
Başkumandanlık Vekaleti’ne 18 Kasım 1914 tarihli şifre.
8
A.T.A.S.E. Arşivi , Klasör Numara. 533, dosya nu:52/2085 Fihrist, Hicaz
Kumandan Vekilinden Başkumandanlık’a 6 Mayıs 1915 tarihli beyanname.
9
A.T.A.S.E. Arşivi, Klasör Numara. 533, dosya nu:52/2085 Fihrist, IV. Ordu’dan
Başkumandanlık’a 4 Temmuz 1915 tarihli şifre.
__________________________________________ Deniz Doğru 54
Faysal’ı, Osmanlı Devleti’nin Çanakkale Harplerindeki durumunu
öğrenmesi için İstanbul’a göndermişti. Faysal, İstanbul’dan
dönüşünde, Suriye’ye uğrayıp, buradaki cemiyetlerle de görüşmeler
yapmıştır.10 Şerif Faysal Mayıs 1915’deki bu ziyareti sonunda, Şam
da El-Fatat ve EL-Ahd gibi cemiyet üyeleriyle de gizli görüşmeler
yapmıştır. Hatta bu gizli görüşmelerde, yargılanacak olan Arap
ihtilalcilerin affedilmesi gerektiğini ifade etmişti. Faysal ile cemiyet
üyeleri arasında yapılan görüşmeler de, Osmanlı Devleti’ne karşı
İngiltere ile işbirliği kararı alındığı gibi, gelecekteki Arap Krallığı’nın
sınırları da belirlendi. 23 Mayıs 1915 tarihli Şam Protokolü olarak
geçen anlaşmada, kurulması planlanan Arap Devleti’nin sınırları şöyle
idi: “37. Paralelde Mersin, Adana hattından itibaren Bireceik, Urfa,
Mardin, Midyat ve İran snırına kadar olan saha:Doğu, Basra
Körfezi’nin aşağısından İran’a kadar:Güney, Aden hariç Hint
Okyanusuna kadar:Batı, Kızıldeniz ve Mersin geçişine kadar
Akdeniz”. 11
Şerif Faysal’ın İstanbul intibaları ve Suriye’deki Arap
İhtilalcilerinin tutuklanmaları, Şerif’in Suriye’deki ihtilalcilerle
birleşme düşüncesini engelledi. İngiltere de Çanakkale Harpleri’nde
mağlup olunca Ortadoğu politikasını yeniden gözden geçirmek
zorunda kalmıştır. İngiltere Osmanlı Devleti’ne karşı savaş yükünü
azaltabilmek için, daha önce Araplar’ı destekleme yönündeki
kararsızlığı ortadan kalkmıştır.12
Şerif Hüseyin de, Şam Protokolü kapsamında oğlu Abdullah
vasıtasıyla Kahire’deki İngiliz Başkonsolos’u Lord Kitchener’e bir
anlaşma yapabilmek için müracaatta bulundu. Fakat, İngiltere ile
Mekke Emiri toprakları paylaşma noktasında anlaşma
yapamamışlardır.13 Nitekim İngiliz Yüksek Komiseri Henry Mac
Mahon’un 24 Ekim 1915 tarihli mektubunda İngiltere’ye bir
anlaşma için müracaat etti. Fakat İngiltere ile Şerif Hüseyin bazı
noktalarda anlaşamamışlardır. Nitekim 6 Kasım 1915 tarihli Henry

10 Cemal Paşa, Hatırat, Arma Yay. İstanbul 1996, s.247.
11 Cemal Paşa, a.g.e. s.242; KOCABAŞ,a.g.e. s.97.
12 Kürkçüoğlu, a.g.e. s.77.
13 Yılmaz Altuğ, “Arap Ülkelerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndan Ayrılışı”
Belgelerle Türk Tarihi Dergisi.N.25. Ekim 1969. s.28.
__________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi 55
Mac Mahon’nun gönderdiği bir mektupta14 Mersin, Hatay, Şam,
Hama, Humus ve Halep’in doğusunda kalan Suriye topraklarının Arap
sayılmayacağı bahisle, buralarda Fransız çıkarlarının göz önünde
tutulması istendi. Bu mektupta Şerif’in Halifelik isteğinden hiç söz
edilmemiştir. Şerif Hüseyin ile Mac Mahon arasındaki pazarlık 10
Mart 1916’ya kadar devam etmiştir.15 Pazarlıklar sonucunda Şerif
Hüseyin birtakım isteklerinden vazgeçmiştir. İngilizler ile işbirliğine
birtakım haklarından vazgeçerek karar veren Şerif’in bu durumunu
Lawrence şöyle anlatıyor. “Şerif Hüseyin, son derece duygusal olan
ve inandıkları şeylere sezgisel olarak kaptırıveren Araplara iyi kalpli
ve kendilerine yetebilecek kaynakları olduğuna inandırmakta
gerçekten büyük başarı göstermişti. Ardından bizimle işbiriliğine
girişerek, doktrinini ve düşlerini silahlarımızla ve paralarımızla
gerçekleştirebileceğine inandırmıştı bizi. Kabileler, bağımsız bir Arap
Devleti kurulacağına ve kendilerinin de bu devletin yönetimine
katılacağına inandırılmışlardı.”
16
İngiltere ile Şerif Hüseyin arasındaki anlaşma İngiltere’nin
istekleri doğrultusunda gerçekleşmişti. İngiltere’nin asıl polikası,
Kanal üzerindeki Türk gücünü uzaklaştırmaktı. Nitekim Hicaz
bölgesinde Şerif’le anlaşmaları, Osmanlı Devleti’nin Suriye ve
Kanal’daki gücünün bölünmesine neden olmuştur.
İngiltere, Şerif Hüseyin ile münasebetlerini müttefiki olan
Fransa’ya bildirmemiştir. Fransa Kasım 1915 de bunu öğrenince,
Ortadoğu üzerindeki menfaatlerini koruma çabasına girişti. Bunun
sonucunda İngiltere ile Fransa arasında 9-16 Mayıs 1916 tarihinde
Sykes-Picot Antlaşması yapıldı, bu anlaşmaya göre17 Suriye’nin
Akka’dan itibaren Kuzey’e doğru bütün kıyı bölgesi (Beyrut dahil),
Adana ve Mersin bölgeleri Fransa’nın olacaktı. Bağdat-Basra arası ve
Dicle ile Fırat bölgesi de İngiltere’nin olacaktı. Geri kalan topraklarda
bir Arap Devleti ya da Arap Devletleri Federasyonu kurulacaktı.

14 Altuğ, a.g.m. s.29.
15 Şükrü Mahmud Nedim, Filistin Savaşı(1914-1918), (Çev. Abdullah Es).
Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995, s.28.
16 T.E. Lawrence, Bilgeliğin Yedi Direği. (Çev. Yusuf Kaplan), Rey Yayıncılık,
Kayseri 1991, s.136.
17 Armaoğlu, a.g.e., s.126.
__________________________________________ Deniz Doğru 56
Bunun sonucunda, kurulması düşünülen Arap Devleti’nin sınırları
içinde Akka-Kerkük çizgisinin Kuzey kısmı Fransız nüfuz alanı
olarak, güney kısmı ise İngiliz nüfuz alanı olarak ayrılmıştır.
İngiltere bu antlaşma ile Fransa’ya verdiği bölgeleri aynı
zamanda Şerif Hüseyin’in kuracağı Arap Devletinin sınırları
içerisinde de bırakmıştı. İngiltere Şerif Hüseyin’e karşı ikiyüzlü
davranmakla kalmayıp, bir yandan da Necd Bölgesi Emiri İbn-i Suud
ile de Aralık 1915 de bir anlaşma imzalayarak, Basra Körfezi’nin
güney kıyılarında da O’nun egemenliğini tanıdı. Halbuki daha önce
Şerif Hüseyin ile yapılan anlaşma da, bu bölgeler üzerinde Şerif’in
egemenliği tanınmıştı.18
Şerif Hüseyin, Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmak için
İngiltere’den ellibin sterlin, silah, cephane ve erzak istedi. İngiltere’de
Kanal üzerindeki amaçlarına ulaşabilmenin yolunu Arap isyanında
görüyordu. Bu nedenle isyan için gerekli hiçbir maddi yardımı
esirgememiştir.19 Bu duruma uygun olarak 1 Şubat 1916’da yapılan
anlaşma gereğince Mekke Emir’i şöyle hareket edecekti. Oğullarından
Ali Medine’ye giderek, bu bölgedeki Arap’larla Osmanlı Devleti’nin
erzak ve cephane nakliyatını engellemek için demiryolunu kesecekti.
Diğer yandan da oğlu Abdullah Suriye’den hareket ederek Osmanlı
Devleti’nin kuzeyden gelecek kuvvetlerine karşı koyacaktı. Ayrıca
Suriye’deki Arap İhtilalcileri ile ilişkiye girerek, Osmanlı ordusundaki
Arap unsurları Türklere karşı ayaklandırılacaktı.20İngiltere ile Şerif
Hüseyin arasındaki münasebetler 1916 yılının Haziran ayında artık
isyanın başlaması için istenen noktaya gelmiştir.

18 Armaoğlu, a.g.e., 125.
19 Kürkçüoğlu, a.g.e., s.99-100.
20 Kürkçüoğlu, a.g.e., s.99.
__________________________________ Sosyal Bilimler Dergisi 57
SONUÇ
Birinci Dünya Savaşı başlamadan hemen önce, dünyadaki
bloklaşmalar ve sömürge yarışı, Osmanlı Devletinin de bloklar
içerisine girmesine neden olmuştur. Osmanlı Devleti tercihini
Almanlar’dan yana kullanmıştır.
Almanya’nın dış politika hedefleri arasında, İngiltere’nin
sömürgesi Hindistan’ı ve petrol bölgesi olan Arabistan Yarımadası’nı
ele geçirmek de vardı. Almanya’nın bu politikasını bilen İngiltere
bunu engelleyebilmek için, bu bölgede kendi egemenliğini ya da
kendi himayesinde bir gücün egemenliğini sağlamak istiyordu.
İngiltere bu politikasını gerçekleştirdiği takdirde, bu bölgelerdeki
Alman tehdidini ortadan kaldıracağı gibi, Osmanlı Devleti’nin askeri
gücünün de bölünmesini sağlayarak, asıl önem verdiği Kanal
Cephesi’nde daha rahat hareket edebilecekti. İngiltere bu politikası
doğrultusunda, Osmanlı Devleti ile arasının açık olduğunu bildiği
Mekke Emiri Şerif Hüseyin ile münasebet kurmuştur. Şerif Hüseyin
liderliğindeki Araplar’ı Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklandırmak
istemiştir. Bu sebeplerden dolayı, 1912 yılından itibaren görüşmelerde
bulunduğu Şerif Hüseyin ile temasa geçmiştir.
Şerif Hüseyin’in bağımsız Arap Krallığı kurmak ve Hilafet’in
de Padişah’tan alınması hususunda, İngiltere’nin kendisine yardım
etme isteğini İngiltere kabul edince münasebetler başlamıştır. Şerif
Hüseyin ile İngiltere arasındaki münasebetler Ocak 1916 yılında bir
anlaşmayla sonuçlandı. Şerif Hüseyin anlaşmaya vardığı İngilizler’in
yönlendirmesi ile Osmanlı Devleti’ne 6-10 Haziran 1916’da isyan
bayrağını açmıştır.ir.


.
Şerif Hüseyin’in Mekke Emirliği’ne Atanma Sürecinde Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar Taha Öztürk* Özet I. Dünya Savaşı’nda İngiltere’nin desteğiyle Osmanlı Devleti’ne isyan eden Mekke emiri Şerif Hüseyin, hayatının önemli bir bölümünü İstanbul’da geçirmiştir. Bu durum, kendi isteğiyle değil, Sultan II. Abdülhamit’in onu çağırmasına bağlı olarak gerçekleşmiştir. İstanbul’da doğan ve sonrasında Hicaz’a dönen Şerif Hüseyin, II. Abdülhamit’in isteği üzerine 1892 yılında İstanbul’a gelerek Şura-yı Devlet üyesi olmuştur. 16 yıl İstanbul’da kalan Şerif Hüseyin, 1908 yılında Mekke emiri olarak atanmıştır. Bu çalışmada, Şerif Hüseyin’in İstanbul’a çağrılma sebebi, burada geçirdiği yıllar, kişiliği ve Mekke emiri olarak atanma süreci ele alınacaktır. Böylece Hicaz’ın Osmanlı hakimiyetinden çıkmasıyla sonuçlanan Şerif Hüseyin isyanına giden süreç daha iyi anlaşılabilecektir. Anahtar Kelimeler: Şerif Hüseyin, Mekke emiri, Hicaz, İstanbul, İsyan. The Years Lived Sharif Hussein with his Family in Istanbul During the Appointment to the Mecca Emirate Abstract Sharif Hussein who revolted against the Ottoman Empire during the World War I with the support of Britain, spent a significant part of his life in Ottoman capital, Istanbul. Sharif Hussein did not reside in Istanbul by his own will, he was summoned there by the sultan of the time, Abdulhamid II. Being born in Istanbul and having returned to Hejaz afterwards, Sharif Hussein moved to Istanbul upon Abdulhamid II’s call in 1892 and became a member of Council of State. Sharif Hussein was appointed to the Mecca Emirate in 1908 after his residence in Istanbul for 16 years. * Yüksek Lisans Öğrencisi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Sakarya, tahauzturk@gmail.com. (Makale gönderim tarihi: 27.02.2017, makale kabul tarihi: 27.03.2017) Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 153 In this study, we discussed the residence of Sharif Hussein in Istanbul, the reason behind his arrival, his personality and the process of his appointment to the Mecca Emirate. Thus, we hope to have a better understanding of Sharif Hussein revolt which eventually caused Ottoman Empire to lose its domination over Hejaz region. Keywords: Sharif Hussein, Mecca Emirate, Hejaz, Istanbul, Revolt. Giriş Tam adı Hüseyn b. Ali b. Muhammedel-Haseni el-Haşimiolan Şerif Hüseyin, 1853’te İstanbul'da doğmuştur. Haşimi Zevi Avn sülalesinden Şerif Ali Paşa'nın(öl. 1870) oğlu ve Mekke Emiri Muhammed b. Abdülmuinb. Avn'ın torunudur. 1856-1858 yıllarında Muhammed b. Avn’ın son emirliği döneminde Mekke'de kalmış, 1858'de İstanbul'a dönmüştür. 1861'de babasının vefatı üzerine amcası Emir Abdullah'ın yanına Mekke'ye gitmiş,eğitimini burada tamamlayarak amcası Abdullah’ın kızı Abdiye Hanım’la evlenmiştir. 1 1892 yılında, amcası Emir Avnürrefik’le aralarındaki anlaşmazlık nedeniyle padişah tarafından İstanbul’a çağrılmış ve Mekke emiri olana kadar burada ikamet etmiştir. Bu süre zarfında Şura-yı Devlet azası yapılmış, kendisine Boğaz’da bir ev kiralanmış, bir süre sonra da ailesi İstanbul’a getirtilmiştir. Yaklaşık 16 yıl süren İstanbul ikameti boyunca Şerif Hüseyin, birçok üst düzey bürokratla tanışma, ülke siyasetini ve uluslararası siyaseti yakından takip etme imkanına sahip olmuştur. Ekim 1908'de Mekke Emiri Şerif Ali görevinden alınarak yerine amcası Abdulilah Paşa b. Muhammed tayin edilmiştir. Ancak Abdulilah Hicaz'a hareket etmeden vefat edince Şerif Hüseyin, Kasım 1908'de Mekke emiri tayin edilmiştir. 2 Şerif Hüseyin’in Ali, Faysal, Abdullah ve Zeyd isimlerinde dört oğlu ve üç kızı vardır. Ali, Faysal ve Abdullah’ın anneleri Abdiye Hanım olup, Zeyd’in ve kız çocukların Türk olan annesi meşhur Sadrazam Mustafa Reşit Paşa’nın torunlarından Adile Hanım’dır. Ali, büyük amcası 1 Emin Er-Reyhani, Müluku’lArab, Beyrut, 1987,s. 58. 2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara, 2013, s. 137; Azmi Özcan, “Şerif Hüseyin”, DİA, c. 38, 2010, s. 585-586. Taha Öztürk 154 Abdullah’ın kızı Nesibe Salime Hanımla, 3 Abdullah 1902’de yirmi yaşındayken amcası Nasir’in kızı Misbah’la, Faysal ise Nasir’in diğer bir kızıyla evlenmiştir.4 Mekke Emiri olmasının ardından Osmanlı hakimiyeti aleyhine faaliyetlerine başlayan Şerif Hüseyin, I. Dünya Savaşı esnasında, 1916 yılında İngilizlerin desteğiyle Osmanlı Devleti’ne isyan etmiş, isyan sonucunda Hicaz Haşimi Krallığı’nı kurmuştur. Ancak takip eden süreçte İngilizler Hüseyin’e verdikleri vaatleri yerine getirmemiştir. Suud ailesiyle girdiği savaştan mağlup olarak çıkan Şerif Hüseyin, kurduğu krallığı 1925 yılında kaybetmiştir. Ardından Kıbrıs’a sığınan Şerif Hüseyin, 1931 yılında Ürdün-Amman’da oğlunun yanında yaşamını yitirmiş, Kudüs’e defnedilmiştir. Çalışmada yerli ve yabancı birinci elden kaynak ve araştırmaların yanı sıra, İstanbul yıllarından bahsedilmesi sebebiyle ağırlıklı olarak Osmanlı arşiv belgelerinden yararlanılmıştır. Üzerinde tartışma olan konuları ise yine konuyla ilgili arşiv belgeleri esas olmak üzere, farklı görüş sahiplerinin iddialarını karşılaştırmalı olarak inceleyerek değerlendirdik. Osmanlı Devleti’nin Hicaz’ı kaybetmesine sebep olan Şerif Hüseyin’in kendisine isyan ettiği ülkenin başkentinde geçirdiği 16 yılın isyanı anlamada önemli olduğu muhakkaktır. Şerif Hüseyin’in İstanbul’a Çağrılma Nedeni ve İstanbul Yılları Şerif Hüseyin’in amcası Avnürrefik Paşa, 1882 yılında Mekke Emiri olarak atanmıştır. Avnürrefik Paşa, dönemin Hicaz valisi Ahmet Ratıb Paşa ile birlikte hareket edip herhangi bir şikayete meydan vermeden 1904 yılındaki ölümüne kadar Mekke Emirliği görevini yürütmüştür.5 3 BOA. Y. PRK. ŞH.13/72. 4 Mary C. Wilson, King Abdullah, Britain and the Making of Jordan, New York, 1987, s. 14; Faysal, İngilizlerin himayesi altında 23 Nisan 1921’de Irak’ta bir devlet kurmuş ve 1930’da bağımsız olmuştur. Emir Abdullah da İngilizler tarafından meydana getirilen Şarkü’l Ürdün emirliğine tayin edilmiştir. Ürdün emirliği 1946 yılında Şarkü’l Ürdün Haşimi Devleti adıyla bağımsızlığına kavuşmuştur. Bkz: Uzunçarşılı, a.g.e., s. 139-140. 5 Uzunçarşılı, a.g.e.,s. 136. Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 155 Ancak farklı kaynaklarda Avnürrefik Paşa döneminin son derece zalimane ve yolsuzluklarla dolu bir dönem olduğu öne sürülmektedir. Avnürrefik Paşa döneminde iddiaya göre Hicaz; “Kendisinin kişisel malı olan bir çiftlik haline gelmişti. Şerif’in gayrimeşru bir şekilde fakat kitaba uydurarak topladığı para senede en az bir milyon altın lira idi. Diğer taraftan halkın katlandığı zulmün de haddi hesabı yoktu. Şerif istediğini yapar kimseye hesap vermeye kendini mecbur addetmezdi. Hicaz mahsuldar, kalabalık bir kıta olaydı, muhakkak ki bu bir milyon altın dört misli artardı. Fakat Hicaz’ın takati bundan fazlasına yetmiyordu. Öyleyken gene gözleri doymazdı.” 6 Avnürrefik Paşa ile Şerif Hüseyin arasında sorunlar meydana gelmiş ve Mekke Emiri İstanbul’a yazdığı yazıda Şerif Hüseyin’in bedevileri haydutluk ve başıbozukluğa sevk ettiğini söyleyerek, İstanbul’a çağrılmasını talep etmiştir.7 Babıali tarafından gönderilen, Sadrazam Kamil Paşa imzalı bir yazıda bu şikayetin incelenerek, Avnürrefik Paşa’nın talebinin Şerif Hüseyin’le aralarındaki bir ‘iğbirar’dan8 kaynaklandığının anlaşıldığı ve bu meselenin çözüme kavuşturulabileceği, nitekim Şerif Hüseyin’in ailesinin sayıca çok olduğu ve İstanbul’a getirilmesinin zor olacağı, getirilecek olsa dahi (diğer örneklerinde olduğu gibi) Şura-yı Devlet’e aza yapılması gerektiği söylenmiştir.9 1889 yılında gerçekleşen bu yazışmanın ardından, Şerif Hüseyin’in ancak1892 yılında İstanbul’a çağrıldığı görülmektedir. Yine 1892 senesine ait bir şikayette, Mekke emirinin Şerif Hüseyin’in evinin kapılarını kırdırarak eşyalarını sokağa attırdığı ve adamlarını darp ve hapsettirdiği, yine yüz bin mecidiyeden fazla parasının verilmediği ifade edilmiştir. Aynı şekilde Mekke müftüsü ve ulemasının imzası bulunan bir telgrafta, Mekke emirinin görevine aykırı ve asayişe uygun olmayan hal ve hareketlerinin bulunduğu 6 Mahmut Nedim Bey, Arabistan’da Bir Ömür: Son Yemen Valisinin Hatıraları veya Osmanlı İmparatorluğu Arabistan’da Nasıl Yıkıldı?, Derleyen: Ali Birinci, İstanbul, 2001, s. 73; Kral Abdullah,Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?, İstanbul, 2013, s. 11. 7 BOA. İ. DH.1159/90623,(12.11.1889). 8 Gücenme, kırgınlık. 9 BOA. Y. A. HUS.231/5. Taha Öztürk 156 söylenmiştir.10 Adı geçen telgrafta imzası bulunan Mekke Baş Müftüsü Abdurrahman Serraci, Maliki Müftüsü Âbid, Şafi Müftüsü Seyyid Abdullah Hicaz’dan çıkartılıp sürgüne gönderilmiş ve Kabe’nin anahtarlarını korumakla görevli Abdurrahm Şeybi de El-Huda’da zorunlu ikamete mecbur edilmiştir.11 Şerif Hüseyin’in oğlu Abdullah, babasının İstanbul’a çağrılma nedeninin amcası Avnürrefik’le yaşadığı bir anlaşmazlık olduğunu dile getirmekte,12 bu durumun ise aslında bir sürgün olduğunun farkında olduklarını vurgulamaktadır. Bu sürgünün sebebinin ise babasının ‘Hicaz’da valiler ve Emir Avnürrefik tarafından uygulanan baskı ve şiddet siyasetine ve hacıların mallarının çeşitli hilelerle ellerinden alınmasına karşı çıkması’ olduğunu öne sürmektedir. 13 Neticede 189214 yılında Şerif Hüseyin, padişah tarafından İstanbul’a çağrıldı. İstanbul’a giden Hüseyin, burada Sultan II. Abdülhamit’le görüştü ve 1908’de Mekke Emiri atanana kadarki hayatını İstanbul’da geçirdi. Yemen’de valilik yapmış olan Mahmut Nedim Bey, İstanbul’a giden Şerif Hüseyin’i İzzettin Vapuru’na bindirdiğini, Şerif’in ne olacağını, nereye gideceğini, başına neler geleceğini bilmez, solgun, perişan ve 10BOA. Y. A. HUS.266/142. 11 Kral Abdullah, a.g.e., s. 11-12. 12 Kral Abdullah,a.g.e., s. 9. 13 Kral Abdullah, a.g.e.,s. 11. 14Şerif Hüseyin’in İstanbul’a geliş tarihiyle ilgili bir karmaşıklık söz konusudur. Konuyla ilgili yazılmış bir takım eserlerde Şerif Hüseyin’in İstanbul’a geliş tarihi 1882-1883 olarak belirtilmiştir.Bkz:İsmail Gümüş, Şerif Hüseyin İsyanı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013,s. IV - s. 15; İsmail Köse, İngiliz Arşive Belgelerinde Hicaz İsyanı, İstanbul, 2014, s. 45.Halbuki Şerif Hüseyin’in bu tarihte İstanbul’a gelmiş olması mümkün değildir. Zira Osmanlı arşiv belgelerinde ve Şerif Hüseyin’in oğlu Abdullah’ın hatıralarında Hüseyin’in İstanbul’a geliş tarihi 1892 olarak kaydedilmiş, yine birçok kaynakta İstanbul’da 15 ila 16 yıllık bir süre boyunca ikamet ettiği dile getirilmiştir. Şerif Hüseyin’in Mekke emiri atanarak 1908’de İstanbul’da Hicaz’a gittiği bilindiğine göre, İstanbul’a geliş tarihi 1892 olmalıdır.Bkz: Kral Abdullah, a.g.e., s. 9; BOA. Y. PRK. BŞK. 27/38; BOA. Y. PRK. BŞK. 28/68. Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 157 bitkin bir halde olduğunu söyleyerek, endişeli bir ruh haliyle “Talihsiz bir adamım!” dediğini aktarır.15 Bu dönemde İstanbul, emirlere karşı bir baskı unsuru olarak kullanılıyordu. Gelecekte emir olması beklenen kişiler İstanbul’da tutuluyor, burada Osmanlı usullerine göre eğitiliyor ve idari pozisyonlarda görevlendirilerek mevcut emirlerin yerine kolay bir şekilde Mekke’ye gönderilebiliyorlardı. 1886 yılında Emir Muhammed’in neslinden beş şerif, Şura-yı Devlet’te görev yapmaktaydı. Burada görev almaları emir adaylarını politika konusunda donanımlı hale getiriyor, üst düzey bürokratlara ise onların kabiliyetlerini ölçme imkanı tanıyordu. Haşimi soyundan olan bu kişiler başkentte maaş alıyor ve hediyelerle taltif ediliyorlardı.16 1892’de İstanbul’a gelen Şerif Hüseyin’den bir yıl sonra, 1893’te babaanneleri Bezmicihan ve Mekke Emiri Abdulilah b. Muhammed’in hanımının gözetimindeki oğulları Abdullah, Ali ve Faysal da, otuz iki hanım ve yardımcılarından oluşan aileleriyle beraber İstanbul’a geldi.17 Şerif Hüseyin İstanbul’a geldiğinde beş bin kuruş maaşla Şura-yı Devlet’e tayin edilmiş,18 ikametleri için kendilerine Mirgün’de Emin Muhlis Paşa’nın torunu hanıma ait sahilhane kiralanmıştır.19 1902’de Şerif Hüseyin’in oğullarının Şura-yı Devlet azası yapılması yönünde gerçekleşen talebe, Şura-yı Devlet’te halihazırda dört şerif bulunduğu; Şerif Hüseyin’in oğullarının da dahil edilmesi durumunda bu sayının yedi olacağı ve bu nedenle diğer şeriflerin de Şura-yı Devlet azası olmak isteyeceği, dahası bunu bir hak olarak göreceği nedeniyle olumsuz karşılık verilmiştir.20 Ancak gerek Şerif Hüseyin’in kendisi, 15 Mahmut Nedim Bey, a.g.e.,s. 76-77. 16 William Ochsenwald, Religion, Socierty, and the State in Arabia, Ohio, 1984, s. 7. 17 Kral Abdullah, a.g.e., s. 9;. Wilson, a.g.e., s. 12. 18BOA. BEO.75/5603 (2). 19BOA. DH. MKT.2027/124. 20BOA. Y. A. HUS.433/25. Taha Öztürk 158 gerekse de oğulları farklı zamanlarda nişanlar verilmek suretiyle taltif edilmişlerdir.21 Abdullah, Ali ve Faysal’ın İstanbul’a varışlarından on beş gün sonra Sultan’ın emriyle, Harbiye Mektebi’nde Şehircilik ve Mühendislik bölümünde asistan olan mülazım-ı sânî Saffet El-Avva Efendi (25-30 yaşlarındaydı) kendilerine hoca olarak atanmıştır. Gördükleri dersler Türkçe, Coğrafya, Matematik, Muhtasar Osmanlı ve İslam Tarihi, Sarf ve Türkçe okumaydı. Arapça derslerini Halep asıllı Ezher mezunu Şeyh Muhammed Kadib el-Ban’dan, hüsn-i hat dersini Mehmet Tevfik Efendi’den almışlardır. Sonrasında Türk edebiyatçı Mehmet Arif Paşa da kendilerine hoca olarak atanmıştı. Kur’an derslerini ise babaları Şerif Hüseyin’den almaktaydılar. Yine askeri eğitim de görmüşlerdi. 22 İstanbul o dönemde Kral Abdullah’ın ifadesiyle ‘bütün güzellikleri içinde barındıran, insanın aklını başından alan bir şehir’di. Burada Türk, Arap, Çerkez, Kürt, Arnavut, Bulgar, Mısırlı, Hintli ne aransa bulunur, herkes kendi kıyafetini giyer, kimse kimseyi ayıplamazdı. İstanbul’da dünyanın her yerinden insan bulunabilirdi.23 Şerif Hüseyin ailesinin İstanbul’da bulunduğu sırada dünyada meydana gelen değişikliklerden ve savaşlardan bazıları şunlardır: ÇinJapon savaşında Japonlar; Habeşistan-İtalya savaşında Necaşi II. Menlik; İspanya-Amerika savaşında Amerika galip geldi ve Havana ve Filipin adalarına el koydu. Türk-Yunan savaşında ise Osmanlı galip oldu. Yemen’de ise İmam Yahya Sana’yı ele geçirdi (1904).24 Şerif Hüseyin ailesi İstanbul’da geçirdiği seneler boyunca birçok tecrübe edindi. Hicaz’dan gelen soylularla sık sık toplanıyor, bu toplantılara Türk seçkinler de katılıyordu. Ailenin buradaki ikametleri esnasında İstanbul’da bulunan Arap ileri gelenlerinden bazıları şunlardı: Şerif Abdulilah b. Muhammed, Şerif Hüseyin b. Ali b. Muhammed, Şerif Haydar b. Cabir b. Abdulmuttalib b. Galib, amcası 21BOA. İ. TAL.149/49.;BOA. İ. TAL.210/28;BOA. İ. TAL.225/67;BOA. İ. TAL. 306/55, BOA. İ. TAL. 368/19; BOA. İ. TAL.457/14, BOA. İ. TAL.457/26;BOA. Y. PRK. BŞK.66/117. 22 Kral Abdullah, a.g.e.,s. 18. 23 Kral Abdullah, a.g.e.,s. 17. 24 Kral Abdullah, a.g.e., s. 12. Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 159 Şerif Ahmed Adnan b. Abdulmuttalib b. Galib, Şerif Cafer b. Cabir b. Abdulmuttalib b. Galib, Zafar Emiri SeyyidFadl ve oğulları, Halep nakibu’l eşrafı Seyyid Muhammed Ebulhuda Es-Sayyadi, Medine-i Münevvere’de Sultan’ın vekili Seyyid Ahmet Esad El-Medeni, Sultan ve çocuklarının mürşidi Şeyh Muhammed Zafir Et-Tarablusi El-Mağribi EnNakşibendi.Sultan bu kişilere hürmet edip, gönüllerini hoş tutardı. Ayrıca zaman zaman İstanbul’a gelip işlerini gördükten sonra dönenler de vardı. Fakat yukarıda adı geçen kişilerin İstanbul’dan ayrılarak ülkelerine dönmelerine yahut başka bir şehre gitmelerine imkan yoktu. İstanbul onlar için adeta hürmet gördükleri bir hapishaneydi.25 Kişiliği ve Düşünce Yapısı Şerif sıfatıyla İstanbul’da mütevazi bir yaşam süren ve Sultan Abdülhamit’ten başka neredeyse herkese kendisini sevdirmiş olan Şerif Hüseyin’in Osmanlı Devleti’ne isyan etmesi beklenmiyordu. Hırslı bir insandı, ancak bu hırsı Mekke emirliğine yönelikti. Meşrutiyet’in ilanının ardından emir olarak atanınca, II. Abdülhamit, Sadrazam Kamil Paşa’ya “Bu adamı oraya göndermeyiniz… Siz onu tanımazsınız, fakat ben bilerek söylüyorum ki, bu Şerif Mekke’de rahat durmayacak, muhakkak devletin başına işler açacaktır!” demiş ve bu konuda oldukça ısrarcı davranmıştı. 26 Şerif Hüseyin, entelektüel bir kişilikti. Türkçeyi iyi konuşurdu. Ancak aynı zamanda tutucuydu ve meşrutiyeti ve onun destekçisi olan Müslümanları sadakatsiz olarak görüyordu.27 İstanbul’daki ‘esareti’ onun ruhunu sınırlandırmış ama öldürmemişti. Tabiatı icabı şevkli ve konuşkandı. Ancak güvenine karşı uğradığı ihanetler onu ihtiyatlı olmaya itmişti. Peygamberin soyundan gelen biri olması nedeniyle İstanbul’da doğal olarak dikkat çeken ve saygı duyulan bir karakterdi. Dindarlığı, nazik tavırları ve düzgün hayatı 25 Kral Abdullah, a.g.e., s. 19-20. 26Mahmut Nedim Bey,a.g.e., s. XI. 27Saleh Muhammed Al-Amr, The Hicaz Under Ottoman Rule 1869-1914 Ottoman Vali, the Sharif of Mecca, and the Growth of British Influence, Riyad, 1974, s. 159. Taha Öztürk 160 sayesinde, kendisine hürmet eden geniş bir çevre edinmeyi başarmıştı. 28 Mekke Emiri Olarak Atanması Şerif Hüseyin’in Mekke emiri atanması çerçevesinde ciddi tartışmalar cereyan etmiş, bir grup Şerif Hüseyin’in İttihat ve Terakki yönetimi tarafından, bir grup ise İttihat ve Terakki’nin muhalefetine rağmen II. Abdülhamit tarafından atandığını, diğer bir grup da İngilizlerin nüfuzu sayesinde ve İngiliz elçisinin ve Sadrazam Kamil Paşa’nın vasıtasıyla atamanın gerçekleştiğini öne sürmüştür.29 1904 yılında Mekke Emiri Şerif Avnürrefik vefat edince Şerif Hüseyin, boş kalan pozisyon için girişimde bulundu. Hüseyin’in yanı sıra İstanbul’da yaşamakta olan diğer iki şerif Abdulilah ve Ali Haydar da adaylıklarını koymuşlardı. Ancak Hüseyin’in kayınbiraderi Ali b. Abdullah emirliğe getirildi.30 Mekke Emiri Şerif Ali 1908 yılında bölgedeki karışıklar sebebiyle görevinden alınmış, yerine amcası Şerif Abdulilah atanmıştı. Ancak Abdulilah, görevi için Mekke’ye gitmeden önce İstanbul’da yaşamını yitirdi. Bu durumda Mekke emirliğine adaylık bakımından Şerif Hüseyin’in önü açıldı. Bu noktada, birinci görüşün savunucularına göre İttihat ve Terakki partisi, Sultan Abdülhamit’in kendisinden hoşlanmadıklarını bildikleri için Şerif Hüseyin’i Mekke emiri olarak atamıştı. Sultan keskin basireti sayesinde Şerif Hüseyin’in böylesi önemli bir makama getirilmesinin yalnızca bürokratik bir durum değil, karşıt bir güç ve olası bir tehlike oluşturacağını söylemiştir. Fakat Sultan’ın uyarıları görmezden gelinerek Hüseyin Hicaz’a gönderilmiştir.31 28 George Antonius, The Arab Awakening: The Story of the Arab National Movement, New York, 1965, s. 103. 29 Hasan Kayalı, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and Islamism in the Ottoman Empire 1908-1918, Londra, 1997, s. 148. 30 Wilson, a.g.e., s. 14. 31 Antonius, a.g.e., s. 103; Mahmut Nedim Bey, a.g.e., s. XI. Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 161 Oğlu Abdullah ise hatıralarında belirttiğine göre babasını, üst düzey devlet yöneticileri nezdinde bu makamı hak ettiği hususunda girişimde bulunmaya teşvik etmiştir. Şerif Hüseyin oğlunun teşvikiyle, padişaha ulaştırılmak üzere bir dilekçe yazmış; Abdullah bu dilekçeyi bizzat götürüp Kamil Paşa’ya teslim etmiştir. Dilekçede şu ifadeler yer almıştır: “Amcam Şerif Ali b. Abdullah b. Muhammed’in görevden alınması üzerine göreve getirilen amcam Mekke emiri Şerif Abdulilah b. Muhammed’in vefatı ile şu an boş bulunan emirlik makamına, Haşimi ailesinin en büyüğü ve babadan oğula geçen bu makamı en fazla hak eden kişi olmam hasebiyle atanmamı ve Sultan hazretlerinin hakkımı vermesini istirham ediyorum. Kendilerine olan sadakat ve bağlılığım malumane-i şahaneleridir.” 32 Kamil Paşa dilekçeyi okuduktan sonra Mekke emirliği konusunda babasının hakkının zayi olmayacağına dairAbdullah’a tabir yerindeyse söz vermiştir. Abdullah, Kamil Paşa’ya tam olarak inanmamış ve babası adına Sadaret, Meşihat ve Saray Başkatipliği’ne telgraf çekmiştir. Nitekim Şerif Hüseyin Mekke Emiri olarak atanmış, görev yeri olan Mekke’ye gitmeden önce padişahın huzuruna kabul edilmiştir.Abdullah’a göre babasının tayini İttihat ve Terakki partisi yöneticilerini kızdırmış, iki taraf arasındaki çekişmenin sebebini teşkil etmiş ve Şerif Hüseyin’in Osmanlı Devleti’ne isyan etmesiyle sonuçlanmıştır.33 İddiaya göre huzura kabulü sırasında Sultan, Şerif Hüseyin’e “Sendeki kabiliyetlerden faydalanmamı engelleyenlerin Allah müstahakını versin. Şu devleti ele geçiren güruha bir türlü güvenemiyorum” demiş, Şerif Hüseyin ise karşılık olarak, “Zat-ı şahanelerinizin Arap bölgelerinde büyük itibarınız var. Eğer oralara gelirseniz, devlet ve saltanat için aradığınız korumayı bulacaksınız. Ne zaman buna ihtiyaç duyarsanız biliniz ki üzerine düşen görevi ilk yapacak Arap ülkesi Hicaz olacaktır. Hz. Peygamber (sav) ‘Medine onlar için en hayırlısıdır, keşke bilseler’ buyuruyor. Eğer siz de muhterem ailenizle birlikte oraya gelirseniz, malımız canımız size feda olacak ve 32 Kral Abdullah, a.g.e.,s. 12-13. 33 Kral Abdullah, a.g.e., s. 14. Taha Öztürk 162 bütün asiler size boyun eğecektir. Ayrıca orada kimse size erişemeyecektir” ifadelerini kullanmıştır. Bunun üzerine Sultan’ın gözleri yaşarmış ve “Çok teşekkür ederim. Allah sizden razı olsun, ancak bunları düşünmek için henüz erken” karşılığını vermiş ve Şerif Hüseyin’e üstün hizmet ve övünç madalyasını kendi elleriyle takıp onu uğurlamıştır.34 Bu bağlamda Zevi Avn’dan olan Şerif Hüseyin’in karşısında rakip olarak Zevi Zeyd’den Şerif Ali Haydar yer almaktaydı. William Ochsenwald Sultan Abdülhamit’in, meşrutiyetin ilanını sağlayan askeri liderlerin süreçte herhangi bir rolü olmaksızın Şerif Hüseyin’i atama kararını verdiğini söylemektedir. Sultan ordunun ve İttihat ve Terakki’nin Ali Haydar’ı desteklediğinden şüphelenmiş, bu nedenle Şerif Hüseyin ismi kendisine daha yakın gelmiştir. Hüseyin’in dindarlığı, 15 yıldan fazla süredir İstanbul’da yaşıyor olması ve Şura-yı Devlet üyesi bulunması onu daha uygun bir aday haline getirmiştir. Sadrazam Kamil Paşa’nın da Hüseyin’i desteklemesi sonucunda Kasım 1908’de Şerif Hüseyin Mekke emiri olarak atanmıştır. Bu süreçte yabancıların ise kayda değer bir rolü olmamıştır.35 Şerif Hüseyin’in İngilizlerin tesiriyle atandığını öne süren görüşe göre ise, İngiltere 1908’de Meşrutiyet’in ilanını fırsat bilerek Bab-ı Ali üzerindeki nüfuzunu kullanmış ve Sultan Abdülhamit’e bu atamayı onaylatmıştır.36Ataması gerçekleşmeden birkaç ay önce Şerif Hüseyin, İngiliz elçiliğine ‘dostane’ bir mesaj göndererek, İngiltere’nin Osmanlı meşrutiyet hareketine karşı taşıdığı iyi niyet karşısında minnettar olduğunu belirtmiştir. Dönemin İngiliz elçisi Şerif Hüseyin’i, ‘dürüst, eski rejim dönemindeki seleflerinin hacılara dayattığı haraçlara ya da diğer yolsuzluklara müsaade etmeyecek bir adam’ olarak tanımlamıştır. 37 İstanbul’da kaldığı uzun yıllar boyunca Şerif Hüseyin, atanmasını güvenceye almak için hiçbir şeyi şansa bırakmadı. Abdulilah’ın ani ölümünden sonra yeni bir emir atanması ihtiyacı oluşunca, Sultan 34 Kral Abdullah, a.g.e.,s. 21. 35 Ochsenwald, a.g.e., s. 217. 36 Şükrü Mahmut Nedim, Filistin Savaşı (1914-1918), Ankara, 1995, s. 27-28. 37 Wilson, a.g.e., s. 15. Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 163 Abdülhamit başlangıçta Hüseyin’i atama hususunda tereddüt etti. Ancak Sadrazam Kamil Paşa başta olmak üzere, Bab-ı Ali’deki bazı üst düzey devlet adamlarının tesiriyle atama konusunda ikna oldu. Şerif Hüseyin’in atamasını onaylamasına rağmen Sultan, emirin sadakatinden şüphe duymaktaydı ve Hüseyin’in hilafeti kendi eline almaya çalışacağından dolayı Hicaz’ın artık bir Türk vilayeti olmayacağını ve Araplar üzerindeki Türk nüfuzunun ortadan kalkacağını öngörmüştü.38 Hicaz’a Dönüş Mekke emiri olarak atanmasının ardından,39 Kasım 1908’in sonunda Şerif Hüseyin görev yerine doğru yola çıktı. İstanbul’dan ayrılacağı gün II. Abdülhamit’in huzuruna çıkan Şerif Hüseyin’i uğurlamaya Sadrazam Kamil Paşa da gelmişti. Şerif ailesini Mekke’ye taşıyacak vapura gelen Kamil Paşa, Şerif Hüseyin’e içerisinde şunların yazdığı bir not vermişti: “Mübarek Hicaz bölgesi, yüce hilafet makamına doğrudan bağlıdır. Şeriflerin yönetimi ile Sultan arasında geçerli olan yeni Kanun-i Esasi’ye göre, orada kutsal hakların çiğnenmesine imkan yoktur. Pek kıymetli vazifenizi alışkın olduğunuz eski tarz üzere yerine getirmeye devam ediniz. Allah yardımcınız olsun. Sultanın ve hükümetin sizlere güveni tamdır.” 40 Mahmut Nedim Bey, Şerif Hüseyin’in İstanbul’dan ayrıldığı gün vapurda kendisini kenara çekerek, “Seni de beraber götürmeyi çok isterdim” dedikten sonra ona Asir mutasarrıflığını teklif ettiğini, kendisinin bu teklifi reddetmesi üzerine Hüseyin’in, “İyi düşün, beraber çok iyi çalışırız, bilhassa sen oraların ahvalini yakından bildiğin için bana çok yardımın olur. Benden bu fedakarlığı esirgeme” şeklinde ısrar ettiğini dile getirmektedir.Bu diyaloğun devamında Şerif Hüseyin tekrar Sultan II. Abdülhamit’in aleyhinde konuşmuş, İttihatçılarla dost olmasına hanımının Sadrazam Reşit Paşa’nın torunu olmasının çok yardımı dokunduğunu ve bu dostluğu Hicaz’daki hizmetleri ile takviye etmeye çalışacağını uzun uzadıya anlatmıştır.41 38 El-Amr, a.g.e., s. 158. 39BOA. İ. DH. 1471/25;BOA. İ. HUS.171/28. 40 Kral Abdullah, a.g.e., s. 21. 41 Mahmut Nedim Bey, a.g.e., s. XI-XII. Taha Öztürk 164 Gece yarısı hareket eden vapurda Abdullah ve Zeyd babalarıyla birlikte Mekke’ye dönerken, Ali ve Faysal ailenin geride kalan meselelerini halletmek ve kadınların hazırlanmasını sağlamak için İstanbul’da kaldı. Hüseyin ve iki oğlu 3 Aralık’ta Cidde’ye vardı.42 Sonuç 1853’te İstanbul’da doğan Şerif Hüseyin, 1861’de Hicaz’a dönmüş; 1892’de Mekke emiri olan amcası Avnürrefik’le aralarında yaşanan anlaşmazlıklar nedeniyle Osmanlı yönetimi tarafından İstanbul’a çağrılmıştır. Şerif Hüseyin, birer potansiyel güç unsuru teşkil eden şeriflerin bir nevi sürgün yeri olan İstanbul’da 1908 yılına kadar ikamet etmiş, bu zaman zarfında Şura-yı Devlet üyesi olmuş, birçok üst düzey bürokratla yakın temasta bulunma olanağı elde etmiştir. Şerif Hüseyin’in İstanbul’da geçirdiği yıllardan hareketle, 1916 yılında başlattığı isyan hakkında bir takım çıkarımlarda bulunabiliriz. Zira Şerif Hüseyin’in zihninde isyan fikrinin şekillenmesinin Mekke emiri atandığı tarih olan 1908 olması olası gözükmemektedir. 16 yıl boyunca İstanbul’da zorunlu ikamete tabi tutulması ve atalarının uzun süredir sahip olduğu emirlik sıfatını içten içe arzulaması fakat 55 yaşına kadar bu makamı elde edememesi, onu Osmanlı Devleti’ne karşı öfke beslemeye itmiş olmalıdır. Aynı şekilde bu dönemde Osmanlı Devleti sınırları içerisinde ve İstanbul’da gerek gizli, gerekse de resmi olarak faaliyet gösteren milliyetçi Arap cemiyetleriyle iletişimde bulunmuş olması muhtemeldir. Netice olarak Şerif Hüseyin, İstanbul’da kaldığı yıllarda devlet işleyişine dair edindiği bilgi ve tecrübeleri ve yine yerli ve yabancı üst düzey devlet erkanıyla kurduğu bağlantıları, Mekke emirliği döneminde ve isyanı takip eden süreçte kendi lehine kullanmıştır. Kaynakça Arşiv Belgeleri BOA. Y. PRK. ŞH. 13/72. 42 Wilson, a.g.e., s. 16. Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar 165 BOA. İ. DH. 1159/90623; 1471/25. BOA. Y. A. HUS. 231/5; 266/142; 433/25. BOA. BEO. 75/5603 (2). BOA. DH. MKT. 2027/124. BOA. İ. TAL. 149/49; 210/28; 225/67; 306/55; 368/19; 457/14; 457/26. BOA. Y. PRK. BŞK. 66/117. BOA. İ. HUS. 171/28. Kitap ve Makaleler Al-Amr, Saleh Muhammed, The Hicaz Under Ottoman Rule 1869-1914 Ottoman Vali, the Sharif of Mecca, and the Growth of British Influence, Riyad 1974. Antonius, George, The Arab Awakening: The Story of the Arab National Movement, New York 1965. Er-Reyhani, Emin,Müluku’lArab, Beyrut 1987. Gümüş, İsmail, Şerif Hüseyin İsyanı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013. Kayalı, Hasan, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and Islamism in the Ottoman Empire 1908-1918, Londra 1997. Köse, İsmail,İngiliz Arşiv Belgelerinde Hicaz İsyanı, İstanbul 2014. Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?, İstanbul 2013. Nedim Bey, Mahmut,Arabistan’da Bir Ömür: Son Yemen Valisinin Hatıraları veya Osmanlı İmparatorluğu Arabistan’da Nasıl Yıkıldı?, Derleyen: Ali Birinci, İstanbul 2001. Nedim, Şükrü Mahmut,Filistin Savaşı (1914-1918), Ankara 1995. Ochsenwald, William, Religion, Society, and the State in Arabia, Ohio 1984. Özcan, Azmi, “Şerif Hüseyin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 2010, c. 38, s. 585-586. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 2013. Wilson, Mary C., King Abdullah, Britain and the Making of Jordan, New York 1987.


.
xxxxxxxx

 İngiltere'nin Arap İsyanı Tertibi (1914-1918): İsyanın Cumhuriyet Dönemi Hükümet Programlarındaki Dış Politika Yansımaları
Britanya'nın Arap İsyanı Planı (1914-1918): İsyanın Cumhuriyet Dönemi Hükümet Programlarına Yansımaları
Yazar(lar): İsmail KÖSE
Konu(lar): Diplomasi tarihi, Askeri tarih, Siyasi tarih, Toplumsal tarih, Siyaset bilimi tarihi ve teorisi, 16. yüzyıl, 18. yüzyıl, 19. yüzyıl, I. Dünya Savaşı öncesi ve I. Dünya Savaşı (1900-1919), Osmanlı İmparatorluğu, Berlin Kongresi ve I. Dünya Savaşı Arasında
Yayımlayan: Trakya Üniversitesi - İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Anahtar Kelimeler: İsyan; İngiltere; Türk Dış Politikası; Araplar;
Özet/Özet: Arap Yarımadası, Yavuz Sultan Selim'in 1517'de Mısır'ı fethetmesiyle Osmanlı egemenliğine girdi. Bu tarihten itibaren yaklaşık 400 yıl Osmanlı egemenliğinde kaldı. Osmanlı egemenliğinin tek istisnası, Mısır'ın Napolyon Bonapart (1798-1801) komutasındaki Fransızlar tarafından işgali ve daha sonra 1882'de İngiltere tarafından ilhak edilmesiydi. Osmanlı'nın Arap Yarımadası'ndaki varlığı, Birinci Dünya Savaşı'nın ilk yıllarındaki isyanlar nedeniyle sona erdi. Arap isyanları, Osmanlı'ya karşı karşılaştıkları son ayaklanmaydı. İsyanlar, Birinci Dünya Savaşı'nın en zor günlerinde, Çanakkale Savaşları sırasında planlanmış ve Türk askerleri Arabistan'da önemli kayıplar ve hasarlarla karşılaşmıştı. Dolayısıyla Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan sonra, siyasallaştırılmış Arap milliyetçiliğinin körüklediği Birinci Dünya Savaşı deneyimleri, Türk karar vericilerine karşı güvensizliğin de yolunu açtı. İki taraf arasındaki ilişkilerde çekingen yaklaşımlar nedeniyle dönemsel bazı iyileştirmeler yapılmasına rağmen, uzun süre diplomatik ilişkilerde karşılıklı güven artırıcı önlemlerin tesis edilmesi mümkün olmamıştır.

.

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI
Yüksek Lisans Tezi
Şerif Hüseyin İsyanı
İsmail GÜMÜŞ
2501100056
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Ali ARSLAN
İstanbul 2013
T. C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI
Yüksek Lisans Tezi
Şerif Hüseyin İsyanı
İsmail GÜMÜŞ
2501100056
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Ali ARSLAN
İstanbul 2013
T.C. ISTANBUL ÜNİVERSITESI
SOSYAL BİLİMLER
1982 ENSTITUSu
YÜKSEK LİSANS
TEZ ONAY I
ÖĞRENCİNİN
Adı ve Soyadı : İsmail GÜMÜŞ
Anabilim/Bilim Dalı: Tarih Anabilim Dalı
Tez Savunma Tarihi: 01.07.2013
NumarasI : 2501100056
Danışman Öğretim Üyesi: Prof. Dr. Ali ARSLAN
Tez Savunma Saati : 14:00
Tez Başlığı : Şerif Hüseyin İsyanı
TEZ SAVUNMA SINAVI, Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği'nin 36. Maddesi uyarınca yapılmış, sorulan
sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin KABULÜ'NE OYBİRLİĞİ / OYÇOKLUĞUYŁA karar
verilmiştir.
JÜRİ ÜYESİ İMZA
1- Prof. Dr. Ali ARSLAN
2- Prof. Dr. Cezmi ERASLAN
3- Yrd. Doç. Dr. Edip A. BEKAROĞLU
4-Yrd. Doç. Dr. Fatih M. SANCAKTAR
5- Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman BOZKURT
YEDEK JÜRİ ÜYESİ
1- Yrd. Doç. Dr. Şamil ÜNSAL
2- Yrd. Doç. Dr. Mehmet NAМ
KANAATİ
(KABUL / RED / DÜZELTME)
Kabn!
Kabuli
Kabul
است
ه
kebul
Kabuls
İMZA KANAATİ
(KABUL/RED / DÜZELTME)
iv
ŞERİF HÜSEYİN İSYANI
İsmail GÜMÜŞ
ÖZ
Şerif Hüseyin bin Ali El-Hâşimî, 1853 yılında İstanbul’da doğmuştur. Şerif
Hüseyin, Hüseyin bin Ali El-Hâşimî’nin torunu ve Şerif Ali Paşa’nın da oğludur.
İstanbul’da doğduktan sonra Mekke’ye gitmiş ve daha sonra dönemin Mekke Emiri
olan amcası Avnürrefik Paşa ile yaşadığı problemden dolayı II. Abdülhamit’in daveti
üzerine tekrar İstanbul’a gelmiştir. 1882 yılından 1908 yılına kadar İstanbul’da
ikamet etmiştir. 1908 yılında Abdüllillah Paşa’nın Mekke Emirliği’ne atandıktan
sonra ansızın ölmesiyle birlikte Mekke Emirliği’ne Şerif Hüseyin bin Ali tayin
edilmiştir.
Mekke Emiri olduktan sonra İngiltere’nin kendisine verdiği vaatlerden
cesaret alan Şerif Hüseyin, bağımsız bir Arap Krallığı kurmak gayesiyle 1916 yılında
Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmiştir. Osmanlı Devleti’nin ise Birinci Dünya
Savaşı’nda birçok cephede savaşmak zorunda kalmış olması, Şerif Hüseyin’in bu
mücadelesini kolaylaşmıştır.
İngiltere’nin desteğiyle kısa sürede Hicaz’ı ele geçiren Şerif Hüseyin
kuvvetleri daha sonra kuzeye doğru genişlemek istemişlerdir. İsyan’dan sonra da
Şerif Hüseyin bölgedeki diğer Arap liderlerinin desteğini alarak, Arap topraklarında
kendi hâkimiyetini kurmak istemiştir. İngilizlerin desteğiyle oğlu Emir Abdullah
Ürdün Kralı, Emir Faysal ise önce Suriye daha sonra da Irak Kralı olmuştur.
İngiltere’nin amacına ulaşmasından sonra, Şerif Hüseyin ile arasındaki
anlaşmazlıklar artmıştır. Özellikle İbn-i Suud’un bir güç olarak ortaya çıkmasıyla
birlikte İngiltere, bölgede İbn-i Suud’u desteklemiştir. İbn-i Suud ise Şerif
Hüseyin’in kurduğu Hicaz Haşimî Krallığı’na son vermiştir. Şerif Hüseyin ise daha
sonra Amman’da bulunduğu sırada 1931 yılında ölmüştür.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Şerif Hüseyin, Mekke, Hicaz, Mekke
Emiri, İsyan, Hicaz Haşimî Krallığı
v
SHARIF HUSSEIN REBELLION
İsmail GÜMÜŞ
ABSTRACT
Sharif Hussein bin Ali al-Hashemi, was born in Istanbul in 1853. Sharif
Hussein is grandson of Sharif Hussein bin Ali al-Hashimi and son of Ali Pasha.
Sharif Hussein was born in Istanbul and then went to Mecca, after a while because of
a dispute with Avnürrefik Pasha, and being invited by II. Abdulhamid he returned to
Istanbul. He lived in İstanbul between the years 1882 and1908. In 1908, after the
sudden death of Abdüllillah Pasha, Sharif Hussein bin Ali assigned to the Emirate of
Mecca.
Encouraged by promises given by England, Sharif Hussein organized a
rebellion against Ottomans to build independent Arab Kingdom in 1916. Success of
Sharif Hussein was easier because, at that time Ottomans were in fight in many
fronts.
Sharif Hussein seized Hijaz with the support of England, and then wanted to
expand to the north. With the support of the other Arab tribes he wanted to create his
own rule in the region. With the British support, his son Emir Abdullah became the
king of Jordan and Emir Faisal became the king of Syria first than Iraq.
Once England reached her aims, relations with Sharif Hussein weakened. In
particular, with the emergence of Ibn Saud as a power England started to support Ibn
Saud in the region. Ibn Saud put an end to the Hashemite Kingdom of Hejaz
established by Sharif Hussein. Sharif Hussein died in 1931 at Amman.
Key Words: Ottoman State, Sharif Hussein, Mecca, Hijaz, Emir of Mecca,
Rebellion, Hashemite Kingdom of Hijaz
vi
ÖNSÖZ
Günümüz dünyasının en problemli bölgelerinden biri olan Ön Asya,
yüzyıllardır sahip olduğu doğal ve kültürel kaynaklardan dolayı stratejik olarak her
zaman dünyanın ilgisini çekmiştir. Büyük güçler ise her zaman bu bölgeye sahip
olmak için mücadele etmişlerdir. Ön Asya’daki bu hâkimiyet mücadelesi, büyük
güçlerin dünya sahnesinde sahip oldukları statülerle her zaman paralellik
göstermiştir. Bu bağlamda Ön Asya’ya hâkim olan gücün, dünyaya da hâkim
olabileceğini söylememiz yanlış olmaz.
Balkanlarda başlayan çözülmenin etkisi ve özellikle İngiltere’nin Arap
topraklarına olan ilgisinin artmasının da etkisiyle, Osmanlı hâkimiyetindeki Arap
topraklarında birçok ayrılıkçı Arap örgütleri kurulmaya başlamıştır. 19. Yüzyılın
ikinci yarısından itibaren başlayan bozulma ve güvensizlik ortamı, bu ayrılıkçı
örgütlerin daha rahat hareket edebilme imkânı bulmasını sağlamıştır.
Bu şartlar altında yüzyıllardır Osmanlı egemenliği altında huzur içinde
yaşayan Araplar arasında bağımsızlık düşüncesini yaymak için mücadele eden Şerif
Hüseyin’in, İngiltere ile ittifak yapıp Osmanlıya karşı mücadele etmesi, Arap
topraklarının geleceği açısından çok önemli olmuştur. Bu çerçevede Şerif Hüseyin’in
henüz İttihat ve Terakki Hükümeti’nin iktidara gelmediği dönemden önce, isyan için
hazırlıklara başlaması, bu düşüncesinin esasında çok daha eskilere dayandığını
göstermektedir. Bunun yanı sıra İstanbul’da bulunduğu dönemde Şuray-ı Devlet
azalığı görevi de yapan Şerif Hüseyin’in gerek fikir dünyasındaki düşünceleri
gerekse de Osmanlı’nın devlet yapısını iyi bilmesi, İngiltere’nin Şerif Hüseyin ile
işbirliğine yönelmesindeki en önemli etken olmuştur.
Bu çerçevede bu çalışma, Şerif Hüseyin’in fikri yapısını anlamayı ve hangi
saiklerle isyana yöneldiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Yine bu çalışmada
Şerif Hüseyin’in bu isyanı temellendirmeye çalışırken, sebep olarak gösterdiği
olayların nasıl değerlendirmesi gerektiği üzerinde durulmuştur. Ayrıca, İngiltere’nin
hangi konumda olduğunu ve isyanın neresinde durduğunun tespiti bizim için önemli
olmuştur.
vii
Buradan hareketle öncelikle Hâşimîler soyundan gelen Şerif Hüseyin’in ailesi
ve Mekke Emirliği’ne atandığı döneme kadar geçen süreç incelenmeye çalışılmıştır.
Daha sonra kavramsal olarak milliyetçiliğin tarihsel süreç içerisindeki gelişimi
üzerinde durulmuştur. Özellikle II. Meşrutiyet döneminde kurulan gizli ve resmi
Arap cemiyetlerinin hangileri olduğu ve bu cemiyetlerin ne tür faaliyetler içerisinde
olduğu ise çalışmanın önemli bir kısmını teşkil etmiştir.
Bu çalışmada, birçok sebepten dolayı Osmanlı hâkimiyeti altındaki Arap
topraklarında artan milliyetçilik fikri etrafında Şerif Hüseyin’in isyan fikrinin
oluşmasının arka planındaki faktörler, eleştirel ve objektif bir yaklaşımla ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Bunun yanı sıra Türklerle Araplar arasında yüzyıllardan
buyana kurulan sağlam ilişkinin kopartılmaya çalışıldığı ve Şerif Hüseyin İsyanı ile
de buna muvaffak olunamadığı gerçeği, bu çalışmanın son bölümünde üzerinde
durulan en temel konu olmuştur. Bu bağlamda Türk-Arap ilişkilerinin daha iyi
anlaşılması için Şerif Hüseyin İsyan’ın da çok iyi kavranılması gerektiği gerçeği, bu
çalışmanın en önemli konusu olmuştur.
Öncelikle, bu çalışmama başladıktan sonra gerek konunun seçilmesi ve
gerekse de hazırlanması sürecinde, bütün yoğunluğuna rağmen benden ilgi ve
alakasını esirgemeyen, yüksek lisans çalışmam sırasında danışmanlığımı yapma
zahmetinde bulunan çok kıymetli hocam Prof. Dr. Ali Arslan’a gönülden teşekkürü
borç bilirim. Ayrıca yüksek lisans ders dönemimde ve bu çalışmam sırasında çok
değerli fikir ve görüşleriyle katkı sağlayan değerli hocalarım Prof. Dr. Cezmi
Eraslan, Prof. Dr. Halil Bal, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Selçuk ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet
Nam’a şükranlarımı arz etmek isterim.
Osmanlı Arşivleri’ndeki çalışmam sırasında benimle ilgilenme nezaketinde
bulunan, sabırla her türlü teknik ve yöntemi gösteren ve daha sonraki süreçte de
desteklerini her zaman yanımda hissettiğim başta çok değerli hocam Yrd. Doç. Dr.
Fatih Mehmet Sancaktar olmak üzere; Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman Bozkurt, Arş.
Gör. Dr. Ramazan Erhan Güllü, ve Murat Aydoğdu’ya minnettar olduğumu
belirtmek isterim.
viii
Diğer taraftan İngiliz Ulusal Arşivi’nde yaptığım çalışma esnasında
yardımlarını gördüğüm Abant İzzet Baysal Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp
Tarihi Bölümü öğretim elemanı Arda Baş ve Nevşehir Üniversitesi Tarih Bölümü
Araştırma Görevlisi Recep Kürekli’ye teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Yine bu
çalışmamda gerek yurtdışı araştırma sürecimde olsun gerekse de sonraki her aşamada
olsun, benden yardımlarını esirgemeyen ve en sonunda da tezimi okuyup eleştirme
zahmetinde bulunan Araştırma Görevlisi Murat Özata’ya ne kadar teşekkür etsem
azdır. Ayrıca İngiltere’de bulunduğum süre içinde birlikte çalışma imkânı
bulduğumuz ve bu çalışmamı bitirdikten sonra da okuyup, yorumlarıyla katkıda
bulunma nezaketini gösteren Araştırma Görevlisi Sezai Dumlupınar’a gönülden
teşekkür ederim.
Bütün bunlarla birlikte bu çalışmamın yazım aşamasında gerekli olan bütün
kolaylığı gösteren ve her zaman yardımlarını gördüğüm çok değerli mesai
arkadaşlarım Okutman Sümeyye Bahşi ve Araştırma Görevlisi Halim Taşkaya’ya
minnet ve şükranlarımı sunarım.
Bu çalışmam sırasında yaptığım araştırmalarda göstermiş oldukları kolaylık
ve yardımlarından dolayı başta Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışanları olmak üzere,
İngiliz Ulusal (The National Archives) Arşivi’ne, SOAS (SOAS Library)
Kütüphanesi’ne, İSAM Kütüphanesi personeline, Türk Tarih Kurumu çalışanlarına,
Milli Kütüphane personeline, Hacettepe Üniversitesi Beytepe Kütüphanesi
çalışanlarına, İstanbul Ünivesitesi Merkez Kütüphaseni’ne ve İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Genel Kitaplığı personeline ayrıca teşekkür ederim.
Yine bu çalışmam sırasında araştırmalarım için burs imkânı sağlayan Yüksek
Öğretim Kurumu’na (YÖK) ve İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma
Projeleri Birimi’ne çalışmama vermiş olduğu desteklerden dolayı sonsuz minnet ve
şükranlarımı sunarım*
.

* Bu Çalışma, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi’nce 21304 proje
numarası ile desteklenmiştir.
ix
Son olarak da bu çalışmam sırasındaki fedakârlıklarından ve bana katlanmış
olma nezaketini gösterdiklerinden dolayı çok kıymetli dostlarım İrfan Çelen, İsa
Karayiğit ve Azmi Atacık’a yürekten teşekkür ederim.
İsmail GÜMÜŞ
İstanbul 2013
x
İÇİNDEKİLER
ÖZ …………………………………………………………………………………..iv
ABSTRACT ……………………………………………………………………......v
ÖNSÖZ ………………………………………………………………...…...…........vi
İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………......x
KISALTMALAR……………………………………………………………….....xv
GİRİŞ………………………………………………………………………………...1
A.Amaç, Yöntem ve Kaynak Tahlili…………………………………………1
B.Hicaz’ın Bölgesel Konumu, İdarî ve Sosyal Yapısı …...…………………..4
C.Hicaz’ın Osmanlı İdaresine Girmesi ve Mekke Emirliği ………………….7
D.Hâşimîler ve Şerif Hüseyin Ailesi………………………………………..10
1. Emir Ali…………..……………………………………………….11
2. Emir Faysal……..………………………………………………...11
3. Emir Abdullah………………………………………………….....12
4. Emir Zeyd……………………………………………………...….13
E. Şerif Hüseyin’in İstanbul Yılları ve II. Meşrutiyetin İlanı’ndan Sonra
Mekke Emiri Olarak Tayin Edilmesi……………………………………….14
F.Şerif Hüseyin’in Mekke Emiri Olarak Tayin Edilmesi’nden Sonra
Otoritesi’ni Arttırma Mücadelesi……………………………………………18
BİRİNCİ BÖLÜM
İSYANIN FİKRÎ ALTYAPISININ OLUŞMASI
VE HAZIRLIK AŞAMASINDA YAŞANAN GELİŞMELER
1.1. ULUSLARARASI DENGELER ………………………………………...….....21
1.2. ARAP MİLLİYETÇİLİĞİ FİKRİNİN ORTAYA ÇIKIŞI ………...…………..24
xi
1.3. İSYAN FİKRİNİN ORTAYA ÇIKIŞI
1.3.1. Şerif Hüseyin’in Rolü………………………………………………...34
1.3.2. Arap Milliyetçiliği Ekseninde Türk Aleyhtarlığı……………………..35
1.3.3. İsyana Giden Süreçte Kurulan Arap Cemiyetleri ve Faaliyetleri……..38
1.3.3.1. Meşrutiyet Öncesi Kurulan Gizli Arap Cemiyetleri………..39
1.3.3.1.1. Cem’iyet’ül El-Fünûn ve’l-Ulûm (İlim ve Sanat
Cemiyeti)…………………………………………………….40
1.3.3.1.2. El-Cem’iyetü’ş-Şarkiyye (Şark Cemiyeti)………..40
1.3.3.1.3.El-Cem’iyetü’l El-İlmiyetü’s-Suriyye( Suriye İlim
Cemiyeti)…………………………………………………….41
1.3.3.1.4. Beyrut Gizli Cemiyeti…………………………….41
1.3.3.1.5. El-Külliyetü’s-Suriyye Li Protestaniyye (Protestan
Suriye Birliği)………………………………………………..42
1.3.3.1.6.Cem’iyetü’s-Sevri’l-Osmani (Osmanlı İnkılâp
Cemiyeti)…………………………………………………….42
1.3.3.1.7. Rabitatü’l-Vatani’l-Arabi (Arap Vatani Birliği)….42
1.3.3.1.8. Cem’iyetü’n-Nehdetü’l-Arabiye (Arap Kalkınma
Cemiyeti)…………………………………………………….43
1.3.3.1.9. Arap Diriliş Cemiyeti (Suriye Diriliş Cemiyeti)….43
1.3.3.2. II. Meşrutiyet’ten Sonra Kurulan Resmi Arap Cemiyetleri...43
1.3.3.2.1. İha’l-Arabi’l-Osmani (Osmanlı-Arap Kardeşliği
Cemiyeti) ……………………………………………………44
1.3.3.2.2. El-Müntediü’l-Edebi’l-Arabî (Arap Edebiyatçılar
Kulübü)………………………………………………………45
1.3.3.2.3. Hizbu’l-La Merkeziyeti’l-İdariyyeti’l Osmani
(Osmanlı İdaresi Âdem-i Merkeziyet Partisi)……………….46
1.3.3.2.4. El-Cem’iyetü’l-Umumiyyetü’l-Islahiyye (Umumi
Islahat Cemiyeti)…………………………………………….48
1.3.3.2.5. Şam ve Basra Islahat Cemiyetleri…………………48
1.3.3.3. II. Meşrutiyet’ten Sonra Kurulan Gizli Arap Cemiyetleri….49
1.3.3.3.1. El-Kahtaniyye Cemiyeti…………………………..49
xii
1.3.3.3.2. El-Ahd Cemiyeti (Yemin Cemiyeti)……………...50
1.3.3.3.3. Cem’iyet’ül-Arabiyyeti’l-Fetat (Genç Araplar
Cemiyeti)…………………………………………………….52
1.3.3.3.4. En-Nahdatü’l-Lübnaniyye (Lübnan Kalkındırma
Cemiyeti)…………………………………………………….53
1.3.3.3.5. Erze Cemiyeti……………………………………..53
1.3.3.3.6. Cem’iyetü’l-Camiu’l-Arabiyye (Arap Birliği
Cemiyeti)…………………………………………………….53
1.3.3.3.7. Cem’iyetü’l-İttihadi’l-Lübnanî (Lübnan Birliği
Cemiyeti)…………………………………………………….54
1.3.3.3.8. İttihad-ı Lübnan Cemiyeti………………………...54
1.3.3.3.9. El-Cem’iyet’üs-Sevriyyetü’l-Arabiyye (Arap
Ayaklanma Cemiyeti)………………………………………..55
1.3.4. Paris Arap Kongresi………………………………………...………...56
1.3.5.Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na Girmesi ve İsyan
Üzerindeki Etkisi…………………………………………………………….59
İKİNCİ BÖLÜM
ŞERİF HÜSEYİN VE İNGİLTERE
2.1. İNGİLTERE’NİN İSYAN FİKRİNİN OLUŞMASINDAKİ ROLÜ
2.1.1. Şerif Hüseyin ve Oğullarının İngiliz Hayranlığı……………………...64
2.1.2. İngiltere ve Şerif Hüseyin’in İlk İrtibata Geçişi: Emir Abdullah İle Lord
Kitchener Görüşmesi………………………………………………………...65
2.1.3. Şerif Hüseyin- McMahon Pazarlığı…………………………………..69
2.1.4. İsyana Giden Süreçte Skyes- Picot Anlaşması……………………….80
2.1.5. İngiltere’nin Şerif Hüseyin’e Vaatleri………………………………...82
2.2. CEMAL PAŞA’NIN SURİYE VALİLİĞİ VE İSYANA ETKİSİ
2.2.1. İttihat ve Terakki Hükümeti’nin Şerif Hüseyin İle İlişkileri………….84
xiii
2.2.2. Cemal Paşa’nın 4. Ordu Komutanı Olarak Suriye’ye Atanması ve
Suriye’deki Faaliyetlerinin İsyan’a Etkisi…………………………………...88
2.2.3. İngilizlerin Cemal Paşa Endişesi……………………………………...98
2.3. OSMANLI DEVLETİ’NİN ŞERİF HÜSEYİN İSYANI’NA KARŞI ALDIĞI
TEDBİRLER VE İSYANA KARŞI ÇÖZÜM ARAYIŞLARI
2.3.1. İttihad-ı İslâm Düşüncesi (İslâm Birliği)……………………………101
2.3.2. Hicaz Vali ve Kumandanlığı’na Vehip Paşa’nın Atanması…………103
2.3.3. Osmanlı Devleti’nin Değişen Hicaz Politikası Gereği Hicaz Vali ve
Komutanlığı’na Mirliva Galip(Pasiner) Paşa’nın Tayin Edilmesi…………107
2.3.4. Enver ve Cemal Paşaların Medine Gelişi...………………………....110
2.3.5. Fahreddin Paşa’nın Hicaz Kuvay-ı Seyyare Komutanı Olarak Tayin
Edilmesi……………………………………………………………………112
2.4. ŞERİF HÜSEYİN’İN İSYAN BEYANNAMESİNİ İLAN ETMEDEN ÖNCEKİ
SON GELİŞMELER……………………….......…………………………………..115
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ŞERİF HÜSEYİN İSYANI İLE BİRLİKTE HİCAZ HAŞİMÎ KRALLIĞI’NIN
KURULMASI
3.1. ŞERİF HÜSEYİN İSYANI VE SONRAKİ
GELİŞMELER…………………..…………………………………………………118
3.1.1. Şerif Hüseyin İsyanı’nın Yankıları………………………………….127
3.1.2. Hicaz Krallığı İle Diğer Arap Emirlikleri Arasındaki İlişkiler……...130
3.1.3.Şerif Hüseyin’in Mekke Emirliği’nden Azli ve Yerine Şerif Ali
Haydar’ın Atanması………………………………………………………..133
3.2. MISIR YÜKSEK KOMİSERLİĞİ’NİN FAALİYETLERİ VE HİCAZ’IN
OSMANLI DEVLETİ İDARESİ’NDEN AYRILMASIMASI…………………....135
3.3. İNGİLİZLERİN ŞERİF HÜSEYİN İSYANI’NA YAPTIĞI AYNÎ VE NAKDÎ
YARDIMLAR………………………………………...…………………………...138
xiv
3.4. İSYAN SONUNDAKİ GELİŞMELER VE İNGİLİZLERİN DEĞİŞEN
POLİTİKASI
3.4.1. İngiltere’nin Şerif Hüseyin İle Yaşadığı Problemler…………….….141
3.5. ŞERİF HÜSEYİN İSYANI SONRASI GELİŞMELER
3.5.1. Filistin’de Yahudi Devleti Kurulması Fikri’nin Ortaya Çıkışı ve
Balfour Mektubu…………………………………………………………...145
3.5.2. Paris Barış Konferansı ve Toprakların Yeniden Paylaşımı………….149
3.5.3. İngiltere’nin Emir Faysal’ı Suriye Krallığı’ndan Azledip, Irak Kralı
Yapması…………………………………………………………………………....152
3.5.4. Emir Abdullah’ın Ürdün Kralı Olması……………………………...155
3.6. HİCAZ HAŞİMÎ KRALLIĞININ SONU…………………………………....156
SONUÇ……………………………………………………………………………162
EKLER………………………………………………………………………....…166
BİBLİYOGRAFYA…………………………………………………………....…186
xv
KISALTMALAR
a.g.e. Adı geçen eser
a.g.m. Adı geçen makale
a.g.t. Adı geçen tez
Bkz. Bakınız
BEO Babıâli Evrak Odası
BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi
c. Cilt
Çev. Çeviren
CO Colonial Office
DH. EUM. 4. Şb. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Dördüncü Şube
DH. EUM. 6. Şb. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Altıncı Şube
DH. EUM. 7. Şb. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Yedinci Şube
DH. EUM. SSM. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyrüsefer Müdüriyeti
DH. İ. UM. Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı
DH. KMS. Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus
DH. SYS Dâhiliye Nezareti, Siyasi
DH. ŞFR. Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi
HR. SYS. Hariciye Nezareti, Siyasi
FO Foreign Office
İ. HUS. İrade Hususi
KOA Kazım Orbay Arşivi
Haz. Hazırlayan
nr. Numara
s. Sayfa
Ter Tercüme
TDVİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
TNA The National Archives
TTK Türk Tarih Kurumu
xvi
Vol Volume
WO War Office
1
GİRİŞ
A. AMAÇ, YÖNTEM VE KAYNAK TAHLİLİ
Arap milliyetçiliği üzerine yapılan çalışmalar literatür açısından çok geniş
olmasına rağmen pratikte meselenin tam manasıyla kavranamamış olması, bu
çalışmaların algısal olarak sübjektif kalmasına neden olmuştur. Arap milliyetçiliği
konusunda önemli araştırmalar yapan Bessam Tibi’ye göre Arap milliyetçiliği
konusunda yapılan çalışmalarda yegâne güvenilecek kaynakların Avrupa dillerinde
yapılan çalışmalar olması1 meselenin değerlendiriliş biçimini olarak objektiflikten
uzak kalmasına sebep olmuştur. Bu bağlamda farklı bir algı oluşturmak adına batılı
yazarların “istisnalara rağmen taraflı, öznel ve büyük ölçüde yanlış bir İslâm
anlayışını, olduğundan farklı bir şekilde aksettirmiş”
2
olmaları, kullanılan
metodolojinin çarpık yönlerini ortaya koymaktadır. Tarihsel perspektifle
bakıldığında Arap milliyetçiliği konusunda oluşturulmak istenen bu algı
değişikliğinin temel nedeni, Arap milliyetçiliği hareketlerinin temelinde Batı
kaynaklı çalışmaların varlığının göz ardı edilmesini sağlama çabası olmuştur.
Arap milliyetçiliğinin Osmanlı toplumunda gelişmeye başladığı 19. yüzyıldan
sonra batıya göre demokratik hayata daha geç girmiş olan3 Osmanlı Devleti’nde II.
Meşrutiyet, milliyetçilik olgusu açısında kırılma noktası olmuştur. Bu siyasî süreçten
sonra oluşan milli egemenlik düşüncesi, Osmanlı toplumundaki ayrılıkçı hareketlerin
seslerini daha gür bir şekilde çıkarmaya başladıkları bir dönemin başlangıcı
olmuştur.
Yüzyıllar boyunca ortak kadere sahip olmuş olan Osmanlı coğrafyası ve Arap
topraklarında yaşayan milletlerin birbirinden kopartılması adına başlatılan Şerif
Hüseyin İsyanı, her türlü çabaya rağmen bu gayesine muvaffak olamamıştır. Fakat
bununla birlikte Osmanlı ile Arap toplumu arasındaki kopmanın başlangıcını
oluşturması açısından Şerif Hüseyin İsyanı, önemli bir yer teşkil etmektedir.

1 Bessam Tibi, Arap Milliyetçiliği, İstanbul 1998, s. 9.
2 Kemal H. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Ortadoğu’da Millet, Milliyet, Milliyetçilik, İstanbul
2011, s. 78.
3
Fatih Mehmet Sancaktar, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Milli Hakimiyet Düşüncesinin
Gelişimi ve Hüseyin Cahit Yalçın Örneği (1908-1925), Ankara 2009, s. 1.
2
Arap milliyetçiliği ekseninde tezahür eden Şerif Hüseyin İsyanı’nın temel
nedenlerini ortaya koyabilmek bu çalışmanın ana problematiğini oluşturmaktadır.
Her ne kadar fikrî açıdan Şerif Hüseyin, Arap milliyetçiliğinden güç alsa da, bunu
tamamen milliyetçilik temeli üzerine oturtmak imkânsızdır. Bu doğrultuda,
başlangıcından gelişimine kadar Arap milliyetçiliğini etraflıca incelemek bu
çalışmanın ana gayesini oluşturmamaktadır. Bu perspektifte ideolojik olarak farklı
temeller üzerinde kurgulanmak istenen Şerif Hüseyin İsyanı algısını, öncelikle
objektif olarak ele almak amaçlanmaktadır. Bu nedenle bu çalışma, II. Meşrutiyet
dönemi, Birinci Dünya Savaşı yılları ve sonrasındaki dönemi kapsamaktadır. Ayrıca
bu çalışmada Şerif Hüseyin’in amacı, neler yapmak istediği ve İttihat ve Terakki
Hükümeti ile yaşadığı problemleri incelemek, neden ve sonuçlarıyla ortaya koymak
hedeflenmektedir.
Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin son dönemi ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk
yıllarını kapsaması nedeniyle bu dönemleri konu alan telif eserler, makaleler ve
hatıralar incelenmiş ve buradan çıkan sonuçlar değerlendirilmiştir. Dolayısıyla
çalışmamızın temel kaynaklarını Osmanlı Arşivi belgeleri ve İngiliz Ulusal Arşivi
belgelerinin yanı sıra bu konuda hazırlanmış önemli telif eserler oluşturmaktadır.
Şerif Hüseyin İsyanı’na giden süreçte isyanın ne şekilde kurgulandığı ve nasıl
bir yöntem izlenildiğinin anlaşılması adına Şerif Hüseyin ‘in oğlu ve daha sonradan
Ürdün Kralı olan Kral Abdullah’ın kaleme aldığı, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?
adlı eseri bizim için önemli bir kaynak olmuştur. Bu bağlamda bu eserin sadece
hatırattan ibaret olması, muhtevasındaki bilgilerin mukayeseli bir şekilde
değerlendirilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır.
Diğer taraftan George Antonius’un kaleme almış olduğu ve bu konuda her
zaman başvuru eseri olacak olan The Arab Awakening isimli eseri, dönemin
olaylarını genel bir şekilde görebilmemizi sağlayan bir kaynak olma özelliği
taşımaktadır. Ömer Kürkçüoğlu’nın neşretmiş olduğu Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap
Bağımsızlık Hareketi (1908-1918) isimli eseri ise Osmanlı Arşivi ve İngiliz Ulusal
Arşivi belgelerinin birlikte kullanıldığı bir eser olması açısından son derece
önemlidir. Osmanlı Devleti’nin, Arap topraklarında takip ettiği siyaseti anlamak
adına Hasan Kayalı’nın Jön Türkler ve Araplar Osmanlıcılık, Erken Arap
3
Milliyetçiliği ve İslamcılık (1908-1918) adlı eseri bu çalışmamızda faydalandığımız
önemli kaynaklardan biri olmuştur.
Yine bu çalışmada olabildiğince arşiv kaynakları kullanılmaya çalışılmış ve
konunun daha objektif açıklanabilmesi için yabancı eserlere başvurulmuştur. Bu
bağlamda öncelikle Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile İngiliz Ulusal Arşivi’ndeki
belgeler karşılıklı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili bilgi
içeren kitapların bulunduğu kütüphanelerdeki kitaplardan da istifade edilmiştir.
4
B. HİCAZ’IN BÖLGESEL KONUMU, İDÂRİ VE SOSYAL
YAPISI
Osmanlı idarî sistemi içinde Hicaz, Asya kıtasının güney batısında bulunan,
kuzeyinde Süveyş kanalı, Badiye’t-üş Şam ve Cezire çölü, doğusunda Basra ve
Umman körfezleri, güneyinde Hint Okyanusu, Umman denizi ve Aden Körfezi,
batısında Kızıldeniz4
ile çevrilmiş olan bölgeye verilen isimdir. Hicaz Osmanlı idarî
sisteminde vilâyet statüsünde bulunan bir bölgedir. Hicaz Vilayeti Mekke, Medine,
Cidde, Taif, Yenbu ve buralara bağlı kaza ve nahiyelerden oluşan bir vilâyetti. Bu
bölgeye “Hicaz” isminin ne zaman verildiği ise kesin olarak bilinmemektedir. Fakat
İslâm öncesi döneme ait kaynaklarda ve şiirlerde bu isme rastlanmaktadır5
.
Hicaz, Osmanlı Devletine bağlı bir vilâyetken Arabistan bölgesinin kıyı
vilayeti olarak adlandırmaktaydı. Ayrıca Hicaz, Osmanlı Devleti tarafından “kutsal
mekân”
6
sayılmaktaydı. Arap yarımadasının önemli bir bölümünü oluşturan Hicaz’ın
Hindistan’a giden yolda bulunması ve doğusunda Kızıldeniz, batısında ise Bab-ül
Mendep boğazının bulunması kazandığı stratejik değeri daha da arttırmaktadır7
.
Hicaz, İslâm dünyası için tarihten bu yana her zaman önemli bir bölge
olmuştur. İslâmiyet’in kıblesi olan Beytullah’ın, Mekke-i Mükerreme’nin ve Hazreti
Peygamberin mezarı olan Ravza-i Mutahhara’nın bu bölgede bulunuyor8
olması
Hicaz’ı, İslâm dünyası açısından her zaman önemli kılmıştır.
Önemli ticaret yollarının başında yer alan, Şam ve Yemen’i birbirine bağlayan
Hicaz9
, Mekke’nin limanı konumunda bulunan Cidde10 ve Medine’nin limanı

4
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 1972, s. 1.
5 Zekeriya Kurşun, ”Osmanlı Devleti İdaresinde Hicaz 1517-1919”, Yeni Türkiye Dergisi, sayı:31,
Ocak-Şubat 2000, Ankara, s. 128.
6 Arap Bürosu tarafından İngiliz hükümeti adına “Handbook Of Hejaz” adıyla hazırlanan 26 Şubat
1917 tarihli kitapçık; TNA. (The National Archives) WO. (War Office) 158/987 nr. 14488.
7 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi (Hicaz,Asir,Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı 1914-
1918) , T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları, c. 6.
,Genelkurmay Basımevi, Ankara 1978, s. 46.
8
İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 1.
9 Zekeriya Kurşun, “Hicaz-Osmanlı Dönemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
(TDVİA), c. 27, İstanbul 1998, s. 437-439.
10 Sinan Kuneralp, “Osmanlı Yönetimindeki Hicaz’da (1831-1911) Hac ve Kolera”, Diyanet İlmî
Dergi, Çev: Münir Atalar, c. 32, sayı: 1, Ocak-Şubat-Mart 1996, s. 117.
5
konumunda bulunan Yenbu 11 gibi ticari açıdan önemli sahil şehirlerinin içerisinde
bulundurması açısından stratejik olarak her zaman önemli olmuş ve dikkat çekmiştir.
Osmanlı devlet geleneğinde Mekke Emirleri, Osmanlı vezirlerine denk
tutulmuş fakat tamamen de başıboş bırakılmamıştır. İdarî ve mali olarak Mısır
vezirlerine bırakılan Hicaz’ın bütün harcamaları, Mısır hazinesinden yapılmıştır 12
.
Osmanlı Devleti tarih sahnesine çıkışından itibaren İslâm dünyasının
önderliğine önce talip olmuş ve sonra da bu görevi üstlenmiştir. Müslümanlar için
ayrı bir önemi olan Hicaz’ın konumu ve yönetimi ise Osmanlı Devleti için her zaman
çok önemli olmuştur.
Hicaz’ın idaresi, Osmanlı Devleti tarafından itibar meselesi sayıldığından
dolayı halk, vergi ve askerlikten muaf tutulmuştur. Osmanlı Devleti Hicaz’daki imar
faaliyetlerini hiçbir zaman aksatmamış halkın ihtiyaçlarını sürekli karşılamıştır13
.
Fakat bölgedeki siyasi istikrarı bozan gelişme, 1744 yılında Necid’de ortaya çıkan14
ve Suûd ailesinin benimseyerek siyasi bir hüviyet kazandırdığı Vehhâbîlik hareketi
olmuştur. Bundan sonra Hicaz’daki iktidar mücadelesinde ise Osmanlı Devleti, 1801
yılında Vehhâbîler’in Haremeyn’i15 ele geçirmesine engel olamamıştır. Bu tarihten
sonra Haremeyn’e hâkim olan Vehhâbîler kendi görüş ve düşüncelerini burada
yaymaya çalışmışlardır. Haremeyn, yani Hicaz bölgesinin bir kısmını içine alan
bölge 1801 ve 1818 yılları arasında Vehhâbî hâkimiyeti altında kalmıştır. 1818
yılında Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa, sekiz yıl süren bir mücadelenin sonunda

11 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 2.
12 Z. Kurşun, Osmanlı Devleti İdaresinde.., s. 130.
13Z. Kurşun, Hicaz-Osmanlı Dönemi…, TDVİA, s. 438; Münir Atalar, “Osmanlı Yönetiminde
Ortadoğu Arap Eyaletleri (Osmanlı-Arap İlişkileri)”, Diyanet İlmî Dergi, c. 35, sayı:4, Ekim-KasımAralık 1999, s. 13.
14 Vehhâbîlik düşüncesine adını ve şekline veren Muhammed b. Abdülvehhab’tır. Muhammed b.
Abdülvehhab b. Süleyman Ali et-Temîmî en-Necdî, 1703 yılında bugünkü Riyad’ın yetmiş kilometre
kuzey batısında Uyeyne kasabasında dünyaya gelmiştir. Uyeyne kadısı olan babasının yanında ilk dini
tahsilini aldıktan sonra ilk ilim yolculuğunu Hicaz’a yapmıştır. Dinin niteliği ve bid’atler ile ilgili
kendine özgü düşünceleri yaymaya çalışması ona birçok düşman kazandırmıştır. Hicaz ve Yemen gibi
uzak bölgelerdeki ulemaya çeşitli mektuplar göndererek ismini duyurmaya çalışmıştır. Düşünceleri
yüzünden Uyeyne kasabasını terk etmek zorunda kalan İbn Abdülvvehhab, 1744 yılında bugünkü
Riyad’ın Dir’iye kasabasına gelerek Muhammed b. Suud’a sığındı. Dir’iye Bey’atleşmesi denilen ve
İbn Abdülvehhab’ın fikirlerine sempati duyan Muhammed b. Suud, onu himayesine almış ve
düşüncelerini yayması konusunda ona her türlü yardımı yapacağını vaat etmiştir. İbn Abdülvehhab ise
bunun karşılığı olarak Muhammed b. Suud’a zafere ulaşıncaya kadar yardım edeceğini ve kutsal
ittifakı sonuna kadar devam ettireceği konusunda yemin etmiştir. Vehhâbîlik hakkında ayrıntılı bilgi
için bkz.: Mehmet Ali Büyükkara, İhvandan Cüheyman’a Suûdi Arabistan ve Vehhabilik, Rağbet
Yayınları, İstanbul 2010, s. 3-10.
15 Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere şehirlerinin ikisine birden verilen isim.
6
Vehhâbîleri Hicaz’dan çıkarmayı başarabilmiştir. Bu tarihten sonra Hicaz, Mısır
Valisi’nin vesayeti altına girmiştir. Daha sonra Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın
Osmanlı Devleti’ne isyan etmesi ve diğer devletlerin araya girmesiyle Hicaz ancak
1840’tan sonra tekrar doğrudan Osmanlı Devleti’nin kontrolü altına girmiştir. Bu
tarihten sonra düzensiz askeri birliklerin istihdam edildiği Hicaz, 1869 yılında
Süveyş Kanalı’nın açılmasından sonra merkezden gönderilen düzenli birliklerle
koruma altına alınmaya çalışılmıştır. Bu dönemde Hicaz eyaleti, dört kaymakamlık
ve üç muhafızlıktan oluşmaktaydı. 1864 tarihli Vilâyet Kanunu’na göre ise Hicaz,
vilayete dönüştürülerek sancak, kaza ve nahiye şeklinde yeniden
teşkilâtlandırılmıştır. Bölgede, II. Abdülhamid döneminde ise zaptiye ve jandarma
alayları kurulmuştur16
.
Hicaz’da bulunan asker sayısı, diğer Osmanlı vilayetlerine göre her zaman
daha az olmuştur. Çünkü bu askerlerin temel görevi, kutsal mekânları ve stratejik
yerleri korumaktı. Bu askerlerin diğer bir önemli görevi ise bölgeye gelen hacıların
güvenliğini sağlamaktı. Fakat bu denge II. Abdülhamid’in takip ettiği siyasi
politikalar neticesinde değişmiş ve 1890’lerden sonra bölgedeki asker sayısı eskiye
oranla artmıştır. Buna rağmen Osmanlı Devleti’nin Hicaz’daki asker sayısı hiçbir
zaman on bini aşmamıştır17
. 1 Eylül 1908’den itibaren işletmeye açılan Hicaz
Demiryolu’ndan18 sonra ise asker sayısı daha da artmıştır. Sonraki dönemlerde ise
Yemen ve Asir gibi uzak bölgelerdeki askerlik hizmetinin zorluğunu gören İttihat ve
Terakki Hükümeti ise çeşitli kanunlar çıkartarak bölgede askerlik yapmayı cazip hale
getirmeye çalışmıştır19
.

16 Z. Kurşun, Hicaz-Osmanlı Dönemi…, TDVİA, s. 438
17 Z. Kurşun, Osmanlı Devleti İdaresinde…, s. 134
18 Ufuk Gülsoy, Hicaz Demiryolu, İstanbul 1994, s. 141
19 Z. Kurşun, Osmanlı Devleti İdaresinde..., s. 134
7
C. HİCAZ’IN OSMANLI İDARESİNE GİRMESİ VE MEKKE
ŞERİFLİĞİ
Osmanlı Devleti Anadolu topraklarına hâkim olduktan sonra doğuya doğru
genişleme siyaseti izlemiştir. Bu süreçte kazanılan zaferler İslâm devletlerine ve
Müslümanlar için kutsal kabul edilen bölgeyi elinde bulunduran Memlûklulara bağlı
Mekke Emirlerine de bildirmiş ve onların Osmanlı Devletine karşı olan ilgileri
arttırılmaya çalışılmıştır.
Osmanlı Devleti, önemli zaferler kazanıp tarih sahnesindeki yerini alırken,
doğuda yeni belirmeye başlayan İran tehlikesine karşı Anadolu’daki yerini
sağlamlaştırması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Özellikle Avrupalı devletlerin de İran’ı,
Osmanlı Devleti’ne karşı kullanmak istemesi, Osmanlı Devleti’ni daha da çok
tedirgin etmiştir. Anadolu’daki bazı unsurlarla İran’ın işbirliği içinde olması ve
özellikle Mısır’daki Memlûkluların İran ile işbirliği yapması, Osmanlı Devleti’nin
Müslümanlar için kutsal kabul edilen topraklardaki Hac Yolu’nun güvenliğini
sağlamaya ve bu bölgeye hakim olmaya yöneltmiştir20. 1517 yılında Yavuz Sultan
Selim’in Mısır seferinde, Suriye ve Mısır’ı fethedip Memlûklu Devleti’ne son
vermesiyle Yavuz Sultan Selim, Halifelik unvanını devralmış ve bölge, Osmanlı
hâkimiyetine geçmiştir. Yine Mısır’la birlikte Arabistan ve Kızıldeniz sahillerinin
tamamını Osmanlı Devleti idaresi altına almıştır
21
. Bu durum ise İslâm dünyası için
yeni bir devrin başlangıcı olmuştur22
.
Mısır seferinin başarı ile sonuçlanmasının ardından henüz Yavuz Sultan Selim
Mısır’da iken, Mekke Emiri olan Şerif Berekât b. Muhammed, oğlu Ebu Numeyy’i
Mısır’a göndererek Yavuz Sultan Selim’e Osmanlı hâkimiyetini kabul ettiğinin bir

20 Ömer Kürkçüoğlu, Osmanlı Devletine Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi (1908-1918), Ankara
1982, s. 6.
21 Ali Arslan, “Sudan’ın Hukuken Türkiye’den Ayrılma Süreci”, Türk Dünyasına Bakışlar-Prof.
Dr. Mehmet Saray’a Armağan, İstanbul 2002, s. 103-117; Selçuk Akşin Somel, “Osman Nuri
Paşa’nın 1885 Tarihli Hicaz Raporu”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih
Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 18, sayı: 29, s.2.
22 Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi’nden sonra Arap dünyasının büyük bir kısmı Osmanlı
hâkimiyetine girmiştir. Fakat Osmanlı Devleti’nin Bağdat, Basra ve Mısır dışındaki topraklardaki
hâkimiyet kurması daha sonraki dönemlerde gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra Osmanlı hâkimiyetine
giren Arap toprakları ise; Hicaz, Mısır, Suriye, Irak, Filistin ve Lübnan olmuştur. Ö. Kürkçüoğlu,
a.g.e., s. 7.
8
nişanesi olarak, Mekke’nin anahtarını ve bir takım mukaddes emanetlerle yanı sıra
birçok hediye vermiştir. Bunun üzerine Yavuz ise Şerif Berekât’ın Mekke
Emirliği’ni kabul etmiş, bunun yanı sıra Şerif’e, Mısır hazinesinden maaş bağlamış,
Mekke ve Medine halkına dağıtılmak üzere ise iki yüz bin altın ve birçok zahire
göndermiştir. Bu tarihten sonra Mekke ve Medine gibi İslâm dünyası açısından
önemli olan bölgelerde hutbeler, Osmanlı padişahları adına okunmaya başlanmıştır.
Osmanlı idaresi altına giren Hicaz’daki Mekke Emirleri’nin imtiyazlı statüleri bu
tarihten sonra da devam etmiştir23. Mekke Emirleri’nin sahip oldukları bu imtiyazlı
statü ise 1916 yılına kadar, yani Hicaz’ın Osmanlı Devleti idaresinden çıkmasına
kadar devam etmiştir.
Osmanlı Devleti’nde, Hazreti Peygamberin kızı ve onun kocası ve aynı
zamanda İslâm tarihinde son halife olan Hz. Ali’nin soyundan gelen seyyid24 ve
şeriflere25 son derece hürmet ve dikkat gösterilmiştir. Osmanlı topraklarında yaşayan
seyyid ve şeriflere özel usul ve kaideler konmamış fakat birçok vergiden muaf
tutulmuştur. Hatta Hicaz Osmanlı idaresine girdikten sonra bu bölgeye hâkim olan
seyyid ve şeriflerin kusur ve kabahatlerine karşı sürekli müsamaha gösterilmiştir26
.
Bunun yanı sıra Hicaz bölgesi için yeni düzenlemeler yapılırken, bölgenin özellikleri
de her zaman dikkate alınmıştır27
.
Şerifler arasında yapılan seçimlerde ittifak olmadığı durumlarda Padişah,
Mekke kadısı ve valilerden gelen görüşü nazar-ı dikkate alarak yeni şerifi tayin
ederdi. Mekke emirleri vefat ettiğinde ya da azl edildiğinde ise yerine tayin olunacak
yeni emir, Mekke kadısı ile Mısır, Şam ve Cidde valilerinin arz ve tevcihleri üzerine
Padişah tarafından tayin edilirdi. Özellikle devlet otoritesinin zayıfladığı dönemlerde
şeriflerin seçimi konusunda aralarında sürekli ihtilaflar çıkmıştır. Şerif ailesinden
gelenlerin aralarındaki anlaşmazlıklar bazen Mekke’de çok ciddi karışıklıklara
sebebiyet vermiş hatta silahlı çatışmalara bile varan durumlar olmuştur28
. Osmanlı
idaresinde ilk dönemlerde Mekke Emirleri’nin tayininde daha çok seçim yöntemi

23Z. Kurşun, Osmanlı Devleti İdaresinde…, s. 128
24 İslâm tarihinde, Hz. Peygamber’in torunu olan Hüseyin’in soyundan gelenlere verilen isim.
25 İslâm tarihinde, Hz. Peygamber’in torunu olan Hasan’ın soyundan gelenlere verilen isim.
26 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 4-5; T. E. Lawrence, Bilgeliğin Yedi Sütunu (Çölde İsyan), Çev; Bilal
Çölgeçen, İstanbul 2001, s. 75.
27 Süleyman Yatak(Beyoğlu), “1914-1916 Yıllarında Osmanlı Devleti ve Mekke Emiri Şerif
Hüseyin”, İlim ve Sanat Dergisi, Sayı: 30, İstanbul 1991, s. 70
28 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 19
9
kullanılmış olsa da daha sonra iç çekişmelerin artması dolayısıyla şerifler, doğrudan
doğruya padişah tarafından tayin edilmeye başlanmıştır29
.
Osmanlı padişahı tarafından yeni tayin olunan Mekke Emirleri’ne berat ve
menşur
30 adı verilen emirliğe tayin belgesi anlamına gelen bir vesika verilirdi.
Padişah’ın bu fermanında Mekke emirlerinin vazifeleri bildirilir, bazı öğüt ve
nasihatlerde bulunulurdu. Yeni tayin edilecek emir herhangi bir sebepten dolayı
Mekke’de olmayıp, İstanbul’da ya da Edirne ve Bursa gibi yerlerde ikamet
edenlerden seçilecek olursa, Padişah huzuruna kabul edilir ve daha sonra Hicaz’a
gönderilirdi31
.
Mekke emirliğine seçilenlerin en büyük korkuları, kendi ailelerinden ya da
soylarından olan rakiplerinin bölgedeki bir kısım Arap kabilelerle anlaşıp kendi
otoritelerine karşı çıkmaları olmuştur. Diğer önemli bir husus ise Osmanlı Devleti
tarafından bölgeye atanan valilerle Mekke Emirleri’nin yaşadıkları nüfuz hâkimiyeti
mücadelesidir. Hicaz’ın Osmanlı idaresine girmesinden sonra devlet, Mekke
emirlerinin görev ve vazifelerine dair hiçbir kanun ve hüküm koymamış ve
dolayısıyla bu durumdan istifade eden emirler devlet tarafından bölgeye atanan
valilere karşı sürekli nüfuz mücadelesi içine girmişlerdir32
.

29 Hanadi Yousef Ghawanmeh, “Hicaz Haşimî Krallığı (1910-1925)”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988, s. 4.
30 Padişah emri, fermanı. Mekke emirlerinin bazılarının Türkçe bilmemesinden dolayı her sene hac
mevsiminde kendilerine gönderilen name-i hümayun’lar hem Türkçe hem de Arapça olarak
gönderilirdi. İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 146.
31 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 22.
32 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 26-27.
10
D. HAŞİMİLER VE ŞERİF HÜSEYİN AİLESİ
Adını Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâşim b. Abdülmenâf’tan alan Hâşimî
ailesi, 10. yüzyıldan 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Mekke’yi idaresi altında tutan
ve Hicaz, Suriye, Irak ve halen Ürdün’de yönetimi elinde bulunduran33 ailenin adıdır.
Hâşimîler ya da Hâşimoğulları olarak bilinen aile, Beni Haşim kabilesine bağlı bir
Kureyş boyudur. 20. yüzyıla kadar Mekke’nin idaresi bazı zamanlarda el değiştirmiş
olsa da uzun yıllar Hâşimîlerin idaresi altında kalmıştır. 1517 yılından itibaren
Osmanlı kontrolünde olan ve atanan bütün Şerif ve Emirlerin Hâşimîler soyundan
olduğu Hicaz bölgesini, önce 1916’ya kadar Mekke Emiri olarak, bu tarihten sonra
ise Hicaz Kralı olarak Şerif Hüseyin yönetmiştir.
1853 yılında İstanbul’da doğan Şerif Hüseyin Arap dünyasında ilk olarak
Seyyid Hüseyin bin Ali El-Hâşimî olarak tanınmıştır. Şerif Hüseyin, Zevi Avn
denilen Abadile şeriflerinden Şerif Muhammed bin Avn’ın torunu ve 1870 yılında
vefat eden Şerif Ali Paşa’nın oğludur34. Onurlu biri olan Şerif Hüseyin’in büyük
annesi ise Çerkez’dir. İstanbul’da kaldığı dönemlerde çok iyi Türkçe bildiği gibi
Türkçeyi çok iyi konuşan biri olarak da ön plana çıkmıştır35. Şerif Hüseyin kabiliyetli
ve uyanık olmasının yanı sıra Arapça yazma konusunda ise çok iyi değildir36
.
Şerif Hüseyin’in, Ali, Faysal, Abdullah, Zeyd ve Hasan adında beş oğlu
vardır. Fakat bunlardan Hasan genç yaşta ölmüştür.


33 Zekeriya Kurşun, “Hâşimîler”, TDVİA, c. 27, İstanbul 1998, s. 412.
34Şerif Ali Paşa, babasının ölümünden sonra İstanbul’a getirilmiş ve 1862 yılında Rumeli Beylerbeyi
rütbesiyle Meclis-i Vâlâ’ya, âza olmuştur. 1867 yılında öldükten sonra ise Sultan Mahmut’un
türbesine gömülmüştür. İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 141.
35 TNA. WO. 158/987 nr. 14488.
36 M. Metin Hülagü, Pan-İslamizm Osmanlının Son Umudu, İstanbul 2006, s. 97.
11
1. Emir Ali
1879 yılında doğan Emir Ali, Şerif Hüseyin’in en büyük oğludur. Karakteri
çok kuvvetli olmayan Emir Ali’nin tavırları da gayet basit, çok vicdani, dikkatli,
oldukça inatçı ve sinirli bir yapıya sahiptir. Bunun yanı sıra Emir Ali, oldukça hırslı
biri olarak ön plana çıkmıştır. Kitap okumayı çok seven biri olan Emir Ali’nin,
hukukî ve dini meseleleri öğrenmeye karşı hep özel bir ilgisi ve isteği olmuştur.
Akrabalık bağlarına diğer kardeşlerinden çok daha bağlıdır. Babasının kendinden
sonra temsilcisi olan Ali, aynı zamanda iyi bir Türkçe konuşabilmekteydi37
.
1924 Eylül ayının ortalarında, Vehhâbîlerin saldırı ve hücumlarından sonra
tahttan çekilen Kral Hüseyin yerini en büyük oğlu Ali’ye bırakmıştır38. Bu tarihten
sonra Hicaz Kralı olan Emir Ali, 16 Aralık 1926 İbn-i Suud kuşatması sonucunda
tahtını terk etmiş39 ve 1935 yılında vefat etmiştir.
2. Emir Faysal
20 Mayıs 1883’te doğan Emir Faysal, Şerif Hüseyin’in ikinci büyük oğludur.
Fiziki olarak uzun boylu, güçlü bir yapıya sahip olan Emir Faysal, hareketleri çok
hızlı, davranışları ise çok karmaşıktır. Konuşmasına çok dikkat eder, giyeceği
elbiseleri özenle seçerdi. Yapı itibariyle Çerkezlere çok benzerdi. Bu yönüyle
Avrupalılara da çok benzemekteydi. Sabırlı, gururlu ve sıcakkanlı biri olarak ön
plana çıkmıştır. Kişisel olarak ihtiyatlı bir olmakla birlikte zeki biriydi. Çok hırslı ve
aşırı idealleri olan biri olması mücadeleci bir yapıya sahip olmasını sağlamıştır.
İşlerinde çok çalışkan, üretken biri olmasının yanı sıra iyi bir kavrama yeteneğine
sahipti. Suriye ve Mezopotamya’da çok meşhur ve halk tarafından tanınan ve sevilen
birisiydi. İsyandan sonra Şerif Hüseyin’in en büyük kuvveti olan, kuzey ordusunu
komuta etmiştir40
.

37 TNA. WO. 158/987 nr. 14488.
38 Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, Tercüme: Halit Özkan, İstanbul 2009, s. 193.
39 Tuba Erdoğan, “Modern Suudi Arabistan Devleti’nin Doğuşu (1914-1932)”, Fırat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2006, s. 114.
40 TNA. WO. 158/987 nr. 14488.
12
İngiltere tarafından önce Suriye Kralı yapılmışsa da, San Remo
Konferansından sonra Fransa’nın Suriye’yi işgaline müteakip Emir Faysal, Suriye
Krallığı’ndan indirilmiş ve İngiltere tarafından Ağustos 1926’da Irak Krallığı’na
getirilmiştir. Bu tarihten sonra Irak’ta İngiliz manda yönetimine karşı başlayan
milliyetçilik akımlarına karşı kayıtsız kalamayan İngiltere, 30 Haziran 1930 tarihinde
manda yönetimi uygulamasından vazgeçmiş ve Irak kısmen de olsa bağımsızlığına
kavuşmuştur41. Yeni kurulan Irak’ın ilk kralı olan Emir Faysal, 1930’daki
bağımsızlıktan sonra Irak’ın 1932 yılında Milletler Cemiyeti’ne üye olmasını
sağlamıştır. 1933’te İsviçre’nin Bern şehrinde geçirdiği kalp krizi sonucu hayatı
kaybeden Kral Faysal’dan sonra yerine Irak Krallığı’na en büyük oğlu Gazi bin
Faysal geçmiştir.
3. Emir Abdullah
1882 yılının şubat ayında Mekke’de doğan Emir Abdullah, henüz dört
yaşındayken annesi kaybetmiştir. Bundan sonra Emir Abdullah’ın yetiştirilmesi
görevini Şerif Hüseyin’in halası üstlenmiş ve onu Arap terbiyesiyle yetiştirmiştir.
Küçük yaştan itibaren dini eğitim almaya başlayan Emir Abdullah, 1892 yılında
babası Şerif Hüseyin’in İstanbul’a çağrılması üzerine babasından bir yıl sonra, diğer
kardeşleriyle birlikte İstanbul’a gitmiş ve eğitiminin geri kalan bölümünü
Osmanlı’nın başkenti İstanbul’da tamamlamıştır42
.
Fiziki olarak çok güçlü ve kuvvetli bir yapıya sahip olan Emir Abdullah,
karakter olarak işlerinde her zaman çok ciddi ve dikkatli birisiydi. Mantıklı karar
verme özelliğini her zaman muhafaza etmiştir. Çok hırslı ve aşırı idealleri olan
biriydi. İşlerinde çok çalışkan, üretken biri olmasının yanı sıra iyi bir kavrama
yeteneğine sahipti. Bu yönüyle Emir Abdullah, babasının beyni olarak ifade
edilmiştir. Babasının dış ilişkileriyle ilgilenen Abdullah’ı dış dünya, diğer
kardeşlerinden daha fazla tanınmıştır. Dil olarak Fransızcayı çok iyi anlayan ve
konuşan Emir Abdullah İngilizce ise hiç bilmemekteydi43
.

41 Ortadoğu’nun Tarihi Gelişimi, Harp Akademileri Komutanlığı Yayınları, İstanbul 1992, s. 73-74.
42 K. Abdullah, a.g.e. s. 3-8.
43 TNA. WO. 158/987 nr. 14488.
13
Emir Abdullah, Birinci Dünya Savaşı’nda İngilizlerle yapılan anlaşmalarda
etkin rol oynamış, yönlendirme ve ihtiyatlı davranışlarıyla babasını sürekli kontrol
etmiş ve yaptığı hatalara müdahil olmuştur. Sadık bir İngiliz dostu olan Emir
Abdullah Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nden ayrılan Suriye ve
Arap topraklarında yeni kurulan Ürdün Devleti’nin kralı olmuş ve böylece sadık bir
dost oluşunun mükâfatını almıştır.
Resmi adı Ürdün Hâşimi Krallığı olan Ürdün, 1921 yılında İngiltere’nin
inisiyatifinde Emir Abdullah tarafından Ürdün Nehri’nin doğusundaki topraklarda
yarı bağımsız bir emirlik olarak kurulmuştur. 1946 yılında ise İngiltere ile Ürdün
arasında yapılan Londra Antlaşması ile tam bağımsızlığına kavuşmuştur44
.
Bugün Hâşimîler soyundan gelen bir yönetime sahip tek ülke olma özelliliği
koruyan Ürdün Hâşimî Krallığı’nın kurucusu olan Kral Abdullah, 20 Temmuz 1951
günü Kudüs’te bir Cuma namazı çıkışında bir Filistinli tarafından yapılan suikast
sonucunda öldürülmüştür.
4. Emir Zeyd
Zeyd, Şerif Hüseyin’in Türk olan eşi, Sultan Abdülmecit zamanında altı kez
Sadrazamlık yapmış olan Mustafa Reşit Paşa’nın torunu olan Âdile Hanım’dan olan
çocuğudur45. Utangaç ve mizahi bir görünümü olan Zeyd, Faysal’dan önce Yenbu’
daki orduları komuta etmiştir46
. Şerif Hüseyin’in en küçük oğlu olan Emir Zeyd,
1970 yılında ölmüştür47
.

44 Nurten Çendek, “Ürdün’ün Dış Politikası (1920-2006)”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008, s.3-4
45İ.H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 144.
46 TNA. WO. 158/987 nr. 14488.
47 TNA. WO. 158/987 nr. 14488.
14
E. ŞERİF HÜSEYİN’İN İSTANBUL YILLARI VE II.
MEŞRUTİYET’İN İLANI’NDAN SONRA MEKKE EMİRİ
OLARAK TAYİN EDİLMESİ
1881-1904 yılları arasında Mekke emirliği yapan Avnürrefik Paşa İstanbul’da
Şûra-yı Devlet48 azâsı iken Mekke Emiri olan Şerif Abdülmuttalib görevinden azl
edilmiştir. Hicaz valisi olan Osman Nuri Paşa tarafından Mekke Emirliği’ne seçilen
Abd-i İlah Paşa, mevcut hükümetçe kabul edilmemiş ve Avnürrefik Paşa Eylül
1882’de Mekke Emiri olarak tayin edilmiştir. Yeni Mekke Emiri ancak bir ay sonra
22 Ekim 1882’de Mekke’ye gelerek vazifesine başlayabilmiştir. 1904 yılında
ölümüne kadar Mekke Emirliği’nde kalan Avnürrefik Paşa, Hicaz valisi Ahmed
Ratıb Paşa ile birlikte hareket edip hiçbir karışıklığa meydan vermeden görevini
sürdürmüştür49
.
Bunun yanı sıra Vali Ahmet Ratıp Paşa ile ilgili İngiliz kayıtlarında geçen
ifadelere göre, II. Meşrutiyet’in ilanını Hicaz halkından sakladığı, İstanbul’daki yeni
hükümetin Vali Ahmet Ratıb Paşa’yı azledip Vali’yi tutukladığı, haksız kazanç elde
ettiği, malına mülküne el konulduğu ve bir grup subay tarafından hapsedildiği
bilgilerine yer verilmiştir50
.
Şerif Hüseyin ise Mekke Emiri olan amcası Avnürrefik Paşa’nın zalimane bir
tutum sergilediğini iddia etmiştir. Avnürrefik Paşa ise, Şerif Hüseyin’i, halkı

48 İdare davaları ve tüzük hazırlıklarını inceleyip fikrini bildiren resmi daire, Danıştay.
49 İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 139-140. Bu durum Arap kaynaklarında ise farklı şekilde ifade
edilmiştir. Bu kaynaklara göre, Avnürrefik Paşa, Mekke’ye emir tayin edilmesinden sonra Hicaz’daki
Osmanlı Valisi ile arası bozulmuştur. Bunun üzerine Avnürrefik Paşa, Osmanlı Sultanı’ndan valinin
görevden alınmasını teklif etmiş ve vali görevden alınmıştır. Mekke Emiri’nin iyi olmayan tutum ve
davranışları bazı ulemayı rahatsız etmiş ve bu konuda II. Abdülhamit’e birçok şikâyet gitmiştir.
Bunun üzerine görevden alınan sabık vali Ahmet Ratıb Paşa başkanlığında bir tahkikat heyeti
oluşturulup, bölgeye gönderilmiştir. Ancak Avnürrefik Paşa, Ahmet Ratıp Paşa’ya altı bin altın rüşvet
verip olumlu rapor yazmasını sağlamıştır. Saleh Muhammed Al-Amr, The Hicaz Under Ottoman
Rule 1869-1914 Ottoman Vali, The Sharif Of Mecca, And The Growth Of British İnfluence,
Riyad 1974, s. 66; Cezmi Eraslan, Doğruları ve Yanlışlarıyla II. Abdülhamid, İstanbul 1996, s. 98.
50 Konsolos Vekili Muhammed Hüseyin’den Cidde Büyükelçiliği’ne, 23 Ağustos 1908’den FO
195/2286 naklen, Hasan Kayalı, Jön Türkler ve Araplar, Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği
ve İslamcılık (1908-1918), Çev: Türkan Yöney, 2. Baskı, İstanbul 1998, s. 162.
15
kendisine karşı kışkırtmak ve kendisini II. Abdülhamit’e şikâyet etmekle itham
ederek, kendisi de Şerif Hüseyin’i II. Abdülhamit’e şikâyet etmiştir. Bunun üzerine
II. Abdülhamit, Şerif Hüseyin’i İstanbul’a çağırmıştır51. Bu bilgiler ışığında Şerif
Hüseyin’in iddiasında haklı olduğu ve Avnürrefik Paşa ile Vali Ahmet Ratıb
Paşa’nın birlikte hareket edip Arap kaynaklarında geçen ifadeleri doğrular nitelikte
işler yaptığı bunun yanında halka zalimane davrandıkları sonucu ortaya çıkmaktadır.
Osmanlı Padişahı’nın isteği üzerine 1882’de İstanbul’a giden Şerif Hüseyin,
İstanbul’a vardığı ilk gün, II. Abdülhamit ile görüşmüş ve II. Abdülhamit, kendisinin
devlete hizmet etmesini istediği için İstanbul’a çağırdığını söylemiştir. Ayrıca Şerif
Hüseyin’i Şuray-ı Devlet azası yapmış ve kendisine boğazda bir ev tahsis etmiştir52
.
Bu tarihten sonra ise Şerif Hüseyin’in on altı yıl sürecek olan İstanbul hayatı
başlamış oldu. Fakat kendisi de buradaki hayatının esasında bir sürgün hayatı
olduğunun farkındaydı. Bu sürede Şerif Hüseyin Osmanlıya sadık gibi görünse de
esasında kendi iç dünyasında muhalefet içerisindeydi53
.
İstanbul’da uzun yıllar kalan Şerif Hüseyin, siyaset hakkında çok önemli
deneyimler kazanmıştır. Bu süreçte uluslararası dünya dengelerini takip etmiş ve
önemli düşünürlerin görüşlerinden yararlanma, istifade etme şansı bulmuştur. Fakat
İstanbul’da bulunduğu süre içerisinde sürekli sessiz kalmayı ve yapacakları
konusunda çok fazla konuşmamayı tercih etmiştir. Bunun yanı sıra Osmanlı
egemenliğinden ayrı, bağımsız bir Hicaz idaresi kurmayı ise hep hayal etmiştir. Şerif
Hüseyin’in bağımsızlığa giden süreçte umutlarını en çok arttıran mesele ve de en çok
beklentisi, Arap yarımadasındaki diğer Arap liderlerden gereken desteği alabilmekti.
Eğer aradığı desteği bulabilir ve İmam Yahya ve İdrisî gibi önde gelen Arap liderleri
kendisine destek verirse bağımsızlığını ilan etmekte hiçbir bir tereddüt
görmemiştir54
.
Şerif Hüseyin İstanbul’da kaldığı on altı yıl boyunca, Türk-Yunan savaşı,
Çin-Japonya savaşı ve kendisini yakından ilgilendiren İmam Yahya’nın direnişi ve

51 S. M. Al-Amr, a.g.e., s. 54.
52 K. Abdullah. a.g.e., s. 11.
53 William Ochsenwald, Religion, Society and The State in Arabia, Ohio 1984, s. 7.
54 Mısır Yüksek Komiserliği’nden İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 13 Aralık 1914 tarihli
yazı; TNA. FO. 141/460 nr. 8.
16
sonunda Sana’yı ele geçirmesi gibi çok önemli gelişmeler olmuştur55. Kendisi ise bu
gelişmeleri sürekli takip etmiş ve ilerisi için yapmayı planladıklarını bu süreçte
şekillendirmiştir. Ayrıca İstanbul’ a gelmeden dört yıl önce karısı ölen Şerif Hüseyin,
İstanbul’da bulunduğu süre içerisinde Sadrazam Mustafa Reşit Paşa’nın torunu olan
Âdile Hanım’la evlenmiş ve Âdile Hanım’dan dördüncü oğlu Zeyd ve üç kızı
olmuştur56
.
Şerif Hüseyin’in İstanbul’da bulunduğu yıllarda İttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin, 20. yüzyılının başlarında yaşanan gelişmelerden ve giderek artan iç ve
dış tehditlerden rahatsızlık duyması sonucunda başlattığı yoğun propaganda
neticesinde II. Abdülhamit, 1878’te yürürlükten kaldırdığı Kanun-i Esasî’yi 23
Temmuz 1908’de tekrar yürürlüğe koymayı kabul etmiştir. Bununla birlikte II.
Abdülhamit, Meclis-i Âyan ve Meclis-i Meb’usân’ın da toplanmasını kabul etmiştir.
Bu kararla birlikte ertesi gün bir buyrukla bu durum halka açıklanmış ve 24 Temmuz
1908 tarihinde II. Meşrutiyet ilan edilmiştir57. Meşrutiyetin ilanından sonra ise Arap
vilâyetlerinde yüksek rütbeli görevlilerin haricindeki bütün halk bu haberi sevinçle
karşıladı ve özellikle Şam ve Beyrut’ta yönetim İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin
idaresine girdi. Bundan sonra ise görevleri sırasında rüşvet aldığı iddia edilen ve
alanlarında yetkin olmayan kişilerin görevlerine son verildi58
.
13 Ekim 1905 ‘de Şerif Avnürrefik Paşa’dan sonra Mekke Emiri tayin edilen
ve bu görevde üç yıl kaldıktan sonra 1908’de azl edilen Şerif Ali Paşa’nın ardından
Mekke emirliğine, II. Meşrutiyetin ilanından sonra Şerif Abdüllillah Paşa tayin
edilmiştir. Mekke emirliğine tayin edildikten sonra ailesi ve eşyalarını önceden
gönderen Şerif Abdüllillah Paşa, Mekke’ye hareketinden kısa bir süre önce 28 Ekim
1908 tarihinde ansızın vefat etmiştir59
.

55 K. Abdullah. a.g.e., s. 12.
56 H. Y. Ghawanmeh, a.g.t., s. 126.
57 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-1999), İstanbul 2000, s. 404-405; Fatih Mehmet Sancaktar, ag.e.,
s. 45; Aykut Kansu, 1908 Devrimi, Çev: Ayda Erbal, 1995, s. 137
58 A. Kansu, a.g.e., s. 152; Davin Dean Commis, Osmanlı Suriyesi’nde Islahat Hareketleri, İstanbul
1993, s. 253.
59 Ansızın vefatından sonra Eyüp’te Mihrişah Valide Sultan Mektebi’nin bahçesine defnedilen Şerif
Abdüllillah Paşa, son dönem Mekke’ye atanan emirler içerisinde devlete sadakati, ciddiyeti ve
dürüstlüğü ile tanınmış biridir. Emirgan’daki Şeriflerin yalısı şeklinde isimlendirilen ve halen müze
olan yalı ise Şerif Abdüllillah Paşa’nın yalısıdır. İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 141-142.
17
Şerif Abdüllillah Paşa’nın vefatından sonra, Şerif Hüseyin’in Mekke
emirliğine atanması konusu her zaman tartışmalara sebebiyet vermiştir. II.
Abdülhamit, Şerif Hüseyin’in atanmasına karşı olmuştur. Çünkü Şerif Hüseyin,
Hicaz’da etkin bir çevreye sahip ve kendisi için tehlikeli olabilirdi60. Bu görüşe göre
onu İttihat Terakki Cemiyeti atamıştır61. Fakat İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin asıl
Mekke Emiri yapmak istediği kişi ise Şerif Hüseyin’in geldiği Avn ailesinin rakibi
olan Zeyd ailesinden Şerif Ali Haydar olmuştur62. Çünkü Zevi Avn ailesi İttihat ve
Terakki Cemiyeti’ne her zaman karşı olan bir aile olmuştur63
.
Şerif Hüseyin’in Mekke emirliğine tayini konusunda diğer önemli bir iddia
ise İngilizlerin Şerif Hüseyin’in seçilmesini istediği ve bunu İngiliz hayranı
Sadrazam Kâmil Paşa ve İngiliz büyükelçisi aracılığıyla gerçekleştirdiği iddiasıdır64
.
Bu iddiayı destekler nitelikte olan Emir Abdullah ifadeleri ise son derece önemlidir.
Emir Abdullah, babasının yani Şerif Hüseyin’in Mekke emirliğine atanması
konusunda Kâmil Paşa’nın etkinliğinden söz etmektedir. Emir Abdullah’a göre, Şerif
Abdüllillah’ın ölümünden sonra ailenin en büyüğü olması dolayısıyla emirliği, hak
eden babasıydı. Bu nedenden dolayı Emir Abdullah, Padişah nezdinde girişimlerde
bulunduğunu ve babasının emirliğe tayin edilmeyi hak ettiğini belirtir bir dilekçeyi
Kamil Paşa aracılığıyla II. Abdülhamit’e ilettiğini belirtmiştir. Kamil Paşa’nın da
kendisine, bu konunun takipçisi olacağını ve babasının hakkının korunacağını
söylediğini belirtmiştir. Bu olaydan bir gün sonra Şerif Hüseyin, saraya giderek II.
Abdülhamit’le görüşmüş65 ve ertesi gün Mekke Emiri olarak tayin edilmiştir66
.
Nitekim İngiltere’de II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinden sonra Bâb-ı Âli üzerindeki

60 G. Antonius, The Arab Awakening: The Story of The Arab National Movement, London 1945,
s. 103.
61 H. Kayalı, a.g.e., s. 164.
62 H. Kayalı, a.g.e., s. 164; K. Abdullah, a.g.e. s. 12. İttihat ve Terakki Hükümeti’nin Şerif Ali
Haydar’ı seçmek istemesinin asıl nedeni ise hükümetin ileri gelenleriyle dostça ilişkiler kurmuş
olmasıdır. H. Kayalı, a.g.e., s. 164.
63 H. Y. Ghawanmeh, a.g.t., s. 18. İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Araplar arasındaki
memnuniyetsizliğin belirgin bir şekilde ortaya çıktığı dönem ise 1908 seçimleri olmuştur. Arap
vilayetlerinde yapılan seçimlerde Araplar, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin adaylarına çok az destek
vermiştir. Bunun yanı sıra Meclis-i Mebusan tarafından mebuslukları onaylanmayanlardan ikisinin
Arap olması, bu memnuniyetsizliği daha da arttırmıştır. Bazı Arap basını ve mebusların İttihat ve
Terakki Cemiyeti karşıtı tavırlar sergilemesine rağmen Araplar, Osmanlı Devlet idaresinde önemli
mevkilerde yer almışlardır. Ayrıntılı bilgi için bkz.: F. M. Sancaktar, a.g.e., s. 369.
64 S. M. Al-Amr, a.g.e., s. 134.
65 Şerif Hüseyin’in Padişah huzuruna kabulü hakkındaki 24 Şevval 1326 (19 Kasım 1908) tarihli
irade-i seniyye; BOA. İ. HUS. nr. 171.
66 K. Abdullah, a.g.e., s. 12-14.
18
nüfuzunu kullanmış ve Sultan II. Abdülhamit’e, Şerif Hüseyin’i Mekke Emiri olarak
atanmasını onaylatmıştır67
.
Şerif Hüseyin’in Mekke Emirliği’ne atanmasına, İttihat ve Terakki Cemiyeti
yöneticileri çok kızmışlardı. Nitekim İttihat ve Terakki hükümetleri ve Şerif Hüseyin
arasında 1916 yılına kadar devam edecek olan çekişme, bu atamadan sonra
başlamıştır68
.
Şerif Hüseyin Hicaz’a gitmek için gemiye bineceği sırada onu yolcu etmeye
gelenlerden biri de Sadrazam Kâmil Paşa’dır. Kâmil Paşa, Şerif Hüseyin’den Mekke
Emaretinde eskiden mevcut olan hukukun aynen devam ettirilmesini ve İttihat ve
Terakki Cemiyeti’nin etkisi altında kalmaması gerektiğini kendisinden istemiştir69
.
Kâmil Paşa’nın Mekke Emiri’nden bu tür beklentiler içerisinde olması, Şerif
Hüseyin’in Mekke emirliğine tayin edilmesinde kendisinin de etkisi olduğunu açıkça
göstermektedir.
F. ŞERİF HÜSEYİN’İN MEKKE EMİRİ OLARAK TAYİN
EDİLMESİ’NDEN SONRA OTORİTESİ’Nİ ARTTIRMA
MÜCADELESİ
Şerif Hüseyin Mekke Emiri olarak atandıktan sonra Osmanlı Devleti, bölgede
Şerifin otoritesini arttırmasına daima destek vermiştir. Osmanlı Devleti, gerektiği
zaman askeri yardım dahi yapmıştır. Fakat Arap yarımadasında Şerif Hüseyin’den
ziyade başka kabile şeyhleri de bu dönemde nüfuz alanlarını genişletmek için
mücadele veriyorlardı. Osmanlı hükümetiyle ittifak içinde olan Kuzey Necd’deki İbn
Reşid, giderek otoritesini arttıran ve bölgede ciddi bir güç haline gelen İbn Suud’a
karşı Osmanlı Devleti’yle işbirliği içerisindeydi. Osmanlı Devleti’nin merkezine
uzak bir bölgede, yani Yemen’de yerel bir güç olarak ortaya çıkmış olan İmam
Yahya ise 1911 yılında Osmanlı Devleti ile yapmış olduğu antlaşma sonunda
özerkliğine kavuşmuştu. Hicaz bölgesini, dolayısıyla Şerif Hüseyin iktidarını ve
nüfuz alanını tehdit eden en yeni rakip ise Asîr’de kendine özgü bir dini görüş ile

67 Şükrü Mahmut Nedim, Filistin Savaşı (1914-1918), Çev: Abdullah Es, Ankara 1995, s. 27-28.
68 K. Abdullah, a.g.e., s. 14.
69 H. Y. Ghawanmeh, a.g.t., s. 20.
19
kendisine ciddi sayıda taraftar toplayan Muhammed el-İdrisi olmuştur. Bu otorite
mücadelesinde Şerif Hüseyin’i en çok korkutan ve en fazla mücadele etmek zorunda
kaldığı ise İbn-i Suud ile İdrisî olmuştur. Otoritesini arttırma gayreti içerisinde olan
Şerif Hüseyin’in ilk mücadelesi İbn-i Suud’a karşı olmuştur. İbn-i Suud ile İdrisi’nin
birleşip kendisine karşı bir harekete girişeceğinden korkan Şerif Hüseyin, 1910
yılında İbn-i Suud üzerine bir kuvvet göndermiş ve otuz yıldan beri toplanmayan
vergileri İbn-i Suud’dan talep etmiştir. Bu sefer sırasında Osmanlı Hükümet’inden
askeri yardım alacağını ümit eden Şerif Hüseyin, böylece mücadele içinde olduğu
düşmanlarına Osmanlı Hükümeti’nden tam destek aldığını göstermek istemiştir.
Osmanlı Devleti’ne askerî yardı konusunda yaptığı talebi geri çevrilen Şerif Hüseyin,
bu sefer sonunda İbn-i Suud ile anlaşma imzalamak zorunda kalmıştır. Şerif Hüseyin
bu anlaşmayı İstanbul’a zafer olarak göstermek istediyse de, Medine Muhafızı Ali
Rıza Paşa, Şerif’in geri çekilmek zorunda kaldığını ve bu başarısızlığın ardından İbni Suud’un, Şerif’i arkadan vurmaya hazırlandığını İstanbul’a bildirmiştir70
.
Şerif Hüseyin Mekke Emiri olarak atandıktan hemen sonra, Asir’de Seyyid
Muhammed el-İdrisi kendisini mehdi olarak ilan etmiş ve bütün Müslümanları
Osmanlı Devleti’ne karşı cihada çağırmıştır71. Fakat İdrisî’nin bu iddiası geniş
kitleleri etkileyememiştir.
Şerif Hüseyin bu seferi düzenlediği sırada Osmanlı Devleti Medine’yi Hicaz
vilayetinden ayırmıştı. Fakat bu ayırma işlemine başta Şerif Hüseyin olmak üzere
diğer aşiret liderleri de ciddi bir şekilde karşı çıkmışlardır72
.
Medine’nin Hicaz vilayetinden ayrılması ile birlikte Medine ve Mekke
arasında demiryolu inşa edilmesine karşı Şerif Hüseyin bölgede, Osmanlı Devleti’nin
tek temsilcisi olmayı istemiştir. Bu yüzden kendi otoritesini kurmak adına sürekli
Hicaz Valisi ve yüksek rütbeli görevlileri tehdit etmiş ve yıldırmaya çalışmıştır.
Daha sonra Şerif Hüseyin, valinin otoritesini hiçe sayan uygulamaları hayata
geçirmiştir. İklim şartlarının ve coğrafi koşulların olumsuz olması nedeniyle, valiler
ve yüksek rütbeli görevliler Hicaz bölgesine tayin edilirken zorluklarla karşılaşmışlar

70 H. Kayalı, a.g.e., s. 181-182. Bu seferi Emir Abdullah hatıralarında, babasının Necid’deki bazı
aşiretlerin problemleriyle ilgilenmek üzere düzenlediği şeklinde açıklamaya çalışmıştır. K. Abdullah,
a.g.e., s. 40.
71 H. Kayalı, a.g.e., s. 183.
72 K. Abdullah, a.g.e., s. 39-40.
20
ve bu bölgeye atama yapılacağı zaman hiç kimse Hicaz’da görev yapmak
istememiştir. Valiliğin daha az istenen ve zor bir mevki olmasının temel nedeni ise,
bölgeye atanan valilerin kendini Şerifin gölgesinde kalmış olarak hissetmeleriydi.
Buna karşın Şerif Hüseyin ise İstanbul’a sık sık gönderdiği mektuplarda bahane
olarak Hicaz’a atanan valilerin deneyimsiz olduklarından yakınmıştır73. Şerif
Hüseyin bu tavrıyla valileri, her zaman baskı altına almaya ve kendi otoritesini
güçlendirmeye çalışmıştır. Bunun yanı sıra kendi istediği kişilerin de vali olarak
atanmasına çalışmış fakat çoğu kez buna muvaffak olamamıştır.
Şerif Hüseyin kendi otoritesini arttırmak için uyguladığı yöntemlerden birisi
de, Medine ve çevresinde bulunan kabileler arasındaki çatışmayı arttırarak, İstanbul
hükümetinin kendi otoritesini sarsacak girişimlerde bulunmasını engellemek
olmuştur. Şerif Hüseyin bunun yanı sıra Sadrazam ile yaptığı bütün yazışmalarda,
sürekli Osmanlı Devleti’ne olan bağlılığını anlatmış ve Arap yarımadasında yaptığı
faaliyetlerin halifenin haklarını ve çıkarlarını korumaya yönelik faaliyetler olduğunu
iddia etmiştir. Bütün bunlara rağmen Şerif Hüseyin ile valiler arasındaki otorite
mücadelesi son bulmamış, Şerif Hüseyin kendi başına buyruk kararlar almaya devam
etmiştir. Buna mukabilde İstanbul hükümetinin aldığı kararları ise
engelleyememiştir. Bu sorunlardan sonra hükümet, Şerif Hüseyin’in yerine Şerif Ali
Haydar’ı getirmek istediyse de o sırada Harbiye Nazırı olan Mahmut Şevket Paşa
buna karşı çıkmıştır74
.
Hicaz’da 1912 yılında usulüne uygun olarak yapılmayan seçimlerde Şerif
Hüseyin, oğlu Faysal’ı Cidde mebusu, diğer oğlu Abdullah’ın ise yeniden Mekke
mebusu seçilmesini sağlamıştır. 1913 yılına kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin
siyasi sorunlarla uğraşmasını fırsat bilen Şerif Hüseyin, özgürce hareket etme imkânı
bulmuştur. Nihayetinde Ocak 1913’te İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tekrar iktidara
gelmesiyle birlikte merkezi otorite güçlenmiş ve Şerif Hüseyin artık eskisi gibi rahat
hareket edebileceği bir ortam bulamamıştır.

73 H. Kayalı, a.g.e., s. 184-185.
74 H.Kayalı, a.g.e., s. 189.
21
BİRİNCİ BÖLÜM
İSYANIN FİKRÎ ALTYAPISININ OLUŞMASI
VE HAZIRLIK AŞAMASINDA YAŞANAN GELİŞMELER
1.1. ULUSLARARASI DENGELER
Osmanlı Devleti’nin başlangıçta Anadolu’da ve daha sonra Balkanlar’da
ilerlemesiyle birlikte Batı Avrupa’da birbirleriyle mücadele içine girmiş olan
Portekiz ve İspanya aralarında imzaladıkları Tordesillas Antlaşmasıyla dünyayı
kendi aralarında paylaşmışlar ve bunun neticesinde Afrika köleleştirilmiştir. Bu
paylaşımda Portekiz, Afrika, Hint Okyanusu ve Brezilya’da hâkimiyet alanını
genişletmişken İspanya, Ümit Burnu’nun doğusundan Çin’in kuzey doğusuna kadar
olan bölgeyi hâkimiyetleri altına almışlardır. Fakat Portekiz ve İspanya’nın kendi
aralarındaki bu rekabeti sırasında Osmanlı Devleti’nin güçlü bir devlet olması bu iki
devletin gerçekten bir dünya politikası izlemesini engellemiştir. Bu paylaşımla
birlikte sömürgecilik, tarafların anlaşma sağlamasıyla birlikte başlamıştır1
.
Osmanlı Devleti’ne karşı güneyde beliren Portekiz tehlikesine karşı Yavuz
Sultan Selim döneminde, Memluklulara yardım edilmiş ve daha sonra başta Mısır
olmak üzere Sudan, Habeşistan, Somali ve Arabistan Osmanlı Devleti’nin kontrolüne
girmiştir. Bu sayede Portekiz’in bölgeye girmesi engellenmiştir2
.
Portekiz ve İspanya rekabeti sırasında bu durumdan yararlanan İngiltere,
gücünü arttırmış ve 1622’de Hürmüz’ü, 1650’de de Maskat’ı ele geçirmiştir. Önce
1703’te Methuen Antlaşmasıyla Brezilya’da ticarî imtiyazı eline geçiren İngiltere,
daha sonra İspanya’ya karşı 1704’te Cebelitarık Boğazı’nı ele geçirmiştir. 1713’teki
Utrecht Anlaşması’yla İspanya, bu bölgenin İngiltere’ye ait olduğunu kabul etmiştir.
1763’te ise İngiltere Akdeniz dışında Fransa’yı neredeyse tamamen dünya
sahnesinden silmiştir. Bu sırada gücünü kaybetmeye başlayan Osmanlı Devleti’ne
karşı İngiltere, Akdeniz’e doğru yönelmiştir. ABD’nin 1776’da bağımsızlığını ilan

1 Ali Arslan, Efendi ve Uşak (Avrupa Birliği-Türkiye İlişkileri), İstanbul 2008, s. 23.
2 A. Arslan, a.g.e., s. 24.
22
etmesiyle birlikte İngiltere’nin denizlerdeki üstünlüğü tehlikeye girmiş ve İngiltere
1783’te ABD’nin bağımsızlığını kabul ettikten sonra artık doğuya doğru yönelmiştir.
Dolayısıyla zayıflayan Osmanlı Devleti için ciddi bir tehlike ortaya çıkmış ve
Akdeniz’de Fransız-İngiliz rekabeti başlamıştır. Sömürgelerini İngiltere’ye kaptıran
Fransa, başta Kuzey Afrika olmak üzere Osmanlı topraklarında yayılma politikasıyla
birlikte Osmanlı topraklarında sömürge kapma yarışı başlamıştır. 19. yüzyılın
başlarında ise İngiltere’nin üstünlüğü iyice ortaya çıkmıştır. İngiltere, 1838 Balta
Limanı Antlaşması ile Osmanlı Devleti’ni neredeyse sömürge haline getirmiş ve
giderek artan bölgesel etkinliği neticesine 1839 yılında Aden limanını ele geçirmiştir.
Balta Limanı Antlaşmasıyla birlikte İngiltere’nin etkinlik sahasına giren Osmanlı
Devleti, Tanzimat’la birlikte bu etkinliği daha da kesinleşmiştir. Dolayısıyla
Avrupalı büyük devletler 1860’tan sonra kendi aralarında gruplaşmışlar ve Osmanlı
Devleti’ni kullanma yoluna gitmişlerdir. Eski ihtişamını kaybeden Osmanlı
Devleti’ni parçalamadan menfaat sağlama politikası ise 1914 yılına kadar devam
etmiştir3
.
19. yüzyılda Avrupa’da belirmeye başlayan bloklaşma sürecinde Osmanlı
Devleti yalnız kalmış ve yeni gelişmekte olan ve aynı zamanda İngiltere’nin başını
çektiği sömürgecilik yarışında kendi payını almak isteyen Almanya’nın yanında yer
almıştır4
.
18 Ocak 1871 yılında Almanya’nın başında bulunan Otto von Bismarck,
Alman birliğini sağladıktan sonra artık, Almanya’da İngiltere’nin başını çektiği
sömürgecilik yarışında kendi payını almak istemiştir5
. 1886 yılında İngiltere-İtalya
ve Rusya Avrupa’da beliren Alman tehlikesine karşı fiilen işbirliği yapmışlardır. Bu
durum karşısında Osmanlı Devleti de önce 1878 Berlin Antlaşması ve sonra da
1889’da Bağdat Demiryolu imtiyazını Almanya’ya vererek bu bloktan uzaklaşmaya
başlamıştır6
. Özellikle Berlin Antlaşmasından sonra II. Abdülhamit, her alanda

3 A. Arslan, a.g.e., s. 24-31.
4 Bu yakınlaşmada etkili olan faktörlerden biri Alman İmparatoru’nun Türkiye’ye yaptığı ziyaretler ve
II. Abdülhamit’in ifadesiyle Almanların “şahsına ve Türkiye’ye karşı dostane duygular beslemesi”
olmuştur. Ernest Edmondson Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 İhtilâli, Çev: Nuran Ülken, İstanbul
1972, s. 160-161.
5 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-1999), İstanbul 2000, s. 306.
6 A. Arslan, a.g.e., s. 32-33.
23
olduğu gibi dış politika alanında da yeni bir arayışa girmiştir7
. Bu arayış neticesinden
sonra ise Osmanlı Devleti ve Almanya arasındaki ilişkiler daha çok gelişmeye
başlamış ve 1883’te Alman heyeti İstanbul’a gelerek Osmanlı ordusunun
modernizasyonunu üstlenmiştir8
.
20. yüzyılın başlarında İngiltere gerek siyasi birliğini yeni tamamlamış olan
Almanya’nın bir güç olarak ortaya çıkmasına karşı, gerekse de Hindistan ticaret
yollarının güvenliğini tehdit etmesi dolayısıyla Almanya’nın Osmanlı Devleti
üzerinde nüfuz kurmaya çalışmasına karşı çıkmıştır. Bundan dolayı İngiltere, Arap
toprakları üzerindeki nüfuzunu oldukça arttırmış ve bu topraklarda Arap kabilelerini
tahrik ederek desteklemiş ve Osmanlı Devleti’ne karşı isyana teşvik etmiştir. Bu
isyanlar neticesinde ise Osmanlı Devleti çok güç durumda kalmış ve sürekli kabile
reislerine hediye ve bahşiş dağıtarak İngilizlere karşı kendini müdafaa etmeye
çalışmıştır9
. İngiltere, önce Osmanlı Devleti içerisindeki Hıristiyan tebaa’nın
Osmanlı Devleti’nden kopmasına yardımcı olmuş, daha sonra da yine aynı gayeyle
Müslüman tebaa olan Araplara yönelmiştir. Arapları, Osmanlı Devleti’nden ayırma
sürecinde uyguladığı politika ise Osmanlı Devleti’nin zayıflamasını sağlayıp,
Arapları Türklere karşı kışkırtmak ve Arap ayrılıkçı hareketleri desteklemek
olmuştur10
.
20. yüzyılın başlarında Arap yarımadasındaki liderler arasında da bir denge
politikası kurulmuş ve her biri kendi menfaatleri doğrultusunda safını belirlemişti.
Buna göre Hicaz’daki Şerif Hüseyin ve Asîr’deki Seyyid El-İdrisî, İngilizlerle
anlaşmıştı. Buna karşın İbn-i Suud, Osmanlı Devleti ile arasını bozmak istemese de
gizlice İngilizlerle dostluğunu perçinlemişti. Yemen’deki İmam Yahya ise her ne
kadar tarafsız gözükse de, o da diğer Arap liderleri gibi İngiltere ile arasının
bozulmasını istememiştir. Bu dönemde Osmanlı idaresi altında bulunan Arap
topraklarında Osmanlı Devleti’ni destekleyen tek Arap lideri İbn-i Reşid olmuştur.

7Gökhan Çetinsaya, “Dış Politika”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Editör: Coşkun Yılmaz,
İstanbul 2012, s. 91.
8 G. Antonius, a.g.e., s. 75.
9
Sultan Abdülmamit, Siyasî Hatıralarım, İstanbul 2010, s. 110.
10 S. Kocabaş, a.g.e., s. 166-167.
24
Nitekim İbn-i Reşid’in de başta İbn-i Suud olmak üzere bölgedeki diğer Arap
liderleriyle ilişkileri sürekli bozuk olmuştur11
.
Sömürgecilikte hâkimiyet mücadelesine girişen büyük devletler 19. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren başlayan mücadeleleri, 1914 yılında I. Dünya Savaşı’na
sebebiyet vermiştir. Nitekim başta İngiltere olmak üzere, Rusya ve Fransa da o vakte
kadar ki kazanımlarını korumak ve bunun yanı sıra Almanya’yı bu yarışta saf dışı
bırakmak istemeleri12 üzerine dünya savaşına giden yol hızlanmıştır.
1.2. ARAP MİLLİYETÇİLİĞİ FİKRİNİN ORTAYA ÇIKIŞI
Batı siyasal terminolojisinde karşılığı olmayan “millet” kavramı Arapça bir
sözcüktür. Osmanlı Devleti’nde “millet” kavramı ise ilk defa Fatih Sultan Mehmet
tarafından, geniş siyasi ve sosyal özerklik verilen gayrimüslim dini cemaatler için
kullanılan bir kavram olmuştur. Bu kavram, Rum Ortodoks Hıristiyan tebaası için
kullanılan “Millet-i Rum” ifadesiyle siyasi literatürde yerini almıştır. Bundan sonra
ise Ermeniler ve Yahudiler için bu kavram kullanılmaya başlanılmıştır. Suriye’de ise
milliyet kelimesi, din ve vatanla aynı anlama gelmekteydi. Buna göre sınırsal
ayrımlar, ırksal değil din temelliydi. Osmanlı Devleti’nde siyasal kimlik bütünüyle
Osmanlıydı ve milliyet ait olduğu cemaatin diniydi13
. Daha sonraki süreçte ise bu
kavramın kullanılış biçimi değişmiş ve milliyet kavramına çeşitli anlamlar
yüklenmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti topraklarında yaşayan milletler açısından
“Osmanlılık” doktrini etrafında Osmanlı hanedanına bağlılık esastı14
.
19. yüzyıl’da Osmanlı Devleti’nin siyasi literatüründe “Arap Sorunu” ya da
“Arap Milliyetçiliği” bir tarafa, “Arap” sözcüğü dahi nadiren kullanılan ve yazılı
belgelerde sıklıkla görülmeyen bir sözcüktü. Bununla birlikte değişen siyasi ortam ve
etkileşimler sonucunda özerklik arzusu ve ümidi Osmanlı Devleti’nin farklı

11 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi …, s. 16-17.
12 A. Arslan, a.g.e., s. 34
13 Zeine N. Zeine, Türk- Arap İlişkileri ve Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu, Ter: Emrah Akbaş,
İstanbul 2003, s. 36-37
14 David Kushner, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu 1876-1908, Çev: Şevket Serdar Türet-Rekin
Ertem-Fahri Erdem, İstanbul 2009, s. 25.
25
yerlerinde özellikle de Arabistan, Mısır, Lübnan ve Suriye gibi Arap topraklarında
görülmeye başlanmıştır15
.
Arap milliyetçiliği fikri 21. Yüzyıl’da, II. Meşrutiyeti ilanından önce Arap
sosyalistlerinin yoğunlukta olduğu Suriye, Beyrut ve İstanbul gibi önemli şehirlerde
öncelikle edebiyat alanında verilen edebî ürünlerde kendini göstermeye başlamıştır.
Bu fikrin ilham aldığı kaynak ise şüphesiz ulusçuluk fikrinin ortaya çıkardığı umut
ortamı olmuştur. Politik amaçlarını göstermemelerine karşın Arap milliyetçiliğini
hedefleyen bu oluşumlar, 1909’dan sonra Suriye’de faaliyet göstermeye başlamıştır.
Bundan önce 1980 yılından sonra özellikle Suriyeli Araplardan ıslahat savunucuları
yoğun bir şekilde örgütlenmeye başlamışlardır16
. Bu oluşumların içerisinde en
önemli olanı ise “Kahtaniye” cemiyeti olmuştur. Bu cemiyet diğerlerinden daha fazla
gelişim göstermiştir. Osmanlı Devleti’nin önce Trablusgarp Savaşı’na daha sonra da
Balkan Savaşları’na girmesiyle bu cemiyetler açık olarak amaçlarının Arap ordusu
kurmak olduğunu göstermişler ve bu doğrultuda yerinden yönetim modeli olan
âdem-i merkeziyetçiliği savunmuşlarıdır17
.
Arap milliyetçiliğinin doğuşunun temelini sadece Arap Yarımadası’nda
aramak ise eksik bir yönelim olacaktır. Buna karşın sadece Arap Yarımadası dışında
aramak ise diğer bir eksiklik olacaktır. 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren
Avrupa’nın da etkisiyle Arap milliyetçiliğinin, Arap Yarımadası’nda gelişmeye
başladığı fikri ise kabul edilebilir bir gerçekliktir. Bu gerçekliği anlamanın en kolay
yolu ise Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu sosyal yapıyı iyi kavramaktır18
.
Arap dünyası ile Avrupa’nın etkileşim içine girmesi esasında Arap
milliyetçiliğinin doğuşuna zemin hazırlayan bir süreç olmuştur19. Özellikle
Napolyon’un Mısır’ı işgali ve ardından Arap dünyasında artan misyonerler, doğal
süreç olarak Arap dünyası ile Avrupa arasındaki etkileşimi hızlandırmışlardır.

15 Arap milliyetçiliği konusunda önemli çalışmalar yapmış olan ve bu konuda otorite kabul edilen
Zeine’ye göre Türk hâkimiyetinden kurtulma düşüncesi 19. yüzyıl’dan itibaren Arap topraklarında
Vehhabiler’in düşüncesi ve çabaları sonucunda gelişim göster bir fikirdir. Ayrıntı bilgi için bkz. Z. N.
Zeine, a.g.e., s. 42
16 M. Şükrü Hanioğlu, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük 1889-1902, c.1.,
İstanbul 1985, s. 105.
17 İngiltere Savaş Bakanlığı tarafından “Hicaz İsyanı” adıyla hazırlanan kitapçık; TNA. WO.
106/6104.
18 B. Tibi, a.g.e., s. 90.
19 C. Ernest Dawn, Osmanlıcılıktan Arapçılığa, Ter: Bahattin Aydın-Taşkın Temiz, İstanbul 1998, s.
136.
26
Başlarda sadece entelektüel boyutta Hıristiyan Araplar arasında yayılma imkânı
bulan milliyetçilik düşüncesi daha sonra Suriyeli aydınlar ve Beyrut Amerikan
Üniversitesinde öğrenim görmüş Hıristiyan Lübnanlı gençler arasında yayılmıştır20
.
Lübnan’daki Arap milliyetçiliğinin doğuşu başlangıçta Osmanlı yönetimine karşı bir
başkaldırış olmuştur. Batı tarzı düşüncelerin Lübnan’ın siyasi, sosyal ve eğitim
alanında daha çok yer almasıyla birlikte Arap edebiyatı ve Arap basınında ayrılıkçı
söylemler daha da çok yer almaya başlamıştır. Lübnan’da yaşayan Hıristiyanlar
kendilerini Osmanlı yönetiminde güvende hissetmemişlerdir21. Bu nedenden ötürü
Lübnan’da 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Arap milliyetçiliği artmış ve
bağımsız bir devlet kurmak için oluşumlar başlamıştır.
Arap milliyetçiliğinin doğuşunda önemli olan faktörlerden bir tanesi de
eğitimdir. Eğitimin bu derece önemli olmasını sağlayan ise Osmanlı Devleti
toprakları içerisinde faaliyet gösteren yabancı okullar ve buna paralel olarak gelişen
misyonerlik çalışmalarıdır. Gençler arasında etkili olmayı düşünen İngiliz, Fransız,
Amerikan ve Rus okulları, Arap topraklarında aktif bir şekilde çalışmışlardır.
1831’den sonra Beyrut, Şam ve Halep’te birçok yabancı okul açılmıştır. 1820 ve
1860 yılları arasında Amerikan Protestan misyonerler tarafından Suriye ve
Lübnan’da otuz’dan fazla yabancı okul açılmıştır22
. 1842 yılında Kudüs’te bir
Protestan Kilise’si kurulmuş ve buradaki misyonerler vasıtasıyla halk, özellikle de
Dürzîler, Protestan yapılmak istenmiş ve bu sayede de Protestan olan halk, İngiliz
çıkarları lehine kullanılmaya başlanılmıştır. Bu okulların ise ilk olarak Arap
topraklarına giriş tarihi, Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın Suriye’de hâkim olduğu
döneme rastlamaktadır. Bu dönemde, misyoner okulları vasıtasıyla Arap

20 Ömer Kürkçüoğlu, Osmanlı Devletine Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi (1908-1918), Ankara
1982, s. 14.
21 Z. N. Zeine, a.g.e., s. 44
22 Bu okullardan en önemlileri, 1866’da Beyrut’ta kurulan ve şimdiki Beyrut Amerikan Üniversitesi
olan Suriye Protestan Koleji ile 1875’te yine Beyrut’ta kurulan Saint-Joseph Üniversitesi’dir. Z. N.
Zeine, a.g.e., s. 47; Zeine N. Zeine’nin verdiği bu rakama karşın Sebahattin Samur 1890 tarihinde
sadece Suriye vilâyetinde 150 misyoner okulu ve bu okullarda da 10.000 öğrencinin öğrenim gördüğü
bilgisini aktarmaktadır. Buna göre 1860 yılından 1890 yılına kadar yüzden fazla okul açıldığı sonucu
çıkmaktadır. Buda özellikle Suriye’de misyonerlik faaliyetlerinin ne kadar çok arttığının bir
göstergesidir. Sebahattin Samur, “ XIX ve XX. Yüzyıllarda Suriye’de Açılan Protestan Okulları
Üzerine Bir İnceleme”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 7, Kayseri 1990, s.
172.
27
milliyetçiliği desteklenmiş ve Arapların Türk hâkimiyetinden kurtulması adına
çalışılmalar yapılmıştır23
.
İngilizlerin Mısır’da artan etkinliğine paralel olarak milliyetçilik
düşüncelerini Mısır’da rahat bir şekilde ifade edebilme imkânı bulan bazı Arap
entelektüeller, Türklerin Arapları yönetmemesi gerektiğini iddia eden teoriler öne
sürmüşlerdir. Bu teorilerin temelinde ise Arapçılık fikrinin zemin bulmaya çalışma
çabaları olmuştur. Yeni ürettikleri bu yöntemle dönemin sorunlarına çözüm
bulacaklarını iddia eden bu Arap entelektüeller, Arap ırkının üstünlüğü düşüncesini
yaymaya çalışmışlardır24
. Mısır’ın yanı sıra Arap milliyetçiliğinin hızla arttığı diğer
bir yer ise Suriye olmuştur. Suriye’de bulunan Arap aydınları önceleri Arap
gazeteciliği ve Arap tiyatroculuğuyla başlamışlar sonra da Arap dilinin
yaygınlaştırılması üzerinde durmuşlardır. Bu isimlerin başında ise Lübnanlı yazar
Butrus El-Bustanî25 gelmektedir. Arap kültürünün canlanmasına büyük önem veren
Bustanî, 1840’ta Beyrut’ta Amerikan misyonerleriyle tanışarak Protestanlığı kabul
etmiştir. Ayrıca Beyrut’taki Amerikan Konsolosluğu’nun da tercümanlığını yapmış
ve kurduğu bazı gazetelerde yaptığı yayınlarda Arap milliyetçiliğine hizmet
etmiştir26
.
Bustanî, etrafına topladığı kişilerle birlikte kurduğu gizli cemiyetler
aracılığıyla Suriye halkını, Osmanlı Devleti’ne karşı birleşmeye çağırmış ve bu
yönde propagandalar yapmıştır. 1880 yılında “Arap Milletinin Beyannamesi” adıyla
yayınladığı beyanname ile bütün Arapların, Türklere karşı birleşip ayaklanmasını
istemiştir27
. Bustanî, 1870 ve 1876 yılları arasında çıkardığı “El-Cinan” gazetesinin
II. Abdülhamit tarafından kapatılmasından sonra, o sırada Osmanlı Devleti’nin
toprağı olmayan ve İngiliz işgaline uğramış Mısır’a taşınmış ve faaliyetlerine burada

23 Süleyman Kocabaş, Hindistan Yolu ve Petrol Uğruna Yapılanlar – Türkiye ve İngiltere,
İstanbul 1985, s. 167-168; Celal Tevfik Karasapan, Filistin ve Şark’ül-Ürdün, c. 1., İstanbul 1942, s.
120.
24 C. E. Dawn, a.g.e., s. 136.
25 1819’da doğan Bustanî, iyi bir eğitim almış ve Arapçanın dışında farklı diller de öğrenmiştir. Bu
dillerin başında da İngilizce gelmektedir. Daha sonra Protestanlığı kabul etmiştir. Ayrıntılı bilgi için
bkz. G. Antonius, a.g.e., s. 48
26 M. Derviş Kılınçkaya, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve
Suriye, Ankara 2008, s. 40; Zekeriya Kurşun, Yol Ayrımında Türk- Arap İlişkileri, İstanbul 1992,
s. 27-28
27 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 28.
28
devam etmiştir28
. Bu yönüyle Suriye’de 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Arap
milliyetçiliğinin gelişmesine en büyük katkı sağlayanların başında Bustanî
gelmektedir.
Arap milliyetçiliğin en önemli liderlerinden biri de Nasif El-Yazıcı’dır29
.
Bustanî’den sonra diğer önemli bir figür olan Yazıcı, bütün Arapların bir araya
gelerek Osmanlı yönetimine karşı birleşmeleri yönünde çağrılar yapmıştır. Yine
yazdığı şiirlerde Arap milliyetçiliğinin temellerini oluşturmaya çalışmıştır30
. Yazıcı
ve Bustanî Amerikan misyonerlerinin yardımlarıyla 1847 yılında, üyelerini Suriyeli
Hıristiyanlar ve Avrupalıların oluşturduğu Arap dünyasının ilk edebiyat cemiyeti
olan “Edebiyat ve İlim Cemiyeti”ni kurmuşlardır. Cemiyetin liderliğini ise Bustanî
üstlenmiştir. Bu cemiyet, milli dayanışmayı dinin üstünde gören bir yaklaşıma sahip
olmuştur31
.
Nasif El-Yazıcı’nın oğlu olan İbrahim El-Yazıcı ise en az babası kadar Arap
milliyetçiliği adına çalışmalar yapmış ve bundan ziyade edebi ürünler vermiştir. Arap
milli uyanışını arzulayan İbrahim El-Yazıcı, sürekli Arapların büyük ve ihtişamlı bir
millet olduğu olgusu üzerinde durmuştur. Çünkü ona göre Araplar, diğer milletlere
nazaran daha kısa sürede başarıya ulaşmış bir milletti. Yine ona göre batılıların hızlı
bir şekilde ilerlemesinin sebebi de birçok şeyi doğrudan Araplardan almış
olmalarıydı. Yazıcı’ya göre Arap uyanışını gerçekleştirmenin tek yolu ise yabancıları
Arap topraklarından kovmak, fanatizm ve bağnazlıktan kurtulmaktı32. Eğer bu
sağlanırsa Araplar eski ihtişamına tekrar kavuşacaklar ve medeniyet sahasında
ilerleyeceklerdi.
Arap milliyetçiliğinin yayılmasında önemli katkısı olanlar arasında
Müslüman Araplar da vardır. Bunların başında da Rıfa’a El-Tahtavi gelmektedir.
Tahtavi, 1826-1831 yılları arasında Fransa’da yaşamış, basit bir taklitçi olmaktan

28 B. Tibi, a.g.e., s. 138
29 1800’de Lübnan’ın küçük bir köyünde Hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir.
Çocukluğunda normal bir eğitim alan Yazıcı, iyi hafızaya sahipti. Klasik Arap edebiyatı çalışmaları
yapmış ve bu alanda da oldukça başarılı olmuştur. Yine İncil’in Arapça tercümesini Yazıcı yapmıştır.
Daha çok filoloji alanında çalışmalar yapmış,. Mantık, tıp ve tarih ile ilgili yazıları da yazmıştır. G.
Antonius, a.g.e., s. 45-46; B. Tibi, a.g.e., s. 136.
30G. Antonius, a.g.e., s. 56; H. Bayram Soy, “Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar”,
Bilig Dergisi, 2004, sayı:30, s. 180
31 B. Tibi, a.g.e., 138.
32 C. E. Dawn, a.g.e., s. 146-147.
29
ziyade Avrupa’daki milliyetçilik anlayışının Osmanlı toplumunda
uygulanamayacağına inanmış biriydi. Tahtavi’de bu anlayışın oluşmasının nedeni
yetişme şartlarıyla ilişkili olmuştur. Çünkü Tahtavi, geleneksel Osmanlı kültürüyle
yetişmiş biriydi33
. Arap dünyasına fikrî açıdan getirdiği en önemli yenilik ise Mısır
vatanperverliği düşüncesi olmuştur. Tahtavi, bu düşünceyi İslâmî bir temele
oturtmaya çalışmış ve vatanperverlik düşüncesine siyasi bir anlam kazandırmıştır34
.
Önemle üzerinde durduğu mesele ise, bir ulusun bir vatana sıkı sıkıya bağlılığıdır.
Ona göre Mısır bir vatandır ve Mısırlılar vatanlarına sıkı sıkıya bağlı kalmak
durumundadırlar. Bu yönüyle Tahtavi Mısır’da edebiyata yeni kavramlar
kazandırmış ve Arap milliyetçiliğine yeni açılımlar getirmiştir35
. Tahtavi’nin yanı
sıra Hayreddin Tunusî de Müslümanlar arasında milliyetçiliğin artması noktasında
ciddi çalışmalar yapmıştır. Tahtavi ve Tunusî’nin getirdikleri bu yeni yaklaşımlar
modern Arap devletlerinin kuruluşlarında model aldıkları siyasi düşünceler
olmuştur36
.
II. Abdülhamit, 1876’da tahta geçtiği sırada Osmanlı Devleti’nin kuzey
Afrika’daki hâkimiyet alanı azalmıştı. Osmanlı Devleti Libya dışındaki bütün
hâkimiyet alanının yitirmiş ve elde kalan Suriye, Hicaz ve Irak gibi yerlerde ise Arap
milliyetçiliği fikri giderek artmaktaydı. Bu süreçte 1895 yılında Suriye’de “Milli
Arap Komitesi” kurulmuş, Osmanlı tebaasına müntesip Araplar arasında milliyetçilik
düşünceleri yayılmaya başlamıştır37
. Bu hareketin öncülüğünü yapanların başında da,
Abdurrahman El-Kevâkıbî, Şeyh Muhammed Abduh ve Muhammed Reşid Rıza38
gibi isimler gelmektedir.
Arap hilâfetinin kurulması gerektiğinden bahseden Kevâkıbî, II. Abdülhamit
yönetimini eleştirmiş ve hilâfet makamı için alternatif tekliflerde bulunmuştur. Bu
eleştirilerinde ötürü tutuklanan Kevâkıbî ve 1898’de serbest kaldıktan sonra Mısır’a
dönmüş ve Arap ırkının üstün olduğunu savunarak, hilâfetin Kureyş soyundan birine
verilmesi gerektiğini iddia etmiştir39
. Neşrettiği eserlerinde Arap hilâfetinin

33 M. D. Kılınçkaya, a.g.e., s. 42-43.
34 B. Soy, a.g.m., s. 177.
35 C. E. Dawn, a.g.e., s. 136-137.
36 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk- Arap…, s. 29.
37 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk- Arap…, s. 29-30.
38 B. Soy, a.g.m., s. 181.
39 B. Soy, a.g.m., s. 181.
30
kurulmasın gerektiğinden bahseden Kevâkıbî, İslâm’ın kurtuluşunun ancak Araplar
sayesinde mümkün olacağı fikrini ileri sürmüştür. Bu fikirler etrafında ciddi sayıda
taraftar toplamış ve İngilizlerin de desteğini almıştır40
. Aynı zamanda bütün
Müslümanların bu mücadeleyi desteklemesi gerektiği üzerinde durmuştur41
.
Bir diğer önemli şahsiyet olan, Şeyh Muhammed Abduh ise, salt İslâm’a
dönülmesi gerektiği üzerinde durmuştur. Muhammed Abduh’un en önemli avantacı
yürütülen yoğun propagandalar sayesinde etkili ve güçlü bir şahsiyet olarak meşhur
olmasıdır42. Muhammed Abduh, İslâm’a eklenen harici unsurlardan Müslümanların
kurtulması gerektiğini ve esasın muhafaza edilmesi gerektiğini, bu anlamda
yaşanılan sıkıntıların, dini olduğunu dile getirmiştir43
. Siyasi sahada olduğu
1880’lerde ise Osmanlı taraftarı iken daha sonraki dönemde Osmanlılık düşüncesine
karşı çıkmış ve Arap milliyetçiliğine yönelmiştir44
.
Şeyh Muhammed Abduh’un yakın dostu ve sadık talebesi olan Suriyeli
Muhammed Reşit Rıza45 da Abduh’un fikirlerini benimsemiş ve bu fikir ve
düşünceleri 1898’den sonra çıkarmaya başladığı “El-Menar” dergisi vasıtasıyla
Araplar arasında yaymaya çalışmıştır. Abduh’a göre Arapça çalışmaların arttırılması
gerekiyor ve bu anlamda Türkçeden ziyade İslâm’ın dili olan Arapçanın
yaygınlaştırılması gerekiyordu. Bunun yanı sıra Abduh’un üzerinde durduğu en
temel fikir ise Arapların, Müslümanların en üstünü ve en iyisi olduğu düşüncesiydi46
.
Bu fikirlerini Mısır’daki El-Menâr mecmuasında dile getirirken Abduh, İttihat ve

40 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk- Arap…, s. 30.
41 G. Antonius, a.g.e., s. 98.
42 M. Muhammed Hüseyin, Modernizmin İslâm Dünyasına Girişi, Çev: Sezai Özel, İstanbul 1986,
s. 69.
43 B. Soy, a.g.m., s. 182.
44 C. E. Dawn, a.g.e., s. 150.
45 18 Ekim 1865 yılında bugünkü Lübnan’ın kuzeyinde kalan, o sırada Osmanlı Devleti’ne bağlı
Beyrut vilâyetinin Trablusşâm sancağına bağlı Kalemûn adında bir sahil kasabasında dünyaya
gelmiştir. Hz. Peygamber’in soyuna mensup bir ailede dünyaya gelmiş olması Reşid Rıza’nın
Osmanlı Devlet ricaliyle yakın ilişki kurmaş ve Osmanlı Devleti tarafından kendisine çeşitli berat’lar
verilmiştir. İlköğrenimini doğduğu kasabada yapan Reşit Rıza, daha sonra Trablusşâm’da dini ve
modern ilimlerin ilk kez bir arada okutulduğu el-Mederesetü’l-Vataniyyetü’l-İslâmiyye’ye devam
etmiş ve burada Türkçe ve Fransızca derslerin yanında coğrafya, mantık, matematik, felsefe ve fizik
derslerini de okumuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Reşid Rıza, İttihad-ı Osmanî’den Arap İsyanına,
Ter: Özgür Kavak, İstanbul 2007, s. 1-21.
46 C. E. Dawn, a.g.e., s. 151-152.
31
Terakki Cemiyeti ileri gelenleri ve Türkler hakkında çok sert bir üslûbu
kullanmıştır47
.
Reşit Rıza, ilmî dünyasında çeşitli değişimler yaşamış ve buna paralel olarak
da siyasi alanda istikrarsız bir tutum içerisinde olmuştur. Başlarda Müslümanların
batı karşısında geri kaldığı düşüncesini benimserken Osmanlılık düşüncesine bağlı
kalmış ve birlik, beraberlik vurgusu yaparak, II. Abdülhamit’e bağlılığını dile
getiriştir. II. Meşrutiyet’ten sonra şartların değiştiğine inanarak İttihatçı görünmüş,
en sonunda Arap topraklarında artan milliyetçilik fikrî düşüncesi ekseninde Şerif
Hüseyin İsyanı’nı desteklemiştir. Daha sonra Şerif Hüseyin’e de cephe alan Reşid
Rıza, İbn-i Suud’u desteklemiş48 ve karmaşık bir siyasi hayatın yanında farklı
oluşumlar içerisinde yer alan49 bir siyasetçi ve gazeteci olarak ön plana çıkmıştır.
24 Temmuz 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinden sonra eski
siyasal düzenin yıkılmasıyla birlikte eski rejim taraftarı ve işbirlikçi olan bazı yerel
yöneticiler ve eşraf devlet hizmetinden uzaklaştırılmıştı. Bununla birlikte bazı
yöneticiler hapse dahi atılmıştı. Eski rejimden her anlamda istifade eden Arap
liderleri, kaybolan nüfuzlarını tekrar geri kazanabilmek için Arap halkının milliyetçi
duygularını sömürerek karşı bir hareket oluşturmaya çalışmışlardır. Bunun
neticesinde de milliyetçi bir tepki doğmuştur. Bu milliyetçi akım sonucunda II.
Meşrutiyet’in hemen ardından 2 Eylül 1908’de kurucularının çoğunun Arapların
oluşturduğu, Suriye ve İstanbul’da örgütlenebilen milliyetçi bir Arap örgütü olan
“Uhuvvet-i Arabiye-i Osmaniye Cemiyeti” kurulmuştur50. Bu cemiyetle birlikte
Arap ayrılıkçı örgütleri etrafında Arap milliyetçiliği oluşmaya başlamış ve II.
Meşrutiyet’in ilanından sonra Arap milliyetçiliği hızla artmıştır51
.
İttihat Terakki Hükümeti’nin Edirne’yi kurtarmaya çalıştığı bir dönemde bu
cemiyetler, Arap milliyetçilik hareketinin başarıya ulaşacağı konusunda daha da
umutlanmışlardır. Fakat hükümetin aldığı önlemler ve sert yaptırımlar bu hareketin
fazla yayılma alanı bulmasını engellemiştir.

47 Cemal Paşa, Hatırat (1913-1922), Hazırlayan: Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul 2012, s. 20.
48 R. Rıza, a.g.e., s. 26
49 Albert Hourani, A History Of The Arab Peoples, Londra 2013, s. 308.
50 F. M. Sancaktar, a.g.e., s. 368; C. E. Dawn, a.g.e., s. 166.
51 Sinan Marufoğlu, “Balkan Savaşları Sırasında Arapların Tutumu”, XV. Türk Tarih Kongresi
Bildirileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, c. IV, Kısım 1, s. 1193.
32
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşına girdiği zaman Suriye ve İstanbul’da
faaliyet gösteren gizli cemiyetler tekrar faaliyetlerine hız vermişlerdir. Bu gizli
cemiyetler, silahlı güç oluşturmak gayesiyle Mısır’da çeşitli provalar dahi
gerçekleştirmişlerdir. Bu cemiyetlerin faaliyetleri karşısında Mekke Emiri Şerif
Hüseyin ise müttefik kazanmak ve Arap milliyetçiliği hareketine lider olabilmek
gayesiyle bu cemiyetlerle irtibata geçerek birlikte hareket etmeyi arzulamıştır.
Daha sonra Şerif Hüseyin İngiliz Büyükelçiliğiyle görüştükten sonra52 Şerif
ailesini temsilen İstanbul’da yaşamaya başlamıştır. Fakat bu süre içinde ne yaptıysa
Mekke Emiri olmayı başaramamıştır.
Arap milliyetçiliği bağlamında batılı devletlerin Arap coğrafyasına karşı
ilgilerini anlamanın en iyi yolu İngiltere ve Fransa’nın bu bölge üzerindeki
hedeflerini kavramaktan geçmektedir. İngiltere, zayıf ve kendine karşı tehdit
oluşturmayacak bir Osmanlı Devleti üzerinde dururken Fransa, İngiltere’nin
Hindistan yolunu kapatabilmek için Osmanlı Devleti’nden ayrı kendi denetimi
altında bir Arap devleti kurmak istemekteydi53. Bu hedef doğrultusunda iki devlette
Arap topraklarında Osmanlı Devleti’ne karşı misyonerlik faaliyetlerini arttırmışlar ve
Fransa özellikle Suriye ve Lübnan’daki Hıristiyan bölgelere kendi misyonerlerini
yerleştirmiştir.
20. yüzyılın başlarında giderek artmaya başlayan Arap milliyetçiliği etrafında
fikir birliği eden birçok Arap cemiyeti kurulmuş ve gizli faaliyetler içinde bulunan
kadro genellikle hep aynı şahıslar etrafında toplanmıştır. Özellikle Butros El-Bustani
ve Kevâkıbî gibi önde gelen Arap milliyetçileri, Müslümanlığı yalnızca Araplarla
ilişkilendirmişler ve Arap tarihine bağlamışlardır. Bu şahısların üzerinde durdukları
temel siyasi düşünce ise Araplık cereyanı etrafında bir Arap milliyetçiliği olmuştur54
.
Arap milliyetçiliği ekseninde kurdukları cemiyetler aracılığıyla da Arap bağımsızlığı

52 Şerif Hüseyin’in İstanbul’da kalmaya başlamasıyla ilgili olarak İngiliz arşivlerindeki belgede geçen
ifade “after consultation with our Embassy”. “Summary Of The Hejaz Revolt”; TNA. WO.
106/6104.
53 B. Tibi, a.g.e., 138.
54 İlber Ortaylı’ya göre ise Butros El-Bustani ve Kevâkıbî gibi önde gelen Arap milliyetçilerinin
amacı hiçbir zaman siyasi bir ayaklanma ve bağımsızlık hareketi olmamıştır. Fakat daha sonraki
dönemde bu şahıslar Şerif Hüseyin ile irtibata geçerek Şerif Hüseyin İsyanı’na destek vermeleri
esasında bağımsız bir Arap devleti hayali peşinde olduklarını göstermektedir. Taha Akyol- İlber
Ortaylı, Tarihin Gölgesinde, 2. Baskı, İstanbul 2002, s. 169.
33
için mücadele vermişlerdir55
. Bustani, Arap dilinin geliştirilmesi ve gazetecilik
alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Bustani’nin özellikle eğitim konusundaki
görüşleri, misyonerlik eğitimi çerçevesinde Tanzimat ruhunun aynısını teşkil
etmektedir56
.
Arap yarımadasında giderek artan bağımsızlık düşüncesi Osmanlı Devleti
tarafından kontrol edilmek istenmiştir. Bu amaçla Hicaz’da bulunan valiler Arap
topraklarındaki siyasi faaliyetler konusunda sürekli Sadaret’i bilgilendirmişlerdir. 8
Mayıs 1913 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne yazılan bir raporda da bu konu hakkında
bilgi verilmiş ve “…siyasi bir kulüp küşad etmek isteyenlerin men olunacağından ve
siyasi kulüp tesisi gayr-ı caiz bulunmuş olmakla sahih ise men’i zımnında icab üzere
talimat i’tâsıyla himmeti keyfiyyet inbasına…”57 denilmiştir. Yani siyasi bir kulüp
kurmak isteyenler hakkında daha önceden alınmış bir karar olduğu bilgisinin doğru
olup olmadığı Sadaret’e sorulmuş ve eğer bu bilgi doğru ise Sadaret tarafından
Araplar arasında da siyasi bir kulüp kurmak isteyenler hakkında talimat verilmesi
halinde gereğinin yapılacağından bahsedilmiştir.
Arap milliyetçiliğinin gelişim sürecinde II. Abdülhamit’in saltanatının ilk
yıllarına denk gelen dönemde, Beyrut ve Şam gibi Suriye vilayetlerinde Osmanlı
saltanatına karşı ilanlar dağıtılmıştır. Bu ilanlarla bölgedeki halk arasında, Osmanlı
duyulan sempati azaltılmaya çalışılmıştır. Bu faaliyetleri gerçekleştirenler ise
Hıristiyanlardan oluşan cemiyetlerin üyeleri olmuştur. Bu ilanlar, mevcut Osmanlı
idaresine ve devlete karşı mücadele aracı olarak kullanılmıştır58
. Arap milliyetçiliği
konusunda batıda neşredilen eserlerde temelde üzerinde durulan mesele, Arapların
Osmanlı Devleti’nden hiçbir zaman ayrılmak gibi bir fikre kapılmadıklarıdır. Hatta
saltanatı eleştirmelerine rağmen hilâfete bağlı kaldıkları59 gibi düşünceleri özellikle
her zaman vurgulamak istemişlerdir. Fakat, Bustanî, Yazıcı ve Abduh gibi Arap
milliyetçiliği fikrini savunan Arap liderlerinin düşüncelerine baktığımızda bunun tam

55S. Kocabaş, a.g.e., s. 169.
56 Adil Baktıaya, Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın Doğuşu (Sosyo-Ekonomik Değişim ve Siyasi
Düşünce), İstanbul 2009, s. 250.
57Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 01 Cemazeyilahir 1331 (8 Mayıs 1913) tarihli telgraf; BOA. BEO.
nr. 4173/312920.
58 Ş. Tufan Buzpınar, “Osmanlı Suriyesi’nde Türk Aleyhtarı İlânlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-
1881”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı:2, 1998, s. 73-74.
59Z. N. Zeine, a.g.e., s. 77.
34
aksi bir durumla karşılaşmaktayız. Arap ırkının üstünlüğü ve Türk yönetimine karşı
başkaldırış, Arap aydınlar arasında her zaman var olmuştur.
Arap milliyetçiliğinin arttığı bu dönemde başta Kahire olmak üzere Arap
topraklarının birçok kentinde kimin namına çalıştıkları anlaşılamayan bazı vaizler
hilafetin Türklerden alınarak Araplara verilmesi gerektiği konusunda propagandalar
yapmışlardır. Bu propagandaya göre ise peygamber Arap olduğu ve Kur’an-ı Kerim
Arapça olduğu için hilafetin de Araplarda olması gerekiyordu60
.
19. yüzyıldan sonra başlayan süreçte özellikle de 20. yüzyılda artan etkisiyle
birlikte milliyetçilik unsuru, Türk-Arap ilişkilerine yön veren asıl önemli mesele
olmuştur61
.
1.3. İSYAN FİKRİNİN ORTAYA ÇIKIŞI
1.3.1. Şerif Hüseyin’in Rolü
Şerif Hüseyin, 20. yüzyılın başından itibaren gerek İngiltere’nin kışkırtmaları
sonucu gerekse de bazı Arap önde gelen şeyh ve kabile reislerinin istekleri
doğrultusunda bağımsızlık düşüncesi içerisinde girmişti. 1882 yılında, II.
Abdülhamit’in davetiyle İstanbul’a giden Şerif Hüseyin burada kaldığı süre zarfında
hep Arap bağımsızlığını düşünmüş ve ne yapması gerektiği konusunu kafasında
şekillendirmek için uğraşmıştır62
.
Şerif Hüseyin, 1882 tarihinde amcası ve o sırada Mekke Emiri olan
Avnürrefik Paşa ile yaşadığı sürtüşmeden dolayı, hilâfet ve saltanat için oluşabilecek
tehlikeleri engelleme adına II. Abdülhamit tarafından İstanbul’a çağrılmıştı. Bu
davete icabet edip İstanbul’a giden Şerif Hüseyin’e boğazda bir ev verilmiş ve
kendisi Şuray-ı Devlet azası yapılmıştı. Fakat bütün bunlar, Şerif Hüseyin’in içindeki
bağımsız bir Arap devleti kurma düşüncesini hiçbir zaman değiştirmemiştir.

60 Cemal Ayman, Cemal Paşa’nın Casusu İdim (Osmanlının Son Döneminde Casuslar Savaşı),
İstanbul 2011, s. 237.
61 K. H. Karpat, a.g.e., s. 247.
62 Aynı vesika.
35
1908’de Mekke Emiri olarak atanmasının ardından Şerif Hüseyin,
bağımsızlık düşüncesini artık planlı bir şekilde yürütmeye başlamıştır. Bu gayeyle,
gizli cemiyetler ve Arap önde gelenleriyle ilişkiler kurmuştur. Mekke’de bulunduğu
dönemde ve emir olarak atandıktan sonra da Şerif Hüseyin, çok ciddi bir nüfuza
sahip olmuştur. Bu durumu bilen Arap milliyetçileri ise Türk hükümetine karşı
çıkabilecek tek kişi olarak Şerif Hüseyin’i görmüşlerdir63
.
Şerif Hüseyin’in, 1917 yılında Mekke’de yayınlanan “El-Kıble” gazetesinde
Arap liderlerine hitaben zikrettiği şu ifadeler; “Biz Arap birliği gibi mukaddes bir
emeli, Mekke emirliğine tayin edildiğimiz zamandan beri gözlüyoruz. Bu emelin
yerine getirilmesi için Arap emirleriyle aramızda hep iyi ilişkiler kurulmasına
çalışmaktan geri kalmadık. Asir seferimiz sırasındaki davranışlarımız ve Türklerin
İbn-i Suud aleyhine teşvik ettikleri İbn-i Reşid’in hücum ve saldırılarını engellemek
üzere oğlumuz Abdullah komutasında kuvvet sevk edişimiz, bu çalışmalarımızın
derecesini göstermek için yeterlidir64 şeklindeki sözleri niyetini açıkça belli etmesi
açısından önemli olmuştur. Bu ifadelere göre Şerif Hüseyin’in isyan fikrînin esasında
çok öncelere dayanan bir düşünce olduğu anlaşılmaktadır.
1.3.2. Arap Milliyetçiliği Ekseninde Türk Aleyhtarlığı
Arap milliyetçiliğinin geliştirmek ve Araplık duygusunu Arap toplumunda
arttırabilmek adına her türlü araç kullanılmıştır. Fakat bunlar içerisinde bir tanesi var
ki, diğerlerinden çok daha etkili, çok daha tesirli olmuştur. O da, Türk aleyhtarlığı
vurgusudur. Arap milliyetçiliğini geliştirme noktasında Türk aleyhtarlığının, din ve
dilden daha fazla etkisi olmuştur. Türk aleyhtarlığı unsuru Müslüman olan Arap ve
Müslüman olmayan Arapları dahi birleştirici bir unsur olarak kullanılmıştır. Arap
ayrılıkçı liderlerin Türk aleyhtarlığı üzerinde dururken bunu temellendirdikleri
unsurları da mevcuttu. Arapçanın Kur’an dili olması65, Müslümanların Peygamberi
olan Hz. Peygamber’in Arap olması gibi unsurlar, Arap milliyetçiliğinin
yeşertilmesinde kullanılan en önemli unsurlardır.

63 Ömer Osman Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız İdaresi Altında Suriye (1908- 1938), Ankara
2004, s. 231.
64 C. Paşa, a.g.e., s. 291.
65 İlhan Arsel, Arap Milliyetçiliği ve Türkler, İstanbul 2011, s. 63.
36
20. yüzyıl başlarında Arap milliyetçiliğinin oturtulmak istenildiği temel, Türk
egemenliğinden kurtulmak ve bunu sağlamada her türlü yolu denemekti. Bu
dönemde milliyetçilik daha önceki dönemlere göre daha bilinçli ve planlı bir şekilde
gelişim göstermiştir. Türk aleyhtarlığı, Arap toplumunda farklı dönemlerde farklı
şekillerde tezahür etmiştir. 19. yüzyıl ile 20. yüzyıllarda farklı Arap toplumları, Arap
milliyetçiliğini yeşertme adına Türk aleyhtarlığından güç almışlardır.
19. yüzyılda Türk aleyhtarlığını en fazla kullanan ise Vehhâbiler olmuştur.
Onlara göre Türkler, İslâm’ı olması gerektiği gibi yaşamıyor ve İslâm’a yeterince
bağlı kalmıyorlardı. Diğer savundukları en önemli husus ise, hilâfetin yalnızca
Araplara ait olduğu ve Araplardan başka uluslara ait olamayacağı meselesidir. Bu
doğrultuda birçok yayınlar yapmışlar ve Arap halkını bu şekilde yönlendirmek
istemişlerse de 1890 yılında II. Abdülhamit bu tür yayınlar yapılmasını
yasaklamıştır. Nitekim II. Abdülhamit’in bu uygulaması önde gelen Arap
düşünürlerini rahatsız etmiştir. Arap dünyasının önemli düşünürleri de aynı şekilde
Türk aleyhtarlığı üzerinde durmuştur. Şeyh Muhammed Abduh’a göre Türkler, İslâm
uygarlığını ilerletmek yerine daha da geri götürmüşlerdir. Diğer bir önemli düşünür
olan Suriyeli Abdurrahman El-Kevâkıbî ise Arap ırkının Türk ırkına göre üstün bir
ırk olduğunu sürekli ispata çalışmış ve daima Arapların Türklere karşı düşmanlık
etmesi gerektiğini savunmuştur66
.
19. yüzyılın ortalarından sonra Türk aleyhtarlığı unsuru şiddetle artmaya
devam etmiştir. Bu dönemde üzerinde hassasiyetle durulan en önemli mesele, Arap
ırkına ait olması gereken hilâfet makamının Orta Asya’dan gelmiş olan bir ırka
geçmiş olması ve bu durumun Araplar için tahammülü zor bir durum olması meselesi
olmuştur67
.
20. yüzyılda da aynı şekilde devam eden Türk aleyhtarlığı, Arap yazarlarca
bilimsel bir kılıf altında sunulmaya çalışılmıştır. Bu dönemde artık farklı bir boyut
kazanmış ve düşünceden fiiliyata geçiş başlamıştır. Türk aleyhtarlığı unsurunun en
ciddi taraftarlarından biri de Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Abdullah olmuştur. Ona
göre Osmanlı Devleti, Arapları Türkleştirmek istemiş ve Arap unsurunu görmezden
gelmiştir. Emir Abdullah’a göre; “Anayasal yönetime geçen Türkler, diğer

66 İ. Arsel, a.g.e., s. 176-179.
67 İ. Arsel, a.g.e., s. 179.
37
unsurların yapısını bozmak ve kendi yönetimleri için tehlike oluşturacak unsurları
bertaraf etmek maksadıyla bir Türkleştirme politikası izlemeye başladılar. Türkler
bunu yaparken, İslâm’ı kabul eden diğer unsurların kendilerinden kalabalık
olduğunu fark etmiştir. Bundan sonra her millet içinde çeşitli partiler ve kulüpler
kurularak hak talebi için mücadeleler başladı. Osmanlı meclis seçimlerinde sadece
Türk veya İttihatçı olanların seçilmesi için Türkler, İttihat ve Terakki Partisi’ne
baskı uyguladı. Bu baskılar sonucunda Araplar ve diğer milletler yok olma
tehlikesiyle karşı karşıya kaldıklarını anladılar” 68
. Emir Abdullah’ın bu iddialarına
göre 20. yüzyıldan sonra Osmanlı Devleti’nde sistemli bir şekilde Türkleştirme
politikası izlenmiş ve hatta meclis seçimlerinde bile başta Araplar olmak üzere diğer
milletlere seçilme şansı tanınmamıştır. Fakat Emir Abdullah, üç defa Meclis-i
Âyân’a Mekke’yi temsilen mebus olarak seçilmiş ve bahsettiği gibi Arapların
seçilmemesi yönünde bir baskı da söz konusu olmamıştır69
. Emir Abdullah’ın seçim
mevzuunu bu şekilde yansıtmak istemesinin asıl nedeni ise, Arap liderleri ve
şeyhlerinin Türk hükümetine karşı önce ayaklandırmak sonra da hepsinin babası
Şerif Hüseyin etrafında toplanmasını sağlamak olmuştur.
Bütün bu istinatlara mukabil, Osmanlı Devleti idaresi altında yaşayan
Araplara hiçbir zaman baskı uygulamamış, bilakis Araplara kültürlerini istedikleri
gibi yaşama imkânı tanımıştır. Osmanlı Devleti, Müslümanlığı en büyük şeref
saymış ve Hz. Peygamber’in ırkına üstün bir muamelede bulunmuştur. Bundan
ziyade Arap topraklarında hiçbir zaman Türkleştirme politikası uygulamamıştır70
.
Osmanlının son döneminde Müslüman tebaaya yönelik uygulamalarda her zaman
İslâmi hassasiyet gözetilmiş71 ve Türkleştirme özellikle de Arapların
Türkleştirilmesi72 söz konusu dahi olmamıştır.

68 K. Abdullah, a.g.e., s. 223.
69 Emir Abdullah sadece bir defasında Mekke mebusu olarak seçildikten sonra Meclis-i Âyân’a gittiği
sırada kendisi için ayrılan bölüme değil de âyânlar için ayrılan bölüme oturmuştur. Neden kendi
yerine oturmadığını sorduklarında ise Meclis-i Âyân başkanı, Mekke’den bazı itirazlar geldiğini şimdi
de bunların görüşüleceğini ifade etmiştir. Daha sonra mebuslar, Mekke için en uygun adayın Kâbe’nin
anahtarını elinde tutan kişinin oğlundan başkasının olamayacağını belirtmeleri üzerine Emir Abdullah,
kendisi için ayrılan yere oturmuştur. Ayrıntı bilgi için bkz. K. Abdullah, a.g.e., s. 45.
70 Ö. O. Umar, a.g.e., s. 41-42.
71 Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayışına Genel Bir Bakış”,
Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Editör: Coşkun Yılmaz, İstanbul 2012, s. 75-76.
72 Osmanlı Devleti’nde Türkleştirme politikasına dair Falih Rıfkı Atay şunları ifade etmiştir; …
Osmanlı saltanatı som (katışıksız) bürokrat iken, bürokrasi bile tam Arap, yahut yarı Arap’tır.
38
İngilizler 1882’den itibaren tamamen Mısır’a yerleştikten sonra Arapları
Türklere karşı kışkırtmış ve özellikle Türk düşmanlığı fikrini Araplar arasında
yaymak için uğraşmıştır73
. Fakat Cemal Paşa’ya göre ise, İttihat ve Terakki
Hükümeti’nin Arapları Türkleştireceği iddiası ve propagandasının asıl kaynağı
Fransızlara olmuştur74
.
Türk aleyhtarlığı üzerine kurulan Arap bağımsızlık hareketini
destekleyenlerin iddiası ise Osmanlı idaresinin despot bir idare yöntemi olduğudur.
Fakat daha sonraki süreçte yaşanan gelişmeler Osmanlı idaresinin despot bir yönetim
olmadığını aksine mukayese yapıldığı takdirde sonrakilerden daha iyi bir yönetim
tarzı olduğu anlaşılacaktır75
.
Bu bağlamda Şerif Hüseyin İsyanı’na giden yolda Arap milliyetçiliğini
güçlendirmek adına Türk aleyhtarlığı üzerinde hassasiyetle durulmuş ve Arapları
birleştirici unsur olarak her zaman kullanılmıştır.
1.3.3. İsyana Giden Süreçte Kurulan Arap Cemiyetleri ve
Faaliyetleri
1908’de Kanun-i Esasi’nin ilanından sonra yapılan değişikliklerle getirilen en
önemli düzenlemelerden bir tanesi de Osmanlı vatandaşlarının önceden kimseye
haber vermeden teşkilatlanma ve toplantı yapma hakkıdır. Özgür ve hür düşünce
ortamının oluşması açısından ve farklı insanları bir araya getirmesi bakımından
Osmanlı vatandaşlarına verilen bu imkân beraberinde birçok faydalar da getirmiştir.
Tabi bunun yanında birçok su-i istimalleri de beraberinde getirmiştir. İçerisinde
farklı birçok unsuru barındıran Osmanlı Devleti için cemiyet kurma ve toplantı
hürriyeti toplum nazarında hemen karşılık bulmuş ve umulan sonuçlarından ziyade

Türkleşmiş hiçbir Arap görmedikten başka, Araplaşmış Türk’e az rast geliyordum. …Bu kıtaları
(Arap topraklarını) ne sömürgeleştirmiş, ne de vatanlaştırmıştık. Osmanlı Devleti buralarda, ücretsiz
tarla ve sokak bekçisi idi…”. Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, İstanbul 2004, s. 42-43, Aynı şekilde
Osmanlı Devleti içerisinde Türk olmayan unsurları Türkleştirmek gibi bir niyetin olduğuna dair de bir
kanıt mevcut değildir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Z. N. Zeine, a.g.e., s. 78 .
73 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. 8, s. 186.
74 C. Paşa, a.g.e., s. 250.
75 Süleyman Kocabaş, Osmanlı İhtilâllerinde Yabancı Parmağı, İstanbul 1993, s. 248.
39
menfi sonuçlar doğurmuştur. Kısa zamanda milliyetçilik fikri etrafında toplanan
birçok cemiyet Osmanlı topraklarında tezahür etmiştir76
.
7 Temmuz 1908’de mecliste “Cemiyetler Kanunu” görüşülmüş ve akabinde
birçok tartışmalar yaşanmıştır. Bu esnada en çok üzerinde görüşülen ve tartışılan ise
bu kanunun dördüncü maddesi olan “milliyetçilik esası üzerine bir cemiyetin
kurulması” maddesi olmuştur. İttihat ve Terakki Fırkası bu maddeyi Osmanlı
Devleti’nin birliğini koruması için çok önemli görüyordu. Fakat diğerleri ise Türkler
dışındaki diğer unsurları yok etme ya da haklarını kısıtlamak için düzenlenmiş bir
kanun olarak telakki ediyorlardı. Nihayetinde yoğun tartışmaların ardından 10 Eylül
1909’da bu kanun Takvim-i Vekâyi’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu kanuna
göre, Osmanlı Devleti’nde bir cemiyet kurma izne bağlı değil fakat kurulduktan
sonra hemen hükümete bildirilmesi gerekiyordu77
.
Yeni oluşan hürriyet ortamından sonra birçok Arap cemiyeti kurulmuş ve
kurulan bu cemiyetler Arap bağımsızlığı etrafında toplanmıştır. Bu cemiyetlerin
Genç Arap Hareketi olarak ortaya çıktığı ve Genç Türklere benzediği şeklinde İngiliz
basınında haberler çıkmıştır78
.
1.3.3.1. Meşrutiyet Öncesi Kurulan Gizli Arap Cemiyetleri
19. yüzyılın başlarından itibaren Arapların batılı fikir ve düşüncelerle
tanışmasından sonra beliren milliyetçilik düşünceleri etrafında Araplar ile batı
medeniyeti arasındaki ilişkiler daha da fazla gelişmiştir. Özellikle Lübnan ve Mısır
gibi sahil kentlerinde Araplar, gerek sosyal ve ekonomik gerekse de ticari ilişkilerin
artması sonucunda öncelikle Hıristiyan Araplar daha sonra da Müslüman Araplar
arasında milliyetçilik düşüncesi giderek artmıştır. Bu düşüncelerin neticesinde
Osmanlı Devleti sınırları içerisinde birçok gizli Arap cemiyetleri temayüz etmiştir.

76 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 79.
77 Bu kanun çıktıktan sonra daha önce kurulmuş olan hiçbir cemiyet kapatılmamıştır. Diğer taraftan
kapatılan cemiyetler ise dördüncü maddeye aykırı olarak kurulmuş olan ve kanun çıktıktan sonra
tanınan süre zarfında hükümete gereken bilgiyi vermemiş olan cemiyetlerdir. Z. Kurşun, Yol
Ayrımında Türk-Arap…, s. 80-81.
78 Derby Daily Telegraph, 06 Kasım 1908.
40
Siyasi bir gaye etrafında toplanan bu cemiyetlerin kurucuları ve üyeleri
genellikle Müslüman olmayan Araplardır79
. Daha çok Lübnan ve Suriye merkezli
kurulan bu cemiyetler şunlardır;
1.3.3.1.1. Cem’iyet’ül El-Fünûn ve’l-Ulûm (İlim ve Sanat
Cemiyeti)
1847’de Beyrut’ta kurulan bu cemiyetin, kuruluş amacı olarak ilmi, edebi ve
sanatsal faaliyetler yapmaktı80
. Bu cemiyet adını, 1854 yılında “Suriye İlim
Cemiyeti” olarak değiştirmiştir. Cemiyetin üyelerini ise daha çok Hıristiyanlar
oluşturmuştur81
. Fikrî açıdan bu cemiyete önderlik edenlerin başında ise Butrus ElBustanî ve İbrahim Yazıcı gelmektedir. Cemiyeti oluşturan diğer önemli üyeleri ise
Lübnan’da Amerikan misyoner teşkilatının üyesi olan Eli Smith ve Cornelius Van
Dyek gibi Araplarla işbirliği yapan misyonerlerdir82
. Arap milliyetçiliğinin
temellerinin atılmasında bu cemiyetin rolü çok büyük olmuştur.
1.3.3.1.2. El-Cem’iyetü’ş-Şarkiyye (Şark Cemiyeti)
1850’de Suriye’de Fransız misyonerlerin çalışmaları sonucu Cizvitler
tarafından kurulan bu cemiyetin üyelerinin tamamı Hıristiyan ve yabancı uyrukludur.
Fakat kısa bir süre sonra bu cemiyet faaliyetlerine son vermek zorunda kalmıştır83
.

79 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 79; Ömer Osman Umar, a.g.e., s. 85.
80 Ö. O. Umar, a.g.e., s. 85.
81 B. Tibi, a,g,e., s. 138.
82 G. Antonius, a.g.e., s. 51; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 28; Ö. O. Umar, a.g.e., s.
85-86; Selçuk Günay, “II. Abdülhamit Döneminde Suriye ve Lübnan’da Arap Ayrılıkçı Hareketin
Başlaması ve Devletin Tedbirleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
(AÜDTCF) Tarih Bölümü Dergisi, c. 18, Ankara 2006, s. 88.
83 G. Antonius, a.g.e., s. 53; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…,., s. 84; Ö. O. Umar, a.g.e., s.
86; S. Günay, a.g.m., s. 89. Şark Cemiyeti’nin hangi nedenlerden ötürü faaliyetlerine son verdiği
bilgisine ulaşılamamıştır.
41
1.3.3.1.3. El-Cem’iyetü’l El-İlmiyetü’s-Suriyye( Suriye İlim
Cemiyeti)
1857’de diğer ikisi gibi Suriye’de kurulan bu cemiyeti diğerlerinden ayıran en
önemli özellik, üyeleri içinde Müslüman ve Dürzîlerin de yer almasıdır. Bu yönüyle
ilk Müslüman üyesi olan cemiyettir. Diğer önemli üyeleri arasında ise Dürzî Emir
Muhammed Arslan, Hüseyin Beyhum ve İbrahim El-Yazıcı gibi önde gelen Arap
milliyetçileri vardır. 1860 olaylarından etkilenip bir süre faaliyetlerine ara veren bu
cemiyet, daha sonra tekrar faaliyetlerine başlamış ve ardından İstanbul ve Kahire gibi
yerlerde şubeler açmıştır. Arap milliyetçiliğinin gelişmesinde en çok etkisi olan
cemiyet ise, bu cemiyet olmuştur84
.
Bu cemiyette aktif bir şekilde çalışan İbrahim El-Yazıcı’nın üzerinde
hassasiyetle durduğu mesele ise “kötü Türk iradesine karşı Suriyelilerin birleşmesi”
gerekliliğidir85
.
1.3.3.1.4. Beyrut Gizli Cemiyeti
1875 yılında Beyrut’ta kurulmuş olan bu cemiyetin esas gayesi, bütün
Arapların bağımsızlığını değil yalnızca Suriye ve Lübnan’ın bağımsızlığını
istemesidir86
. Bunun yanı sıra bu cemiyetin Osmanlı Devleti’nden birçok talep ve
beklentileri olmuştur87
. En dikkat çeken yönü ise hilâfetin Türkler tarafından gasp
edildiğini iddia etmesine rağmen hiçbir zaman hilâfetin Araplarda olması gerektiğine
dair bir iddiasının olmamasıdır88. Sadece bu yönüyle diğer cemiyetlerden ayrılmış
fakat hedef ve programları açısında diğer cemiyetlerle benzerlikler göstermiştir.

84 G. Antonius, a.g.e., s. 53; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 84; Ö. O. Umar, a.g.e., s.
86; Se. Günay, a.g.m., s. 89.
85 S. Günay, a.g.m., s. 89.
86 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 84.
87 Ayrıntılı bilgi için bkz. Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 85; Ö. O. Umar, a.g.e., s. 87.
88 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 85.
42
1.3.3.1.5. El-Külliyetü’s-Suriyye Li Protestaniyye (Protestan
Suriye Birliği)
1880 yılında Beyrut Amerikan Protestan Koleji öğrencisi beş Arap genç
tarafından Suriye’de kurulan bir cemiyettir. Lübnan ve Suriye’nin birleşmesi ve
Lübnan’a verilmiş hakların Suriye’ye de verilmesini amaçlayan bu cemiyetin
faaliyetleri 1893 yılında tespit edilip kapatılmıştır. Kapatıldıktan sonra bu cemiyetin
üyeleri Mısır’a kaçmış ve İngiliz idarecilerine sığınmıştır89
.
1.3.3.1.6. Cem’iyetü’s-Sevri’l-Osmani (Osmanlı İnkılâp
Cemiyeti)
1897 yılında Arap milliyetçiliğinin iki önemli lideri olan Muhammed Reşid
Rıza ve Refik El-Azm tarafından Mısır’da kurulmuştur. Bu cemiyet, II.
Abdülhamit’e muhalif olan Türk, Ermeni ve Çerkezleri bir araya toplamak istemiştir.
Bu gayeyle açtıkları şubelerle Osmanlı ülkesinin her tarafında Arapça ve Türkçe
beyannameler dağıtmışlardır. Bu cemiyetin faaliyetleri meşrutiyetin ilan edildiği
1908 yılına kadar devam etmiş ve daha sonra kendi kendini feshetmiştir90
.
1.3.3.1.7. Rabitatü’l-Vatani’l-Arabi (Arap Vatani Birliği)
1904 yılında Paris’teki Arap öğrencileri tarafından Necib Azuri liderliğinde
kurulan bu cemiyet, Osmanlı hâkimiyeti altındaki bütün Arapların bağımsızlığını
talep etmiştir. Bu cemiyetin kabul ettiği prensipler ve yaptığı propaganda daha
sonraki cemiyetlere de örnek teşkil etmiştir91
.
Bu cemiyetin kurucusu olan Necib Azuri’nin en önemli özelliği Arapların
Türklerden ayrılmasını ve Arap birliğini savunan ilk yazar olmasıdır. Nitekim

89 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 86; Ö. O. Umar, a.g.e., s. 89.
90 Ö. O. Umar, a.g.e., s. 90.
91 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap s. 87.
43
Azuri’ye göre azınlıkta olan Hıristiyanların etkili bir siyasi hareket oluşturabilmeleri
için Müslümanlarla işbirliği yapmaları şart idi92
.
1.3.3.1.8. Cem’iyetü’n-Nehdetü’l-Arabiye (Arap Kalkınma
Cemiyeti)
23 Aralık 1906 yılında Suriye ve Lübnanlılar tarafından İstanbul’da kurulan
bu cemiyet, bütün faaliyetlerini gizli tutmuş ve amaçlarını, hürriyet ve eşitlik olarak
açıklamıştır93
.
1.3.3.1.9. Arap Diriliş Cemiyeti (Suriye Diriliş Cemiyeti)
1906 yılında Arap milliyetçilerinden Muhittin Hatip ve Arif Şihabi Mekteb-i
Enbar tarafından İstanbul’da kurulan bu cemiyetin amacı, Arap toplumunun
kalkınmasıdır. 1909 yılında adını Suriye Diriliş Cemiyeti olarak değiştirmiştir94
.
II. Meşrutiyet’in ilanına kadar birçok gizli cemiyetler kurulmuştur. Bu
cemiyetler her ne kadar sosyal ve sanatsal faaliyetler içerisinde oldukları imajı
vermeye çalışsalar da asıl gayeleri Arap milliyetçiliğini geliştirmek ve Osmanlı
Devleti içerisindeki Arap unsurlarını Osmanlı idaresine karşı birleştirip, isyan
ettirmek olmuştur.
1.3.3.2. II. Meşrutiyet’ten Sonra Kurulan Resmi Arap
Cemiyetleri
Meşrutiyetin ilanından önce gizli bir yapılanma içerisinde faaliyetler yürüten
Arap cemiyetleri, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra oluşan hürriyet ortamını fırsat
bilip faaliyetlerini açık olarak devam ettirmişlerdir. Bu dönemde her görüşten

92 A. Baktıaya, a.g.e., s. 262.
93 Ö. O. Umar, a.g.e., s. 90-91.
94 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ömer Osman Umar, a.g.e., s. 90-93.
44
gazeteler basılmaya, dernekler kurulmaya başlanmıştır. Her türlü muhalif görüş rahat
ve özgürce kendini ifade edebilme imkânı bulmuştur.
II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinin ardından Arap cemiyetlerinin örgütlenmesi
konusunda iki temel ayrım mevcuttu. Bir taraftan gizli bir örgütlenme içerisine giren
cemiyetler faaliyetlerine devam ederken diğer taraftan da resmi olarak kanunlar
çerçevesinde faaliyetlerini sürdüren cemiyetler teşekkül etmiştir. Bu cemiyetlerde
meşrutiyetten sonra oluşan mecliste yer alan bazı Arap asıllı milletvekillerinin yanı
sıra, Osmanlı ordusunda görevli üst rütbeli subaylar da yer almışlardır95. II.
Meşrutiyet’ten sonra kurulun resmi Arap cemiyetleri ise şunlardır;
1.3.3.2.1. İha’l-Arabi’l-Osmani (Osmanlı-Arap Kardeşliği
Cemiyeti)
24 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyetin ilan edilmesinden hemen sonra
aralarında Şam mebusu Şefik Bey El-Müeyyed ve daha sonra düzenlenecek olan
Paris Arap Kongresi Arap delegesi olacak olan Nedre’l-Matran gibi Arap ileri
gelenlerinin de hazır bulunduğu bir toplantıda kurulan bir cemiyettir96
. Kurucuları
arasında Osmanlı ordusunda görevli iki kıdemli Arap subayı olan, Aziz Ali ElMısrî97 ve Mahmut Şevket Paşa da vardır.
Cemiyetin en önemli hedefi ise, Osmanlı Devleti bünyesindeki Arapların
kendi haklarına, kendi yönetimlerine ve kendi eğitim sistemlerine sahip olmalarını
sağlamaktır. Arapların yaşadığı bölgelerdeki okullarda, Türkçenin yanı sıra Arapça
eğitimin verilmesi gibi talepleri de vardı98
. Bunun yanı sıra bu cemiyet, milliyetçi
fikirlerini, oluşan hürriyet ortamından sonra Osmanlı topraklarında yaymak

95 Ö. Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 21.
96 Ayrıntılı bilgi için bkz. :Ö. O. Umar, a.g.e., s. 94-96; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap s. 88-
93.
97 Aziz Ali El-Mısrî, 1904 yılında stajyer yüzbaşı olarak askeri okuldan mezun olmuş ve
Makedonya’nın Petroviç ve Osmaniye kazalarında Bulgar eşkıyalarının takibinde görev almıştır.
Meşrutiyetten önce İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne önce girmiş ve birçok vazife üstlenmiştir. 31 Mart
harekâtının bastırılması için İstanbul’a gelen Harekât Ordusu’nun bir müfrezesine kumanda etmiş,
Tophane kışlasının isyancılardan temizlenmesi için büyük çaba sarf etmiştir. Daha sonra gizli
cemiyetler içine girmiş ve bu cemiyetlerin kurulmasında önemli görevler almıştır. Ayrıntılı bilgi için
bkz.: Ömer Osman Umar, “Aziz Ali El-Mısrî ve Osmanlı Devletine Karşı Faaliyetleri”, Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 13, sayı:1, s. 419-436
98 B. Tibi, a.g.e., s. 146.
45
istemiştir99
. Özellikle mebus olan Şefik Bey El-Müeyyed, Araplar arasında
dayanışma olması gerektiği üzerinde durmuştur100
.
Faaliyetlerini 31 Mart 1909 (31 Mart Olayı) tarihine kadar sürdürebilen bu
cemiyet, 31 Mart Olayı’nda parmağı olduğu gerekçesiyle kapatılmıştır101
.
1.3.3.2.2. El-Müntediü’l-Edebi’l-Arabî (Arap Edebiyatçılar
Kulübü)
El-İha’nın kapatılmasından sonra resmî izinle 1909 yılında İstanbul’da
kurulan bir cemiyettir. Nitekim kapatılan El-İha’nın mal varlığı da bu yeni cemiyete
intikal etmiştir. Kurucuları arasında Arap mebusu, edebiyatçı, memur ve İstanbul’da
öğrenim gören Arap gençleri vardır. Kapatılan El-İha’dan sonra Arap ileri
gelenlerinin bir boşluk doğduğuna inanması üzerine kurulma kararı alınmıştır.
Kurucuları arasında Abdülkerim El-Halil, Yusuf Haydar, Seyfeddin El-Hatib, İzzet
El-Cündî, Sami El-Sulh, Ahmed Kadri ve Abdülkerim El-Cezairî gibi Arap siyasi
hayatında önemli yeri olan şahıslar vardır. Bu cemiyetin en önemli yayın organları
ise, El-Müfid, El-Hadara ve daha sonra bu adı alacak olan El-Munteda El-Ebedî gibi
gazetelerdir. Bu cemiyetin en önemli özelliklerinden biri de diğer cemiyetlerle
işbirliği yapmış olmasıdır. Bunlardan en önemlisi ise Mısır’da kurulan Âdem-i
Merkeziyet Cemiyeti’dir102
.
Görünüşte edebî bir kulüp olan bu cemiyetin asıl amacı, kurucularından
Ahmed İzzet Azamî’ye göre “Arap gençliğine milliyetçilik ruhu veren ve hedefi

99 Ö. Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 21.
100 Orhan Koloğlu, Üç İttihatçı (Arap, Kürt, Arnavut Milliyetçilikleri ve İttihat-Terakki), 2011, s.
59.
101 Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayrılıkçı Arap Örgütleri, Âliye Divân-ı Harb-i Örfisi, Yayına
Hazırlayan: Ayşe H. Aydın, İstanbul 1993, s. 17; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 92; Ö.
O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 98; Hasan Kayalı, a.g.e., s. 75-82.
102 Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti, cemiyetler içinde en iyi örgütlenmiş ve Arapların sözcüsü
konumunda olan bir cemiyetti. Ayrıntılı bilgi için bkz. Z. N. Zeine, a.g.e., s. 85; G. Antonius, a.g.e., s.
107; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap s. 93-98.
46
tamamen Arap milliyetçiliği olan bir kuruluş” olarak belirlenmiştir103. Bu gaye
etrafından yapılan yayınlar ve propagandalarda asıl gaye “Türk aleyhtarlığı”
olmuştur. İstanbul’da kuruluşundan sonra çok geniş kitlelere ulaşma imkânı bulmuş
ve hatta Suriye ve Irak’ta birçok şube açmıştır. Birçok yerden nakdî yardım alan bu
cemiyete, Amerika’da bulunan Hıristiyan bir Arap, cemiyetin hizmetleri için
kullanılmak üzere binlerce dolar göndereceğini mektupla bildirmiştir104
. Bu da
cemiyetin bir çok yerden yardım aldığını göstermektedir.
Mart 1915’de cemiyette hiç hesap tutulmamış olmasından dolayı idare
heyetinin cemiyete ait pek çok parayı zimmetine geçirdiği, kendini feshettiği
şeklinde gösterilmek istense de esasında diğer Arap cemiyetleri ile aralarında çıkan
anlaşmazlıklardan dolayı bu cemiyet kendini feshetmiştir105
. Fakat batılı yazarlara
göre ise bu cemiyetin faaliyetleri hükümetçe yasaklanmıştır106
. Cemal Paşa’nın
iddiasına göre ise bu cemiyetin ileri gelenlerinin seferberlik sırasında Suriye ve
Beyrut’ta çalışmak zorunda kalmış olmaları107 fesihe giden yol olmuştur.
1.3.3.2.3. Hizbu’l-La Merkeziyeti’l-İdariyyeti’l Osmani
(Osmanlı İdaresi Âdem-i Merkeziyet Partisi)
Eylül 1912’de Kahire’de bulunan Suriye, Lübnan ve Filistin göçmenlerinin
ileri gelenleri tarafından kurulan bir cemiyettir108
. Kurucuları arasında Refik El-Âzm,
İskender Âmmun, Muhasib’i Muhibüddin El-Hatib, Hakkı El-Azm, Reşid Rıza,
Fuad El-Hatib, Salim Abdülhali, Ali Neşaşibi, Davud Berekat, Ali Efendi ElErmanazi, Konstanti Efendi, Salih Bey Haydar, Hasan Efendi, Hammad, Nabet
Efendi Tella, Hafız Bey es-Said, Hartur Efendi El-Gazi, Abdülkadir Efendi Harisa,

103 Dördüncü Ordu-yu Humâyun, Âliye Dîvân-ı Harb-i Örfîsinde Tedkîk Olunan Mes’ele-i
Siyasiye Hakkında İzahat, Dersaadet Tanin Matbaası, İstanbul 1332, s. 37(bundan sonra İzahat
şeklinde kısaltılacaktır); Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 94.
104 Ayşe H. Aydın, a.g.e., s. 16.
105 İzahat, s. 43; Zekeriya Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 98.
106 B. Tibi, a.g.e., s. 147.
107 İzahat, s. 43; C. T. Karasapan, a.g.e, c. 2., s. 124.
108 Cafer Yalçın, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Ayrılıkçı Arap Örgütü El-Lâ Merkeziye Cemiyeti
(1912-1916)”, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Mersin 2005, s. 48; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 98; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi
ve Fransız…, s. 105; Z. N. Zeine, a.g.e., s. 87; B. Tibi, a.g.e., s. 149.
47
Sami El-Cavdini, İzzet El-Cündi, Numan Ebu Sa’r gibi isimler vardı. Bu cemiyetin
Hama, Humus, Baalbek, Nablus, Bekaa, Yafa ve Beyrut gibi önemli yerlerde
şubeleri vardı.
Bu cemiyetin en önemli hedefleri ise; her vilâyette iki resmi dilin (Türkçe ve
Arapça) olması, vilâyetlerde idarî sistemin âdem-i merkeziyet esasına göre
düzenlenmesi, her bölge idaresinin halkının istekleri doğrultusunda değişiklik
yapabilmesi ve seçim sisteminin değişmesi gerektiği gibi istek ve beklentilerdi109
.
Âdem-i Merkeziyet fikri esasında Osmanlı Devleti’nin yabancı olduğu bir
düşünce değildi. Prens Sabahaddin’in geliştirdiği ve Osmanlı Devleti içerisindeki her
eyaletin kendi içerisinde özerk olmasını esas alan bir düşünceydi110. Prens’in Paris’te
bulunduğu sırada etrafına topladığı Arap liderler de bu düşünceyi benimsemişlerdi.
Kanun-i Esasî’nin ilan edilmesinden sonra İstanbul’a gelen Prens Sabahaddin,
Teşebbüs-i Şahsî ve Âdem-i Merkeziyet Partisi’ni kurmuş ve bu parti Şam ve Beyrut
gibi yerlerde şubeler açmaya muvafık olmuştur. Nitekim bundan sonra da bu fikir,
Araplar arasında yayılmış ve birçok Arap lideri bu düşünceyi benimsemiştir. Fakat
1908 yılında bu parti kapatılmıştır. Bu tarihten sonra ise Âdem-i Merkeziyet fikri,
Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin programı arasında yer almıştır111
.
Her ne kadar Kahirede kurulan bu cemiyetin Prens Sabahaddin ile resmi bir
bağının olmadığı iddia edilse de, Prens’in düşüncelerini savunan Hürriyet ve İtilaf
Partisi’nin programı ile bu cemiyetin programı arasında benzerlikler mevcuttur.
Dolayısıyla Prens Sabahaddin aracılığıyla Osmanlı Devleti’nde yeşertilen Âdem-i
Merkeziyet fikrini112, Arap topraklarında bu cemiyet devam ettirmiştir.

109 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 107-108
110 Prens Sabahaddin’e göre Âdem-i Merkeziyet fikri, 23 Aralık 1876’da ilan edilen Kanun-i Esasî’nin
108. maddesinde yer bulan ”Vilâyâtın usûl-i idaresi tevsî-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif kaidesi üzerine
müesses olup derecatı nizâm-ı mahsus ile tayin kılınacaktır” ifadelerine binaen inşa edilen bir
düşünceydi. Bkz. resn Sabahaddin, Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne Bütün Eserleri, Haz:
Mehmet Ö. Alkan, İstanbul 2007, s. 140; Prens Sabahaddin’in Âdem-i Merkeziyet düşüncesine göre
idarî sistem, merkezden verilecek emirlerin her yerde uygulanması esasına göre değil, yerel
yönetimlerde oluşturulacak bir yönetim mekanizmasıyla kararlar alınıp uygulanmalıydı. Bkz. rens
Sabahaddin, Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ?, Çev: İnan Keser, Ankara 2002, s. 43; Muzaffer Budak,
Toplum Bilimci Prens Sabahattin, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İstanbul 1998, s. 220; Cavit Orhan
Tütengil, Prens Sabahattin, İstanbul 1954, s. 33; F. M. Sancaktar, a.g.e., s. 200.
111 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 98-101.
112 Yerinden yönetim fikrinin her ne kadar idarî işleri kolaylaştıracağı düşüncesi doğru olsa da,
dönemin şartları dikkate alındığında etnik unsurların milliyetçi duygularını yeşertmesi bağlamında
Osmanlı Devleti’nde başlayan çözülme sürecine katkısı hiçbir şekilde yadsınamaz. Çünkü Osmanlı
Devleti çok farklı din ve etnik unsurlara mensup bir toplum yapısına sahipti. Dolayısıyla Âdem-i
48
1.3.3.2.4. El-Cem’iyetü’l-Umumiyyetü’l-Islahiyye (Umumi
Islahat Cemiyeti)
Beyrut’ta 1912 yılında yirmi dört kişiden müteşekkil bir şekilde kurulan bu
cemiyet, görünüş itibariyle Osmanlı Devleti’ne karşı dış müdahalenin engellenmesi
maksadıyla kurulmuş olan bir cemiyet gibi gösterilmek istense de esasında fikrî
olarak ikiye ayrılmış durumdaydı. Cemiyetin Hıristiyan üyeleri; Suriye ve Beyrut’un
Fransız mandasına girmesini talep ederken, Müslüman üyeler Osmanlı Devleti’nden
memnun olup yönetim ve idarede Arap hukukun uygulanmasını istiyorlardı.
Cemiyete bu ismin verilmesinin sebebi ise Balkan Savaşlarının başladığı bir
dönemde Osmanlı kamuoyunda “ıslahat” düşüncesinin artmış olmasıdır113
.
1.3.3.2.5. Şam ve Basra Islahat Cemiyetleri
Kamil Paşa hükümetinin bütün vilâyetlerden ıslahat lâyihası istemesi üzerine
Şam’da 13 Ocak 1913’de kurulan Şam Islahat Cemiyet, kendi arasında bir fikir
birliği kuramamıştır. Cemiyet üyelerinin bir kısmı âdem-i merkeziyet fikrini
savunurken diğer kısmı ise merkeziyetçi bir idarî sistemin taraftarı idiler114
.
Tasvir-i Efkâr ve Tanin gibi bu tür oluşum ve düşüncelere çok şiddetli
muhalefet eden gazetelerde ıslahat aleyhtarı yazılar yazılmıştır. Nitekim Kanun-i
Esasî’ye aykırı olduğu düşüncesiyle Şam ve Basra Islahat Cemiyetleri daha sonra
kapatılmıştır115
.

Merkeziyet fikri Arapların, Osmanlı Devletinden bağımsızlığını kazanma sürecinde her zaman
kullanmak istedikleri bir düşünce olmuştur. F. M. Sancaktar, a.g.e., s. 432
113 Ayrıntılı bilgi için bkz. Z. Kurşun, a.g.e., s. 112-117; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve
Fransız…, s. 113-119; C. T. Karasapan, a.g.e., s. 125.
114 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 117; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…,
s. 119.
115 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 120.
49
1.3.3.3. Meşrutiyet’ten Sonra Kurulan Gizli Arap Cemiyetleri
Meşrutiyet’in yeniden ilan edilmesinden sonra kurulan bu cemiyetlerin asıl
amaçları Arap bağımsızlık hareketini güçlendirmek ve isyan ile bağımsızlıklarına
kavuşmak olmuştur. Resmi olarak kurulan cemiyetler bu amaçlarını açıktan
yapamadıklarından dolayı gizli bir örgütlenme içerisine girmişlerdir. Bunun doğal
sonucu olarak da resmi cemiyetlerle sürekli işbirliği içerisinde olmuşlardır. Arap
bağımsızlığını amaç edinen bu cemiyetler Fransa ve İngiltere gibi ülkelerden de her
türlü yardımı almışlardır116
.
1.3.3.3.1. El-Kahtaniyye Cemiyeti
Meşrutiyet’in yeniden ilan edilmesinden sonra, Ağustos 1909 yılında yeni
cemiyetler kanununun yürürlüğe girmesiyle birlikte 1909 yılının sonlarına doğru
İstanbul’da kurulmuş bir cemiyettir117. Arapların ilk ataları olarak kabul ettikleri
“Kahtanoğulları” ndan dolayı kurulan cemiyete bu isim verilmiştir. Kurucuları
arasında Halil Hamade, Aziz Ali El-Mısrî, Selim El-Cezairi, Abdülhamid Zöhravi,
Hakkı El-Azm, İzzet El-Cündi, Emir Adil Arslan, Emir Arif Şihabi, Emir Lütfi Bey
El-Hafız, Ali Efendi En-Nişaşibi, Safvet El-Avva, ve Şükrü El-Aseli gibi önemli
isimler vardır118
.
Faaliyetlerini gizli olarak sürdüren bu cemiyet üyeleri, birbirlerini tanımak
için sadece üyelerin bildikleri bir parola kullanmışlardır. 1911 yılına kadar bütün
Arap topraklarında şubeler açmışlar ve Müslümanların yanı sıra Hıristiyanları da
kendi çatıları altında toplamışlardır119
. Türk aleyhtarlığı ekseninde Osmanlı
Devleti’nden ayrılmak ise bu cemiyetin temel amacı olmuştur.

116 Ali Bilgenoğlu, Osmanlı Devleti’nde Arap Milliyetçi Cemiyetleri, 2007, s. 70; Ö. O. Umar,
Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 121; M. D. Kılınçkaya, a.g.e., s. 73-74; B. Tibi, a.g.e., s. 149.
117 İzahat, s. 43; C. T. Karasapan, a.g.e., c. 2., s. 124.
118 Bu şahıslar aynı zamanda El-Mütedi Cemiyetini oluşturan kişilerdir. İzahat, s. 45; Ö. Kürkçüoğlu,
a.g.e., s. 22; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 120; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve
Fransız…, s. 121; H. Kayalı, a.g.e., s. 210.
119 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 121.
50
Gizli bir yapılanma içerisinde olan Kahtaniyye Cemiyeti, üyeleri arasındaki
güvensizlikten dolayı aralarından birinin faaliyetlerini İstanbul’a bildirmesi
korkusundan dolayı kendini feshetmiştir120
. Cemal Paşa’ya göre bunun başka bir
sebebi ise; Halil Hamade Paşa’nın vefat etmiş olması, Hakkı El-Azm’ın Suriye
müfettişliğine, Aziz Ali El-Mısrî ile Selim Bey El-Cezâirî’nin başka hizmetlere
atanmış olması neticesinde cemiyetin faaliyetlerinin aksaması, kapanmasına sebep
olmuştur. Fakat bu fesih daha sonra kurulacak olan El-Ahd, Ellâ Merkeziye ve
Cem’iyet’üs-Sevriyyetü’l-Arabiyye cemiyetlerinin kuruluş aşamasına giden sürecin
başlangıcı olmuştur121
.
1.3.3.3.2. El-Ahd Cemiyeti (Yemin Cemiyeti)
Kahtaniyye Cemiyeti’nin faaliyetlerinin deşifre olmasından sonra yerine
farklı bir cemiyet kurma fikri oluşmuştur. Başta Aziz Ali El-Mısrî ve Arap
subaylarından oluşan bir grup tarafından İstanbul’da, Ekim 1913 yılında yeni bir
cemiyet kurulmuştur. Kurulan bu yeni cemiyeti oluşturan üyelerin birçoğu Irak asıllı
olup Osmanlı ordusunda görev yapan Arap subaylar idi. Diğer cemiyetlerden ayrılan
en önemli özelliği ise sadece askerlerden oluşan bir cemiyet olması idi122
.
Aziz Ali El-Mısrî önderliğinde kurulan bu cemiyetin hedefi federal bir Arap
devleti kurmaktı. Bunu gerçekleştirme adına savundukları iddia ise böyle bir federal
yapı kurulduğunda Arap bölgeleri Osmanlıya bağlı olacak ve İstanbul yine merkez
olarak kalacaktı. Bunun yanı sıra her bölge kendi istediği dili konuşacak ve resmi dil,
Türkçe olarak kalacaktı123. Yapılan faaliyetlerin ayrılıkçı faaliyetler olmadığını
göstermek adına, Osmanlı Devleti’nin büyük bir devlet olarak kalacağı vurgusu
üzerinde durulmuş olması neticesinde, bu isteklerin gerçekleşmesi durumunda
Osmanlı toprağı olan Arap topraklarında işgallerin daha da kolay olacağı aşikârdı.

120 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 124.
121 İzahat, s. 47.
122 İzahat, s. 47; B.Tibi, a.g.e., s. 148; Z. Kurşun, a.g.e., s. 124-125; Ö. Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 22;
Cemal Kutay, Tarihte Türkler Araplar-Hilâfet Meselesi, İstanbul 1970, s. 228; George E. Kirk, A
Short History Of The Middle East, London 1949, s. 122.
123 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 126-127; Z. Kurşun, Yol Ayrımında TürkArap…, s. 125.
51
El-Ahd cemiyetini önemli kılan ise Aziz Ali El-Mısrî faktörü idi. Aziz Ali ElMısrî aslen Türk olup, Osmanlı eğitim kurumlarında öğrenim görerek subay olan bir
askerdir. Osmanlı ordusunda önemli görevler yapmış ve birçok hizmetler etmiştir.
Fakat istediği makamlara gelememiş olması ve buna karşın Enver Paşa’nın önemli
mevki ve makamlara gelmesi sonucunda, Enver Paşa ile aralarında yaşanan ihtiras
sebebiyle Aziz Ali El-Mısrî, Arap milliyetçiliğine yönelmiştir. II. Meşrutiyet sonrası
oluşan ortamdan faydalanarak, bazı cemiyetler kurmuş ve bu cemiyetler vasıtasıyla
Arap milliyetçiliği fikrini geliştirmiştir. Kendisi subay olması dolayısıyla özellikle
Osmanlı ordusu içerisindeki subaylar arasında kendi fikirlerini yaymaya çalışmış ve
federal bir Arap devleti kurmak istemiştir. Bu sırada Trablusgarp Savaşı çıkmış ve
Aziz Ali El-Mısrî ayrılıkçı hareketleri nedeniyle tutuklanmış ve Divan-ı Harbe
verilmiştir124
.
Yapılan yargılama sonucunda Aziz Ali El-Mısrî önce idama mahkûm
edilmiştir. Bu durumun Türk-Arap çatışması haline dönüştürülmek istenmesi ve
Enver Paşa ile Aziz Ali El-Mısrî arasındaki şahsi bir mücadele gibi gösterilmeye
çalışılması üzerine bu ceza, önce on beş yıl hapis cezasına çevrilmiş daha sonra da
Aziz Ali El-Mısrî’nin affedilmesiyle sonuçlanmıştır. Bu durumda etkili olduklarını
iddia eden İngilizler ise, Aziz Ali’nin affedilmesinde kendilerinin etkiliği olduğu
propagandası yapmışlardır. Daha sonra Aziz Ali, Mısır’a gitmiş ve Osmanlı
aleyhinde çalışmalarına orada devam etmiştir125
.
El-Ahd Cemiyeti, Aziz Ali tutuklandıktan sonra ikiye bölünmüştür. Iraklı
subaylar kendi grubunu, Suriyeli subaylar da kendi grubunu oluşturmuşlardır. Daha
sonra ise bu cemiyetin üyeleri Arap ayaklanmalarında görev almışlardır126
.

124 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 433-434.
125 İzahat, s. 52; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 134; Z. Kurşun, Yol Ayrımında
Türk-Arap…, s.124.
126 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 126.
52
1.3.3.3.3. Cem’iyet’ül-Arabiyyeti’l-Fetat (Genç Araplar
Cemiyeti)
Arap gizli cemiyetlerin içerisinde en önemlisi olan El-Fetat Cemiyeti, 1911
yılında Paris’te Suriyeli öğrenciler tarafından kurulmuştur. El-Fetat Cemiyeti’nin
üyelerinin tamamı Müslümanlar oluşturmakta idi
127
. Cemiyetin kurucuları arasında
Muhammed Rüstem Haydar, Avni Abdülhadi, Muhammed Muhmasani, Abdülgani
El-Arisi, Refik El-Temimi ve Tevfik El-Süveydi gibi isimler vardı128
.
El-Fetat Cemiyeti, Arap bağımsızlık hareketinin gelişmesinde katkısı en fazla
olan cemiyetlerden biridir. Bu cemiyet, ilk başlarda Osmanlı bayrağı altında
Arapların kalkınmasını ve II. Meşrutiyet’in kendilerine tanıdığı haklardan
yararlanma arzusunda iken, daha sonra asıl amaçlarını ifşa etmişler ve Arap
bağımsızlığını sağlamak için çalışmışlardır. Bu açıdan bu cemiyet, Arap
bağımsızlığını hedefleyen bütün cemiyetler ile ilişkiler kurmuşlardır129
.
Bu cemiyetin en önemli özelliği ise 1913 yılında Paris’te yapılan Arap
Kongresi’ni düzenlemiş olmasıdır. Bu cemiyet bundan sonra da özellikle Birinci
Dünya Savaşı sırasında İngilizlerle işbirliği içerisine girmiş ve savaştan sonra da
müstakil Suriye ve Irak devletlerinin kurulması için çalışmıştır. 1918 yılından sonra
ise bu cemiyet içindeki üyeler, birçok parti kurmuşlar ve faaliyetlerini devam
ettirmişlerdir130
.

127 G. Antonius, a.g.e., s. 111; B. Tibi, a.g.e., s. 148; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s.
127; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız.., s. 129.
128 Ö. Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 22; Z. Kurşun, a.g.e., s, 127; M. D. Kılınçkaya, a.g.e., s. 75
129 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 127-128.
130 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 131.
53
1.3.3.3.4. En-Nahdatü’l-Lübnaniyye (Lübnan Kalkındırma
Cemiyeti)
Lübnan’da gizli olarak kurulan bu cemiyetin kurucuları arasında Abdülgani
El-Arisi, Daibes El-Mer, Halil Zeyne ve Yusuf El-Galbuni gibi isimler vardır.
Beyrut’ta da bir şubesi olan bu cemiyetin en önemli amacı ise, Beyrut topraklarının
Lübnan topraklarına katılması ve Lübnan sınırının Bekaa’ya kadar genişletilmesi
olmuştur. Bu amaç doğrultusunda Fransız Konsolosluğu ile ciddi ilişkiler içerisinde
olan bu cemiyete, Fransız Konsolosluğu tarafından ciddi oranda maddi yardımlar
yapılmıştır. Ayrıca bu cemiyet halka Fransız nüfuzunu yerleştirmiş ve Fransız
menfaatleri doğrultusunda çalışmıştır131
.
1.3.3.3.5. Erze Cemiyeti
19 Nisan 1912 tarihinde Lübnan’da kurulan bu cemiyete Habib Paşa Saad ve
Selim Bey El-Mavsi başkanlık yapmıştır. Lübnan’da bazı ıslahatların yapılmasının
elzem olduğu konusunda ittifak eden üyelerin en önemli istekleri, adli bağımsızlığın
sağlanması ve bu konuda her türlü müdahalenin engellenmesi, Lübnan ileri
gelenlerinin görüşlerine saygı duyulması ve cemiyetin ıslahat yapılması noktasındaki
görüşlerinin dikkate alınması olmuştur132
.
1.3.3.3.6. Cem’iyetü’l-Camiu’l-Arabiyye (Arap Birliği
Cemiyeti)
Muhammed Reşid Rıza ve Şeyh Ali Yusuf tarafından Mısır’da kurulan bu
cemiyet, Arap bağımsızlığı propagandası yapmıştır. Bu amaç doğrultusunda özellikle
Hindistan’da birçok faaliyetler gerçekleştiren bu cemiyet, Hintli Müslümanlar
arasında Arap bağımsızlığı fikrini yaymak için uğraşmıştır. Hintli Müslümanlar
arasında daha fazla etkili olabilmek adına “Cem’iyetü’l-Hadimu’l-Kabe” takma

131 Ayrıntılı bilgi için bkz. İzahat, s. 63-71; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 132.
132 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 133
54
adını kullanmış ve bu takma ad altında çok ciddi miktarda paralar toplamıştır.
Hindistan’ın yanı sıra Anadolu’da şubeler açıp, Kâbe-i Muazzama adına paralar
toplamıştır. Bu cemiyet, topladığı bu paraları ise Arap bağımsızlığı için
kullanmıştır133. Hindistan Müslümanları arasında Arap bağımsızlığı düşüncesini
yaymak istemesi esasında İngiltere’nin yararına olacağından bu cemiyetin, İngiliz
menfaatleri doğrultusunda faaliyetler içerisinde olduğunu söylemek mümkündür.
1.3.3.3.7. Cem’iyetü’l-İttihadi’l-Lübnanî (Lübnan Birliği
Cemiyeti)
Lübnanlı göçmenler tarafından 12 Aralık 1909 tarihinde Kahire’de kurulan bu
cemiyetin kurucuları arasında Antun El-Cemil, Davud Berekat, İskender Ammun,
Halil Ganem, Muhammed Telhuk, Haydar Meluf Bişare Ukeym, Halil Ebi Lame,
Bolis Mesed, Cercis Hanna, Anton Cemil, Muhtesip Haydar Maaruf ve Habib
Yazbek gibi isimler vardır. Cemiyetin başkanlığını İskender Ammun, sekreterliğini
ise Anton Cemil yapmıştır. Bu cemiyetin amacı ise Lübnan’ın bağımsızlığını
kazanması olmuştur134
.
1.3.3.3.8. İttihad-ı Lübnan Cemiyeti
Lübnanlılar tarafından İskenderiye’de kurulan bu cemiyete İskenderiye’de
bulunan bütün Lübnanlılar katılmıştır. Mektup yoluyla isteklerini Avrupa, Amerika
ve İstanbul’a ileten bu cemiyetin amacı, Lübnan’ın bağımsızlığını kazanmak
olmuştur. Bu cemiyet aynı zamanda Kahire merkezli çalışmış ve diğer cemiyetler ile
işbirliği yapmıştır135
.

133 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 134.
134 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 134.
135 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 134-135.
55
1.3.3.3.9. El-Cem’iyet’üs-Sevriyyetü’l-Arabiyye (Arap
Ayaklanma Cemiyeti)
Aziz Ali El-Mısrî’nin İstanbul’da yargılanıp cezasının affedilmesinden sonra
Mısır’a döndüğü zaman El-Ahd Cemiyeti’ne bu isim verilmiştir. Bu cemiyet
faaliyetlerini gizleme ihtiyacı hissetmemiş ve dini, Arap milliyetçiliğini birleştirici
bir unsur olarak kullanmak istemiştir. Bu gaye etrafında Osmanlı Devleti’nin İslâm
dinini korumadığı propagandasını Araplar arasında yaymaya çalışmıştır136
.
Bu cemiyet Arap fikirlerini ve Araplık bilincini arttırabilmek için bildiriler
neşretmiş ve bu sayede Arapların milli duygularını arttırmak istemiştir137
.
Gerek II. Meşrutiyet’ten önce gerekse de II. Meşrutiyet’ten sonra kurulan en
önemli cemiyetler bunlardır. Fakat Arapların kurdukları cemiyetler sadece bunlarla
sınırlı değildir. Aynı zamanda Araplar, sadece Osmanlı topraklarında değil ülke
dışında da birçok cemiyetler kurmuşlardır. Bu cemiyetlerin bazıları uzun ömürlü
olamamış bazıları ise, diğer cemiyetlerle birleşme yoluna giderek faaliyetlerini
devam ettirmişleridir. Bu şekilde kurulan cemiyetlerin bazıları ise şunlardır; ”Le
Reveil de la Nation Arabe (Avrupa Milli Uyanışı), Cem’iyetü’l-Ahdar (Yeşil Bayrak
Cemiyeti), Cem’iyetü’l-Alemi’i-Ahdar (Kara El Cemiyeti), El-Islahü’l-Edebi (Edebi
İyileştirme Cemiyeti), Cem’iyetü’d-Difa’ (Savunma Cemiyeti), Cem’iyetü’l-Terakki’lLübnanî (Lübnanlılar İlerleme Cemiyeti)138
.
Bu gizli cemiyetler aynı zamanda büyük oranda Arap bağımsızlığı hedefi
doğrultusunda Arap milliyetçiliğini destekleyen Fransa’nın yardımlarıyla
örgütlenebilmişlerdir. Bu bağlantıyı deşifre edip, ortaya koyan ise Cemal Paşa
olmuştur139
.
Çok farklı saiklerle kurulmuş olsalar da bu cemiyetlerin tek ortak noktası,
Arap bağımsızlığını kazanma yolunda Arap milli uyanışını gerçekleştirmek ve Arap
halkını isyana teşvik etmek olmuştur. Kurulan bu cemiyetlerin birçoğu, 1916 Şerif

136 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 134.
137 Hüseyin Kâzım Kadri, Balkanlardan Hicaza İmparatorluğun Tasfiyesi- 10 Temmuz İnkılâbı
ve Netayici, Sadeleştiren: Kudret Büyükcoşkun, İstanbul 1992, s. 158.
138 Z. Kurşun. Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 131; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…,
s. 137-138.
139 B. Tibi, a.g.e., s. 154.
56
Hüseyin İsyanı’nda, Şerif Hüseyin’e yardım etmişler ve Osmanlı ordusuna karşı
İngilizlerle birlikte çarpışmışlardır. Bunun yanı sıra bu cemiyetlerin Arap
milliyetçiliğini geliştirmek adına 1913 tarihinde topladıkları Paris Arap Kongresi
sayesinde, birlikte hareket edebilme imkânına kavuşmuşlardır.
1.3.4. Paris Arap Kongresi
II. Meşrutiyet’le birlikte Osmanlı Devleti’nde yaşayan Araplar, cemiyetler
aracılığıyla hedeflerine ulaşamayacaklarına anladıklarında, güçlerini birleştirmek için
bir kongre düzenlemek fikri ortaya çıkmıştır. Bu fikrin ortaya çıkmasıyla beraber
Fransa hükümetinin izni alınarak Paris’te bir kongre yapmaya karar verilmiştir.
Öncesinde İttihat ve Terakki Hükümeti, Paris’te bir Arap kongresinin
düzenlenmesini engellemek amacıyla Fransa hükümeti nezdinde girişimlerde
bulunduysa da bir sonuç alamamıştır. 18-24 Haziran 1913 tarihinde gerçekleşen bu
kongre, Arapların siyasi faaliyetlerinden en önemlisi olmuştur. Kongreyi düzenleyen
El-Fetat Cemiyeti olmasına rağmen bu cemiyet, gizli bir cemiyet olduğundan dolayı
kongreyi kendi ismiyle değil de, Avrupa’da yaşayan Arap göçmenler adına
düzenlemiştir. Kongrenin düzenlenmesi aşamasında El-Fetat Cemiyeti, Kahire’deki
Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti ile irtibata geçmiş, bu kongreye iştirak etmelerini ve
tanınmış siyasetçilerin de katılmalarını sağlamalarını istemişlerdir. Bu davete olumlu
cevap veren Âdem-i Merkeziyet Cemiyeti, Abdurrahman El-Zehravi’yi Kongre
Başkanı olarak tayin etmiştir. Bunun üzerine kongre hazırlıkları başlamış ve Avrupa
ve Amerika’da bulunan Araplara hitaben bir bildiri hazırlanarak yayınlanmıştır. Bu
bildiriye göre kongrede ele alınacak en önemli meseleler şunlardır:
1. Vatanın istiklâli, devamı ve işgallere karşı müdafaa,
2. Osmanlı ülkesinde yaşayan Arapların hukuki hakları,
3. Âdem-i Merkeziyet fikrine göre bir siyasi ıslahat gerekliliği,
4. Suriye’den yapılan göçler ve Suriye’ye göç140
.
Bu başlıklar altında kongre, 18 Haziran 1913 tarihinde Abdurrahman ElZöhravi başkanlığında Paris’te St. German caddesinde Coğrafya Enstitüsü salonunda

140 İzahat, s. 103; G. Antonius, a.g.e., s. 114; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 132-133;
M. D. Kılınçkaya, a.g.e., s 69-70.
57
toplanmıştır141. Kongreye katılanlar arasında, idare heyeti olarak Şarl Dibas, Cemil
Bey Rum, Avni Abdülhâdi, Nedra Matrân, Abdülgani El-Arîsî, Şükrü Ganem, Cemil
Bey Ma’luf, Muhammet El-Mahmasâti142; Beyrut Islahat Cemiyeti Adına, Selim
Selâm, Ahmet Muhtar, Halil Zeine, Şeyh Ahmet Tarabba, Eyüp Sabri; Âdem-i
Merkeziyet Cemiyeti adına, Abdurrahman El-Zöhravi, İskender Ammun; Arap
Edebiyatçıları Kulübü adına; Abdülkerim El-Halil, Arap temsilcileri ve El-Fetat
Cemiyeti üyeleri katılmıştır143
.
Bunun yanı sıra toplantıda hazır bulunan diğer önemli isimler ise şunlardır;
Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Faysal, Abdüllaziz Es-Suud, İbn-i Reşid’in kardeşi Zahil
El-Subhan, Şeyh Cabir Bey, Şeyh Casip Han ve Üceymi Bey Saadun’un kardeşi
Hamid Bey Saadun144 gibi isimler kongrede hazır bulunmuştur.
Yoğun tartışmaların yapıldığı Paris Arap Kongresinde 21 Haziran 1913’teki
oturumunda ise şu kararlar alınmıştır;
1. Osmanlı Devleti’nde ıslahatların acil olarak uygulamaya konması elzemdir.
2. Arapların siyasi haklardan istifade etmesi sağlanmalı ve merkezi idareye
Türklerle birlikte iştirakleri sağlanma.
3. Arap vilâyetlerinin ihtiyaçları ve bölgenin şartları göz önüne alınarak
Âdem-i Merkeziyetçi idareler kurulmalı.
4. Beyrut Islahat Komitesi’nin 13 Ocak 1913 sunduğu ıslahat layihası acilen
uygulamaya konmalı.
5.Meclis-i Mebusan’da Arapça geçerli dil olmalı ve Arapça, Arap
vilâyetlerinde resmi dil olarak kabul edilmeli.
6. Askerlik hizmeti, Arap vilâyetlerinde zaruret olmadıkça mahalli olmalıdır.
7. Cebel-i Lübnan idaresine gerekli mali yardımlar yapılmalı.
8.Kongre, Osmanlı Ermenilerinin reformcu ve Âdem-i Merkeziyetçi
taleplerini tasvip eder.
9. Bu kararlar Osmanlı Devleti’ne ve dost devletlere de bildirilecektir.

141 Z. N. Zeine, a.g.e., s. 93; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 134; M. D. Kılınçkaya,
a.g.e., s. 70.
142 İzahat, s. 103-104.
143 Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 134.
144 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız.., s. 191.
58
10.Kongre idare heyeti, Fransa hükümetine konukseverliğinden dolayı
teşekkür eder145
.
Bu kararların ilan edilmesiyle birlikte aynı gün Kongre, kararların bir
kopyasını Osmanlı Devleti Paris Büyükelçiliği’ne takdim ederek, Osmanlı
hükümetine iletmesini istemiştir. Bu kongrenin Araplar üzerindeki etkisini azaltmak
için İttihat ve Terakki Hükümeti, kongreyi tertip eden idare heyetiyle anlaşmak üzere
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Genel Sekreteri Mithat Şükrü Bey’i Paris’e
göndermiştir. Yapılan görüşmeler neticesinde, alınan bu kararlar Osmanlı
Hükümeti’nce kabul edilmiş ve Arapları temsilen İstanbul’a gelen Abdülkerim ElHalil ile Dâhiliye Nazırı Talat Paşa arasında bir anlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşma
neticesinde de Araplara geniş haklar tanınmıştır146. Bu anlaşmanın kabul edildiğinin
duyulması üzerine ise Arap vilâyetlerinden İstanbul’a teşekkür mektupları
yağmıştır147
.
18-24 Haziran 1913 tarihleri arasında Paris’te düzenlenen Arap Kongresi’nin
ardından, Araplara geniş haklar verilmesinin yanı sıra Arap bağımsızlık hareketinin
liderlerini bu fikirlerinden vazgeçirmek için Osmanlı Devleti’nin önemli mevkilerine
Araplar getirilmiştir. Fakat bu durum Arap liderlerini bağımsızlık düşüncesinden
vazgeçirmek yerine ileride isyan sırasında ihtiyaç duyacakları kadroların hazır
bulundurulmasını sağlamaktan öteye gidememiştir148
.
Paris Arap Kongresi’nin toplanmasına karşı muhalefet edenler de mevcuttu.
Bunların başında da Şerif Hüseyin ve isyan sırasında onun askeri ordularını komuta
eden ve kongrenin yapıldığı sırada Erkan-ı Harbiye Binbaşısı olan Aziz Ali El-Mısrî
gelmekteydi. İkisi de Osmanlı Devleti’nin sıkıntılı bir süreçte bulunduğu bu sürede
böyle bir kongrenin tertip edilmesini, ihanet olarak nitelendirmişler ve kongre idare
heyetinin yardım taleplerini geri çevirmişlerdir149
. Esasında ise Şerif Hüseyin ve
Aziz Ali’nin bu şekilde görüş beyan etmelerinin altında, planladıkları isyan
hareketinin açığa çıkmaması istemeleri yatmaktadır.

145 Ö. Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 38; Z. Kurşun, Yol Ayrımında Türk-Arap…, s. 135-136; M. D.
Kılınçkaya, a.g.e., s. 70-71; Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 194-195.
146 Ayrıntılı bilgi için bkz. : Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 199-200.
147 M. D. Kılınçkaya, a.g.e., s. 72.
148 Ö. O. Umar, Osmanlı Yönetimi ve Fransız…, s. 202.
149 A. Bilgenoğlu, a.g.e., s. 182.
59
Bu kongreye muhalefet eden bir diğer önemli isim ise Lübnan’ın önemli
ailelerinden olan ve aynı zamanda sıkı bir Osmanlıcı olarak bilinen Emir Şekip
Arslan’dır. Paris’te bir Arap Kongresi’nin toplanmasına karşı çıkan Arslan, kongre
ile ilgili hatıralarında şunları söylemiştir; “…ben böyle bir kongrenin yapılmasına
karşıydım. Bana göre böyle bir kongre, Suriye’ye gözünü dikmiş olan Paris gibi bir
başkentte yapılmamalıydı. Devlet, Balkan Savaşlarıyla uğraşırken böyle bir kongre
düzenlemek doğru değildi... Devletin itibarının zedelenmesi sadece Türk değil bütün
Müslümanlara zarar veriyordu, çünkü milliyetçi olduğumuzu göstermek için ne
kadar uğraşsak da Avrupalıların gözünde tek bir millettik…” demiştir. Devamında
ise Paris Arap Kongresi’nin sonuçlarını değerlendiren Arslan’ın, şu ifadeleri dikkat
çekicidir; “…Devlet Arap sorununa bir çözüm bulmak istiyordu, bu nedenle anlaşma
yaptığı Fransa’ya Suriye bölgesinde birçok ekonomik ayrıcalık tanıdı. Buna karşılık
Fransa, Paris’teki kongreye katılanlarla ilişkisini kestiğini söyledi. Oysa daha önce
kendilerine yardım sözü vermişti…” diyerek, Fransa’nın ikili bir tavır sergilediğini
anlatmıştır. Arslan’a göre bu durum, kongreden beklentileri azaltmıştır150
.
Paris Arap Kongresi ile birlikte ayrılıkçı Araplar, bağımsızlığa giden yolda
fikir birliği sağlamışlar ve bu aşamada ilk adım olarak Sait Halim Paşa Hükümeti ile
kongre kararlarında yer alan ıslahatları yapma konusunda anlaşmışlardır. Bu
kararların birçoğu âdem-i merkeziyet siyaseti etrafında istenilen ıslahatlardı. Osmanlı
Devleti’nin bu süreçten sonra Balkan Savaşları ile uğraşmak zorunda kalıp, bu
ıslahatları gerçekleştirme fırsatı bulamaması neticesinde ise Araplar, bağımsızlık
adına bu ıslahatların gerçekleştirilememiş olmasını fırsat bilmişler ve İttihat ve
Terakki Hükümeti’ni suçlamışlardır151
.
1.3.5. Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na Girmesi ve
İsyan Üzerindeki Etkisi
Bismarck’ın, 18 Ocak 1871 tarihinde Almanya’nın siyasi birliğini
sağlamasının ardından Almaya, Avrupa‘da bir denge unsuru olarak ortaya çıkmıştır.

150 Emir Şekip Arslan, İttihatçı Bir Arap Aydınının Anıları, ter: Halit Özkan, İstanbul 2008, s. 65.
151 A. Bilgenoğlu, a.g.e., s. 200-212.
60
Almanya’nın gelişen ekonomisi, diğer güçlü devletleri endişelendirmekteydi.
Üretimin arttığı Almanya, ürünlerini satabilmek için yeni pazarlara ihtiyaç duymakta
ve doğuya doğru nüfuz alanını genişletmek istemekteydi. 1890’dan sonra Almanya,
bu ihtiyacına binaen hedef olarak önce Güneydoğu Avrupa ve Ön Asya’yı belirlemiş
daha sonra da, Afrika ve Asya’ya yönelmiştir. Böylece İngiltere için Almanya,
İngiltere’nin denizlerdeki hâkimiyetine güçlü bir rakip olarak ortaya çıkan ve
Avrupa’da güçler dengesini değiştiren bir ülke olmuştur. Özellikle Almanya,
İngiltere’nin Asya’daki en büyük sömürge ülkesi olan Hindistan’a giden yolunun
güvenliği ve deniz aşırı çıkarları önünde büyük bir tehdit olarak ortaya çıkmıştır.
Ayrıca İngiltere, Kızıldeniz’deki geçiş hatlarını sürekli açık tutmak istemiştir152
.
İngiltere de kendisine rakip olarak ortaya çıkan bu gücün etkinliğini doğal olarak
azaltmak istemekteydi. Bunun yanı sıra Fransa ise, güvenliği açısından Avrupa’da
hemen yanı başında güçlü bir Almanya’nın varlığından endişe duymaktaydı153
. Bu
şartlar altında Almanya, hem İngiltere hem de Fransa için büyük rakip idi.
Yine bu dönem, rekabetin en çok arttığı ve güçler arasındaki çıkar
çatışmalarının en çok keskinleştiği bir dönem olmuştur. Özellikle demiryolu
imtiyazları, İstanbul ve boğazlar meselesi ile birlikte Filistin meselesi büyük güçler
arasında bölünmelere sebebiyet vermiştir.
İngiltere ve Fransa’nın Almanya aleyhine politikaları giderek daha da
keskinleşmiş ve Almanya’nın da Ön Asya’ya olan ilgisi daha belirginleşmişti. Bunun
neticesinde Almanya, geleceğini doğuda görmeye başlamaktaydı. Bu fikrin
oluşmasında ise Alman siyasi birliğini sağlayan Bismarck’ın siyasi etkinliğinin
azalıp, Kayzer II. Wilhem’in şansölye olmasıyla Almanya’nın ordularını ve özellikle
de donanmasını güçlendirmesi gelmektedir154
.
Dünyada oluşan bu dengeler neticesinde Almanya siyasi ve ticari imtiyazlar
alabilmek için gözünü Osmanlı Devleti’ne dikmişti. Osmanlı Devleti de giderek
belirginleşen bloklar arasında, güçlü devletleri temsil eden İngiltere ve Fransa

152 M. Talha Çiçek, “Şerif Hüseyin İsyanının Türk ve Arap Kimlik İnşa Süreçlerindeki Etkisinin
Analizi”, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Sakarya 2007, s. 52
153 R. Uçarol, a.g.e., s. 461-462.
154 Hakan Uyar, “Birinci Dünya Savaşında Suriye-Filistin Cephesi Stratejileri”, Çanakkale Onsekiz
Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2006,
s. 16
61
tarafında yer almak istediyse de, bu devletlerin buna yanaşmaması neticesinde
tarafsız kalmıştır. Almanya gerek doğu ticaretini geliştirmek gerekse dünyada
belirginleşen bloklar arasında tarafsız kalan Osmanlı Devleti’ni kendi tarafına
çekmek istemesinden dolayı Osmanlı Devleti’ne yaklaşmıştır. II. Wilhem döneminde
doğuya karşı artan ilgisi çerçevesinde Almanya’nın, Osmanlı Devleti’ne olan ilgisini
de arttırmıştır.
II. Abdülhamit’in saltanatı döneminde, Osmanlı ordusunun ıslahı için Alman
General Von Der Goltz’un İstanbul’a gelmesi, II. Wilhelm’in 1889 ve 1898’da
İstanbul’u ziyaretinin ardından Suriye, Filistin ve Kudüs’e uğraması155 Osmanlı
Devleti’nin Almanya’ya olan sempatisini arttırmıştır. İlk olarak İngiliz şirketlerine
verilen 1856 İzmir-Aydın Demiryolu imtiyazının156 ardından Bağdat Demiryolu
imtiyazının157 1899’da Almanya’ya verilmiş olması, Osmanlı Devleti ile Almanya
arasındaki yakınlaşmayı daha da arttırmıştır158
.
Bu gelişmeler etrafında 1914 yılına gelindiğinde, Enver ve Talat Paşalar;
Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesi gerektiğinden bahsederek Osmanlı Devleti’nin
tarafsız kalması durumunda diğer devletlerin Osmanlı ülkesini paylaşmak için ittifak
edeceğini savunmuşlardır. Bu iddiaları kanıtlayan gelişme ise savaştan önce
yaşanmıştır. Nitekim İngiltere, II. Wilhelm’e götürdüğü teklifinde; Almanya’nın
Irak, Mısır ve Arap yarımadasını kendisine, Suriye’nin de Fransa’ya bırakılması
şartıyla, Osmanlı toprağı olan Anadolu’nun da Almanya’ya bırakılacağı teklifini
sunmuştur. Fakat bu teklifi II. Wilhem kabul etmemiştir159
. Bu gelişmeler ve diğer
sebeplerden ötürü160 Osmanlı Devleti, 12 Kasım 1914’de İtilaf Devletlerine savaş
ilan etmesi üzerine Birinci Dünya Savaşına fiilen girmiştir161
.

155 Celal Tevfik Karasapan, a.g.e., c.1, s. 122.
156 Edward Mead Earle, Bağdat Demiryolu Savaşı, Çev: Kasım Yargıcı, İstanbul 1972, s. 40.
157 Dönemim Almanya Dışişleri Bakanı Baron von Schön bu imtiyazın her ne kadar sadece Osmanlı
Hükümeti ile Anadolu Demiryolu Kumpanyası arasındaki bir anlaşma olduğunu iddia etse de esasında
bu bir siyasi anlaşmadır. E. M. Earle, a.g.e., s. 131.
158 Bayram Kodaman, “II. Abdülhamid Döneminde Şark Meselesi”, Devr-i Hamid Sultan II.
Abdülhamid, haz: Metin Hülagü- Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, Kayseri 2011, c. 1, s. 315.
159 Emir Şekip Arslan, Bir Arap Aydının Gözüyle Osmanlı Tarihi ve 1. Dünya Savaşı Anıları,
İstanbul 2010, s. 411; R. Uçarol, a.g.e., s. 469.
160 Ayrıntılı bilgi için bkz.: R. Uçarol, a.g.e., s. 461-469.
161 R. Uçarol, a..g.e., s. 469; Ziya Şakir, Paşalar Talat-Enver-Cemal, İstanbul 2010, s. 152.
62
Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesiyle birlikte daha
önceden İngiltere ile irtibata geçip belli ölçüde fikir birliği sağlayan Şerif Hüseyin,
isyana giden süreçte daha da cesaretlenmiştir.
Araplar, Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesiyle birlikte, eğer Araplar da
Osmanlı’nın tarafında savaşa girecek olurlarsa bu savaşı kim kazanırsa kazansın,
sonuç olarak Arapları başkaları yöneteceği tezi üzerinde durmuşlardır. Dolayısıyla
Arap ayaklanmasıyla birlikte başka milletlerin hükmüne boğun eğmekten kurtulmak
mümkündü162. Bu öngörüyle Birinci Dünya Savaşı’na giren Araplar, savaş sırasında
da bu fikirle hareket etmişlerdir.
Osmanlı Devleti’nin resmen Birinci Dünya Savaşı’na girmesinden on beş gün
sonra Enver Paşa’nın isteğiyle Dördüncü Ordu Kumandanlığı’na atanan Cemal Paşa,
21 Kasım 1914 günü Suriye’ye doğru yola çıkmış ve Aralık ayının ilk günlerinde
Şam’a varmıştır163
. Görev yerine vardıktan sonra Kanal Seferi için hazırlıklara
başlayan Cemal Paşa, Şerif Hüseyin’den oğullarından birisinin yardımcı bir
kuvvetle, Hicaz Valisi Vehib Bey refakatindeki Hicaz Fırkası Kumandanlığı’na
katılmasını istemiştir. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti, Mekke idaresinden Rusya,
İngiltere ve Fransa’ya halife adına cihad ilan edildiğinin mukaddes yerlere ilan
edilmesi istemiş ve Hicaz bölgesinden askeri birlik talep edilmiştir. Bu talebe karşı
ise Şerif Hüseyin şu cevabı vermiştir:
Cihad ilan edilmesi ve asker gönderilebilmesi için, öncelikle Arapların istedikleri
hakları elde edecekleri konusunda ikna edilmeleri gerekir. Bunun için öncelikle siyasi
suçlular için genel af ilan edilmeli ve Suriye ile Irak’ta adem-i merkeziyet yönetimi ilan
edilmeli. Sultan Selim zamanından beri kabul edilip miras yoluyla aktarılan haklar
yeniden tanınmalı ve şerifliğin babadan oğla geçeceği benimsenmelidir.
Bunlar yapıldığı takdirde Arap milleti üzerine düşeni sadakatle yerine getirecektir,
Suriye’de bulunan Emir Faysal’ın yanına yeni askerler gönderilecektir. Ayrıca Şerif
Hüseyin, Hicaz’ın doğusundaki her türlü düşman hareketine son verdikten sonra,
oğullarından bir tanesini Irak cephesine gönderecektir. Bu arada devletin İbn-i Reşid’i
cihada katılması için teşvik etmesi lazımdır.

162 K. Abdullah, a.g.e., s. 98-99.
163 C. Paşa, a.g.e., s. 185-193.
63
Bu şartlar yerine getirilmediği takdirde, daha önce girilmemesi ve ilan edilmemesi için
tavsiyede bulundukları bir savaşa Arapların katılması beklenmemelidir. Bu durumda
Arapların tek yapacağı, devletin galip gelmesi için dua etmek olacaktır164
.
Bu sırada Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Faysal da Suriye’de, Cemal Paşa’nın
yanında bulunmaktaydı. Şerif Hüseyin’in bu cevabına çok kızan Enver Paşa ise Şerif
Hüseyin’i, oğlunu bir daha görememekle tehdit etmiş ve Şerif Hüseyin de oğlunun
Mekke’ye dönmesi şartıyla, bir birlik göndereceği cevabını vermiş ve nitekim oğlu
Emir Ali’yi Hicaz Sefer Kuvvetleriyle Mekke’den hareketle Medine’ye göndermiştir.
Fakat Medine’ye varır varmaz Emir Ali, babasından aldığı emir gereği daha ileri
gitmeyerek, Medine’de kalmış ve Kanal Seferi’ne katılmamıştır165. Bu duruma
karşısında Cemal Paşa, Şerif Hüseyin’in farklı planları olduğunu anlamıştır.
Şerif Hüseyin, Osmanlı Devleti’ni Birinci Dünya Savaşı’na girmek
konusunda kendi tavsiyelerini dinlememekle suçlamıştır. Bunun yanı sıra bu durumu
da bir fırsat olarak görmüş ve eğer kendilerinden bir askeri kuvvet talep ediliyorsa
öncelikle kendilerine istedikleri hakları verilmesi gerektiğini öne sürmüştür. Birinci
Dünya Savaşını fırsat olarak gören Şerif Hüseyin, her fırsatta Osmanlı’nın yanında
olduğu imajını vermeye çalışmış ve yaptığı hazırlıkları 1916 yılına kadar gizli tutmak
için uğraşmıştır.

164 K Abdullah, a.g.e., s. 99-100.
165 C. Paşa, a.g.e., s. 200-201.
64
İKİNCİ BÖLÜM
ŞERİF HÜSEYİN İSYAN VE İNGİLTERE
2.1. İNGİLTERE’NİN İSYAN FİKRİNİNOLUŞMASINDAKİ
ROLÜ
2.1.1. Şerif Hüseyin ve Oğullarının İngiliz Hayranlığı
Mekke Emiri Şerif Hüseyin, isyan öncesi İngiltere’nin yer aldığı tarafın
savaşı kazanacağı görüşündeydi ve buna inanmıştı. Nitekim bu konuda Sadrazam
Sait Halim Paşa’ya yazdığı mektupta da savaşa girilmemesi konusunda Osmanlı
Devleti’ni uyardığından bahsetmektedir. Aynı şekilde Şerif Hüseyin ve oğulları
savaştan sonra İngiltere’ye olan güvenlerini açıkça ifade etmişlerdir. Bu konuda Emir
Abdullah’ın hatıralarında özellikle de Lloyd George hükümeti ve Winston Churchill
hakkında zikrettiği şu ifadeler oldukça dikkat çekicidir:
… Britanya’nın son asırdaki şans ve talihi olan Winston Churchill, aynı zamanda nadir
bulunan bir şahsiyettir. Churchill, Birleşik Krallığı ve İmparatorluğu mucizevî biçimde
kurtarmaya muvaffak olmuştur…
…İngiltere ve onun başbakanı vatanseverlik, hak uğruna sabırla savaşma, vatanın
selameti ve milletin izzet ve şerefinin korunması için canla başla çalışma konusunda
bütün dünyaya örnek olmuşlarıdır. Britanya zafere layık olduğunu ve bunu hak ettiğini
göstermiştir…
…Beni, kardeşim Faysal’ı Irak’ın kralı olması için çalışmaya sevk eden, Doğu Ürdün’e
gitmemi ve Hasenî ile Suriye birliğine hazırlık yapmak maksadıyla çalışmamı sağlayan
da Mr. Winston Churchill’dir…1
Bu sözleriyle Emir Abdullah’ın, İngiltere’ye karşı duyduğu hayranlığı
anlattıktan ve Winston Churchill için sarf ettiği sözlerden sonra Araplar için tavsiye
niteliğinde söylediği şu sözler oldukça önemlidir:

1 K. Abdullah, a.g.e., s. 241-242.
65
…Ey Araplar! Bilmelisiniz ki İngiltere ile işbirliğine eğilimli olmamız gerekiyor.
Çünkü dikkat edin, bütün büyük uluslar onlara karşı çıkmaktan aciz kalmışlardır.
İngiltere hiç kimseye hak etmediği değeri vermez. İngiltere yalancı, korkak ve
tembellerle iş birliği yapmaz. İngiltere politikalarını duygularıyla hareket ederek ya da
herhangi bir anlaşma veya savaşta kendisine yapılan yardımlara bakarak oluşturmaz.
Tam tersine İngilizler sabırlı ve istikrarlı bir millettir ve ancak güçlülere saygı duyarak
onları kendilerine katmak isterler. Başarısızlığı sevmedikleri gibi, ondan uzak dururlar.
Şu halde siz de güçlü, uyanık, sözünün eri ve dikkatli olun ki, İngiltere yanınızda yer
alsın ve dostluğunu sizinle paylaşsın..2
.
Araplara her zaman İngilizlerle işbirliği içinde olmaları gerektiğini öğütleyen
Emir Abdullah, İngilizlerle işbirliği yapmak için onlara güvenmek gerektiğinden
bahsetmekte ve İngilizlere olan hayranlığını dile getirmektedir.
2.1.2. İngiltere ve Şerif Hüseyin’in İlk İrtibata Geçişi: Emir
Abdullah İle Lord Kitchener Görüşmesi
Mısır Yüksek Komiserliği’nce hazırlanan bir raporda Emir Abdullah ile ilgili
bazı değerlendirmeler yapılmıştır. Bu değerlendirmelere göre, Şerif Hüseyin’in
ardındaki asıl gücün oğlu Emir Abdullah olduğu, kendisinin hırslı ve güçlü bir
karaktere sahip olan, diplomatik ilişkilerde ihtiyatlı davranan biri olarak ön plana
çıktığı vurgusu üzerinde durulmuştur. Bunun yanı sıra Şerif Hüseyin’in özellikle para
konusunda çok aceleci olduğu ve sabırsız bir kişiliğe sahip olduğu da vurgulanmıştır.
Şerif Hüseyin’in bağımsızlığa giden süreçte çok kararlı ve kendine güvenen bir
yapısının yanında öncelikle yapılması gerekenin Hicaz’daki Osmanlı kuvvetlerini
geri çekilmeye ikna etmek olduğu ve bunun için bölgedeki diğer Arap liderleriyle iyi
ilişkiler içinde olması gerektiği konusunda hassas olduğu3
üzerinde durulmuştur. Bu
konuda Şerif Hüseyin, oğlunun bütün planlarını ve hedeflerini desteklemekteydi.
1912 yılında Emir Abdullah, Meclis-i Mebusan’da görev yaptığı üçüncü
döneminde Mekke’den İstanbul’a giderken, bu sırada İngiltere’nin Mısır Yüksek

2 K. Abdullah, a.g.e., s. 242-243.
3 Mısır Yüksek Komiserliği’nden İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na 14 Şubat 1914 tarihli rapor; TNA.
FO. 141/460 nr. 8
66
Komiseri olan Lord Kitchener’ın da Kahire’de bulunduğunu öğrenmiştir. Mısır
Hidiv’inin Emir Abdullah’ı, Kitchener ile tanıştırmak istemesi üzerine Emir
Abdullah, Kitchener ile tanışmış ve bu kısa görüşmeden sonra odadan ayrılmışlardır.
Bu görüşmeden bir buçuk saat sonra ise Kitchener, nezaketen iade-i ziyaret yapmak
gayesiyle, Emir Abdullah görüşmek istediğini Mısır Hidiv’i aracılığıyla Emir
Abdullah’a bildirmiştir. Bunun üzerine Emir Abdullah, Lord Kitchener’in bu
davetini kabul etmiş ve gerçekleşen bu görüşmede, Doğu işlerinden sorumlu İngiliz
diplomat Ronald Storrs da hazır bulunmuştur4
.
Emir Abdullah ile Kitchener, Osmanlı Devleti’nin Arap bölgelerindeki
siyasetini konuştuktan sonra Emir Abdullah, Kitchener’a, İttihat ve Terakki
Hükümeti ile babasının arasının gergin olduğunu, İttihat ve Terakki Hükümeti’nin
babasını görevden almak istediğini ve bunun gerçekleşmesi durumunda babasının
isyan edeceğini söylemiştir. Aynı zamanda Türkler ile Araplar arasındaki çatışmanın
artık belirginleştiğini ve bu durumda İngiliz Hükümeti ile bir işbirliği yapmaları
gerektiğini ifade etmiştir. Bu sırada Şerif Hüseyin büyük bir hazırlık içerisindeydi.
Emir Abdullah, Arap bağımsızlığını amaçladıklarını uzun uzadıya Kitchener’a
anlattıktan sonra silah ve diğer konularda İngiliz Hükümeti’nin kendilerine yardım
edip etmeyeceğini sormuştur. Bu soruya Ronald Storrs, normal şartlarda Şerif
Hüseyin’in elinde bulunan silahın yeterli olacağı cevabını vermiş ve görüşme sona
ermiştir5
. İngiliz Dışişleri Bakanlığı’ndan Mısır’a gönderilen bir mektupta ise Emir
Abdullah aracılığıyla Şerif Hüseyin’in kesin olarak İngiliz Hükümeti’nin
kendilerinin yanında mı, yoksa karşısında mı olduğunun sorulması6
istenmiştir.
Bu görüşmeden sonra Kahire’den Mısır Yüksek Komiseri Lord Kitchener
tarafından, İngiliz Hükümeti Dışişleri Bakanı Edward Grey’e gönderilen gizli ibareli
bir mektupta Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Abdullah’ın Kahire Büro’suna gelerek bazı
istek ve beklentilerinin İngiliz Hükümeti tarafından karşılamasını istediği
bildirilmiştir. Emir Abdullah bu kısa ziyaretinde yeni Vali’nin babasıyla uyum içinde

4 K. Abdullah, a.g.e., s. 61; Ö. Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 75; C. T. Karasapan, a.g.e., c.2., s. 128; Alpay
Kabacalı, Arap Çöllerinde Türkler, İstanbul 2003, s. 70; Yılmaz Altuğ, “Arap Ülkelerinin Osmanlı
İmparatorluğu’ndan Ayrılışı”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi Dün/Bugün/Yarın, sayı:25, Ekim
1969, s. 28; Mehmet Tekin, Arap İsyanı ve Suriye’nin İşgali 1915-1920, Antakya 1995, s. 11.
5 G. Antonius, a.g.e., s. 127-128
6
İngiltere Dışişleri Bakanlığı’ndan Mısır Yüksek Komiserliğine gönderilen 8 Ocak 1914 tarihli yazı;
TNA. FO. 141/460 nr. 8.
67
olmadığını, Hicaz’ın sorunlarıyla fazla ilgilenmediğini, Mekke’ye gelen hacıların
huzur ve güvenliğini sadece babasının sağladığını ve bu durumun sürtüşmelere neden
olduğundan dolayı Türk hükümetinin, babasını görevden alma girişiminde
bulunduğunu anlatmıştır. Kutsal yerlerin yönetimi meselesinin kendilerinin
uhdelerinde olduğunu ve İngiliz hükümetinin eğer babasının görevinden alınmasını
istemiyorsa bunu önleme adına Bâb-ı Âli nezdinde girişimlerde bulunması
gerektiğini anlatmıştır. Babasının, Hindistan Müslümanlarının hem hac konusunda
hem de diğer meselelerde her zaman yardımcısı olduğunu ve onların huzur ve
güvenini sağlama hususunun kendi teminatları altında olduğunu özellikle belirtmiştir.
Hükümetin, kesinlikle babasını azletmek istediğini ve babasının Hicaz’da
oluşturulmak istenen Osmanlı birliğine karşı mücadele verdiğini söyleyerek, bu
konuda İngiliz hükümetinin kendilerine destek vermesi gerektiğini Mekke’ye Türk
Hükümeti tarafından deniz yoluy

.bir takviye birliğin gönderilmesinin