2024
Meşhur edebiyat tarihçilerimizden Nihat Sami Banarlı 2.7.1968 tarihli Meydan dergisinde “Tevfik İleri İçin” başlığıyla bir makale yayımladı. Merhumun bu yazısını geçen gün “Kitaplar ve Portreler” isimli eserde de görünce, bir kere daha dikkatle ve ilgiyle okudum. Banarlı, sözlerine eskiden okullarda yapılan mükâfat törenlerinden söz ederek başlıyor, şimdilerde unutulan bu güzel geleneğin tekrar programa alınmasını arzu ediyor. Bu konunun önemini vurgulamak için de esasen biz, bütün iyi âdetlerimizi kaybede kaybede bugünkü hallere düştük diye hayıflanıyor.

Ünlü edebiyatçımız ilerleyen sayfalarda ise, Milli Eğitim tarihimizin pırlanta isimlerinden biri olan merhum Tevfik İleri’yle ilgili hatıralarına yer veriyor. Buna göre, Tevfik İleri, Demokrat Parti iktidarının belki en vatansever, en milli duygularla dolu bir Maarif Vekilidir.

İleri, bütün gayretini harcayarak Maarif’te bilgili, dirayetli, mütehassıslardan oluşan bir istişare heyeti teşkil etti. Yapılacak her işte onların fikirlerine başvurmayı prensip haline getirdi. İleri sürülen fikirlerden bazıları kendi düşüncelerine, hatta Menderes’in isteklerine aykırı bile olsa, alınan kararları saygıyla karşıladı.

Tevfik İleri merhum, bakan olmadan önce bütün milliyetçi ve mukaddesatçı çevreler tarafından seviliyor ve sayılıyordu. Halk Partisi iktidarının son yıllarında Samsun’da bulunuyordu ve talebe kuruluşlarının başkanlığı takdirle karşılanıyordu. Nihat Sami Bey ise o sıralarda Hürriyet Gazetesinde yayımladığı yazılarda bu iktidarın yıkıcı maarif politikalarını ve Maarif’te yapılan fahiş hataları olanca şiddetiyle eleştiriyordu. İleri de, daha Samsun’dayken bu yazıları ilgiyle okuyordu. Milli Eğitim Bakanı olunca, Nihat Sami Bey’i hemen Ankara’ya davet ediyor, Maarifte, kendisinden sonra en yetkili mevkilerden birinde görev almasını istiyor, Halk Partisi iktidarı o zamanlar Nihat Sami Bey’in de hocalık yaptığı İstanbul Eğitim Enstitüsü’nü, Yüksek Öğretmen Okulu’nu ve İlköğretim Okulu’nu kapatmıştı. Ünlü edebiyat tarihçimiz yeni bakandan bu mektepleri açmasını rica edip Maarif’te sadece hoca olarak kalmak istediğini belirtiyor.

Bakan Bey, Nihat Sami Banarlı ile Ankara’da mutlaka birlikte çalışmayı istiyor. Hatta bir gün, “Benim Maarifi idarem bir tesadüftür, bu vazifeyi asıl sizler yapacaksınız” diyor. On beş gün sonra İstanbul’a gelerek, Nihat Sami Bey’in isimlerini verdiği mekteplerin hepsini yeniden açıyor. Sonra Maarif’in Dil Kurumu ile alakasını kesmek için, bu kurumun tabii başkanlığından istifa ediyor. Bir ihtisas heyeti oluşturarak Kurum’un berbat ettiği Türkçe terimleri düzeltmek istiyor. Bu heyet 40 gün çalışarak önce felsefe terimlerini düzeltiyor. Fakat Milli Eğitime nüfuz eden solcular ve halkçılar bu iyi hareketi -maalesef- baltalama işinde başarılı oldular.

Tevfik İleri, bir gece Fatih’teki bir aile ile toplantısından dönerken ünlü edebiyat tarihçimize şöyle diyor:

“Biz, her şeyden önce muallim mekteplerini kurtarmalıyız. Yıkıcı kuvvet, zehrini bilhassa bu okullar vasıtasıyla akıtıyor. Vatanına, milletine, tarihine bağlı hakiki vatan evladı ve münevver öğretmenler yetiştirmek için sizin daha birkaç arkadaşınızın yıllardan beri yazarak ve bilfiil okutarak yaptığınız

hizmeti bu şekilde yapacak yeni elemanlar yetiştirdiğimiz gün Türkiye kurtulacaktır!”

Bakan Bey, sonra sözlerine şöyle devam ediyor:

“Sene sonu yaklaşıyor. Muallim Mektebi öğrencilerini kazanmak için onları onore etmeye mecburuz. Bu sene onlar için bir mesleğe giriş günü te’sis etmek istiyorum. O gün onlara hediye vereceğim. Bu hediye büyük bir kütüphane olabilir. Fakat bir de onlara hocalığın gururunu tattıracak bir kitap neşretmek istiyorum. Acaba ne yapmalıyım?”

Nihat Sami Banarlı, bu soruya cevaben hem kurulması düşünülen kütüphane hakkındaki düşüncelerini dile getiriyor, hem de her yıl muallim adaylarına verilmek üzere bir armağan kitap hazırlanmasını tavsiye ediyor. Ve bu armağan kitap 1958-1959 yıllarında cilt cilt hazırlanıp öğrencilere dağıtıldı. Ne yazık ki, her iyi şey gibi bu da sonradan terk edildi.

Bu armağan kitapla benim de göz aşinalığım vardı. Nihat Sami Bey’in yazısını okuyunca hemen Yüksel Gölpınarlı Bey’in Üsküdar’daki sahaf dükkânına gittim ve eseri satın aldım. O zamanki Maarif Vekili Celal Yardımcı’nın takdimiyle neşredilen bu “Armağan”da Süleyman Nazif, Yahya Kemal Beyatlı, Namık Kemal, Remzi Oğuz Arık, Orhan Şaik Gökyay, Behçet Necatigil, İbrahim Kafesoğlu, Abdülhak Şinasi Hisar, Ali Fuad Başgil gibi değerli yazarların ve şairlerin makaleleri ve şiirleri yer alıyor. Ayrıca bir yabancı yazarın kaleminden çıkan “İslam Dininde Bilgiye ve Bilgiliye Verilen Değer” başlıklı araştırma ile büyük Arap edebiyatçısı Cahız’ın “Türklerin Faziletleri”ni anlatan makalesi büyük önem arz ediyor.

Bu istidrattan sonra konuya devam edelim.

Nihat Sami Banarlı ile Bakan Bey arasında geçen konuşmalardan biri de, Milli Eğitimde alınan olumlu kararları baltalayanlarla ilgilidir. Edebiyat tarihçimiz, Maarif Vekili olarak memlekete hizmet için gece uyumuyor, gündüz oturmuyorsunuz. Yine de işler istediğiniz gibi yürümüyor. Çünkü Maarif’te hâlâ Halk Partisi’nin ve solcu şebekenin elemanları var. Bunların bir kısmı, hatta önemli mevkilerdedir ve durmaksızın iyi işleri baltalıyorlar, diyor.

Bu sözler Bakan Bey’i durgunlaştırıyor ve uzun uzun düşündürüyor. Tevfik İleri merhum ikinci defa Maarif’in başına getirilince Nihat Sami yukarıdaki sözleri bir kere daha tekrarlıyor. Ancak Bakan Bey, bu sefer durgunlaşmıyor, anlayışla karşılayıp şöyle diyor:

“Haklısınız. Bana ilk söylediğiniz zamanda, az çok işin farkındaydım. Fakat sonra daha sıkı araştırdım. Netice sizin dediğiniz gibi çıktı. Şimdi daha iyi anlıyorum ki, Türk Maarifi’ni zehirlenmiş veya zehir saçan insanlardan kurtarmak çok zor olacak. Gelecekte Maarif hayatımızın daha çok zorlaşacağından korkuyorum.”

Bizim de lise yıllarında edebiyat kitabını okuduğumuz merhum Nihat Sami Banarlı, acı gerçeği şöyle dile getiriyor:

“Gelecek, sayın ve aziz İleri’nin dediği gibi oldu. Bugün bu hadise, daha yaygın olarak hâlâ böyledir. Maarifimizde hâlâ yıkıcı ve solu tutmak için çalışan gafiller sinsi sinsi ve yığın yığındır!

Tevfik İleri, bu gibi fesatların önüne geçebilecek azimde ve kudrette idi. Vatan, millet ve Allah sevgisi ona bu yolda her tedbiri aldırabilirdi. Fakat merhum Menderes’in en büyük hatası sık sık vekil değiştirmek ve bazen Maarif’e en olmayacak insanları vekil diye getirmek oluyordu. Kısaca, Menderes, Maarif’e ehemmiyet vermeyişinin cezasını çekmiştir.

Vekilleri dama taşı gibi oynatmak, bilhassa Maarif’te büyük hatadır. Çünkü bir Vekil’in Maarif’in iç yüzünü kavraması, kim dalkavuktur, yüze güler, el uğuşturur, fakat arkadan kötü işler görür, baltalar ve kimler orada Maarifimizin kalkınması için değil, yıkılması için çalışır. Bir Maarif Vekili tam bunları öğrendiği sırada yerinden edilirse, Maarif elbette doğru yola giremez!”

Bu konuda söylenecek daha çok söz var. Onları da naklederiz inşallah!

“Son derece hızlı bir değişmenin yaşandığı ülkemizde tarihi şehirlerimiz giderek asıl kimliklerinden uzaklaşıyor. 1950’lerden beri yaşanan büyük iç göç yüzünden, başta İstanbul olmak üzere, bütün şehirlerde yerli nüfus azınlığa düşmüş, yeni sakinler ise yerleştikleri şehrin kültürünü, tarihi ve tabii dokusunu korumak hususunda yeterli hassasiyeti göstermemişlerdir.

Türk ve İslam kültürünün bir özeti olmak bakımından bizim için çok ayrı bir önem taşıyan İstanbul, bu mânâda en fazla zarar gören şehirlerin başında gelmektedir. Gerekli tedbirler alınmadığı için, ne yazık ki, nüfusu inanılmaz bir hızla artan bu güzel şehir korkunç bir yağmaya uğramış, tarihi ve tabii dokusu, dili, kültürü ve incelmiş gelenekleriyle birlikte yok olmaya yüz tutmuştur.

İstanbul’u korumak görevimiz ve tarihi sorumluluğumuzdur. Bu bakımdan belediyelere büyük iş düştüğünü söylemeye bile gerek yoktur. Biz kanunla sınırları çizilmiş ‘beledi’ hizmetlerin yanı sıra sorumluluğunu üstlendiğimiz şehrin kimliğini korumayı ve bu kimliğin çeşitli yönleriyle araştırılmasını sağlamayı da asli görevlerimizden sayıyoruz.

Kültür İşleri Daire Başkanlığı tarafından yayımlanacak kitaplarla, İstanbul’un geçmişiyle bugünü ve geleceği arasında kopan bağların yeniden belli ölçüde kurulabileceğine inanıyor, yeni kuşakların bu kitapları okuyarak İstanbul’u daha çok seveceklerini ve İstanbul’da yaşamanın bir ayrıcalık olduğunu öğreneceklerini ümit ediyoruz.

Bu düşüncelerle yayımladığımız bu güzel kitabı İstanbullu aziz hemşehrilerime sunmaktan gurur ve bahtiyarlık duyuyorum.”

Sayın Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan’ın İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı iken kaleme aldığı bu “önsöz” kültür tarihimizin en önemli kaynaklarından birini teşkil eden “Mecelle-i Umur-ı Belediye”nin baş tarafında bulunuyor. Gerçekten de dokuz büyük ciltten meydana gelen bu külliyat tam bir kültür hazinesi olarak karşımıza çıkıyor.

İstanbul’la ilgili olarak yerli ve yabancı yazarların, özellikle tarihçilerin yayımladıkları kitaplar sayı itibariyle öyle büyük bir yekûn tutuyor ki, sırf bunların isimlerini sıralamak bile uzun soluklu bir çalışmayı gerektirir. İstanbul kitaplarının büyük bir bölümünü de bu tarihi şehrin belediyeciliği ve belediye başkanlarıyla alakalı çalışmalar oluşturuyor. Arap harflerinden Latin harflerine aktarılarak ve fakat sadeleştirme cihetine gitmeden neşredilen Mecelle-i Umur-ı Belediye işte bu şehir kitapları listesinin en başında yer alıyor. Unutmayalım ki, bu dokuz ciltlik külliyatın müellifi olan Osman Nuri Ergin, İstanbul belediyesinde mektupçuluk yani genel sekreterlik yapmış, ayrıca vilayet mektupçuluğu görevinde bulunmuş bir kültür tarihçimizdir.

Bütün belediye başkanlarının, başkan yardımcılarının, başta kültür müdürlükleri olmak üzere diğer ilgili personelin bu eseri baştan sona okumaları gerekir. Şurasını da belirtmekte fayda var. Mecelle-i Umur-ı Belediye, nefis bir Osmanlı Türkçesiyle kaleme alındığı için şerh ederek, yani açıklayarak okunması bir mecburiyettir. Maalesef bugün, Ahmet Hamdi Tanpınar, Peyami Safa, Refik Halid Karay gibi üstad edebiyatçılarımızın dili bile şimdiki nesle ağır geliyor. Durum böyle olunca, toplu okumalar işi kolaylaştıracaktır ve bu şaheserlerden yeteri kadar istifade edilecektir. Belediyelerimiz belediyecilikle ve İstanbul tarihiyle ilgili kitapların okunmasını devamlılığı olan seminerler haline getirirlerse, kültür tarihimize büyük bir katkıda bulunmuş olurlar.

Merhum Osman Nuri Ergin’in bu konuda daha başka eserlerinin de bulunduğunu biliyoruz. Mesela ilk defa Arap harfleriyle yayımlanan 774 sayfalık “İstanbul Şehreminleri”, yani belediye başkanları kitabı da İstanbul’a hizmet eden şahsiyetleri tanıtma bakımından büyük önem arz ediyor. İstanbul Şehreminleri’ne aynı zamanda biyografik eser gözüyle de bakabiliriz. Bu da yukarıda tarif ve tavsiye ettiğimiz tarzda mütalaa edilirse şüphesiz ki zevkle yararlanmak mümkün olur. Bugünkü şehreminleri, dünkü şehreminlerine köprülük yaparlarsa, geleceğin şehreminlerine de yol göstermiş olurlar.

İstanbul Vilayeti Mektupçusu ve İstanbul Polis Mektebi Belediye Zabıtası Dersleri Muallimi Osman Nuri Ergin’in “Beledi Bilgiler”, “Türk Tarihinde Evkaf, Belediye ve Patrikhaneler”, “İstanbul’da İmar ve İskân Hareketleri”, “Türk Şehirlerinde İmaret Sistemi”, “Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı”, “Fatih’in İmareti Vakfiyesi” isimleriyle yayımlanmış daha bir hayli kıymetli eserinin bulunduğunu biliyoruz. Merhumun şehir tarihçiliği dışında Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti, Muallim Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, beş ciltlik Türkiye Maarif Tarihi, İbn-i Sina Bibliyografyası gibi isimlerle yayımlanan kitapları da hazine değerindedir. Burada bir parantez açıp belirtmek gerekirse, Türk Maarif Tarihi de böyle seminer şeklinde okutulması icap eden önemli kaynaklardan biridir. Öğretmenlerimizi böyle eserlerle tanıştırmak elbette ki, Milli Eğitim tarihimize yapılmış önemli hizmetler sırasına girecektir.

İçimde ukde kalmasın diye söyleyeyim. Kültür tarihimize bu kadar hizmet eden Osman Nuri Ergin hakkında ciddi ve hacimli bir biyografi hâlâ yazılmış değil. Bu üstün hizmet madalyası, maarif müntesiplerinin arasından çıkacak sahibini bekliyor.

İstanbul’un kültür hayatına; tarihine, edebiyatına, manevi özelliklerine ve güzelliklerine dair eser neşreden daha birçok değerli yazarımız bulunuyor. İstanbul’un çeşitli okullarında tarih hocalığı yapan ve kendisini öğrencilerine çok sevdiren, ayrıca on bir ciltlik “İstanbul Ansiklopedisi”ni binbir meşakkatle neşreden Reşad Ekrem Koçu da bu kafilenin çilekeş ama mutlu yolcularındandır. Kendi ifadesiyle, bu şehir uşağı, eğer dört başı mâmur bir sponsor bulmuş olsaydı her an baş vurduğumuz onbir ciltlik külliyat, belki de kırk ciltte tamamlanmış olarak kütüphanelerimizi süsleyecekti. Hatırlatmadan geçmeyeyim, Reşad Ekrem Koçu’nun süreli yayınlarda neşretmiş olduğu tarih, biyografi ve İstanbul yazıları da şayet bir araya getirilip yayınlanırsa bir on bir cilt daha ortaya çıkmış olur.

İstanbul sevdalılarının hangi birini anlatalım? Hem Bizans, hem Osmanlı İstanbul’unun tam bir uzmanı olan rahmetli Prof. Dr. Semavi Eyice de bu tarihi şehre eyice hizmet etti. Yazılarıyla ve konuşmalarıyla bazı tarihi eserlerin ortadan kaldırılmasına engel oldu.

İbrahim Hakkı Konyalı, İbrahim Hilmi Tanışık gibi isimler de özellikle camiler ve çeşmeler hakkında yayımladıkları kitaplarla İstanbul kültürüne büyük hizmetlerde bulundular. Merhum İbrahim Hilmi Tanışık’ın yıllar önce neşredilen “İstanbul Çeşmeleri”nden sonra, geçenlerde Üsküdar Belediyemizce yayımlanan ve tanıtımı yapılan iki büyük ciltlik “İstanbul Camileri”de bu şehrin bütün camilerini cami olarak (içine alarak) raflardaki yerini aldı. Unutmadan söyleyeyim, Konyalı merhumun iki ciltlik “Üsküdar Tarihi” de yine Üsküdar Belediyesince gün ışığına çıkarılmıştı. Bu vesileyle Başkan Hilmi Bey’e ve mesai arkadaşlarına başarılar diliyorum.

Muhakkak tanıtılması gereken bir eser daha var ki, o da “Revnakoğlu’nun İstanbul’u – İstanbul’un İç Tarihi” adını taşıyor. Bu beş ciltlik hazine de Fatih Belediyesince yayımlandı ve tabii büyük bir kültür hizmetine imza atılmış oldu. Cemaleddin Revnakoğlu’nun evrakını kisve-i tab’a büründürerek ihya eden Prof. Dr. Mustafa Koç’a da Cumhurbaşkanlığı büyük ödülü muhakkak verilmelidir. Âcizane tavsiyemdir.

ALİ EMİRİ EFENDİ
Millet Kütüphanesi’nin kurucusu ve ilk hafız-ı kütübü Ali Emiri Efendi’nin en büyük ve son derece takdire şayan iki büyük hizmetinden birincisi, kültür tarihimizin şaheseri olan Divanü Lügati’t-Türk’ü edebiyat dünyamıza kazandırmış olmasıdır. İkincisine gelince o da tam bir yazma eserler hazinesi olan Millet Kütüphanesini Türk milletine hediye etmesidir. Merhum, bu konuda öyle büyük bir hassasiyete sahipti ki, geleneğe uyularak, bu kitap hazinesine “Ali Emiri Efendi Kütüphanesi” denilmesi gerekirken öyle yapılmadı, “Millet Kütüphanesi” ismi tercih edildi.

Bu satırları yazarken aklıma geldi. Divan edebiyatımızın seçkin isimlerinden olup, “Revani” mahlasıyla şiirler kaleme alan Şüca, Sultan İkinci Bayezid’le Yavuz Sultan Selim’in hizmetinde bulundu.

Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman devrinde Ayasofya ve Bursa kaplıcalarının mütevelliliği (yöneticiliği) kendisine verildi. Revani, Kırkçeşme Mahallesinde kendi ismini taşıyan bir cami ve yanında da müdavimler ve acizler için odalar inşa ettirdi.

Rivayete göre Yavuz, bir gün oradan geçerken caminin kime ait olduğunu soruyor. Ayasofya Camii’nin mütevellisi Revani’nindir cevabını alan padişah, “Ayasofya camilerin en büyüğüdür. Onun mütevellisi her sene bunun gibi birçoklarını bina etse bile şaşırmamak gerekir!” cevabını veriyor. Bunun gibi, özellikle günümüzde inşa edilen millet kütüphanelerine de işte bu ilk millet kütüphanemiz ilham kaynağı olmuştur diyebiliriz.

Hayatını kitaplara, kitaplarını Türk milletine bağışlayan Ali Emiri Efendi, 1924 yılının Ocak ayında vefat etti ve vasiyeti üzerine Fatih Camii haziresine defnedildi. Kitabiyat dünyamızın bu seçkin ismi her yılın ocak ayında kabri başında düzenlenen mütevazı törenle anılıyor. Ruhunun şad olması için Kur’an tilavetiyle birlikte dualar okunuyor. Bu güzel geleneği, önceki hafız-ı kütüb Mehmet Serhan Tayşi gibi, şimdiki müdiremiz Melek Gençboyacı Hanım da büyük bir zevkle devam ettiriyor.

İçinde bulunduğumuz, daha doğrusu yeni girdiğimiz 2024 yılı merhumun vefatının yüzüncü yıldönümü olduğuna göre, bu kitapların efendisini bir kere daha hatırlamaya ve hatırlatmaya çalışalım. Hiç şüphe yok ki, Ali Emiri Efendi “muhibbânı kütüb”ün, hatta “mecânin-i kütüb”ün, yani kitap dostlarının ve kitap delilerinin en başında gelmektedir. Merhum hocamız Prof. Orhan Okay böyle insanlardan söz ettiği bir yazısında “iflah olmaz kitap hastaları” ifadesini kullanıyor. Böyle bir tecennün, böyle bir hastalık Mecnun’un Leyla’ya olan aşkını temsil ettiği için elbette ki hayranlık duyulması gereken bir özellik ve güzelliktir.

Ali Emiri’nin bu aşkı daha küçük bir çocukken başladı. Sabahlara kadar kitaplarla meşgul olduğunu, yorulup uykuya daldığı zaman ise rüyasında okuduklarını tekrar ettiğini, bu sebeple arkadaşlarının kendisinin yanında rahatça uyuyamadıklarını bizzat şöyle ifade ediyor: “Lamba kenarında kitap mütalaa ederken sabah olmak defaatle vâki oldu. Uyusam kimse yanıma yatamazdı. Okuduğum kitapları suret-i âleni ile (açıkça) tekrar edermişim!” Bu durumunu şu beyitle de dile getiriyor: “Gülşene gitsem de yanımda berâberdir kitâb / Uykuya varsam da dersim gösterir rüyâ bana.”

Ali Emiri Efendi’nin kitap tutkusu hakkında birçok yazı yayımlandı. Ünlü tarihçilerimizden Ahmet Refik Altınay bu minval üzere kaleme aldığı makalede şöyle diyor:

“Ali Emiri için hayat kitaptan başka bir şey değildi. Gayet sade yaşar. Kitap almak için nafakasını bile kesmekten zevk duyardı. Onun için aşk, saadet, hayat kitaplarıydı. Günlerini genellikle kitaplarını vakfettiği Millet Kütüphanesi’nde geçirir, daima ulema ve fuzala ile ünsiyet ederdi. Etrafına toplanan genç dimağların ülfet ve mesaisinden, kendisine karşı gösterdikleri saygılı tavırlardan son derece haz duyardı.”

Bu kitap âşığının mâşukuna duyduğu büyük ilgiyi nev’i şahsına münhasır üslubuyla ve olanca canlı tablolarıyla anlatan kalem erbabından biri de Mithat Cemal Kuntay’dır. Öyleyse bu sözümüzü isbat sadedinde kısa bir iktibasta bulunalım:

Namık Kemal ve Mehmet Âkif kitaplarının yazarı şöyle diyor:

“Otuz beş sene evvel Sahhaflar’da kitapçı dükkânında sükût ederek oturan bir adam görürdüm: Ali Emiri Efendi.

Ali Emiri Efendi, kitapçı dükkânında birini bekliyormuş gibi sokağa ait bir çehreyle otururdu. Halbuki onun beklediği şey dükkânın içindeydi. Kitap!.. Çünkü Emiri Efendi, kitapçı dükkânında saatlerce oturuyor demek, kitapçı bir gün evvel terekeden mutlaka bir yazma kitap aldı demekti. Çünkü Emiri Efendi bunu mutlaka duyardı.

Ve bu yazma kitabı Emiri Efendi ucuz almayı, kitapçı pahalı satmayı düşünür, ikisi de bu hırsları belli olmasın diye karşılıklı susarlardı. Nihayet kitapçı bir ‘define’ bulduğunu söyleyerek, Emiri’ye bir kitap uzatırdı. Fakat Emiri Efendi, ‘define’yi elinin tersiyle iterdi:

İstemem, bir eşi bizim kütüphanede var, derdi.

Bu cevabı kitapçı Emiri Efendi’ye yakıştıramaz, meslek namına kızardı:

Eşi kütüphanenizde varsa ne çıkar? Rıza Paşa hazretlerinin kütüphanesinde bir yazma kitaptan üç dört nüsha bulunur. (Hakikaten bu Rıza Paşa’nın bir yazma kitaptan üç, dört nüsha aldığı o kadar meşhurdu ki, biz çocuklar bile bunu bilirdik. Birini tezhibi için, birini yazısı için, üçüncüsünü de cildi için alıyordu)

Emiri Efendi bu sefer Rıza Paşa’nın kütüphanesine kızardı:

Rıza Paşa’nın kütüphanesi mi? Hangi kütüphane? O, Ahmet Vefik Paşa’nın kütüphanesini aldı. Toplamadı, hazır buldu.

Bu münakaşa bir kavga sesiyle başladığı halde kavga çıkmazdı ve Emiri Efendi yazma kitabı satın alıp giderdi. Sonra ikisi birbirlerinin arkalarından mahremâne eğlenirlerdi. Kitabı ucuz aldığı için Emiri Efendi kitapçının cehaletine, kitapçı pahalı sattığı için Emiri Efendi’nin saflığına gülerdi. Bu işin tatlı tarafıdır; bir de korkunç kısmı var.

Eğer bu yazma kitabı Emiri Efendi almamış da Halis Efendi almışsa, ertesi gün Emiri Efendi’den, bu Halis Efendi’nin mahrem rezaletlerini öğrenirdim: ‘Resmi kütüphanelerden kitap çalar’dı. Hazine-i Hassa’da müteahhitlere alacaklarını vermemek için abdestsiz namaza durur, öğle namazını ikindiye kadar bitirmezdi. Ben, zavallı Halis Efendi’nin bu cinayetlerine Emiri Efendi’nin nûrâni sakalından başka bir delil bulamayınca ‘yazma kitap’ denen şeyden korktum. Fakat Emiri o kadar temiz adamdı ki karar verdim: Ahlaksız değildi, hastaydı. Hani Milad’ın ikinci asrından beri kitapların adediyle beraber miktarı çoğalan hastalardan biri. Yalnız başka kitap hastalarının yanında Emiri Efendi ehvendi. Çünkü ona gelinceye kadar Avrupa’da neler vardı. Okuması, yazması olmadığı halde 52.500 kitap toplayan Kont Astreler... bir kitabı mezadda alamadığı için arkadaşını vuran Don Vensanlar…”

Mithat Cemal Kuntay ve diğerlerinin Ali Emiri’yle ilgili ilginç değerlendirmeleri “Ayaklı Kütüphaneler” isimli kitabımın sayfalarında yer alıyor. Bu yazıyı Kültür ve Turizm Bakanlığına bir tavsiye ile bitireyim. Ali Emiri’nin renkli hayatı, özellikle Kaşgarlı Mahmud’un şaheserini buluşu, kaliteli ve uzun soluklu bir film yapılırsa bakanlık, adına uygun önemli bir icraatta bulunmuş olur.

Not: Vefatının 100. yılı dolayısıyla Türk Edebiyatı Vakfı’nda Ali Emiri’yi anlatacağım (31 Ocak Çarşamba, saat 17.00).

Geçen hafta pazar günü Yeni Şafak gazetemizde “Kitapların Efendisi Ali Emiri Efendi” başlığıyla yayımladığım yazı büyük bir ilgi gördü ve sosyal medyada da paylaşıldı. Millet Kütüphanesi’nin bânisi, Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün kâşifi olarak, kültür dünyamıza takdire şâyân hizmette bulunan bu zat -itiraf edelim ki- yakın zamanlara kadar yeterince tanınmıyordu. Hâlbuki şimdilerde kitaplarla özdeş hale gelen, adı kültür merkezlerine veriliyor, hakkında programlar düzenleniyor, eserleri neşrediliyor, hakkında araştırmalar incelemeler yapılıyor.

İşte içinde bulunduğumuz 2024 yılının ocak ayı da merhum kitabiyyat bilginimizin vefatının 100. yıldönümü olması dolayısıyla onunla ilgili anma toplantıları yapıldı, sempozyumlar düzenlendi, dergilerde ve gazetelerde tanıtıcı yazılar yayımlandı. Millet Kütüphanesi’nin müdiresi Melek Gençboyacı, Fatih Belediyesi, İstanbul İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü bütün bu faaliyetlerin gerçekleşmesinde büyük rol oynadılar. Salı sabahı saat onda Fatih Haziresi’ndeki kabrini ziyaret ettikten sonra ben de kütüphanedeki toplantıya -dinleyici- olarak katıldım.

Yazma eserler hazinesi diyebileceğimiz Millet Kütüphanesi bir zamanlar benim neredeyse ikinci adresimdi. Merhum Mehmet Serhan Tayşi’nin müdürlüğü zamanında sık sık yanına giderek, tadına doyum olmayan sohbetlerinden çok istifade ettim. Tabii ki sadece dinlemekle yetinmedim; Ali Emiri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak için kaynak taraması yapmaya başladığım gibi, merhum hakkında bazı yazılar da kaleme aldım. Mesela “Ayaklı Kütüphaneler” kitabımda kendisine geniş bir bölüm ayırdığım gibi, Serhan Tayşi Bey’le uzun bir röportaj yaparak o zamanlar yazı işleri müdürü olarak görevlendirildiğim “Tarih ve Düşünce” dergisinde de neşrettim.

Merhum Mehmet Serhan Tayşi ağabeyimiz hem bu tarihi kütüphane hakkında hem de Ali Emiri Efendi konusunda tam bir derya idi. Sadece bu kadar mı, o aynı zamanda kültür tarihimizi ve bu tarihe isimlerini altın harflerle yazdıran önemli şahsiyetleri çok iyi tanıyordu. Ayrıca tam bir sohbet üstadı idi. Kısacası Ali Emiri Efendi’nin hayrülhalefi idi. Bütün bu özelliklere ve güzelliklere sahip olduğu için hatıralarını bir an önce yazmasını çok istiyordum. Nitekim bu bahsi birkaç defa kendisine açtım ama her seferinde çok istemesine rağmen sağlığının buna izin vermediğini belirtti.

Bir iş başarıyla gerçekleştirilecekse elbette onun bir yolu yöntemi vardı ve meşruiyet içinde çare tükenmezdi. Sonunda hamdolsun, bu çareyi de bulduk. Şimdilerde Yeni Şafak gazetesinde köşe yazarı olan, ayrıca Derin Tarih dergisinin genel yayın yönetmenliğini yapan Taha Kılınç’la Serhan Bey’i tanıştırdım. Bu çalışkan ve her anlamıyla düzgün delikanlı Serhan Tayşi Bey’in hatıralarının kitaplaşmasını sağladı. “Ali Emiri’nin İzinde” adıyla ve 608 sayfa olarak kisve-i tab’a bürünen bu hatıra kitabının önsözünde Taha Kılınç, bizim çorbadaki tuzumuzdan şöyle söz ediyor: “Her şey, kıymetli tarihçi Dursun Gürlek Bey ile Bayezid’deki Çınaraltı’nda sohbet ederken başladı. Laf nasıl oraya geldi bilmiyorum. Mehmed Tayşi’den sitayişle bahsetti Dursun Bey. Bilgisinin ve tecrübesinin derinliğinden, insan olarak kumaşının ne kadar sağlam olduğundan…

Mehmed Tayşi ismini daha önce arkadaşlardan duymuştum. Ancak kendisiyle tanışmak veya karşılaşmak henüz nasip olmamıştı. Dursun Bey’e Mehmed Bey hatıralarını yazıyor mu diye sordum. Yazıyorum diyor ama kendimden biliyorum herhalde yazamıyordur, cevabını verdi. Henüz aklımdan geçeni söylemediğim için, o anda neden gülümsediğimi Dursun Bey elbette anlamamıştı.

Şanslı bir günümdeydim: Mehmed Bey o saatlerde Bayezid Devlet Kütüphanesi’nde müdür Şerafeddin Bey’in yanındaydı. Dursun Bey, bunu haber verdikten sonra gel seni tanıştırayım, dedi. Çaylarımızın son yudumlarını da içip kalktık.

Şerafeddin Bey’in odasına girdiğimizde Mehmed Bey kucağında kocaman bir kitapla, koltuklardan birinde oturuyordu. Dursun Bey’in takdimiyle bana baktı ve gülümsedi. Sonra arada başka laf geçmeden ve sanki uzun zamandır tanışıyormuşuz gibi beni yanına çağırdı. Gel dokun. Buna dokunmak herkese nasip olmaz dedi ve kucağındaki kitabı işaret etti. Hatta elimi eline alarak, sayfaların üzerinde kendisi gezdirdi.

Bu Kaşgârlı Mahmud’un dünyada sadece tek bir tane bulunan Dîvânu Lügâti’t- Türk adlı paha biçilmez eseriydi. Abbasi halifesi Muktedi Billah’a sunulmuştu. 900 yaşından fazlaydı dokunduğum kitap.

Orada bulunduğum süre içinde, ben bir yandan kulak kesiliyor, bir yandan da Mehmed Bey’i süzüyordum. Hani insan hep adını duyduğu ama kendisiyle epey sonra karşılaştığı kişileri acaba zihnimde oluşan imajlarla uyuşuyor mu diye uzun uzun tartar ya, işte öyle…

Hocam hatıralarınızı yazıyor musunuz diye teklifsiz bir biçimde sordum. Birkaç satır yazdım ama gözlerim zayıflayınca olmadı, kaldı maalesef dedi. O anda, ömrü kitapların içinde ve onları okşayarak geçmiş kültür ve tarih sevdalısı bir insanın, gözlerinin artık eskisi gibi görmemesinin ne denli hüzün verici olduğunu anladım.

Bundan cesaret alarak ve Dursun Bey’in de teşvik etmesiyle teklifimi yaptım. Hocam, ben talibim. Müsaadeniz olursa hatıralarınızı ben yayına hazırlamak istiyorum, dedim.”

Taha Kılınç, bu görüşmeden ve konuşmadan sonra M. Serhan Tayşi Bey’in Sahrayıcedid’deki evinin yolunu tutuyor. İlk konuşma 5 Mayıs 2003’te bir pazartesi günü yapılıyor. İki yıl süren bu mülakatlar deşifre edilip kitap haline getiriliyor. İşte “Ali Emiri’nin İzinde” isimli bu kıymetli eser böylece kültür dünyamıza kazandırılmış oluyor.

Değerli okuyucularımıza bir kere daha hatırlatmak gerekirse, adı geçen kitapta Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Efendi ve kütüphanesindeki özel koleksiyonlar hakkında hem ayrıntılı hem ilgi çekici bilgiler veriliyor. Ayrıca bu kütüphanede görev yapan eski hafız-ı kütüplerin yanı sıra müdavimlerden bazı ilim adamları da tanıtılıyor. “Ali Emiri’nin İzinde” isimli bu hatıratı okurken Süleymaniye Kütüphanesi’yle Bayezid Devlet Kütüphanesi hakkında da epeyce mâlumâta ve alaka uyandırıcı anekdotlara vakıf oluyoruz.

Yazıyı bir iki sitemkâr cümleyle bitirmek istiyorum. Bu büyük kitabiyat bilginini yeni nesillere daha yakından tanıtmak için - yukarıda da temas edildiği üzere- elimden gelen gayreti gösterdiğim halde ne hikmetse bazıları bunları görmezlikten geliyorlar. Ali Emiri toplantılarına bile davet etme nezaketini göstermiyorlar. Bazı kültür ve edebiyat dergileri Ali Emiri Efendi özel sayıları hazırladıkları halde bizden de yazı istemeyi akıllarına bile getirmiyorlar. Ne yapalım, eskiden de bu böyleymiş. Merhume Münevver Ayaşlı’nın bir yazısında okumuştum: Mehmet Âkif’in en yakınlarından olup onun hakkında iki cilt de kitap yazan Eşref Edip Bey’i -ne hikmetse- Mehmet Âkif toplantılarına çağırmıyorlar diyordu.

Bu kısa serzenişten sonra hatm-i kelam edecek olursak, Ali Emiri Efendi gibi bir büyük kitabiyat âlimini ve kütüphane bânisini yeni nesillere daha ayrıntılı tanıtmak için gerekli gayreti göstermeliyiz.

Kültür ve Turizm Bakanlığı kaliteli bir belgesel hazırlatmak için neyi bekliyor?

MÜNEVVER AYAŞLI
Gazete ve dergi yazılarını büyük bir ilgiyle okuduğum, kitaplarını defalarca gözden geçirdiğim hanım yazarlarımızdan merhume Münevver Ayaşlı’nın “İşittiklerim, Gördüklerim, Bildiklerim” isimli eserinin sayfalarını geçen akşam bir kere daha çevirdim. “Türk ve İslâm Kültürünün Meçhul Askerleri” başlığını taşıyan yazıyı bir daha tekrar okuma ihtiyacını duydum.

Yazısına, “Beş muhterem zat vardır ki, bunların portrelerini çizemedim. Kısa da olsa hayat hikâyelerini yazamadım. Bu, içimde bir ukde ve büyük bir üzüntüdür. Bu merhum ve mağfur zevatı birer birer sıralayalım” diye başlayan Münevver Hanım, ilk sırayı Babanzade Ahmed Naim Bey’e verip şöyle diyor:

“Kendilerini hiç görmedim, lakin evlerine gittim. Kutb-u Zaman, Ârifi Billah Fatih Türbedarı Ahmed Amiş Efendi hazretleri Naim Efendi’nin evinde oturuyorlardı. Naim Beyefendi kendilerinin damadıydı. Yani Ahmed Amiş Efendi hazretlerinin torunuyla evliydi.

Bir de Naim Beyefendi hakkında bildiğim Menemen’de şehid edilen Şeyh Es’ad (Erbili) Efendi hazretleriyle iyi görüştükleri, kendisini sık sık ziyarete gittikleridir. Naim Efendi için bunlardan daha büyük beraat olur mu? Fakat ne yazık ki, kendileri hakkında bunlardan başka fazla bir şey bildiğimiz yok.”

Ayaşlı, listedeki ikinci isim hakkında da şöyle diyor:

“Darülfünun müderrisi ve sonradan uzun seneler Beyazıt Devlet Kütüphanesi Müdürü olan İsmail Saib Beyefendi merhum. Kendileri hakkında bildiğim, Arap lisanı hakkında bir otorite, hatta Kahire’deki Ezher Üniversitesi’nin müşkillerini halleden bir zat, bir de kedi seven bir insan olduğu bildiğimiz bu kadar.”

Saib Hoca, öyle büyük bir allameydi ki, sadece Ezher Üniversitesi’nin müşkillerini çözmekle kalmıyor, İstanbul ulemasının da en girift sorularını kolayca cevaplandırıyordu. Onun Arapçaya olan vukufiyeti bu lisanda Araplara bile meydan okuyan Zemahşeri ayarındaydı, belki ondan da ileriydi. Bu zatın ilmi müktesabatını Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın “Kâtip Çelebi gibi bir mütebahhir, hocamız, üstadımız İsmail Saib Efendi’nin yanında ancak bir ‘tıfl-ı ebcedhan’ kalır cümlesi dile getirmektedir.”

Münevver Hanım müsterih olsun. Günümüzde bu kitabiyyat bilgini hakkında da yayınlar yapılmaktadır. Zafer Bilgi ile Taner Ay beylerin kitaplarını bu meyanda zikredebiliriz. Yukarıda adı geçen kitabımda ben de kendilerine yer verdim. İnşallah hakkında müstakil bir eser hazırlamayı da arzu ediyorum. Ya nasip!.

Üçüncü madde şöyle:

“Çemberlitaş’ta dükkânı olan sanatçıların piri ve üstadı, Şem’i Bey merhum. Kendisini şahsen tanıdım. Çekingen, mesafeli ve vakur bir insan, bütün bildiklerim bundan ibaret.”

Vâ esefa!.. Bu zat hakkında ben de hiçbir şey bilmiyorum.

Ayaşlı, dördüncü sıradaki âlimi de şöyle tanıtıyor:

“İran lisanında ve edebiyatında tek adam. Büyük âlim Necati Lügal Beyefendi merhum. İlim adamlarının bütün fazilet, ahlak ve zarafetini kendisinde toplamış bir insan-ı kâmil, daha doğrusu kâmil bir insan.”

Münevver Ayaşlı beşinci maddede son olarak diyor ki:

“Necati Lügal Bey’in Farsçadaki lisan hâkimiyeti ve tasarrufu Arapça olmak üzere Hafız Yusuf Bey merhumda var. Yusuf Bey’in Arapçası fevkalade, âdeta İsmail Saib Bey’le atbaşı beraber. Hafız Yusuf Bey de Ezher Üniversitesi’nin çözemediği düğümleri kolaylıkla çözüyor. Ve kendisine müracaatta hemen Kahire’nin yardımına koşuyor. Çamlıca’da oturur, yalnız oturur ve merdümgiriz bir insan. Kendisi hakkında bütün bildiklerimiz bundan ibaret.

Son üç zatı, yani Şem’i Bey’i, Necati Lügal Bey’i ve Hafız Yusuf Bey’i şahsen tanımak bahtiyarlığına nail oldum.

Bu yazıma son vermeden şurasını da açıklamak isterim ki, meşhur Alman âlimi Prof. Ritter, Hafız Yusuf Bey ve Necati Lügal Bey için Türkiye’de oturuyordu. Bu zevatın vefatlarından sonra Prof. Ritter de kalktı, memleketine, Almanya’ya gitti. Keza ihtida eden Alman Prof. Osman Reşad Bey de Necati Lügal ve Hafız Yusuf beylerin vefatlarından sonra terk-i diyar edecek ve Türkiye’den ayrılacaktı.”

Münevver Ayaşlı hayıflanmakta haklı. Diğerleri gibi, Hafız Yusuf Cemil Ararat da nisyan perdesinin altında gizlenmeye devam ediyor. Eğer Mahir İz hocamız da hatıratında yer vermemiş olsaydı, onun hakkında da hiçbir şey bilmeyecektik. Mahir İz Hoca, “Yılların İzi”nde bakınız ne diyor:

“Hafız Bey, Türkçe, Arapça, Farsça şiirler yazma kudretini haiz bir fazilet âbidesi idi. Gayet azizünnefs, tok gözlü, kanaatkâr, çalışkan, hezarfen, kimsenin bildiğinden geri kalmayan, ufak, tefek, fakat içi dolu seyyar bir hazine idi. Mülkiye mezunu, kültürlü ve şair bir zat olan Evranoszade Sami Bey, Hafız Bey’e: ‘Yusuf-ı Mısr-ı Fazilet’, yani fazilet şehrinin Yusuf’u derdi.”

Mahir Hoca, Hafız Yusuf Cemil Ararat ile Kapalı Çarşı’daki küçük dükkânında defalarca Mütenebbi divanını okuduklarını da ayrıca belirtiyor.

Münevver Hanım’ın dediği gibi, Avrupalı müsteşrikler bile ilim dağarcıkları diyebileceğimiz bu zatlara büyük bir hayranlık duyuyorlardı. Onlarsız bir dünya, onlara dar geliyordu. Nitekim bunlardan biri olan Oskar Reşher, İsmail Saib Hoca’nın vefatından sonra artık hayat yaşamaya değmez diyerek intihar teşebbüsünde bulunmuştu. Bunu da olanca dramatik sahneleriyle öğrenmek istiyorsanız yine Yılların İzi’ni okumanız gerekiyor.

Allah’ın rahmeti hepsinin üzerine olsun!

Ali Emiri Efendi’nin bânisi olduğu Millet Kütüphanesi tam bir yazma eserler hazinesidir. Merhumun vefatından sonra kaleme alınan hemen hemen bütün yazılarda onun ne büyük bir kitap âşığı olduğu dile getirilmektedir. Nitekim kendisi de bir şiirinde bu aşkını şöyle ifade ediyor:

Âşıkân ma’şûk-ı günâgûna rapt-ı kalb eder

Ehl-i aşkım ben de ma’şuk-i güzînimdir kitab

Dilber-i nevhatta bakmam, var iken hatt-ı sutûr

Yâr-ı cânımdır habib-i nâzenînimdir kitab

Millet Kütüphanesi’ndeki birbirinden değerli yazmaların -yanlış hatırlamıyorsam- 721 tanesi bizzat Ali Emiri tarafından istinsah ettirilmiş kitaplardır. Mecanin-i kütübün en ön sıralarında yer alan bu kitabiyat bilgini parası yetmediği zaman başka yöntemlere müracaat ediyordu. Mesela, yazısı güzel ve okunaklı birine cüz’î bir ücret vermek suretiyle onları istinsah ettiriyordu, yani kopya yoluyla onları da elde ediyordu. İstinsah işini yapanlara da, erbabının bildiği üzere “müstensih” deniliyordu. Matbaadan önce müstensihlerin sayısı bir hayli kalabalıktı.

Sadede gelecek olursak, Ali Emiri Efendi, Millet Kütüphanesi’nin raflarını süsleyen hazine değerindeki eserleri binbir müşkilata katlanmak, bütün maaşını bu yolda harcamak suretiyle kültür dünyamıza kazandırdı. Himmeti var olsun deyip bir kere daha dua edelim. Yukarıda da belirttiğimiz gibi onun kitap macerası, filmlere ve romanlara konu olacak kadar büyük bir önem arzetmektedir. Sadece Divanu Lügati’t-Türk’ü keşfedip, ilim dünyasına sunması bile onun nasıl bir kitap avcısı olduğunu göstermektedir. Bir ayrıntı vermek gerekirse, birinci cildi kendisinde olan bir kitabın ikinci cildini de elde etmek için tâ Yemen’e kadar gitmeyi göze almaktadır. Bunu yine en güzel kendisi anlatıyor. Ali Emiri’nin Yemen’de istinsah ettirdiği bazı kitapların neler olduğu “Osmanlı Tarih ve Edebiyat Mecmuası”nda ilgi çekici ve şaşırtıcı sahneler halinde anlatılıyor. Öyleyse bir iki örnek verelim:

Ali Emiri Efendi, bir gün Gökban kazasında musannif hattıyla yazılı son derece kıymetli bir kitap olduğunu haber alıyor. Gökban, o zaman Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde olduğundan mektup yazıp bu kitabı getirtiyor. Kopya ettirip ücretiyle geri gönderiyor. Meğer bu, kitabın birinci cildiymiş. İkinci cildini de aramaya başlıyor. İkinci cildinin de Seyyid Yahya Hamidüddin isimli bir zatta olduğunu öğreniyor. Bazı önemli zatların vasıta olmasıyla bu ikinci cilt de kendisine gönderiliyor. Ali Emiri Efendi bunu da istinsah yoluyla elde edip aldığı zata, yani Seyyid Yahya Hamidüddin Efendi’ye teşekkür ederek yolluyor.

Meğer kitap üç cilt imiş. Bu kere de üçüncü cildin peşine düşüyor. Musannif hattıyla yazılı bu üçüncü cilt de, Yemen’de Sana ile Asir arasında Su’de isimli bir şehirde bazı zatların yanındaymış. İşte işin en zor tarafı, burada! Çünkü bu geniş bölge Osmanlıların idaresi altında değildir. İmam Şerefeddin sülalesinden ve Sana’daki ahbaplarından Seyyid Abdullah bin Abdülkadir Efendi ile bu konuyu istişare ediyor. O da bu kolaydır, cevabını veriyor.

Seyyid Abdullah bin Abdülkadir Efendi, bu bölgede tanıdığı görevlilere mektuplar yazıyor. Soyu temiz bir şahsı bu iş için gönderiyor. O da dağları, ovaları aşarak, bahsi geçen bölgeye gönderiyor. Görevliler mektubu okuyorlar, baş üstüne deyip kitabı giden adama teslim ediyorlar. Böylece hasretle yolu gözlenen kitap Ali Emiri Efendiye geliyor. O da hemen istinsahına başlıyor. Bu sırada İstanbul’a dönüş hazırlığı yaptığından parasını Seyyid Abdullah Efendi’ye bırakıyor. İstanbul’a geldikten altı ay sonra Seyyid Abdullah Efendi, hesap pusulasıyla birlikte kitabı da gönderiyor. Ali Emiri Efendi, işte bu nadir kitabın her cildi Yemen’in ayrı ayrı şehirlerinde olduğu halde benim kütüphanemde 1400 sayfa ve üç cilt halinde bulunmaktadır diye haklı olarak övünüyor.

Bahsimizi biraz daha renklendirelim:

Ali Emiri Efendi, bir heyetle Taiz sancağına gidiyor. Orada, tam üç yüz yıl önce kaleme alınmış bir kitap olduğunu öğreniyor. Kanuni Sultan Süleyman zamanından önce Yemen’in Taiz şehri zapt edilince bu kitabın müellifi oraya kadı olarak gönderilmiş. Kadılığı elli altmış yıl devam etmiş. O sırada bu kitabı yazmış. Ölümünden sonra oğlu da kadı olarak burada vazife almış. Onun da kadılık süresi elli altmış seneyi bulmuş. O da babasının kitabını tamamlayarak bitirmiş. Osmanlı Devleti’nin Yemen’deki yüz yıllık hâkimiyeti sırasında mübarek pederiyle oğlu işte bu kıymetli tarihi eseri yazıp bitirmişler.

Ali Emiri, bu kitaptan ikinci bir nüsha edinmek istiyor ama sahibi nazlanıyor. Sebebine gelince, vaktiyle bir mutasarrıf okumak için kitabı istemiş. Eser nadir bir kitap olduğu için yakınları verilmesine karşı çıkmışlar. Bunun üzerine şöyle bir çözüm yolu bulmuşlar: Kitabın cildini söküp her biri, bir cüz’ünü yazmış. Yazdıkları nüshayı yanlarında alıkoyup aslını mutasarrıfa vermişler. Mutasarrıf da bugün yarın diyerek iâde etmemiş. Alıp birlikte götürmüş. Ali Emiri Efendi bu üzücü olaydan haberdar olunca kitabın asıl sahibine hak veriyor. Belediye reisini çağırıyor. Kitabı kopya edecek şahsı maiyetine vererek gönderiyor. Ve ister evinde, ister belediyede yazılsın diyor. Sahibi de kabul ederek kitabı belediyeye veriyor. Emiri Efendi, böylece bu istinsah işini de başarıyor.

Üçüncü anekdotla bu yazıya son verelim:

Ali Emiri Efendi, Şeyh Mustafa bin Fethullah el- Hamevi isimli bir âlimin Rumeli’yi, Anadolu’yu ve Arabistan’ı dolaşarak “Fevâidü’r-Rıhle…” adıyla bir kitap yazdığını önceden biliyor. Lakin Sana’da, Hudeyde’de çok aradığı halde bu esere ulaşamıyor. Taiz’de bulunduğu sırada Yemen Nakibü’l-Eşrafı Seyyid Mehmed Efendi Taiz’e geliyor. Ali Emiri sohbet sırasında bu kitaptan bahsediyor: Nakibü’l-Eşraf diyor ki: O kitabı bu isimle Yemen’de kimse bilmez. Onun Yemen’deki adı “Tarih-i Hamevi”dir.

Beytü’l-Fakih kazasında, merkeze dört beş saatlik bir köyde oturan Seyyid Ömer adında bir zat vardır. O kitap o zattadır. Ancak nadir eser olduğu için kimseye vermez. Beytü’l-Fakih kaymakamına yaz, Seyyid Ömer’e adam göndersin, o da Nakibü’l-Eşraf’ın haber verdiğini söylesin kitabı aldırsın.

Ali Emiri derhal kaymakama telgraf çekiyor. Gelen cevapta, oraya eşkıyanın hâkim olduğu, dolayısıyla adam gönderilemeyeceği bildiriliyor. Ancak maiyetine yeteri kadar asker verilirse bizzat gidip kitabı alabileceğini ilave ediyor.

Ali Emiri, bu sefer de hemen Mareşal Fevzi Paşa’ya telgrafla müracaat ediyor. Paşa kâfi miktar asker sevk ediyor. Kaymakam da bu askerlerle yola koyuluyor. Yolda eşkıyalarla karşılaşıyorlar. Onları yenerek köye girmeyi başarıyorlar. Nakibü’l-Eşraf’ın verdiği teminat Seyyid Ömer Efendi’ye bildiriliyor. Kitabı alıp dönüyor. Yalnız kendisiyle birlikte birkaç askerin elbisesine kurşun isabet ettiğini, ancak ölüm söz konusu olmadığını telgrafta bildiriyor. Ali Emiri, teşekkür ettikten sonra Hudeyde’ye dönünceye kadar kitabın yanında muhafaza edilmesini telgrafla bildiriyor. Ali Emiri, on beş gün sonra Hudeyde’ye gelince, kaymakam bey de kitabı bizzat eliyle kendisine teslim ediyor. Emiri Efendi bunu da istinsah ettirip ücretiyle beraber sahibine gönderiyor.

Millet Kütüphanesi’nin işte böyle büyük fedakârlıklarla elde edilen kitaplarla dolu olduğunu belirterek, Ali Emiri Efendi’yi bir kere daha rahmetle yâd edelim.

Eskilerin bildiklerini, duyduklarını, gördüklerini dile getiren eserlerini ben de büyük bir zevkle okuyorum. Bu minval üzere kaleme alınan eserlerden bazılarını, Ali Fuat Türkgeldi’nin “Görüp İşittiklerim”, Lütfi Simavi’nin “Sultan Mehmed Reşad Han’ın ve Halefinin Sarayında Gördüklerim”, Çankırılı Hacı Şeyhoğlu Ahmed Kemal’in “Görüp İşittiklerim”, Münevver Ayaşlı’nın “İşittiklerim, Gördüklerim, Bildiklerim” değerli dostumuz Turan M. Türkmenoğlu’nun “Sahaflar Çarşısında Görüp İşittiklerim” isimli kitapları teşkil ediyor.

Yine bu tarz üzere kaleme alınan “Bildiklerim” isimli eser de Kilisli Rıfat Bilge imzasını taşıyor. Bu zat kültür tarihimizin önemli isimlerinden biridir. Kitabiyat ve lisaniyat âlimi olarak bilindiği gibi, Osmanlı Arşivindeki tasnif hizmetleriyle de tanınmaktadır. Asıl mesleği muallimlik olan Kilisli Rıfat Bey kaleme aldığı birçok kıymetli eserin yanı sıra Şirazlı Şeyh Sadi’nin Bostan ve Gülistan’ını da Türkçemize kazandırdı. Ayrıca hatıralarını da 1945’te Yeni Sabah gazetesinde yayımladı. Bu tefrika daha sonra kitap halinde de basıldı. Ne yazık ki bu ilk baskı fena halde hazırlanmış olup okurken çok kılçıklı balık yer gibi epeyce zorlandım.

“Bildiklerim”in bugünlerde yeni baskısı gerekli düzenlemeler yapılarak Büyüyen Ay Yayınları tarafından neşredildi. Ufak tefek tashih hatalarının dışında mükemmel bir hale getirildi. Fazla yer kaplayacağı için eserin muhtevasından bahsetmek istemiyorum, lakin şu kadarını belirtmeden geçemeyeceğim. Kitabın ilk konusunu “Divanu Lügati’t-Türk ve Ali Emiri Efendi” teşkil ediyor. Eser, sırf bu bahis için okunmaya, hem de birkaç defa okunmaya değer.

Bu hatıratta benim en çok dikkatimi çeken kısım ise “Mahkeme-i Cinayet Reisi Hilmi Bey” başlığını taşıyan bölüm oldu. Meğer bu zat Üstad Necip Fazıl’ın dedesi imiş. İlerleyen satırlarda bunu öğrenince yazıyı ikinci bir defa okuma ihtiyacı duydum. Kilisli Rıfat Bilge’nin hukuk tarihimizin pırlanta isimlerinden biri olan Hilmi Bey’i nasıl anlattığını ben de size nakledeceğim ama önce bu zatı torununun dilinden, Necip Fazıl’ın ifadelerinden kısaca anlamaya çalışalım. Üstad, dedesi hakkında en sağlam bilgileri “O ve Ben”de veriyor.

Hilmi Bey, yukarıda da belirtildiği üzere, İstanbul Cinayet Mahkemesi ve İstinaf Reisidir. Ve Maraşlı Kısakürekzadelerdendir. Abdülhamid’e atılan bomba hadisesinin tarihi muhakemesini yapmıştır. O devrin parasıyla, emekli aylığı olarak verilen seksen altın almaktadır. Parası bir adliye mutemedi tarafından her ay konağa getirilmektedir. Memura kapıyı açan uşak, torunu yani küçük Necip’i çağırır o da şıngır mıngır para torbasını kaptığı gibi büyük babasına götürür.

Öbür torunlar da kendisinin arkasında sıraya geçmişlerdir. Büyük baba, torbadan bir altın çıkarıp imtiyazlı torun Necip’e verir. Diğer torunların hakkı ise, gümüş kuruşlardan ve nihayet çeyreklerden başka bir şey değildir. Kalabalık ailelerin bile ayda beş altınla geçindiği o günlerde seksen altının, ayrıca birçok mülkün ve gelirin döndürdüğü konağın nasıl bir konak olduğunu düşünmek gerekir.

Aşçı ve yamakları, birçok uşak, dadı, kadın hizmetçi, zenci köle, birer fayton ve kupa arabasıyla Şahin ve Mazlum isimli kestane dorusu iki pırıl pırıl at…

Kitap odasında sık sık Fuzuli Divanı okuyan büyük baba ile küçük torun arasında öyle bir muhabbet vardır ki anlatmakla kolay anlaşılmaz. Bu ikili sık sık bir araya gelir, dede küçük Necip’i kürkünün altına davet eder. Yatakta da dede, torununa dini menkıbeler anlatır. Torun, dedesinin Hz. Ali ile ilgili anlattığı menkıbeyi dinleyince:

Büyükbaba, Hz. Peygamber mi daha kuvvetliydi, Hz. Ali mi, diye sorar. Büyükbaba şu cevabı verir:

O, kimseyle ölçülmez. O’nda peygamber kuvveti vardı!

Üstad, ceddi hakkında verdiği bilgileri, “Büyükbabamın ‘O’nda Peygamber kuvveti vardı’ sözünü hecesi hecesine hiçbir an unutmadım. Allah büyük babama rahmet eylesin” diye bitiriyor.

Şimdi asıl merak edilen konuya gelelim. Kilisli Rıfat Bilge, Cinayet Mahkemesi Reisi Hilmi Bey, yani Necip Fazıl’ın dedesini şöyle anlatıyor:

“Bu zat, Maraşlıdır. Onunla teşerrüfüme sebep mahdumu Fazıl Bey (şairimizin babası) olmuştur.

Fazıl Bey, babasının biricik oğlu olmak dolayısıyla nazlı büyümüş, izzeti nefsi fazla bir çocuktur. Pederi okumak için kaç hoca tutmuşsa hiçbiri Fazıl Bey’i okutamamış, bırakıp gitmiştir. Sebebi, hocalar Fazıl Bey’in mizacını bilmezler, onu şiddetle, tekdirle okutmak isterlermiş. O da, o hocaları reddedip okumazmış.

Nihayet Reis Bey, beni duymuş, beni çağırtıp rica etti. Ben de derse başladım. Derken okumanın lezzetini aldı. Adam akıllı okudu. Hukuk Mektebi’ne girdi, güzel bir şehadetname ile çıktı, adliye memuru oldu. Yazık ki genç yaşında vefat etti.

Hafıza kuvveti fevkaladeydi. Bir saatte Mecelle’nin yüz maddesini ezberler, bir harfini bile değiştirmeden okurdu.

Hilmi Bey’e gelince, kendi ifadesine göre ilk evvel Maraş’ta vazifelerde bulunmuş. Sonra Cevdet Paşa hazretleri o tarafa ıslahat için geldiği zaman paşanın maiyetine girmiş, paşa onu İstanbul’a getirip yetiştirmiştir.

Hilmi Bey Arapça lügate meraklıydı. Her kelimenin doğrusunu, aslını, faslını arardı. Bir gün bana, ‘sâye ocağı’nı sordu. Bilmiyorum, dedim. Sonra kendisi anlattı. Dedi ki: Bu kelimenin aslını ben de bilmiyordum. Nihayet Cevdet Paşa hazretlerinden sordum, Paşa güldü. Hilmi, zor bir kelime sordun. Bunu ben de bilmezdim. Kitaplarda bazen sâi ocağı bazen sâye ocağı diye görürdüm. Askere Alma Kanununda da geçtiği için, Harbiye Nezareti’nden sordum. Onlardan da şâfi bir cevap alamadım. Nihayet Arapça lügatleri karıştırarak anladım ki bunun doğrusu üç noktalı peltek (s) ile ‘sâye ocağı’dır. Arapçada ‘sâye’ ağıl, mandıra mânâsınadır. O ocak sarayın kurbanlık koyunlarını verdikleri ve koyun yetiştirdikleri için onlara öyle denilmiştir.

Hilmi Bey çok dürüst bir insandı. Gayet namuslu idi. Kanundan başka bir şey tanımazdı. Mahkemede hatır, gönül, rüşvet nedir bilmezdi. Meşrutiyet’le birlikte birçok büyük memur korkuya kapıldı. Hâlbuki Hilmi Bey, kemal-i serbestiyetle hareket etti, vazifesinden ayrılmadı. Meşrutiyeti müteakip sürgünlerden oluşan ‘Fedâkârân Cemiyeti’ kurulmuştu. Reisleri Avnullahil Kâzımi diye biriydi. Bu adam vaktiyle cinayet mahkemesinin kararıyla küreğe konulmuştu.

Ben o sırada Hilmi Bey’le birlikte Sarıyer’de bir evde oturuyordum. Bir gün Avnullahi Kâzımi geldi, Hilmi Bey’in elini öptü. Beni küreğe mahkûm ettin ama haklıydın. Sana kalbimde muhabbet ve hürmet var. Eğer reisliğin zamanında kurtulamayacak birisini kurtarmış, birisini himaye etmiş olduğunu duysaydım sana düşman olurdum. Hâlbuki sen hakdan, kanundan ayrılmadın. Şimdi sürgünden gelmiş, hakkına razı olmayan bazı kimseler var. Şayet şerefine dokunacak bir şey yapan olursa, bana haber gönder, ben onun hakkından gelirim, dedi.

Hilmi Bey, teşekkür ederek, umarım böyle bir kimse çıkmaz cevabını verdi. Hilmi Bey, dedi ki: Hâkim, üç şeye boyun eğmemelidir: Rüşvet almamalı. Kadına meyletmemeli. Tehdide önem vermemeli. Hilmi Bey yemin ederek dedi ki:

Bir kere bana, bir torba içinde on bin altın getirdiler. İstedikleri şey ise, suçlunun idamdan kurtularak, geçici bir süre küreğe mahkûm edilmesiydi. Reddettim. Kanundan dışarı çıkmam, dedim. Sabahki mahkemede uzun uzadıya müzakere ettikten sonra hafifletici sebepler kanununa dayanarak adamı küreğe mahkûm ettik. Rüşveti getiren adam tekrar geldi. Efendim, maksat hâsıl oldu, bu parayı hediye olarak alınız, dedi. Olmaz, hâkimler rüşvet de almazlar, hediye de kabul etmezler dedim. Reddettim.

Hilmi Bey, sonra bana takıldı: Hocam böyle bir para sana gelseydi alır mıydın, ret mi ederdin, dedi. Ben, tabii ki alırdım, deyince, sus habis, şaka yapıyorum. Sen de almazdın, dedi. Hüsnü teveccühüne teşekkür ettim.”

İşte Necip Fazıl’ın dedesi böyle dört başı mâmur bir hukuk âbidesi, bir mahkeme reisi idi. Bize böyle reisler lâzım!..

İSMAİL SAİB SENCER
Geçen çarşamba günü gazetemizin birinci sayfasında “Süleyman Çelebi’nin ikinci kitabı mı?” başlığıyla yer alan haberi görünce sayfaları alelacele çevirip, ayrıntıları ilgiyle okumaya başladım. Önce bu kültür haberini özetleyeyim.

Marmara Üniversitesinde Türk–İslam Edebiyatı alanında doktora öğrencisi olan Nihal Çağman Türkmen, Atatürk Kitaplığında araştırma yaptığı sırada Mevlid yazarı Süleyman Çelebi’ye atfedilen bir eserler karşılaşıyor. Bu eser, Çelebi’nin meşhur “Vesiletü’n – Necat” isimli Mevlid’inin dışında başka bir çalışmasıdır. Bir risale hacminde olan bu eser muhtemelen Süleyman Çelebi Hazretlerinin Ulu Cami’de yaptığı vaazları ihtiva etmektedir.

Nihal Çağman Türkmen’e göre bu yazma Süleyman Çelebi’ye aittir. Çünkü Muallim Cevdet ve İsmail Saib Sencer gibi iki büyük kitabiyat âlimi aynı minval üzere kanaat belirtmektedirler, yani onlar da eserin Süleyman Çelebi’nin kaleminden çıktığını söylemektedirler. Biraz daha ayrıntı verecek olursak, Muallim Cevdet 1677-1678 yılları arasında istinsah edilen bu eseri muhtemelen bir sahafta buluyor. İnceledikten sonra Çelebi’ye ait olduğuna karar veriyor. Daha sonra bu düşüncesini Beyazıt Devlet Kütüphanesi hafız-ı kütübü, büyük allame İsmail Saib Efendiye de açıyor. O da aynı doğrultuda fikir beyan edince bu yazma risalenin Çelebi tarafından kaleme alındığı ihtimali kuvvetlenmiş oluyor. Muallim Cevdet’le İsmail Saib Hoca’yı az çok tanıyanlar, onların kitabiyat konusunda tam bir uzman olduklarını, sözlerinin senet kabul edildiğini tasdik ederler.

Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, İsmail Hami Danişmend, Bursalı Mehmet Tahir gibi otoriteler, İsmail Saib Sencer’i, “hallalü’l – müşkilat”, yani müşkilleri çözümleyen büyük âlim diye tavsif ediyorlar ve çeşitli yazılarında buna çarpıcı örnekler veriyorlar. Mademki söz buraya geldi, birkaç misal de biz arz edelim:

Erzurum Erkek Muallim Mektebi Tarih Muallimi Abdurrahim Şerif’in Ahlat Kitabeleri adıyla 28 Ağustos 1932’de neşrettiği bir eser vardır ki, sahasında en sağlam belgelere dayanılarak hazırlanmış bir araştırmadır. Tarihçi yazarımız eserin mukaddimesini şu cümlelerle bitirmektedir:

“Umumi Kütüphane (Bayezid Devlet Kütüphanesi) Müdürü aziz hemşehrim İsmail Saib Beyefendi’den çok kıymetli bilgiler topladım. Hele Ahlatlı Ârif Efendi’nin bu kasabaya dair yazmış olduğu gayri matbu risaleyi lütfetmesi çok işime yaradı. Mumaileyhe (Saib Hoca’ya) bu muavenetinden (yardımından) dolayı teşekkürü alenen beyan etmeyi vicdani bir borç telakki ederim.”

Şimdi bir de Orhan Şaik Gökyay’ın yazılarından oluşan “Kim Etti Bu Kârı Sana Teklif” isimli kitabın sayfalarını çevirelim ve “Bir Öğrencisinin Dilinden M. Fuat Köprülü” başlıklı yazıyı okuyalım: Gökyay bu yazısında Arap şairlerinden Suhaym abd Beni’l – Hashâs’ın divanını hazırlarken İsmail Saib Hoca’dan çok faydalandığını, beyan etmektedir.

Üçüncü misali yine Orhan Şaik Gökyay’dan vermek istiyorum. Destursuz bağa girenleri bir güzel haşlayan Gökyay, “Eski, Yeni ve Ötesi” adıyla yayımlanan kitapta “Abdülbaki Gölpınarlı’nın Ardından” başlığıyla yer alan yazısında bakınız neler söylüyor:

“Eskiden bu soydan bilginler için mütebahhir – deniz gibi derin – sıfatını kullanırlardı. Gerçekten de Abdülbaki Gölpınarlı derin bir bilgindi. Bir deniz kadar da çalkantılı bir ömür sürmüştür. Bu çalkantıları, hep gerçeği aradığına yormak istiyorum.

Asıl söylemek istediğim bir yönü daha var onun. Bu, her biri bütün bir ömrü dolduracak denli büyük, yüklü konuların ve eserlerin hakkından o nasıl gelmiştir? Bunu öğrenmekte hepimiz için yarar vardır.

Farsçası Türkçesi kadar köklü olan Gölpınarlı’dan, bir sohbetimiz sırasında şu hikâyeyi dinlemiştim:

Farsça bir metinde bir deyime rastlamıştır. ‘Çü ârûsî bi güzeşt sad kâse be-nâni.’ Türkçesi ‘Artık düğün geçti, yüz bardak bir somuna’. Bu deyimin ne münasebetle, nerelerde kullanıldığını kestiremediği ve kendince verdiği anlamları bir türlü tutarlı bulmadığı için o tarihlerde hepimizin hocası olan iki büyük bilginin kapısını çalmıştır. Bunlardan biri Beyazıt Kütüphanesinin müdürü olan rahmetli İsmail Saib Efendi, öteki de rahmetli Ferid Kam’dır. Bunların ikisi de artık yerlerini doğuda ve batıda kimsenin dolduramayacağı kimselerdir. İsmail Saib deyimi açıklayacağı yerde Gölpınarlı’ya:

- Sen nasıl tevcih ettin?

diye sormuş. Ferid Kam’a gittiğinde o da aynı soruyu tekrarlamış. Her ikisi de bu deyim için aldıkları karşılığı yerinde bularak başka bir açıklama yapmamışlardır. Ama Gölpınarlı’nın içi bir türlü rahat değildir. Bu deyim onun kafasında tam yirmi yıl bir soru çengeli gibi asılı kalmıştır. Bir gün, eline geçen Farsça bir deyimler kitabında bunu açıklaması karşısına çıkınca geniş bir nefes almıştır.”

Bu açıklamayı sizin de merak ettiğinizi zannediyorum. Öyleyse onu da nakledeyim.

“Nikâh ve düğün törenlerinde konukları ağırlamak için şerbet sunulmaktadır. Nikâh şerbeti düğün sahibinin evinde bu nikâh şerbeti için yetecek sayıda bardak yoktur. Bundan dolayı konudan komşudan ve başka yerlerden bardaklar toplanmakta veya kiralanmaktadır. Bunları bu yolda bulmak da oldukça güçtür. Kiralanacaksa para gerekmektedir. Ama düğün sona erince artık bardağa gerek kalmamakta, yüz bardak, bir somun ekmek değerine düşmektedir.

İşte bu kavramı karşılamak üzere, zamanında elde edilmesi çok külfete ve paraya bağlı bir değer taşıyan bir nesnenin bunlar aradan kalkınca artık önemini yitirdiğini anlatmak için ‘düğün bitti, artık yüz bardak bir somuna’ deyimi kullanılmaktadır.”

Dördüncü misali de, yukarıda adı geçen Ferid Kam’dan verelim de yazımız dört dörtlük olsun. İstanbul Darülfünunu Şerh-i Mütun (Metinler Şerhi) Müderrisi merhum Ferid Bey “İran Edebiyatı Tarihi” isimli kitabında sözü İsmail Saib Hoca’ya şöyle getiriyor:

“Vatvat’ın yedi bin beyti içine alan divanı vardır. ‘Muamma’ denilen edebi eğlenceyi İran edebiyatına idhal eden Vatvat imiş. Vatvat murassa kaside nazmeden ilk şairin kendisi olduğunu iddia eylemekte, kendisinden evvel gelen Arap ve Acem şairlerinin murassa kaside nazmetmediklerini söylemektedir.

Vatvat’ın beyan ve bedii bahisleri içine alan ‘Hadaikü’s – Sihr’ ünvanlı eseri kendisinin bir fazıl olduğuna şahittir. Bu şair Hz. Ali’ye isnat edilen yüz vecizeyi manzum olarak Farsçaya tercüme etmiştir. Bayezid Kütüphanesinde (247) bir yazma mecmuada görülen eserler de Vatvat’ındır. Gerek tezkirelerde, gerek başka bir yerde onun bu eserlerinden bahsedilmemiştir. Bu eserlere fazıl muhterem İsmail Saib Efendi’nin himmet ve delaletiyle ulaştık. Bundan dolayı kendilerine medyunu şükranız.”

İşte İsmail Saib Sencer, böyle bir allâmeydi. Vefatı üzerine duyduğu üzüntüyü Gölpınarlı, şimdi müşkillerimizi halletmek için kime başvuracağız, sorusuyla dile getirmişti.

Hepsine rahmet niyazıyla…

ŞERİAT KELİMESİ
Son zamanlarda şeriat tartışmaları yine hız kazandı. Aslında buna tartışma değil de cehalet sergileme yarışı demek daha doğru olur. Sosyal medyada öyle saçma sapan sözlere rastlıyoruz ki, bir insanın bunları ağzına alması için cehalet gayyasına düşmüş, hem de dibine kadar tepe takla yuvarlanmış olması gerekir. Yazılı basında ise, daha çok Sözcü ve Cumhuriyet gazetesi bu kördöğüşüne öncülük ediyor.

Şeriat kelimesini duyunca tüyleri diken diken olan bu güruh bilmiyor mu ki, şeriat İslam’ın ta kendisidir. Din ile, iman ile hiç alakası olmayan bütün ansiklopedilerde bile bu kelimenin tarifi böyle yapılıyor. Sağlam dini kaynaklarda ise aynı kelimeye zaten bu anlam veriliyor. Bazı İslami kitaplarda Allah’tan “Şâri Teâlâ” diye bahsediliyor, bu da şeriat denilen ilahi kanunun koyucusu demektir. Yine dini literatürde Peygamber Efendimiz'den “Sahibi Şeriat” diye de bahsedilmektedir. Fatih Sultan Mehmet bir suçtan dolayı yargılanmak üzere mahkeme salonuna girince orada bir yere oturmak istiyor. Ancak kendisinin göreve getirdiği kadı Hızır Çelebi, Murad oğlu Mehmed, Şer’ karşısında muhakeme edileceksin, ayağa kalk diye ikaz ediyor. Cihan hükümdarı da emre itaat ederek ayakta duruyor. Burada geçen “şer” kelimesi, “şeriat”in kısaltılmışıdır.

İşin aslı, böyle olduğu halde sol kesimin yazarları İslamiyet’le şeriatin eşit olmadığını ispat etmek için çırpınıp duruyorlar. Yukarıda isimlerini verdiğimiz gazetelerin yazarları şeriatin ayrı, İslam’ın ayrı olduğunu ispat sadedinde yalan yanlış ifadelerle sütunlarını dolduruyorlar. Bir kere daha tekrarlayalım: Şeriat İslam’dan, İslam hukukundan başka bir şey değildir.

İslam hukuku deyince aklıma geldi.

Hem İstanbul müftüsü, hem Diyanet İşleri Başkanı olarak görev yapan büyük İslam âlimi Ömer Nasuhi Bilmen, “Hukuk-ı İslamiyye ve Istılâhât-ı Fıkhıyye Kâmusu” adıyla altı ciltlik bir şaheser kaleme aldı ve bu külliyatı İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1949 yılında yayımladı. Asıl şaşırtıcı olanı şu ki, üniversitenin o zamanki rektörü Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar, bu İslam hukuku külliyatına takdir edici, övücü cümlelerden meydana gelen bir takriz yazdı. Onar, “Hukuk-ı İslamiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu’nun Temin Edeceği Büyük Faydalar” başlığıyla kaleme aldığı bu takrizin bir yerinde şöyle diyor:

“Bugünün ve yarının hukukçuları orijinal mukayeseli hukuk tetkiklerine, kanun vâzıları (koyucuları) hazırlayacakları kanunlara esas olacak bilgileri bu değerli eserde bulacaklardır.”

Ömer Nasuhi Hoca’dan son derece saygılı bir dille bahseden Sıddık Sami Bey, sözlerine şöyle devam ediyor:

“Mazide İslam Hukuku’nun gelişmesinde ve hadiselere tatbikinde büyük hizmetleri dokunmuş olan Türk hukukçularına bugün de bu hukukun zamanın kıymet hükümleri dahilinde tetkik ve izahı vazifesi düşmektedir. Fakat bu mühim işe başlamak için seleflerimizin bir bahr-i bî-pâyân diye tavsif ettikleri fıkıh ilmini İslam hukukunu bütün incelikleriyle ortaya koymak lazımdır.”

Ne kadar şaşırtıcı değil mi? 27 Mayıs Askeri Darbesi’nin en hararetli alkışlayıcılarından olan ve darbeden hemen sonra üniversitedeki mescidi kapatan Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar, bu İslam hukuk abidesine duyduğu hayranlığı işte böyle açıkça dile getiriyor.

Rahmetli Mehmet Şevket Eygi de 15 Aralık 2008 tarihli Milli Gazete’de “Çözemediğim Sırlar” başlığıyla yayımladığı yazıda bu konuyu işliyor ve şu maddeleri sıralıyor:

1949’da İstanbul Üniversitesi böyle bir İslam Hukuku (şeriat) külliyatını nasıl yayınlamaya başlayabilmiştir.

Rektör Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar böyle bir önsözü nasıl yazabilmiştir?

“Geleceğin kanun koyucuları, hazırlayacakları kanunlara esas olacak bilgileri bu kitaptan çıkartacaklardır” cümlesini nasıl ve niçin sarf edebilmiştir?

Benim çözemediğim sırların çözümünü cevaplarını bilen var mıdır acaba?”

Bilmem ki, aşağıdaki satırlar merhum Şevket Bey’in bu sorularına cevap teşkil eder mi? Evvela, Sıddık Sami büyük hukuk otoritelerinden biridir ve bu özelliği onu gerçekleri söylemeye sevketmiştir. İlmi otoritenin böyle bir hususiyeti vardır. Ayrıca bahsi geçen eser yayınlanmak üzere üniversiteye geldiğinde incelenmesi ve rapor vermesi içim diğer bir hukuk allamesi olan Ord. Prof. Dr. Ebu’l – Ulâ Mardin’e teslim edildi. Onun da olumlu rapor vermesi üzerine neşri gerçekleşti.

Şunu da hatırlatmak isterim. Sıddık Sami Onar’la İbnülemin Mahmut Kemal Bey arasında eskiye dayanan bir yakınlık vardı. Nitekim o yıllarda Hürriyet gazetesinde “Üniversitede Rektör Seçimi ve İbnülemin Mahmud Kemal” başlığıyla şöyle bir yazı neşredilmişti:

“Geçenlerde İstanbul Üniversitesi rektör seçimi yapıldı. Bazı iç mevzuat ihtilaflarına meydan veren bu seçim. 12 sene evvel ilk muhtar Üniversite Rektörü Ord. Profesör Sıddık Sami Onar’ın seçimi ile neticelendi.

Bu vesileyle 12 yıl önce İbnülemin’in bir beytini hatırladık. O zaman üstad

demişti. Şimdi üstad âhiret âleminde Onun bu güzel beyti ile hem yeni rektörü tebrik eder, hem de merhumu rahmetle yâd ederiz.”

Unutmayalım, İbnülemin Bey, o muazzam kütüphanesini üniversiteye bağışlamıştı. Nitekim yukarıdaki yazının sonuna da şöyle bir not düşülüyor:

“Acaba rektör, üstadın üniversitedeki kitaplığını tanzim ve halka açma işini ele alabilir mi? Yapılan tesis ne âlemde? Hep kapalı mı kalacak?”

Bu konu ile ilgili bir rivayeti ise, ben 5 Temmuz 2018 de yayıncı Ziya Belviranlı Bey’den dinledim. O da amcası Dr. Ali Kemal Belviranlı merhumdan duymuş. Aslında bu önsözü İbnülemin Bey, kaleme almış ve eserin başına konmuş. İbnülemin, nev’i şahsına münhasır üslubuyla Sıddık Sami’ye, böyle bir eseri yayınladığın için belki günahlarında indirime gidilir demiş.

Hukuk-ı İslamiye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu’nda Sıddık Sami Onar’ın dışında iki kişinin daha takdim ve takriz yazısı bulunuyor. İstanbul Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’nın yanı sıra, Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Ord. Profesörü Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu da bu şaheseri öve öve bitiremiyorlar. Uzun süre Cumhuriyet gazetesinde köşe yazarlığı yapan Velidedeoğlu, mukaddimesini şöyle bitiriyor:

“Böyle muhalled bir eseri Türk hukuk âlemine ihda etmeye muvaffak oldukları için, onun değerli ve muhterem müellifini (Ömer Nasuhi Bilmen Hocayı) bütün samimiyetimle tebrik ve kendilerine teşekkür etmeyi bir vazife bilirim.”

Eski Milli Eğitim bakanlarından Hasan Âli Yücel’in onayıyla bakanlık yayınları arasında neşredilen Son Sadrıazamlar isimli kitapta, Said Halim Paşa maddesinde, paşanın bir de fotoğrafı bulunuyor. Bu resmin yanında Said Paşanın el yazısıyla ve eski harflerle şu cümle yer alıyor: “Müslümanın vatanı şeriatın hâkim olduğu yerdir.”

Bu bahsi Yavuz’un şeyhülislamı İbn-i Kemal’in şu dörtlüğüyle bitirelim:

Rabbimize sonsuz şükürler olsun ki, bizleri içinde bulunduğumuz 2024 yılının mübarek Ramazan ayına da kavuşturdu. Bu vuslat mevsiminin ruhları okşayan özellikleri ve güzellikleri Ramazan medeniyeti diye bir medeniyetin varlığından bizi her yıl haberdar ediyor. Merhum Prof. Dr. Ahmed Süheyl Ünver de bunu bildiği için, oruç ayıyla ilgili kaleme aldığı makalelerin arasına bir de “Ramazan Medeniyeti” başlıklı yazısını eklemiştir.

Süheyl Hoca, bahsini ettiğimiz bu yazısında söze şöyle başlıyor: Müslüman Türkler İslami ibadetlere bedii bir şekil verdiler. Ramazan ayının gelmesiyle birlikte mahya, temizlik, ahlak ve cömertlik ile Ramazan medeniyetini vücuda getirdiler ve bu medeniyetin en şaşaalı, en muhteşem görüntülerini İstanbul’da yoğunlaştırdılar. O kadar ki, bu kadim İslam şehrinin halkından bazıları Ramazan ayı sona ermek üzereyken, gelecek yılın Ramazan ayına on bir ay kaldı diye seviniyorlardı. Ayrıca 29 gün süren Ramazanlarda “Bizim bir günümüzü çaldılar” diye bir takım serzenişte bulunuyorlardı. Bayramın ilk günü ve müteakip günlerde oruç tutulmayacağını bildikleri halde bir şeyler yemeye bile utanıyorlardı.

Eyvah, Ramazan gidiyor, acaba bir dahaki Ramazana kavuşacak mıyım, diye ağlayanları bilirim diyen Süheyl Hoca, bu mübarek mevsimin müminlere taze hayat bahşeden özelliklerini anlatmaya şöyle devam ediyor:

Sanki Peygamberimiz şehr-i Ramazanla birlikte şehirlerimizi teşrif edip evlerimize ruhen misafir oluyor. Asıl bayram, Ramazan bittikten sonra değil, bizzat Ramazanın içinde kendini gösteriyor. Öyle ki bu bayram senede bir ay gelir ama tam on bir ay bayram sevinci yaşatır. Her hakiki Müslümanın gönlünde Allah korkusu kadar Ramazan sevgisi de yer etmiştir. Bayram değil, Ramazan düğün ayıdır. Bu düğüne herkes iştiyak duymaktadır.

Doktorluğunun yanı sıra tam bir kültür tarihçisi olarak da tanınan ve bilinen Prof. Ahmed Süheyl Ünver, böyle bir medeniyeti tarif ve tavsif eden mezkûr yazısını şu cümleyle bitiriyor:

Çok şükür, Ramazana on ay kaldı, diye bir ay daha yaklaşmanın sevinciyle gözleri yaşaranları bilirim!.

Evet efendim, oruç İslam’ın beş şartından biri olmakla beraber minareleri süsleyen mahyalarıyla, mü’minleri rahatlatan teravihleriyle, iftar sofralarının zenginliğiyle ve bu sofralara davet edilen misafirlere verilen diş kiralarıyla, Hırka-i Saadet ve Hırka-i Şerif ziyaretleriyle, saraylarda yapılan ve bir Osmanlı uygulaması olan Huzur Dersleriyle, Selatin camilerinde arz-ı endam eden renkli görüntülerle ve tabii ki merhamet ve şefkat duygularının galeyana gelmesiyle bu mübarek Ramazan ayı, aynı zamanda “Ramazan Medeniyeti” olarak kendini gösteriyor.

Konuyu biraz daha açacak olursak, eski İstanbul Ramazanlarının, daha doğrusu İstanbul’u sarıp sarmalayan Ramazan medeniyetinin ilk ışıkları, minarelerinin arasına asılan mahyaların, bu şehrin halkına göz kırpmasıyla başlıyordu. Mahya İstanbul camilerinin olmazsa olmazı idi. Bu ışık demetleri yukarıdan aşağıya minarelerin gövdelerine sarkıtılınca da onlara bir nevi kaftan giydirilmiş oluyordu. Maharetli ustaların elinde gerdanlık haline getirilen mahya o kadar büyük bir önem arz ediyordu ki, tek minareli camilere de bu gerdanlığı asmak için ikinci bir minare ilave ediliyordu. Mesela Üsküdar’ımızın bir incisi olan Mihrimah Sultan Camii işte bu mabetlerden biriydi.

Teravih namazına gelince, yukarıda da belirtildiği üzere, bunun diğer bir adı da istirahat ibadetidir. Biliyor musunuz, teravih namazı sünnet olduğu halde genellikle cemaatle kılınmaktadır. Hatta farz namazlar konusunda tembellik gösterenler bile teravih kılmak için camileri dolduruyorlar.

Sahih-i Buhari mütercimi olarak da bilinen büyük İslam âlimi Prof. Kâmil Miras, “Ramazan Musahabeleri” isimli kitabında Teravih namazının dini mahiyetini ve tarihi seyrini anlattıktan sonra sözlerini şöyle tamamlıyor:

“Milli musıkimizin en yüksek sanatkârlarından olan Itri merhum, musıkiyi teravih namazına tatbik ederek bu ibadetimize âhenkli bir güzellik vermiştir. Şöyle ki, Teravih namazının her dört rekâtında okunan surelerin ve ayetlerin imam tarafından ayrı ayrı kıraat olunması ve her dört rekât arasındaki hafif istirahat zamanlarında, güzel sesli müezzinler tarafından aynı makamdan ilahiler söylenmesi ve son dört rekâtın muhakkak Acem Aşiran makamıyla kılınarak sona ermesi Itri’nin ibadet hayatımıza kıymetli bir hediyesidir. Teravih namazından sonra büyük camilerin minarelerinde okunan temcid manzumelerinin besteleri de onun armağanıdır. Gönüllerde dini bir vecd uyandıran Tekbir’in bestekârı da o büyük sanatkârdır. Hülasa, bu milli sanatımızın usullerini ibadet hayatımıza tatbik eden Itri’dir.

Itri merhum Eğri fatihi adıyla anılan Üçüncü Mehmed’in nedimlerinden olduğuna ve 1000 tarihinde yaşadığına göre, Teravih namazlarının musıki makamlarıyla kılınmasının üç buçuk asırlık bir tarihi olduğu anlaşılıyor.

Ezanların ve selatü selamların müteaddit makamlarda okunmasını öğreten Itri’nin güzel eserlerinin yurdumuzun her tarafından ezan seslerinin de dünya durdukça minarelerimizden göklere yükselmesini Allahü Teâlâ’nın kereminden ve inayetinden dileriz.”

Itri’nin bestesi, sadece dindar ruhları coşturan bir beste değildir, o aynı zamanda duygulu bütün kalpleri de heyecan getirmektedir. Bunun çarpıcı bir örneğine, son vak’anüsivimiz Abdurrahman Şeref Efendi’nin “Tarih Musahabeleri” isimli eserinde rastlıyoruz. Benim de kitaplarımdan birine kaydettiğim bu anekdotu -yeri geldiği için- buraya da nakledeyim. Değerli tarihçi, Paris’te kutlanan bir Ramazan bayramını şöyle anlatıyor:

Ramazan-ı Şerifi heder eden bizim Jön Türkler gözlerini bayrama diktiler. Ramazan bayramını kutlamak için bir yemek ziyafeti hazırladılar ve kendileriyle iş birliği yapan hürriyet taraftarı Parisli gençleri de bu ziyafete davet ettiler. İmparatorun istibdadından şikâyet eden Fransız asıllı hürriyetçilerden bazıları, -tarihçi Leon Kahun da dahil olmak üzere- Yeni Osmanlılarla çalışıyorlardı.

Sofrada yenildi, içildi ve nutuklar söylendi. Fransızlar bu arada milli marşlarını söylediler. Bizimkilere siz de milli marşınızı söyleyiniz teklifinde bulundular. Bizimkiler ne söyleyeceklerdi ki? “Ey gaziler” ile “Sivastopol önünde batan gemiler!”den başka milli duyguları okşayacak başka bir şey bilmiyorlardı. İçlerinden Mehmet Bey, derhal ayağa kalktı ve yüksek sesle tekbir getirmeye başladı. Diğer genç Türkler de ayağa kalkarak tekbire iştirak ettiler. Fransızların ricası üzerine, Itri’nin kulaklara bayram ettiren bu tekbirini birkaç defa tekrarlattılar. Sofrada hazır bulunan Ermeni Azaryan Efendi diyor ki, bana da işaret ettiler. Bilir bilmez ben de katıldım. Tekbirin ruhları okşayan nağmeleri Fransız gençlerini kendilerinden geçirdi. Etkisi, benim kalbimden hâlâ çıkmış değildir.

Yine sadede gelecek olursak, Ramazan medeniyetinin göz kamaştırıcı tabloları anlatma bitmez. Hırka-i Şerif ve Hırka-i Saadet ziyaretleri, saraylardaki huzur dersleri, selatin camilerinde bilhassa Ayasofya’da kılınan teravih namazları ayrı ayrı ve uzun uzun anlatılması gereken konular olduğu için onları daha sonraki yazılarıma bırakıyorum. Ve Enderunlu Vasıf’ın şu şiiriyle hatm-i kelam ediyorum:

Bütün okuyucularımın Ramazan-ı Şerifi’ni tebrik ediyorum

Kitaplara olan düşkünlüğüm gibi dergilere duyduğum ilgi de bende hayli erken bir yaşta başladı. Kütüphanemdeki dergi sayısı kitap sayısından hiç de aşağı değil. Bu dini, tarihi ve edebi dergilerin bazılarını takım yaparak ve tabii ki sağlam bir şekilde ciltleterek daha yakından koruma altına aldım. Zaten mücelled dergiler, cildli kitaplar gibi güzel bir görünüm arzediyorlar.

Bundan on, on beş yıl önce özene bezene ciltlettiğim dergilerden biri de “İslam Medeniyeti” adını taşıyor. Altı cilt halinde kütüphanemi süsleyen İslam Medeniyeti’nin ilk sayısı “Dini, İlmi, fikri aylık mecmua” adıyla 1967 yılının Ağustos ayında yayın hayatına atıldı. Bu ilk sayısında Muhammed Hamidullah, M. Zekâi Konrapa, Veli Ertan, Nureddin Topçu, Salih Tuğ, Necla Pekolcay, Halide Nusret Zorlutuna, Kaya Bilgegil gibi camiamızın önemli âlimlerinin, şairlerinin ve yazarlarının nesirleri ve şiirleri bulunuyor.

O yıllarda İstanbul’a ilk geldiğimde derginin Cağaloğlu’ndaki idare merkezine gittim ve yetkili şahıslarla görüştüm. Mahmud Özakkaş, İsmail Lütfi Çakan ve Cahit Baltacı beylerle tanıştım. Cahit Baltacı daha sonraki yıllarda hocalığımızı da yaptı. Şimdilerde bir takım hastalıklarla imtihan ediliyor. Rabbim şifasını lütfetsin. Bu isimlerin hepsinden yakınlık gördüm. Bir ara derginin dağıtımında da bulundum. Bayezid Camii’nin baş imamı Hendekli Abdurrahman Gürses Hocanın İslam Medeniyeti’ni cami cemaatine tavsiye ettiğini hatırlıyorum.

İslam Medeniyeti’nin bir özelliği de bazı nüshalarının özel sayı olarak intişar etmesiydi, Kur’an-ı Kerim Özel Sayısı, Fetih Özel Sayısı, Ramazan Özel Sayısı bu güzel özel sayılardandı. Zaten bu mukaddimeyi de Ramazan özel sayısına getirmek için yaptım.

Kasım – Aralık 1968 tarihli bu nüshasında İsmail Lütfi, Ali Ulvi Kurucu, Ali Özek, Tayyar Altıkulaç, Hakkı Şinasi Çoruh, Necla Pekolcay, Dr. Cahit Öney, Halil Can, Bekir Kütükoğlu, Mahir İz, Ömer Kirazoğlu, Yusuf Ziya Kavakçı, Sabri Akdeniz, Kemal Edip Kürkçüoğlu, Hasan Özönder gibi zevatın yazıları ve şiirleri yer alıyor.

Merhume Dr. Necla Pekolcay “İslami Türk Edebiyatında Ramazan İçin Yazılmış Mısralar” başlığını taşıyan yazısıyla bu mübarek ayı edebi açıdan ve şiirin sihirli diliyle süsleyerek anlatıyor. İbnürrahmi Ali Tayyar, “Gufran Dede” diye isimlendirdiği makalesiyle, Ramazan’ın nasıl bir meserret, sevinç ve huzur mevsimi olduğunu eskilerin o güzel üslubuyla dile getiriyor, mesela şöyle diyor: “Camilerin minareleri sanki şehirlerin nur murakıplarıdır. Ramazan’da kuşlardan evvel nağme ve terennümüyle uyanan ve sesleriyle tevhid ehlinin sâmiâsını sevindiren bir tek münadi vardır, o da minarelerdir!”

Yüksek İslam Enstitüsünde musıki hocalığı yapan Neyzen Halil Can da, canlara can katan beyitlerle bize Ramazaniyeler hakkında bilgi veriyor. Kültür dünyamızda Ramazaniyenin ne anlama geldiğini belirttikten sonra Üsküdar Mevlevihanesi’nin son postnişini Ahmed Remzi Dede Efendi hazretlerinin aşağıdaki Ramazaniyesini örnek olarak takdim ediyor:

Müjde mü’minler ihsân-ı Rahmandır gelen

Şânına ta’zim için bu mâh-ı gufrandır gelen

Andadır feyz-i hidâyet, andadır afv u kerem

Kadrini bil, mevsim-i inzâl-i Kur’andır gelen

Iyd-ı ekber her günü, kadri mübarek her gece

Ehl-i imâna ne mutlu lütfu sübhândır gelen

Zulmet ü kasvetten âzâd etmeye sâimleri

Nuru islam, nûr-u imân nur-u irfandır gelen

Hâne-i kalbi temizle, hoşça istikbal için

Nimeti mebzûl bir mihmân-ı zî-şandır gelen

El- hazer senden şikâyet etmesin yarın aman

Ruh-u mahşer sâfir-i ashab-ı isyandır gelen

Rahmet-ü gufrân hedâyâsiyle cennet bahşeyler

Derde derman, vasl-ı cânân ıtk-ı nîrândır gelen

Mâsivadan sâim ol Remzi, dilersen vasl-ı hak

Râh-ı aşkı kullara ta’lim-i Yezdan’dır gelen

Yüksek İslam Enstitüsünün eski hocalarından Sabri Akdeniz’e gelince o da, “Mübarek Ramazan Üzerine Düşünceler” başlığıyla kaleme aldığı yazısında bu oruç ayını sosyolojik açıdan inceliyor. Eski Diyanet İşleri başkanlarımızdan Tayyar Altıkulaç Bey’in hazırladığı “Gerçek Mânâsı ile Oruç” başlıklı yazının spotunda şu hadis-i şerif yer alıyor “Oruçlu olduğu halde, yalancılığa ve yalanla iş yapmaya devam eden kimse iyi bilmelidir ki, onun yeme ve içmeyi terk etmesine Allah’ın ihtiyacı yoktur.”

Şiirimsi nesriyle, şaheser şiirleriyle edebiyat dünyamızı renklendiren merhum Kemal Edip Kürkçüoğlu aşağıdaki beyitleriyle İslam Medeniyeti’nin Ramazan özel sayısını tezyin ediyor:

İndi Peygambere Kur’an bu gece

Geldi gökden yere bürhan

bu gece

Rabbimin rahmeti kaplar kevni

Tevbekârân-ı perişan- hale

Verilir müjde-i gufran bu gece

Veyl küffar-ı dalâletkâra

Şâd olur zümre-i imân bu gece

Arınıp çirk-i behimiyetten

Buldu mânâsını insan bu gece!

İslam Medeniyeti Mecmuası’nın bu özel sayısında Ramazan ayının ve orucun dışında ilgiyle okunan daha başka yazılar ve şiirler de var. Dr. Cahit Öney’in “Bekri Mustafa’nın İmamlığı” başlıklı uzun şiiri, uzun uzun okunmaya değer. Şairimiz, şiirini şu iki mısra ile bitiriyor:

Geldi geçti nice kâzip şöhret

Mert olan çıktı mı bir Bekri kadar

Bekri Mustafa’ya atfedilen bir meşhur fıkra vardır ki, onu bilen bilir, bilmeyene de biz anlatalım. Şaribülleyli vennehar olan ve fıkraları dilden dile dolaşan Bekri Mustafa nasılsa Süleymaniye Camii’nde imamlığa başlar. Bu sırada bir cenazenin defni sırasında mevtaya telkin verirken biraz eğilip tabuttakiyle güya azıcık konuşur. Bunu görüp merak eden bir zat, yanına yaklaşıp ölüye ne söyledin diye sorunca, Bekri Mustafa, bak kardeşim, sen âhiret âlemine gidiyorsun, orada sana muhakkak dünyanın ne halde olduğunu soracaklardır. Lafı fazla uzatmadan Bekri Mustafa Süleymaniye Camii’ne imam oldu dersen, onlar dünyanın hali ahvalini derhal anlarlar!

İşte Dr. Cahit Öney bu hadiseyi şiirleştirmiş.

Mahir İz hocamızın bu dergide yer alan “İstanbul Yüksek İslam Enstitüsünde Açış Dersi” başlıklı yazısını okuyunca irşad ve hitabet kürsüsünün ne kadar önemli olduğunu, geleceğin hatiplerine ve vaizlerine anlattığını görüyoruz. Hocamız, bu yazısının bir yerinde şu sözleriyle hatiplere yol gösteriyor.

“Halk, günlük hayatında kendisini alakadar etmeyen konuları hikâye ve masal gibi dinler. Ve bir temel bilgi edinmeden mescidi terk eder. Hutbede ve vaazda ilmihal okutulmaz. İbadete tealluk eden din kitaplarının okunması ve okutulması tavsiye edilir. Minberde ve kürsüde ancak müminlerin birbirleriyle olan münasebetleri, her türlü kötülüğün salgın haline gelmemesi için ferdin ve ailenin alacağı tedbirler, çocuklara yapılacak telkinler üzerinde durulur. Sadece karşımızda bulunan cemaate hitap edilir. Yoksa cami dışına yumruk sallamak hatibi ve vaizi vazifesinden uzaklaştırır. Hiçbir zaman dışarıdaki adam hatibi ve vaizi ilgilendirmez. Bir kere dışarıdakinin inanıp inanmadığı vaizin meçhulüdür. İnanç bakımından hüviyetini tanımadığı kimseye ne maksatla söz söyler? O, inanıyorsa esasen camiye gelir, inanmıyorsa ‘leküm diniküm veliyedin’ hükmü râcidir. Cami mevzuunu ilgilendirmez.”

Son olarak söylemek gerekirse, bu özel sayıda Hakkı Şinasi Çoruh’un, “Ünlü Celveti Şeyhleri” başlıklı yazısı da önem arzediyor. Merhumla ben de Cağaloğlu’nda bir iki defa görüşmüştüm, ayrıca Emir Sultan’la ilgili kitabını da okumuştum. Bu zat, meçhul meşhurlardan biriydi. Makamı cennet olsun.

Okuyucularımın Ramazan-ı Şerifini cân-ı gönülden tebrik ederim.

SARI İMAM
Eski İstanbul Ramazanlarının özelliklerinden ve güzelliklerinden biri de selatin camileri denilen tarihi mâbedlerin teravih namazına gelen cemaatlerle dolup taşmasıydı. Cuma namazlarında olduğu gibi, teravih namazlarında da camiler -avlular da dâhil- ağzına kadar doluyordu. Kalabalık müminler topluluğu bu izdihamı namazın verdiği disiplin ruhuyla derhal intizama dönüştürüyordu.

Ramazan’a mahsus bir gelenek daha vardı ki, o da otuz teravihin otuz ayrı camide kılınmasıydı. Bu uygulamayı bir bakıma âdet haline getiren eski İstanbullular bu hareketleriyle mübarek ayın manevi atmosferinden daha fazla istifade ettiklerini düşünüyorlardı.

Daha bitmedi. Hatimle teravih kılınan İstanbul camilerinden bazıları, görevli imamlar ve kürsüleri şenlendiren vaizler sayesinde tam bir cazibe merkezi haline geliyordu. İşte bu mabetlerden biri de Aksaray’daki Murad Paşa Camisi’ydi. Burada da teravih namazı hatimle kılınıyordu ama bu hatim diğer hatimlere benzemiyordu. Daha doğrusu, öteki camilerde bir hatimle eda edilen otuz teravih namazı, Murad Paşa Camii’nde üç hatimle kıldırılıyordu. Sarı İmam lakabıyla tanınan hoca efendi, on günde bir hatim yapıyordu. Ayrıntılara geçmeden önce bu cami hakkında biraz bilgi vermek istiyorum.

Cihan hükümdarı Fatih Sultan Mehmed, Konstantiniyye’yi fethedince Bizans halkına aman veriyor. “Kimse benim gazab-ı şâhânemden havf itmesün!” diyerek Hıristiyan ahaliden isteyenlerin şehirde kalabileceğini, kendilerine din ve vicdan hürriyeti verileceğini ilan ediyor. Bunun üzerine yerli halktan bazıları Konstantiniyye İstanbul olduktan sonra da bu şehirde yaşamaya devam ediyorlar. Hatta bazıları daha sonra Müslüman oluyor. İşte İslamiyet’i kabul eden Bizanslılardan biri de son kral 11. Konstantin Dragazes’in yeğenidir.

On Birinci Konstantin Dragazes Paleologas'ın yeğeni, Müslüman olur olmaz Murad ismini alıp muradına eriyor. Bilahare, İslam ordusuna katılıp paşalık rütbesine kadar yükseliyor. Ve bahsini ettiğimiz camiyi yaptıran paşa bu Has Murad Paşa’dır. Ancak 1476’da vuku bulan Otlukbeli Savaşı’nda şehit olunca yarım kalan cami inşaatını Fatih tamamlatıyor. Has Murad Paşa Camii de diğer selatin camileri gibi külliye halinde inşa edilmişti.

Paşa’nın Bizanslı bir mühtedi olduğunu ben de Yahya Kemal’den öğrendim. Büyük şairimiz “Aziz İstanbul” adıyla intişar eden leziz kitabında bu konuyu şöyle anlatıyor:

“…Vakıa Has Murad Paşa, Paleolog Hanedanından Müslümanlığı ve Türklüğü kabul etmiş bir prensti. Lakabı olan ‘Has’ kelimesi Fatih devrinde, sarayda ‘Has Oda’dan yetişmiş olduğunu gösterir. Murad Paşa, askerlikte liyakati ile vezir mertebesine kadar yükselmiş; İstanbul’da, Aksaray’da, Topkapı’ya doğru giden yolda, en asil Türk mimarisi üslubunda o ruhani camiyi yaptırmıştı. İran’a karşı yapılan o tehlikeli seferde, ordudan ayrılarak düşmana ilk hücum eden ve şehit olan bir serdarımızdı.”

Bu cami hakkında daha ayrıntılı bilgi almak isteyen okuyucularımızın Sayın H. Necdet İşli’nin “İstanbul’un Ortası Aksaray” isimli kitabını okumaları gerekiyor.

Şimdi gelelim, Has Murad Paşa Camii’nde tam kırk yıl üç hatimli teravih namazı kıldıran “Sarı İmam”ın kim olduğuna.

Sarı İmam’ın asıl adı Mehmed Şemseddin Kirman’dır. Aslen Kastamonuludur. İki yüz yıl önce İstanbul’a yerleşmiş bir hocalar ailesine mensuptur. Yusuf Paşa Rüşdiyesi başmuallimi Hacı Hafız Mehmed Efendi’nin oğludur. Sarı İmam, tam kırk yıl hatimle teravih kıldırdı. Önce bir hatimle başladı; ikinci sene iki hatim, üçüncü sene üç hatim, derken cemaatin de arzusu ile senede birer birer beş hatime kadar çıktı. Ramazanlarda gecede beş cüz, yani yüz sayfa Kur’an-ı Kerim okuyarak, altı teravihde bir hatim indirdi.

Beş hatimli Ramazanlar, Sarı İmam’ın adını Mısır’a kadar duyurdu. Onun arkasında hatimle teravih namazı kılmak için Konya’dan, Kayseri’den, memleketin dört bucağından gelenlere Mısırlılar da katıldı.

Sarı İmam, hayatını Murad Paşa’ya vakfetti. Fatih, Süleymaniye, Bayezid başimamlığı teklifleri onu Murad Paşa’nın mihrabından, minberinden ve camisinin güvercinlerinden ayıramadı. Uzayıp giden yıllar ve sadık cemaati hocası camisiyle öyle kaynaştırmıştı ki, Sarı İmam, Murad Paşa’nın şadırvanı, minaresi, mihrabı, minberi gibi ayrılmaz bir parçası olmuştu. Sarı İmamsız Murad Paşa düşünülemezdi.

Hoca Efendi, gösterişi sevmezdi. Keyfine ve zevkine düşkün kimselerde Kur’an durmaz derdi. Elli beş yıllık müezzini Hafız Hasan Efendi, ona hafızların hünkârı diyordu. Bu güzel sıfatlarını asla bir ticaret metaı haline getirmemişti. Ticari mevlid merasimlerinden uzak dururdu. Hafız olduğu oğulları tarafından verilen ölüm ilanından öğrenilmişti.

Sarı İmam, cemaatin ısrarını kıramayıp Ramazanın sonuna doğru, bir gecede on cüz, yani 200 sayfa Kur’an okuyarak üç gecede bir hatim indiriyordu. Devrin müftüsü Hasan Fehmi Efendi yaşlı gözlerle Allah seni bu yoldan ayırmasın, insan yüzünden bile bu kadar fasih ve beliğ okuyamaz, demişti. Ayetler ağzından şelale gibi gürül gürül çıkıyordu. Yanıldığı, durakladığı vâki değildi.

Sarı İmam, yılın bütün beş vakitlerinde hatme devam ediyordu. Sabah namazının hatmi ayrıydı. Öğlede ve ikindi de başka bir hatme devam ederdi. Akşam ve yatsı namazlarında üçüncü hatmi yürütürdü. Beş vakitte üç ayrı hatme devam ederdi. Ve bunların neresinde kaldığını, nereden devam edeceğini unutmazdı.

Murad Paşa imamı öğünme, gururlanma nedir bilmiyordu. Geçici dünya zevklerinin peşine düşmüyordu. Kanaat tükenmez bir hazinedir diyordu. Duasını almak için gelenlerden bazıları -batıl bir inanışla- Sarı İmam’a para verecek olurlar, almayınca da hiç olmazsa.. diyerek minderin ucuna yirmi beş kuruş bırakırlardı. İmam efendi, artık bunu reddetmezdi. Kalbleri kırılmasın diyerek, yirmi beş kuruşu kabul eder, elliye, yüze tamamlayarak kuş yemi alır, Murad Paşa güvercinlerine altmış yıllık bu dostlarına koşardı. Bir ara, camideki güvercin yuvalarını kaldıracak, güvercinleri dağıtacak olmuşlardı da kuşların müdafii Sarı İmam olmuştu. Güvercin düşmanlarına ayetlerle, hadislerle karşı çıkmıştı. Güvercin pisliği necaset-i hafifedir, namaza mâni değildir. Onlara bakan, karlı günlerde yemsiz kaldıkları zaman onları yemleyen, sulayan şefaate nail olur, derdi.

Sarı İmam, genç yaşta hanımını kaybetti ama bir daha da evlenmedi.

Hatimci cemaatin arasına ihbarcılar da karışmıştı. Onu müftülüğe şikâyet ettiler. Murad Paşa imamı namazı uzun kıldırıyordu. İmamlık mührünü bir keseye koyup müezzinle müftüye gönderdi. Müftü Hasan Fehmi Efendi o gece bir rüya gördü. Sabahleyin ilk işi, imamlık mührünü hürmet ve iltifat dolu bir mektupla birlikte Murad Paşa imamına yollamak oldu.

Sarı İmam, bir ikindi sonu Horhor’daki evinin yolunu tutmuştu. Vatan Caddesi’nden geçerken kendisine araba çarptı. Bu kaza onu altmış yıllık camisinden kopardı. Arada bir yatağında doğruluyor, “Camim, camim!” diye sızlanıyordu. Hocanın son üç yılı Murad Paşa’sız, cemaatsiz, hatimli teravihsiz geçti. Murad Paşa güvercinleri, camisinin kenarına yavrulayan mahalle kedileri öksüz kalmıştı.

Sarı İmamın ilacı Kur’an-ı Kerim’di. Yattığı yerde -kim bilir- kaç defa hatim indirmiştir. Sık sık ezberindeki Kaside-i Bürde’yi de okuyordu. Şaban ayının içinde âhiret âlemine göçtü. Onun irtihaliyle bir devir kapandı. Mihrabı hakkıyla dolduruyordu, minberi şenlendiriyordu. Merhum işte böyle dört başı mâmur bir imamdı.

Görev yaptığı camiyi cazibe merkezi haline getiren Sarı İmam’a Allah rahmet eylesin, mekânı cennet, makamı âli olsun!

İstanbul’un tarihi kütüphanelerinden birinin de Koca Ragıp Paşa kütüphanesi olduğunu ilimle, kitapla iştigal eden hemen herkes bilir. Bu kütüphanenin banisi Koca Ragıp Paşa hem Osmanlı devlet adamlarının en değerlilerinden biri olarak kabul ediliyor hem de divan edebiyatının gözde temsilcilerinden sayılıyordu. Merhumu ve kütüphanesini anlatmadan önce, beş buçuk yıl sadrıazamlığını yaptığı Sultan Üçüncü Mustafa’dan – bir iki cümleyle de olsa – söz etmek gerekiyor.

Üçüncü Mustafa da, ecdadı olan diğer Osmanlı hükümdarları gibi şair, mütedeyyin, vatansever bir kimseydi. “Cihangir” mahlasıyla şiirler kaleme aldığı biliniyor. Bütün Osmanlı tarihleri onun sadrıazamı Koca Ragıp Paşa ile çok iyi anlaştığını kaydediyor. Padişahın kız kardeşi Saliha Sultanı bu sadrıazamıyla evlendirmesi böyle bir muhabbete zaten işaret etmektedir. Üçüncü Mustafa İstanbul’a biri Laleli Camisi, diğeri Ayazma Camisi, öteki Kadıköy’deki İskele Camisi ve Mercan’daki cami olmak üzere dört İslam mabedi kazandırdı. 1766 büyük depreminde Fatih Camisi de harap oldu. Padişah kalan kısımlarını da yıktırıp bugünkü bugünkü Fatih Camii’ni inşa ettirdi. Demek ki, bu padişahımızın İstanbul’da beş camisi bulunuyor. Kendisi de “binagerdesi” olan Laleli Camii’nin bitişiğindeki türbesinde oğlu Üçüncü Selim’le birlikte ebedi uykusunu uyuyor.

Sultan Üçüncü Mustafa’nın değerli sadrıazamı Koca Ragıp Paşa’nın kütüphanesi de işte bu Laleli Camii’nin hemen karşısında yer alıyor. Bu tarihi kütüphane hakkında bilgi vermeden önce – geliniz – banisini biraz daha yakından tanımaya çalışalım.

Koca Ragıp Paşa 1698’de İstanbul’da doğdu. Defterhane kâtiplerinden Şevki Mustafa Efendi’nin oğludur. Şark dillerini ve devrinin bilgilerini iyice öğrendi. Devlete ait işlerde büyük bir gayret gösterdi. Gençliğinde bazı paşalarla İran’a ve Bağdat’a gitti. Bir ara Bağdat defterdarlığı görevinde bulundu. Halep ve Şam valisi oldu. 1756’da ilk defa Üçüncü Osman’ın sadrıazamı oldu. Yeniçeri teşkilatıyla iyi geçinip devleti barış içinde yönetti.

Yukarıda da belirtildiği üzere, Koca Ragıp Paşa güçlü bir şairdi. O kadar ki bazı mısraları ve beyitleri birer darb-ı mesel olmak üzere günümüze kadar gelmiştir. Mesela, “Şecaat arzederken merd-i kıpti sirkatin söyler” “Eğer maksut eserse, mısra-ı berceste kafidir” “Muzaffer vakt-i fırsatta adüvden intikam almaz.” “Ehl-i feyzin eseri kalmasa da nâmı kalır” gibi mısralar işte bu vurucu sözlerden bazılarıdır.

Koca Ragıp Paşa’nın birbirinden güzel şiirlerini içine alan divanı, Mısır’daki Bulak Matbaasında 1887 yılında basıldı. “Sefinetü’r – Ragıb v Definetü’l Metâlib” isimli Arapça büyük eseri de yine aynı matbaada, 1839’da tab’ edildi. Paşa’nın yazıp da basılmayan eserleri de vardır. “Mecmuay-ı Ragıp Paşa” bunlardan biridir. Ayrıca Timur devrine ait Farsça bir eseri tercüme etti. Aruzla ve mezheplerle ilgili kitaplarının dahi olduğu biliniyor. Mizaha ve latifeye de düşkün olan Koca Ragıp Paşa’nın devrinin ünlü isimleri şair Haşmet ve şaire Fıtnat Hanımla şakalaştığı ve fıkralar anlattığı kayıtlarda yer alıyor.

Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi hakkında bir çok tanıtıcı yazı kaleme alındığını ve neşredildiğini biliyoruz. Bunların içinde benim en fazla dikkatimi çeken yazı Süleyman Nazif’e ait olanıdır. Süleyman Nazif 1924 yılında Servet-i Fünun’da yayımladığı makaleye – bakınız – nasıl başlıyor:

“Ey kâri! (Ey okuyucu!) İstanbullu veya başka yerli, nereli olursan ol. Eğer Koca Ragıp Paşa Kütüphanesini ziyaret etmemiş, eğer burada birkaç saat temaşa ve murakabe ve tehassüsle vakit geçirmemişsen muhakkak bil ki, bu belde-i tayyibenin (İstanbul’un) büsbütün yabancısı ve en büyük cahilisin!”

Böyle dehşet verici bir girişle başlayan bu yazıyı ben de ilk defa görünce tabii ki, “en büyük cahilisin” ithamına maruz kalmamak için defalarca okudum. Ama itiraf edeyim ki cahillikten hâlâ kurtulamadım. Çünkü adı geçen kütüphane bugünde kapalıdır, dolayısıyla çok istediğim halde içine girmek nasip olmadı.

Süleyman Nazif’i mizacı gibi asabi üslubuyla başbaşa bırakalım ve yine onun ifadelerinden yola çıkarak Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi hakkında daha ayrıntılı bilgiler edinmeye çalışalım.

Şairimize göre, şehirler de insanlar gibidir. Bazısı servetini göstermekten, bir kısmı da gizlemekten zevk alır. İstanbul’u ikinci sınıfa dahil etmek isteyenlerin en büyük delilleri bu kütüphanedir. Bayezid’den Aksaray’a doğru gerek yürüyerek, gerek vasıtayla gidenler soldaki bir taş binayı ve kapısının üstünde güzel bir celi il yazılı “Fîhâ kütübün kayyıme” ayetini muhakkak görürler ve okurlar. Bu taş binanın Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi olduğu İstanbulluların büyük çoğunluğu tarafından bilinir. İşte bu kadar!

Halbuki o taş girişin arkasında tam bir hazine bulunmaktadır. Kimse bu hazinede neler bulunduğunu merak edip yolunu oraya düşürmemiştir. Seyyahların ve ziyaretçilerin isimleri kayıtlı olan defterden soracak olursanız, alacağınız cevap size İstanbulluların kadirşinaslığı ve sanata olan ilgisi hakkında bir fikir vermez.

Süleyman Nazif, bu acı gerçeği dile getirdikten sonra ben şimdi size bu ilim hazinesini ve mimarlık şaheserini gezdireceğim diyerek Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi hakkında şu bilgileri veriyor:

Koska’daki bu taş binanın büyük kapısı Cuma ve bayram günleri hariç, her gün sabahtan akşama kadar açıktır. İçeri girerken bir şey dikkat çeker. Binanın yapılış tarihi olan 1176 H. yılından bugüne kadar geçen 167 yıl içinde tramvay caddesinin seviyesi yarım metreden fazla yükselmiştir. Vaktiyle sokaktan iki basamakla kapının eşiğine çıkılırken bugün birkaç basamakla inilmektedir. Araya girip, belirteyim, şimdilerde inilmesi gereken basamakların sayısı biraz daha artmıştır. İçerideki kapılardan birinin üstünde güzel bir ta’lik ile mealen şu Farsça beyit yazılıdır: “Biz kitap gibiyiz. Beyhude söz söylemeyiz. Sohbet edecek bir arkadaş gelmedikçe açılmayız!” Bu beyit muhtemelen kütüphanenin banisine aittir. Çünkü Ragıp Paşa’nın Farsçaya olan vukufiyetini divanındaki birkaç tahmis isbat etmektedir.

Süleyman Nazif, bu yazısıyla kütüphanenin özellikleri hakkında daha bir hayli bilgi verdiği gibi, o zamanki hafız-ı kütübü yani müdürü Ali Rıza Bey’in de tam bir ayaklı kütüphane olduğunu belirtiyor.

Bu vesileyle hatırlatmak istiyorum. Eskiden kütüphane görevlilerine kitapların muhafızı, yani koruyucusu, sorumlusu anlamında “hafız-ı kütüp” deniliyordu. Bildiğim kadarıyla Koca Ragıp Paşa Kütüphanesinin ilk hafız-ı kütübü de meşhur şair Haşmet’tir. Paşa ile aralarında geçen konuşmaların ve anlatılan fıkraların bazılarına kayıtlarda rastlanmaktadır. Merhum tarihçimiz Zeki Pakalın bunlardan birini şöyle naklediyor:

Ragıp Paşa bir gün ansızın kütüphanesine geliyor. Gerek kütüphaneyi, gerek kitapları toz toprak içinde görünce Haşmet’i yanına çağırıp, âferin efendi! Doğrusu, dünyada senin gibi emniyetli, vazifeşinas başka bir adam görmedim. Sana teslim edilen şeylere elini bile sürmemişsin!

Mademki Ramazan ayındayız. Paşayla Haşmet arasında geçen oruçla ilgili şu fıkrayı da nakledelim:

Koca Ragıp Paşa’nın konağında bir Ramazan oruçtan bahsediliyordu. Paşa, Haşmet’e soruyor. Haşmet, senin de borcun var mı? Cevap veriyor. Var, efendim. Paşa yine soruyor: Ne kadar? Haşmet, mahalle bakkalına bin kuruş, cevabını veriyor. Ragıp Paşa, be adam onu sormuyorum. Oruç borcunu soruyorum deyince Haşmet şu karşılığı veriyor:

- Paşam, oruç borcunu Cenab-ı Hak soracaktır, sizin sormanız gereken borç bakkal, manav borcudur.

Bu yazıyı şu hatırlatmayla bitirelim:

Âlim, şair ve kitabiyat bilgini Koca Ragıp Paşa’nın türbesi de kütüphanesinin içindedir.

Paşaya da, Haşmete de rahmet niyazıyla

TALAT PAŞA NAMAZ
Osmanlı Türkçesinde mübahase, muhasebe ve musahabe isimlerini taşıyan üç kelime vardır ki, ses itibariyle benzeştikleri için zaman zaman birbirine karıştırılır. Böyle bir ihtilata meydan vermemek için bunların anlamlarının iyi bilinmesi gerekir. Şimdi lügate müracaat edip aradaki farkları bir kere daha hatırlatalım:

Muhasebe, bilindiği üzere hesapla ve saymakla ilgilidir. Bu işi yapana da muhasib ve muhasebeci denilmektedir. Bir resmi dairenin hesaplarını yürütmekle ve kontrol etmekle görevli kimseler için de bu kelime kullanılmaktadır.

Mubahase, karşılıklı konuşma manasınadır. İlmi, fikri ve edebi bir konu üzerinde tartışma ve münazara diye de tarif edilebilir.

Musahabeye gelince, onu da sözlük şöyle açıklıyor: Sohbet, arkadaşlık etmek, beraber olmak demektir. Karşılıklı konuşma, görüşme ve sohbet etme diye de ifade edilir. Ben de önceki yıllarda bir radyoda “Tarih Musahabeleri” adıyla uzun soluklu bir program yapmıştım ve hocam tarih muhasebelerinizi zevkle dinliyorum diyerek kelimeyi yanlış telaffuz eden bazı dinleyicilerle de karşılaşmıştım.

Bu vesileyle hatırlatmak gerekirse, tarih musahabeleri adıyla bazı eserler de neşredilmiştir. Mesela son vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi’nin yanı sıra Yahya Kemal’in de bu ismi taşıyan eserler kaleme aldıklarını biliyoruz. Unutmayalım, Yahya Kemal kuvvetli bir şair olduğu kadar da iyi bir tarihçidir. Aynı isimde daha başka kitaplar da var. Kütüphanemdeki Osmanlıca eserlerden birinin adı da “Tıbbi Musahabeler”dir ve Doktor Galip Ata Bey tarafından yazılmıştır.

Bu isimle kaleme alınan bir güzel çalışma daha var ki o da büyük İslam âlimi Prof. Kâmil Miras’ın kaleminden çıkmıştır ve “Ramazan Musahabeleri” adını taşımaktadır. Ben şimdi bu değerli eserin muhtevasından değil de, Talat Paşa’nın orucundan bahsetmek istiyorum. Kâmil Miras merhum 1949 tarihli Sebilürreşad’da yayımlanan yazısında şöyle diyor:

“Birinci Cihan Harbi’nin devam ettiği yılların birinde, Ramazan’a birkaç gün kala Fatih Camii’nin yanındaki Tabhâne Medresesi’nde yapılacak imtihanlarda bulunmak üzere Sadrazam Talat Paşa da gelmişti. Rivayete göre Fatih Sultan Mehmet Han, caminin iki tarafında yaptırdığı medresenin ders programlarıyla, talebenin tahsil hayatıyla meşgul olur ve her sene imtihanlarda bulunurmuş. Bunu duyan Talat Paşa merhum, talebeler için teşvik olur düşüncesiyle imtihanlardan birinde bulunmuştu. Bu türlü resmi imtihanlarda, âdet olduğu üzere, en seçme talebeler, güzide muallimler tarafından imtihan ediliyordu. Mesela edebiyat imtihanı şair Mehmet Akif ve Cenap Şahabeddin Beyle, matematik imtihanı ise Ziya Bey tarafından yapılmıştı. İmtihanlar bittikten sonra beşer hafız, karşılıklı iki sıra halinde oturarak Aşr-ı Şerif okudular. Bu hafızlar henüz halk arasında tanınmayan sadaları ve edaları medrese çevresinde mahfuz bulunan gençlerdi.

Talat Paşa hafızlara bayıldı. Bu sırada sağ tarafında Şeyhülislam Musa Kâzım merhum oturuyordu. Sol tarafında da Müderrisler Meclisi sıfatıyla da ben bulunuyordum. Paşa dedi ki:

- Bizim Edirne’de Ramazan’da hafızlar mukabeleyi mihrabın önünde dizilip sırayla okurlar. Buradaki gibi caminin şurasında burasında tek tek okumazlar. Edirne’deki bu âdeti, bu Ramazan Fatih Camiinde ihya etsek, biz de gelip dinlesek…

Paşanın bu arzusu üzerine Şeyhülislam:

- Pekâlâ, bu hafızları hazırlayalım, dedi.

Ve hakikaten başta Reisülkurra Hafız Hasan, Fatih başimamı Filibeli merhumlar olmak üzere yedi güzide hafız hazırlanarak o Ramazan Fatih Camii’nde cumhur halinde mukabele okundu. Paşa merhum da mukabele dinlemeyi düzenli bir şekilde sürdürdü. Resmi meşguliyeti dolayısıyla iftara bir saat kala gelirdi. Hafızlar da o zaman başlardı.

Bir gün mukabele bittikten sonra – her zaman olduğu gibi – cami sohbeti başlamıştı. Bu münasebetle dedim ki:

- Paşa hazretleri! Bu mukabele merasimini siz düzenlediğiniz için devam ediyorsunuz. Çok güzel. Fakat oruç da tutabiliyor musunuz?

- Evet, tutuyorum. Allah uzun ömür versin. Annem sağ oldukça oruç yemem mümkün değildir.

- Fakat paşam, oruç Allah için tutulur.

- Bunu ben de biliyorum. Fakat ilk orucumu annemin hatırını hoş etmek için tutarım. Öbürlerini ise tamamen Allah rızası için tutarım. Oruç tam anlamıyla irade gücüne dayanan bir mücadele ibadetidir. Benim gibi mücadele içinde yetişen bir kimse için oruç bir mümarese (maharet) kaynağıdır. Oruç tutamadığım günler iradesiz ve mağlup kabul edip kınarım.

Bu musahabeden sonra kalktık. Sadrazam, gitmesini bekleyen halkın arasından geçerken bir dostunu gördü ve hatırımda kaldığına göre, İbrahim Bey diye seslendi ve eliyle işaret etti. Şu suali sordu:

- Günün birinde benin sadrazam olacağım aklından geçti mi?

- Yüksek dehanızdan bunu her zaman beklerdim.

- Yarın sadarete (başbakanlığa) gel beklerim deyip ayrıldı.

Bu güzel giyimli, orta yaşlı, sevimli zat kimdi acaba? Zeki Talat, bu kısa konuşmanın bir merak konusu olacağını anladı.

- Ben Edirne tutukevinde hapis yattığım yıllarda bu zat hapishane müdürüydü. Doğrusu, güzel muamele ediyordu, dedi.”

Talat Paşa’nın oruç hakkında söyledikleriyle ilgili herhangi bir yorum yapmadan bir de onun namazla olan alakasından bahsetmek istiyorum. Şubat 1963 tarihli “İslam” Mecmuasında “Talat Paşa ve Namaz” başlığıyla ve M. C. Rumuzuyla yayımlanan yazıda şunlar söyleniyor:

“İstanbul’da yayınlanan bir tarih dergisinin bir nüshasında eski İttihat ve Terakki Fırkası meşhur ricalinden ve Umumi Harpte Osmanlı İmparatorluğu sadrazamı Talat Paşa’nın hanımının, merhum zevcine dair röportaja cevaplarını okuduk. Sonra da meselenin başka bir cephesini ele alarak, derin derin ve acı acı düşündük.

Bir müslüman beş vakit namazını ihmal etmeden kılmakla mükelleftir. Namaz vaktini geçirirse kaza edecek ve kaza müessesesini tatbik edecektir. Şüphesiz, bu ferdi bir ibadettir. Cemaatle ve bilhassa Cuma namazlarında içtimaileşir. İbadet, sadece namazdan ibaret değildir. Namaz kılmayana Allah sual açacağına göre, kılmayanlara karışmaya hakkımız yoktur. Onu muahaze edip (ayıplayıp) Allah’ın hiç de muhtaç olmadığı avukatlığını yapmaya cevaz ve müsaade yoktur. Dünyamızda artık bir mü’minin beşeriyete hizmeti, onun ibadeti değil de daha ziyade dışarıda insanlara karşı olan hüsn-ü muamelesiyle (güzel davranışlarıyla) ölçülüyor ki, en doğrusu da budur. Müslüman, maşeri ve içtimai ibadetlerini tatbik edip yerine getiriyor mu? Zarar veriyor mu? Bunları sormalı ve ölçü kanaatimizce bu ahlaki kıstaslar olmalıdır.

Merhum Talat Paşa beş vakit namazını kılan bir Müslümandı ve sabahları “Feth-i Mübin Suresi”ni okuyordu ama altı yüz senelik bir İslam-Türk İmparatorluğunu bir macera uğruna perişan etti ve yüz binlerce Müslümanın, Müslüman Türkün şehadetine, beldelerin yıkılmasına, Müslüman milletlerin esarete düşmesine sebep oldu! İnsanın bu hazin maziyi dehşet ve ızdırapla hatırladıktan sonra keşke diyeceği geliyor, beş vakit namazı tehir etseydi de Müslüman âlemine o kadar kötülüğü dokunmasaydı ve yurttan, batmasına sebep olduğu devletin milli hudutlarından kaçıp yâdellerde yabancı kurşunuyla can vermeseydi! Cennetmekân Sultan İkinci Abdülhamid o devirde Beylerbeyi Sarayında sağ olmalıydı. Koca hükümdarın üzüntüden herhalde yüreğine inerdi. Demek ki sadece yurtsever olmak bir lider için asla kâfi değildir. Meziyet iyi işler görmek, hayırlı işler başarmak, cemiyetleri refah ve saadete ulaştırmaktır. Kıstas ve gaye bu olmalıdır.”

Yine Talat Paşa’nın Ramazan orucuna dönecek olursak, onun devrin Adliye Nazırı (Bakanı) İbrahim Bey’in Koska’daki evinde, Ali Emiri Efendiyle bir iftar sofrasında buluştuğunu biliyoruz. Bu buluşmayı da, ayrıca Talat Paşa’nın Divanü Lügati’t – Türk’ün basımı için Ali Emiri Efendiyi nasıl ikna ettiğini de diğer bir yazımızda – inşallah – anlatmaya çalışırız.

Cenab-ı Hakk, mübarek Ramazan ve Kadir Gecesi hürmetine hepimizin taksiratını afvetsin…

Tanıdığım ve bildiğim kadarıyla kitap muhabbeti en yüksek seviyeyi bulan valilerimizden biri de, Sayın Orhan Âlimoğlu’dur. O kadar ki, kendisi görev yaptığı illerimizde okuyan ve okutan vali olarak isimlendirilmiştir. Sakarya’da yaptığım kültür sohbetlerine birkaç defa katılma lütfunda bulunduğu için onun kitapla, ilimle, irfanla olan ülfetine ve ünsiyetine ben de yakından şahidim.

Geçen gün telefonuma gelen bir yazıdan bu değerli valimizin “Kitaplar Arasında” adıyla bir eser yayımladığını ve bu çalışmasında Seyyid Nizamoğlu, Mehmed Akif, Fatma Aliye Hanım, Tahirü’l – Mevlevi, Orhan Okay, Nezih Uzel, Mustafa Tahralı, Cahit Zarifoğlu, Memduh Cumhur gibi ilim ve kültür adamlarımıza yer verdiğini öğrendim. Bu vesileyle kendisini tebrik ediyorum, devamı temennisinde bulunuyorum.

Osmanlı kültür hayatına duyduğum büyük ilgi dolayısıyla ben de bir zamanlar “Âlim Paşalar” adıyla bir kitap yazma sevdasına düşmüştüm. Eğer bu düşüncem gerçekleşirse bu âlim paşaların, önemli bir bölümünü de “Âlim Valiler” teşkil edecek. İtiraf etmek gerekirse, bu sahada bir boşluk bulunuyor, diyebiliriz. Özellikle son devir Osmanlı paşaları arasında cilt cilt eserler kaleme almış, büyük büyük kütüphaneler kurmuş bir hayli vali bulunuyor. Eğer bunların hayatı ve eserleri efradını câmi, ağyarını mani bir üslupla yazılmış olsaydı, -hiç şüphesiz- biyografi kütüphanemiz daha da zenginleşirdi. Bu satırları okuduktan sonra niçin birkaç örnek vermiyorsun dememeniz için, bazı Osmanlı valilerinden ve eserlerinden kısaca bahsedeyim. İsterseniz Sırrı Paşa’dan başlayalım da bu işin sırrı anlaşılsın.

1844-1895 yılları arasında yaşayan âlim ve edip Giritli Sırrı Paşa Osmanlı devlet ricalinin en önemlilerinden biridir. Kandiye’de dünyaya gelen ve vezirlik makamına kadar yükselen bu paşamız Ankara, Trabzon, Diyarbakır, Sivas, Kastamonu, Adana ve Bağdat illerinde valilik görevinde bulundu. İkinci Diyarbakır valiliğinden dönüşünde İstanbul’da 11 Aralık 1895’de vefat etti. Cenaze masrafları Sultan İkinci Abdülhamit tarafından karşılandı ve Sultan İkinci Mahmut haziresine defnedildi. Kabir taşındaki şu yazı bile onun Osmanlı ulemasından değerli bir vali olduğunu göstermektedir:

“Hüve’l - Hallâku’l bâkî. Te’lifâtı diniyyesiyle ulemayı milleti İslamiyye ve hüsn-i idaresiyle vüzerayı Devlet-i Osmaniyye içinde bir mevki-i mümtaz ihraz etmiş olan Giritli Sırrı Paşa merhumun ruhiçün el – Fatiha. Tarihi veladet-i Sene 1260, Tarih-i vefatı Sene 1313 fi 24 Cumade’l – âhire”

Bu kabir taşı yazısını Osmanlı Türkçesinden mahrum yeni nesillerin daha iyi anlamaları için şöylece sadeleştirebiliriz:

“Dini eserleriyle İslam âlimleri içinde, güzel idaresiyle Osmanlı devleti vezirleri arasında mümtaz (seçkin) bir mevkiye sahip olan Giritli Sırrı Paşa’nın ruhu için el Fatiha”

Vali Paşa’nın ilmi cephesini anlatmak sütunumuzu zorlayacağı için burada bazılarının sadece isimlerini vermekle yetinelim. Ahsenü’l-Kasas: Kıssaların en güzel anlamı diye kaleme alınan bu eser 3 cilttir ve Yusuf Suresi’nin tefsiridir. Şerh-i Akaid: İki cilttir. Adından muhtevası anlaşılmaktadır. Mektubat-ı Sırrı Paşa: Merhumun özel mektuplarını ve resmi yazışmalarını içine almaktadır. Nakdül’l – Kelam fi Akaidi’l İslam: 155 sayfadır. Nuru’l Hüda Li – Menistehda: İslamiyet ve Hristiyanlık ilişkileri çerçevesinde gelişen polemik içerisinde Osmanlı döneminde yazılmış reddiyelerdir. Ruh: Sırrı Paşa’nın Ankara valisi iken kaleme aldığı bir eser olup, İslam âlimlerinin ruh hakkındaki görüşlerini ihtiva etmektedir. Rü’yet-i Bâri Hakkında Risale: Allah’ın ahirette görülüp görülmeyeceğini konu almaktadır. Tabakat ve Âdâb-ı Müfessirin.

Merhumun ayrıca Sırrı Kur’an, Sırr-ı Tenzil, Sırrı Furkan, Sırr-ı İnsan, Sırr-ı İstivâ, Sırr-ı Meryem isimleriyle dini muhtevalı daha başka eserleri de bulunmaktadır.

Bu âlim paşamız hakkında daha ayrıntılı bilgi almak isteyen okuyucularımızın sayın Ahmet Köksal tarafından kaleme alınan ve Nisan 2018’de basılan “Giritli Sırrı Paşa” adlı biyografiyi okumaları gerekiyor.

Bilindiği üzere Fatih Camii haziresi tam bir âlimler bahçesidir. Burada son devir Osmanlı ulemasından bir çok zat yatmaktadır. Bunlardan biri de, Gazi Osman türbesine bitişik olan merhum Âbidin Paşa’dır, paşalığının yanı sıra valiliğiyle ve âlimliğiyle de tanınmaktadır. 1843-1908 yılları arasında yaşayan Abidin Paşa valiliğinin yanı sıra Mesnevi Mütercimi olarak da biliniyor. Sultan İkinci Abdülhamid devrinin bilgi yüklü devlet adamlarındandır. Prevezeli Ahmed Dino Bey’in oğludur. İstanbul’a gelip silahşör olarak saraya girdi. Doğu ve Batı dillerinden bazılarını öğrendi. Borsa Komiseri olarak görev yaptı. Diyarbakır, Harput, Sivas, Selanik, Adana, Ankara valiliklerinde bulundu. Ankara’da bir semt bu zatın adını taşımaktadır. 1908’de Rodos’tan İstanbul’a geldi ve burada vefat etti. Arapça, Farsça, Arnavutça, Fransızca ve Yunanca bilen Âbidin Paşa ehl-i tarik bir kimse olup Halvetiyeden İstanbul’da Merkez Efendi Dergâh-ı Şerifi’nin postnişini Nureddin Efendiye mensuptu.

Eserlerine gelince, yukarıda da belirtildiği üzere, Mesnevi mütercimi olarak bilinmektedir. Hz. Mevlânâ’nın 6 ciltlik Mesnevi’sinin ilk cildini altı cilt halinde tercüme ve şerh etti. Bunun dışında Tercüme ve Şerh-i Kaside-i Bürde, Âlem-i İslamiyet, Müdafaa, Meali-i İslam adlarıyla başka kitapları da bulunuyor.

Abidin Paşa’nın Mesnevi Şerhi “İz Yayıncılık” tarafından Latin harfleriyle de neşredildi. Eserin baş tarafında şöyle kısa bir açıklama yapıldığını görüyoruz:

“Âbidin Paşa’nın Tercüme ve Şerh-i Mesnevi Şerifi özel bir yere sahiptir. Bu şerh 1890 yılında kaleme alınmış, üç baskı yapmış, toplam altı ciltlik bir eserdir. Müellif son dönem Osmanlı’nın önemli devlet adamlarından olmanın yanı sıra edebiyat, fikir ve düşünce sahasında da şöhret sahibidir.

Abidin Paşa şerhi tasavvuf diliyle yazılmış, hatta konusunun tamamen tasavvuf olmasına rağmen pozitif bilimler çerçevesinde ele alınmıştır. Felsefeden astronomiye, fıkıh ve siyerden kelama kadar bir çok alandan alıntılar vardır. Şeyhe bağlılık konusu geçtiğinde sahte şeyhlere dikkat çeker, tevekkül bahsinde çalışmanın önemine vurgu yapar, teslimiyet babında insanın seçme özgürlüğünü anlatır. Mevlânâ’nın beyitleri koruyucu hekimlikten , devlet idaresine, Macbeth’den Fuzuli’ye çok geniş bir yelpaze içinde açıklanmaktadır.”

Eser sahibi Osmanlı valilerinden biri de şair Süleyman Nazif’tir. Onun da Basra’da, Musul’da, Kastamonu’da, Trabzon’da ve Bağdat’ta valilik görevinde bulunduğunu biliyoruz. İbrahim Alaaddin Gövsa onunla ilgili yayımladığı biyografide valilik yıllarına ait fıkralardan bir kısmını kaydediyor. Yeri gelmişken biz de birini nakledelim; İbrahim Alaaddin Gövsa kitabında şöyle diyor:

Mehmet Ali Ayni Bey, kendisinden sonra Trabzon’a vali olmuştu. Henüz tanımadığım için Süleyman Nazif’e sormuştum. Bana şöyle demişti: artık Trabzon’a giderken kitap, kâmus, ansiklopedi filan götürmenize lüzum yoktur. Valiye müracaat edebilirsiniz. Çünkü, o vali değil, kütüphanedir. Süleyman Nazif’in verdiği bu hükmün ne kadar doğru olduğunu anlamak için M. Ali Ayni’nim yazdığı eserleri gözden geçirmek yeterlidir.

Hepsine rahmet niyazıyla…

 

Eskilerin, “Hazine-i Evrak” dedikleri arşiv belgeleri her milletin geçmişinde büyük bir rol oynamıştır. Tarihin en eski milletleri olan Babilliler, Asurlular, kadim Mısırlılar, ayrıca Roma ve Bizans da arşiv vesikalarına büyük bir önem veriyorlardı. Eski Türk hükümdarlarının da gerek İslam’dan önce, gerekse daha sonraki devirlerde evrak hazineleri bulunuyordu. Oğuz hükümdarlarının saraylarındaki hazineler ise, “tarihi eşya, mücevherat hazinesi” ve “defterhane hazinesi” olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Aynı kuruluşlar Selçuklularda ve Anadolu beyliklerinde de görülüyordu.

Osmanlı saraylarında rastladığımız Hazine-i Hümayun ile Defterhane Hazinesi, padişahın mutlak vekili olan vezir-i âzamın mührüyle mühürleniyordu. Türk tarihinde Defterhane defterleri bağımsızlığın önemli sembollerinden biri olarak kabul ediliyor, hatta bunlara mübarek ve mukaddes eşya gözüyle bakılıyordu.

Fatih Sultan Mehmed de Topkapı Sarayı’nda bir Hazine-i Hümayun yaptırmıştı. İşte bu hazinelerde fethedilen ülkelerin vakıf defterleri ve diğer bir takım kıymetli evrak muhafaza ediliyordu. Bunların en eskilerine “Defter-i Atik”, sonrakilere “Defter-i Cedid”, daha eskilerine ise “Defter-i Köhne” deniliyordu. Bu defterler günümüzün istatistikçilerine parmak ısırttıracak kadar muntazam ve mükemmel düzenleniyor, âzami titizlikle korunuyordu.

Daha sonraki yıllarda Sultanahmet’te bulunan ve Bizans’tan devralınan Defterhane, Babıhümayun odaları, Kubbealtı Mahzenleri, Babımeşihat ve medrese odaları gibi mekânlarda muhafaza edilen arşiv belgeleri -ne yazık ki- gerekli ilgiyi göremedi. Günden güne çoğalan evrak sayısı da -itiraf etmek gerekirse- koruma işini biraz olsun zorlaştırdı. Vak’anüvis Lütfi Efendi, meşhur tarihinde bu ilgisizliği şu cümlelerle dile getiriyor:

“Dairelerde biriken evrak -ister padişahlara ait yazılar olsun, isterse devletleri ilgilendiren yazışmalardan ibaret bulunsun- üzerleri açık ve parçalar halinde mahzenlere atılıyor, karmakarışık halde birbirinin üzerine yığılıyordu. Bunları korumakla görevli herhangi bir kâtip veya müdür de bulunmuyordu. Her şey o kadar bir başıboş durumdaydı ki, beş kuruş vereceğiniz bir hamalın, istediğiniz bütün malzemeyi güpegündüz alıp götürmesi işten bile değildi. Yalnız Divan Kalemi’ndeki defterler ve evrak koruma altında tutuluyordu. Onların dışındaki bütün belgeler işte böyle hazin, hatta dehşet verici bir manzarayla karşı karşıya bulunuyordu. Ayrıca mahzenlerin tavanı zamanla erimiş, evrakın yüzde ellisi rutubetten mahvolmuştu (Tarih-i Lütfi, cilt 8. S.120)”.

Lütfi Efendi’nin verdiği bilgilerden bu derece ihmal edildiği anlaşılan Osmanlı vesikalarının, daha sonraki yıllarda şunun bunun eline geçtiği ve bazılarının terekesinden çıktığı anlaşılıyor. Aynı tarihçiden öğrendiğimize göre, o zamanlar böyle değerli belgelere “evrak-ı matruta” yani atılmış, uzaklaştırılmış, değersiz hale getirilmiş evrak deniliyordu.

Tanzimat’tan sonra Mustafa Reşid Paşa, arşiv konusuyla ciddi anlamda ilgilendi. Alay Köşkü’ndeki Hazine-i Evrak’ı Avrupa’daki benzerleri gibi modern yöntemlerle tanzim ettirdi.

Arşiv belgelerine yönelik imha hareketlerinden biri de Sultan II. Abdülhamid Han’ın tahtından indirilmesinden sonra kendini gösterdi. Yine son vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi’ye göre Yıldız Sarayı’ndan alınan 300 sandık tutarındaki tarihi evrak Bayezid Meydanı’nda yakıldı. Çünkü gelen ağam, giden paşam felsefesini kendilerine düstur edinen ve yeni rejime dört elle sarılan herif-i nâşerifler bir zamanlar devrin padişahına verdikleri jurnallerin, dolayısıyla foyalarının ortaya çıkacağından fena halde korkuyorlardı.

Geçmiş zamanı “mazi” eleğiyle elerken tarihi değerlerimize ve kültürel varlıklarımıza duyulan ilginin giderek azaldığını, hatta bu alakasızlığın ihanete dönüştüğünü görüyoruz. Bu gafletin ve ihanetin çirkin yüzünü teşhir etmek için bir iki örnek vermeye çalışalım. Arşiv belgelerini okuma uzmanı merhum İbrahim Hakkı Konyalı, sahibi olduğu “Tarih Hazinesi” dergisinin Ocak 1951 tarihli sayısında neşrettiği bir yazıda şöyle diyor:

“Bir ara Ayasofya’nın üst katında bulunan bazı tarihi evrakın tasnifine başlanmış, o sırada Alman İmparatoru Wilhelm, İstanbul’a geleceği için bu vesikalar moloz gibi küreklerle papaz odalarına atılmıştı. Ben, bunları görüp ilgilileri uyandırıncaya kadar belgeler burada güvercin pisliklerinin, yağmur sızıntılarının altında kalmıştır.”

Gelelim, facianın asıl büyük boyutuna. 1931 yılında, “cahil bir komisyon ve gafil bir defterdar”ın ön ayak olmasıyla Osmanlı arşiv belgelerinin Bulgarlara satılmasına karar verildi ve bu menhus plan derhal uygulamaya konuldu. Aynı yılın Mayıs ayında İstanbul Defterdarlığı Maliye Evrak Hazinesi’ndeki tarihi evrakı hamallar balyalar halinde getirdiler. Bu balyalar Sirkeci’ye götürülecek, orada trene yüklenecek ve Bulgaristan’a gönderilecekti. Nitekim öyle de yapıldı. Tam 200 balya tutan Osmanlı arşiv belgeleri okkası on kuruş, on paradan Bulgarlara satıldı. Tam iki yıl sonra merhum Muallim Cevdet’in hükümet nezdinde gösterdiği gayretle kısmi bir netice alındı. Bulgarlar kendilerinden geri istenen bu iki yüz belgeden ancak 51 çuvalını iade ettiler. Bunlar da -tabii ki- cüruftan ibaretti.

Bulgarlar, bu iki yıl içinde Viyana’dan davet ettikleri bir müsteşrike (Doğu bilimciye) bütün belgeleri incelettiler. Kendileriyle ilgili olanları ayırttılar. O zamanki gazetelerin yazdığına göre, evrakın bir bölümünü kırk milyon levaya Bulgarlara sattılar.

Bu vahim olayı merhum Osman Nuri Ergin Bey’in İstanbul Büyükşehir Belediyesindeki odasında öğrenen Muallim Cevdet, derhal harekete geçiyor. Başbakan İsmet İnönü’ye uzunca bir mektup yazarak bu kültür katliamına müdahil olmasını rica ediyor. Hemen belirtelim ki, Muallim Cevdet’in bu cesurca teşebbüsünden sonra hükümet gerekli girişimde bulundu. Bulgarlara satılan evrakın hiç değilse bir kısmı tekrar elimize geçti.

Osman Nuri Ergin, kendisiyle ilgili kaleme aldığı değerli eserinde Milli Eğitim camiamızın pırlanta ismi Muallim Cevdet’in bu hizmetini şöyle anlatıyor:

“Cevdet’i bu felaketten ve cinayetten haberdar ettim. İhtimal vermeyip inanmadı. Gazeteyi ve oradaki resimleri gösterdim. Bu sefer de yerinde duramadı. Azıcık yatışınca biraz daha izahat istedi, verdim. Derhal yerinden kalktı. Sultanahmet Meydanına doğru gitti. Yarım saat sonra elinde bir kucak vesika ile geldi ve bunları beşer kuruşa çocukların elinden aldım, tarihi evrak bu hale getirilir mi, dedi. Hâlâ ağlıyordu. Kendisini teskin ve teselli etmeye çalıştım. Ne mümkün!...”

Bütün bu anlatılanlardan sonra hadisenin faillerini soruyorsanız onu da söyleyelim. Bunlardan bazıları hayli uzun süren yargılamalardan sonra eceliyle öldü. Bir kısmı da o sırada ilan edilen genel aftan yararlanarak, kendilerini kurtardılar.

Elem verici bu bahsi, şair Mithat Cemal Kuntay’ın şu dörtlüğü ile bitirelim:

Bizden iki üç yüz sene evvel uyananlar

Hâlâ uyuyanlardaki mâhiyyeti görsün

Efsânesi kaybolsa kıyamet koparanlar

Tarihini okkayla satan milleti görsün!..

TEVHİDİ TEDRİSAT

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli adıyla hazırlanan yeni müfredat taslağı, getirdiği birçok değişiklikler dolayısıyla tartışmalara sebep oldu. Bugünlerde yeni müfredat gazetelerde çeşitli açılardan değerlendiriliyor. Her gazete kendi yayın politikasına uygun haberleri öne çıkarıyor. Bazıları Atatürk’ün adı geçmiyor diyerek ucuz laflar ediyor. Bir kısmı, eğitim yerine niçin maarif deniliyor sorusunu sorarak önemli bir eleştiride bulunduğunu zannediyor. Bunlardan Cumhuriyet gazetesi ise, “Milli Eğitim Bakanlığı evrenin oluşumunu ‘tevhit’ anlayışıyla öğretecek” üst başlığıyla birinci sayfadan yayımladığı haberin spotunda şöyle diyor:

“İktidarın eğitime bakışını ortaya koyan müfredat taslağı tartışılıyor. AKP’nin parti programıyla aynı adı taşıyan ‘Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli’ kapsamında evrenin oluşumu ‘tevhit’ (Allah’ın birliği) kavramı ön plana çıkarılarak anlatılacak. Amaç ise öğrencilerin fen bilgisi dersinde öğrendiklerini pekiştirmek.”

Ben bu spottaki “….evrenin oluşumu, tevhit kavramı ön plana çıkarılarak anlatılacak…” cümlesini okuyunca bir anda gençlik yıllarıma gittim. Ortaöğretimde matematik hocamız ilk dersinde matematiği şöyle tanımlamıştı: Çocuklar matematik bir rakam bilgisidir. Rakamların esası da birdir. Rakamları yukarı doğru ne kadar yükseltirseniz yükseltin, hepsinin temeli birdir. Mesela dokuz yüz doksan dokuz, dokuz yüz doksan dokuz defa bir demektir. İşte bu da Tevhid’e, yani Allah’ın bir ve tek olduğuna işaret etmektedir, demişti. Bu tevhidi tarif içimizdeki matematik korkusunu silip atmıştı.

Öyleyse geliniz Tevhid ve Kelime-i Tevhid hakkındaki bilgimizi biraz daha pekiştirmek için lügate müracaat edelim. “Misalli Büyük Türkçe Sözlük”te Tevhit şöyle tarif ediliyor:

1-Birkaç şeyi bir araya getirip bir yapma, birleştirme: Tevhid-i ezdâd, tevhid-i efkâr gibi. 2- Allah’ın birliğine, tek oluşuna inanma, bir ve tek olduğunu kabul edip söyleme. Samiha Ayverdi, bir yazısında şöyle bir cümle kullanıyor: Bütün ilimlerin gayesi Allah’ı birlemektir. Onun için halkı görme, Hakk’ı gör. Çünkü Tevhit yaratılmışların bir gölge ve hayal olduğunu bilerek Yaradan’ı görmektir. 3- “Lailahe illallah” sözünü söyleme, zikretme. “Tevhit Zikri” Niyazi-i Mısri şöyle diyor: “Hakkı seven âşıkların eğlencesi tevhid olur / Aşk oduna yanıkların eğlencesi tevhid olur” 4- Edebiyattaki anlamı ise, Allah’ın birliğini konu edinen şiir demektir. Ziya Paşa diyor ki: “Uymaz ona pek kaside nazmı / Tevhididir en güzide nazmı” 5- Musıkide Allah’ın büyüklüğünü ve birliğini dile getiren güftelerden bestelenmiş eser. Ayrıca Mevlevi tekkelerinde ve diğer bazı tarikatlarda âyin yapılan yere de “Tevhidhane” denilmektedir. Unutmayalım, bütün mevcudat bir olan Cenab-ı Hakk’ın eseri olduğuna göre şu koca dünyamız da büyük mü büyük bir tevhithanedir. Öyleyse “Tevhid-i tedrisat”ta, “Tevhîd-i tedrisat” esas alınmalıdır.

Eski yeni bütün İslam ulemasının Tevhid’e eserlerinde büyük bir yer verdiklerini, bunun ulvi manasını zihinlere yerleştirmek için hayli çaba harcadıklarını biliyoruz. Mesela Bediüzzaman Said Nursi Mesnevi-i Nuriye isimli eserine şu cümle ile başlıyor:

“Kırk-elli sene evvel, eski Said, ziyade ulum-u akliyye ve felsefiyyede hareket ettiği için; hakikatü’l hakaika karşı ehl-i tarikat ve ehl-i hakikat gibi bir meslek aradı. Ekser ehl-i tarikat gibi yalnız kalben harekete kanaat edemedi. Çünkü; aklı, fikri hikmet-i felsefiyye ile bir derece yaralı idi. Tedavi lazımdı. Sonra; hem kalben, hem aklen hakikate giden bazı büyük ehl-i hakikatin arkasında gitmek istedi. Baktı, onları her birinin ayrı cazibedar bir hassası var. Hangisinin arkasından gideceğine tahayyürde kaldı. İmam-ı Rabbani de ona gaybi bir tarzda “Tevhid’i kıble et” demiş.”

Şimdi sizleri çok şaşırtacak bir ifşaatta bulunacağım: Sol kesimin çok sevdiği, büyük aydınlanmacı diye göklere çıkardığı Hasan Âli Yücel, “Allah Bir” adıyla Kelime-i Tevhid’i esas alan bir kitap yazdı. Ancak bunu yaşadığı sürece yayımlayamadı, eser ölümünden sonra neşredildi. Cumhuriyet Halk Partisi’nin bu ünlü Milli Eğitim Bakanı sözünü ettiğimiz kitabına şu mukaddimeyle başlıyor:

“Kendinin ‘eksik’, ‘kusurlu’ ve sonunda ‘ölecek’ bir varlık olduğunu bulan ve bilen kim vardır ki, ‘eksiksiz’i ‘kusursuz’u ve ‘ölümsüz’ü aramasın?

Bu arayış hikmettir ki, felsefedir ve dindir.

Aranan, değişmez. Başlamaz, bitmez. Öncesi, sonrası yoktur. Doğmaz, doğurmaz. Artmaz, eksilmez. Görür; görmesi bizim gibi değildir. İşitir, işitmesi bize benzemez. Bilir; bilmesi meçhulden maluma gitmez, malumdan maluma yürür. Bilmediği yoktur. Her an, yapan, yaratan odur. Her arzusu, bir oluştur. Var ederken yok, yok ederken var eder.

Arayana gelince, durmadan değişir. Değiştikçe değişmeyende yeni vasıflar keşfeder. Keşifler biriktikçe değişen tarafları çoğalmaya başlar. Güneşe nisbetle gölgeye benzer. Işık kaynağına yaklaştıkça nurlanır, fakat yanar. Bir bakıma yok, bir bakıma var olur. Hedef güneşe varmak değil, güneş olmaktır.

Her insanın idrakinde o idrake göre kendini gösteren nihayetsiz nur, bu ihata edilmez varlık; Allah’tır.

İnsanlık tarihi, hiçbir devri müstesna olmamak üzere insanın Allah’ını aramasının hikâyesidir.

Ona, en ilkel varlıklarda, bitkide hayvanda, gök yuvarlaklarında ve en haşin anlayışlı maddede kavuştuğunu sananlar bile ondan başka bir şey bulabilmiş değillerdir. Çünkü onun vücudu dışında varlık yoktur.

Hiçbir idrak, ‘hiç’ uğruna bu zahmete düşer mi? Bir hiç için bu kadar cidal, değer mi?

Henüz ona iman etmeyenler vardır; iman edenlere gülerler. Ona inandığını sanıp da ne kendilerini onda, ne onu kendilerinde göremeyenler de çoktur. Mü’min görünüp aslında imana erişememişlerin bu hali, inkâr edip de inanamadığı şeyi bulmuş olduklarından habersizlerin istikbaline benzer. Biri aydınlıkta gezer kör, öbürü karanlıkta aradığına dokunup da ne olduğunu fark edemeyen şaşkın gibidir.

Oysa Allah’a gerçek iman, gören gözlerle aydınlıkta onun varlığına ermektir. Ona kendini vermektir. Ondan hakikatler dermektir. Gölgeleri onda eritmektir. Hakk’a erenler, böyle kişilerdir işte!..

Bizi, bu kullarından eyle yâ Rabbi!..

Meçhullerin karanlığına cesaretle yürüyenlere bir gün hak doğar. Ümidimiz bu olsun. Hakk’ın girdiği yerde batıl duramaz. Tesellimiz, bu olsun! Hak’ta birlik vardır, batılda çokluk. Biri varlık, biri yokluk. Var olmaktan korkan, yokluğa kurbandır. Yok olmayı bilen insan, var olmanın yolunu bulan insandır.

Sağır ve dilsiz olmayan vicdan, her zaman der:

Allah’a inan!..

Bizi bu sesi duyanlardan eyle yâ Rabbi!.. Orhantepe 15 Ekim 1954”

Cumhuriyet Halk Partisi devrinin şöhretli bakanı Hasan Âli Yücel, 1954 tarihli Mantık kitabının 7. sayfasında “İnsan bütün canlılar içinde, düşünebilen ve düşündüğünü başkalarına anlatma kudretinde olan tek varlıktır. İlk çağın büyük filozofu Yunanlı Aristo ‘İnsan söyleyen hayvandır’ hikmetini, bu fikri dile getirmek için söylemiştir. Bu fikir yerindedir ve doğrudur. Çünkü sözsüz düşünmek mümkün değildir” demektedir.

Dış tesirler sebebiyle, Aristo’nun mantığıyla hareket eden Hasan Âli Yücel, ölümünden sonra neşrettirdiği bahsini ettiğimiz işte bu “Allah Bir” isimli eserinin otuzuncu sayfasında bakınız manevi duygularını nasıl dile getiriyor:

İslâm’ı buluş doğuşla başlar

İzhâra vesiledir savaşlar

Din birdir asılda, çünkü Hak bir

Durmaz değişirse din değildir

Bir ayrı nizam; odur şeriat

Bilmez, aramaz yalın hakikat

Ahkâmı kuran odur beşerde

Miyârı koyan o, hayr ü şerde

Nehy ile emirledir devamı

Maksat yola sokmaktır avamı

Dindir fakat itikad Hakk’a

Hiçbir şey benzemez, o başka

Ancak sana erme ittikadır

Yol, vasıtadır; hedef, bekadır

Öyleyse nedir bu türlü dâvâ

Hak bende deyip de böyle hâlâ?

Hak birdir, o kimde varsa haktır

Çoktur deme yanlış anlamaktır

Hilkat de bu sırrı eyler ifşâ

Mahluk ile halk, aynı mânâ

Sen olmayarak var olmaz âlem,

İnkarın için mi geldi Âdem

Âdem gibidir akılda bunda;

Âsidir, aman diler sonunda.

Anlar ki özündedir hakikat;

Bir gün şunu söyletir hakikat:

“Sensiz düşünüşte sen sebebsin”

“Hiçsin diyenin içinde hepsin”

Bir başkası başka türlü söyler,

“Varsın” demeyip de sanki neyler?

Oldukça âciz beşerde böyle,

Kıvranmadadır zekâsı öyle

Her acze deva, senin iraden;

Yardım gelemez ki başka yerden

Her kudretin aslı sende saklı,

Hak’tan ne çıkarsa hepsi haklı

Senden geliyor ne varsa mevrud,

Âbidedeki kudretinse mabud

Musa’da kelimsin, ilahi!

İsa’da kelimsin ilahi!

Davud’da seslenir kıyamet,

Bir zirve kemaline Muhammed

Mahlukunu halik eyleyensin,

Esrarını onda söyleyensin.

Vahyin dile geldi, onda coşdu;

Tekrar için âsumâna koşdu.

İnsanlığa bir ışık getirdi;

Beytullaha Hak ziyası girdi

Bir hamlede düştü Lat u Uzza,

Maksat kırmaktı şirki mahza

Emrinle gaza edip Resulün

Tevhidine verdi başka bir ün.

Her bir sözü bin lisan kelamı

Birdir fakat en büyük meramı

Ancak bu meram, birliğindir;

Birlikle gelen cihana “din”dir.

Tevhidi özünde toplayan kim?

Toplanmışı anlatıp yayan kim?

Kur’an o kitaba ad verildi;

Her yaprağına kanat verildi.

“İkra” sözü ilk emirdir onda

Din bitti denildi en sonunda

Ümmiyi okutma hikmetindir,

Emsal edişin mürüvvetindir.

Hatm oldu demek Nebi’den tevhid

Ettin bu ilimle cehli teyid

Son elçine son sözün bu Rabbim

Varsın, birsin, özün bu, Rabbim!

Bu Tevhid bahsini isterseniz biz de merhum Muallim Naci’nin şu Tevhid beytiyle bitirelim:

Hakperestim arz-ı ihlâs ettiğim dergâh bir

Bir nefes Tevhid’den ayrılmadım Allah bir!

Ayasofya hakkında fikir beyan eden devrin yazarlarından yahut mîmarlarından biri, yaptığı bir konuşma esnasında “Bir Türk mîmarisi yoktur. Görünen eserler Ayasofya’nın on defa tekrarından başka bir şey değildir” şeklinde bir cümle sarf ediyor. Halbuki bu kıyaslama yanlıştır. Süleymaniye ve Sultanahmed gibi Osmanlı selâtin camileri asla Ayasofya’nın taklidi değildir, bilâkis orijinal mîmâri şaheserlerdir. Gerçi Türk mimarları da sanatlarını icra ederken Bizans’ın bu kadim mâbedinden az- çok etkilenmişlerdir, lâkin bu onların yaptıkları camilerin taklit eseri olduğunu göstermez.

Sultanahmed meydanına gelen bir adam orada yüzünü bir kere kuzeye çevirip Ayasofya’ya, bir kere de güneye döndürüp Sultanahmed Camii’ne bakarsa kuzey tarafında sanki bir taş yığını, bir kale duvarının üzerine konmuş büyük bir kubbe görür. İşte bu, Ayasofya’dır. Yani Bizans mîmarisinin şaheseridir. Bu kubbeyi tutturmak için doğusuna ve batısına iki ufak kubbe daha konulmuştur. Fakat kuzeyinde ve güneyinde öyle bir şeyler de yoktur. Bunlara karşılık iki kaba destekleme duvarı yapılmıştır. Ama denilirse ki, bu duvarları sonradan Türkler yapmışlardır. Bu söz asıl iddiayı çürütemez.

Aynı kişi, yüzünü güneye çevirip bir kere de Sultanahmed Camii’ne bakarsa, dört tarafından kademe kademe ve küçüklü büyüklü birçok kubbenin yükseldiğini görür. Bunların üstüne de onlarla orantılı büyük bir kubbe oturtulduğunu fark eder. Böylece, Ayasofya’daki kabalığa karşılık Sultanahmed’deki orantı ve âhenk anlaşılmış olur.

Aynı şahıs, her iki binanın da içine girerse, birinde ağzı çirkin bir adamın dişlerine altın taktırması gibi altın yaldızlı mozayiklerle, ötekinde ise bir park, bir bahçe içinde geziliyormuş dedirtecek kadar türlü türlü renklerle, çinilerle karşılaşır. Bu manzarayı gören bir kimse, Sultanahmed gerek yapılışı, gerekse süslenişi bakımından Ayasofya’nın aynısıdır, taklididir, hiçbir yeniliği, hiçbir özelliği yoktur diyebilir mi?

Yukarıdaki satırlar bana ait değil. Ben sadece az bir tasarrufla ve imlâsını düzelterek naklettim. Bu değerlendirmeyi veya kıyaslamayı büyük kültür tarihçimiz Osman Nuri Ergin, 1938 yılında Eminönü Halkevi’nde (bugünkü Millî Türk Talebe Birliği’nde) verdiği bir konferansta yapıyor. Merhum biraz da ileri giderek Ayasofya’nın içini ağzına altın diş takan çirkin bir adama benzetiyorsa da, “Ayasofya’da namaz kılınır mı? Namazını Sultanahmed’de kıl. Ayasofya gudûbet bir bina, namaz kılmak için adamın ruhunu karartıyor!” demiyor. Hatta insafı da elden bırakmayıp, Ayasofya’nın bahsettiğim çirkinliğini biraz olsun gideren âmiller de var. O da sonradan Türkler tarafından yapılmış olan minarelerdir, diyor.

Ayasofya’yı ilgi odağı ve cazibe merkezi haline getiren unsurlar sadece minareleri değildi. Onun içini dışını beş vakit namazda dolduran ve böylece cemaati bol camilerden biri haline getiren başka sebepler de vardı. Ayasofya’nın müzeye çevrilip camilikten çıkarıldıktan önceki halini, daha doğrusu Osmanlılar zamanındaki manzarasını o güzel ve samimi üslûbuyla anlatanlardan biri de Şârihu’l- Mesnevî Tâhirü’l Mevlevî’dir. Merhum 22 Aralık 1949 tarihli “İslâm Yolu”nda yayımladığı makalede Ayasofya’ya duyulan büyük alâkayı dile getirirken pek bilinmeyen birtakım özelliklerinden ve güzelliklerinden de bahsediyor. Öyleyse onların da bir kısmını kendi ifade tarzımızla nakledelim:

Eskiden Ayasofya’nın etrafı şimdiki gibi tenha değildi. Hürrem Sultan’ın yaptırdığı hamamın sırası dükkânlarla ve üstleri de evlerle doluydu. O dükkânların çoğu kahvehaneydi. Önleri de yabani kestane ağaçlarıyla gölgelik olduğundan, yaz günleri o ağaçların altında oturup on paraya okkalı bir kahve içenler ezan okununca kalkıp camiye gidiyorlardı. Sultanahmed civarından ve Kabasakal yokuşundaki evlerden gelenler de oluyordu. Bu münasebetle Ayasofya Camii’nde hemen her gün cemaat-i kübra (büyük bir cemaat) bulunuyordu.

Daha önceki cemaat, daha fazlaymış. Şimdi yanmış olan adliye arsasından tramvay yolunun Alemdar Caddesi’ne saptığı köşeye kadar dört sıra ev ve o nisbette ahâli varmış. Sultanahmed Camisi yapılınca Ayasofya’nın cemaati oraya gelsin diye devam edenlere fodula (pide şeklinde yassı bir ekmek) verilmesi kararlaştırılmış. Ahâlinin Ayasofya’ya o kadar hürmeti ve muhabbeti varmış ki, birçok kimse mülk olan evlerini oraya vakfetmiş olduğundan geliri pek çokmuş.

Hatta Ayasofya mütevellisi bulunan şair Revâni Bey, Vefa ile Kuruçeşme arasında bulunan camisini yaptırırken oradan geçen Yavuz Sultan Selim, mescidi kimin yaptırdığını sormuş. Revâni Bey kulunuz, cevabını alınca:

-Hey koca Ayasofya! Sen her gün bir mescid doğurabilirsin, diyerek vakfının çokluğunu ve mütevellilerin ondan faydalandığını imâ etmiş.

Merhum Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan da “Divan Şiiri” isimli kitabında bu konuyu işliyor ve Revâni hakkında ilgi çekici bilgiler veriyor.

Biz, yine Tahir Olgun’u dinlemeye devam edelim:

Fatih, Bayezid, Süleymaniye camilerinde olduğu gibi, Ayasofya’da da sabah ve ikindi namazlarından sonra dersiâmlar tarafından ders okutulur; talebe sarıklarının çokluğundan ve beyazlığından dolayı caminin içi papatya tarlasına dönerdi.

Üç aylar denilen Recep, Şâban, Ramazan aylarında cami dersleri tatil edildiğinden talebeler cer için köylere gider, onların boş bıraktığı yerler özellikle Ramazanlarda ve ikindi namazlarında ahâli ile dolardı.

Bazı Müslümanlar Eyüp ve Fatih camileri gibi buraya da akşam namazına gelirler, getirdikleri simit, çörek gibi şeylerle iftar ederler ve bu hâli, Beytullah olan cami dahilinde Allah’a mihman (misafir) olmak sayarlardı. Bu münasebetle caminin dışında seyyar satıcılar epeyce bir kalabalık oluştururdu. 1864 yılında vefat etmiş ve Eyüp’teki Hâtûniye Tekkesi’nin haziresine gömülmüş olan Mesnevîhân Hoca Hüsâmeddin Efendi, gençliğinde Nakşi şeyhlerinden Hoca Selim Efendi’den Mesnevî okurmuş. Selim Efendi muhterem bir zat olduğu için şeyhülislâm da kendisine saygı gösterirmiş. Hüsameddin Efendi o esnada cami dersinden icazet almış bulunuyormuş. Şeyhülislâma söyleyerek kendisi için bir ruus (tayin işlemini gösteren yazı) verilmesini Selim Efendi’den rica etmiş. Selim Efendi, Şeyhülislâma söylemiş, aldığı ruus kâğıdını bir Ramazan akşamı Hüsameddin Efendi’ye verirken:

-Haydi Hüsam, bu akşam Ayasofya’ya gidelim de, Allah’a misafir olalım, demiş.

Camiye girecekleri sırada cami fenerine mum dikmeye çalışan, fakat mumu fenerdeki yerine ince gelen bir Arnavut, mumun dibine koymak için Selim Efendi’den bir kâğıt parçası istemiş. O da arkasında bulunan Hüsameddin Efendi’ye, Hüsam, şu adama biraz kâğıt ver, demiş. Tesadüfen Hüsameddin Efendi’nin üstünde ruusdan başka kâğıt yokmuş. Üstadının sözünü yerine getirmek için ruusdan yırtmış ve bir parçasını Arnavut’a vermiş ve Selim Efendi’den “Allah, feyiz versin” duasını almış.

Bunu Tâhirü’l- Mevlevî’ye anlatan Mehmed Esad Dede Efendi merhum, Hüsameddin Efendi’nin sebeb-i temyizi (seçkin bir şahsiyet oluşunun sebebi) ruus kâğıdını yırtması ve Selim Efendi’nin duasını almasıdır, diyor.

İşte böyle değerli insanların devam ettiği ve beş vakitte dolup taşan Allah’ın evine, yani Ayasofya Cami-i Şerîfi’ne hiç gudûbet denilir mi?

Yetmişli yılların başında yüksek tahsil için İstanbul’a gelince ben de bazı ilim ve kültür mahfilleriyle tanıştım. Türk Edebiyatı Vakfı, Aydınlar Ocağı, Kubbealtı Akademisi, Milli Türk Talebe birliği, Marmara Kıraathanesi bunlardan bazılarıydı. İlmen, fikren, edeben beslendiğim ve kendime güzel bir çevre edindiğim tarihi mekânlardan biri de Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi idi.

İçinde Fetih Cemiyeti’nin, İstanbul Enstitüsü’nün, Yahya Kemal Müzesi’nin yer aldığı bu külliye, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından 1694 yılında Hadis Medresesi olarak tesis edildi. On odası ve revaklı bir dershanesi bulunuyor. Yine buradaki Sıbyan mektebi de daha sonra Yahya Kemal Müzesi haline getirildi. Esefle ifade edeyim ki orada böyle bir müze olduğunu çok kimse bilmez. Önünden gelip geçenlerin bir kısmı da bu tarihi yapının cami olduğunu zanneder. Ne diyelim. “Ol mahiler ki derya içredirler, deryayı bilmezler.” Ne dersiniz, buna ben de bir nazire yapayım mı? “Ol cahiller ki, İstanbul içredirler, İstanbul’u bilmezler!”

O yıllarda, bu tarihi medresede haftada iki gün yapılan sohbetlere çok devam ettim. Ekrem Hakkı Ayverdi, Faruk Kadri Timurtaş, Muharrem Ergin, Necmeddin Hacıeminoğlu, Cemil Meriç gibi önemli isimlerin yanı sıra daha birçok değerli ismin sohbetlerini dinledim. Bu sohbetleri takip etmek benim için âdeta bir tiryakilik haline gelmişti. Merhum Ekrem Hakkı Ayverdi’nin sohbet saatinin geldiğini ilan etmek üzere “Buyurun, haziruuun!” deyişi bugün bile gözümün önünden gitmiyor.

Bu kadar övgüden sonra kuracağımız şu tenkit cümlesi müsamaha ile karşılansın. Vâesefa, bugün ne o heyecan var, ne de seri halde devam eden sohbetler söz konusu. Ekrem Hakkı Ayverdi’ye, Samiha Ayverdi’ye, Nihat Sami Banarlı’ya rahmet niyazıyla…

Burada gerçekleştirilen kültür hizmetlerinin en önemlilerinden biri de kitap neşriyatıdır. Büyük edebiyat tarihçimiz Nihat Sami Bey’in himmetiyle Yahya Kemal’in hemen hemen bütün yazıları kisve-i tab’a bürünüp kitap haline getirildiği gibi, Fatih Sultan Mehmet ve İstanbul’un fethiyle ilgili de bir hayli yayın yapıldı. Özellikle fethin 500. yıldönümü olan 1953 yılından itibaren neşredilmeye başlanılan eserler gerek muhteva itibariyle gerekse baskı tekniğinin güzelliği bakımından büyük önem arz etmektedir.

İşte Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın “bina-gerdesi” olan bu tarihi mekân böyle önemli kültürel hizmetlere yıllar boyu ev sahipliği yaptı. Bugün de -yeterli olmasa bile- aynı hizmetler devam etmektedir. Unutmayalım, aynı paşamızın memleketi olan hem Merzifon’da hem de İstanbul’da daha başka hayır eserleri de bulunuyor. Sirkeci’deki Vezir Camii de bunlardan biridir. İstanbul’a ilk geldiğim yıllarda Anadolu Sazevi olarak kullanılıyordu ki bu bir rezaletti. Tekrar nasıl camiye çevrildiği başka bir yazının konusudur. Şu kadarını belirtmek gerekirse, yeniden asli kimliğine bürünen bu cami, kıymetli mimarımız Aydın Yüksel Bey’in sanatının bütün maharetini kullanarak ihya ettiği güzel bir Osmanlı mabedidir. Zarafetiyle Sirkeci’yi süslemektedir.

Ne dersiniz, biraz da bütün bu eserlerim banisi olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’dan ve dramatik sahnelerle dolu hayat hikâyesinden bahsedelim mi?

Evvela belirtmek isterim ki, benim bu ünlü Osmanlı paşasına duyduğum ilgiye İmam-Hatip Lisesi’ndeki tarih hocamız vesile oldu. Cemal Bey hocamız Viyana yenilgisini ve paşanın hazin akıbetini anlatırken büyük bir üzüntü duyar, bu teessür yüz çizgilerinden belli olurdu.

1634-1683 yılları arasında yaşayan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, bu şehirde dünyaya geldi. Dördüncü Mehmed’in, diğer namıyla Avcı Mehmed’in sadrazamlık görevinde bulundu. Sipahi âyânından Oruç Bey’in oğlu olan paşa Viyana’yı ikinci defa kuşattı. Babası Köprülü Mehmet Paşa’nın dostu olduğu için Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, onun dairesinde yetişti, ona damat oldu ve Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa ile de arkadaşlık etti. Silahtarlık, telhisçilik, ikinci mirâhurluk gibi hizmetlerde bulundu. 1659’da mirmiranlıkla Silistre’ye gönderildi. Bir yıl sonra vezirlikle Diyarbakır valisi oldu. 1661’de kaptan-ı deryalığa yükseldi. Daha sonra sadaret kaymakamı oldu. Fazıl Ahmet Paşa’nın ölümü üzerine 1676’da sadrazamlığa geçirildi. Zeki, cesur ve vatansever bir kimseydi. Fakat kendisine fazla güveniyor, kimsenin fikrine önem vermiyordu. Büyük bir servet ve debdebe içinde yaşıyordu. Sarayında iki binden fazla halayığı, bine yakın ağası, uşağı ve hademesi vardı.

Sadrazam olduğunda 34 yaşındaydı. Bu pervasız mizacı göz önüne getirilince, Viyana kuşatmasında acele edişinin sebebi anlaşılır. İlk savaşını Ruslara karşı yaptı. 1681’de Ukrayna’daki Cehrin kalesini aldı. Ertesi yıl Sultan Dördüncü Mehmed, Avusturya’ya harp ilan etti. Edirne’den Belgrad’a gelip orada ordu sancağını sadrazama verdi. Kendisi tekrar Edirne’ye döndü. Kara Mustafa Paşa Viyana’yı, derhal kuşatıp almak ve Kanuni’nin başaramadığı bir işte muvaffak olarak tarihe geçmek istiyordu. Çadırda kurulan bir müzakere meclisinde Budin Valisi İhtiyar İbrahim Paşa, önce Viyana’nın gerisinde kalan kaleleri almak, sonra Viyana üzerine yürümek fikrini ileri sürmüştü. Paşa bunu dinlemedi ve 200 bin kişilik ordusuyla Viyana’yı kuşattı. Eflak ve Boğdan voyvodaları, Kırım Han’ı Murat Bey, Erdel Bey’i kuşatmada Osmanlı ordusuyla beraberdi. Macar Kralı Tökeli İmre de zaten bir Osmanlı valisi hükmündeydi. Leh Kralı Jan Sobyeski Tatar süvarilerinin tutamadıkları Tuna köprüsünden geçerek büyük bir bozguna sebep oldu. Merzifonlu, bu bozguna İhtiyar İbrahim Paşa’nın sebep olduğunu ileri sürerek boynunu vurdurdu. Fakat kendi başı da padişahın emriyle Belgrad’da kesildi, Edirne’ye getirilerek gömüldü. Viyana Müzesi’nde Kara Mustafa’nın başı diye teşhir edilen bir kafa varsa da bu doğru olmasa gerektir

Bir zamanlar liselerde okutulmak üzere ahlâk kitapları hazırlatılmıştı. Bunları kıymetli ve ehil akademisyenlerimizden bazıları ortaklaşa kaleme almışlardı. Bir gün, bir lise öğrencisi bu kitabı satın almak için kitapçıya gidiyor. Selam melam vermeden “Sizde ahlâk var mı?” diye soruyor. Kitapçı da dalgınlığa gelmiş olmalı ki “yok” cevabını veriyor.

Bilmiyorum, eskiden böyle miydi, bugünün gençleri cümleleri epeyce kısaltarak yarım yamalak kelimelerle hatta birtakım işaretlerle konuşuyorlar yahut konuşamıyorlar. Defalarca şahit oldum. Delikanlımız ve hanım kızımız kitap sormak için bir dükkâna girer girmez hemen elindeki cep telefonunu adamın gözünün içine sokarcasına yüzüne tutuyor. Böylece aradığı kitabın adını söylemeye bile yüksünüyor. Söyleyenler de işte böyle söyledikleri için tuhaf ve garip manzaralar ortaya çıkıyor.

Ne dersiniz, buna benzer bir kitap soruş şeklinden daha bahsedeyim mi? Eski Milli Eğitim bakanlarından Hasan Âli Yücel, yine liselerde okutulmak üzere bir mantık kitabı hazırlamıştı. Bu ünlü bakan ne zaman İstanbul’a gelse muhakkak Sahaflar Çarşısına uğrar, oradaki dostlarından Nizameddin Bey’in dükkânında bir süre sohbet ederek dinlenirmiş. Yine bir gün aynı kitapçı dükkânında bulunduğu sırada içeri bir öğrenci giriyor ve kitapçıya “Hasan Âli Yücel’in mantığı var mı?” diye soruyor. Aynı zamanda nüktedan biri olan Nizameddin Bey, yanında oturan Bakan Bey’i göstererek işte kendisi, burada, sor bakalım mantığı var mıymış diyerek karşılık veriyor.

Böyle sakat cümlelerle ve tuhaf ifadelerle kitap sorma işine daha birçok örnek verebilirim ama asıl konumuz olan ahlâk ve ahlâk kitapları üzerinde biraz durmak istiyorum. Hani bir söz vardır. Sık sık işin başı sağlık cümlesini kullanma ihtiyacını duyarız. Buna bir nazire olmak üzere, işin başı ahlâk desek yine önemli, belki de en önemli bir gerçeği dile getirmiş oluruz herhalde. Hiç, ahlâk en önemli bir husus olmasaydı Fahr-i Kâinat Efendimiz, “Ben güzel ahlâkı tamamlamak üzere gönderildim” buyururlar mıydı?

İşte güzel ahlâkın manevi mevkii bu kadar yüksek olduğu için hakkında ciltler dolusu kitaplar yazıldı. İslâm âlimleri, kitaplarının konusu ne olursa olsun, ahlâk bahsine de yer vermeyi ihmal etmediler. Hatta bu mevzuda müstakil olarak yazılan birçok ahlâk kitabı vardır ki, bunların en meşhurlarından biri de “Ahlâk-ı Âlai” isimli muazzam eserdir. Bursalı Mehmet Tahir Bey’in “Ahlâk Kitaplarımız”, Ahmet Rıfat Bey’in “Tasvir-i Ahlâk”; Ömer Ferid Kam’ın, Emile Boirac’ın “Felsefenin İlkeleri” kitabından tercüme ettiği “İlm-i Ahlâk” isimli çalışmaları da bu vadide kaleme alınan kitaplardan sadece bir kaçıdır. Yukarıda da belirttiğim üzere, bu listeyi daha bir hayli uzatabiliriz.

Ben bu yazımda başka bir kitaptan, “İslâm Ahlakının Esasları” isimli eserden söz etmek istiyorum.

Sahih-i Buhari mütercimi olarak tanınan Babanzade Ahmet Naim’in “İslâm Ahlâkının Esasları” isimli bu eseri 1963 yılında “Yücel Yayınları” tarafından İstanbul’da neşredildi. Eserde müellifin dışında iki önemli şahsiyetin daha imzaları bulunuyor. En başta büyük kültür tarihçimiz Osman Nuri Ergin’in “Babanzade Ahmed Naim-Şahsiyeti ve Eserleri” başlıklı takdim yazısı yer alıyor. Ergin, bu yazısıyla, Ahmed Naim merhum hakkında önemli bilgiler veriyor.

Mehmet Akif’in damadı Ömer Rıza Doğrul ise, “Eseri Sunuş” başlığıyla kaleme aldığı takdim yazısında şunları söylüyor:

“Bu eser son asırda yetişen en değerli ilim adamlarımızdan Babanzade Ahmed Naim’in ‘Ahlâk-ı İslamiye Esasları’nın bugünkü nesil tarafından anlaşılacak tarzda yazılmış ve açıklanmış şeklidir.

Merhum üstat Ahmed Naim, ciddi ve kuvvetli bir ilim adamıydı. Ben de kendisini tanımak ve yirmi beş sene kadar onunla temas etmek imkânını elde etmiştim. Merhum kayınpederim Mehmet Akif, gerçi arkadaşlarını ayırt etmez ve hepsini severdi. Fakat kalbinde Ahmed Naim Bey’e ayırdığı yer, muhakkak ki imtiyazlı idi. Onun için Ahmed Naim’in ölüm haberini aldığı zaman hüngür hüngür ağlayacak derecede bu aziz dosttan ayrılışın acısını derinden hissetmişti. O zaman gönderdiği mektuplarda, ‘Onun öldüğünü haber aldığım anda, dünya başıma yıkıldı sandım’ diye yazdığını bizzat görmüştüm. Sarsılmaz bir seciye sahibi olmak, doğru olduğuna inandığı her şey üzerinde sebat etmek ve bu uğurda hiçbir fedakârlıktan yılmamak ama doğruyu söylemek, bildiğini iyi bilmek ve bilmediğini öğrenmeye çalışmak bu iki güzide fıtratı birbirine sevdiren ve aralarındaki sevgiye öz ve hız veren en belli başlı vasıflardı. Onun için de hak olduğuna inandıkları yoldan zerre kadar ayrılmayarak yaşamışlar ve öylece ölmüşlerdir. Dünyada gönüller birbirine bağlı olan bu iki dost, yer altında da birbirlerine komşu olmuşlar ve Edirnekapı Şehitliğinin karşısındaki mezarlıkta ve âdeta birbirine bitişik birer kabre gömülmüşlerdir.

Manevi çehresinin esas hatlarını çizdiğim merhum üstad Osman Ergin, gıbtaya değer bir muvaffakiyetle anlatmış olduğu için, ben buracıkta merhum üstadın yalnız bu eserinden bahsetmek istiyorum.

Üstad Ahmed Naim’in kendisi bu eseri niçin yazdığını, kitabın başında izah ediyor. Bu başlangıca göre, 1912 yılında Lahey’de ahlâkî terbiye konusuyla meşgul olan bir konferansın toplanması kararlaştırılmış ve bizim de bu konferansa iştirakimiz istenmişti. O zaman Maarif Nazırlığı görevinde bulunan merhum Emrullah Efendi, bizim ahlâkî terbiyemizin destekleri hakkında konferansa sunulmak üzere bir raporun hazırlanmasını Ahmed Naim’den rica etmiş, o da çalışmaya başlamıştı. Fakat çalışmalarını tamamlamadan ve hazırladığı raporların müsveddelerini istediği gibi işlemeden önce o zamanlar iktidar mevkiinde bulunan kabine düşmüş, yeni kabine de bu konferansa iştirak etmek işine bir önem vermemiş hatta daha eski hükümetin bu konferansa iştiraki kabul etmiş olduğunu ve bu sözü yerine getirmek gerektiğini de aklından geçirmemişti. Bu yüzden konferansa iştirak etmek işi bertaraf olduğu gibi, Ahmed Naim’in hazırladığı rapor da kendi evrakı arasında unutulmuştu. Bir hayli zaman geçtikten sonra üstad Ahmed Naim bu raporu neşretmeyi düşünmüş ve eser 1329’da Sebilürreşad mecmuasında tefrika edildikten sonra 1340’ta bir risale halinde neşrolunmuştu.

Eserin hem tefrika edildiği, hem de bir risale halinde neşrolunduğu sırada tekrar okumuş ve çok sevmiştim. Ben de kitabı bugünün Türkçesine çevirmeye başladım ve üstadın üslubunu elden geldiği kadar koruyarak ifade etmek istediği manaların verdiği imkân dairesinde bu manaları açıkladım ve bu sayede onu bugünün nesliyle tanıştıran bu ilk eseri neşre muvaffak oldum.

Bu işi başarmaya çalışırken merhum üstadın ruhunu muazzep edecek her ifrattan sakınmak için âzami titizliği gösterdikten başka açıklamalarımda ancak onun ruhunu hoşnut edeceğine kâni olduğum hareket tarzını seçtim. Merhum üstadın devam etmek itiyadında bulunduğu meclislerde ve mahfillerde yirmi beş seneyi kendisiyle birlikte geçirmenin, üstadın içini dışını anlamış olmak kanaatinin verdiği ilhamla hareket etmiş olduğuma inanarak bu eseri yeni şekliyle neşre cesaret ediyor ve bugünkü neslin de merhum üstadı tanıyarak seveceğine ve bu sevginin devam edip gideceğine inanıyorum.

Arada bu nâçiz hizmetinden dolayı bu aciz muharrir de hayırla anılırsa, ruhunun umduğu bütün bahtiyarlığa ermiş olur.

Doğrusu şudur ki son iki sene zarfında merhum üstad Mehmet Âkif’in ‘Safahat’ını Türk okuyucularına sunduktan sonra birbirinin yâr-ı gârı olan iki dosttan Ahmed Naim’in eserini de Türk okuyucularına sunmak benim için manevi bir borç mahiyetini almıştı. Ve bu borcu tez elden ödemek benim için büyük bir vazife teşkil ediyordu. Bu borcu ödememek yüzünden yarın hesaba çekilmeyi istemediğimden, Âkif’in külliyatından sonra Ahmed Naim’in yeni nesle sunulmaya değer bütün eserlerini neşrettikten sonra hayatta iki yâr-ı gâr, ölümde iki yâr-ı gâr ve herhalde ukbada iki yâr-ı gâr olan Mehmet Âkif’le Ahmed Naim’e karşı borcunu ödemiş ve ikisini de hoşnut etmiş olacağıma kaniim.

Cenabı Hak’dan muvaffakiyet dilerim.”

Eserin muhtevasından bahsetmeye yerim kalmadığı için onu hazırlayanlardan nakilde bulunmakla yetindim. Bu vesileyle, böyle kıymetli kitaplara yazılan takrizleri, takdimleri okumaktan büyük zevk aldığımı itiraf etmiş olayım. Sizlerin de aynı zevki yaşamanız dileğiyle

Bizim evin önünden geçen ve Kadıköy’e giden minibüslerden birine biniyorum. Arabamız Göztepe Köprüsü’ne varınca sağa kıvrılıp ana caddeye giriyor ve hızla yoluna devam ediyor. Camdan sol tarafa bakınca sefertası gibi üst üste yığılmış dev binaların, dâirevi yapılmış rezidansların arasında küçük küçük camilerin, kısa kısa minarelerini görüyorum. Bu mütevazi ibadethânelerin ön kısımlarında, lütfedip de az bir boşluk bırakılmamış olsaydı, o minareler de gözümüze çarpmayacaktı.

Gökdelenlerin arasında gizlenmek zorunda kalan camiler tabii ki, sadece bu semtte bulunmuyor. Diğer birçok şehirlerimiz gibi İstanbul’un her tarafı da böyle saklanmış camilerle, mahzun minarelerle dolup taşıyor. Halbuki eski İstanbul’da küçük mahalle camilerinin bodur minareleri bile her taraftan görülüyordu.

Ne hazin bir manzaradır ki, şimdilerde beton yığınları dev cüsseleriyle sadece camileri değil, -ne kadar uzun olursa olsun- minarelerinin de etrafını kuşatıyorlar ve onları görünmez hale getiriyorlar.

Bu mukaddimeyi, eski püskü evlerin arasında kalan, molozlarla çevrili bulunan, salaş dükkânların arasında boğulan bazı camilerden bahsetmek için yaptım. Meselâ, İstanbul’un ortasında yer alan ve asıl adı Hatice Turhan Sultan Camisi olduğu halde Yeni Cami diye bilinen bu tarihi mâbedin etrafı da eskiden böyle çirkin bir görüntü arz ediyordu. Derken o zamanki idarecilerin verdiği isabetli bir kararla mabedin etrafı molozlardan bir güzel temizlendi ve bu hanım sultan camisi bütün mimârî güzelliğiyle ortaya çıktı. Bu sırada bitişiğindeki tarihi kemerin yıkılması da gündeme geldiyse de Allah’tan bu cinayet işlenmedi. Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi almak isteyenler, Yüksek Mimar Sedat Çetintaş’ın, Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanan “İstanbul ve Mimârî Yazıları” isimli kitabını okuyabilirler.

Üsküdar’ın merkezindeki Selman Ağa Camii de işte böyle bir manzara arz ediyordu. İyice yaklaşılmayınca orada bir cami olduğu fark edilmiyordu. Şimdilerde etrafı bir güzel açıldı ve bu küçük, fakat zarif Osmanlı camisi esaretten kurtulmuş oldu.

Biliyor musunuz, bir zamanlar Ayasofya Camii de böyle moloz yığınlarının arasında âdeta kaybolmuştu, dolayısıyla mimârî güzelliği dışarıdan yeteri kadar görülmüyordu. Evet evet, Ayasofya parazitlerle âdeta işgal edilmişti. Abluka altına alınan bu tarihi mabedi bu çirkin görüntüden bir an önce kurtarmak gerekiyordu. Nitekim o zamanki Osmanlı Devleti’nin yetkilileri ciddi bir operasyonla Ayasofya’yı bu işkenceden kurtardılar. Mimar Sinan ve Ebussuud Efendi’nin iş birliğiyle gerçekleştirilen bu kurtarma hareketini kısaca anlatmaya çalışalım:

1573 yılında caminin yanıbaşında bir büyük anbar bulunuyordu. Yarım kubbelerden birinin üstüne de bir minare yapılmıştı. Bunların ikisi de çok çirkin bir manzara arz ediyordu. Sadece bu kadar mı? Bir takım açıkgözler, orada mevcut olan binaları yıkmışlar, kendilerine evler yapmışlardı. Mabedin muhtemel depremlerden etkilenmemesi için inşa edilen destek duvarlarını da yıkmışlar, onların dibine kadar sokulmuşlardı. Neredeyse binanın içine girecek gibiydiler. Büyük kubbenin etrafındaki küçük kubbelerden bir ikisi için, bunlar bizimdir, bunca yıldır kullanıyoruz demeye başlamışlardı bile.

İlerleyen zamanla birlikte Ayasofya Camii’nin etrafındaki, kahveler, dükkânlar, depolar o kadar çoğaldı ki, tarihi bina bunların arasında kaybolup gitti. Merhum Kadircan Kaflı’nın 23 Ocak 1939 tarihli Son Posta Gazetesi’nde “Vaktiyle Ayasofya da Yeni Cami Gibiydi” başlığıyla yayımladığı yazıda da ifade edildiği gibi, sıkışan evlerin arasında yol kalmadığı için sokak oluşturmak üzere binanın kemerleri açıldı. Bazı kemerlerin içine de ocaklar, dolaplar yapılmıştı. Kemerlerin çoğunun altları odalarla dolmuştu. Kalabalık artınca tabii ki ihtiyaçlar da artıyordu ve şurada burada abdesthaneler görülüyordu. Düşünebiliyor musunuz, Ayasofya’nın etrafında artık tuvaletler de böylece yer almış oluyordu.

Halbuki burası, Sultanahmed ve Topkapı Sarayı dolayısıyla o zamanki İstanbul’un en gözde mekânlarından birini oluşturuyordu. Ayasofya işte bunun için böyle bir hücuma uğramıştı ve çevre yanında çirkin bir izdiham meydana gelmişti. Büyük mimarımız Koca Sinan, bu vahim durumu tabii ki görmüş ve Bizans’ın bu muhteşem mabedini kurtarma gereğini duymuştu. Hemen harekete geçip, bu düşüncesini Saray’a açtı ve gerekli yetkiyi aldı.

Ayasofya’nın etrafını kendi mallarıymış gibi sahiplenenler bu karardan hiç hoşlanmadılar. Devlet yetkilileri de halkın tepkisini çekmekten ve muhtemel bir isyandan çekiniyorlardı. Çünkü İstanbul’un en güzel ve en değerli semtine sahip olanların, o zamanlar yegâne kuvvet olarak tanınmış bulunan yeniçerilere dayanacakları kesindi. Yeniçeri korkusu öyle sıradan bir korku değildi.

Fakat devletin elinde de öyle bir güç vardı ki, bu güç, kendisine yöneltilen bütün hücumları püskürtmek için yeterliydi. Bu kalkanın adı fetva idi. Vaziyetten devrin Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi de haberdar edildi. Dini konuları hayata tatbik hususunda tam bir otorite olan bu büyük âlim, “Ta’zir-i şedidden sonra, ettikleri zararları bî-kusur tazmin olunup ol asıl müfsitler civâr-ı cami-i şerîften tard ve ib’ad olunmak lâzımdır!” diye fetvayı verdi.

Bunun üzerine büyük bir yaygara koptu. Civardakilerin bir kısmı mal sahibi olduğu gibi, bir kısmı da bu yerleri başkalarından kiralamışlar, parasını da peşin olarak vermişlerdi. Şimdi o paraların yanması söz konusuydu. Halbuki ünlü şeyhülislâm işin bu yönünü de düşünmüş, “Bî-kusur tazmin lâzımdır” diyerek, kestirip atmıştı. Fakat, gürültünün, patırtının, şikâyetlerin sonu gelmiyordu, Âsiler, “Bu bize zulümdür, asla çıkmayız!” diyorlardı. Yahut da büsbütün azıtarak, şöyle homurdanıyorlardı. “Kâfir binasıdır, yıkmak gerektir. Yıkılsa nice olur?”

Bunlar da düşünüldü ve fetva alındı. Şeyhülislâm, hiç tereddüt etmeyip kararını derhal ve kesin olarak verdi: “Bu makûle kimseler, kâfirlerdir, katilleri mübahtır!” Artık homurdanmalar, şikâyet çığlıkları kesilmişti. Fetvayı yerine getirmek için hazır bekleyen palabıyıklı, şimşek bakışlı yeniçerilerin önünde herkes süklüm büklüm olmuştu. Ayasofya’yı sülük gibi sarmış olan salaş binaların yıkımına başlanmıştı.

Meşhur Osmanlı tarihçisi Selanikli Mustafa Efendi, bu olayı tarihinde ilgi çekici bir üslûpla anlatıyor.

Bahsini ettiğimiz salaş binalar, caminin etrafını pıtırak gibi saran derme çatma yapılar yıkılmaya başlayınca garip görüntüler ortaya çıktı. Binaların yıkılmasından sonra açıkta kalan fare, sansar ve gelincik gibi bir takım zararlı hayvanlar etrafa yayıldılar. Bunlardan kırkı, ellisi bazen de daha fazlası bir eve girince oradaki mutfağı, kileri yağmalıyor, delik deşik ediyorlardı. O kadar ki, geceleri uyuyanların kulaklarını, burunlarını bile kemirmeye başlıyorlardı. Bu facia epeyce devam etti.

İşte bu sırada Mimar Sinan, Ayasofya Camisi’nin etrafındaki bütün bu fazlalıkları ortadan kaldırdı. Her tarafı temizletip, meydanı genişletti. Yarım kubbe üzerine kurulmuş olan minareyi yıktırdı. Destek duvarlardan birinin üstüne bugün de dimdik duran minareyi yaptırdı. Ayrıca kurşunsuz yerleri kurşunlattığı gibi, binanın depremlerden zarar görmemesi için gerekli tedbirleri de eskisinden daha mükemmel bir şekilde aldı.

Sinan, bu işleri gördükten sonra fetih yadigârı Ayasofya Cami-i Şerifi’nin avlusunu da bir güzel temizletti. Bu tarihi mabedi Ebussuud Efendi’nin fetvasına dayanarak, bahsini ettiğimiz mezbelelikten nasıl kurtardığını, rahmetli Kadircan Kaflı, yukarıda tarihini kaydettiğimiz yazısında işte böyle anlatıyor.

Hüküm cümlesi olarak söyleyelim.

Jüstinyen’in inşa ettiği, Fatih’in camiye çevirdiği bu muhteşem mâbed, eğer Sinan tarafından koruma altına alınmamış olsaydı, belki de günümüze kadar gelemeyecekti.

Ayasofya’ya hizmet edenlerden Allah razı olsun

Zaman hızla ilerliyor, işte Mayıs ayı da sona erdi ve peşinden gelen Haziran sıcaklarıyla kavrulmaya başladık. Yakın tarihimizde milletimize büyük acılar yaşatan siyasi zorbalıklardan biri de – bilindiği üzere – Yirmiyedi Mayıs 1960 askeri darbesidir. Her yıl Mayıs ayında bu “gece baskını” gündeme gelir ve medyada değerlendirmeler yapılır. İçinde yaşadığımız 2024 yılının Mayıs ayının sonunda da yine gazetelerde bu minval üzere yazılar yayımlandı. Ayrıca cuntacıların işlediği bu korkunç cinayetten sonra Cumhurbaşkanlığı seçiminin gündeme gelmesiyle birlikte onların bir kere daha çirkin yüzlerini gösterdikleri ve mesela merhum Ali Fuad Başgil’i Cumhurbaşkanı yapmamak için ölüm tehdidi de dahil, her entrikaya başvurdukları dile getirildi.

Ben bu sütunda, Başgil hakkında daha önce iki yazı yayımladım. Birinde merhumun cenaze merasiminde görülen ihtişamı ve vasiyetnamesini anlatmaya çalıştım, diğerinde ise onun Cumhurbaşkanlığının nasıl engellendiğini izah ettim.

Bu yazımda da, Başgil hakkında, 1963 yılında neşredilen bir kitaptan ve muhtevasından kısaca bahsedip yazarının ibret ve dehşet dolu bir hatırasını sizlere nakledeceğim. “Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Başgil – Hayatı Şahsiyeti Mücadeleleri” adlı bu eseri Mehmet Gökalp Bey hazırlamış, Gökhan Evliyaoğlu da bir önsöz yazmış. Kitap “Haksızlıklar karşısında susan dilsiz şeytandır” hadis-i şerifiyle başlıyor. Gökhan Evliyaoğlu’nun takdim yazısı ise, “Şehirdeki Aydından Dağdaki Çobana Kadar Herkesin Sevdiği Âlim” başlığını taşıyor. Mehmet Gökalp, kitabı nasıl hazırladığını anlatan giriş yazısını şu cümlelerle bitiriyor:

“Etüdün hazırlanmasında yardımlarını gördüğüm başta muhterem hocam Başgil olmak üzere Gökhan Evliyaoğlu, Yücel Hacaloğlu, Ziya Aksun, Fethi Gemuhluoğlu, İsmail Dayı, İrfan Atagün ve diğer dost ve arkadaşlarıma burada alenen teşekkür ederim. Başka bir vesileyle de belirttiğim gibi, gaye, yaşayan Başgil’i takdimden ziyade, fikri ve manevi sahada bizlere rehberlik eden Başgil’in meş’ale olan fikirlerini tanıtmaktır.”

Şimdi sıra, aynı yazarımız Mehmet Gökalp Bey’in “Ali Fuad Başgil’e Dair Birkaç Hatıra” başlıklı yazısına geldi. Temmuz 1988 tarihli Türk Edebiyatı dergisinde yayımlanmış, ben de fotokopisini çekip saklamışım. Öyleyse okuyalım:

“Başgil hocamızın ölümünden bu yana 21 yıl geçti. Zaman zaman onu gazete sütunlarında yâd eden yazarlarımız oldu. Ahmet Kabaklı ve Ergun Göze, Prof. Ahmet Selçuk Özçelik gibi… Ama ne yazık ki ölümünden bugüne kadar hakkında bir etüd, bir kitap, bir broşür bile yayınlanmadı. Fransa’da hukuk, felsefe, idare ve siyaset tahsil ederek dört diploma ile Türkiye’ye gelmiş olan bu değerli ilim ve fikir adamına gereken değeri vermemiz bir Türklük borcu olmalıydı. Onun adını üniversitenin bir anfisine bile vermeyişimiz, ne kadar da acı ve üzücüdür.

Başgil, Türkiye’de demokrasinin yerleşip gelişmesinde laikliğin açıklığa kavuşmasında, üniversite gençliğinin faziletli ve bilgili yetişmesinde, vatandaşın devlete olan güveninin yerleşmesinde büyük bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bütün bu meziyetlerinin yanında onun en büyük ideali bir “İslam Birliği Neşriyat Bürosu’nun kurulmasıydı. İslam devletlerinin fikren, iktisaden ve kültür bakımından Batı emperyalizmine karşı kuvvetli bir teşkilat halinde bir blok oluşturmasıydı. Sanırım bu fikir ona 1949 yılında Pakistan’a gidip, orada Muhammed Ali Cinnah ile tanışmasından sonra doğmuştu. Ama sadece bir ‘İslam Zirvesi’ ortaya çıktı, beklenen sonuç doğmadı.

Üstad Necip Fazıl 16 Haziran 1952 tarihli Büyük Doğu’da Başgil’in Pakistan hatıralarının başlığına şu ibareyi koymuştu:

‘Şâhâne bir kalem’

Gerçekten onun kolayca anlaşılan, meseleleri derinliğine işleyen bir düşünceler sistemi vardı. Çobanından lise gencine kadar herkes onun yazılarını okuyup kolayca anlayabiliyordu.

Askeri devrimin (darbenin olmalı) yapıldığı 27 Mayıs 1960’dan sonra yeni bir Anayasa hazırlanacağı haberi, Başgil’in bu sahada ilk yazılarını ve fikirlerini yazmasına vesile oldu.

27 Mayıs 1960’dan 29 Aralık 1960’a kadar Yeni Sabah gazetesinde ‘İlmin Işığında Günün Meseleleri’ başlığı altında tam 59 makale yayımladı. Daha sonra bu etüdleri İsmail Dayı, Yağmur Yayınevi adına bir kitap haline getirdi. 1955’de ilk baskısı yapılan ‘Din ve Laiklik’ adlı eseri ise sahasında emsalsizdir.

İşte bu yazılar Yeni Sabah gazetesinde yayımlanırken malum gazetelerden biri, ‘Önce Türk müyüz, Müslüman mıyız?’ diye bir anket düzenlemiş, Başgil’in fikirlerini çürütmeye gayret ediyordu. Benim iki formalık bir etüd hazırlamak için gittiğim Beyazıt ve Belediye kütüphanelerinde dört ayda 160 sayfalık bir etüdüm vardı. Merhum Fethi Gemuhluoğlu bu etüdün müsvettelerini görmüş, Tercüman’ın yazı işleri müdürü Ömer Rasih Öztürkmen ve sahibi Ragıp Kutman’a bahsetmiş olmalı ki, 1960 yılının Ağustos ayı başlarında Ömer Öztürkmen beni aramaya başlamıştı. Sonunda gidip görüştüm.

-

Aman Gökalp, o etüdü getir, tefrika edeceğiz, beni bir heyecan kapladı. 220 daktilo sayfası tutan etüdü Ömer’e götürdüm. Tercümanın idarehanesinde bir masaya kurulduk. Ömer Bey, bütün sayfaları kırmızı kalemle numaraladı. Bir süre sonra Baran Sarol geldi. Herkes ayağa kalktı. Ben masanın başında oturmaktayım. Ömer Bey, elini masaya vurdu. (Kalk). Gelen bir gençti, patron olduğunu ne bileyim. Kalkıp kendimi tanıttım. Baran Sarol, ne kadar istersin, diye sordu. Ben kızarmıştım. Demek bir ücret verilecekti. İstihbarat şefi Tevfik Erol sağ elinin beş parmağını açmıştı. ‘Beş bin lira iste’ demek istiyordu.

‘İçinizden ne koparsa onu. Para kazanmak için değil, hocamızın fikirlerini ve şahsiyetini tanıtmak için bu etüdü kaleme aldım, hiç ücret vermeseniz de olur’ dedim. Buna rağmen iki adet mor binlik geldi.”

Mehmet Gökalp, bu dizinin Tercüman’da yayınlananacağını anons etmesi için, parası da verilerek İstanbul Radyosuna gönderildiği halde yayımlamadıklarını belirttikten sonra şöyle devam ediyor:

“27 Mayısçılardan İrfan Solmazer’i Sarıkamış’ta askerlik şubesinden tanıyordum. Kendisinden randevu istedim.

-

Yarın sabah İstanbul Emniyet Müdürlüğü’ne saat 08’de gelirsin, görüşürüz, dedi. Gittim. İrfan Bey resmi üniforması ile ve tabancasını yastığının altına koyarak yatmıştı. Uyandırdılar. Giyinik halde gidip elini yüzünü yıkadı. Gelip meşin koltuğa oturdu. Kahvelerimizi içerken:

- Yahu Solmazer, nedir bu sağ cepheye karşı düşmanlık, ne olacak bunun sonu, diye sordum. O, acele ile:

-

Mahkemelerden sonra Menderes’i ve 15 kişiyi asacağız. Hatta senin hayatını yazdığın Başgil’i de bir komiteye vurdurmayı düşünenler var içimizde, demesin mi?

Donmuş, kalmıştım. Derhal Feneryolu’na gittim. Nüvide Hanım karşıladı. Bir süre sonra Hoca yanıma geldi. Hoş beşden sonra:

-

Hocam, iş ciddi. Bu devrimciler seni lider olarak görüyorlar ve harcamak istiyorlar, dedim. Hoca, önce umursamadı. Emniyet Müdürlüğüne gidişimi anlattım. Beni sabırla dinledikten sonra:

-

Nüvide, pasaportları hazırlat. İsviçre’ye gidiyoruz, dedi. Gitti. Orada Lozan’a beş kilometre mesafede Fully adında bir köyde 201 sayfalık bir kitap yazdı.”

Mehmet Gökalp hatırasını, bu kitaptan kendisine gelen on altı tanesini polis takibi altında Yüksek İslam Enstitüsü öğrencilerine satıp parasını İş Bankası Kadıköy Şubesindeki Başgil’in hesabına yatırdığını, eserin daha sonra İnönü Hükümeti tarafından yurda sokulmasının yasaklandığını söyleyerek bitiriyor.

Darbeciler hariç, herkesin sevdiği Başgil Hoca’ya rahmet niyâzıyla…

Önce 11 Haziran 2024 tarihli Hürriyet gazetesinde Hande Fırat imzasıyla yayımlanan şu cümleleri okuyalım:

“Bugün gözler CHP Genel Merkezinde CHP Genel Başkanı Özgür Özel’in misafiri Cumhurbaşkanı Erdoğan’da. Özgür Özel’in Hürriyet gazetesine yaptığı özel açıklamaları Turan Yılmaz’ın kaleminden okumuştunuz. Siyasi mesajlarının yanı sıra Özel’in Cumhurbaşkanına görüşmede ne ikram edeceğini de yazmıştık. Özel ‘Kendisine sorarız tabii. Ama burada başka yerde olmayan birkaç şey var; mesir çayı, mor reyhan çayı, keçiboynuzu çayı gibi’ demişti. Özgür Özel biliyorsunuz Manisalı. Manisa denilince de akla ilk olarak meşhur Mesir Mâcunu geliyor. Özel’in bir de özel planı var. O planı da Hürriyet’e açıkladı:

Mesir büyük bir haksızlığa uğruyor. 487 yıllık bir festival, gelenek. Dünyanın en eski halen devam eden halk ilacı, üstelik hâlâ kullanımda. Hem mistik, hem tarihi bir yanı var.

Dokuz boğa deli deli koşuyor, önünden İspanyollar kaçıyor, bütün dünya orayı izliyor. Bizler böyle mucizevi bir şeyi 500 yıldır 100 bin kişiye saçıyoruz. Manisa’ya gelen

6 Çinli turist izliyor.

Dünyaya mal edemedik. Çin büyükelçisine mesir ikram ettim ve faydalarını anlattım. Büyükelçiye, ‘Sizden sadece 6 turist geliyor, oysa

1,5 milyar kişisiniz’ dedim.

Gelecek sene için kendisini Manisa’ya davet ettim. ‘Bu mâcunu ülkeniz insanlarına anlatmanız lazım’ dedim.”

Çin büyükelçisinin 487 yıllık mesir mâcununun Çin halkına anlatmasını bir yana bırakalım, bu mistik ve tarihi geleneği kendi halkımıza yeteri kadar tanıtamadık. Bari ben bu konuda biraz bilgi vermeye çalışayım.

Mesir Mâcunu deyince tabii ki aklımıza ilk önce Merkez Efendi hazretleri geliyor. İstanbul’da türbesi sık sık ziyaret edilen Musa Muslihiddin Efendi de, Akşemseddin hazretleri gibi hem bir gönül sultanı, hem de hâzık bir hekim idi. Kendi icadı olan Mesir Mâcunu ile Kanuni Sultan Süleyman’ın annesi Hafize Sultanı tedavi etmişti. Merkez Efendi, Denizli’de dünyaya geldi, bir müddet Manisa’da yaşadı, İstanbul’da vefat etti, Topkapı surlarının dışındaki türbesinde sırlandı.

Değerli belediye başkanlarımızdan Murat Aydın Bey’in Zeytinburnu Belediye Başkanlığı sırasında bu bölgemizde epeyce kültür gezileri yaptırdığım gibi, Merkez Efendi Türbesini de, müdavimlerle ziyaret ettim. Ayrıca hakkında yazılan kitapları ve makaleleri de defalarca okudum. Öyleyse yukarıda verdiğim özet bilgileri biraz daha genişletmeye çalışayım:

Cihan hükümdarı Kanuni Sultan Süleyman, Manisa’da vefat eden annesi, Hafize Sultan adına Sultan Camii ile birlikte bir tekke, bimarhane, hamam ve imaret inşa ettiriyor. Bu bimarhane (hastahane) ile imarethanenin idaresi için İstanbul’da Şeyh Sünbül Sinan’a müracaat edilmiş ve güzel ahlak sahibi bir zatın Manisa’ya gönderilmesi istenmişti. Sünbül Efendi, böyle hayırlı bir müesseseyi çekip çevirmesi ve hastalara nezaret etmesi için Merkez Efendiyi seçip Manisa’ya gönderdi. Çünkü o aynı zamanda mesleğinde uzman bir hekimdi.

Merkez Efendi’nin böyle bir görevle Manisa’da geçirdiği yıllar ve orada gördüğü hayırlı işler kendi hayatında önemli izler bıraktı. Ayrıca gerek Manisa’da, gerekse çevre kazalarda ve köylerde, hatta bütün yurtta nesilden nesile intikal eden hatıraları ve gelenekleri zamanımıza kadar geldi, hâlâ da devam etmektedir.

Âlim ve fâzıl bir zat olan Merkez Efendi’nin Manisa’da bulunduğu sırada şehir bugünkü yerinde değildi. Biraz daha yukarıda, Spylos Dağı’nın yamacında, tahminen 6 kilometre muhitindeki bir surun içindeydi. Şehir Osmanlıların eline geçtikten sonra bulunduğu mevkide gelişemeyeceği düşünülerek, şimdiki yerine indirilmesi kararlaştırıldı. Bu itibarla şehrin indirilmesi istenilen yerlere imaret ve ek binalar yapılmıştı.

Son derece zeki bir insan olan Merkez Efendi, yukarıda yaşayan halkı aşağı indirmek ve iskân ettirmek için kendine mahsus bir yöntem buldu. İmaretten hayli yiyecek ve içecek vererek fakirlerin ihtiyacını kolaylaştırdı. Ayrıca dışarısıyla ticari bir irtibat kurulması için de ticari bir faaliyette kullanmak maksadıyla mesir denilen ve 41 baharattan meydana gelen bir mâcun hazırlattı. Bu macunun çeşitli hastalıklara şifa olduğunu ilan ettirdi. Böylece her yıl Nevruz’da Sultan Camii’nin kubbesinden attırmak suretiyle civar memleket halkının da Manisa’ya gelmesini temin etmiş oldu. İşte bu mâcunu her sene Mart dokuzunda (22 Mart’ta) Sultan Camii’nin kubbesinden saçıp etraftan gelen halka dağıtma âdeti o zamandan kalmadır.

Yukarıda da belirtildiği üzere, Kanuni Sultan Süleyman’ın validesi Hafize Sultan, Manisa’da bulunduğu sırada hastalanıyor. Kendisine Merkez Efendi tarafından tertip edilen işte bu mesir mâcunu yediriliyor. İyileşen Hafize Sultan, bu macundan halka da yedirilmesini emrediyor.

Bimarhanede hastalar için çeşitli terkiplerde kullanılan bu mâcunun tesirleri gün geçtikçe halk arasında efsaneleşiyor. Yiyenleri o yıl içinde yılan çiyan gibi bir takım haşaratın sokmayacağı inancı yaygınlaşıyor. Eskiden mesirin en kudsi tarafı, baharatın deliler tarafından dövülüp, Sultan İmaretinde kaynatıldıktan sonra Bimarhaneye (hastahaneye) getirilip burada hazırlanmasındadır.

Geçen gün ailece bir Üsküdar gezisi yaptık. Bir şeyler içerek dinlenmek için yeni açılan İmaret Kahvehanesi’nin dış kısmındaki bir masaya oturduk. Diğer masaların hemen hemen hepsi doluydu. Yanı başımızdaki masayı işgal edenler imaretin ne anlama geldiğini aralarında tartışıyorlardı. Bir sonuca varamadıkları için yanlarına gelen garsona sordular. O da hık mık ettikten sonra “Caminin şeyi” dedi. Bu tarihi yapının Gülnuş Emetullah Valide Sultan Camii’nin “neyi” olduğunu dönüp şunlara bir güzel anlatayım diye içimden geçirdim ama bilgiçlik taslama korkusuyla bu niyetimden vazgeçtim.

Eğer okuyucularım bu konuyla ilgili aşağıda vereceğim bilgileri “malumatfuruşluk” kabul etmezlerse imaretin ne anlama geldiğini izah etmeye çalışacağım. Şimdi ben aradan çekileyim ve mukaddime cümlelerini lügate bırakayım. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, ‘imaret’i şöyle açıklıyor:

“Bu kelime Arapça asıllı olup bir yeri bayındır ve mamur etme demektir. İkinci anlamı ise, medrese talebelerine, cami görevlilerine ve gelip giden yolcu ve misafirlere yemek vermek üzere kurulmuş aşevidir. Yahya Kemal bu konuda şöyle diyor: Bir semtin esası olan cami, bir tek binadan ibaret olan ibadet yeri değildi; o camiyi vakfedenin devrini gösterir bir manzumeydi. Caminin yanında medrese, imaret, tabhane, hamam, mektep, muvakkithane, hâsılı bütün şekliyle vakfedenin adını taşıyan ve devrini temsil eden bir levhaydı.

Ahmet Hamdi Tanpınar da şu tanımı yapıyor: İznik’teki o güzel imaret beş kapılı, revaklı ve çok rahat kubbesiyle Nilüfer Hatun’a izafe edilir.

İmaretin üçüncü manası da şöyledir: Bulunduğu yeri bayındır duruma getiren cami, medrese, hastane, misafirhane, hankâh, türbe, kale ve bunun gibi eserler… Şimdi de Evliya Çelebi’ye kulak verelim: İmaret Camii, İmaret Mahallesi bu âsârdan gayri koca Fatih’in nice imaret ile şehr-i İstanbul’un enderun ve birûnunda vücuda getirdiği âsâr-ı azime ile şehr-i cedid mâmûr ve âbadandır.”

Eskilerin ifadesiyle, “Medine-i Üsküdar” camiler, çeşmeler, tekkeler bakımından ne kadar zenginse, imaret itibariyle de bir o kadar gösterişlidir. İşte sahildeki bu imaret de yukarıda da belirtildiği üzere, Yeni Valide Camii’nin eteğine iliştirilen dört başı mâmur bir imarethanedir.

Bu konuda bildiklerimi biraz daha takviye etmek için “Üsküdar Tarihi”nin ikinci cildine müracaat ettimse de aradığımı bulamadım. Doğrusu şaşırdım, merhum İbrahim Hakkı Konyalı, Atik Valide Külliyesi’nin, Mihrimah Sultan Camii’nin, Rum Mehmet Paşa Camii’nin, Aziz Mahmud Hüdayi’nin imaretlerini anlattığı halde bahsini ettiğimiz bu imarethaneye hiç yer vermemiş. Kitapta sadece Yeni Valide İmareti’nin harap halini gösteren resimle karşılaşıyoruz.

Bu imarethane son yıllarda metruk haliyle ve hüzün verici manzarasıyla ihmalimizin ve ilgisizliğimizin göstergelerinden birini teşkil ediyordu. Köşesindeki zarif Osmanlı çeşmesinin musluğu ise, akmayan suyunun verdiği ızdırap damlalarını sanki içine çekiyordu. Ve akmayan çeşme de yaşarmayan göz gibidir diyordu. Kitabesine gelince, o da sanki kararan yazılarıyla kara bahtına ağlıyordu. Şükürler olsun ki, şimdilerde yeniden canlandı.

İmaret konusunu daha değişik açılardan anlatan bazı kitapların kaleme alındığını biliyoruz. Meşhur kültür tarihçimiz Osman Nuri Ergin’in, “Türk Şehirlerinde İmaret Sistemi” adıyla neşrettiği eser işte bu minval üzere hazırlanan kitaplardan birini teşkil ediyor. Ergin, tarihçilerimiz arasında bile yanlış anlaşılan imareti dört başlık altında inceliyor. Bu başlıklar sırasıyla İmaret Mefhumu, Sıhhi, İçtimai ve İktisadi Bakımdan İmaret, Turizm Bakımından İmaret ve Bir Şehir Kuruluşu Olarak İmarettir.

Türkler cami, medrese, hastane, misafirhane, hangâh, hatta türbe, kale ve minare gibi yaptıkları binalara imaret adını verdiler. Bunlar teker teker de olsa, toplu olarak da düşünülse, imaret diye isimlendirilirdi. Anadolu’nun ve Rumeli’nin birçok şehrinde ve kasabasında, bu türlü yapıların hâlâ duran kitabeleri bu iddianın canlı şahitleridir. Ergin, bu kısa açıklamadan sonra ve tezini ispat sadedinde tam 28 kitabe örneği veriyor. Mesela Sivas’taki Gök Medrese’nin, Kütahya’daki Balıklı Camii’nin Ankara’daki Ahi Şerafeddin Türbesi’nin, Amasya’daki Şehabeddin Çeşmesi’nin kitabelerinde “imaret” kelimesi yer almaktadır. Hâlbuki bugün halk arasında imaret deyince sadece aşevi anlaşılır.

Ergin, bu kargaşanın nasıl ortaya çıktığını ise şöyle anlatmaya çalışıyor:

Halka göre, aşevlerinde pişen yemekler insan vücudunu tamir yahut imar ettiği için, bu binalara imaret denilmiştir, mütalaasında bulunanlara karşı sadece gülmek gerekir.

Peki, nasıl olmuş da bu büyük yanlışlık ortaya çıkmıştır? Bence mesele basittir. İmaretin delalet ettiği anlamlar arasında halk tabakası kendisine maddeten hepsinden fazla yarayan, yani karnını doyuran müessese ile alakadar olmuştur. İmaret tabiri ile yalnız aşevini kastetmiştir. Bunlar arasında kendisine manen faydası olan medrese, mektep, kütüphane, cami gibileri onun için ikinci derecede kalmıştır.

Sıhhi, içtimai ve iktisadi bakımdan imarete gelince, Ergin, bu konuya da Bizans ve İslam tarihinden örnekler vermek suretiyle anlattıktan sonra imaretin kapsam alanına giren yapıları cami, medrese, bimarhane, aşevi, tabhane, kervansarayı, mektep, kütüphane, hangâh, türbe, arasta, kapalıçarşı, han, su tesisi, hamam, umumi hela, kahveler, meşruta binaları ve muvakkithaneler diye sıralıyor ve her biri hakkında geniş bilgiler veriyor. Yazarımıza göre imaret sistemi, en ileri ve mükemmel şeklini Kânûnî Sultan devrinde bulmuştur.

Yazarımız, bu imaret binalarından biri olan bimarhaneyi yani hastaneyi anlatırken şu cümlelere de yer veriyor:

“Fatih’in Arapça vakfiyesinde Bimarhane için geniş bir memur ve doktor kadrosu çizilmiş, orada her birinin yapacağı iş gösterilmiş, alacakları gündelikler belirlenmiştir. Kânûnî’ninkine, gelince o Fatih’inkinden üstündür.

Hastaneden istifade yalnız Müslümanlara hasredilmemiştir. Din ve mezhep ayırt edilmeyerek, bütün tebaanın bu müesseseden istifade etmesi istenmiş olduğu gibi, burada çalışacak dostların da, ‘Tababette hâzık, ilmiyat ve ameliyatta mahir olsun da hangi din ve milletten olursa olsun, bu müesseseye tabip olabileceği’ gösterilmiştir.

‘Kârhâne-i Meâcin’ denilen eczahanesinden haftada bir defa dışarıdan müracaat edecek olanlara parasız ilaç verilmesi vâkıfın koyduğu şartlar iktizasındandır.

Bununla beraber Fatih’ten sonra Bimarhane yapanlar halk lehinde daha türlü türlü şartlar koymuşlar ve mesela hastaları eğlendirmek için haftanın belli günlerinde çalgı çaldırılmasını bile vakfiyelerinde göstermişlerdir. Bugün mûsıki ile tedavi denilen usul de bundan başka bir şey değildir.

Ergin, imaretin turizm bakımından da ne büyük bir önem arz ettiğini bu kitabında anlatıyor ve çarpıcı örnekler veriyor: Mesela Üsküdar’da iskele başında bir Hanısebil bulunmaktadır. Hayvanıyla veya yürüyerek dışarıdan Üsküdar’a gelen bir yolcu, tabii ki denizle karşılaşıyor ve bu deniz onun karşıya geçmesini engelliyor. Adamın parası da yoksa ne yapsın? İşte eski teşkilatta bu da düşünülmüş. Tam Balaban iskelesinin önünde bu Hanısebil yapılmıştı. Fakir yolcular Üsküdar’dan İstanbul’a geçecek kayık parasını temin edinceye kadar burada barındırılıyordu. Bu Hanısebil, bugünkü “İmaret Kahve” olmasın? Bir şehir kuruluşu bakımından imareti de anlatmak isterdim ama istiap haddimizi zorlayacağı için vazgeçiyorum.

Osmanlı imaret sistemi işte böyle muazzam ve muhteşem bir manzûmeler külliyesi idi. Onlardan bazıları bugün bile hizmet veriyor. Lakin bir bardak çay bile otuz liraya içiliyor.

Geçen gün ailece bir Üsküdar gezisi yaptık. Bir şeyler içerek dinlenmek için yeni açılan İmaret Kahvehanesi’nin dış kısmındaki bir masaya oturduk. Diğer masaların hemen hemen hepsi doluydu. Yanı başımızdaki masayı işgal edenler imaretin ne anlama geldiğini aralarında tartışıyorlardı. Bir sonuca varamadıkları için yanlarına gelen garsona sordular. O da hık mık ettikten sonra “Caminin şeyi” dedi. Bu tarihi yapının Gülnuş Emetullah Valide Sultan Camii’nin “neyi” olduğunu dönüp şunlara bir güzel anlatayım diye içimden geçirdim ama bilgiçlik taslama korkusuyla bu niyetimden vazgeçtim.

Eğer okuyucularım bu konuyla ilgili aşağıda vereceğim bilgileri “malumatfuruşluk” kabul etmezlerse imaretin ne anlama geldiğini izah etmeye çalışacağım. Şimdi ben aradan çekileyim ve mukaddime cümlelerini lügate bırakayım. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, ‘imaret’i şöyle açıklıyor:

“Bu kelime Arapça asıllı olup bir yeri bayındır ve mamur etme demektir. İkinci anlamı ise, medrese talebelerine, cami görevlilerine ve gelip giden yolcu ve misafirlere yemek vermek üzere kurulmuş aşevidir. Yahya Kemal bu konuda şöyle diyor: Bir semtin esası olan cami, bir tek binadan ibaret olan ibadet yeri değildi; o camiyi vakfedenin devrini gösterir bir manzumeydi. Caminin yanında medrese, imaret, tabhane, hamam, mektep, muvakkithane, hâsılı bütün şekliyle vakfedenin adını taşıyan ve devrini temsil eden bir levhaydı.

Ahmet Hamdi Tanpınar da şu tanımı yapıyor: İznik’teki o güzel imaret beş kapılı, revaklı ve çok rahat kubbesiyle Nilüfer Hatun’a izafe edilir.

İmaretin üçüncü manası da şöyledir: Bulunduğu yeri bayındır duruma getiren cami, medrese, hastane, misafirhane, hankâh, türbe, kale ve bunun gibi eserler… Şimdi de Evliya Çelebi’ye kulak verelim: İmaret Camii, İmaret Mahallesi bu âsârdan gayri koca Fatih’in nice imaret ile şehr-i İstanbul’un enderun ve birûnunda vücuda getirdiği âsâr-ı azime ile şehr-i cedid mâmûr ve âbadandır.”

Eskilerin ifadesiyle, “Medine-i Üsküdar” camiler, çeşmeler, tekkeler bakımından ne kadar zenginse, imaret itibariyle de bir o kadar gösterişlidir. İşte sahildeki bu imaret de yukarıda da belirtildiği üzere, Yeni Valide Camii’nin eteğine iliştirilen dört başı mâmur bir imarethanedir.

Bu konuda bildiklerimi biraz daha takviye etmek için “Üsküdar Tarihi”nin ikinci cildine müracaat ettimse de aradığımı bulamadım. Doğrusu şaşırdım, merhum İbrahim Hakkı Konyalı, Atik Valide Külliyesi’nin, Mihrimah Sultan Camii’nin, Rum Mehmet Paşa Camii’nin, Aziz Mahmud Hüdayi’nin imaretlerini anlattığı halde bahsini ettiğimiz bu imarethaneye hiç yer vermemiş. Kitapta sadece Yeni Valide İmareti’nin harap halini gösteren resimle karşılaşıyoruz.

Bu imarethane son yıllarda metruk haliyle ve hüzün verici manzarasıyla ihmalimizin ve ilgisizliğimizin göstergelerinden birini teşkil ediyordu. Köşesindeki zarif Osmanlı çeşmesinin musluğu ise, akmayan suyunun verdiği ızdırap damlalarını sanki içine çekiyordu. Ve akmayan çeşme de yaşarmayan göz gibidir diyordu. Kitabesine gelince, o da sanki kararan yazılarıyla kara bahtına ağlıyordu. Şükürler olsun ki, şimdilerde yeniden canlandı.

İmaret konusunu daha değişik açılardan anlatan bazı kitapların kaleme alındığını biliyoruz. Meşhur kültür tarihçimiz Osman Nuri Ergin’in, “Türk Şehirlerinde İmaret Sistemi” adıyla neşrettiği eser işte bu minval üzere hazırlanan kitaplardan birini teşkil ediyor. Ergin, tarihçilerimiz arasında bile yanlış anlaşılan imareti dört başlık altında inceliyor. Bu başlıklar sırasıyla İmaret Mefhumu, Sıhhi, İçtimai ve İktisadi Bakımdan İmaret, Turizm Bakımından İmaret ve Bir Şehir Kuruluşu Olarak İmarettir.

Türkler cami, medrese, hastane, misafirhane, hangâh, hatta türbe, kale ve minare gibi yaptıkları binalara imaret adını verdiler. Bunlar teker teker de olsa, toplu olarak da düşünülse, imaret diye isimlendirilirdi. Anadolu’nun ve Rumeli’nin birçok şehrinde ve kasabasında, bu türlü yapıların hâlâ duran kitabeleri bu iddianın canlı şahitleridir. Ergin, bu kısa açıklamadan sonra ve tezini ispat sadedinde tam 28 kitabe örneği veriyor. Mesela Sivas’taki Gök Medrese’nin, Kütahya’daki Balıklı Camii’nin Ankara’daki Ahi Şerafeddin Türbesi’nin, Amasya’daki Şehabeddin Çeşmesi’nin kitabelerinde “imaret” kelimesi yer almaktadır. Hâlbuki bugün halk arasında imaret deyince sadece aşevi anlaşılır.

Ergin, bu kargaşanın nasıl ortaya çıktığını ise şöyle anlatmaya çalışıyor:

Halka göre, aşevlerinde pişen yemekler insan vücudunu tamir yahut imar ettiği için, bu binalara imaret denilmiştir, mütalaasında bulunanlara karşı sadece gülmek gerekir.

Peki, nasıl olmuş da bu büyük yanlışlık ortaya çıkmıştır? Bence mesele basittir. İmaretin delalet ettiği anlamlar arasında halk tabakası kendisine maddeten hepsinden fazla yarayan, yani karnını doyuran müessese ile alakadar olmuştur. İmaret tabiri ile yalnız aşevini kastetmiştir. Bunlar arasında kendisine manen faydası olan medrese, mektep, kütüphane, cami gibileri onun için ikinci derecede kalmıştır.

Sıhhi, içtimai ve iktisadi bakımdan imarete gelince, Ergin, bu konuya da Bizans ve İslam tarihinden örnekler vermek suretiyle anlattıktan sonra imaretin kapsam alanına giren yapıları cami, medrese, bimarhane, aşevi, tabhane, kervansarayı, mektep, kütüphane, hangâh, türbe, arasta, kapalıçarşı, han, su tesisi, hamam, umumi hela, kahveler, meşruta binaları ve muvakkithaneler diye sıralıyor ve her biri hakkında geniş bilgiler veriyor. Yazarımıza göre imaret sistemi, en ileri ve mükemmel şeklini Kânûnî Sultan devrinde bulmuştur.

Yazarımız, bu imaret binalarından biri olan bimarhaneyi yani hastaneyi anlatırken şu cümlelere de yer veriyor:

“Fatih’in Arapça vakfiyesinde Bimarhane için geniş bir memur ve doktor kadrosu çizilmiş, orada her birinin yapacağı iş gösterilmiş, alacakları gündelikler belirlenmiştir. Kânûnî’ninkine, gelince o Fatih’inkinden üstündür.

Hastaneden istifade yalnız Müslümanlara hasredilmemiştir. Din ve mezhep ayırt edilmeyerek, bütün tebaanın bu müesseseden istifade etmesi istenmiş olduğu gibi, burada çalışacak dostların da, ‘Tababette hâzık, ilmiyat ve ameliyatta mahir olsun da hangi din ve milletten olursa olsun, bu müesseseye tabip olabileceği’ gösterilmiştir.

‘Kârhâne-i Meâcin’ denilen eczahanesinden haftada bir defa dışarıdan müracaat edecek olanlara parasız ilaç verilmesi vâkıfın koyduğu şartlar iktizasındandır.

Bununla beraber Fatih’ten sonra Bimarhane yapanlar halk lehinde daha türlü türlü şartlar koymuşlar ve mesela hastaları eğlendirmek için haftanın belli günlerinde çalgı çaldırılmasını bile vakfiyelerinde göstermişlerdir. Bugün mûsıki ile tedavi denilen usul de bundan başka bir şey değildir.

Ergin, imaretin turizm bakımından da ne büyük bir önem arz ettiğini bu kitabında anlatıyor ve çarpıcı örnekler veriyor: Mesela Üsküdar’da iskele başında bir Hanısebil bulunmaktadır. Hayvanıyla veya yürüyerek dışarıdan Üsküdar’a gelen bir yolcu, tabii ki denizle karşılaşıyor ve bu deniz onun karşıya geçmesini engelliyor. Adamın parası da yoksa ne yapsın? İşte eski teşkilatta bu da düşünülmüş. Tam Balaban iskelesinin önünde bu Hanısebil yapılmıştı. Fakir yolcular Üsküdar’dan İstanbul’a geçecek kayık parasını temin edinceye kadar burada barındırılıyordu. Bu Hanısebil, bugünkü “İmaret Kahve” olmasın? Bir şehir kuruluşu bakımından imareti de anlatmak isterdim ama istiap haddimizi zorlayacağı için vazgeçiyorum.

Osmanlı imaret sistemi işte böyle muazzam ve muhteşem bir manzûmeler külliyesi idi. Onlardan bazıları bugün bile hizmet veriyor. Lakin bir bardak çay bile otuz liraya içiliyor.

Kütüphanemde yer alan lügatlerden birini de “Ahter-i Kebir” isimli meşhur sözlük teşkil ediyor. Ahteri Mustafa Muslihuddin el – Karahisari’nin hazırladığı bu kelimeler hazinesinden aşağıda söz edeceğim ama önce lise yıllarına gitmek istiyorum.

Tokat İmam Hatip Okulu’nda okurken bir kırtasiyeciden birkaç tane büyük boy harita metod defteri almıştım. Beğendiğim şiirleri dolma kalemle bunlara yazıyor, ayrıca tarihle, edebiyatla ilgili olup da çeşitli gazetelerden ve dergilerden kestiğim bazı yazıları da sayfalarına bir güzel yapıştırıyordum. Hâlâ muhafaza ettiğim bu defterlerden birini geçen gün bir kere daha gözden geçirirken “Kur’anda İlim ve Fen” başlıklı bir makaleyle karşılaştım. Lise matematik öğretmeni Ahmet Bozkurt imzasıyla kaleme alınmış olan bu yazıyı kim bilir kaçıncı defa yine okudum.

Yazarımız, işte bu makalesinin bir yerinde şöyle diyor:

“Dünyanın yuvarlak olduğu Kur’an’dan 800 yıl kadar sonra anlaşılıyor. Kur’an ise, Nâziât Suresi’nin 30. ayetinde konuyu açıklıyor: ‘Velarda ba’de zâlike dehâhâ? (Ardından dünyayı dehâ şeklinde tertipledi) Demek ki Kur’an dünya bir ‘dehâ’dır, diyor. Dehâ’nın lügat mânâsı ise devekuşu yumurtasıdır. Yani dünyanın tam küre değil de biraz basık olduğunu ifade ediyor.”

İşte bu satırları okuduktan sonra ayette geçen “dehâ” kelimesinin hangi lügatte böyle açıklandığını merak etmeye başladım. Afyonkarahisarlı büyük İslam bilgini Ahteri’nin sözlüğünü inceledikten sonra bu merakımı gidermiş oldum. Kanuni Sultan Süleyman devrinde yaşayan Ahteri’nin aynı adı taşıyan sözlüğünde adı geçen kelimeyi “deve kuşu yumurtası” diye açıkladığını böylece öğrenmiş oldum. Nitekim son devrin İslam âlimlerinden Hasan Basri Çantay da 1 Haziran 1948 tarihli Sebilürreşad Mecmuası’nda yayımladığı bir yazısında bu konuya temas ediyor, dünyanın elips şeklinde yaratıldığını – Ahteri sözlüğünden yola çıkarak – belirtiyor.

Çantay, açıklamasına şöyle başlıyor:

“Vel arda ba’de zâlike dehâhâ” ayetindeki dehâhât kelimesine bir çok müfessir ‘Allah yeri ikamete uygun bir şekilde döşeyip düzledi’ mânâsını vermişlerdir. Hatta Elmalılı Muhammed Hamdi Efendi merhumun kıymetli tefsirinin o ayete ait kısmında da bu mânâya ittiba edilmiştir.

Gerçi arzı döşeyip düzlemek, ikamete uygun bir hale getirmek onun yuvarlaklığına mâni değildir. Çünkü arz koskoca bir âlemdir ve ikamete uygun bir haldedir. Binâenaleyh bu vüs’at ve azameti ile onun yuvarlaklığı ilk bakışta fark edilemez. Nitekim başta Beyzâvî olduğu halde bazı müfessirler de buna ve arzın bu yuvarlaklığına işaret etmişlerdir.

Fakat ‘dehâ’ kelimesinde öyle bir asli mânâ vardır ki, bunun mülahazası bugünkü fen ilminin ‘arz tam bir küre değil, bir elips şeklindedir’ nazariyesini de tamamen teyit etmektedir.”

Üç ciltlik Kur’an Hâkim ve Meal-i Kerim müellifi merhum Hasan Basri Çantay ‘dehâ’ kelimesini Arapça gramer kurallarına göre de anlattıktan sonra sözlerine şöyle devam ediyor:

“Gerçi Okyanus gibi, Sıhah-ı Cevheri gibi muteber lügatlerde ‘medhâ’ yine aynı mânâda olmak üzere zikredilmiştir. Fakat onlardan hiç biri bizim bu Türk âlimi kadar vuzuhla işarete cesaret edememiştir.

Demek ki, Hicri 968 yılında vefat eden Türkiyeli ve Afyonkarahisarlı Mustafa Şemseddin dünyanın bir devekuşu yumurtası gibi, yani elips şeklinde yuvarlak olduğuna âdeta inanmış, bugün yaşayan bu nazariyeyi bundan üç asır evvel ifşa etmiştir!

Bu mânâya göre ayet-i kerimenin meali yukarıda yazdığımız veçhile şöyle oluyor: ‘Cenab-ı Hakk, bundan (yani göklerin kuruluşundan ve tanziminden) sonra yeri bir devekuşu yumurtası (yani elips şekline) getirdi.’

İşte benim bu ayetten anladığım meâl!”

Şimdi isterseniz bu lügatin müellifi Mustafa Şemseddin Efendi'yi biraz daha yakından tanımaya çalışalım:

Asıl adı Muslihuddin Mustafa bin Şemseddin Karahisari olan Ahteri, Afyonkarahisar’da dünyaya geldi. Kesin olmamakla beraber 1496 yılı doğum tarihi olarak gösterilmektedir. Babası meşhur hattatlardan Şemseddin Ahmed Çelebi'dir. Bazıları babasının yine ünlü hattatlardan Ahmed Karahisari olduğunu söylüyorlarsa da bu doğru değildir. Çünkü Ahmed Karahisari’nin hiç evlenmediği

kesin olarak bilinmektedir.

Farsça “yıldız” anlamına gelen Ahteri onun mahlasıdır. Böyle bir takma isim kullanması Şemseddin Karahisari’nin astronomi ile de meşgul olduğunu göstermektedir. Ahteri ilk öğrenimine doğduğu şehir olan Afyonkarahisar’da başladı. Tahsilini ilerletmek ve sahasında derinleşmek için Kütahya’daki bir medreseye kaydoldu. Bir süre sonra “tekmil-i nüsah” ederek icazet aldı ve müderris oldu. 15 akçe maaş ile adı geçen şehirdeki Haliliye Medresesi’ne tayin edildi. Hayatının sonuna kadar müderrisliğe devam etti Medrese hocalığı sırasında büyük bir başarı gösterdi. Bilgisiyle, biraz da cerbezesiyle Kanuni devrinin büyük âlimleri arasında yerini aldı.

Bu muhterem zat lügatinden başka da eserler yazdığı halde onları neşretmedi. Basılan ve çok tutulan tek eseri lügatidir. Bin sayfadan fazla olan ve kırk bin kelimeyi içine alan Ahteri Arapça-Türkçe sözlüklerin en çok ilgi görenlerindendir. Yıllardır medreselerde müracaat kitabı olarak baş tacı kabul edilen ve elden ele dolaştırılan Ahteri, Afyon ve Kütahya yörelerinin şivelerinden bahsetmesi dolayısıyla da ilgi çekici bir özelliğe sahiptir.

Milli Eğitim Bakanlığınca yayımlanan Türk Ansiklopedisi bu sözlükten şu satırlarla söz etmektedir:

“Arapçadan Türkçeye alfabe sırasıyla, fakat maddeleri satır başına getirmeden yazılmış ve ilk defa bu şekilde 1826’da İstanbul’da basılmıştır. Daha sonra Türkiye’de bir çok defa yeniden yayımlandığı gibi, Mısır’da, Kırım’da ve Hindistan’da da basılmıştır. 1894’teki İstanbul basımında maddeler başa getirilmiştir. Bu haliyle kelime köklerinin son ve ilk harflerine göre sıralanmış olan Firuzâbâdi’nin Kâmus’undan daha kolay kullanılmakta ise de zenginlik ve doğruluk bakımından Gaziantepli Mütercim Ahmed Âsım Efendi’nin Kâmus tercümesiyle kıyaslanamaz. Arapçaya yeni başlayanlar, Ahteri sözlüğünü bu kolaylığından dolayı Cevheri’ye ve Kâmus’a üstün tutarlar.”

Yöre halkı tarafından büyük bir zat olduğuna inanılan Ahteri ömrünün son günlerini ibadet ve taat içinde geçirdi Rahmet-i Rahman’a kavuşunca Kütahya’daki Karadonlu Mescidi’nin avlusuna defnedildi. Kütahyalıların anlattığı bir menkıbeye göre, Karadonlu Sultan devrinin velilerinden biridir ve sürekli tekkesinin önünde oturmaktadır. Oradan geçen biri: “Burada niçin oturuyorsun?” diye sorunca, “Kalb kalaylarım” cevabını verir. Adam bunu yanlış anlar, onun “kap kalaylarım” dediğini zannederek ertesi gün bir çuval dolusu bakır getirir, kalaylaması için önüne bırakır. Karadonlu, bu kaplara hiç dokunmaz. Fakat adam kaplarını kalaylanmış olarak alıp evine götürür. Velilik sırrının ifşa edilmesine üzülen Karadonlu, bir süre sonra vefat eder.

Ahteri’nin mezar kitabesindeki yazı şöyledir:

“Mâmur olsun tâmir eden, mağfur olsun ziyaret eden, Tasannufi Ahteri Şemseddin. Ruhu şâd olsun dua eden. Merhum ve mağfur el – muhtaç ila rahmet-i Rabbilgafur Mustafa bin Şemseddin musannif-i Lügat-i Ahteri, müvellidi Karahisarisâhib. Ruhiyçün el – Fâtiha. Sene 952…”

Bu lügatle ilgili olduğu için şu notu da ilave etmek istiyorum. Osman Nuri Ergin merhumun, “Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı – ve Şahsiyeti” isimli eserinde kaydettiğine göre, Ayaşlı Muallim Şakir Efendi, büyük bir muhabbet duyduğu Şems-i Tebrizi’nin “Hırka” isimli Farsça eserini tashih ederek okunabilecek bir hale getiriyor. Bu işi yaparken de iki de bir lügate bakma zahmetinden kurtulmak için bahsini ettiğimiz bu sözlüğü – hem de bir hafta içinde – baştan sona ezberliyor. Tabii, böyle bir şeyi kabullenebilmek için mecâzib-i ilâhiyeden olan Muallim Şakir Efendiyi iyi tanımak gerekiyor.

Not: Prof. Dr. H. Ahmet Kırkkılıç ile Prof. Dr. Yusuf Sancak beylerin birlikte hazırladıkları Ahter-i Kebir 2017’de “Türk Dil Kurumu Yayınları” arasında mükemmel bir baskıyla ve 2. defa olarak neşredildi. Tavsiye olunur.

Eski İstanbul kırâathânelerinin bir çoğu aynı zamanda ilim ve kültür merkezi olma özelliğini taşıyordu. Bunlardan biri de Çemberlitaş’ta, Karababa Sokağı’nın başında bulunan Diyarbakır Kırâathânesi idi. Büyük kitabiyat bilgini ve Millet Kütüphanesi’nin kurucusu merhum Ali Emiri Efendi bu kahvehânenin en başta gelen müşterilerindendi.

Kilisli Muallim Rıfat Bilge’nin “Divânü Lügati’t – Türk ve Ali Emîri Efendi” başlıklı yazısında belirttiğine göre, kitapların efendisi her akşam buraya gelir, gece yarısına kadar oturur, dostlarıyla görüşür konuşur, sonra da Parmakkapı’daki evine giderdi.

Ali Emiri Efendi, hiç evlenmemişti. Dolayısıyla evinin kapısını kendisi kilitliyor, yine kendisi açıyordu. Bütün hayatını kitaba ve okumaya vermişti. Her türlü kitabı okumakla beraber, daha çok Osmanlı tarihi ile meşgul oluyordu. Hafızası son derece kuvvetliydi. Ezberimde yüz bin Türkçe beyit var, diye zaman zaman övünmekten kendini alamıyordu. Aziz dostu Muallim Rıfat Bilge bu hususla ilgili şu ifadeleri kullanıyor:

“Ben bu ciheti nezâketle bir kere tecrübe ettim. Herhangi bir şâirin bir gazelinden, bir mısra seçtim. ‘Acaba şu mısra kimindir?’ diye sordum. Güldü. Beni imtihan mı etmek istiyorsun? Falanındır, sonu şudur, tamamı şöyledir deyip ezbere okudu.”

Bu zat, büyük şahsiyetlerin tercüme-i halleriyle de çok uğraşmıştı. Ne kadar İslâm hükümdarı varsa, ne kadar büyük âlim mevcutsa, ne kadar meşayih ve Osmanlı şâiri söz konusuysa hepsinin hayat hikâyesini bütün ayrıntılarıyla bilirdi. Kendisine bir şey sorulsa, o isimde iki şâir var, hangisini istiyorsunuz der ve her biri hakkında bilgi verirdi.”

Kilisli Muallim Rıfat Bilge bir yaz günü, akşamüzeri Ayasofya meydanında gezerken Ayasofya Hamamı’nın kapısındaki kitâbe gözüne ilişiyor. Epeyce uğraştıktan sonra okumayı başarıyor ve kaydediyor. Lâkin bu târih beytinin Aziz Mahmud Hüdâyî hazretlerine ait olduğunu zannediyor. Gece kıraathanede konuyu Emîrî Efendi’ye açıyor. Biraz da hayret ederek tuhaf şey değil mi, Aziz hazretleri hamam tarihi söylemiş diyor. Kitâbiyât bilginimiz gülüyor ve:

Rıfat, teracümde (Biyografide) zayıfsın. Biraz uğraş ve ilerlemeye bak. Geçmiş zamanda yaşamış iki Hüdâyî vardır. Biri, Aziz Mahmud Hüdâyî hazretleridir, diğeri de Müezzinzâde Hüdâyî’dir. Târih beyti, bu ikincisinindir, cevabını veriyor.

 

Hamamın erkekler bölümüne ait kapının üstünde yer alan kitâbesi şöyledir:

Hicri 964- Milâdi 1556

Bilmem ki belirtmeye gerek var mı? Ayasofya Camii ve müştemilâtı âdeta şehir içinde ayrı bir şehirdir ve İstanbul’un taşıdığı târihi zenginlikler itibariyle en renkli ve câzibeli semtlerinden biridir. Ayasofya şadırvanı, Ayasofya kütüphânesi, Ayasofya muvakkithânesi, burada bulunan padişah ve şehzade türbeleri ayrı ayrı kitaplara konu olacak kadar büyük önem arzetmektedir. İşte bunlardan biri olan Ayasofya Hamamı’nı – geliniz – biraz daha yakından tanımaya çalışalım. Bu tarihi temizlik mekânı hakkında en ayrıntılı ve en ilgi çekici bilgiler “İstanbul Ansiklopedisi”nde yer aldığına göre, biz de ufak tefek tasarruflarla ve özetleyerek oradan nakilde bulunalım.

Ayasofya ile Sultanahmet arasında bulunan bu târihi hamamı Mimar Sinan, Kânûnî Sultan Süleyman’ın zevcesi Hürrem Sultan adına inşa etti. Hem erkekler kısmı, hem de kadınlar bölümü olan bir çifte hamamdır. Ayasofya Hamamı’nın tarihi ve mimarî özelliklerini ve güzelliklerini uzun uzun anlatmak sütunumuzun sınırlarını zorlayacağından biz sadece son devirdeki hâl-i pürmelâlinden söz edelim:

Ayasofya Hamamı uzun yıllar metruk kaldı. Bir ara hemen yanıbaşındaki Devlet Matbaası’nın kitapları için depo olarak kullanıldı. 1957-1958 yılları arasında tamir edildiyse de yine hamam olarak hizmet vermedi. Burası Milli Eğitim Bakanlığı’nın emrine girmeden önce Belediyenin benzin deposu idi.

Son yıllarda bir süre halı mağazası olarak kullanıldığı da biliniyor. Şimdiler de ise, asli kimliğine bürünerek hamam haline getirildi.

Evliyâ Çelebimiz Ayasofya Hamamı’ndan söz ederken evvela İstanbul’un en büyük ve en güzel hamamı olduğunu belirtiyor. Daha sonra her şeyi yeni ve temiz, çarşı hamamları içinde âyân ve eşraf hamamlarından olduğunu söylüyor. İstanbul hamamlarını latife yollu müşterilere taksim ederken de Ayasofya Hamamı için “şeyhlere mahsustur” diyor.

İstanbul camileri ve çeşmeleri hakkında da muazzam çalışmalara imza atan, cilt cilt kitaplar yazan merhum İbrahim Hilmi Tanışık, Ayasofya Hamamıyla ilgi çekici bir hâtırasını şöyle anlatıyor:

“İstanbul’u tezyin eden ecdat yâdigârı âbidelerden Ayasofya Hamamı’na ilk defa bundan tam 36 yıl evvel gitmiştim. Cağaloğlu semtinin Çatalçeşme mevkiinde, bu satırların yazıldığı sırada İstanbul Kız ortaokulu olan bina, o zamanlar Dârulmuallîmin’e verilmişti ki, ben bu mektebe 1911’de girmiştim. Sırakahvelerin önünde tiryakilerin nargile fokurdattığı Ayasofya Meydânı’nın büyük atkestanesi ağaçları altında, sabahın erken saatlerinde ve bazen de akşam üzerleri galiba on beş günde bir, kırkar mevcutlu üç şubeye ayrılan sınıfımızın birinci şubesi ile bu hamama getirilir ve yıkanıp temizlendikten sonra da ikişerli muntazam sıra halinde mektebimize dönerdik.

Dört yüz bu kadar yıllık bu muhteşem eserin, soğukluğunu süsleyen mermer şadırvanının çevresindeki yüksek sedirlere neşeli gürültülerimiz arasında sıçrayarak hemen soyunma yarışına girişilir ve göbek taşı üstünde yer kapışılırdı. Sonra bazılarımız sofaların, bazılarımız da halvetlerdeki kurnaların uzun demir askılarına çıkmalarımızı atarak yıkanmaya başlardık. Evvela kese faslına girişilir ve hepimiz sabunlanma zamanını sabırsızlıkla beklerdik. Çocukluk bu ya… Yahut kurnasındaki suyu, sıcak su musluğunu kapatıp soğuğunu açarak değiştirdikten sonra ya kendisi tarafından gafletle dökündüğü zaman ürperişini seyretmek veya taslarımız ile apansızın tepesinden aşağı boşaltarak onu cıyak cıyak bağırtmak masum zevklerimizden idi. Bazen de iş aksine olur, aynı hal bizim başımıza gelirdi. O zaman kızdığımızı katiyen belli etmeyerek gülmeye çalışır ve hakikaten de eğlenirdik. Ama çıkış zamanı yaklaşınca suratlarımız donuklaşır, çok ferah ve aydınlık olan hamamın içi âdeta loşlaşırdı. Ya hamamcının ‘Başka müşterilerimiz geliyor, haydi efendiler!’ ricası veya başımızdaki memurun ‘Artık yeter!’ kumandası üzerine ister istemez dışarı çıkar ve bahsettiğim şadırvanın sessizliğine dayanamadan gözlerimiz arkada, bu güzelim binadan zorla ayrılırdık.

Hey gidi günler hey!.. Bugün, İstanbul Ansiklopedisi adına, Reşad Ekrem ile beraber Ayasofya Hamamı’nın çok hazin son durumunu gördüğümüz zaman, yarım saatlik kısa bir müddet içinde, bütün bu eski panorama gözlerimin önünden böylece akıp geçti. Ve yaralı gönlümün duyduğu acıyı ve sızıyı unutmak için, İstanbul’un belli başlı büyük sanat eserlerinden biri olan bu hamamı tamir edilip açılmış görmeyi öyle bir özleyiş özledi ki, ömrünün sonuna kadar, çocukluğumu

bulurum ümidiyle, başka hamama gidemem dersem yeridir.”

Biliyor musunuz, Osmanlı’nın son döneminde İstanbul Belediye Başkanı olarak görev yapan Cemil Topuzlu, bu muhteşem tarihi eseri yıkmak istemiş, fakat başarılı olamamıştı. Bana inanmıyorsanız, M. Mermi Haskan’ın “İstanbul Hamamları” isimli kitabıyla Yahyâ Kemâl’in

“Aziz İstanbul”undaki “Kör Kazma” başlıklı makaleye bakabilirsiniz.

Sözlükler “darbe” kelimesini maddelere ayırarak açıklıyor. Aslı Arapça olan darbenin birinci anlamı vurmaktır. Bir insanı fena halde dövseniz de, yaralasanız da, öldürseniz de onu darbetmiş oluyorsunuz. Bu çirkin davranış toplumumuzda o kadar yaygın hale geldi ki sözlü ve yazılı basında darp haberlerinden geçilmiyor.

Darbenin ikinci anlamı da çok üzücü, çok etkileyici olay demektir. Bunun da tabii ki birçok çeşidi bulunmaktadır. Üçüncü anlamına gelince, bu da bir ülkede iktidarı ele geçirmek için yapılan yasa dışı harekettir. Eski ifadesiyle buna “darbe-i hükümet” denilmektedir.

Bir de darbe teşebbüsü vardır ki, bu da darbe tekebbüründen başka bir şey değildir. Bilindiği üzere, tekebbür kibirlenmektir. Mütekebbir ise kibirli adam mânâsına gelmektedir. Allah’ın hiç sevmediği, en kötü huylardan biri olan kibir insanı Nemrut’laştırır yahut Firavun’laştırır. Nemrud’un ve Firavun’un ve bu tinette olan diğer bütün despotların zulümleri ise o kadar korkunçtur ki, anlatılması bile insana azap verir. İşte darbeci de böyle astığı astık, kestiği kestik bir diktatördür.

Müesses nizamı yıkmak, iktidarı ele geçirmek, keyfemâyeşa hareket etmek ve böylece hırsını açığa vurmak için yanıp tutuşan darbecinin veya darbecilerin günah galerisi o kadar kabarıktır ki, tasviri de insana ayrı bir azap vermektedir. Evet, bütün darbeciler aynı zamanda korkunç birer işkencecidir. Bunlar kendi cinsinden olan insana yahut insanlara işkence etmekten, acı çektirmekten marazi bir zevk alan hasta ruhlardır.

Tarihin sayfalarını kirleten güruhun en başında zor kullanmayı, dayatmayı, asmayı, kesmeyi marifet zanneden darbeciler gelmektedir. Ve onların despotluğa dayanan icraatları, aradan yüz yıllar geçse bile unutulmuyor. Buna tarihten bir örnek verecek olursak, Osmanlı padişahı merhum Sultan Abdülaziz Han’ı önce tahtından indirip sonra feci şekilde katleden paşaları zikredebiliriz. Mithat Paşa, Mütercim Rüşdü Paşa ve Hüseyin Avni Paşa üçlüsü gerçekleştirdikleri bir askeri darbeyle siyasi cinayetlerin en korkunçlarından birini işlediler. Özellikle Hüseyin Avni Paşa, intikam hissiyle öyle bir halet-i ruhiye içine girmişti ki, genç padişahı feci şekilde öldürttüğü halde intihar süsü verdirmekten bile çekinmedi. Rahmetli tarihçilerimizden Yılmaz Öztuna’nın “Bir Darbenin Anatomisi” isimli kitabı okunursa bunun bir intihar değil, işkenceyle öldürme olduğu ayan beyan görülür. Ayrıca İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın “Osmanlı Devrinde Son Sadrıazamlar” adındaki kitabında Hüseyin Avni Paşa bölümü gözden geçirilirse, adı geçen Paşa’nın bütün rezilliği ortaya çıkar. Hüseyin Avni Paşa ve adamları ahlaksızlıkta, işkencede o kadar ileri gittiler ki, padişahın annesi Valide Sultan’ın kulaklarındaki küpeleri bile çekip çekip koparmaktan çekinmediler. Ve Hüseyin Avni Paşa da, su testisi su yolunda kırılır sözüne uygun olarak katledildi. Padişahın kayınbiraderi Çerkez Hasan, Bayezid Soğanağa’da Mithat Paşa’nın konağını bastı, padişahı öldüren paşayı öldürdü.

Ne garip bir tecellidir ki, bu darbede önemli rol oynayanlardan biri de devrin Şeyhülislamı Hayrullah Efendi’dir. Böyle korkunç bir darbede parmağı olduğu için Şeyhülislam Hayrullah ismi halk arasında “Şerrullah” diye söylenmeye başlandı. İşte bütün bu feci ve deni icraatlarından dolayı adı geçen paşalarla birlikte onlara destek olanların isimleri tarih sayfalarında birer kara leke olarak yer aldı. Hayırla anılmaktan mahrum oldular. Hâlbuki İbnülemin Bey’in de dediği gibi, “Semere-i hayat, hayırla yâd edilmektir.”

Cumhuriyet devrine gelince darbe adı altında işlenen cinayetler bu dönemde de maalesef kan akıtmaya devam etti. 27 Mayıs 1960 askeri darbesiyle 12 Eylül 1980 ihtilali yakın tarihimizin en netameli zamanlarını oluşturdu. Özellikle Başbakanla ve iki bakanının idamıyla sonuçlanan 27 Mayıs 1960 askeri darbesi, Türk milletinin bağrında onulmaz yaralar açtı. Halkın hür iradesiyle seçtiği Menderes ve arkadaşlarına yapılan hakaretler, işlenen cinayetler, Demokrat Parti milletvekillerini hapislerde çürütmeler albaylar cuntasının gerçekleştirdiği bu darbenin iç yüzünü olanca çirkinliğiyle ortaya çıkardı. Muhalefetin de bu darbeyi hem teşvik etmesi, hem destek olması ayrı bir trajedi olarak kendini gösterdi. Mahkeme başkanının, “Sizi buraya tıkan kuvvet böyle istiyor!” diyerek gerçek zihniyetini dile getirmesi “Yassıada”yı, yaslı ada haline getirdi. Şimdilerde Demokrasi Müzesi, Demokrasi Adası olan bu Yassıada yargılamaları aziz milletimize uzun yıllar yas tutturdu.

Bugün bile 60 darbesinin her yıl dönümünde Türk milleti olarak aynı acıyı duyuyoruz.

Darbecilerin çirkin uygulamaları haddini öyle aştı ki, bu millete bir de “Hürriyet ve Anayasa Bayramı” adı altında ucûbe bir bayram dayatıldı. İflah olmaz güruh, darbeyle birlikte zil takıp oynadığı gibi, idamlar gerçekleşti diye bayram etmekten de utanmadılar. Garabete bakınız ki, bir darbeyle ihdas edilen ne idüğü belirsiz (aslında belirli) bu sanal bayram, diğer bir darbeyle 1980 askeri darbesiyle ortadan kaldırıldı. Yukarıda da işaret edildiği üzere, 27 Mayısçılar da hayırla anılma şansını kaybettiler. Menderes sevgisi ise, halen devam ediyor ve mazlum Başbakan daha yıllar boyu hayırla, dualarla yâd edilecektir. Şurasını ayrıca belirteyim ki, gerek Necip Fazıl’ın “O Zeybek” başlığıyla yazdığı şiirle, gerekse Kemal Edip Kürkçüoğlu’nun “Menderes’e Mersiye”siyle rahmetli Menderes’in ismi de edebiyat tarihine geçmiştir.

Darbecilik geleneğinin son meş’um örneği olan 15 Temmuz kalkışmasının üzerinden sekiz yıl geçti. Değil sekiz yıl, seksen yıl bile geçse memleket genelinde yaptığı korkunç tahribat hiç bir zaman unutulmayacaktır. Ve bir isyan hareketi olduğu, meşru nizama baş kaldırdığı ve bunca insanımızın şehadetine yol açtığı için daha önceki darbelerden farkı yoktur. Hayır hayır, eksik söyledim, bu öncekilerden daha vahim bir manzara arz ediyor. İnsan, teşebbüs safhasında yani daha işin başında bu kadar kan döküldüğüne göre, eğer başarılı olsaydı kim bilir, nasıl bir kaos ortamıyla karşılaşacaktık ve güzel ülkemizde ne gibi bir dehşet ve vahşet ortamı meydana getirilecekti, diye sormaktan kendini alamıyor. Allah’a sonsuz şükürler olsun ki vatansever halkımızın caddeleri, sokakları ve meydanları doldurmasıyla, askerlerimizin ve polislerimizin şanlı direnişiyle ve tabii ki başta Cumhurbaşkanımız Recep Tayyip Erdoğan olmak üzere, milletimizin bağrından yetişen devlet adamlarımızın ferasetiyle kötü, çirkin, âdi ve korkunç darbe geleneğinin son örneği olan 15 Temmuz kalkışması kısa zamanda püskürtüldü, böylece ülkemiz ve insanımız büyük, hem de çok büyük bir beladan ve felaketten kurtulmuş oldu.

Bizim nesil gerek kitaplardan okumak sûretiyle gerekse bizzat yaşayarak darbelerin iğrenç manzaralarına şahit oldu. Allah’tan temennimiz o ki, çocuklarımız ve torunlarımız, tam anlamıyla gelecek nesiller bu vahşice hareketlerle bir daha karşılaşmasınlar. Bunun için de sağlam bir imanla takviye edilen birlik ve beraberlik ruhuna ihtiyacımız var. Öyleyse Mehmet Âkif Bey’e kulak verelim:

Girmeden tefrika bir millete düşman giremez

Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez!

Altının kıymetini sarraf bildiği gibi, kitabın değerini de sahaf takdir eder. Şöyle de diyebiliriz: Eski sahafların birçoğu aynı zamanda insan sarrafıydı, onlar kitap meraklılarını gözlerinden tanırlardı. Gerçek sahaf, kitabı ehline satmaktan, hatta onun için dükkânında bekletmekten ayrı bir zevk alıyordu. Fiyat konusunda da son derece cömertti.

Son sahaflardan Nizameddin Aktuç, Raif Yelkenci, Muzaffer Ozak, Necati Alpas gibi zatlar, kitabı erbabına ulaştırmaktan hoşlanıyorlardı. Sahaflar arasında adı “ucuzcu”ya çıkan merhum Necati Bey’den çok alışveriş yaptığım için onun bu özelliklerine yakından şahit oldum. Necati Bey’in o daracık dükkânında merdiven kurup yüksek raflardan tomar tomar kitap indirişi çok hoşuma gidiyordu. Kitaplar orta yerde yığılı olarak durduğu için Necati Bey, bazen aradığı kitabı bulamıyor, filan gün gel, sorduğun eseri mutlaka bulacağım diyordu. Gerçekten de dediğini yapar, ayırdığı eseri elinize tutuştururdu. Bazen fiyat belirleme işini bile size bırakırdı. Arada bir, “paran yoksa, sonra verirsin” dediği de olurdu.

Kânûnî Ekrem Karadeniz de ünlü sahaflardan biriydi. Âma olduğu halde sorulan kitabı ânında bulur veya buldurur, müşteriye takdim ederdi. Bazen de sattığı kitapla ilgili ayrıntılı bilgiler verirdi. Bazı müşterilerin sorularından rahatsız olursa onlara da garip ve iğneleyici cevaplar vermekten çekinmezdi.

Bir gün bizzat şahit oldum. Kapıdan içeri giren bir adam, biraz da akortsuz sesiyle sordu: “Sizde on beş ciltlik Osmanlı tarihi var mı?” Ekrem Bey bu sorudan hoşlanmadı ve şahsa “Sen kaç yaşındasın?” sualini yöneltti. Adam, yetmiş yaşındayım deyince Ekrem Bey, 70 yaşındaki bir kimsenin ömrü on beş ciltlik kitabı okumaya yetmez. Reşat Ekrem’in “Osmanlı Padişahları” senin işini görür. Al, onu oku, cevabını verdi.

Merhum Ekrem Amca, her sabah yardımcısı Hüseyin Bey’in kollarında dükkâna gelir, akşam olunca yine onun refakatinde Bakırköy’deki evine giderdi. İçerideki peykenin üzerine çoğu zaman ayaklarını uzatarak oturur, dostlarıyla ve müşterileriyle sohbet ederek vakit geçirirdi. Sahibi olduğu “Karadeniz Kitabevi”ne gide gele ülfet ve ünsiyet söz konusu olduğu için kendisiyle bir röportaj yapma hevesine kapıldım. Yıllardır devam ettiği Mehmet Emin Paşa Konağını, orada icra edilen mûsıki fasıllarını, İbnülemin Mahmud Kemal Bey’in tadına doyum olmayan sohbetlerini anlatması için ricada bulundum. Biraz düşündükten sonra isteğimi kabul etti. Mûsıki hatıralarını ve kültür dünyamızın en renkli simalarından biri olan İbnülemin Bey’i, nev’i şahsına münhasır bir üslupla dile getirdi. İtiraf etmem gerekirse mûsıkiyle ilgili hacimli eseri de İş Bankası Yayınları arasında neşredilen kitapçı Ekrem Karadeniz merhumdan çok şey öğrendim.

Mesela İbnülemin Mahmud Kemal Bey’in Orhan Veli hakkında uzun bir hicviye kaleme aldığını ilk defa kendisinden duydum. Daha sonra İst. Üniversitesi Rektörü Ord. Prof. Dr. Kâzım İsmail Gürkan’ın “Hoş Sada”daki yazısında bu hicviyeye yer verdiğini gördüm. Son bestekârları konu alan “Hoş Sada”nın yazarı İbnülemin Bey’in de dediği gibi, “Ekrem Karadeniz, Sahaflar Çarşısındaki dükkânında, kendi musıki nesline mensup bazı zevat ile musıki konuşmaları yapan mahviyetkâr ve değerli bir şahsiyetti.”

Ekrem Bey’in dükkânına arada bir General Faruk Güventürk de geliyordu ve bu ikili senli benli konuşuyorlardı. Bu konuşmalardan bazılarına ben de şahit oldum. Ekrem Bey, 27 Mayıs Askeri Darbesinin bu mağrur komutanına bazen ağır sözler de söylüyor, fena halde eleştiriyordu. Bir gün, Faruk Güventürk, Ekrem Bey’e, sende hem ucuz, hem kaliteli bir Osmanlı tarihi var mı sorusunu yöneltiyor. Bu soruyu koskoca bir generale yakıştıramayan kitapçı, sen bu zamana kadar doğru dürüst bir Osmanlı tarihi okumadınsa bundan sonra okusan da anlayamazsın, cevabını veriyor.

Bizzat şahit olmadım ama 22 Eylül 2001’de yardımcısı Hüseyin Bey’den dinledim.

Bir gün yine Faruk Güventürk Paşa aynı dükkândadır. Derken içeriye iki bahriye subayı giriyor ve “Selamün Aleyküm” diye selam veriyorlar. Faruk Güventürk, hemen müdahale edip, bu sizin verdiğiniz selam Türk selamı değildir. Günaydın diyeceksiniz, diyor. Bu sözlerle irkilen askeri kıyafetli iki bahriyelinin imdadına hemen Ekrem Amca yetişiyor ve şöyle diyor:

- Gençler, sizin verdiğiniz selam doğrudur. Benim gibi, paşanın da galiba beyni sulanmış. Siz, gittiğiniz her yerde böyle Müslüman selamı verin!

Şimdi sıra sahaf Hulusi Efendi’ye geldi. Ekrem Bey’in babası olan Hulusi Karadeniz 1879 yılında Rize’de doğdu. Müstantik (sorgu hâkimi) olan babası Salih Efendi genç yaşında vefat ettiği için, daha çocuk yaşında yetim kaldı. Hulusi Bey, kendi kendini yetiştirdi. On iki yaşında Kur’an-ı Kerim’i ezberleyerek hafız oldu ve Rize medresesinde Arapça dersleri aldı Ayrıca Rize liman reisi Hafız Yusuf Efendi’den Farsça öğrendi. Kısa bir süre Rize Nafia Dairesi’nde memurluk görevinde bulunduysa da daha sonra dâvâ vekili mesleğini seçti. Birinci Dünya Savaşının başlangıcında, 1914-1916 yıllarında Rize Hastahanesi Müdürlüğünde bulunduktan sonra bu şehrin Ruslar tarafından istila edilmesi üzerine Samsun’a hicret etti ve orada altı ay kadar muhacirin (göçmenler) memurluğunda bulundu.

1917’de Tekirdağ belediye başkanlığına tayin edildi. Belediye başkanlarının seçimle iş başına gelişlerine kadar bu memuriyette kaldı. Daha sonra yine Tekirdağ’da İâşe Komisyonu Reisliğine getirildi. Buranın da Yunanlılar tarafından işgal edilmesi üzerine tekrar Rize’ye dönerek 1920 yılına kadar dâvâ vekilliğine devam etti.

Rize’de İdadi Mektebi açılması için büyük bir gayret gösterdi. Mektebin tarih, coğrafya, hüsnühat muallimliğini üzerine aldı. Bununla birlikte, kısa süre fahri olarak kâtiplik yaptı. Yine kısa bir müddet Rize İmam Hatip Mektebinde ruhiyat ve ahlak hocalığı görevinde bulundu. Vilayet İdare Heyeti azalığı ile Ziraat Odası reisliğinde bulunduğu sırada Batum ile Rize iklimini inceleyerek, Batum’da yetişen çayın Rize’de de yetişebileceğini Ziraat Numune Bahçesinde yaptığı deneylerle ispat etti. Cumhuriyet devrinde Ziraat Bakanlığına başvurarak ilk çay kânûnunun çıkarılmasında büyük rol oynadı. Konuyu önemseyen Ziraat Bakanlığı Rize’de çay yetiştirilmesine böylece başladı. Çok fakir olan Rize köylüsü çay ziraati sayesinde bugün en çok gelir elde eden yetiştiriciler arasına yükseldi. Bu hizmetlerine karşılık büyütülmüş bir fotoğrafı Rize Çay Fabrikası’nın salonuna astırıldı. Fabrika yetkililerince her yıl birkaç kilo çayın Hulusi Bey ailesine verilmesi kararlaştırıldı.

Hulusi Bey, 1929’da İstanbul’a geldi. Kütüphanesinde biriktirdiği kitaplarla Bayezid’da Hakkâklar’da (şimdiki Sahaflar Çarşısında) sahaflığa başladı. Ölüm tarihi olan 3 Mart 1949’a kadar buradaki faaliyetini sürdürdü.

Şiire, edebiyata ve tarihe büyük bir merakı olan Hulusi Bey, Tebrizli Saib’den seçme kıt’alar tercüme etti ve bunları “Mücevherât-ı Sâib-i Tebrizî” adıyla yayımladı. Hz. Mevlânâ’nın Yedi Meclis’ini Türkçeye çevirdi ve bu tercüme Dr. Feridun Nafiz Uzluk tarafından neşredildi. Ayrıca Sivas Kadısı Burhaneddin’in Esterebadlı Aziz tarafından Farsça olarak yazılan “Bezm ü Rezm” isimli tarihini Türkçeye tercüme ederek Maarif Vekâleti’ne verdiyse de bu kitap bakanlıkça basılamadı.

Bunlardan başka Mesnevi’den, Divân-ı Kebir’den, Şirazlı Urfi’den, Bîdil-i Kâşâni’den, Kelim-i Hemdânî’den, Hindi-i Feyzi’den birçok parçalar çevirdiyse de bunların hiçbirini yayınlayamadı. Harîrî’nin meşhur Makâmât’ını da kısmen manzum olarak Arapçadan Türkçeye aktardı, ama bunu da bastıramadı. Merhum Edirnekapı Şehitliğinde yatmaktadır.

Mevlâ rahmet eylesin.

Ecdat yadigârı Osmanlı saraylarından biri daha yeniden ihya edildi. Milli Saraylar Başkanlığı’nca yürütülen 6 yıllık titiz bir restorasyondan sonra meşhur Yıldız Sarayı geçen hafta cuma günü ziyarete açıldı. Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan, açılış töreninde yaptığı konuşmada Yıldız Sarayı’nın yüce Osmanlı Devleti’ne yönelen yıkım hareketlerinin karşısında direnişin sembolü olduğunu vurguladı.

Bilindiği üzere bu saray, en büyük faciayı padişahın hal’ edilmesiyle birlikte yaşadı. Sultan İkinci Abdülhamid Han, 27 Nisan 1909’da tahtından indirilince büyük bir işgal harekâtına maruz kaldı. Bu çapul harekâtını gerçekleştirenler yabancı bir devletin askerleri değil, Hareket Ordusu’nun bereket düşmanı askerleriydi. Bu korkunç yağma, Tevfik Fikret’i bile çileden çıkardı ve onu şu beyti kaleme almak zorunda bıraktı:

Yiyin efendiler yiyin, bu hân-ı iştihâ sizin

Yiyin, yemezseniz bugün yarın kalır mı kim bilir?

Bu hakkıdır gazânızın evet o hak da elde bir!

Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin!..

Yıldız Sarayı’nın yıldızları ikinci bir defa da -ne yazık ki- Cumhuriyet devrinde söndürüldü. Abdülhamid Han’ın 33 yıllık ikametgâhı -maalesef- bir süreliğine de olsa kumarhane olarak kullanıldı. Bu çirkin tasarruf, 12 Ocak 1953 tarihli “İnci” dergisinden Feridun Kandemir imzasıyla ve utanç verici çizgileriyle şöyle dile getirildi:

“Yıldız Sarayı Montekarlo’ya Dönüyor” başlığıyla yayımlanan bu yazıyı -buyurunuz- okuyunuz.

“Şimdilerde kumarbazların adım adım takip edildiği, kumarhanelerin harıl harıl basıldığı İstanbul’da yirmi altı sene gibi kısa bir zaman evvel resmen -evet, bizzat Dahiliye Vekilinin (İçişleri Bakanı’nın) eliyle, resmen- muhteşem denecek kadar büyük bir kumarhane açıldığını bilmeyenler çoktur.

Hâlâ içinden çıkamadığımız turizm davasında, ileri bir adım almak hevesiyle, mutantan (tantanalı) bir açılış töreniyle kurulan bu kumarhane sözde memlekete ve bilhassa İstanbul’a akın akın seyyah getirecekti.

Dünyaca meşhur (Montekarlo) kumar yuvasının, yeryüzünün her tarafındaki kumarbazları, hatta kumarın yalnız seyrine meraklı olanları, kendine çekişinden ilham alan zamanın hükümeti neden İstanbul’u da bu hale getirmeyelim diye, uzun boylu düşündükten sonra nihayet:

- İstanbul, her bakımdan zaten yabancıyı tatmin edecek güzelliklerle doludur. Bir de dört başı mâmur kumarhane kurulursa, artık geniş ölçüde ziyaretçi gelmemesine bir sebep kalmaz. Binaenaleyh Maryo Sera ismindeki İtalyan’ın teklifini kabul ederek Yıldız Sarayı’nı kumarhane yapmak lazımdır, hükmünü vermiş ve böylece bu saray, bu İtalyan iş adamının teşebbüsüyle kurulan şirketin emrine tahsis edilmişti.

1926’da bu haberi alan İstanbul kumarbazları, sevinç içinde açılış gününü bekliyorlardı.

Artık polis takibinden kurtularak rahat ve huzur içinde sabahlara kadar doya doya kumar oynanacak gün geliyor diye heyecan içinde bekleşiyorlardı. Nihayet o gün de geldi. Eylülün 26’ncı Pazar günü akşamı Yıldız Sarayı Sultan Hamid’in en debdebeli devrinde bile görmediği bir bayram havasına bürünmüştü.

Polis, ilk defa olarak resmen kumar oynayacakların emniyet ve huzurunu sağlamak emrini almıştı. Abuk sabuk kimselerin, kendini bilmezlerin saraya sokulmaması için alınan tertibat mükemmeldi.

Sultan Hamid’in özene bezene döşetip dayatmış olduğu Yıldız Sarayı’nın Merasim Kasrı, mükemmel bir gazino olmuştu. Hele muhteşem mermer merdivenli antresi nur, yaldız ve renk tufanı ile son derece cazipti. Sarayın en mükellef ve muazzam salonu bir kumar salonu haline getirilmişti.

Resmen hususi bir kulüp mahiyetindeki bu salonun kapısının önünde duran Dahiliye Vekili Cemil Bey ile İstanbul Belediye Başkanı Muhittin Bey, zemin ve zamana uyan bir kısa konuşma ile açılış merasimini yaptılar.

Böylece epeydir bu geceyi bekleyen fraklı, smokinli ve zengin tuvaletli erkek-kadın davetliler, şen şakrak salona doldular. İlk oyunun -âdet yerini bulsun diye olacak- hasılatı Dârülaceze’deki kimsesizlere tahsis edilmişti.

Yıldız Sarayı kırk yıldır kumarhane imiş gibi, bir anda avuç avuç paraların elden ele akışına sahne olmuştu. Fırıl fırıl dönen rulet masalarının başında kazananların kahkahaları kaybedenlerin feryatları çınlıyordu. Gazinoyu işleten şirketin idare meclisi reisi sıfatıyla sabık belediye başkanı ve Bursa milletvekili Operatör Emin Bey, davetlileri olan mebusları, sefirleri nasıl bir ikramla, izazla karşılayacağını bilemeyerek oradan oraya gidip geliyordu.

Kapıları sedef kakmalı, duvarları ve tavanları fevkalâde müzehhep, kûfî yazılarla nakışlı, çini şömineli büyük salonda ise İstanbul’un bütün kalburüstü hanımefendileriyle beyefendileri coşkun bir müziğe uyarak dans ediyorlardı. Dar koridorların nihayetindeki salon daha şimdiden kadeh tokuşturmak iştihasıyla akın akın gelenleri, her türlü yiyecek ve içeceklerle bezenmiş, zengin büfesinin etrafında topluyordu. Rakıya, şaraba iltifat eden yok gibiydi. Şampanya su gibi akıyordu.

O kadar ki, yan odalarda Abdülhamid’in mükellef halılarının üstünde son kadehlerin darbesine uğrayarak, serilmiş, kalmış kimseler görülüyordu. Bir saat evvel frakları, smokinleri içinde kırıta kırıta ve olanca azametiyle gelen davetliler şimdi tanınmayacak bir hale gelmişlerdi. Dinmeyen müzik ve kahkahalar ortasında zıvanadan çıkanların sayısı hayli kabarıktı.

Oyun salonu ise bir soyulanlar meşheri haline gelmişti. Fırıldaklar dönüyor, oyuncu kürekleri iki tarafa saçılan paraları toplayıp, kimini bazı müşterilere sunuyor, kimini önündeki delikten müessesenin kasasına akıtıyordu. Bir oturuşta yirmi-otuz bin lira verenler bile görülüyordu.

Bu manzara karşısında yükselen şikâyetler, sonunda Büyük Millet Meclisi’ne aksetti. Sinop Milletvekili Recep Zühtü Bey, bir önerge vererek Türk sermaye ve iktisadiyatı için korkunç bir âfet haline gelen bu kumarhânenin ne olacağını hükümetten sordu. Buna cevap veren İçişleri Bakanı Cemil Bey:

- Yıldız Sarayı, dünyanın her tarafında mevcut benzerleri gibi medeni ihtiyacın tatmini maksadıyla teşekkül etmiş bir müessesedir. Hükümetimizce dikkatli bir şekilde takip ve kontrol edilmektedir dediyse de gırla giden kumarı önleyemediği pek çabuk anlaşıldı.

Hele bu yüzden intihar vak’aları da birbirini takip edince kânûnen yalnız yabancıların kumar oynamasına müsaade edilmiştir. Yerlilere de oynatıyorsunuz diye harekete geçen polis müdürlüğü 12 Temmuz 1927 gecesi, bir baskın yaptırdı ve elli Türk tebaasını suçüstü yakalayıp mahkemeye sevk etti. Bunların arasında yakalanmış olan Hüseyin Cahit Bey’in kardeşi şair Hüseyin Suat Bey mahkemede kendini şöyle savundu:

- Yıldız Belediye Gazinosu, hükümetin resmi izniyle açılmıştır. Orada kumar oynandığını herkes biliyor. Kapıda polis, içeride belediye zabıtaları bile vardır. O kadar ki, gazinonun kapısındaki kurdeleyi bile İçişleri Bakanı bizzat eliyle kesti. O gece için bana gönderilen davetiye de işte cebimdedir. Resmen davet edilmiş olduğumuz bir yere tekrar gitmek nasıl suç olabilir?

Yargılama günlerce devam ederken, dedikodular, şikâyetler, iftiralar da bitip tükenmiyordu. Nihayet hükümet de hatasını anlayarak Yıldız Sarayı’nı bir emirle kapattı.”

Yakın tarihimizin kirli sayfalarından biri de işte bu çirkin tasarruftu.

Yazıklar olsun!

“Tarih ve Kültüre Adanmış Bir Ömür / Mahmud Goloğlu’nun Yazıları” isimli kitabı geçenlerde gözden geçirirken bazı makaleleri daha sonra okurum diye işaretlemiştim. 5 Temmuz 1949 tarihli Yeniyol’da “Trabzon: Mukaddesata Hürmet İrtica Değildir” başlıklı yazısında Trabzon’da şahit olduğu nâhoş bir hareketten söz edip İstanbul’a intikal ediyor ve Bâyezid Camii’nin yanı başındaki Küllük Kahvesi’ni güzel bir örnek olarak hatırlatıyor.

Şöyle ki:

Trabzon’da o tarihlerde Atapark diye bir park vardır. Mezarlıktan bozulup yapıldığı için halk arasında oraya “Âhiret Parkı” denilmektedir. Gerçekten de bu park şehre ayrı bir güzellik katmıştır. Halbuki eskiden insanlar caddenin bu kısmından sanki kâbus görüyormuş gibi geçiyorlardı. Park yeni şekliyle oraları şenlendirmiş ve çevreye bir canlılık getirmiştir. Sadece bu kadar mı, güzel bir mâbed, kıymetli bir eser, tarihi bir değer olan Hâtûniye Camii’nin bütün letâfeti ve asâletiyle meydana çıkmış olması da, şehir için ayrı bir kazanç olmuştur. Bu arada, Yavuz Sultan Selim’in annesi Gülbahar Sultan’ın türbesi de başka bir güzellik âbidesi olarak gözlere çarpmaya başlamıştır.

Parkın içi de göz okşayıcı bir manzara arzetmektedir. Çiçekleriyle, havuzlarıyla, ağaçlarıyla gönül hoşluğu meydana getirmektedir. Parkın sade ve göze pek de çirkin görünmeyen bir de gazinosu vardır. Parkta oturanlardan canı çekenler bu gazinodan faydalanıyorlar. Meselâ, bir akşam kahvesi veya bir ikindi çayı içebiliyorlar. Bu, tabii ki kafa dinlemek için gelenlere büyük bir kolaylıktır, iyi bir şeydir.

Bütün bunlar iyi güzel, ama bu gazinonun veya bu gazinoyu kontrol edenlerin yahut park ve cami ile ilgili olanların bir kabahati vardır, o da gazinonun avaz avaz bağıran hoparlörüdür.

Gazino binası caminin o kadar burnunun dibindedir ki, hoparlörden gelen mânâlı mânâsız gürültülerin, inceli, kalınlı şarkı ve saz seslerinin sanki camiden geldiği sanılmaktadır. Camiden şarkı sesi mi gelirmiş diye sormayınız. Evet, gelmez ama caminin burnunun dibinde de, “yandım alamadım” şarkıları çalınıp mukaddesata hürmetsizlik edilemez, aleni saygısızlık gösterilemez. Bir caminin yanından gelecek en güzel, en dokunaklı, en mânâlı ses, güzel bir ezan sesidir.

Mahmud Goloğlu, – yukarıda da belirtildiği üzere – sözü İstanbul’a, Bâyezid Camii’ne ve Küllük Kahvesi’ne getirip şunları söylüyor:

“İstanbul’a giden ve Bâyezid tarafını bilen okuyucularım muhakkak Bâyezid Camii’nin azameti ve haşmeti karşısında hayran kalmışlar ve muhakkak caminin dibindeki kahvelerin birinde bir fincan kahve içmişlerdir. Bâyezid Camii’nin hemen dibinde, duvarların yanında üç kahvehane vardır. Biri arkada Çınarlı Kahve, diğer ikisi önde Küllük Kahveleri, İstanbul’daki zevk ü sefa yeridir. Bâyezid ki, İstanbul’un en kalabalık, en hareketli ve en gürültülü mahallidir. Bâyezid Camii ki, her minaresinde ayrı bir müezzin ezan okur. Bütün bunlara rağmen bu kahvelerin hiç birinde ne radyo, ne de gramofon çalmaz. Cidden takdire şâyân, güzel ve doğru bir hal değil mi? Her halde bu kahveleri işletenler softa bozuntusu kimseler değildirler. Belki de bu kahvelerde çalgı çalınmasını belediye yasak etmiştir.”

Goloğlu, yerden göğe haklı, bahsini ettiği kahvehaneler ve buraların müdâvimleri İstanbul’un ortasını teşkil eden bu tarihi mekân tam bir sükûnet merkezi haline getirmişlerdi. Lâkin oralara hâkim olan sükûnet – tabii ki – bir ölüm sessizliği değildi. Her üç kahvehane de tarih, edebiyat ve kültür sohbetleriyle, şairlerin okudukları şiirlerin yankılanan sesleriyle, hatta müdavimlerden bazılarının yaptıkları hararetli tartışmalarla bir güzel şenleniyordu. Küllük Kahvesi’ne yetişemediysem de, Çınarlı Kahve’de kahve içmenin, çay yudumlamanın, kitap, gazete ve dergi okumanın zevkini ben de tattım. Şimdilerde ne Küllük Kahvesi var, ne de Çınaraltı mevcut. İkisinin de yerinde yeller esiyor. Evet, Bâyezid Meydanı’nda yapılan son düzenlemeyle birlikte oradaki bir kulübeye “Küllük” adı verildiyse de, bu kelime sadece eski “Küllük Kahvesi”ni hatıra getirmesi itibariyle işe yarıyor.

Asıl konudan uzaklaştığımı zannetmeyiniz. Sözü ezana, mikrofona, dışarı verilen sese getireceğim. Hatırlayınız, Goloğlu yukarıdaki ifadeleriyle gazinodan gelen seslerin, yanı başındaki Hâtûniye Camii’ne karşı bir saygısızlık olduğunu belirtiyor ve bundan duyduğu rahatsızlığı dile getiriyor. Heyhat, şimdilerde ise, haddinden fazla açılan mikrofonların çıkardığı akortsuz sesler maalesef kulakları rahatsız ediyor. Halbuki Yahya Kemal’in “Emr-i Bülend” dediği ezan-ı Muhammedilerin, kulakların pasını silmesi, gönülleri şenlendirmesi gerekir. Mevlidler de böyledir, vaazlar da…

Geçenlerde Cuma namazı için bahsini ettiğim Bâyezid Camii’nin yolunu tuttum. Biraz yaklaşmıştım ki, bir ses fırtınasıyla karşılaştım. Avlunun meydana açılan kapısıyla Sahaflar Çarşısı tarafına açılan kapısından dışarı çıkan vaaz sesi neredeyse Vezneciler’in girişine kadar yayılıyordu. Caminin içindekileriyle, avludakilerin duyabileceği ayarlanmış bir ses maksadı temin için pek tabii yeterli olur. Niçin söylemeyelim, en güzel sesler bile, haddini aşınca işkenceye dönüşüyor. Hele bu ölçüsüz sesler bir de dışarı verilince meydanlardakiler, caddelerdekiler bile rahatsız oluyor.

Aynı sıkıntı elbette ki Kur’ân ve Ezan sesleri için de söz konusu. Hatırlatmaktan bile hicap ediyorum. Bazı camilerin avlularında yankılanan bu ilâhi sesler, billâhi tuvaletlerden bile duyuluyor. Edep yâhu!..

Biraz canınızın sıkıldığını tahmin ediyorum. Öyleyse ayarlı ve güzel bir sesle okunan Ezan-ı Muhammedi’nin dinleyenlerin iç dünyasında nasıl Muhammedî bir neşve meydana getirdiğine dair şu çarpıcı örneği takdim edeyim:

Ali Rıza Sağman’ın, “Meşhur Hafız Sami Merhum” isimli 1947’de neşredilen kitabında kaydedildiğine göre, Aksaray’daki Valide Camii başmüezzini Hafız Cemal Efendi ezan okumaya başlayınca tramvaylar cereyanı kesilmiş gibi duruyorlardı. Arabalar yürümüyordu. Pencereler açılıyordu ve başlar dinleme aşkıyla minarelere, sesin geldiği yöne çevriliyordu. Dükkânlar, mağazalar, kahveler boşalıyordu. Biliyor musunuz, bu hârika, bu son derece cezbedici ezanları dinleyenlerin arasında bazı gayr-i müslimler de bulunuyordu.

İşgal yıllarıydı. Caddelerde İtalyan polisleri görev yapıyordu. İşte bunlar ezanlar okunmaya başlayınca bütün arabaları durduruyorlar, minareye bakarak aşkla, şevkle ezanı dinliyorlardı.

Bu yazımı Diyanet İşleri Başkanlığı’na ithaf ediyorum

İçinde bulunduğumuz Ağustos 2024 tarihini esas alarak ifade edecek olursak, büyük İslam âlimi, Sahih-i Buhari Mütercimi, Darülfünun Felsefe Müderrisi, Mehmet Âkif’in aziz dostu, ahlak ve karakter âbidesi Babanzâde Ahmed Naim Bey, âhiret âlemine göç edeli tam 90 yıl oluyor. O, şimdi eserleriyle ve hatıralarıyla gönüllerimizde yaşamaya devam ediyor.

Ben bu yazımda, Ahmed Naim’in babasıyla beraber diğer kardeşlerini de tanıttıktan sonra konuyu yine ondan söz ederek bitirmek istiyorum. Önce babasından başlayalım.

İlim ve kültür dünyamıza yetiştirdiği evlatlarıyla büyük bir katkıda bulunan Babanzâde Zihni Paşa, son devrin ünlü ilim ve idare adamlarından biridir. Bağdatlı meşhur Baban ailesinden olup, Süleymaniye’de doğmuş, Bağdat’ta okumuştur. Mithat Paşa valiyken mühürdarlığını yaptı. Sonra Bağdat mektupçusu oldu. Birçok mutasarrıflıklarda; Adana, Yanya ve Hicaz valiliklerinde bulundu. “İlim ve İslam”, “Mikyâsü’l-Ahlak”, “Kûvây-ı Maneviyye” , “İslam’da Hilafet” isimli eserleri vardır. İstanbul’da vefat etti ve Edirnekapı Mezarlığına defnedildi.

Oğullarından İsmail Hakkı Bey, Bağdat’ta dünyaya geldi. Galatasaray Lisesi ile Mülkiye Mektebinde okudu. Hukuk Mektebinden de diploma aldı. 1908’den sonra Tanin gazetesinde yayınladığı siyasi makalelerle tanındı. Milletvekili ve bir ara da Milli Eğitim Bakanı oldu. Mülkiye Mektebiyle Hukuk Mektebinde Hukuk-ı Esasiye dersleri okuttu. Ali Reşad Bey’le birlikte “Bismark ve Dreyfus” adlı iki eser neşretti. Hukuk-u Esasiye kitabı da yayınlandı.

1913’te Mülkiye Mektebinde ders verirken bir beyin kanaması sonucu sınıfta vefat etti ve Bayezid Camii haziresine defnedildi. Öldüğünde 35 yaşındaydı.

Babanzâde İsmail Hakkı Bey, mebus iken kâtiplik görevinde bulunan merhum Abdülaziz Mecdi Tolun, yoklama için kürsüye çıktı. İsimleri okurken İsmail Hakkı Bey’in sırasına gelince yanlışlıkla veya latife olsun diye Babanzâde’yi “Yabanzade” şeklinde okudu. İsmail Hakkı Bey de bu hatayı derhal “Babandır!” itirazıyla düzeltti.

Şimdi sıra, Zihni Paşa’nın diğer bir oğlu Ord. Prof. Dr. Şükrü Baban’a geldi.

Şükrü Baban 1890 yılında doğdu. İlk ve orta öğretimini Galatasaray Lisesinde tamamladı. Yüksek öğretim için Fransa’ya gitti. Paris Hukuk Fakültesinden 1912’de mezun oldu. Çeşitli idare kademelerinde görev aldı ve eğitim kurumlarında hizmet gördü. Fransızca, İngilizce, Arapça ve Farsça bilmektedir.

İbrahim Alaeddin Gövsa, “Türk Meşhurları Ansiklopedisi”nde bu köklü aileyi işte böyle tanıtıyor:

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi tarafından “Ord. Prof. Şükrü Baban’a Armağan” isimli kitapta da Zihni Paşa ailesinin en küçük ferdi olan bu Şükrü Baban’la ilgili bir takım anekdotlara yer veriliyor. Bazılarını nakledelim:

Şükrü Baban, Hukuk Fakültesi, Ticaret Yüksek Mektebi ve İktisat Fakültesinden bir hayli öğrenci mezun etti. Bunların büyük bir kısmının, sonradan memleketin tanınmış isimlerinin arasında yer aldıklarını gördü. Umum müdürler, maliye müfettişleri, hatta bakanlar onun önünde ter dökmüş kimselerdi.

Çok kıvrak zekâsının tek bir kusuru vardı ve böyle bir kusuru akademik çevrede yine çok zeki olan birkaç kimsede görmek mümkündü. Bu gibiler bir olay üzerinde muhakeme yürütürken ihtimalleri hesaplarlar ve ihtimaller arasında teferruatın teferruatı olan o ihtimale de haddinden fazla kıymet verirlerdi.

Şükrü Baban, yaşlandı fakat evlenmedi. Hastalığından önce yalnız sürdürdüğü hayata bir son vermesi için evlenmesi tavsiye edildiğinde, işte bu teferruatın da teferruatı olan kötü bir ihtimali düşünerek ve “Adamcağızın biri, ihtiyarlığında bakmak amacıyla evlenmiş, fakat kısa bir süre hanımın gözleri kör olduğundan o hanıma bakmaya mecbur olmuş” diyerek vaki teklifi reddetti.

Şükrü Baban, avuç kadar radyosuyla bütün dünya radyolarını gecenin ilerlemiş saatlerine kadar dinlediği gibi, Fransız gazetelerini de düzenli bir şekilde okurmuş.

Mustafa Zihni Paşa, pederşahi aile tipinin temsilcilerinden biridir. Bütün aileyi sofra başında bulur, akşam yemeklerinden sonra çocuklarının sigara içmelerini temin etmek için yanlarından ayrılır, sonra da hep beraber eve gelen misafirlerle salonda buluşurlar ve sohbet ederlerdi. Naim Bey, İttihatçıların arasından ayrılmıştı ve dünyayı tam anlamıyla dini bir açıdan görüyordu. İsmail Hakkı ve kardeşi Hikmet Beyler İttihatçıydılar. Diğer kardeşlerinden Âsım Bey ise görevli olarak taşrada dolaştığı için bu toplantılara katılamıyordu. Paşa baba ise, bu müzakerelerde telkin ettiği otorite ile tam bir denge unsuru oluyordu. Pederşahi aile sistemi içinde her şeyden bahsedilir, her fikir tartışılırdı. Fakat kimse kendi iddiasını, başkasını rahatsız edecek bir seviyeye çıkarmazdı.

Babanzâde ailesi çok geniş ve kalabalık bir ailedir. Yaşar Kemal’in hanımı Ayşe Sena Baban ile Necip Fazıl’ın zevcesi Neslihan Hanım da bu aileye mensuptur. Öyleyse üstadı dinleyelim:

“Nihayet yoluma 37 yıldır çile ortağım Neslihan çıktı. Bana nur topu gibi beş çocuk hediye eden sevgili zevcem… Mehmed, Ömer, Ayşe, Osman ve Zeynep..

Dış yüzün, dış yüzünde başlayan münasebet en kısa zamanda köklere kadar indi. Kendisini aldım, Eyüb’e götürdüm. Evin önünden geçirdim ve biraz ilerideki Piyerloti Kahvehanesinde oturttum.

- Bekle biraz, dedim. Kendilerine haber vereyim. Çağırırlarsa koşar, gelir, seni götürürüm. İzinsiz çıkaramam huzurlarına…

Kızcağız derin bir tevekkül içinde oturdu, nasibini bekledi. Huzurlarındaydım.

- Efendim, bir kızla tanıştım, ismi Neslihan… Bildiğiniz modern kızlardan; Baban’lardan, Babanzâdelerden. Buraya kadar da getirdim. Şu anda, ilerideki kahvehanede oturuyor. Takdir buyurursunuz ki zamane kızlarına güven zor. Şüpheliyim. Ne emredersiniz?

Bir anda şimşek gibi bir hareketle sordular:

- Üzerinde ne var?

- Yeşil bir manto efendim!

Yine bir anda şimşek gibi bir hız içinde, âni bir dalış ve uyanış:

-Sen ondan değil, kendinden şüphe et!

Suratıma şaklayan tekdir tokatının zevkiyle, Neslihan’ın bu kadar güzel kabul edilişindeki zevkle, içimde birbirine karışmış, koştum, Piyerloti Kahvehanesinden zevcemi aldım ve evlerine getirdim.

Şadırvan başında yalnız Şakir ve yakınlarından bir delikanlı Mehmet… Kendileri içeriye geçmişler, belki birden bire görünmek istememişlerdi.

Neslihan, ben, Şakir ve o delikanlı bir arada oturduk.

Akit temellendirildikten ve iş belediye dairesindeki tescile kaldıktan sonra, birden bire Efendi hazretleri evden çıktılar ve yanımıza gelmeden bahçe kapısına doğru yürümeye başladılar. Arkalarından ilerledik ve ellerinden öptük. Aynı şimşek edasıyla, yivleri ebediyen kulaklarımdan silinmeyecek bir hitapta bulundular:

-Allah zâmin (borçlu) ve kefil; unutma!..

İleride vasıtamla Neslihan’a gönderecekleri mektuplarda kendisine ‘kızım’ diye hitap edecekler ve benden ‘dâmâdım’ diye bahis buyuracaklardır.

Otuz yedi yıldır ki, zevcemle aramda, sadece Efendimin yümniyle, bereketiyle, benim yüzünden çektiği bin bir musibete rağmen küçük çekişmeler dışı, hainliğe kaçan hiçbir hadise ve bağ gevşemesi olmamıştır.

Neslihan’ın ailesini Babanlar, çok takdir buyuruyorlar, ‘Hükümet icra etmiş bir familya’ olarak vasıflandırıyorlar ve onun amca kollarından merhum Babanzâde Naim Bey’i medihle anıyorlardı.

Eski Darülfünun profesörlerinden Naim Bey ki, doktor kendisine:

-Kalp hastasısınız, namaz kılamazsınız, secdede ölürsünüz demiş, o da ‘Ne mutlu bana’ diye devam ettiği namazlarının birinde ve secdede ruhunu teslim etmişti.”

Babanzâde âilesi işte böyle gıpta edilecek bir âileydi!.

TAHİR OLGUN HOCA
Yakın tarihimizde kendi derslerinin kitaplarını, yine kendileri yazan iki muallim vardır ki, bunlardan biri Ahmed Rasim Bey, diğeri de merhum Tahir Olgun’dur. Ben bu yazımda birincisinden muhtasaran (kısaca), ikincisinden ise mufassalan (uzunca) söz etmek istiyorum.

Ahmed Râsim’in en önemli eserlerinden biri de, “Resimli ve Haritalı Osmanlı Tarihi”dir. Sultan Reşad döneminde kaleme alınan bu kitabın orijinal yönü, siyasi tarihin yanı sıra kültür tarihine de yer vermiş olmasıdır. Üstad, Darüşşafaka Lisesi’nde talebe iken mevcut tarih kitaplarının yetersiz olduğunu, vak’anüvis tarihlerinin ise ders kitabı olarak okutulamayacağını görüyor ve işte bu eserini kaleme alıyor. Merhum, bahsini ettiğimiz bu kitabının takdim yazısında tarih derslerinde karşılaştığı sıkıntıları, yaşadığı bir takım olumsuzlukları uzun uzadıya anlatıyor. Osmanlı medeniyeti hakkında bilgi edinmek isteyenler bu tarih kitabına bigâne kalmamalıdırlar.

Şimdi de Tahir Olgun’un iki dolgun çalışmasından bahsedelim. Tanıyanların bildiklerine göre, bu zat çok yönlü ve son derece velûd bir kalem erbâbıdır. Hiç şüphe yok ki, en mühim eseri 14 ciltlik nâtamam Mesnevi Şerhi’dir. Ayrıca edebiyat tarihiyle ilgili eserler kaleme aldığı gibi, şiirle de iştigal etmiştir. Darüşşafaka Lisesi’nde olduğu gibi, Kuleli Askeri Lisesi’nde de yıllarca edebiyat hocalığı yaptı. Bu kadar görevinin yanında matbaacılık ve yayıncılıkla da meşgul oldu ve kültür tarihimizin zengin kaynaklarından birini teşkil eden “Mahfil” mecmuasını yayımladı. 1951 yılında Rahmet-i Rahman’a kavuşunca Yenikapı Mevlevîhânesi’nin haziresinde annesinin kabrine defnedildi.

Merhumun iki önemli eserine gelince, bunlardan biri “Müslümanlıkta İbadet Tarihi”, diğeri de “Müslümanlığın Medeniyete Hizmetleri”dir. Birincisi hakkında kaleme aldığım uzun bir değerlendirme yazısı kitaplarımdan birinde bulunmaktadır. Dolayısıyla burada eserin muhtevasından bahsetmeyeceğim, sadece eski Diyânet İşleri Başkanlarından büyük İslâm âlimi Ahmed Hamdi Akseki’nin bu esere çok önemli ve ayrıntılı bir takdim yazdığını hatırlatmakla yetineceğim. Nitekim Aksekili Hoca da, mukaddimesine bu önemi dile getiren şu cümlelerle başlıyor:

“Müslümanlıkta İbadet Tarihi” İslâm dinin bir kısmına ait tarih demektir. Gerek bu cihetten, gerek şimdiye kadar bu mevzuda toplu bir eser yazılmamış olması bakımından muhterem üstad Tahir Olgun’un bu eseri yüksek bir kıymeti haizdir. Ben, bu mukaddimede eseri tahlil etmeyerek, sadece eserde bahis mevzûu olan ibadetin ne demek olduğu ve bunun İslâm’da hâiz bulunduğu kıymet hakkında biraz izahat vereceğim.”

Hatırlatırım, bu kıymetli izahlar büyük bir vukûfiyetle ve ihlâsla kaleme alındığı için, ibadetlerin önemini ve âbidin ruh dünyasında oluşturduğu sevgi hâlelerini olanca güzelliğiyle canlandırıyor. Aksekili Hoca, bir kitapçık hacmindeki bu mukaddimesini şöyle bitiriyor:

“Gerek uzun zamandan beri devam eden hocalığı, gerekse tarih ve edebiyat alanındaki kıymetli yazılarıyla ve eserleriyle memleketimizin irfanına büyük hizmetlerde bulunmuş olan sayın üstada bu eserinden dolayı da teşekkürümü ve tebriklerimi sunarken Allah’tan âfiyet ve sağlık dilemeyi de vecibe sayarım.”

Tâhirü’l – Mevlevî’nin asıl üstünde duracağımız eserini ise yukarıda da işaret ettiğimiz üzere “Müslümanlığın Medeniyete Hizmetleri” adındaki çalışması teşkil ediyor. Ahmed Râsim gibi merhum Mesnevi şarihimiz de, bu hacimli eserini, bir ders kitabı olarak bizzat kendisi hazırlıyor ve mukaddimesinde nasıl hazırladığına dair ilgi çekici bilgiler veriyor. Kendi kaleminden ama üslûbumla anlatmaya, daha doğrusu nakletmeye çalışayım:

Şeyhülislâm Ürgüplü Hayri Bey, Dârülhilâfe Medreselerini kurduğu sırada Mehmet Âkif Bey de medreseler müfettişi olarak görev yapmaktadır. (Cehaletimi itiraf ediyorum. Âkif hakkında okumadığım kitap kalmadığı halde onun böyle bir vazifesinin de olduğunu bilmiyordum. Neyse…) Mehmet Âkif’in tavsiyesiyle Tâhirü’l Mevlevî, Üsküdar’daki Vâlide Medresesi’ne İslâm tarihi müderrisi olarak tayin ediliyor. İttihatçı olmayan bir adamı nasıl tayin ettiğini soranlara Şeyhülislâm Efendi, “Ben hoca arıyorum, İttihatçı aramıyorum” diye cevap veriyor.

Haftada iki saat olmak üzere bu derse giren Tâhir Hoca’ya o zamanlar 600 kuruş ücret verilmektedir. Birinci Dünya Savaşı sırasında maaşlar yarım verildiği için bu ücret 300 kuruşa indirilmiştir. Tâhir Hoca, ayda sekiz defa İstanbul’un Taşkasap semtindeki evinden kalkıp, Üsküdar Toptaşı’ndaki Atik Vâlide Medresesi’ne gidip, ders vermektedir.

Hoca ilk yıl elde ettiği başarıdan dolayı İstanbul’a naklediliyor, Ayasofya ve Sokollu Medreseleri’nde derse başlıyor. Bu iki medresede de muvaffak olduğu için üçüncü yıl, Ayasofya, Sultanahmet, Sokollu, Soğukkuyu dershanelerinin İslâm tarihi dersleri yine kendisine veriliyor. Hoca, dördüncü sene Fatih’teki “İbtidâ-i Dâhil” kısmının Karadeniz yönündeki “Tetimme Medresesi”ne İslâm Tarihi ve İslâm Medeniyeti Tarihi müderrisi olarak tayin ediliyor. O zamanlar bu ikinci dersin müfredatı yoktu. Okutulacak konular tamamen Hoca’nın kendisine bırakılmıştır. Ancak Corci Zeydan’ın “Medeniyeti İslâmiye Tarihi Tercümesi”nden başka kaynak mevcut değildi. İstitraden belirteyim, bu birkaç ciltlik kitabın müellifi de, mütercimi Zeki Megamiz de Hıristiyan Araplardandır. Eserde Asrı Saadet ile Hulefâ-i Râşidin (Dört Halife) devrine çok kısa yer verilmiş olup, Emeviler ve Abbasiler dönemi uzun uzun anlatılmaktadır. Ayrıca Emevilerin medeniyeti Bizans’tan, Abbasilerin ise İran’dan aldıkları belirtiliyordu.

Halbuki asıl medeniyeti bulmak için Cahiliye devriyle ilgili araştırmalar yapmak ve Fahr-i Kâinât Efendimiz’in Arapları ne halde bulup, ne hale getirdiğini anlatmak gerekiyordu. Buna binâen Tâhirü’l – Mevlevî büyük bir meşakkate katlanarak epeyce kitap karıştırıyor. Bütün bu kaynaklardan elde ettikleri bilgileri talebelerine hem yazdırıyor, hem okutuyor. Daha sonra bütün bu bilgileri “Müslümanlığın Medeniyete Hizmetleri” adıyla kitaplaştırıyor.

Bitmedi. Hoca iyi olduğu için talebeler de iyi çalışıyorlar, tabii ki imtihanlar da parlak geçiyor. Mümeyyiz olarak gönderilen “Şer’i Tetkikat Meclisi Reisi” ile “Şeyhülislam Mektupçusu”, gerek yazdırılan metinleri, gerekse talebelerin o konuları kavrayışlarını beğeniyorlar. Verdikleri rapor üzerine Tâhir Olgun Hoca, Şeyhülislâmlıktan bir takdirnâme alıyor.

O sırada bir kabine değişikliği oluyor. Şeyhülislamlığa da meşhur Musa Kâzım Efendi getiriliyor. Onun tayin edilmesiyle Tâhirü’l – Mevlevî de görevden alınıyor. Sebep ise, Tâhir Hoca’nın İttihatçı olmayışı idi. Bunu işiten yeni şeyhülislâm, “Yâa! O da mı çıkarılmış? Vah vah! Onun çalıştığını ve kendisine takdirnâme gönderildiğini işitmiştim diye esef (!) etmekle yetiniyor.

20 Haziran 1943 tarihli mukaddimesini Tâhir Hoca, şu bir iki cümleyle bitiriyor:

“Şimdiye kadar sakladığım o yazıların bulunduğu defter tek nüsha, oldukça karışık bulunduğundan üslûbunu mümkün mertebe sadeleştirmek üzere yeniden yazmayı düşündüm ve şu satırları kaleme almaya başladım. Cenâb-ı Hakk, güzelce son bulmasını nasip etsin! Âmin…”

“Müslümanlığın Medeniyete Hizmetleri”ni en ayrıntılı bir şekilde öğrenmek isteyen okuyucularımızın, “Müslümanlığın Medeniyete Hizmetleri”ni okumaları gerekiyor.

Not: Birkaç gün önce âhiret âlemine uğurladığımız aziz dostum Mehmet Doğan’a Allah rahmet eylesin. Mekânı cennet, makâmı âli olsun. Âilesine de sabr-ı cemîl dilerim

Üsküdar’da, Sahaf Bahtiyar İstekli’nin dükkânında eski kitapları, eski mecmuaları ve bir takım evrakı fersudeyi gözden geçirirken yıllar önce yayınlanmış “Yelken” isimli bir dergiyle karşılaştım. Bu, “Aylık Sanat ve Edebiyat Dergisi”nin sayfalarını şöyle bir çevirip de Fatih Sultan Mehmed’le, Sultan Abdülhamid Han’ın sanat sevgisiyle ve Ayşe Osmanoğlu’nun babasını anlatan yazısıyla karşılaşınca hemen aldım. Bir göz hatırı için birçok göz sevilirmiş. Üç beş yazının hatırı için koca bir dergiye -hem de yüksek bir para ödemenin- makul bir hareket olduğunu ancak erbabı takdir edebilir. Oysa, bigâneler için bu delilikten başka bir şey değildir. Delilerin de makbulleri vardır, onlara da bilindiği üzere, “mecanin-i kütüp” yani kitap delileri deniliyor.

Yelken’de Ziya Erkins imzasıyla yer alan ve Fatih Sultan Mehmed’le ilgili olan yazıyı okurken, özellikle oğlu Sultan İkinci Bayezid’den bahseden bölüm dikkatimi çekti. Belki sizin de dikkatinizi celbeder düşüncesiyle bu kısmı ufak tefek tasarruflarla nakletmek istiyorum.

Ziya Erkins, Sultan İkinci Bayezid Han’ı bize şöyle anlatıyor:

Şehzade Bayezid hakkında Avrupalılar, Fatih Sultan Mehmed ile Yavuz Sultan Selim arasında olduğu için, iki büyük arasında bir küçük diyorlar. Fakat bu hükümdarın devrine ait belgelerin incelenmesinden sonra anlaşılmıştır ki, Batılıların ve bunlara dayanmış olan bizim bazı tarihçilerimizin tahmin ettikleri gibi o böyle bir padişah değildir. Takip ettiği siyasette bir istikrar, medeni düşüncesinde bir istikamet vardır. Biraderi Şehzade Cem’in Rumeli senin, Anadolu benim olsun teklifini devleti ikiye bölemeyiz diye kesin bir dille reddetmiştir.

Sultan İkinci Bayezid Han, meşhur Mikelancello’yu Haliç’in üzerine bir köprü kurması için İstanbul’a davet etmişti. Babası Fatih’in sarayındaki gayr-i İslâmî kitapları ve resim tablolarını Saray’dan ihraç ettirdiği de sonraki tarihçilerin uydurmasıdır. Çünkü Hicri 910 tarihli devrine ait bir hazine defterinde kebir (büyük) resim levhalarının mevcudiyetleri belirtilmektedir. Ayrıca önemli kroniklerden biri olan Tacü’t-Tevarih’te de Yavuz Sultan Selim’in bu padişah portrelerini temâşâ eylediği bildirilmektedir. Kezâ Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransa Kralı Fransuva’ya gönderdiği değerli hazine eşyaları arasında bir seri halinde hükümdar portreleri de yer alıyordu.

On altıncı yüz yılın ikinci yarısında Üçüncü Sultan Murad Han’ın hekimbaşısı bulunan Musevi Durunika, bıraktığı hatıratında Saray kütüphanelerindeki Hıristiyan eserlerinin, kitapların zamanına kadar mahfuz kalmış bulunduğunu ve pek zengin olduğunu selahiyetle bildirir. İşte bütün bu zamanına ait birinci derecedeki belgeler bize Fatih’in oğlunun seciyesini ve tahsilini bildirir ki, öyle yazıldığı gibi hiç de iki büyük arasında bir küçük değildir.

Esefle belirtelim ki, bizim yerli tarihçilerden bazıları da Bayezid-i Veli’yi küçük düşürücü cümleler kullanmaktan, hafife alıcı ifadeleri kitaplarına kaydetmekten çekinmediler. Halbuki tarih ciddi bir iştir, tarihçi de gerçekleri olduğu gibi kaydetmekle yükümlüdür.

Benim de hakkında bir kitap hazırladığım Ahmet Ersin Yücel, nâm-ı diğer Zaptiye Ahmet, hem bir Osmanlı hayranı, hem de tarihi hadiseleri büyük bir vukufiyetle tahlil eden önemli bir müdekkik idi. Temmuz 1969 yılında, 27 yaşındayken vefat eden merhum, Namık Kemal’in Yavuz Sultan Selim’le ilgili kitabını yayına hazırladı ve bu eser 1968’de Ötüken Yayınevi tarafından neşredildi. Ahmet Ersin Yücel, bu küçük hacimli kitaba bir hayli dipnot ilave etti. Eserin orijinali kadar değerli olan bu dip notların en önemlilerinden biri de Sultan İkinci Bayezid Han’la ilgilidir. Hayli uzun olan bu dipnottan bazı tespitleri, üzerinde durduğumuz konunun ikinci Bayezid’in gerçek kimliğinin vuzuha kavuşması için -merhuma rahmet niyazında bulunarak- aşağıya alıyorum:

İkinci Bayezid için Namık Kemal’in yukarından beri anlattığı kanaati Selim’i büyültmek için babasını küçültmek yolunu ihtiyar (seçmek) diye tavsif edebilirsek de, Osmanlı menbalarının birkaç istisna ile hepsinde bu kanaatin galip olduğu söylenebilir. Fakat bugün tarihçiler bu telakkiyi kabul etmemektedirler. Sultan Bayezid, Osmanoğullarının en âlimlerinden biridir. Dini ilimlere, hesaba, hendeseye ve astronomiye son derece meraklıydı. Arapçayı, Farsçayı çok iyi biliyordu. Türkçenin Çağatay lehçesine hakkıyla vakıftı. Şairdi ve bir divanı vardı. Musıkişinastı, besteleri mevcuttu. Hattattı, hattatları himaye ediyordu. Meşhur Şeyh Hamdullah onun devrinde yetişmişti. Âlimler için özel bir bütçesi olup, onları eser vermeye teşvik ediyordu. Sonradan Venedik Doçu (cumhurreisi) olan Andre Agriti, hükümetine yazdığı raporlardan birinde “Makine sanayiini sever, astronomi ve ilahiyatta çok derin mâlumat sahibi olup, daima bu ilimlere ait eserleri mütalaa ile meşguldür” demektedir.

Devrinde Türk denizciliği çok ilerledi. Kemal ve Burak reislerin önderliğinde Akdeniz tamamen hakimiyetimiz altına girdiği gibi Karadeniz de bir Türk gölü haline geldi. Yalnız Mekke fukarası için yılda 40 bin düka hediye ediyordu. Bayezid zamanında devletin gelirleri 5 milyon dükayı bulmuştu ki, bu o devre göre çok büyük bir rakamdır. Anadolu’da 24, Rumeli’de 34 sancak vardı. Bugünkü Türkiye’nin üç mislinden büyük toprakları idare ediyordu.

Padişah, yaratılış itibarıyla barışa meyyaldi. Ancak dini fikirleri dolayısıyla cihad sevabını da çok aziz biliyordu. Dolayısıyla savaşlarda elbisesine ve ayakkabısına isabet eden tozları ve çamur parçalarını büyük bir dikkatle toplattırıyor, vefatında yanaklarının altına konmasını vasiyet ediyordu. İstanbul’un ortasına 3 yılda tamamlanan koca bir cami yaptırdı. Yakınında fakirler için bir imaret, bir de medrese inşa ettirdi. (Bu imaret binası bugünkü Bayezid Kütüphanesi olup içindeki fırınlar hâlâ durmaktadır.) Edirne’de de yine cami, hamam, imaret, hastahane yaptırdı. Bu camiye Tunca üzerindeki altı kemerli köprünün yakınında bulunan değirmenlerin gelirlerini tahsis etti. Aynı imar ve inşa hareketi Amasya için de söz konusudur.

Padişahın birçok veziri de kendisine uyarak bu türlü hayır eserleri inşa ettirdiler. Ergene Nehri’nin üzerine bir köprü yaptıran büyük babasının yolundan giderek İkinci Bayezid de Osmancık’ta, Kızılırmak üzerinde dokuz ve Sakarya üzerinde on dört, Saruhan Sancağı’nda on dokuz kemerli birer köprü kurdurdu. İnşaat ve sadaka için ayırdığı çok fazla paradan başka her yıl fakirlere, müftülere, kazaskerlere, müderrislere şeyhlere birçok hediyeler dağıtıyordu. Onun muhtelif ilimler hakkındaki himayesinden devrinde büyük bir ilmi terakki meydana gelmişti. Ülkesinde, sadaka verecek insan bulma güçlüğü çekiliyordu.

Zaptiye Ahmet, benim ancak az bir kısmını nakledebildiğim haşiyesini şu cümlelerle bitiriyor:

“Bu izahattan anlaşılır ki, Bayezid devri Türkiye’de büyük hayır ve kültür eserlerinin inşa edildiği, ilmi inkişafın yüksek bir terakki kaydettiği, ileriki elli senede bütün cihanı titretecek olan Türk kara ve deniz silahlı kuvvetlerinin teknik yeniliklerle teçhiz edildiği bir toplanma ve hazırlanma devridir. Bu devre riyaset eden Devlet Başkanı da dindar, şair, musıkişinas, hattat, fakih, âlim ve veli haslet bir padişah olan Bayezid-i Sâni’dir. Ne gariptir ki, Bayezid-i Veli, tarihen mağdur bir padişahtır. Biz onun ebedi mağdurlardan biri olmaması için bu uzun haşiyeyi yazmak mecburiyetinde kaldık. Kendimizi, Sultan Selim gibi bir cihangir evlat; Kanuni gibi bir muhteşem torun yetiştirmiş Fatih gibi cihan tarihinin en büyük şahsiyetinin oğlu olan bir zata karşı, vazifemizi ifa zaruretinde hissettik. Cenab-ı Hak, kabri şeriflerini nûr eyleye!”

Âmin, âmin, âmin!..

Edebiyat dünyamızın meşhur isimlerinden biri de Şair-i Âzam Abdülhak Hamid Bey’dir. Şair-i Âzam yani en büyük şair unvanını ona Süleyman Nazif verdi. Süleyman Nazif’in böyle abartılı ifadeleri çoktur.

Abdülhak Hamid, elbette ki büyük şairdir. Eşi Fatma Hanım’ın ölümünden duyduğu üzüntüyü terennüm eden “Makber” onun en önemli şiiri kabul edilmektedir. Ama unutmayalım ki, şairimizin bu şiiri Fatma Hanım ölmeden önce kaleme aldığı da söyleniyor. Bana sorarsanız, Abdülhak Hamid Bey’in altın harflerle yazılması gereken şiiri, Fatih Sultan Mehmet Han için “Merkad-i Fatih’i Ziyaret” başlığıyla yazdığı şiirdir. Bu medhiye, Osmanlıca bir levha halinde Fatih’in türbesinde asılıdır. Girişte sağdadır.

Ne yazık ki türbeyi ziyaret edenler

bu levhayı bırakın okumayı,

varlığından bile haberdar değillerdir.

Her kûşesinde dehrin nâm-ı bekâ medârın

Şâyestedir denilse âlem senin mezârın

Sensin o padişah ki bu ümmet-i necibe

Emsâr bahşişindir, ebhâr yâdigârın

Tevhid idi merâmın İslâm ile en’âmı

Birleşti o uğurda ilminle iktidârın

beyitleriyle başlayan ve:

Medhinde şâirâne ilhamlar gerektir

Tarifi yerde bitmez arşa çıkan kibârın

mısralarıyla biten bu şiir gerçekten de tam bir edebiyat şaheseridir.

Abdülhak Hamid hayatının son yıllarında maddi açıdan sıkıntılı günler yaşıyor. İkinci büyük Millet Meclisi’nin üyeleri durumdan haberdar olunca, Meclis komisyonu derhal harekete geçiyor. Kendisine vatana hizmet tertibinden maaş bağlanmasını isteyen bir rapor ve kanun teklifi hazırlayarak Meclis Genel Kurulu’na sunuyor. Bütçe komisyonunca hazırlanmış olan kanun teklifinin gerekçesinde şöyle deniyordu:

Gerek şiir, gerekse nesir türünde kaleme aldığı eserleriyle Türk Edebiyatında başlı başına bir devrim yaratmış olan Büyük Türk Şairi Abdülhak Hamid Bey’in âyân üyeliğinden açık kalması üzerine, geçim sıkıntısı çektiği işitilmektedir. Abdülhak Hamid Bey yazılarıyla yalnız Türk Edebiyatında devrim yaratmamış, belki eserlerinden alınan feyz bugünkü mutlu sosyal devrimimizin doğmasına da sebep olmuştur. Her medeni millet, yetiştirdiği dahilerle övündüğü, adlarına anıtlar diktiği ve hatta Avrupa’da bu gibi büyük insanların milliyetlerine bakılmayarak ödüllerle sevindirildiği bir zamanda, varlığı ile haklı olarak övüneceğimiz büyük bir Türk edebiyatçısının son yaşantı döneminde sıkıntı ve yokluk içinde bulunmasına kayıtsız kalamayacağımız şüphesizdir. Bugün memleketin ona borçlu olduğu teşekkürün belirtisi olmak ve yarının yetişecek Türk dâhileriyle Türk büyüklerini de, milletin değer bilirliği gösterilerek isteklendirmek üzere Abdülhak Hamid Bey’e geçim kolaylığı sağlamak genç cumhuriyetimize düşen bir görevdir, bir borçtur.

Bütçe komisyonunca bu gerekçeye dayanılıyor ve Abdülhak Hamid Bey’e vatana hizmet tertibinden maaş bağlanması isteniyordu. Bütçe komisyonunun bu isteğini benimseyen Türkiye Büyük Millet Meclisinin genel kuruluna ait görüşü de Ergani mebusu Musa Kâzım Bey açıkladı:

“Abdülhak Hamid adı, Türk Edebiyat tarihine mutlu ve unutulmaz bir ad olarak geçecektir. Bugünkü büyük devrimimizi ve ihtilali doğuran düşünceleri merhum Namık Kemal ile Abdülhak Hamid Bey ortaya atmışlardır. Namık Kemal ile birlikte yürüyen üstada gelecek kuşakların teşekkür borçları çok büyüktür. Yüce Meclisimiz, Abdülhak Hamid bey hakkında göstereceği gönül alıcı iyilik ile Türk milletinin bilim adamlarına ve dâhilere gösterdiği ilginin büyük bir teşekkür örneğini vermiş olacaktır. Haber aldığımıza göre, büyük şairimiz bugün büyük bir yoksulluk sıkıntısı içinde bulunuyor. Yıllarca Türk milletinin ruhsal şakıyan ve şakımakta olan şâirin maddi ihtiyaçlarını biz sağlayamazsak, sanırım çok utandırıcı olur. Bundan ötürü bu teklifin ivedilikle gündeme alınarak görüşülmesini

yüce kuruluşunuzdan dilerim.”

İvedilik isteği oylanıp kabul edildi. Hemen o gün görüşülmesi hakkındaki istek de kabul olundu. Bütçe komisyonunca hazırlanmış olan kanun teklifi, maddeler üzerindeki birkaç usul görüşmesinden sonra 443 sayı ile kanunlaştırılarak Türk Şairi Abdülhak Hamid’e Türkiye Cumhuriyeti Büyük Millet Meclisince vatana hizmet tertibinden maaş bağlandı.

Abdülhak Hamid Bey, bu sırada gerçekten büyük bir geçim sıkıntısı hatta yoksulluk içinde idi. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin eşsiz bir değerbilirlikle kendisine maaş bağlanmasına dair bir kanun çıkardığını öğrenince öylesine sevindi, duygulandı ve Türkiye Büyük Millet Meclisine karşı teşekkür duyguları içine düştü ki, gerek bu duygularını ve gerekse yaşantısındaki acı yoksulluk gerçeğini belirten bir telgrafı Meclis Başkanlığı’na gönderdi. Abdülhak Hamid Bey, bu telgrafında aynen “Yüksek Meclisin onurlu üyelerinin bendenize maaş bağlamak iyiliğinde bulunmaları tam zamanında yapılmış olmakla, gönül dolusu teşekkür borcumun dualarımla birlikte saygılarımın yüce kurula duyurulması, ancak başkanlığın yardımlarına bağlıdır. Köleniz Abdülhak Hamid” diyordu.

Orhan Koloğlu, Temmuz 1972 tarihli Yeni Adam dergisinde konuyu işte böyle anlatıyor.

Abdülhak Hamid ile ilgili olduğu için bir nakilde daha bulunacağım:

“Hâmid Ölümünden Sonra – Yazan: Alişan Reşit Tanural - Tokat Kültür Direktörü” ismiyle 1938’de neşredilen kitapta şöyle deniliyor:

“Büyük harp içinde Viyana sokaklarında, açıkta ve zarurette kalan Hamid, (Şair-i Azam) başlıklı perişan ve sefalet çeken halini tasvir eden bir şiir yazıp göndermişti. Bu şiir, büyük şaire o zaman reva görülen ihmali göstermekle beraber en katı yürekleri can evinden yaralayacak kadar acıklıdır. Size okuyayım:

Şair-i Azam

Mevki Viyana

Bir darbe-i makûs ile düşmüş o yana,

Hep tersine dönmüştür onun giydiği şeyler

Hem biddefaat.

Onlarla yatıp kalkar imiş, kendisi söyler,

Vaktiyle siyah, şimdi fakat yemyeşil olmuş

Bir paltosu vardır;

Tek gözlüğü vardır, gece kandilidir o,

Ya Râp, ne hayat!

Cepler delik az çok

Lakin ne zarar var ki delikten düşecek

Metelik yok!

Ancak hasis ve süfli menfaatleri düşünebilen saray ve saltanat idaresi, bunca senelerden beri millete ve vatana hizmet eden Hâmid’e bir melce bile temin edememişti. Yaralı bir kartal gibi cemiyete küskün bir halde ve otel odalarında ömrünün son günlerini dolduran Hâmid’in nihayet Cumhuriyet idaresi elinden tuttu, ona Maçkapalas’ta en konfortable bir daire açtı ve kendisine bir maaş bağladı. Daha sonra da Büyük Millet Meclisi Âzaları arasında ona en mümtaz bir mevki ayırdı.”

Bu iki nakilden sonra ben de şöyle demek istiyorum: Abdülhak Hâmid gibi büyük bir şaire Meclisimizin maaş bağlaması elbette ki takdire ve tebrike şâyândır. Keşke aynı meclisimiz yazılarıyla ve çeşitli illerde, camilerde yaptığı konuşmalarıyla Milli Mücadeleyi destekleyen, İstiklal Marşı gibi bir edebi âbidenin şairi olan Mehmet Âkif Bey’e de böyle bir vefa ve ilgi gösterseydi.

Kaldı ki Mehmet Âkif’in vatan hizmeti, Şair-i Azam’ınkinden çok daha fazladır.

Geçenlerde Mustafa Kara hocamızın bana da imzalamak lütfunda bulunduğu “İstiklal Marşımızın Bülbülü – Mehmet Âkif Ersoy” isimli kitabının sayfalarını bir kere daha çevirirken merhum Bandırmalı Ali Efendi’nin Neyzen Tevfik’le birlikte çekilmiş fotoğrafıyla karşılaştım. Daha önceki okumalarımda gözden kaçırmışım. Resmin altında şöyle yazıyor:

“Neyzen, Bakırköy’deyken onu ziyaret eden Ali Ağabey kapısını çalınca önce reddedilmiş. Sonra Ali Ağabey ‘Ben Âkif’i çok seviyorum, sizi de görmek istiyorum’ deyince Neyzen ‘Âkif’im, Âkif’im’ diyerek kapıyı açmıştı.”

Neyzen Tevfik Kolaylı’nın başta Mehmet Âkif Ersoy olmak üzere birçok dostunun olduğunu biliyoruz. Onun Âkif Bey’in dışında da Yavru Mehmet, Nuri Demirağ, Cengiz Alpay gibi takdirkârları bulunuyor. Şair ve yayıncı Hakkı Cengiz Alpay’ın Cağaloğlu’ndaki Nakışlar Yayınevi’ne her gidişimde ondan Neyzen Tevfik’le ilgili bir fıkra, bir şiir dinlerdim. Cengiz Ağabey, Neyzen’le ilgili kaleme aldığı bazı yazılarını çeşitli yayın organlarında neşretti. Bunlardan biri de “Meş’ale” dergisinin sayfaları arasında bulunmaktadır.

Allah rahmet eylesin, zaman zaman beni de yazmaya teşvik eden ve büyük bir ilgi gösteren Cengiz Bey “Bir Neyzen Tevfik Vardı” başlığıyla adını verdiğim dergide uzunca bir yazı yayımladı. İşte bu yazıdan birkaç anekdotu kendi üslubumla sizlere nakledeceğim.

Cengiz Bey, Kasım 1947’de bir iki arkadaşıyla bir gün Vezneciler’deki Yavru Mehmet’in Çayevine gidiyor. Burası ufak bir kahvehanedir. Sahibi de Yavru Mehmet isimli aynı zamanda mûsıkişinas olan bir zattır. Bu küçük Çayhane’ye Abdülbaki Gölpınarlı, Mükrimin Halil Yınanç, Kasım Küfrevi, Celal Hoca (Ökten) gibi ilim erbabı da yolunu uğratmaktadır. Meğer burası Neyzen’in her akşam damladığı bir yermiş, Yavru Mehmet de onun en aziz dostlarından biriymiş.

Cengiz Bey, Neyzen Tevfik’le ilk defa işte burada karşılaşıyor ve oturduğu yerden kalkıp ilk selamını veriyor. Bu sırada Neyzen, Yavru’nun ikram ettiği çaya yarısı kalmış simidini batıra batıra yiyor, susamla karışık çayı da bir yudumda yuvarlıyor.

İçeride oturulacak yer kalmamıştır. Sohbet başladığı halde Neyzen susmaya devam ediyor, bir öğrenci gibi dinliyor. Derken sohbetin seyri günlük aktüaliteye kayıyor. Muhtemelen Recep Peker’in başbakanlıktan düşüş sebebi üzerinde konuşulmaktadır. Bu sırada koltuğuna gömülmüş olan Neyzen’de bir kıpırdama oluyor. Biraz daha doğrulduktan sonra şu fıkrayı anlatıyor:

“Vaktiyle köyden geçen bir yolcuya teklif etmişler: Biliyorsunuz, mezar kazmak sevaptır. Bize yardım eder misiniz? Nereyi kazsak taş çıkıyor. Biz yemeğimizi yiyip gelene kadar sen şurayı kazmaya devam et. Biz gelirken sana da yemek getiririz. Bu, acıkmış olan yolcunun da işine gelmiş. Başlamış kazmaya ama gösterilen yerde taşlar çıkmaya başlamış. Bir başka yeri kazmış, orası da taşlı çıkmış. Aşağısı uçurum olan bir yere konulan tabuta gözleri ilişmiş. Hemen yanına varıp, sen iyi bir adam olsaydın, sana da herkes gibi bol topraklı mezar nasip olurdu da herkesi bu kadar yormazdın dedikten sonra tabuta bir tekme vurarak aşağı yuvarlamış. Sonra oturmuş mezar sahiplerinden ziyade geleceği vaat edilen yemeği beklemeye koyulmuş. Köylüler geldiğinde sormayın beyler, çok acaip bir hadise oldu, gökyüzünden inen ilahi bir nur tabutu yukarıya doğru çekerek götürdü. Az daha korkudan bayılacaktım, demiş. Köylüler birbirlerinin yüzüne bakmaya başlamışlar. Kimisi içinden insanoğlu hiç belli olmaz, kimde ne var, kimde ne yok bilinmez demiş. Kimisi de başını iki yana sallayarak köyün yolunu tutmuş.

Aynı yolcu bir hafta sonra yine o köyden geçerken köylüler önünü çevirip senin bir hafta önce gökyüzüne doğru çektiklerini söylediğin cenaze tabutu uçurumun aşağısında bulundu. Yoksa bize yalan mı söyledin, demişler. Yolcu hiç istifini bozmadan; hayır arkadaşlar hayır. Yukarıya çekmesine çektiler de, kim bilir, orada da ne halt etti ki, tekrar aşağıya attılar cevabını vermiş.

Bu fıkranın kimin için anlatıldığı âşikârdı. Bugün bunu yazmak, hatta iktidardan düşen herkes için kolay, fakat o devrin siyasi atmosferini bilenler için hiç de kolay değildi. Nitekim bu fıkra hemen etkisini gösteriyor, oradaki beş kişi çayevini terk ediyor.

Bu hadise Cengiz Bey’in Neyzen’e duyduğu ilgiyi daha da artırıyor. Cengiz Bey, yine bu mekânda İhsan Ada diye biriyle karşılaşıyor. İhsan Ada, Neyzen hakkında “Azab-ı Mukaddes” adıyla yazılan kitabın yazarıdır. Ada, Neyzen’i şartlandırmaya, hicivler yazdırtmaya, daha doğrusu kendi sakat görüşünün paraleline çekip onu istismar etmeye uğraşmaktadır, Neyzen’i tesir altında bırakmak gayretindedir. Mesela dünyadaki bütün insanlar bir inanç etrafında ve bir çatı altında toplanmadıkça huzur ve rahat bulamayacaklarını söylüyordu.

Cengiz Alpay, sakat propagandanın bu kadar ileri götürülmesine dayanamıyor Neyzen’in yanında ilk defa sesini yükselterek:

Bahsettiğiniz inancın en tekâmül etmişi ve en mükemmeli İslâmiyet’tir. Altında toplanılacak çatının da en şaheseri ecdadımızın bize emanet ettiği camilerdir. Buyurunuz, toplanalım, diyor. Bu cümleden hiç hoşlanmadığı anlaşılan İhsan Ada, çantasını alıyor ve derhal orayı terk ediyor.

Bu cevaptan hoşlanan Neyzen, Cengiz Bey’e şöyle diyor:

Sizde büyük bir istidat görüyorum. Şiir yazma melekelerinizi kuvvetlendirmek için her gün yazınız.

Bir gün, Bâbıâli’nin ünlü kalemlerinden Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlu, Nuri Demirağ’ı ziyarete geliyor. Demirağ’ı öğle yemeğine alıkoyuyor. Bu arada Neyzen’den bahsedildiği için onu da davet ediyor. Herkes yemeğini bitirmiş, Neyzen’in de bitirmesini bekliyor. Halbuki Neyzen tabağındaki yemeği ancak yarılayabilmiştir. Birden, kusura bakmayın beyler, sizleri beklettim. Malum ya, deli doyduğunu bilmezmiş de, yemeğin tadı kaçtı, dermiş.

Edebiyatçıları ve şairleri çok seven Nuri Demirağ, Neyzen’i Fatih’teki bir baraka içinde buldurtuyor. Beşiktaş iskelesine çok yakın olan evinin iki odasını müskirat (içki) kullanmamak şartıyla ona tahsis ediyor. Ayrıca aylık olarak bir gelir belirliyor.

Neyzen’in dostları ve ahbabları şöyle bir araştırılsa, kim bilir, aralarından ne renkli simalar çıkar.

Allah taksiratını afvetsin.

Son devrin kalem ve kelâm erbâbından iki önemli zat vardır ki, biri İbnülemin Mahmud Kemal İnal, diğeri de Hüseyin Vassaf Efendi’dir. İbnülemin, yayımladığı çok önemli biyografi kitaplarıyla bu sahada tam bir otorite olduğuna isbat ettiği gibi, Vassaf Efendi de mükemmel bir tasavvuf tarihçisi olarak beş ciltlik “Sefine-i Evliyâ”yı kaleme aldı. Bu külliyat okuyanları sadece bilgilendirmekle kalmıyor, onların gönül dünyalarını aynı zamanda irfan meş’aleleriyle de aydınlatıyor. Aynı müellifin, “Gülzâr-ı Aşk” isimli Mevlid Şerhi ise, hem hacim itibariyle hem de mevcut mevlid şerhlerinin en mükemmeli olması dolayısıyla büyük önem arzetmektedir.

Merhumun daha başka değerli eserleri de bulunuyor. Muhtevası itibariyle bir sıralama yapmak gerekirse tek ciltlik “Gülzâr-ı Aşk”, beş ciltlik “Sefine-i Evliyâ”dan daha mühimdir. Çünkü birincisi Hâtemü’l – Enbiyâ Efendimizin velâdetini konu almaktadır. İkincisi ise, efrâdını câmi, ağyârını mâni tasavvuf ve mutasavvıflar ansiklopedisidir.

İbnülemin Mahmut Kemal İnal ile Hüseyin Vassaf Efendi birbirlerini çok seven iki önemli dost olarak karşımıza çıkıyor. Hüseyin Vassaf, İbnülemin hakkında “Kemâlü’l -Kemâl” adıyla hacimli bir eser kaleme aldığı gibi, İbnülemin de Hüseyin Vassaf’ın bir eserine âşıkâne ve münşiyâne bir takriz yazdı. Bu eser, Süleyman Çelebi hazretlerinin meşhur “Vesiletü’n – Necât” isimli kitabıdır. Bu takrizde yer alan Na’t-ı Şerif şöyledir:

Ey matla-ı âfitâb-ı hilkat

Zâtınla bilindi sırr-ı vahdet

Zulmette kalırdı yekser eşyâ

Allah seni etmeseydi isrâ

Ma’dûm olacakdı cümle mahlûk

Hâlik seni kılmasaydı ma’şûk

Meçhûl olacakdı ilm -ü ma’lûm

Hak’dan olacakdı cümle mahrûm

Hakkında ne söylesem ehaksın

Allah bilir ki ayn-ı Hak’sın

Yâ Rab, bu senin Muhammed’indir

Mahbûb-ı güzîn ü emcedindir.

Ey menba-ı cûy-bâr-ı rahmet

Sendendir inâyet ü himâyet

Mücrîm ise de Kemâl-i ahkâr

Ümmid-i kemâl-i rahmet eyler

Ol abd-i câhili etme gümrâh

Şâyeste-i rahmet eyle Allah

Matlûbumu eyleme aman red

Senden seni isterim Muhammed!

İbnülemin Bey, bundan başka Kâzım Baykal’ın “Süleyman Çelebi ve Mevlid” isimli kitabı için de bir takriz kaleme aldı. Onu da teberrüken nakledeyim:

“Muhterem Fehâmûddin!

Velâdet-i Nebeviye manzûme-i şerifesiyle, nâzımı Süleyman Çelebi Hazretleri hakkında gayretli arkadaşınız Kâzım Baykal ile beraber yazdığınız risaleyi bana okuduğunuz esnada hissettiğim hazzı size söylemiştim.

Vücûd-u fânisi Bursa’ya ve eser-i bakisi diyâr-ı İslâm’a şeref veren Çelebi merhum ne mes’ud insandır ki, Rûhu’l- Kâinat Efendimizin iltifât-ı seniyelerine mazhar olarak manzume-i mübarekesi, memalik-i İslâmiyye’nin her cihetinde asırlardan beri okunmuştur. Hâlâ okunuyor ve ebediyen okunacaktır.

Asfiyây-ı ümmetten Hüseyin Vassaf merhumun bu manzumeye ve nâzımına dair neşreylediği risaleye yazdığım makalede de söylediğim gibi, beş asırdan beri yetişen şairlerin bir kısmı aynı mevzuda manzumeler tertip ettiler. Bunların ekseri şiiriyetçe belki Süleyman Çelebi’ye fâiktir, fakat hangisinin manzumesi Hazretin manzumesi derecesinde ehl-i imânın rağbetini kazandı?

Risaleniz kadirşinaslığınıza nümûne olduğu için takdire lâyıktır. Söylemeye hacet yoktur ki, kadirşinaslık hakşinaslıktan tevellüd eder. Hakkı izhar edenler, Hakkın rahmetine nail olurlar.

Vatanımızın her köşesinde asırlardan beri yetişen meziyet sahiplerinin birçoğu eserleri gibi meçhûlümüzdür. Vatanını, milletini sevenler her türlü gayreti sarfederek – risaleniz gibi – eserler vücûda getirmeli, geçmişleri gelenlere ve geleceklere tanıtmalıdır. Bu hususta çekilecek zahmetler, ayn-ı rahmettir.

Meşayihin “himmetli”lerinden olduğunu müteaddid eser ile isbat eden merhum babanıza hayrülhalef olmanızı temenni ederim.

Hıyn-i mülâkatta söylediğim veçhile Şeyhü’l İslâm Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi, Rumeli Kazaskeri iken mevlid kıraetinin hangi asırda zuhûr ettiği hakkındaki malûmatını yazmasını, bilâhare şeyhülislâm olan efâdıl-ı ulemâdan ve şuâradan Küçük Çelebizâde İsmail Âsım Efendi’den istemiştir. O kıymetli şairin ve müverrihin yazdığı makalede beyan ettiğine göre, Erbil Meliki Said-i Kevkari İb-i Zeynüddin Ali İbn-i Sebüktekin, 630 Hicri senesinde ilk defa akd-i meclis edip mevlid kıraet ettirmiştir. Bu madde, İmâm-ı Celâleddin-i Süyûti’den istifta edildikde, “bid’at-i hasene” olduğunu söylemiştir. İstanbul’da meclis akd edilerek Ayasofya ve Fatih camilerinde okunmuştur.

Sizin ve arkadaşınızın bu eseri vücûda getirmek için vâki olan gayret ve himmetinize âit takdirimi tekrar ile söze hitâm veriyorum. Cenâb-ı Hak, cümlemize hüsn-i hâtime ihsan buyursun.”

İbnülemin Bey, bu takrizinin sonuna şöyle bir not düşmeyi de ihmal etmemiş:

“Mevlid kıraetinin ahkâm-ı dîniyyeye taalluku olmayıp, teberrük ve teyemmünden (uğur saymadan) ibaret bulunduğu halde dinin şerâit ve kavâidindenmiş gibi bir zamandan beri ‘filanın vefatının 40. günü olduğu cihetle’ denilerek mevlid okutturulduğu gazetelerde görülmektedir. Kıraetın 40. gününe hasredilmesinin sebebini ben bilmiyorum, bilen varsa bildirsin de hakikati öğrenelim.”

Yine sözü bu iki zata getirecek olursak, Hüseyin Vassaf Efendi, eserlerinin birçoğunda İbnülemin Bey’den gerek nesren gerek nazmen iktibaslarda bulunmaktadır. Mesela “Sefine-i Evliyâ”da 33, Hüseyin Vassaf Divânı’nda 7, Gülzâr-ı Aşk’da

3 yerde bu büyük kitabiyât bilgininden söz edilmektedir. Keza, İbnülemin Bey’in tasavvuf neşvesine dair en sağlam bilgilere de yine yukarıda adını verdiğimiz “Kemâlü’l-Kemâl”de rastlamak mümkündür. Bu vesileyle belirtmek isterim ki, İbnülemin Bey İstanbul tekkelerinden bazılarının müdâvimi olduğu gibi, dostları arasında da birçok mutasavvıf bulunmaktadır. Mesela Salkım Söğüt Dergâhı’nın son postnişinlerinden İzzi Efendi, onun can dostlarından biridir. Adı geçen dergâha sık sık gittiğini fark eden bir tanıdığı, efendim, İzzi Efendi’ye intisâbınız mı var, diye bir soru yöneltince İbnülemin Bey, intisâbım yoksa da incizâbım var, cevabını veriyor. Unutmayalım, gerçek âlimler ve hakiki şeyhler cezbedici bir özelliğe sahiptirler. Mıknatısın demiri çektiği gibi, onlar da müsait fıtratları celb ederler. İbnülemin fıkralarını yalan yanlış ve tahrif ederek anlatanlar veya hakkında yayın yapanlar – ne hikmetse- onun derûnî dünyasından hiç söz etmezler. Prof. Mustafa Kara Hoca, bu konuya ışık tutan nadir istisnalardan biridir.

Bu yazıyı yine Süleyman Çelebi ile bitirelim. İbnülemin’in takriz yazdığı “Vesiletü’n-Necât”ta, Hüseyin Vassaf şöyle diyor:

Süleyman Çelebi’nin kendine mahsus kalbi bir zevki, üslûbu, düşünmeden; doğuşla gelen bir söyleyiş özelliği vardır.

O, cidden Resûlullah’ın âşığıdır. Fazilet ve marifetiyle meşhurdur. Eserinde o kadar sırlar ve hakikatler, o kadar nükteler ve incelikler vardır ki, insan dikkatle bakınca, o Hz. Peygamber’in sâdık âşığının irfânına meftûn, tasvirinin genişliğine ve hayâlindeki büyüklüğün kudretine hayrân olur.

“Vesiletü’n-Necât”, kurtuluşa vesiledir.

Geçenlerde ziyaretine gittiğim bir arkadaşın bürosunun duvarında Osmanlıca bir beyit gördüm. Arkadaş, hocam, ben pek okuyamadım, lütfen okur musunuz, dedi. Okudum, şöyle yazıyordu:

Durunca saatin kurması rakkas demez tık tık

Geçen ömrün hitâmında ruha derler çık çık

İbreti saatten, al acele ol işlerinde

Yarın Hakk’ın huzurunda fâide vermez hık mık

Ben de diyorum ki, dünkü medeniyetimizle yeniden tanışmak için hık mık demeden Osmanlı Türkçesini öğrenmek gerekiyor.

1950’li yıllardan itibaren liselerde Osmanlıcanın okutulması için, bu ülkenin gerçek aydınları yol gösterici yazılar yazdılar. Bunlardan birini Ruhi Çınar imzasıyla Ağustos-Eylül 1956 tarihli Bilgi’de yayımlanan bir yazıyı aşağıya alıyorum. “Liselerde Osmanlıca Okutulması Hakkında Bir Teklif” başlıklı bu makalede şöyle deniliyor:

“Prof. Mehmet Kaplan Pedagoji Cemiyeti’nin 8 Ağustos 1956 tarihinde Galatasaray Lisesinde toplanan V. Kongresinde edebiyatın gençlik üzerindeki tesirlerinden bahsederken liselerde Osmanlıca okutulması hakkında bir teklif ortaya attı. Gariptir ki, bu fikir bazı gençler tarafından hararetle karşılandığı halde bazı yaşlılar tarafından şiddetle tenkit edildi. Gazeteler konuşmanın bütününü göz önüne almadan birkaç cümleyi naklettikleri içim teklif alışılmış basmakalıp kanaatlere göre hüküm verenlerce yadırgandı.

Prof. Kaplan’ın teklifi kültür hayatımızı çok yakından ilgilendiren bazı meselelere temas ediyor. Onu mucip sebepleriyle tanıtmak için konuşmanın bir hülasasını okuyucularımıza vermeyi faydalı bulduk.

Tanzimat’tan Cumhuriyete kadar gelen nesillerin tarih ve eski kültürlere temaslarını muhafaza ettiklerini belirten hatip, bugünkü neslin Cumhuriyetten öncesini yakından tanımadığını, bundan dolayı Türk milletini yaşatan kıymetler hakkında kaynaklardan beslenen köklü fikirlere sahip bulunmadığını ve bunun milli duygunun temeli olan tarih şuurunu azalttığını ileri sürerek mazi ile alakanın kesilmesinde en mühim âmilin mekteplerde takip edilen yanlış dil terbiyesi olduğunu söyledi. Prof. Mehmet Kaplan’a göre bin yıllık İslam-Türk medeniyeti Asya’da geçen Bozkır medeniyetinden daha yüksek bir merhale teşkil eder.

Türkler bu devre zarfında en yüksek medeniyetlerden biri olan İslam medeniyetini benimsemiş ve onun içinde dünyanın en büyük imparatorluklarından birini kurmuştur. Osmanlıca dediğimiz dil işte bu bin yıllık tarihin mahsulüdür. Mühim olan bu dilin kendisi değil, o dil ile Türklerin vücuda getirmiş oldukları eserlerdir. Fuzuli, Bâki, Nedim, Nef’î, Şeyh Galip, Naima, Evliya Çelebi ve daha başka Türk şair ve edipleri, hatta Tanzimat’tan sonra yetişen büyük şahsiyetler Namık Kemal, Cevdet Paşa, Ziya Paşa, Abdülhak Hamid, Halid Ziya, Ziya Gökalp hep bu maziden gelen kültür dili ile yazmışlardır. Atatürk dahi Büyük Nutkunu bu dil ile söylemiştir. Bütün bu eserlerde bizim tarihimizin mânâsı saklıdır. Milli şuur ile yetişmesi istenilen bir Türk genci bunları okumak ve anlamak mecburiyetinde değil midir? Onun bunları okuması ve anlaması için Osmanlıca bilmesi şarttır. Osmanlıca bilmeyen bir genç için bu kitaplar ve onlarda saklı olan fikirler âdeta mevcut değildir.

1876, 1908, 1923 inkılaplarını yapan nesillerin büyük hürriyet kahramanı Namık Kemal’in eserleriyle beslendikleri için idealist ve aktif olduklarını söyleyen Prof. Mehmet Kaplan, bugünkü neslin onu sadece bir isim olarak tanıdığını, bundan dolayı içinde hürriyet heyecanının ve fikrinin sönük olduğunu ileri sürdü.

Profesöre göre, gençlerde tarih ve din duygularının zayıf olması da eski kültürle alakasının kesilmiş bulunmasının bir neticesidir. Çünkü onlar bu duyguları besleyen eserlerle doğrudan doğruya temasa geçemiyorlar.

Liselerde kültür dili öğretilecek yerde öz Türkçe denemeleri yapılması daha başka neticeler de doğurmuştur. Üniversiteye gelen gençler yüksek tedrisat ve ilmi neşriyatta kullanılan dili bilmedikleri için çok vakit kaybediyorlar, zayıf kalıyorlar ve kendilerine tavsiye edilen eserleri okuyamıyorlar. Prof. Kaplan’a göre lise talebeyi her şeyden önce yüksek tedrisata hazırlamalı, orijinal fikirler için bir deneme tahtası olmamalıdır. Lise mezunu gençler sadece maziye ait eserleri değil, bugün yazılan kitapların dilini de anlamıyorlar. Üniversitede bir seminerde Peyami Safa’nın bir romanını tahlil ederken, gençlerin bu romanda geçen pek çok kelimenin mânâlarını bilmediklerini gördüm. Bir hukuk talebesi ‘hocalarının tedris ve kitap dillerini anlamadıkları için sınıfta kaldıklarını söyledi’ diyen hatip ‘sade Türkçe ve öz Türkçe ideali ile kültür dilinin öğretilmesi birbirine karıştırılıyor’ diyor ve şöyle ilave ediyor:

* Bir genç Osmanlıca öğrenirse Osmanlıca yazar sanılıyor. Bu, tamamen yanlış bir fikirdir. Bugün sade ve öz Türkçe yazan, hatta bu üslubu icad edenlerin hepsi de Osmanlıcayı bilirler. Gençlere eski dili öğretmemekle onların bin yıllık mazimize ve halihazırımıza pek çok kıymetli eserden faydalanmalarına mâni oluyoruz. Öyle bir nesil yetiştiriyorsunuz ki, onun milli mazi ile hiçbir ilgisi kalmıyor. O, sadece hali hazırda kendi basit diline uyan yazıları okuyor ve onunla yetiniyor. Ne Fuzuli, ne Nedim, ne Namık Kemal, hatta ne de Büyük Nutkun müellifi Atatürk. Yalnız Orhan Veli, Nurullah Ataç, Sait Faik…

Bu şahısların değersiz olduklarını iddia etmiyorum. Aydın bir Türk, zamanının edebiyatını da bilmelidir. Fakat milletini asırlar boyunca yoğuran ve şekillendiren büyük eserleri de tanımalıdır. Aksi takdirde o, tarihin ruhu ile münasebetini kesmiş, milli köklerden kopmuş olur.

Bu hülasadan da anlaşılacağı üzere, Prof. Kaplan Osmanlıcayı bugün diriltmek, yazı dili haline getirmek gibi tarihin akışına aykırı bir iddiada bulunmuyor. O, Osmanlıcaya mazinin kapılarını açan bir anahtar gözüyle bakıyor. Bugünün gençleri Osmanlıcayı öğrenmekle yaşayan yazı dilini de daha iyi öğrenmiş olacaklardır. Zira yaşayan dilde maziden gelen binlerce kelime vardır.

Prof. Kaplan, Osmanlıcanın güç olduğunu söyleyenlere ‘Almanca, İngilizce, Fransızca öğrenmek kolay mıdır?’ diye soruyor ve dil güçlüğünün düşünceyi daha iyi geliştirdiğini, bir gencin ancak kendisine yabancı gelen metinle karşılaştığı zaman dil şuuruna sahip olduğunu ileri sürüyor.

Mânâsı derhal anlaşılan sözler ve yazılar üzerinde düşünce kayar gider, dilin farkına bile varmaz. Mânâsı anlaşılmayan kelimeler insanı durdurur ve düşünceyi harekete getirir. Osmanlıcanın kültüre faydasından başka terbiyevi faydası da vardır diyor.

Gazeteciler nedense Prof. Kaplan’ın bu fikirlerinden hiç bahsetmeyerek sadece dikkat çekecek birkaç cümleyi almakla yetinmişlerdir. Fikirlere karşı saygının zayıflığını gösteren bu durum karşısında tebliğ sahibinin okumayan veya okuduğun anlamayan, dinlemeyen yahut dinlediği üzerinde kafa yormayan insanların milleti aydınlatamayacağından şikâyet etmesi de herhalde yerindedir.”

Kaplan Hocanın bu tavsiyelerine o zamanlar kulak verilmiş olsaydı kültür dünyamızda muhakkak büyük ilerleme kaydedilirdi. Ruhu şad olsun.

Eski adıyla Maârif Nezâretinin, yeni ismiyle Milli Eğitim Bakanlığının kurulduğu tarihten bugüne kadar nice bakan bu göreve geldi. Bunların bazıları icraatlarıyla milletimizin takdirini kazandı, bir kısmı ise, Türk’ün ruh köküne aykırı icraatta bulundukları, eğitimin öğretimden önce geldiğini kavrayamadıkları için unutulup gittiler.

Milletimizin takdirini kazanan, adı bugün bile hayırla anılan milli eğitim bakanlarımızdan biri de merhum Tevfik İleri idi. Bu zat hakikaten ileri görüşlü ve mânevî değerlere önem veren bir icrâcı olduğu için büyük başarılara imza attı. Ama ben bu yazımda ondan değil de, aynı devirde görev yapan diğer bir Milli Eğitim Bakanı’ndan, daha doğrusu Celal Yardımcı’ya Peyami Safa’nın yazdığı son derece önemli bir mektuptan söz edeceğim. Peyami Safa Şubat 1958 tarihli Milliyet gazetesinde “Vahşi ve Korkunç Mânevi Katliâm” başlığıyla yayımladığı bu yazıda, milli eğitimle ilgili müzmin yaramıza bakınız nasıl neşter vuruyor:

“Sayın Maârif Vekilimiz! Otuz, kırk sene evvel Abdülhakhâmid adında büyük bir şairimiz vardı. Kendi neslinin ve daha sonrakilerinin inancına göre ‘dâhî’ idi. Şiirleri, manzum ve mensur piyeslerinin bazı sahneleri hemen herkesin ezberinde idi. Halid Ziya adında büyük bir romancımız var idi. Türk romanını kendinden evvelki sathilik ve ibtidâiliğinden o kurtarmış, yepyeni tahlil ve tasvirleriyle dolu Batı edebiyatının o devirdeki ölçüsüne ve kıvamına uygun, kibar bir his ve hayâl iklimi yaratmış, bütün genç ve seçkin okuyucu kitlelerini sarsmıştı. Birçok şiirleri dilden dile gezen bir İsmail Safâ, ‘Beyaz Gölgeler’inin zarif ve histerik hayâlleriyle şöhret salmış bir Celâl Sahir, ‘Eylül’ romancısı Mehmet Rauf, ‘Salon Köşelerinde’ romancısı Saffeti Ziya, daha bunlardan evvel ve sonra Muallim Nâciler, Recâizâde Ekremler, Ahmet Mithatlar ve Ahmet Râsimler vardı.

Bunların hepsi bir anda yok oldu.

Kitaplarını ararsanız bulamazsınız. Bir tanesinin bile bütün eserlerini tedarik etmek imkânsızdır. Herhangi bir Avrupa şehrinin herhangi bir kitabevinden, beş yüz sene evvelki veya bugünkü herhangi bir muharririn külliyâtını (bütün eserlerini) almak isterseniz önünüze birkaç kıt’ada ucuz veya pahalı, ciltli veya ciltsiz, beş veya kırk ayrı takım çıkarırlar. Bizde beş yüz sene evvelki değil, bugünkü muharrirlerden hemen hiç birinin külliyâtı bulunamaz. Dağınık nüshalar vardır. Tâbileri (basımını yapanları) ayrıdır. Kıt’aları birbirine uymaz. Tükenen kitaplar yeniden basılmamıştır.

Bugünküleri bir yana bırakalım. İsimlerini yazımın başında hatırlattığım büyük yazarlarımızın eserleri de, şöhretleri de yokluğa karışmaktadır. Onları tanıyan yaşlıların hafızasında ve edebiyat kitaplarında her birine ait birkaç parça şiir ve nesirden başka yarına intikal edecek varlıkları kalmamıştır. Bunların dışında, genç okuyucu nesilleri en yakın edebiyat tarihimize mensup en şöhretli isimleri bile tanımazlar.

Hiçbir memleketin edebiyat tarihinde bu kadar vahşi ve korkunç bir mânevî katliâma rastlanamaz. Tarihin büyük çöküntü, parçalanma, yıkılış devirleri müstesna, hiçbir devirde bu kadar yakın ve canlı bir mâzinin dilinden, edebiyatından, sanat eserlerinden ve âbidelerinden bu derece hoyratça, barbarca kopuş görülmüş şey değildir.

Genç nesillerin farkında bile olmadıkları bu eşsiz ve büyük felaketin sebebi, dünkülerle bugünkülerin birbirlerine kaba günlük konuşmaların dışında meram anlatmak imkânını ortadan kaldıracak derecede Türkçeye ve dilimizin en doğru yazı ve ifâde vasıtalarına karşı yapılan sûikasttır.

Sayın Celal Yardımcı! Husûsî konuşmalarınızdan bende kalan intibâ ve hâtıralara göre, bu benzersiz fâcianın idrâkine sen de sahipsin ve sonsuz kederimizi sen de paylaşıyorsun. Fakat gerçek inkılap mefhumuyla zerre kadar alâkası olmadığı halde, inkılap adına tekmelenen ve bugünü düne, yarını da bugüne bağlamak imkânlarını silip süpüren âmilleri defetmek iktidârına sahip misin?

Sahipsen, senin yaşının ve senin neslinin bütün münevverlerini, yani Türk kültürünün en seçkin mensuplarını yanında bulacak, hiçbir Maarif Vekiline nasip olmamış bir imdat ve kurtarma zaferi kazanacaksın. Başvekilimizin de bizden farksız düşündüğüne imân ediyor, tarihi kararını ve hamleni bekliyoruz.

Evet, bugün Süleymaniye ve Beyazıt gibi Milli kütüphanelerimizdeki yazma ve basma eserleri okuyabilenler yalnız Osmanlı Türkçesi’ni ve Arap harflerini bilenlerdir. Bunlar öldüğü zaman daha sonraki nesiller için milli kütüphanelerimizin hiçbir mânâsı ve değeri kalmayacaktır.

Yeryüzünde, milli kütüphanelerindeki eserlerin dilini ve harflerini bilmeyen, bunları okumaktan ve anlamaktan âciz tek bir millet var mıdır? Tarihinden, edebiyatından, milli ve dini eserlerinden, milli kültür hazinelerinden haberi olmayan bir milletin, bir toprak parçasında rastgele toplanmış bir kuru kalabalıktan farkı nedir?

Bir milletin tarihi, edebiyatı, ilmi ve felsefi görüşü yalnız lise kitaplarındaki yarım yamalak bilgilere dayanmaz. İngiliz, Alman ve Fransız okullarında Shakespear’e, Milton’a, Schiller’e, Corneille ve Voltaire’e dair bilgi verilirken talebeye bu muharrirlerin okul kütüphanesindeki eserleri de okutulur. (İstanbul’daki yabancı kolejlerinde de az çok böyledir.) Bir Avrupalı genç istediği ilmî ve felsefî eserlerin tamamını okumak imkânına sahiptir.

Bugün yirmi yaşlarında bir Türk genci Naima’yı, onun eşsiz incelikler ve zarâfetlerle dolu nesrini, Cevdet Paşa tarihini ve daha yüzlercesini, bazıları Avrupa dillerine bile tercüme edilen tasavvuf eserlerini, divan şairlerini, Tanzimat edebiyatını, hatta şu en yakın Servet-i Fünûn edebiyatını ve Fecr-i Âti eserlerini satın almak, evinde bir milli kütüphane kurmak, bunları okumak isterse ne yapar?

Evvela bu eserlerin yüzde doksanını kitapçılarımızda bulamaz. Çünkü okuyucuları yok denecek kadar azaldığı için bu eserler yeniden basılmamıştır. Tek tük mevcutlarının her biri elli lira, yüz lira ve daha fazla. Zavallı genç eseri bulup alabilse okuyamaz, çünkü harflerini bilmez. Harflerini öğrenip okuyabilse anlayamaz, çünkü dilini bilmez. Bu talihsiz delikanlı için Bâkî’nin o muhteşem ‘Mersiye’si, Galîb’in o enfes ‘Hüsn-ü Aşk’ı, hatta Hâmid’in ‘Târık bin Ziyâd’ı simsiyah karanlıklara batmış muazzam âbidelerdir. O zavallıcık bu eserlerin ve daha binlercesinin arasında İstanbul’un göklere fırlayan tarihi eserleri arasında iki gözü kör dolaşan bir turist gibi gezip durur. Kendi tarihini, kendi dilini ve edebiyatını, kendi ilim ve felsefe görüşünü sevmez. Yabancı kültürlerin şahsiyetsiz ve haysiyetsiz bir uşağı olur.

Evet, evlerimizde, yazılarımızda, aydınca konuşmalarımızda hâlâ, daima kullandığımız Osmanlı Türkçesi’ni bütün kaideleriyle birlikte liselerimizde öğretmek şarttır.

Evet, gotik harflerini muhafaza ve Latin harflerini de kabul eden Almanya’da olduğu gibi, Latin harflerinin yanında lise gençlerine Arap harflerini de öğretmemiz şarttır.

Evet, bu memleketin kaderini devrim yobazlarının elinden alıp hakiki inkılapçılara emanet etmek şarttır.”

Aktüalitesini ve önemini günümüzde de koruyan bu yazıyı yeni Milli Eğitim bakanımıza – saygılarımla – ithaf ediyorum ve bu vesileyle merhum Peyâmi Safâ’yı da bir kere daha rahmetle yâd ediyorum.

Haberi medyadan öğrendik. Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu 28. Dönem Üçüncü Yasama Yılı açılışı için Meclis’e geldiğinde geçmiş yılların aksine Cumhuriyet Halk Partili milletvekillerinin çoğunluğu ayağa kalktı. Bir grup ise salona girmedi. Cumhuriyet Halk Partisi lideri Özgür Özel “makama saygı” açıklaması yaptı.

Haberin spotu böyle. Hemen belirtmek gerekirse, ayağa kalkan ekseriyet doğru olanı yapmış, Meclis’e girmeyen ve ayağa kalkmayan grup ise makama saygı gösterme nezaketinde bulunmamıştır. Nezaketin mefhumu muhalifi ise kabalıktır. Bu haberin muhalif basını rahatsız ettiğini ve ipe sapa gelmez yorumlar yapıldığını görme talihsizliğine uğradık.

Ben siyasi yazılar yazmadığım için bu tatsız konuyla ilgili daha fazla fikir beyan etmeyeceğim, bir saygı gösterisi olan ayağa kalkma meselesine bizim kültür ve maneviyat dünyamızdan birkaç çarpıcı örnek vereceğim.

Âlimlere, ediplere, sanatkârlara ve “büyük” kelimesinin hakkını veren bütün büyüklere gerekli hürmeti ve ilgiyi göstermek bizim dini ve tarihi geleneklerimizdendir. İşte bu saygının canlı göstergelerinden biri de ayağa kalkmaktır.

Beş Hececiler’den biri kabul edilen Akbabacı Yusuf Ziya Ortaç’ın, bilenlerin bildiği gibi, “Bir Varmış Bir Yokmuş” üst başlığıyla ve “Portreler” adıyla yayımladığı bir kitabı vardır. Yazarımız bu eserinde Abdülhak Hamid, Süleyman Nazif, Mehmet Akif ve Peyami Safa’nın yanı sıra üstad İbnülemin Mahmud Kemal İnal’a da yer vermektedir. Yakın tarihimizin ve kültür dünyamızın en renkli simalarından biri de -tanıyanların gayet iyi bildiği gibi- işte bu zattı. İbnülemin, âdâb-ı muaşeret denilen görgü kurallarına son derece riayet ediyor, karşısındakilerden de aynı hassasiyeti, aynı inceliği göstermelerini bekliyordu. Bu hususta en basit bir ihmali bile kabul edemiyor, duyduğu rahatsızlığı belirtmek için de, “Kenarın dilberi nâzik olsa da nâzenin olamıyor” mısraıyla dile getiriyordu.

Yusuf Ziya, kitabında üstaddan şu cümlelerle söz ediyor:

“Beyazıt’ta eski Sahaflar Çarşısı’ndan geçiyordum. Acayip bir adam gözüme iliştim. Fes kenarları kulak uçlarına değen esmer, kuru bir adam haziran sıcağında arkasındaki neftimsi paltoyu çıkarmamıştı. Boynunda hâlâ bir şal sarılıydı. Ayağında kaloş kunduralar, kaşlarında öfke, gözlerinde gazap, burun kanatları fena bir koku almış gibi nefretle karışık, siyah ve kalın bıyıklar altında çizgileşmiş dudakları neredeyse pirini paylayacak. Solunda ve yarım adım gerisinde saygı ile giden bir sakallı…

Sahaflar, telaşla yerlerinden kalkıp ayakta selamlıyorlardı onu. Kimisine baştan savma bir el işareti yapıyor, kimisine gülümsüyor, kimisini de azarlıyordu galiba…

Bu adam meşhur kitabiyat bilginimiz, İbnülemin Mahmut Kemal Bey imiş!”

Bu satırları yazarken aklıma geldiği için hatırlatayım. Tek parti devrinin otoriter Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel de üstada aynı saygıyı gösteriyor, hatta karşısında el pençe divan duruyordu. Bu ihtiram sahnelerini hayretle temaşa etmek isteyenler İbnülemin’in “Hoş Sada” isimli eserine ve Hasan Âli Yücel’in açıklamalarına bakabilirler.

Merhum Prof. Dr. Orhan Okay hocamızın bizzat kendisinden dinlediğim bu konuyla ilgili diğer bir anekdot ise şöyle:

Orhan Hoca, gençlik yıllarında bir gün, meşhur kitapçılarımızdan Raif Yelkenci’nin Sahaflar Çarşısı’nın hemen girişinde bulunan dükkânına gidiyor. Burası o zamanlar eski kitap meraklılarının, yazma eser tutkunlarının ve ilim adamlarının bir bakıma ikinci adresiydi. Raif Bey de öyle sıradan bir kitapçı değil, yazmalar konusunda tam bir uzmandı. Burada sadece kitap satılmaz, kitabiyat hakkındaki bütün sorular büyük bir vukufiyetle cevaplandırılırdı.

Orhan Hoca, sırtı kapıya dönük beklerken, bir ara Raif Bey, elindeki kitapları masaya bırakıp derhal ayağa kalkıyor ve kısa bir süreliğine de olsa saygıyla ayakta duruyor. Bunun ne anlama geldiğini birden kestiremeyen Orhan Hocamız, hafifçe arkasına dönüp bakınca tam o sırada İbnülemin Bey’in dükkânın önünden geçtiğini görüyor. Meğer Raif Yelkenci Bey, oturduğu yerden üstadın oradan geçtiğini fark etmiş ve hemen ayağa kalkıp gıyabi saygıyı göstermiş. Hâlbuki İbnülemin’in bundan haberi yoktu. Orhan Okay Hoca bu mevzuyu “Silik Fotoğraflar-Portreler” isimli eserinde, “Bir Devr-i Kadim Efendisi” başlığıyla yer alan yazısında daha ayrıntılı anlatıyor.

Ayağa kalkıp ihtiram vaziyeti almanın ve Efendimiz'e duyulan muhabbeti belirtmenin en canlı örneği Süleyman Çelebi’nin Mevlidinde dile getiriliyor.

Bilindiği üzere Veladet Bahrinde

İçdim ânı oldı vücudum nura gark

İdemezdüm kendümi nurdan fark

beyti okunurken hazır bulunan bütün cemaat ayağa kalkar, bir saygı ve hürmet belirtisi olmak üzere, bahrin sonuna kadar ayakta beklerler.

Tahirü’l-Mevlevi kendi yayın organı olan Mahfil Mecmuasında neşrettiği bir yazıda, yine bu konuyla ilgili ibret verici hadiselerden söz ediyor. Şöyle ki, bu beyte gelindiği zaman ayağa kalkmak, 756 yılında vefat etmiş olan İmam-ı Subki’den kalma bir saygı nümunesi, güzel bir gelenektir. Bir gün, İmam-ı Subki’nin meclisinde, birçok ulemanın bulunduğu bir sırada güzel sesli bir zat, “Eli muktedir bir hattat tarafından altın suyuyla, Hz. Peygamber'in vasıflarının (özelliklerinin) yazılması, Efendimiz'in manevi makamına ve şânına nispeten az bir şeydir. Muhammedi vasıfları dinlerken de büyük zatların diz çökerek veya ayağa kalkıp saf teşkil etmesi edebe ve tâzime uygun bir harekettir” anlamında bir beyit okudu. İşte o zaman İmam-ı Subki, hürmeten ayağa kalkmış, mecliste bulunanlar da kendisine tâbi olmuşlardı. Bu şiir, Arap şairi Es- Sarsârî’ye âitti.

Peygamber'e hürmeten ayağa kalkmak, âşıkların yoludur, âriflerin mesleğidir. Bu konuda taassup gösteren bir zavallının hazin ve feci âkıbeti, “Gülzar-ı Aşk”da şöyle anlatılıyor:

Fütuhat-ı Kenzü’l-Kur’an adındaki Fatiha tefsirinde belirtildiğine göre, Bursa’da medfun müfessirlerden ve Halveti şeyhlerinden Ahmed el-Gazzi (Gazzeli) hazretlerinin zamanında bir Cuma günü Mevlid-i Şerif meclisi kuruluyor. Sıra, Peygamber Efendimiz'in doğum ânını dile getiren beytin okunmasına gelince, orada bulunan Bursa kadısı Mehmed Efendi, aşırı taassubundan dolayı ayağa kalkmıyor. Bu edepsizce hareketini, Ahmed el-Gazzi hazretlerine söylüyorlar. Hz. Şeyh de, “Biz onunla Huzur-u Muhammedi’ de hesaplaşırız!” cevabını veriyor.

Enderun’dan çıkma Niğdeli Ali Ağa, namındaki mübarek bir zat o gece şöyle ibretamiz bir rüya görüyor: Bir yüce divan kuruluyor. Resul-ü Ekrem Efendimiz göz kamaştırıcı bir tahtın üstünde oturmaktadır. Bütün sahabiler, büyük bir saygıyla, azim bir hürmetle Huzur-u Nebi’de beklemektedirler.

O sırada Hz. Şeyh, bu manevi meclise gelip “Yâ Resulallah! Bugün senin veladetine tâzimen Mevlid-i Şerif okutturdum. Ümmetinden Kadı Mehmed Efendi taassup gösterdi, edeben kıyam edilmesi gereken yerde ayağa kalkmadı. Böylece hürmette çok büyük bir kusur etti. Cezalandırılmasını rica ederim!” diyor. Efendimiz, hemen Hz. Ömer’e dönüp “Yâ Ömer! Git, o edepsizi katlet!” buyuruyor.

Ali Ağa, sabahleyin erkenden dergâha gelip gördüğü bu rüyayı Hz. Şeyhe anlatıyor. Şeyh de “Ali Ağa, gördüğün gibi oldu, cevabını veriyor. Sabah olur olmaz, Bursa’da bir hareket başlıyor. Mehmed Efendiyi bu gece Dinlendi Camii’nin önünde katletmişler, deniliyor. Herkes büyük bir heyecanla bu feci manzarayı seyre gidiyor.

Gerçekten de Mehmed Efendi’nin gövdesi başsız olarak orada yatıyordu. Durum, hükümet yetkilileri tarafından anlaşılınca eşini sorguya çekiyorlar. Kadın şu ilginç cevabı veriyor:

Yatsı namazını kıldık, kapıları kapattık. Ehlim Mehmed Efendi ile yatağa girdik. Gece yarısı bir gürültü koptu. Uyanıp baktım ki odanın tavanı yarılıp, gayet heybetli bir adam aşağı indi ve bana hitaben “Kadın, şöyle dur” dedi. Kocamı aldı, tavana çekilip gitti. Bu dehşetli manzarayı gözlerimle gördüm. Sonra ne oldu anlayamadım.

Bu satırları okuduktan sonra, olmaz böyle şey diyenler çıkarsa, onların da taassup gösterenler arasına girmelerinden korkulur!

İstanbul’da Osmanlı padişahları, valide sultanlar ve diğer devlet adamları tarafından inşa ettirilen tarihi camiler, mabed olmanın dışında harika birer sanat eseri olarak da karşımıza çıkmaktadır. İşte bu özelliklerinden dolayı bilhassa selatin camileri denilen bu ibadethaneler edebiyatın da konusu olmuştur. Başka söze ne hacet, ünlü şairlerimizin kaleme aldığı cami şiirleri cami edebiyatının en canlı malzemelerini teşkil etmektedir.

Örnek vermeye Yahya Kemal’den başlayacak olursak, Kânuni devrinin muhteşem eserlerini yansıtma bakımından en büyük pay sahibi olan Süleymaniye Camii, Mimar Sinan’ın dehasını bütün ince ve derin çizgileriyle gözler önüne serdiği gibi, Yahya Kemal’in “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” adıyla kaleme aldığı şiir de, bu mabedin ne büyük bir sanat eseri olduğunu en ârızalı kulaklara bile fısıldamış, görme duygusunu hayli yitirmiş gözlere bile göstermiştir. Bir başka ifadeyle, mimarlık sanatıyla edebiyat sanatı bütün güzellikleriyle iç içe girerek bu muhteşem mabedi daha ihtişamlı bir hale getirmişlerdir.

Yahya Kemal’in hemen hemen bütün yazılarını ve şiirlerini toplayarak, tanzim ve tasnif ederek kültür dünyamıza büyük bir hizmette bulunan merhum Nihat Sami Banarlı, 1964’de İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi’nin II. sayısında “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” başlıklı yazısına şu cümlelerle başlıyor:

“Yirminci asır Türk edebiyatının, engin destan ruhuyla söylenmiş bir manzumesi de ‘Süleymaniye’de Bayram Sabahı’ şiiridir. 6 bölüm ve 86 mısra tutarındaki bu dini – milli manzume bilhassa Malazgird’den bu yana Anadolu ve Balkanlar Türkiye’sinde yerleşen Türkiye Türklüğü’nün şiiridir.

Bu şiirin zevkine varmak için onu okumak veya dinlemek yeter. Ancak şiirin ruh ve mânâ âlemine girmek, onu meydana getiren tefekkür heyecanına varabilmek için duyulması, düşünülmesi, bilinmesi gereken noktalar vardır. Bunların başında Yahya Kemal’in Türk Tarihi’ne özel bakışı gelir. Yahya Kemal Türk tarihini başlıca iki bölüm dahilinde düşünür. Bunlardan biri başlangıçtan Malazgird’e kadar Türk tarihi, ikincisi de Malazgird’den bu yana Türkiye Tarihi’dir. Büyük şaire göre bizim en mühim tarihimiz bu ikincisidir. Çünkü bu tarih, eski Ortaasya topraklarından ayrı ve tamamıyla yeni bir vatanda, yeni bir tarih ve coğrafya kaderi içinde meydana gelmiştir. Yeni tarih, başta Türklük, İslam imanı ve vatan coğrafyası olmak üzere Türkiye Türklüğünü meydana getiren daha nice unsur ve faktörlerin aziz bir sentezidir.”

Okuyucularımızın “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” adıyla inşâd ve inşa edilen bu edebi âbidenin sırlarına daha fazla vakıf olmaları için girizgâhını naklettiğimiz yazının tamamını dikkatle gözden geçirmeleri gerekiyor.

“Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede / Bir mehabetli sabah oldu Süleymaniye’de” beytiyle başlayan bu muhteşem şiirin tamamını buraya alamayacağımıza göre, biz yine Nihat Sami Banarlı’yı dinlemeye devam edelim. Meşhur edebiyat tarihçimiz 24.7.1973 tarihli Meydan Mecmuası’nda “Büyük Hendese” başlığıyla bir makale yayımlıyor ve manevi dünyamızda ılık rüzgârlar estiren bu konuyu bir kere daha bize şöyle anlatıyor:

“’Milletimize veya insanlığa yapılacak büyük vazifeleriniz varsa, Allah, size bu vazifeleri yapacak zamanı bahşedecektir.’

Vaktiyle, kendisine çok inandığım bir büyük insan, bana böyle söylemiş, beni, yaşamaktan ümit kestiğim bir hastalık ânında bu sözlerle teselli etmek istemişti. Bu sözleri kendim için değil, fakat milletimize ve insanlığa hizmeti olacak bütün değerli insanlar için temenniye ve inanmaya layık bulmuştum. İnsanlık tarihine bu gözlerle baktığım zaman kaderin inanılmaz mucizelerini görmüş, düşünmüştüm.

Hazreti Peygamber'in hayatını bir örümcek nasıl kurtarmıştı. İstiklal Savaşı kahramanının kalbine saplanacak bir kurşunu bir saat, nasıl geri çevirmişti? Ve, buna benzer gaipten emir almış tılsımlı ve mânâlı nice vak’alar hafızamda sıralanmıştı.

Benim, hayatta bizzat tanıdığım ve mesut bir tesadüfle yıllarca yanında bulunup feyiz aldığım, alırken de kendisinin nasıl bir feyiz kaynağı olduğuna defalarca şahit olduğum bir Türk büyüğü Yahya Kemal’dir.

Yahya Kemal’in ‘Süleymaniye’de Bayram Sabahı’ şiirinin uzun, çok uzun yıllar kaplayan mimarisini tamamlaması yolunca bir hizmetim de olmuştu. Büyük şairin geçirdiği hastalıklar içinde bilhassa bu şiiri bütünlemek için yaşadığımı âdeta hissetmeye başlamıştım. Hadiseler, bu hissimde yanılmadığımı gösterdi. Yine güzel bir talih eseri olarak, onun bir çok şiirlerini bitirmesi ve neşretmesi yolunda âdeta, haddimi aşmak bahasına bir ısrarım olmuştu. ‘Süleymaniye’de Bayram Sabahı’ yanında, daha 20’ye yakın şiiri, büyük şair bu hızla ve benim ısrarımla tamamlamış ve neşrine izin vermişti.

11 Mart 1956 tarihinden 16 Haziran 1957 tarihine kadar süren zaman içinde her hafta bir şiiri, Hürriyet gazetesinde neşrolunurken bu şiirlerin vatan sathında uyandırdığı geniş alakayı haber aldıkça ‘bitmemiş şiirleri’ üzerinde devamlı bir çalışma şevki duymuştu.

Fakat bu şevke rağmen mutlaka emsalsiz kompozisyon olmasını istediği ‘Süleymaniye’de Bayram Sabahı’nın o bir türlü gelmek bilmeyen bazı mısraları, yine de sânihasının yollarında gecikiyordu.

Bu büyük şiirin neşri bu yüzden ancak 55. haftada başlayabildi. Bu şiirin söylenişinin ve tamamlanışının hikâyesi uzundu. Fakat şimdi düşünüyorum ki, eğer o ısrarlı çalışma ve o haftaların büyük şevki olmasaydı Türk edebiyatı bugün Hürriyet’te neşrolunan şiirlerin bir çoğundan ve bilhassa ‘Süleymaniye’de Bayram Sabahı’ gibi şaheser bir şiirin tamamlanmış şeklinden mahrum kalacaktı.

Çünkü bu büyük şiiri bitirip neşrettikten sonra, Yahya Kemal zamanla âdeta uhrevileşmişti. Yavaş yavaş başka bir âleme ait bir insanın ilahi çehresini alıyor ve yüzüne sanki nur iniyordu. Görünmez bir ışık âlemine açılan bir pencerenin ziyası, onu aydınlatmaya başlamıştı. Vahim hastalığının, o acı neticeyi niçin yıllarca ve yıllarca geri bıraktığını bu hadisenin – onun tabiriyle – ledünnî mânâsında kavramıştım.”

Değerli edebiyat tarihçimiz Nihat Sami Banarlı, kıymetli şairimiz Yahya Kemal Beyatlı’nın bu müstesna şiirinin hikâyesini işte böyle anlatıyor.

Bu bahsin eksik kalmaması için merhum Ârif Nihat Asya’nın aynı konudaki şu dörtlüğünü de kaydedelim:

Dağ parçası kubbeler ufaktan iriden

Gel haşmeti gör, yandan, ilerden, geriden

Bir mûcize devrinde Sinan Erciyes’i

İstanbul’a dikmiş getirip Kayseri’den

Mehmet Âkif’i unuttuğumu zannetmeyiniz. Evet, İstiklal Marşı şairimizin kaleminden çıkan ve Fatih Camii’ni tasvir eden bir şiiri var ki, tam bir edebiyat şaheseridir. İlave olarak söylemek gerekirse, bu şiirin zevkine tam varmak için Mithat Cemal’in yaptığı uzun ve ilgi çekici açıklamaları da dikkatle okumak gerekiyor. Bu şerhler Sebilürreşad Mecmuasında peyderpey neşredildi.

Cami şiirleri deyince Rıza Tevfik Bey’i de unutmamak gerekir. O da fetret devrinde bir gün Edirnekapı’daki Mihrimah Sultan Camii’ni ziyarete gidiyor. Bu tarihi mabedi metruk ve perişan bir vaziyette görünce “Harap Mabed” başlığıyla şu şiirini kaleme alıyor:

Vardım eşiğine yüzümü sürdüm

Etrafını bütün dikenler almış

Ulu mihrabında yazılar gördüm

Kim bilir ne mutlu zamandan kalmış?

Batan güneşlerin ölgün nigâhı

Karartıp bırakmış o kıblegâhı

Mazlum bir ümmetin bahtı siyahı

Viran kubbesine gölgeler salmış

İslam’ın bahtiyar bir zamânında

Âb-ı hayat varmış şadırvânında

Şimdi harap olan sâyebânında

Dem çeken kuşların ömrü azalmış

Âyât-ı hikmet var kitâbesinde

Bir ders-i ibret var hitâbesinde

Bağ-ı cennet olan harâbesinde

Tekbir sadaları artık bunalmış

Hey Rıza secdeye baş koy da inle!

Taşlar dile gelsin senin derdinle!

Efsâne söyleyim; ağla, hem dinle

O şerefli mâzi meğer masalmış!

Rıza Tevfik 1930.

Son olarak ve hiçbir yorum yapmayarak Nazım Hikmet’in “Sekiz Yüz Elli Yedi” başlığıyla ve Vâlâ’ya ithaf etmek suretiyle yayımladığı şiiri de sizlere takdim ediyorum:

İslam’ın beklediği en şerefli gündür bu

Rum Konstantıniyyesi oldu Türk İstanbul’u!

Cihana karşı koyan bir ordunun sâhibi

Türk’ün genç padişahı, bir gök yarılır gibi

Girdi “Eğrikapı”dan kır atının üstünde;

Fethetti İstanbul’u sekiz hafta üç günde!

O ne mutlu, mübarek bir kuluymuş Allah’ın

“Belde-i Tayyibe”yi fetheden padişahın

Hak yerine getirdi en büyük niyazını

Kıldı Ayasofya’da ikindi namazını

İşte o günden beri Türk’ün malı İstanbul

Başkasının olursa yıkılmalı İstanbul

Not: Sekiz yüz elli yedi: Miladi 1453 İstanbul’un fethi

(Nazım Hikmet – İlk Şiirler, Adam Yayınları: 1987)

Bâbıâli’nin en renkli şahsiyetlerinden, kalemi son derece işlek fıkra muharrirlerinden biri de, Refi Cevad Ulunay’dı. Onun Milliyet gazetesinde “Takvimden Bir Yaprak” başlığıyla yayımladığı günlük yazıları ben de daha lise yıllarımda büyük bir zevkle okuyordum. Adı geçen gazeteyi de zaten onun için alıyordum. Böyle benim gibi daha başka tiryaki okuyucularının olduğunu da ayrıca biliyordum. Mesela bunlardan biri de kültür dünyamızın önemli isimlerinden merhum Nezih Uzel’di. Kendisinden bu kıdemli gazetecimizle ilgili epeyce hatıra dinlemiştim. Nezih Bey, bunlardan bir kısmını Mehmet Şevket Eygi’nin sahibi olduğu “Yeni Gazete”de ve daha başka yayın organlarında neşretti.

Refi Cevad Ulunay görmüş geçirmiş bir insandı. Basın hayatına atıldığı ilk günden vefatına kadar acı tatlı birçok macera yaşadı. İttihat ve Terakki’nin amansız muhalifi olduğu için o da Sinop’a sürgüne gönderildi. Nitekim bir yazısında “Bizde matbuatın çok acı günler geçirdiği devir, İttihat ve Terakki devri idi. Bunun en ağır sıkıntısını biz yaşadık” diyor ve şunları ilave ediyor:

“Dayak, kurşun, idam gibi zulümlerin en hafifi sürgündü. Fakat İttihat ve Terakki öyle bir iki kişiyi sürgüne göndermekle yetinmiyor, toplu sürgünler yapıyordu. Mesela Mahmut Şevket Paşa’nın öldürülmesini bahane ederek bir gecede binlerce adamı tevkif etti, bir kısmını astı. 850 kişiyi de sabahın alaca karanlığında Sirkeci’den Bahr-i Cedid adlı köhne ve eski bir vapura bindirerek Sinop’a sürdü.

İttihat ve Terakki’de ne kadar haşerat varsa sürgünlerin sevkinde vazife almışlardı. Gün ışıdığı zaman bu 850 kişinin çoluğu çocuğu, hısımı akrabası, kayıklarla vapurun etrafını aldılar ‘Babacığım!’ ‘Kardeşim!’, ‘Evladım!’, ‘Anneciğim!’, ‘Efendiciğim!’ feryatları ayyuka çıkıyordu.

Biz asıl konumuza, onun basın hayatına dönelim.

1918 yılında Mütareke ilan edilince İstanbul’a döndü ve Alemdar gazetesini çıkarmaya başladı. Hayatından söz eden kaynaklar, Milli Mücadele’ye muhalefet etmesini İttihat ve Terakki’ye duyduğu kin ve düşmanlığa bağlamaktadırlar. Neticede o da suçlu bulunarak yüz elliliklerin arasına katıldı, yirmi yıl yurtdışında yaşadı. Cünye’de Refik Halit Karay ve filozof Rıza Tevfik ile oturdu. On yedi yılını da kahırlarla Paris’te geçirdi. Bu çileli hayat onun için bir tekâmül devri oldu. 1938’de çıkarılan af kanunuyla yurda döndü ve tekrar basın hayatına atıldı. Mevlevi meşrep bir gazeteci olan Refi Cevad Bey 4 Kasım 1968’de vefat etti ve Konya Mevlâna türbesinin karşısındaki Üçler mezarlığına defnedildi.

Refi Cevad Ulunay siyasetin dışında, tarih, edebiyat, şiir, hatırat… her konuda yazıyordu. Bu vesileyle belirtmek gerekirse, onun bu kültürel yazıları toplanıp bir araya getirilse tam bir külliyat ortaya çıkar.

Kendisiyle yapılan bir röportajdan yola çıkacak olursak, Refi Cevad Bey, 1909 yılında Galatasaray Lisesini bitiriyor. O zaman Tevfik Fikret, hangi mesleği tercih edeceksiniz diye sorunca, yine kendisi cevap verip, “Sen, kalem mesleğinde bulunmalısın” diyor. Bunun üzerine Ulunay, Tanin gazetesinde işe başlıyor. Görevi de saray muhabirliğidir. Ayrıca siyasi muhabirlik de yapacaktır. O zamanlar Bulgar ve Sırp kralları İstanbul’a gelmişlerdi. Ulunay, iki gün süreyle kralları adım adım takip ederek yaptıkları temaslarla ilgili yazılar hazırladı.

Misafir krallar gittikten sonra bir gün Saray-ı Hümâyûn kâtibi Hafız İsmail Hakkı Bey, kendisini odasına çağırdı ve “Misafirlerimizi ağırlamak hususundaki mesainizi Zât-ı Şâhâne takdir buyurdular ve size şunu ihsan ettiler” diyerek, kırmızı bir kese verdi. Bunun üzerine Refi Cevad itiraz edip, “Nasıl olur? Gazetem benim her türlü zahmetimi maddi manevi karşılamaktadır” deyince İsmail Hakkı Bey, “Padişahın ihsanı böyle karşılanmaz, öpüp başınıza koyacaksınız ve teşekkür edeceksiniz” cevabını veriyor.

Bu cevaptan çok heyecanlanan genç Ulunay, uzatılan keseyi alıp saygılı bir şekilde geri geri çekiliyor. Arkasını göremediği için odanın ortasındaki geniş mangala çarpıyor. Mangaldaki ateşler dökülüyor ve etrafa kıvılcımlar saçılıyor. Odayı bir anda koyu dumanlar kaplıyor. Büyük bir şaşkınlık yaşayan Ulunay, birden kendini toplayıp, uşakların “Koşun, koşun, söndürün!” diye telaşlı bağırışları arasında yavaşça dışarı çıkıyor. Ortalıkta kimsenin bulunmadığına kanaat getirince hemen köşeyi dönüp tenha bir yerde keseyi açıyor. Kırmızı keseden avuçlarına tam otuz beş sarı altın dökülüyor. Bu, bir servet demekti.

İşte Refi Cevad Ulunay’ın gazetecilik hayatı böyle bir ihsan-ı şahane ile başlıyor. Ayhan Yetkiner, “Konuşan Kalemler” adlı kitabında konuyu daha ayrıntılı anlatıyor.

Refi Cevad Ulunay, benzeri bir hadiseyi de diğer bir yazısında dile getiriyor. Buna göre, Sultan İkinci Abdülhamid Han, kalem erbabına çok yardımda bulunmuştur. Birini, bir yere sürgüne gönderirse onu mutlaka ya bir memuriyete tayin ediyor ve maaş bağlıyordu. Padişah, kendisine verilen kasidelerden ziyade, düşüncelerini ifade eden yazıları seviyordu. 1904-1905 yıllarında, Rus-Japon savaşında Rusların hezimeti üzerine şair Üsküdarlı Talat Bey, uzunca bir şiir yazmış ve Rusların hava yumuşadığı zaman son darbeyi yiyeceklerini tahmin ve temenni ederek bir cinas yapmış ve “Ey Rus! Çözülsün hele bir kerre şu donlar / Elbette sever silsileni korkma Japonlar” demişti.

Bu manzumeyi Abdülhamid Han’a okuyorlar. Çok beğeniyor, Talat Bey’e üç yüz altın gönderiyor. Sultan Abdülhamid Han, Hürriyet için mücadele edenlerden yalnız Mithat Paşa ile Namık Kemal’in samimi olduklarına inanıyordu. Namık Kemal, vefat edince masrafları “Cîb-i Hümayun”dan (padişahın kesesinden) verilerek sanatkârâne bir mezar taşı yaptırmıştı. Araya girip söylemek gerekirse, padişahın bu türlü güzel icraatına daha başka örnekler de verilebilir. Mesela, Muallim Naci’nin Sultan İkinci Mahmud Haziresi’ndeki kabrini de, yine masraflarını bizzat ödeyerek aynı padişah yaptırdı. Baş taşında ise şairin kendine ait olan şu beyit yazılıdır:

Hakperestim arz-ı ihlâs ettiğim dergâh bir

Bir nefes Tevhid’den ayrılmadım Allah bir

Bu yazıyı yine Refi Cevad Ulunay’ın kaleminden çıkan bir tespitle bitirelim.

Merhum “Kitap Merakı” başlıklı yazısında şöyle diyor:

“Rahmetli hocamız Hacı Zihni Efendi:

-

Şarkın ilimdeki kudretine bakınız ki, bu kadar kitap yıllardan beri atıldığı, yakıldığı ve türlü yollarla yok edildiği halde yine de bitmiyor, demişti.

Bizde kitaba, hele son zamanlarda hiç de kıymet verilmiyor. Ağırdır, yerinden kalkmaz, toz kaplar denilir. Bunun için de bir evden eşya satılmaya başlanırsa önce kitaptan başlanır. Pek çok ev hanımı bilirim ki, kocalarına ayak diretmişler:

-

Ben kitap istemem. Ya onlar ya ben, diyecek kadar ileri gitmişlerdir ve dediklerini de yaptırmışlardır.

Bazıları da kitapları ciltleri için severler. Salonlarında güzel bir mobilya içinde, hepsi bir boyda maroken ciltli kitaplar salon için bir süstür. Ama kitabın adı, “Ben Kocamı Nasıl Aldattım” imiş. Bunun ne önemi var? Mesele mazrufta değil, zarftadır.

Kitap merakına Bibliyofili, kitap deliliğine de Bibliyomani denilmektedir. Mesela eski Hazine-i Hassa Muhasebecisi Halis Efendi merhum bir bibliyofildi fakat Bakırköylü Mazhar Bey merhum Bibliyoman’dı. Mazhar Bey, kazandığını, kazanacağını kitaba verirdi. Sandıklar dolusu kitap dostlarının, tanıdıklarının dolaplarında, tavan aralarında sürünür, zavallı Mazhar Bey, üstte yok, başta yok… Fakat yine kitaba para bulur, hatta Sahaflarda son meteliğine kadar kitaba verdikten sonra, cebinde yol parası da kalmadığı için, kitapları yüklenerek Bakırköy’e kadar yaya gittiği de olurdu. Vefatından sonra kim bilir bu kitaplar ne oldu?

Fakat bu kılık kıyafet düşkünü adam konuşmaya başladığı zaman dinleyenleri mest ederdi.

Yine Paris’te böyle bir kitap delisi gördüm ki, bütün hayatı Milli Kütüphane’de geçerdi. Sabahleyin erkenden kütüphanenin kapısında bekler, açılır açılmaz girer ve masasına giderek okumaya başlardı. Öğle vakti olduğu zaman adeta zorla çıkartırlar. Uzağa gidemez, kütüphanenin karşısındaki mahalle bahçesinde, bir mendile sarılı olarak beraberinde getirdiği iki hazır lop yumurtayı ekmeğine katık eder ve kütüphaneye koşardı. O, bir kitap meraklısından ziyade okuma delisiydi.

Acaba kendini dünyanın en büyük zevki olan mütalaaya verdiği için deli o muydu, yoksa ‘lüzumsuz eşya’ diye baba yâdigarı eserleri yok pahasına satanlar mı? Eğer insanlar için mutlaka bir cinnet mukadderse ben birincisini tercih ederim.”

Refi Cevad Ulunay’ın, dolunay gibi aydınlatıcı böyle daha nice yazıları olduğunu haber vermek isterim.

ali emiri divanı
Bezmi Nusret Kaygusuz’un, kütüphanemde üç kitabı bulunuyor. Bunlardan biri Şeyh Bedreddin Simaveni, diğeri Kurumuş Pınar, öteki de Bir Roman Gibi ismini taşıyor. Bu sonuncusu adından da anlaşıldığı gibi, bir roman üslubuyla kaleme alınmış. Yazar, Meşrutiyet’te, İstibdat’ta, Demokrasi Yolunda, Aralık Faslı, Maarifte, Milli Mücadele’de, Ticaret’te, Maliye’de başlıklarıyla çoğunluğunu tanıdığı; gördüğü ve bildiği şahısların teşkil ettiği hatıralarını anlatıyor. Bir hüküm vermek gerekirse, eser, tarih ve edebiyat meraklılarına kendisini ilgiyle okutturuyor. Ben de büyük bir alakayla okudum ve bazı bölümlerin altını çizdim. 1955’te İzmir’de neşredilen bu kitabın “Meşrutiyet’te” başlıklı kısmında ve altı çizili satırlarda Ali Emiri Efendi’den söz ediliyor. Bezmi Nusret Kaygusuz biraz da soyadının ilhamıyla olsa gerek, Ali Emiri Efendi’den kaygusuz bir üslupla şöyle bahsediyor:

“Hâlî (boş) zamanlarda Divan Yolu’nda Abdullah Çavuş’un Diyarıbekir Kıraathanesi’ne çıkardım. Buranın başlıca müdavimi Diyarıbekirli Ali Emiri Efendi idi. Bu zatla çok görüşür, kendisinden istifade ederdim.

Ali Emiri Efendi (1857-1924) kitabiyat ve antoloji bahislerinde geniş malumat sahibiydi. Herhangi bir şair veya edibin bütün sülalesini ezberden bilirdi. Mesela Telemak mütercimi Yusuf Kâmil Paşa’nın ismi zikredilse derhal bunun Arapkir’de ne vakit doğduğunu, Kavalalı Mehmet Ali Paşa’ya nasıl damat olduğunu, sadarete nasıl geçtiğini ve ne yaptığını, zevcesi Zeynep Kâmil Hanım’ın hususiyetlerini, Süleyman Nazif’ten bahis açılsa, büyük babası İbrahim Cehdi’nin, pederi Diyarıbekirli Said Paşa’nın bütün menakıbını anlatırdı.

Gözleri az gördüğü için hep pertavsızla okurdu. Bütün mesaisini antoloji ve bibliyografi üzerinde teksif edecek yerde hep yanlış istikametlere doğru giderdi. Bazı padişahların yazdıkları şiirleri tahmis veya tesdis etmeye uğraşır ve bu boş şeylerle övünürdü. O cümleden noktasız, bir sürü nazımlar yazmış ve onları divan şekline koymuştu. Çok şükür ki bastıramadı.

Meşrutiyetin ilanı üzerine, Âmid isminde bir derginin neşrine teşebbüs etmiş ise de ancak beş altı nüsha kadar çıkarabilmiştir. Diyarbakır’da hüküm süren ‘Müluk-ü Artukiye’ hakkında matbu bir eseri vardır. Keza ‘Tezkire-i Şuara-yı Âmid’ namında bir eser de bastırmıştır. Kitabın münderecatı tetkike ve ciddi araştırmalara müsteniddir. Fakat mübarek adam, bunda da bahsettiği şairlerin bazı gazellerini tanzirden vazgeçmemiştir.

Bir sene kadar Tarih Encümeni âzâlığında bulundu. Asıl bu gibi işlerde çalışması gerekirken daima kaçınırdı. Belki de beklediği kadar takdir görmediği için küskündü. En büyük hizmeti memlekete hediye eylediği emsalsiz ‘Millet Kütüphanesi’dir. Bu kütüphane için kendisi şöyle demiştir: ‘Kimseden yardım görmeksizin sırf kanaat ve tasarrufumla on üç bin kitap tedarik ettim. Bunların içinde el yazısıyla yazılmış öyle nadir ve kıymettar, öyle müzeyyen ve musavver Şark kitapları vardır ki, henüz medeniyet âleminin gözleri görmemiştir. Böyle değildir, diyen bulunursa buyursun, kütüphanem meydandadır’

Onun fazl ve kemalinden istifade etmek üzere yanına gelenler çok olurdu. Faik Reşad, Amasya Tarihi’nin müellifi Hüsameddin Efendi, İbnülemin Mahmud Kemal da bu meyanda idi. Ziyaretçilerden de çok faidem olurdu. Baha Tevfik de ara sıra yanımıza gelirdi. Fakat Ali Emiri Efendi çok muhafazakâr, Baha ise fazla radikal oldukları için bir türlü imtizaç edemezlerdi. Ben onun nabzına ve huyuna göre hareket ederdim. Ve daima takdir ve iltifatına nail olurdum.”

Ne dersiniz, sondan mı başlayalım? Ali Emiri Efendi iyi ki muhafazakâr biriymiş. Öyle olmasaydı, nadir ve kıymettar, müzeyyen ve musavver Şark yazmalarını bin bir zahmetle toplayıp muhafaza edemezdi. Merhum mührünü ‘Millet Kütüphanesi Nazırı’ diye kazdırmıştı. Bana göre, “Millet Kütüphanesi Muhafızı” deseydi belki daha isabetli olurdu. Taassupsuz muhafazakârlık muhakkak ki takdire şâyândır. Böyle bir zatın da, Baha Tevfik gibi tevfik-i ilahiye mesafeli bir adamla kaynaşamaması yadırganacak bir durum değildir.

Asıl söylemek istediğime gelince, Bezmi Nusret Kaygusuz, kendine göre kısa bir Ali Emiri Efendi portresi çizmiştir ve bunda yadırganacak bir şey yoktur. Asıl garibime giden husus, Bezmi Nusret Bey’in Ali Emiri Efendi’nin divanından bahsederken, çok şükür ki, bastıramadı, cümlesini kullanmış olmasıdır. Belirtmeye bile gerek yoktur ki, bir müellifin eserinin, bir şairin divanının basılamamasından sevinç duymak ve bu sevinci dile getirmek insanın merak duygusunu fena halde tahrik eder. Şimdi ben de mukabeleten bu şiir külliyatı şükürler olsun ki, basıldı diyorum ve Ali Emiri Divanı’nı kısaca tanıtmak istiyorum.

Ali Emiri Divanı 2020 yılında “Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı” tarafından 1328 sayfalık hacimli bir eser olarak neşredildi. Sadık Yazar ve Mustafa Uğurlu Arslan beylerin hazırladığı divanın editörü ise Günay Kut Hanım olarak görülüyor. Eserin baş tarafında Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın takdim yazısıyla hazırlayanların önsözünden sonra “Ali Emiri Efendi’nin Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri” başlıklı inceleme yer alıyor. Sahasının uzmanı olarak tanınan ve bilinen Prof. Dr. Günay Kut Hanım’ın bu incelemesi, bize Ali Emiri’nin hayatı, şahsiyeti ve eserleri hakkında sağlıklı ve doyurucu bilgiler veriyor. Divanın asıl metni 197. sayfadan itibaren başlıyor.

Klasik divan geleneğine uyularak Ali Emiri Efendi divanında da -tabii ki- önce Münacat’a, sonra Na’tlara yer veriliyor. Bu divanın öteki divanlardan farklı bir yönü şu ki, eserde diğer İslâm büyükleri hakkında da mebzul miktarda şiir var. Sırasıyla Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Fatıma, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Hz. Mevlânâ hakkında söylenen şiirler de bahsi geçen divanın ayrı bir özelliği olarak karşımıza çıkıyor. Ayrıca son devir Osmanlı padişahları olan Abdülaziz, Abdülhamid, Sultan Reşad ve Sultan Vahdeddin hakkında kaleme alınmış şiirler de yine bu divanda okuyucuyla buluşuyor. Sultan Abdülhamid’in tahtından indirilişiyle ve son yoluculuğuyla ilgili iki şiir ayrıca dikkati çekiyor. Okuyucularımızın da merak edeceğini düşünerek bu iki şiiri aşağıya kaydedelim:

Padişahın hal’ edilmesini konu alan Tarih şöyle:

Şeh-î Cem mertebe Sultan Hâmid’in hayfâ

Ba’dezin saltanatı mülk-i ferağa düşdü

Bir takım lütfuna küfrân eden erbâb-ı fesâd

Koşdular her birisi sol ile sağa düşdü

O hümâ himmeti hal’ eylediler hâinler

Bülbülân susdu bugün zemzeme zağa düşdü

Eyledi gonca-i maksûdunu millet zâyi

Bağbân girdi hazân sûreti bağa düşdü

Geliniz ağlayalım memleket elden gidiyor

Oldu târih-i müessif, “söz ayağa düşdü”

(1327)

Padişahın rıhletine (göçüşüne) söylenen Tarih de ikinci hüzün verici şiir olarak karşımıza çıkıyor:

Şeh-i âl-i güher Abdülhamid Hân-ı melek-haslet

Cihâna bin iki yüz doksan üçde padişah oldu

Otuz dört yıl semâ-yı adli etdi gün gibi tenvir

Küsûfa uğradı âhir cihân zulmet-penâh oldu

Teessüfle görürdü milletin hâl-i hatarnâkin

Dokuz yıl da serir-i inzivâ üstünde şâh oldu

Peşiman oldu millet lâkin ol Hakân vefat etdi

Münevver na’şına toplandı herkes özr-hâh oldu

Kirâmen kâtibine eyledim târihin istifsâr

Dedi “Abdülhamid Hân vâsıl-ı kurb-i İlah oldu

(1336)

Ali Emiri Efendi’nin biyografisinden söz eden hemen her yazıda onun samimi bir dindar olduğu, Osmanlı hanedanına büyük bir muhabbet beslediği dile getirilir. Divanında yer alan şiirlerin birçoğu da bunun böyle olduğunu zaten açıkça göstermektedir.

Ben bu yazımda divanın sadece bu yönünü açığa çıkarmaya çalıştım. Halbuki adı geçen şiir bahçesinde rengârenk daha birçok çiçekler, güller bulunmaktadır. Ama unutulmasın ki çiçeklerin, güllerin az çok dikenleri de olur. Ve gülü seven dikenine katlanır. Yazımızın başında Bezmi Nusret Kaygusuz’un, Ali Emiri Divanı’nın basılmayışını şükürle karşıladığını belirtmiştik. Yukarıdaki sınırlı açıklamayı okuduktan sonra nasıl bir hüküm verilmesi gerektiğini siz değerli okuyucularıma bırakıyorum.

Muhtaç isen füyûzuna eslâf pendinin

Diz çök önünde şimdi Emiri Efendi’nin

Yahya Kemal

Kültür dünyamızın ve Milli Eğitim tarihimizin seçkin şahsiyetlerinden biri de merhum Muallim Cevdet Bey’dir. Onun hem Milli Eğitim sahasında hem de genel kültür konularında tam bir ayaklı kütüphane olduğunu, Osman Nuri Ergin, 748 sayfalık kitabında uzun uzun anlatmaktadır. Bu vesileyle belirtmek isterim ki Milli Eğitim camiamızın böyle bir esere bigâne kalması büyük bir eksikliktir.

Muallim Cevdet bütün ömrünü talebe yetiştirmeye vakfettiği için, ayrıca genç denilebilecek bir yaşta vefat etmiş olmasından dolayı kendisinden beklenilen eserleri kaleme alamadı. Yazmaya başladığı bazı eserler de -maalesef- yarım kaldı. Mesela, “Tarihi Sözlük” bunlardan biridir. Merhumun bu çok önemli çalışmasının ancak altı forması basılabilmiştir. Onun diğer bir önemli eseri ise 450 sayfalık “İbn-i Battuta’ya Zeyl” isimli araştırmasıdır ve bu eserini yazarımız Arapça olarak kaleme almıştır.

Muallim Cevdet’in küçük çaplı eserlerinden biri de “Zamanımızda Usul-ü İnşa ve Muhabere” adını taşımaktadır. 358 sayfalık bu kitabın ikinci bölümü sanki bir “intihabat” (seçmeler) mecmuasıdır. Eskiler bu isim altında hazırladıkları kitaplarda seçme şiirlere, önemli metinlere yer verirlerdi. Ayrıca “Güzel Yazılar” adıyla hazırlanan bazı kitapların olduğunu da biliyoruz. Yanlış hatırlamıyorsam Süleyman Şevket bu minval üzere bir antoloji hazırlamıştır.

İşte Muallim Cevdet’in de yukarıda ismini verdiğimiz kitabında böyle ilgi çekici konular bulunmaktadır. Mesela, “Mevlid-i Şerif Beni Terbiye Etti” başlıklı yazı bunlardan biridir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun kaleminden çıkan bu yazı, Osman Nuri Ergin Bey’in de dikkatini çekmiş olmalı ki onu da metin olarak eserine alma lüzumunu duymuş. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu sadece romancılığıyla tanıyan okuyucularımıza onun böyle cesur ve ilgi çekici yazılara da imza attığını hatırlatmak için “Mevlid-i Şerif Beni Terbiye Etti” başlıklı bu metni aşağıya alıyorum:

Ünlü romancımız dini edebiyatımızın şaheseri olan ve Süleyman Çelebi tarafından “Aşk-ı Nebi” ile kaleme alınan Mevlid-i Şerif’in hassas kulakları nasıl etkilediğini, hüşyâr gönülleri ne derece dalgalandırdığını şöyle anlatıyor:

“Dün Ayasofya, Beyazıt ve Şehzade camileri emsali görülmemiş bir cemaatle doluydu. Kadın erkek, çoluk çocuk binlerce Müslüman Eskişehir önünde şehit düşen mübarek din ve kan kardeşlerinin ruhuna ithaf edilen mevlid-i şeriflere iştirak için fevç fevç (grup grup) bu mabetlere koşuyordu. Biz bu müheyyiç (heyecan verici) izdihamı yalnız Ayasofya’da gördük. Fakat diğerlerini görenler de cami içlerinden avlulara taşacak kadar mehabetli cemaatlerden bahsediyorlar. Camilerimizdeki bu tezahürat bize eski zamanları hatırlattı. Dömeke, Golos zaferleriyle taçlanan 1898 Yunan seferinde de böyle sık sık camilerimizde içtimalar olurdu. Şühedanın ruhlarına mevlidler ithaf edilir, ordu için belagatli dualar okunurdu ve Ebedi Nusret temenni edilirdi.

O zamanlar Türklük, millet, halk mefhumları ve bunları ifade eden lehçe bizce henüz malum değildi. Bütün heyecanlarımız yalnız dini mahiyette mütecelli idi (tecelli ediyordu). Bütün zaferlerimiz birer mukaddes menkıbe haline girerdi. Büyük kumandanlarımızın muvaffakiyetini, şecaatini ve şehametini ancak ilahi bir tarzda teganni ederdik. İçimizde hissettiğimiz manevi kuvvete, ruhâni inşiraha esrarengiz şeyler karışırdı. Bundan daha evvelki zafer bayramlarımızı görmedim, bilmiyorum. Fakat beyaz sakallı Abdülezel Paşa’nın yağız çehreli Edhem Paşa’nın simalarıyla âdeta timsali bir mahiyet alan o gazamız çocukluğumun en tatlı, en silinmez hatıralarından birisidir.

Mensup olduğum milletin kuvvetine itimadı, mensup olduğum dinin hakikatine imanı ilk defa olarak zannederim o zaman öğrendim. Ondan sonra gençliğimiz bir sürü nikbet (talihsizlik) ve musibetlerle geçti. Hiçbir iyi gün görmedik. Kalbe endişe, korku, şüphe ve ümitsizlik veren zehirli bir hava içinde kavrulup gittik. İçimizden birçoğu imanını tamamen kaybetti. Bazıları bir zillet ve rezalet batağı içinde boğulup gitti. Kimimiz vâhi (boş) zevkler ve süfli hazlar vadisinde teselli aradık. Hülasa, bütün bedbaht nesil böyle perişan oldu. Dün birden bire kendimi o heybetli cemaatin içinde bulur bulmaz sandım ki, yeniden hayata doğuyorum. On yaşımdan otuz iki yaşıma kadar geçirdiğim meş’um (uğursuz) bir devrin bütün tesirleri ve bütün intibaları birdenbire üstümden sıyrılıverdi. Sanki bu devir bir kâbustu ve ben birden bire bu kâbustan uyanıyordum. Gençliğimi dolduran bütün o şüpheler, tereddütler, imanın zayıf düştüğü o buhranlı anlar, birtakım sahte ve müfsit bilgilerden hâsıl olma şeytani irfanın sıtmaları, hepsi bu mabedin havası içinde, bu cemaatin hararetinde eriyordu. Ağır bir hastalıktan sonra nekahat devrine girmiş bir hasta gibiydim. Meğer senelerden beri aradığım selamet yolu, senelerden beri beklediğim hakikat ne kadar yanımda imiş! Nafile yere nefes nefese birçok mürşidin peşinde koştum, birçok müncinin (kurtarıcının) yolunu bekledim, yıllarca istimdat ettim!

Rabbime bin kere hamd ü sena olsun ki, dünden beri hakikatin ve selametin bir cami ile bir cemaat haricinde bulunmadığını biliyorum. Beş on senedir Batı’ya uymak için açtığımız bütün o konferans salonlarında, halkı zorla topladığımız o miting meydanlarında görülen şeyler, işitilen sözler bir hocanın kıraat ettiği menkıbeden ve bu cemaatin sükûtu önünde bana ne kadar yavan ve boş göründüler. Meğer biz içinden çıktığımız hakiki âlemi bırakıp onun yanında kitaplardan öğrenilmiş sun’i (yapay) bir âlem icad etmek istemişiz ve bu âlemde hakkı, selameti aramışız. Hak ve selametin samimiyetinden, sıdkı hulusundan mürekkep bir hava dışında yaşayabileceğimizi sanmışız. Ve sınır boylarımızda askerlerimiz bizi ‘Allah Allah!’ nidalarıyla müdafaa ettiği sırada biz Allah’tan başka şeylere inanmışız!

Dün ilk defa bütün açıklığıyla anladım ki, bizim on seneden beri bu halka yaptırmak istediğimiz şeyler birer maymunluktan ibaretmiş. Niçin esas noktamız bu camiler olmamış? Niçin bu cemaati bir sokak kalabalığı haline sokmaya çalışmışız? Bu cemaat ki, bütün kuvvetini dininden alıyor. Bu cemaat ki, koca bir ümmetin bir kısmıdır ve evi, barkı, yurdu, vatanı ‘cami’dir. Başı sıkışınca sığındığı, kalbi inşiraha mazhar olunca gidip toplandığı yer bir camidir. O, ne milli kulüplerde, ne harsî konferans salonlarında, ne de siyasi miting meydanlarında burada hissettiği emniyeti, huzuru, munisliği bulabilir?

Münevverlerimiz halk mefhumunu Batı’ya göre anladıkları için bizim halkı da Batı’daki teşkilat usullerine göre idare etmeyi düşünüyorlar. Ve bu yolla yapılan tecrübelerin neticesizliğini görünce onu âtıl, mutaassıp, kabiliyetsiz bir kütle kabul ediyorlar. Halbuki halk bu münevverlerden oluşan sınıfın telkin ettiği sun’i, alafranga muhitin dışında kendine göre hayatını yaşıyor. Bu hayat ise, derûnî bir vecd ile daima müteyakkızdır. Heyecanlarını, kederlerini, sevinçlerini, öfkesini ve inşirahını göstermek için bizim yardımımıza ihtiyaç duymuyor. Bizim bulduğumuz vasıtaların ona lüzumu yoktur. Çünkü onun kendine göre sevkedici unsurları olduğu gibi yine kendine göre vasıtaları da vardır. Nitekim dün münevverlerimizden hiçbirinin haberi olmaksızın camilerimizde vuku bulan içtimalar böyle kendiliğinden olmuş, böyle teşviksiz, teşkilatsız sırf halkın (ümmetin diyecektim) ruhi saikleriyle, insiyaki bir şekilde vuku bulmuştur.

Dün ilk defa cahil ve âtıl bir kütle kabul ettiğimiz halk memleketin münevverlerine bazı ulvi hakikatlerin sırrını öğretti. Bunlardan biri, kalbin akıldan üstün olduğudur. İkincisi, sıdkın ve hulusun, imanın ve itikadın dışında kurtuluş yolu bulunmadığıdır. Üçüncüsü, millet ile ümmet mefhumlarını birbirinden ayırmamak gerektiğidir. 8 Nisan 1337.”

Süleyman Çelebi’ye, Muallim Cevdet’e ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na rahmet niyazıyla…

Hukuk camiasının yakından tanıdığı üç isim vardır ki, bunlardan biri Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar, diğeri Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, öteki de Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’dır. Bunların üçü de yakın tarihimizin tam bir yüz karası olan 27 Mayıs 1960 askeri darbesinin -ne yazık ki- şakşakçılığını yapmışlardır. Bilmem ki belirtmeye gerek var mı, bu çirkin hareketleriyle de ilmi ve hukuki şahsiyetlerine leke sürdürmekten çekinmemişlerdir. Halbuki diğer bir hukuk âbidesi olan Ord. Prof. Dr. Ali Fuad Başgil, böyle bir zillete düşmemiş, canı pahasına da olsa darbecilere karşı gerekli tepkiyi göstermiş, hatta yurt dışına giderek onlar aleyhinde ve hukuku müdafaa sadedinde kitaplar bile yazmıştır. Adları geçen üç şahsiyet ise -bir kere daha belirtelim- darbecileri alkışlamakla hayatlarının en büyük hatasını işlemişlerdir.

Şimdi gelelim madalyonun öbür yüzüne. Bu üç ünlü hukukçu İstanbul Müftüsü ve Diyanet İşleri Başkanı merhum Ömer Nasuhi Bilmen’in 6 ciltlik âbidevi eserine ,“Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu” isimli muhalled külliyatına birer takriz yazmaktan kendilerini alamıyorlar. Hocanın bu kıymetli çalışmasını öve öve bitiremiyorlar. Mesela Ord. Prof. Dr. Sıddık Sami Onar yazdığı önsözde şöyle diyor: “Geleceğin kanun koyucuları, hazırlayıcıları kanunları bu kitaptan çıkartacaklardır.” Devrin İstanbul Üniversitesi Rektörü olan Sıddık Sami, mukaddimesini şu cümlelerle bitiriyor:

“Asırlar ve kıtalar içinde, milletler ve medeniyetler arasında yayılmış muazzam bir hukuk manzumesini bugünkü nesillerin anlayabileceği bir şekilde ve toplu olarak ortaya koymak her ilim ve hukuk adamının yapabileceği bir iş değildir. Değerli âlimimiz ve müftümüz Ömer Nasuhi Bilmen büyük bir bilgi ve ihatanın, yorulmak bilmez bir mesainin mahsulü olan bu kıymetli eseriyle bu çok güç işi başarmış bulunuyorlar. Bugünün ve yarının hukukçuları, orijinal mukayeseli hukuk tetkiklerine, kanun vaz’ıları hazırlayacakları kanunlara esas olacak bilgileri bu değerli eserde bulacaklardır. Bu kitapla Türk Hukuk Edebiyatı kıymetli bir eser kazanmış bulunuyor. Üniversite böyle bir eseri neşriyatı arasında görmekle büyük bir haz ve memnuniyet duymaktadır. Eserin fazıl müellifini bu büyük başarısından dolayı tebrik ederken bu eserleriyle biz hukukçulara yapmış oldukları kıymetli yardımlarından dolayı şükranlarımı sunmayı da bir borç sayıyorum.”

Çok garip ve şaşırtıcı değil mi? Bu cümlelerle İslâm hukukuna methiyeler düzen aynı Sıddık Sami 27 Mayıs 1960 darbesi olur olmaz üniversitedeki mescidi kapatıyor ve Peyami Safa, köşesinde, bu yanlış icraatı eleştiren iki yazı yayımlıyor. Bizzat merhum Prof. Âsaf Ataseven’den duymuştum: Bu mescid, İbnülemin Mahmud Kemal Bey’in gayretiyle açılmıştır. Halbuki merhum İbnülemin, Sıddık Sami’nin rektör seçilmesi dolayısıyla şu beyti söylemişti:

Öğretenle öğrenen etsin düğün!

Oldu Sıddık Sami Bey rektör bugün!

Konuya devam edecek olursak, Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Ord. Profesörü Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu da bu kıymetli esere “Hukuk-ı İslâmiyye Kâmusu”nun niçin ve nasıl neşredildiğini anlatan bir takriz yazıyor ve sözlerini şu cümleyle bitiriyor: “Böyle muhalled bir eseri Türk hukuk âlemine ihda etmeye muvaffak oldukları için onun değerli ve muhterem müellifini bütün samimiyetimle tebrik ve kendilerine teşekkür etmeyi bir vazife bilirim.”

Şimdi sıra Prof. Dr. Hüseyin Nail Kubalı’ya geldi. Ondan iktibas yapmaya sütunum müsait olmadığı için vazgeçiyorum. Şu kadarını belirteyim ki Kubalı’nın takrizi de diğer iki meslektaşı gibi büyük önem arz ediyor, o da Ömer Nasuhi Bilmen’in bu muazzam eserine duyduğu takdiri dile getiriyor.

Ünlü hukukçumuz Kubalı üzerinde biraz daha durmak istiyorum. Bugünlerde Prof. Dr. Salih Tuğ hocamızın “Başıma Gelenler” adıyla yayımlanan hatıratını ilgiyle okuyorum. Tuğ Hoca, yakın ilişkilerinden dolayı en uzun bölümü merhum Muhammed Hamidullah’a ayırmış. Bu kısımda Hüseyin Nail Kubalı’nın Hamidullah Hocayla görüştüğünü de belirtiyor, ezcümle şöyle diyor:

“Hüseyin Nail Kubalı’nın bir ilmi istişare için ziyarete geldiğini biliyorum. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ndeki asistanlığım sırasında bir gün Hüseyin Nail Kubalı’yı gördüm. Hamidullah Hocayı ziyarete gelmişti. O ziyaretten sonra Hamidullah Hoca’nın İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi almanağında İslâm usul-i fıkhına dair bir makalesi çıktı. Makale mecmuadan ayrı olarak yayımlanmıştı. Hamidullah Hoca’nın bu yıllarda galiba iki makalesi çıktı. Kubalı’nın ziyareti, muhtemelen Hoca’nın bu konularda bilgisinin çok zengin olduğuna dair bir takım malumat kendisine ulaştıysa, ondan istifade etmek içindir.”

İbnülemin, Sıddık Sami’ye olduğu gibi, Hüseyin Nail Kubalı’nın Hukuk Fakültesi’ne dekan olması dolayısıyla onun hakkında da bir şiir yazıyor. 20 Haziran 1948’de kaleme alınan bu şiir,

“Oldu Nail Bey Hukuk’a baş dekan

Pek yakında olsa layıktır bakan”

beytiyle başlıyor.

İbnülemin Bey gibi son derece mütedeyyin ve muhafazakâr bir zatın onlar hakkında böyle övücü sözler söylemesini yadırgayanlar olabilir. Unutulmasın ki, bu büyük bilginimiz muazzam kütüphanesini bir takım tarihi eşya ve hat eserleriyle birlikte üniversiteye bağışlamıştı ve rektörler, dekanlar üstadın karşısında el pençe divan duruyorlardı.

Yukarıdan beri bu üç şahsiyetin artılarından bahsettik. Sıddık Sami ile Hıfzı Veldet’in artılarını başka bir yazıya bırakıp şimdi de Hüseyin Nail Kubalı’nın eksilerinden de söz edelim ki, bu yazı eksik kalmasın. Esefle ifade etmek gerekirse Kubalı da diğer iki meslektaşı gibi tam bir Menderes ve Demokrat Parti düşmanı idi. Bu hususta elimizde yeteri kadar delil var ama isterseniz biz rahmetli Ferruh Bozbeyli’ye kulak verelim. Demokrat Parti’nin kurucusu ve genel başkanı Sayın Ferruh Bozbeyli, Yassıada’da şahitlik yaptığı için hatıratında Kubalı’nın duruşmalar sırasındaki sözlerinden de bahsediyor. Buna göre, Anayasa Hukuku Profesörü Hüseyin Nail Kubalı, Yassıada’da şahitlik yapmak üzere Amerika’dan getiriliyor. Eliyle Demokrat Parti milletvekillerini gösteriyor ve Hâkim Bey, bunlar bu adamlar, hani bir hayvan vardır ya, kurda bağıra bağıra gider, işte bunlar da öyle gittiler, diyor. Bu olacak şey midir, dünyanın neresinde insanın yüzüne karşı hayvan denir. Ehl-i vukuf ise bilgisini dile getirir. Ehl-i vukuf olayı görmemiştir, müşahit değildir, ihtisasını söyler. Oysa Hüseyin Kubalı olayı hiç görmemiştir.

Aynı Kubalı bir de muhbirlik yapıyor. İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü 3. sınıf öğrencisi ve Kadıköy merkez vaizi Mehmet Çiçek, 11 Eylül Cuma günkü vaazında hilafet istediği iddiasıyla bu profesör tarafından ihbar ediliyor ve ilk sorgusundan hemen sonra tutuklanıyor ve Üsküdar Paşakapısı Cezaevinde hapsediliyor.

Bir tanıdığının cenaze merasimi dolayısıyla Kadıköy Osmanağa Camii’ne gelen ve namaz kılmayıp avluda bekleyen meşhur Anayasa Profesörü Kubalı, büyük bir gayretkeşlikle camide bulunan Cumhuriyet Başsavcısı ve diğer hukukçulara rağmen konuşmada suç görmüş ve vaizi şikâyet etmiştir. Bununla da yetinmeyen Kubalı, gerçekten rejimi tehdit eden büyük bir vak’a tespit etmişçesine birçok yere mektuplar yazmış, irtica ile mücadele davetiyeleri çıkarmış, ortalığı karıştırmaya çalışmıştır.

Bir hukuk profesörü olan ve Anayasa havariliğini kimseye bırakmayan Kubalı, ihbar ettiği vaiz Mehmet Çiçek’in Memurin Muhakematı Kanunu’na göre yargılanması gerektiğini bilmezden gelerek tevkifinde istical göstermiştir. (Acele davranmıştır.) Diğer taraftan Kadıköy Savcısı, Rıfat Aslanoğlu da, vaizlerin devlet memuru olduğunu bilmediğini söylemiş, verilen tevkif kararını haklı göstermeye çalışmıştır. Bu itiraf yalan değilse Türk adliyesi için bir züldür. Mehmet Çiçek’in devlet memurluğu vasfının göz önüne alınmadan tutuklanması, bütün devlet memurlarını haklı bir endişeye sevk etti. Bu konudaki ayrıntılı bilgiler 15 Ekim 1968 tarihli “İslâm Medeniyeti Mecmuası”nda bulunmaktadır.

Böyle çelişkili ve üzücü olayların sayısı bizde o kadar fazla ki, Fransız yazar Alexis Carrel gibi, “İnsan, Bu Meçhul” demekten kendimizi alamıyoruz.

Şairlerin, ediplerin ve diğer kalem erbabının toplu yazılarını bir arada görmek isteyenlerin derleme kitapları gözden geçirmeleri gerekiyor. Bu tarzda yapılan çalışmaların faydası şu ki, araştırmacının ilgilendiği konuyla veya şahısla alakalı hemen bütün malzemeyi böyle kitaplarda hazır vaziyette bulma imkânına kavuşmaktadır.

Bizde tarihçilerin, edebiyatçıların, şairlerin yazılarını bir araya getirip kitaplaştıranlardan biri de Hilmi Yücebaş’dır. Merhumun “Bütün Cepheleriyle” üst başlığıyla hazırladığı kitapların sayısı oldukça kabarıktır. Birkaç isim vermek gerekirse “Bütün Cepheleriyle Yahya Kemal”, “Bütün Cepheleriyle Neyzen Tevfik”, “Bütün Cepheleriyle Rıza Tevfik”, “Bütün Cepheleriyle Reşat Nuri Güntekin”, “Bütün Cepheleriyle Mehmet Âkif” isimlerini hatırlatabiliriz.

Bu eserler ilk defa neşredilmeye başladığı zaman ne yazık ki gerekli ilgiyi görmedi, hatta yazarını böyle boş ve gereksiz işlerler uğraştığı için eleştirenler bile oldu. Halbuki kazın ayağı öyle değildi. Onun kaleme aldığı kitapların değeri ölümünden sonra daha iyi anlaşıldı ve kıymete bindi. Uzun söze ne hacet, diyelim ki Yahya Kemal üzerine çalışan bir araştırmacı veya büyük şairimizi daha yakından tanımak isteyen edebiyat öğrencisi “Bütün Cepheleriyle Yahya Kemal”in sayfalarını çevirmeye başlayınca tam bir malzeme yığınıyla karşılaşacaktır. Aynı durum tabii ki diğer şair ve yazarları konu alan eserler için de söz konusudur. Kısaca söylemek gerekirse, Yücebaş’ın kitapları kültür adamlarımızın bigâne kalamayacakları derlemelerdir. Bir gemi yolculuğunda tanıştığım bu zatın kitaplarına şimdilerde daha çok sahaflarda ve eski kitapçılarda rastlanılıyor.

Hilmi Yücebaş’ın bu seriden çıkan kitaplarından biri de, “Refi Cevad Ulunay” adını taşıyor. Eserin ilk sayfalarını çevirir çevirmez Ümit Yaşar Oğuzcan’ın şu dörtlüğüyle karşılaşıyoruz:

Dün, ağlayarak battı güneş, ay sustu

Binbir tele âhengi veren yay sustu

Ölmüş gidiyor sevgili Mevlânâsına

Ses yok Ulunay’dan, ulu bir nay sustu.

Bu vesileyle belirtmek isterim ki, Refi Cevad Ulunay, zengin bilgisinin, engin mahfuzatının ve köşe yazarlığının yanı sıra Mevleviliği ile de tanınıyor. Milliyet’teki köşesinde ve diğer bazı yayın organlarında Hazreti Mevlânâ ve Mevlevilik üzerine bir hayli yazı yayımladı. Bunlardan bazıları kitap halinde de neşredildi. Merhumun yazılarının tiryakilerinden biri de bendim ve Milliyet’teki köşe yazılarını daha lise yıllarından itibaren takip ediyordum. Onu en yakından tanıyan ve hakkında hayli malumat sahibi olanlardan biri de rahmetli Nezih Uzel’di. Nezih Bey’in konuyla ilgili bir çok hatırasını dinledim ve çok istifade ettim. Ne yazık ki merhum dostu Ulunay hakkında – çok istemesine rağmen – dört başı mamur kitap hazırlayamadan göçtü.

Hilmi Yücebaş’ın bu eserinde Ulunay’ın vefatından sonra yazılan yazıların yanı sıra kendi kalem ürünleri de bulunuyor. Bunların arasında ilgi çekici, bilgi verici hatıralara ve anekdotlara da rastlanıyor. Mesela, kısa bir yazısında Ulunay, Ahmet Mithat Efendiyle nasıl tanıştığını şöyle anlatıyor:

“Ben Ahmet Mithat Efendi’ye yetiştim. Galatasaray’ın son sınıfında idik. Meşrutiyet ilan edilmişti. Uzun seneler susmuş bulunan Mithat Efendi, kelam ve kalem hürriyetine kavuşunca bütün bilgi hazinesini açmış; avuç avuç, kucak kucak saçıveriyordu. Tekrar Tercüman-ı Hakikat’in idaresini ele almış, her gün makaleler yazıyor, ayrıca konferanslar da veriyordu.

Merhumun bilhassa Direklerarası’nda, Fevziye Kıraathanesi’nde Türklük’le ilgili verdiği konferansı unutamam. Mektep idaresi bizi konferans dinlemeye götürdü. Ön saflarda oturduk. Sahnenin ortasına bir masa konmuş ve etrafa fırdolayı iskemleleler dizilmişti.

Mithat Efendi, iri vücudu, kocaman sakalı, gür kaşlarının altında kıvılcım gibi parlayan cevval gözleri ile sahnede görülünce bir kıyamettir koptu. Arkadan Necip Âsım’lar, Ziya Gökalp’ler, Veled Çelebi’ler gibi zevat geldiler ve iskemlelere oturdular. O zaman memlekette çok âlim vardı. Mithat Efendi, siyah setresini ilikleyerek masanın başına geçti, notları açtı, hâlâ kulağımdan gitmeyen tatlı bir sesle başladı.

Allah’ım, o ne esaslı mâlumâttı. Yâ Rabbi! Türklük nâmına söylenmedik tafsilat bırakmadı. Onun bir yanardağ gibi varlığından fışkıran irfan ateşi yüreklerimize akmış, damarlarımızı körüklemişti. Hepimiz yanıyorduk. İçimizden nâralar atmak arzusu geliyor, sahneye fırlayıp, onun ellerini, yüzünü öpmek istiyorduk. Konferans bir heyecan fırtınası ile bitti. Sahnede oturan âlimler de Efendi’nin elini öptüler.

Dağılmadan evvel bir kolayını buldum. Kulislere giderek amcam Veled Çelebi’ye koştum. Bana Efendi’nin elini öptürmesini rica ettim. Amcam bu lütfu benden esirgemedi, elimden tuttu, yanına götürdü. Hazret! dedi. İşte bu genç hayranınız, müsaade ederseniz elinizi öpsün.

İnsandan üstün bir varlık önündeymişim gibi titriyordum; sırtımı okşadı, bana güzel dualarla süslü temennilerde bulundu. Bu tesir benliğimde o kadar yer etmişti ki, ne zaman hatıratımı eşelesem o zamanı en ufak teferruatı ile yaşarım.

Bugün, bu otuz beş senelik hâtırayı tekrarlarken milletin ilim tarihine yazdığı bu ölmez şahsiyetin hâlâ huzurunda imişim gibi heyecan duyarım.”

Bu bahsi basın dünyamızın önemli isimlerinden merhum Ragıp Akyavaş’ın, Ulunay hakkında kaleme aldığı yazıdaki şu cümlelerle bitirelim:

“Sultan III.Mustafa dünyaya gelen şehzadesi için şu mısraları terennüm etmiştir:

Fikret ey dil ki doğduğun vakit

Halk handân idi ve sen giryân!

Öyle sa’y et ki öldüğün vakit

Halk giryân ola ve sen handân!

Refi Cevad, mücadele ile geçen hayatında bile vefâkâr arkadaşı kalemini bir an olsun elinden bırakmamış. Türk basınına 58 sene hizmet etmiştir. Vefatında halk hakikaten giryân olmuş, o müsterih ve handan olarak Hâlikına kavuşmuştur. Bıraktığı boşluk kolay kolay doldurulamayacaktır.”

Ulunay, kültür dünyamızda bir dolunaydı. Bâki kalan bu kubbede hoş bir sadâ bıraktı. Onu bir kere daha rahmetle yâd edelim.

Son vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi, kültür ve eğitim tarihimizin en önemli isimlerinden biri olarak bilinmektedir. Mülkiye Mektebinde on altı yıl, Galatasaray Lisesinde on dört yıl müdürlük yapan bu değerli bilginimiz memleket irfanına hizmet eden yüzlerce, binlerce talebe yetiştirdiği gibi, kaleme aldığı eserlerle de kültür dünyamıza bir hayli katkıda bulundu. Bu eserlerden bazılarının ders kitabı olarak yazıldığını biliyoruz.

Merhumun basıldığı günden itibaren büyük bir ilgi gören “Tarih Müsahabeleri” isimli kitabını ben de defalarca okudum. Hatta bazı bölümlerini Osmanlıca derslerinde müdavimlere de okuttum. Adından da anlaşıldığı üzere, bu eser tarihi şahsiyetleri sohbet tadında anlatan bir çalışmadır ve üslup güzelliği itibariyle de zevkle okunmaktadır.

Bu vesileyle belirtmek isterim ki, merhum vak’anüvisimizin tarihi makaleleri sadece adı geçen kitapta bulunanlardan ibaret değildir. Devrin gazetelerinde ve dergilerinde, tarihe ışık tutan daha birçok yazısının neşredildiğini biliyoruz. Son zamanlarda bunlardan bazıları toplanıp kitap haline de getirildi. İşte bunlardan biri olan ve “Osmanlı Tarih Sohbetleri” adını taşıyan eseri bugünlerde ben ilgiyle okuyorum. Yazıların bir kısmını Abdurrahman Şeref Efendi hakkında kaleme alınan makaleler, bir bölümünü de değerli müellifimizin kendi kalem ürünleri teşkil ediyor.

Kendi yazılarına ait bölümde yer alan ve “Üsküdar’da Valide-i Atik Camii’ni Ziyaret” başlığını taşıyan makale alakamı celbettiği için onu siz değerli okuyucularımla da paylaşmak istiyorum. Ancak üstadın Osmanlı Türkçesiyle kaleme aldığı bu yazı günümüzün Türkçesiyle tadına varılarak okunamayacağı için anlamına hiç dokunmadan kendi üslubumla nakletmeye çalışacağım.

Haydi Bismillah!

Abdurrahman Şeref Efendi, bir Perşembe günü Üsküdar’daki Atik Valide Camii’ni ziyaret etmek için ikindi vakti Toptaşı’na gidiyor. Bu caminin bâniyesi, Sultan İkinci Selim’in eşi, Üçüncü Murad’ın annesi Nurbanu Sultan’dır. Merhume bu cami ile birlikte Bimarhane’yi, medreseyi ve imarethaneyi de yaptırdı ve böylece dört başı mâmur bir hayrat meydana gelmiş oldu. Bimarhanenin (hastahanenin) karşısında bulunan ve kapısının üst tarafında “Sokollu Mehmet Paşa Nümune Mektebi” yazısı olan mektebin de ilk kurucusu muhtemelen yine kendisidir.

Bilindiği üzere, Üsküdar’da iki padişah ve dört Sultan camii vardır. Padişah camileri Üçüncü Selim’in inşa ettirdiği “Selimiye Camisi” ile babası Üçüncü Mustafa’nın yaptırdığı “Ayazma Camisi”dir. Sultan camilerine gelince, onlar da Nurbanu Sultan’ın, Mihrimah Sultan’ın, Gülnuş Emetullah Sultan’ın ve meşhur Kösem Sultan’ın eserleri olan camilerdir. Nurbanu Sultanınki “Valide-i Atik” veya “Atik Valide”, Kanuni Sultan Süleyman’ın kızının ki “Mihrimah Sultan”, Gülnuş Emetullah Valide Sultanınki “Valide-i Cedid” veya “Yeni Cami”, Kösem Sultanınki “Çinili Camii” adını taşımaktadır. Kösem Mahpeyker Sultan, Dördüncü Murad ile Sultan İbrahim’in annesidir. Gülnuş Emetullah Valide Sultan ise Dördüncü Mehmed’in (Avcı Mehmed’in) başhasekisi olup, İkinci Mustafa ile Üçüncü Ahmed’in validesidir.

Adı geçen camiler, sur içinde bulunan camiler kadar geniş değilse de hepsi temiz ve halıları yenidir. Yeni olmayanları da kullanıma elverişlidir ve az çok cemaati de bulunmaktadır. Süleymaniye, Sultan Ahmed ve Laleli camileri gibi metruk bir hale geleni yoktur. Ama paşa camilerinden bazıları insanı birden bire hayal kırıklığına uğratıyor. Mesela bunlardan biri, Rum Mehmed Paşa’nın eseri olan camidir. Bu cami, Üsküdar’ın, hatta bütün İstanbul’un en eski camilerinden biridir. Gerek zarif mimarisiyle, gerekse bulunduğu mevki itibariyle göz alıcı bir manzara arzetmektedir. İşte bu cami tam bir harabe halindedir. İçindeki iki hasır parçası yağmur sızıntılarıyla sararmıştır. Duvarları da neredeyse küflenmiştir. Bu haliyle yürek parçalayan bir görünüme sahiptir.

Atik Valide Camii iki minareli olup, içerisi ferah ve aydınlıktır. Mahfili büyüktür. Kısacası insanın içini açan ve gönül ferahlatan bir mabeddir. Üsküdar sularının azlığına rağmen şadırvanı ağzına kadar doludur. Avlusundaki servilerin ve diğer ağaçların altında mahallenin çocukları çitlenbik toplamaktadır.

İkindi namazında camide yirmi kadar erkek ile elliden fazla kadın cemaat bulunmaktadır. Namazdan sonra cemaat dağılmıyor. Abdurrahman Şeref Efendi, yanındaki zata bunun sebebini soruyor ve acaba ders mi var, diyor. O zat, “Evet! Eyüplü Münib Efendi vaaz edecek” cevabını veriyor. Hoca’nın gelmesi yarım saati buluyor, bu sırada cami yine kadınlarla doluyor. Hanımların sayısı 150’yi bulmuştur. Nihayet Münip Efendi acele gelip hemen rahlenin başına geçiyor. Besmele çekip, “Elyevme ekmeltü leküm dineküm” âyetini okuyup açıklamaya başlıyor.

Abdurrahman Şeref Efendi şöyle devam ediyor:

Cemaatin çoğunluğu kadın olduğundan, vaiz efendinin hanımlara faydalı olacak dini ve ahlaki konuları bırakıp da konusu sırf tarihi ve hikemi olan bir âyeti seçmesine mânâ veremedim. Konuyu cemaatin durumuna göre seçmek gerekirken Hoca Efendi niçin bunu dikkate almamıştı? Her ne ise, bakalım alt tarafından ne çıkacak diye beklemeye devam ettim. Bilindiği üzere, bu âyet-i kerime Veda Haccı’nda nâzil olmuştu. Cenab-ı Peygamber, ashab-ı kiramına tebliğ edince hepsi büyük bir mutluluk duymuştu. Duydukları bu sevinci Allah’a şükrederek dile getirmişlerdi.

Yalnız Hz. Ebubekir, son derece mahzun oldu ve evine kapanıp göz yaşı dökmeye başladı. Ashab-ı Kiram niçin ağladığını sordu. Yâ Ebâ Bekir! Hepimiz büyük bir sevinç yaşarken sen niye feryâd ü figân ediyorsun dediler. Hz. Ebubekir bu âyetten Efendimizin dünya hayatının sona erdiğini anladığı için, “Hakikate vâkıf olsaydınız siz de benim gibi durmadan ağlardınız! Şerefli sohbetleriyle her gün manevi gıda aldığımız Hâtemü’l-Enbiya’yı artık yanımızda göremeyeceğiz. O, risalet sarayının bülbülü uçup gidecektir. Bizim halimiz nice olacak?” cevabını verdi.

Vaiz Efendi, bütün bunları tane tane anlattıktan sonra başka bir konuya geçmek için güzel bir girizgâh yapmış oldu ve şöyle devam etti. Hakikati bilenler ve işin iç yüzüne vakıf olanlar hem ağlarlar, hem matem tutarlar. İç yüzünü bilmeyenler de gülüp oynarlar. İşte bizim halimiz ve vaziyetimiz de aynen böyle değil mi? Anadolu’daki din kardeşlerimiz sırf aziz vatanı kurtarmak için savaşıyorlar. Şehit olan, yaralanıp eli ayağı sakat kalan kardeşlerimizi, çocuklarımızı içimizde kaç kişi düşünüyor? Biz yine oyunlarla eğlence yerlerinde keyif sürüyoruz, diyerek caminin içini gümbür gümbür sarsmaya başladı. Cemaat gerçekten büyük bir üzüntü duydu, hatta bazı hanımların ağlamaya başladığı görüldü. Hoca Efendi’nin Anadolu’nun imdadına koşalım sözleri yürekleri oynattı. Kadın cemaatin samimi feryatları, âmin âmin nidalarına karışarak sanki kubbeyi titretiyordu. Vaaz hakkıyla yerini bulmuş; manevi tesiriyle ve rûhâni feyziyle kulakları cezbetmişti.

Abdurrahman Şeref Efendi, sözlerini şöyle tamamlıyor:

Vaazın bir konuşma sanatı olduğu kesindir. Bir allâme ne büyük ve geniş bir ilim sahibi olursa olsun, bu sanata sahip değilse, cemaati öyle kolay kolay etkileyemez. “İnsanlarla konuşurken, onların seviyesini göz önüne getirin” sözünün tatbik yeri olan vaaz kürsüsü son derece önemlidir. O kürsüye çıkıp da kalpleri fethedici, cemaati cezbedici konuşmalar yapmak ayrı bir hüner ve marifettir. Cemaatin bir kulağından girip diğer kulağından çıkan sözler maksada hizmetten uzaktır.

Son vak’anüsivimiz Atik Valide Camii’nde vuku bulan calib-i dikkat bir manzarayı işte böyle anlatıyor.

Rahmet niyazıyla…

Fetihten hemen sonra İstanbul’u güzelleştiren ve bir cazibe merkezi haline getiren yapıların başında hiç şüphesiz tarihi eserler gelmektedir. Bunların da en önemlilerini -tabii ki- saraylar, camiler, tekkeler, dergâhlar, çeşmeler, sebiller, hamamlar vesaire teşkil etmektedir. Bu mâmurelerin tamamına şehrimizi süsleyen Osmanlı ziynet eşyaları da diyebiliriz. İşte bundan dolayıdır ki, Boğaziçi’ne “Nehr-i Aziz”, Haliç’e de “Altın Boynuz” denilmiştir.

Konuyu biraz daha daraltarak söylemek gerekirse, Dersaadet’in bilumum tarihi binalarında arz-ı endam eden ve yazı medeniyetinin canlı göstergeleri olan kitabeleri ziynet malzemelerinin en başına alabiliriz. Unutmayalım, İslam medeniyetinin bir adı da yazı medeniyetidir. Ünlü hattatların şaheser hat örnekleri gözleri ziynetlendiren İstanbul güzelleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Diyebiliriz ki, Osmanlı mimarlarıyla, Osmanlı hattatları sıkı bir iş birliği yaparak bu kadim şehri gayet geniş bir güzel sanatlar akademisi haline getirmişlerdir. Muhteşem Süleymaniye olanca ihtişamıyla Sinan’ın dehasını gösterdiği gibi, bu tarihi mabedin kubbesindeki yazılar da Ahmed Karahisari’nin hat sanatındaki maharetini âşikâr etmektedir. Teşbihte hata olmayacağına göre, gök kubbeyi, salkım salkım göz kırpan yıldızlar süslediği gibi, Süleymaniye’nin kubbesini de Karahisari’nin ak ve pak elinden çıkan bu yazılar ziynetlendirmektedir, diyebiliriz.

Nitekim şu beyit bu manzarayı nazara vermektedir:

Hattu hûb içre beyaza çıkaran kendüzini

Yazının Karahisari’dir ağartan yüzüni.

Bu satırları yazarken Yahya Kemal’in, benim “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” şiirimi de sakın unutma diye kulağıma fısıldadığını fark ettim. Hiç unutur muyum, bu şiiriyle de büyük şairimiz Süleymaniye’nin harcına edebi ve ebedi bir çeşni katmıştır.

Sadece Süleymaniye Camii mi, İstanbul’da bütün bu güzellikleri, münhasıran hat sanatının etkileyici cazibesini yansıtan o kadar çok mabed var ki, bunlarla her daim haşır neşir olduğumuz için Mâbud-u Hakiki olan Cenab-ı Hakk’a hakkıyla şükretmemiz gerekiyor.

Bilindiği üzere, Amasyalı Şeyh Hamdullah hattatların piri kabul edilmektedir. Aynı zamanda devrin padişahı Sultan İkinci Bayezid’in de hocası olan bu büyük sanatkâr, özellikle sülüs ve nesih denilen yazı stilinde hayli mesafe kaydetmiştir. Ve böylece bir Şeyh Hamdullah Ekolü ortaya çıkmıştır. Osmanlı padişahları içinde sadece Bayezid-i Veli değil; Üçüncü Ahmed, Üçüncü Selim, İkinci Mahmud, Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz de hattat olarak bilinmektedir. Şeyh Hamdullah’ın harfleri canlandıran, mermerleri tezyin eden özelliklerini ve güzelliklerini daha yakından görmek isteyenlerin Bayezid Camii ile Firuz Ağa Camii’nin kapı kitâbelerini seyr ü temâşâ etmeleri gerekiyor.

Mimari yapılar üzerinde yazılarına çok rastlanan değerli hattatlarımızdan biri de Mustafa Râkım Efendi’dir. 1787’de Ünye’de dünyaya gelen ve Sultan İkinci Mahmud’un hocalığını yapan, bu padişah devrinde, 1836’da vefat eden Mustafa Râkım Efendi de hayli esere imza attı. Ezcümle, Sultan Mahmud Türbesinin kitabesi, Nusretiye Camii’nin iç ve dış yazıları, Nakşıdil Sultan Türbesi’nin yazıları, Miskinler Tekkesine ait çeşmenin tarih kitabesi, Topkapı Sarayı’nın Bâbıhümâyun ve Babüssaâde’nin üzerindeki tuğralar, ağabeyi İsmail Zühdü Efendi’nin mezar taşı yazısı, Üçüncü Selim’in, Dördüncü Mustafa’nın ve İkinci Mahmud’un tuğraları hep bu hattatımıza âittir.

Gelelim, Kazasker Mustafa İzzet Efendi’ye… Yazının izzetini koruyan, lezzetini artıran bu hattatımız 1801’de Tosya’da dünyaya geldi. Ayasofya’da bulunan ve benzeri bir daha ortaya konulamayacak olan, Allah’ın, Peygamberimiz'in, Hasan ve Hüseyin efendilerimizin ve Çiharyâr-ı Güzin denilen dört İslam halifesinin isimlerini taşıyan o koca koca levhalar işte bu hattatımıza aittir. Ne acı bir gerçektir ki, bu sanat şaheserleri o devrin sakim zihniyeti tarafından yerlerinden indirilip, yıllarca bir mahzende, toz toprak içinde bekletildi. Şükürler olsun ki, 1949’da Muzaffer Ramazanoğlu’nun müdürlüğü sırasında, Ekrem Hakkı Ayverdi, İbnülemin Mahmud Kemal ve Nazif Çelebi gibi merhumların himmetiyle tekrar eski yerlerine asıldı.

Hırka-i Şerif Camii’nin kapısındaki yazıları, Üniversitenin giriş kapısının iç yüzünde bulunan kitabeyi, Beşiktaş’ta Yahya Efendi Türbesi’ndeki Nur âyetini ve Bursa Ulu Cami’deki bir kısım levhaları yine bu sanatkârımız yazdı.

Üniversitenin giriş kapısının dış yüzüne gelince, buradaki “Dâire-i Umûr-ı Askeriye” yani Askeri İşler Dairesi yazısıyla iki tarafındaki Fetih Suresi’ne âit âyetleri de yazan hattat Şefik Bey’dir. Şefik Bey, 1819’da Beşiktaş’ta Kılıç Ali Mahallesinde doğdu. 1880 yılında vefat etti. Devrin büyük üstatlarındandı. Sakız’da Sultan Abdülmecid’in yaptırdığı caminin yazıları da kendisine aittir. Ayrıca 1855’de meydana gelen depremde Bursa’da Ulucami’nin bozulan yazılarını Sikkezenbaşı Abdülfettah Efendi ile birlikte üç buçuk yıl çalışarak onarmış ve yenilerini ilave etmişlerdir.

Mebzul miktarda eseri olan diğer bir hat sanatkârı da Nazif Efendi’dir. (1846-1943) Yıldız’daki saat kulesinin yazılarını, Yedikule Çeşmesi’nin üzerindeki âyeti, Selimiye Has Ahırı’nın kitabesini, Fatih Camii mezarlığında Hattat Sami Efendi’nin kızı Saadet Hanım’ın mezar taşı kitabesini, Üsküdar’da Yeni Cami mezarlığında Sadeddin Paşa’nın ve Sultan Ahmed türbesinde Saib Paşa’nın kabir kitabelerini de bu hattatımız yazdı.

Son devrin diğer bir hattatı Mehmed Hulusi Efendi, (1846-1913) Sultan Selim Camii’ndeki “Tevekkeltü Alellah” yazısını, Gerede Hastahanesi’ndeki “Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi” yazısını, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki “Hâkimiyet Milletindir” yazısını da keza bu hattatımız kaleme aldı.

İstanbul camilerini ve diğer bazı sanat eserlerini o güzel hattıyla süsleyen sanatkârlarımızdan biri de Mehmed Şevket Vahdeti Efendi’dir. Saymakla bitmeyen bir hayli sanat eserine imza attıktan sonra 37 yaşında vefat eden Vahdeti Efendi’nin son derece ilgi çekici hayat hikâyesini İbnülemin “Son Hattatlar” kitabında uzun uzun anlatıyor. Bu câlib-i dikkat sanatkârdan bahseden başka bir Osmanlıca metni ben de Osmanlı Türkçesi kurslarımıza devam eden müdavimlere birkaç defa okutmuştum.

Şimdi Son Hattatlar’ı kaynak göstererek onun hat vadisindeki hayret verici çalışmalardan birkaçını takdim edelim.

Hat sanatının her çeşidinde maharet sahibi olan, ayrıca ressamlığı ve hakkâklığıyla da bilinen Mehmed Şevket Vahdeti Efendi, Nuruosmaniye Camisiyle Babıali’deki Nallı Mescid’de yer alan “Bilal-i Habeşi” levhalarını hazırladı. Bursa Ulucami’deki büyük levha da ona âittir. Merkez Efendi Türbesi'nde kubbe üzerindeki yazı ile Ebussuud Efendi’nin yanında kayın babasına ait kitabe de onun usta ellerinden çıktı. Bitmedi. Cerrahpaşa’da Kargı Sokağı’nda Keçecizade Mezarlığı’ndaki çeşmenin kitabesini, Edirnekapı’daki Emir Buhari Dergâhı sahasında Hoca Abdülkerim Efendi’nin kızı Hasna Hanım’ın kabir kitabesini, Ayasofya Camii’nde “İnnâ cealnâke…” âyetini, yine aynı camideki “Accilû bissalâti…” ve “Accilû bittevbeti…” yazılarını da o yazdı.

Sultan Abdülaziz Han, veliahtlığı zamanında bir gün Ayasofya’ya gidip bu levhaları görünce Vahdeti Efendiye büyük bir ikramda bulunuyor, bir takım kıymetli kumaştan yapılmış elbiselerin yanı sıra, yüz adet yüzlük kâime (kâğıt para) veriyor.

Yazımızın başlığına her ne kadar “İstanbul’un tarihi eserlerini süsleyen kitabeler” demişsek de, aynı sanat güzelliğinin diğer birçok şehrimizdeki mabetlerde de nümâyân olduğu yukarıdaki satırlardan anlaşılıyor.

İşte Osmanlı medeniyeti, böyle bir medeniyetti.

Yetiştirmiş olduğu âlimlerin sayısına ve onların ilmi seviyelerine bakılırsa memleketim olan Tokat’ın ne kadar mümbit bir şehir olduğu derhal anlaşılır. Mesela Fatih Sultan Mehmet’in bile karşılaştığında ayağa kalktığı ve asrımızın İmam-ı Âzamı diye taltif ettiği Molla Hüsrev işte bu büyük âlimlerden biridir. Ayrıca yine aynı hükümdarın özel kütüphanesinin hafız-ı kütübü olan Molla Lütfü de Tokat’ta dünyaya gelen bir ayaklı kütüphanedir. Bunun da kafasının içi, sorumluluğunu üzerine aldığı kütüphane kadar zengindir. Fatih, onunla şakalaşmaktan bile hoşlanıyordu. Bu allame Feshane’nin karşısındaki açık türbesinde yatıyor. Ne yazık ki Sultan İkinci Bayezid zamanında akran hasedine uğrayarak idam edildi.

Diğer Tokatlı ulemadan ve üdebadan, hatta müverrihinden biri de Fatih’in torunu Yavuz Sultan Selim Han’ın şeyhülislamı meşhur İbn-i Kemal’dir. O da, Molla Lütfü gibi Yavuz’un iltifatlarına nail olmuştur. Az çok tarih bilen herkes onun çamur sıçrayan kaftan hikâyesini hatırlar. Devam ediyoruz. Dördüncü Murad devrinin ilim dağarcığı kabul edilen Şeyhülislam Kazâbâdi Ahmed Muid Efendi’nin maskat-ı re’si de (doğduğu yer de) aynı şehirdir. Zaten Kazâbâdi kelimesi de bu memleketine işaret etmektedir. Kazova, Tokat ile Zile arasında uzanan gayet verimli bir ovadır. Son Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi de Tokatlıdır. Ayrıca Zeyrek’te yatan Mehmet Emin Tokadi’nin, Bolu yolundaki Hayreddin-i Tokadi’nin bilmem ki Tokatlı olduğunu söylemek gerekir mi? Az daha unutuyordum, büyük İslam âlimi Molla Cami’nin medrese arkadaşı Melihi de şiirleriyle Fatih Sultan Mehmed’i bile etkileyen Tokatlı bir şairdir. Bu listeyi daha da uzatabiliriz ama maksat anlaşıldığı için buna gerek yok desem de, Tokatlı ulema zincirinin son halkalarından birinden daha bahsetmek, onunla alakalı dikkat çekici bir makaleyi nakletmek istiyorum.

Bu zat eski İstanbul müftülerinden Bekir Hâki Yener’dir. Merhum Hoca Efendi aslen Dağıstanlıdır. Sonradan Tokat’ın Zile ilçesine gelip yerleşmiştir ve böylece Tokatlı ulema sınıfının arasında yer almıştır. Ben bu zatın ismini tâ Tokat İmam-Hatip okulu yıllarından beri duyardım ama hakkında fazla bilgim yoktu. Geçen gün Mayıs 1978 tarihli Tohum Dergisinde “Bekir Hâki Hoca Efendi” başlıklı ve Eyüp Said Tokatlı imzalı yazıyla karşılaşınca merakla okumaya başladım ve orada verilen bilgilerden çok istifade ettim. Sizin de ilginizi çekeceğini düşünerek bu yazıyı aşağıya alıyorum.

“Eski devrin son yâdigarlarının sonuncusunu da kaybetmiş bulunuyoruz. Dersiâmlar zincirinin son ve en büyük halkalarından biri olan Bekir Hâki Hoca Efendi, 96 sene gibi hareketli ve bereketli bir ömür sürdükten sonra 2 Mart 1975 Pazar günü saat 02’de bu fâni dünyaya gözlerini yumdu. Nüfus kâğıdına göre Hicri 1299 tarihinde Dağıstan’ın Karbağ bölgesinde doğan hocamız, -eskilerde âdet olduğu gibi- gerçek yaşını kimseye söylemezdi. Bir gün hocam dedim; nüfus kaydınızdaki doğum tarihiniz doğru mu? Oğlum, dedi. Biz göçebe bir aileydik. Yazın yaylaya çıkar, kışları da Aras vadisinde geçirirdik. Doğan çocukları hemen kaydettirme imkânı olmadığı için, kim bilir, ben doğduktan kaç sene sonra nüfusa yazılmışımdır. Böyle olunca hocamız yüz yaşını aşmış olmalı.

Tahsilinin mühim bir kısmını Dağıstan’da yapmış, orada sarf, nahiv, mantık, Arap ve Fars edebiyatının kaynak eserlerini âdeta ezberlemişti. Sadi’nin Bostan ve Gülistan’ı hâlâ ezberindeydi. Bir gün Ebû Temmam’ın Dîvânü’l – Hamâsesi’nden bahsederken kasideleri ezbere okumaya başladı. Aman hocam bu ne hal! Bunları ne zaman ezberlediniz, dedim. Oğlum, ezberlemek için değil, zevk için okuyorum, onlar da hafızama nakşediliyor buyurdular.

Hoca Efendi, deha derecesinde bir zekâya sahipti. Firuzâbâdî’nin meşhur Kâmus’unu ‘şın’ harfine kadar ezberlediğini söylerdi.

Sıhah-ı Cevheri’yi yanı başından hiç eksik etmez ve ‘Gözel kardaş, Kur’an’dan sonra en çok bu lügatı severim. Çünkü lügat olmazsa Kur’an-ı Kerim’i nasıl anlarız, derdi. Kadı Beyzavi tefsiriyle birlikte birçok hadis kitaplarının isimlerini sayardı. Hocamız, Dağıstan yaylalarında çeşitli mahrumiyetlere rağmen iyi bir tahsil görmüştü. Daha sonra Türkiye’ye hicret edip Tokat’ın Zile kazasına yerleşen üstadımız bu göçleri anlatırken, o günleri tekrar yaşıyormuş gibi heyecanlanır ve şöyle derdi: Oğlum, bizim iki kıblemiz vardı. Biri Kâbe-i Muazzama, diğeri de Hilafet makâmı olan İstanbul! Gözlerimiz ufukta günlerce heyecanla yürüdük. Osmanlı toprağına ayak basınca babam hemen secdeye kapandı.

Tahsilinin geriye kalan kısmını o zamanki Tokat müftüsünden tamamlayan Bekir Haki Efendi, İstanbul’a gelerek, üç ay sonra açılan Ruus (profesörlük) imtihanını kazandı ve Bayezid dersiâmı oldu. Medreseler kapatılıncaya kadar müderrisliğe devam etti. Bu tarihten sonra avukatlık, Süleymaniye Kütüphanesi’nde eski eser uzmanlığı, Eminönü müftülüğü ve İst. Merkez Vaizliği yaptı. 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra da İstanbul müftülüğüne getirildi.

Sözün burasında, gelecek nesillere ibret teşkil edecek, o günkü ihtilalcilerin zihniyetlerini ortaya koyacak bir hadiseyi kaydetmek istiyorum. O devrin askeri valisi General Refik Tulga, bir gün yanında yüksek rütbeli iki subayla İstanbul Müftüsü Bekir Hâki Efendi’yi makamında ziyarete gelir. Hocam, emir verin de ezan Türkçe okunsun, der. Hoca Efendi, biz burada kendi başımıza buyruk değiliz. Diyanet başkanlığımız var. Onlardan böyle bir emir almadıkça biz kendiliğimizden herhangi bir şey yapamayız, cevabını verir. Vali diretir. Siz, pekâlâ emir verirsiniz, ben de emrediyorum, ezan Türkçe okunsun! Merhum Hoca Efendi, valinin yüzüne mânâlı mânâlı bakar, o nurlu sakalını eliyle tutarak, oğlum, ben bu yaştan sonra gâvur olamam deyince vali, ezanı Türkçe okumak gâvurluk mudur diye ısrar edince şu karşılığı alır: Oğlum, sen onu bilemezsin, o bizim sahamızdır, onu biz biliriz.

Böyle bir durum karşısında bir diktacının başvuracağı tek çare tehdittir. Vali de bunu yapmakta gecikmez. Öyleyse siz de bu makamda daha fazla kalamazsınız! Hocamız, iman ve şahsiyet sahibi bir İslam âlimine yakışan şu cevabı verir:

-

Oğlum, anam beni bu makamda doğurmadı. Zaten biz hizmet edeceğimize inandığımız müddetçe burada kalırız, aksi halde çekip gideriz! Netice mâlum. Bir hafta sonra hoca müftülükten alınır.

Hocamız geniş bir ansiklopedik mâlûmâta sahipti. Daha çok hadis ve siyerde otoriteydi. Siz ona Kütüb-ü Sitte’de ve Müsned’de mevcut bir hadisin başından bir iki kelime okursanız, o hadisi sonuna kadar ezbere okur, rivayetler arasındaki farkları anlatır ve geniş mâlûmât verirdi. “Muvatta” isimli hadis kitabını hiç elinden düşürmez, ne zaman eline alsa muhakkak öperdi. Diğer hadis kitaplarına ve esere dair ne kadar yazma, basma, şerh, hâşiye ve tâlik varsa hemen hepsini toplamıştı.

Türk, Arap ve Fars edebiyatına hakkıyla vâkıf olan hocamız bu üç dilde de şairdi. Ne yazık ki şiirlerini derleyip toplayarak bir araya getirmediği gibi kitap yazma işinden de uzak durdu. Onun kitapları yetiştirdiği talebeleridir.

Bekir Hâki Efendi’nin bir meziyeti de Ehl-i Beyt’i çok sevmesiydi. Şüphesiz her Müslüman Peygamberimiz'in Nesl-i Pâkini sever amma; hocanın sevgisi bambaşkaydı. Biliyoruz ki Efendimiz bir gün Hz. Ali’yi, toprağa belenmiş yatarken görür ve kalk ey toprak babası mânâsına gelen Ebu Türab diye hitap edince bu Hz. Ali’nin çok hoşuna gider ve ‘Ebu’d-Türab’ı kendisine künye edinir. İşte bundan dolayıdır ki Hoca Efendi, toprak, toprağa ait mânâsına gelen ‘hâki’yi ikinci bir isim olarak almıştır. Gerçekten de toprak gibi son derece mahviyetkâr ve alçak gönüllüydü. Dünyaya ve dünya nimetlerine metelik vermeyen gözü gönlü tok, rind meşrep bir zattı.

Sultanahmed Camii eski baş imamı Şefik Efendi’yi çok seviyordu. Nitekim vefat edince onun yanına defnedildi. Mâlûm, kişi sevdiğiyle beraberdir.”

İşte dört başı mâmur İslam âlimi böyle olur. Rahmetullahi aleyh

İlim ve irfan dünyamızın seçkin isimlerinden merhum ve mağfur Celal Hoca’nın hayrülhalefi Sadettin Ökten Beyefendi’nin televizyon kanallarında yaptığı sohbetleri arada sırada ben de ilgiyle takip ediyorum. Geçen gün, TRT’nin kültür kanalını rastgele açınca yine o güzel sohbetlerinden birine şahit oldum. Hocamız, Bayezid ve çevresindeki tarihi eserlerden, Bayezid Camii’nden ve bu tarihi mabedin meşhur ve maruf imamı Abdurrahman Gürses’ten, Küllük Kahvesinden söz ediyordu. Bu konular beni de doğrudan alâkadar ettiği için pürdikkat kendisine kulak verdim.

Sadettin Hoca bir ara sözü, adı bu cami ile özdeş hale gelen “reisülkurra” unvanıyla muanven olan Abdurrahman Gürses Hoca’ya getirdi. Onun namazı müteakip okuduğu mihrabiye konusunda büyük bir titizlik gösterdiğini söyledi. Hoca Efendi, namazın bitiminde aşr-ı şerif okumaya hemen başlamaz, camiden bir an önce çıkmak isteyenlerin çıkmasını beklermiş. Sükûnet sağlanınca sekinet veren o güzel sesiyle cemaati gaşyedermiş. Böyle -mışlı, - mişli anlattığıma bakmayınız. Ben de bu etkileyici manzaraya defalarca şahit oldum. Gençlik yıllarımda Bayezid-i Veli Camii’ne daha çok bu Kur’an bülbülünü dinlemek için giderdim.

Sadettin Hoca, aynı konuşmasında devrin bazı kalburüstü insanlarının da sırf adı geçen hocanın arkasında namaz kılmak ve Kur’an dinlemek için Bayezid Camii’ne devam ettiklerini hatırlattı. Doğrudur. Ebû’l Ulâ Mardin gibi, İbnülemin Mahmud Kemal Bey gibi ilim adamları da aynı mabedin müdavimiydi. İbnülemin Bey, bu camide hadis okutan, Hacı Hüseyin Hüsnü Efendi’den yıllarca ders almıştı. Eksik kalmaması için belirteyim. Trabzonlu Hüseyin Hüsnü Efendi, Ankara İlahiyat Fakültesi’nin değerli hocalarından olup bir süre de Bayezid Devlet Kütüphanesi’nin müdürlüğünü yapan Prof. Dr. Necati Lügal’in babası idi. İbnülemin eserlerinden birinde işte bu hadis âliminden uzun uzun bahsediyor.

Bu bilgiyi teyit eden bir anekdotu İbnülemin Son Asır Türk Şairleri’nin zeylinde Abdülhak Hamid’in ölümünden söz ederken şöyle anlatıyor:

“Ailelerimiz arasında bir asırlık hukuk ve meveddet olduğundan öteden beri hakkımda hürmet ve muhabbet gösterirdi. Vefanın mücessem misali olduğumu âşinalara söylerdi. O yaşta evime kadar gelmek zahmetini ihtiyar ederdi. Bir akşam da Bayan Lüsyen’le beraber gelmişler. Hizmetçi, evde bulunmadığımı söylemiş. Lüsyen, gelip gelmeyeceğimi sormak istemiş. Hâmid, sorma o camiden başka yere gitmez. Namaz kılınca evine gelir demiş. Otomobilin içinde beni beklemiş.

Son görüştüğümüz günlerden birinde dini, edebi, felsefi ve tarihi meselelerden bahsettiğimiz sırada bir aralık gözünü kapatıp şu beytin sânih olduğunu söyledi:

Bir ism-i celâl olsa gerek nâm-ı tabiat

Âyât-ı ilâhiyyedir ilhâm-ı tabiat”

Hatırlatayım, İbnülemin’in evi Bayezid Camii’ne çok yakındı.

Sadede gelecek olursak, Reisülkurra Abdurrahman Gürses Hoca Efendi din görevlilerimiz arasında nev’i şahsına münhasır bir kimseydi. Âlim, arif, vakur ve mütevazı idi. Dini konularda, özellikle Kur’an’a hürmet hususunda son derece titizdi ve ilahi kitabımıza yapılan saygısızlığı asla affetmezdi. İşte bu hassasiyetinden dolayı ve olur olmaz yerlerde açılır da gerekli hürmet gösterilmez diye ses kayıt cihazına (teyibe) Kur’an okumamıştı. Esefle ifade edeyim ki, hocalarımızın birçoğu buna dikkat etmiyorlar, camideki mikrofonu sonuna kadar açarak Kur’an sesini dışarı veriyorlar. Böyle olunca -affedersiniz- Kur’an sesi caminin helalarından bile duyuluyor. Bu ne densizlik! Edeb yâhû!

Abdurrahman Gürses hocamızın bu husustaki dikkatini ve rikkatini gösteren birçok menkıbesinin olduğunu biliyoruz. Yakınlarından birinin anlattığına göre, Hoca Efendi bir toplantıya davet ediliyor. Konuşmadan önce bir aşr-ı şerif okumak için kürsüye çıkıyor. Tam okumaya başlayacağı sırada görgüsüz bir görevli sahneye fırlıyor, Hoca’nın kulağına eğilip hocam sizden sonra Necip Fazıl Bey konuşma yapacak, çok kısa bir aşır okuyun deme küstahlığında bulunuyor. Hoca Efendi, hiçbir cevap vermiyor, sadece Besmele çekip ve sadakallahülazim deyip kürsüyü terk ediyor.

Hoca Efendi’nin vefatından sonra yayımlanan kitaplar okunursa, onun bu hassasiyetini anlatan daha birçok özelliğinin bulunduğu anlaşılır. İşte bir örnek daha:

İsmail Kara arkadaşımız merhumla ilgili yazısının bir yerinde şu paragrafa da yer vermiş:

“Bizim okuduğumuz yıllarda İstanbul İmam-Hatip Okulu’nda çokça kurs açılırdı. 71 veya 72 yılının ikinci döneminde, isteyen hafızlar için açılan talim kursuna Abdurrahman Hoca gelmişti. Ben de bu kursta kendisinden bir iki ay ders alma şerefine nail oldum. İlk derste, muhtemelen seviyemizi görmek için hepimize birer aşr-ı şerif okuttu. Ben de 22. sure olan ve kıyamet tasvirleriyle başlayan Hac Suresi’nin ilk ayetlerini okudum. Kan ter içinde, ‘Sadakallahülazim’ der demez Hoca Efendi, yumuşak bir sesle bilmediğim bir hususu bana hatırlattı: ‘Evladım, aşr-ı şeriflerde kıyamet, azap, ikap ayetleri yerine nimet, fazl ü kerem, dua ayetlerini tercih etmek daha münasiptir. Sen kıyametin o dehşetengiz tasvirlerini okurken ben burada korkudan ecel terleri döktüm.”

Bayezid’den söz edilir de Küllük Kıraathanesi yahut Çınaraltı Açık Hava Kahvesi gündeme gelmez mi? Sadettin Hoca da bunu bildiği için, Necip Fazıl’ın “Küllük Akademyası” başlığıyla kaleme aldığı yazının şu ilk paragrafını okudu.

“Beyazıt Camii’ne bitişik ağaçlıklı kahve… Arkasını verdiği caminin vakarlı duvarı ve yüzünü çevirdiği lokantanın döner kebabı arasında bir yer. Her cinsten, sınıftan, mezhepten, zevkten, kılıktan, edadan bir mahşer… Arada bir, musalla taşına varabilmek için bu kalabalıktan yol rica eden cenazeler… İslam cenazesi geçerken, Frenk muaşeret kitaplarındaki bir kaide titizliğiyle ayağa kalkan zarif adamlar kütlesi.”

Necip Fazıl’ın bu yazısının yanı sıra, daha birçok şair ve yazar tarafından İstanbul’un -şimdilerde yerinde yeller esen- bu tipik mekânını anlatan böyle birçok “Küllük” yazısı benim dosyalarımdan birinde kitaplaşmayı bekliyor. İnşallah merhun vakti, merhum olmadan gelir.

İsterseniz bir kere daha tekrarlayalım. Bayezid Meydanı ve çevresi selatin camisiyle, medresesiyle, kütüphanesiyle, Darül kurrasıyla, Sahaflar Çarşısıyla ve asırlık çınarlarıyla eski adı “Dârülfünun” olan üniversitesiyle İstanbul’un orta yerine vurulan muhteşem bir Osmanlı mührüdür. Unutmayalım. Sultan İkinci Mehmet İstanbul’un fatihi, oğlu İkinci Bayezid de bu tarihi Osmanlı payitahtını ihya, imar ve inşa eden son derece değerli bir padişahtır. O da babası gibi, kendi “binâgerdesi” olan büyük caminin kıble tarafındaki türbesinde yalnız yatıyor. Cennet bahçesi diyebileceğimiz yanı başındaki tarihi hazirede de birçok tarihi şahsiyetin mezarı bulunuyor. Çok insan bilmez, biraz sevilen, bir hayli sevilmeyen ve Tanzimatı ilan eden Mustafa Reşit Paşa’nın türbesi de aynı hazirenin ana caddeye bakan köşesinde bulunuyor. Size bir şey söyleyeyim mi, ne zaman bu türbenin önünden geçsem, Cemil Meriç’in “Tanzimat uçuruma açılan bir dehliz” diye başlayan o çok önemli yazısını hatırlıyorum.

Bu yazıyı yine Bayezid Camii’nin kubbelerini o lâhûtî sesiyle inleten, çınlatan ve süsleyen Abdurrahman Hocayla bitirelim: Efendi Hazretleri, yıllarca içini mekân tuttuğu bu caminin dışındaki hazirede mahşeri bekliyor.

Rahmetullahi aleyh!...

Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ne bağışta bulunan değerli ilim adamlarımızdan biri de İsmail Fenni Ertuğrul’dur. Merhumun 9050 ciltten oluşan bu kıymetli eserleri adı geçen kütüphanenin önemli koleksiyonlarından birini teşkil etmektedir.

Eskiden bu tarihi kütüphanelerimizin hiç değilse bazıları bir sohbet mekânı ve anma toplantılarının yapıldığı bir kültür merkezi olarak da hizmet veriyordu. Merhum Peyami Safa, “İsmail Fenni Kimdir?” başlığıyla 1960 yılında Tercüman’da yayımladığı yazısında Fenni için Beyazıt Devlet Kütüphanesinde yapılan bir anma toplantısından söz ediyor. Ünlü romancımız, daha yazısının girişinde İsmail Fenni gibi büyük bir bilginin yeni nesillerce tanınmayışından, unutulmaya terk edilişinden duyduğu üzüntüyü dile getiriyor. Müteakip satırlarda ise, böyle önemli bir toplantıya Hilmi Ziya Ülken’in yanı sıra kendisinin de davet edildiğini, ancak şiddetli bir soğuk algınlığı dolayısıyla gidemediğini belirtiyor.

Bu mukaddimeyi sözü diğer iki değerli kütüphanecimize getirmek için yaptım. Merhum Nail Bayraktar ile eşi merhume Nimet Bayraktar’ın kütüphanecilik tarihimizin iki güzide ismi olduğunu kitaplara ve kütüphanelere ilgi duyan herkes bilir. Ben de her ikisiyle tanıştım. Nail Bayraktar Bey’le en son Taksim’deki Atatürk Kitaplığında görüşmüştüm. Unutmadan söyleyeyim, bu iki değerli kütüphanecimiz hakkında da armağan kitaplar da neşredildi. İrfan Dağdelen, Hüseyin Türkmen ve Nergis Ulu tarafından hazırlanan bu eserler kitabiyat dünyamızın önemli malzemelerinden birini teşkil ediyor. Ayrıca yine İrfan Dağdelen ve Hüseyin Türkmen tarafından “Âsâr-ı Bakiyye” adıyla hazırlanan bir kitapta da adı geçen kütüphanenin muhteviyatından uzun uzun bahsediliyor.

Söylemezsem bu yazı eksik kalır. Ben, merhum Nail Bayraktar’ın Makedonya’nın Kalkandelen şehrinde dünyaya geldiğini bu eseri okurken öğrendim. Ne güzel tevafuk, meşhur Yıldız Kütüphanesi’ni Hareket Ordusu’nun çapulcularından kurtaran hafız-ı kütüp (müdür) Sabri Bey de Kalkandelenli’ydi. Keza onun oğlu Nurettin Kalkandelenli de kıymetli kütüphanecilerimizden olup, Cumhuriyet devrinde Nadir Eserler Kütüphanesi’nin idareciliğinde bulunmuştu. Vefatında Kemal Elker’in mezarı başında söylediği “Değdi âh, tîr-i ecel Nureddin’in kalkanına!” cümlesi kabir taşına da yazılmıştı.

Yine Nail Bayraktar Bey’den bahsedecek olursak, Âsâr-ı Bakıyye’de kaydedilen bir konudan da, daha doğrusu bir hatıra kırıntısından da söz etmek gerekiyor.

Taksim’deki Atatürk Kitaplığı’nda da, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde de zaman zaman anma toplantıları düzenlenmektedir.

Bunlardan biri de hanım tanbûrilerimizden biri olan Lâika Karabey hakkında yapılan anma merasimidir. Bu hususta bilgi veren Nail Bey, bir hatırasından şöyle söz ediyor:

“Ben kendilerini 1955’de veya 1956 yılının Ocak ayında, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde, İsmail Fenni Ertuğrul’u anma gecesinde İleri Türk Mûsıkisi Konservetuvarı Derneği korosunun konserinde görmüştüm.

Toplantıdan sonra Beyazıt Meydanı’na çıktığımızda, davetlilerden biri bana, ‘Şu önde giden iki şahsı tanıyor musun?’ demiş ve ardından eklemişti: Biri Hasan Âli Yücel, diğeri İbnülemin Mahmud Kemal…”

Yukarıda da belirttiğimiz üzere, kütüphaneler eskiden sadece kitap hazineleri değil, ilim adamlarının, ediplerin ve şairlerin ve bunların değerini takdir eden devlet ricalinin buluşma, bilişme ve tanışma mekânlarıydı. Heyhat! Bizler, yolunu hiçbir zaman kütüphaneye düşürmeyen kültür bakanları bile gördük. Geçelim…

Devrin meşhur Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel de, büyük tarihçimiz ve kitabiyyat bilginimiz İbnülemin Mahmud Kemal Bey’le işte böyle bir kitap hazinesinde, Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde tanışıyor. Bol miktardaki menfilerinin yanına, az sayıdaki müsbet icraatlarını de ekleyen Hasan Âli Yücel’in âli hizmetlerinden biri de İbnülemin’in âbidevi eserlerini – her türlü zorluğa göğüs gererek – yayınlamış olmasıdır. Onun bu gayreti olmasaydı biz belki de “Son Sadrıazamlar”, “Son Asır Türk Şairleri”, “Son Hattatlar” gibi muhalled eserlerden mahrum olacaktık. Sadece bu kadar mı, üstadın son eseri olan “Son Asır Türk Mûsıkişinasları”, nâm-ı diğer “Hoş Sada”sı da yine Hasan Âli Yücel’in himmetiyle kültür dünyamıza kazandırıldı. Yücel, “Üstad İbnülemin Mahmud Kemal İnal” başlığıyla kaleme aldığı uzun mukaddimede de aziz dostum dediği İbnülemin’i şu ilgi çekici cümlelerle tanıtıyor:

“Hakk’ın rahmetine kavuşmuş olan muhterem dostum, üstad İbnülemin Mahmud Kemal’in son eseri Hoş Sada’yı Türk irfanına sunmak suretiyle son hizmeti yerine getirirken onun aziz ruhuna Fatihalar ithaf ederek söze başlayacağım.

Beyazıt ve civarında eski ve acayip kıyafetli bir zat görürdüm. Başında geniş bir fes, sırtında redingot, ayağında kaloş kundura, çok kere kendisine benzer ve biraz önünden yürüyen biriyle beraber… sorduğum zaman Bâbıâli erkânından ve kudemadan bir zat demişlerdi. Birinci Dünya Harbi’nin yedek subaylığından terhis edilip de Darülfünun’a geldiğimde bir gün kütüphaneye gitmiştim. Baktım, o zat! Bir kitap mütalea ediyor ve önündeki bir deftere notlar alıp yazıyordu. Ben, kütüphane müdürünü bekliyordum. Bir başka iskemlede de başka biri oturmuştu ve durmadan burnunu karıştırıyordu. O acayip kıyafetli zat, arada başını kaldırıp hiddetli gözlerle bu zevksiz ameliyenin icra olunduğu tarafa bakıyor ve ‘Tövbe estağfirullah’ deyip tekrar mütalaasına dönüyordu. Nihayet sabrı tükenmiş olacak ki, o adama yüzünü çevirdi ve sert bir sesle:

- Zât-ı âliniz sivil misiniz, asker misiniz? Asker iseniz sunuf-ı selâseden (üç sınıftan) hangisine mensupsunuz? Piyade mi, süvari mi, topçu mu? Herhalde topçu olacaksınız? Durmadan burnunuzdan gülle imal ediyorsunuz.

Biraz durdu ve sonra, ayıptır efendi, çek artık elini burnundan dedi. Adam, bir şey söylemeden mahcup, kalktı ve gitti. Bu defa bana döndü:

- Adınız ne bakayım, siz kimlerdensiniz diye sorunca hemen hürmetle cevap verdim. İsmimi söyleyince, sizin Telgraf ve Posta Nazırı Hasan Âli ile yakınlığınız var mı? diye sordu. Tasdik cevabım üzerine:

- Büyük babanız kâmil bir zat idi. Telgraf nazırıydı, ama jurnalci değildi. Efendiliği vezirliğe tercih etmiş, dervişmeşrep bir adamdı. Amcalarınızı da tanırım. İzzet Bey, hazin şarkılar bestelemiş bir mûsıkişinastı, genç öldü dedi ve ezberden ölüm tarihini söyleyince hayretim büsbütün arttı.

Dahası da vardı. Babamı, işlerini diğer amcalarımı birer birer saymaya; memuriyetlerini, görevden alınmalarını, atanmalarını döküp sıralamaya başladı. Nihayet:

- Helal süt emmişsiniz! Din ü devlete hâdim olursunuz, dedi ve benim teşekkür cevabımı bile beklemeden başını kitabının üstüne eğip tekrar okumaya koyuldu.”

Hasan Âli Yücel, üstadla nasıl tanıştığını işte böyle canlı bir tablo halinde anlattıktan sonra yine aynı mukaddimede şöyle bir anekdot daha naklediyor:

“Bir akşam Ankara’da, Anadolu Kulübü’nde Halil Nihat (Boztepe) merhumla yemek yiyorduk. O zaman Kültür Bakanı Saffet Arıkan çıkageldi. Masamızda içkisine devama başladı. Keyifli bir sofra idi. Hikâyeler söyleniyor, nükteler yapılıyordu. Bir aralık, tam o sıralarda tekaüde (emekliliğe) sevkedilmiş olan Mahmud Kemal Bey hakkında Halil Nihad’ın açtığı bahis sofranın havasını değiştirdi. Halil Nihad, onu methediyor, Arıkan ise eski biçim adam olduğundan söz ederek tenkitli konuşuyordu. İkisi de çok nezih ve terbiyeli insanlar olmasaydılar muhakkak kavga ederlerdi. Üstada bu olayı anlattığım zaman Halil Nihad için ‘Bize hürmeti vardır’ diye başlayan heyecanlı bir methiye söylemiş, Arıkan için de bir tek kötü kelime söylememişti. Bunun sebebini kendisine sorunca ‘Temiz adamdır; o benim aleyhimde söylemiş olabilir ama ben söylemem’ dedi ve içki düşkünlüğünden kurtulması için dua etti.”

Buraya az bir kısmını naklettiğimiz mukaddimenin sonunda Ahmet Hamdi Tanpınar’ın İbnülemin’i olanca edebi maharetiyle tahlil eden makalesi de yer alıyor.

Bir kere daha hatırlatacak olursak, eski tarihi kütüphanelerimiz tarihi şahsiyetlerin süslediği ilim, irfan ve kültür merkezleriydi. Bu özellikleri, bütün güzellikleriyle yeniden canlandırmak için neyi bekliyoruz?

Not: Geçenlerde kütüphanecilik dalında Cumhurbaşkanlığı ödülüne layık görülen ve hâlen Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin müdürü olarak görev yapan Ramazan Minder kardeşimizin de kitabiyat hatıralarını bir an önce kaleme alması gerekiyor.

Unutulmasın, kitabın aslı “Ketebe”dir, anlamı da yazmak demektir. İbn-i Kemal’in şu beytiyle bitirelim:

Deme, kış yaz

Daima, oku yaz

Her yıl aralık ayı gelince vefat yıl dönümleri olması dolayısıyla hem Hz. Mevlânâ hem merhum Mehmet Âkif hakkında toplantılar yapılır, yazılar kaleme alınır, konuşmalar birbirini takip eder. Esefle ifade edelim ki, bunların büyük bir bölümü her ölüm yıldönümünde tekrarlanan basmakalıp sözlerden ve yazılardan ibarettir. Bu minval üzere fikir beyan eden köşe yazarlarından da ufuk açıcı yeni bir şey öğrenmeniz mümkün değildir.

Bunlardan biri geçen gün Âkif merhumla ilgili yayınladığı yazısında, biz onu sadece İstiklal Marşı şairi olarak biliyoruz, halbuki Mehmet Akif aynı zamanda âlim bir adamdı ve daha birçok önemli özellikleri vardı, ne yazık ki bunlardan kimsenin haberi yok diyordu. Oysa bu iddia doğru değildi. Neden gerçeği dile getirmeyelim, büyük şairimizin şairliği dışında diğer meziyetleri hakkında da çok önemli ve birbirinden değerli hayli yayın yapıldı, ciddi araştırmalar neşredildi. Bunlardan haberi olmayan, kitabiyat dünyasından uzak bazı köşe yazarlarımız ne yazık ki böyle sallama çay içmeye devam ediyorlar. Sütunum müsait olsaydı bu sahada kaleme alınan birbirinden değerli eserleri, Akif dostlarının yazdıkları orijinal kitapları teker teker sıralar, böylece gerçeği dile getirmiş olurdum. Tek bir örnek vermek gerekirse, Mehmet Âkif’in de başyazarlığını yaptığı 25 ciltlik Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad serisinin muhteşem bir görüntü içinde kültür dünyamıza kazandırılması son derece takdire şâyân bir çalışmadır. Gerçek mânâda Mehmet Âkif hayranlarının Ertuğrul Düzdağ Bey’e medyûn-u şükran olmaları gerekir.

Aynı durum gönüller sultanı Hazreti Mevlânâ için de söz konusudur. 17 Aralık vefat yıldönümü olması dolayısıyla televizyon ekranlarında arz-ı endam eden bazı çok bilmiş kültür tarihçilerinin onun Hakk’a yürüyüşünü dile getiren “Şeb-i Arus”u, “Şeb-i Aruz” diye telaffuz ettiklerini görünce bu engin bilgi (!) karşısında neredeyse küçük dilimizi yutuyoruz.

17 Aralık akşamı bir televizyonda Mevlânâ programına çıkan iki kişinin ikisi de aynı telaffuz yanlışını “yineliyorlardı” Mesela “Malayani”deki bütün hecelerin uzatılarak telaffuz edilmesi gerekirken onu benim yazdığım gibi “şapka”sız kullanıyorlardı. Tabii ki böyle bir telaffuz da hassas kulakları tırmalıyordu. Keza “Mûsıkî” kelimesi de “kaf” harfiyle söylenmesi icap ederken “kef”le telaffuz edip ayrıca “gaf” yapıyorlardı. Hele bir de “acele” yerine “ivedi” deyişleri vardı ki, doğrusu çok “sakil” düşüyordu. Ne dersiniz, hastahanelerin kapısındaki “âcil”leri “ivedi”leştirsek mi ? Asıl konumuza yer kalmayacağı için sema törenlerinin bir bakıma nasıl şova dönüştürüldüğünden söz etmeyeceğim. O, bahs-i diğer…

Şimdi siz değerli okuyucularıma şair, bestekâr, Mesnevihan Osman Kemali Efendi ile Mehmet Âkif Bey’i de konu alan birkaç hatıra nakletmek istiyorum. Bu ilgi çekici anekdotları ben de merhum Âsım Sönmez’in bir yazısından öğrenmiştim.

Şehir kültürüne az çok vâkıf olanların da bildiği üzere, Fatih’in Osmanlılar zamanındaki adı “Ulema semti” idi ve bu özelliğiyle büyük bir şöhret kazanmıştı. Bu bölgenin çarşıları, dükkânları, kahveleri Ramazan aylarında bir ziyaretgâh halini alıyordu. Beş vakit namazda Sahn-ı Seman medreselerinden taşan talebeler beyaz ve temiz sarıklarıyla Fatih Camii’nin avlusunu âdeta papatya tarlasına çeviriyorlardı. Malta Çarşısı ise büsbütün başka bir özelliğe sahipti. Buranın esnafı ticaret ile asgari geçimlerini temin için uğraşıyorlar, geri kalan zamanlarını mûsıkiye, edebiyata, kemal sahibi zatlarla görüşmeye ayırıyorlardı. Belli günlerde, saat dokuza doğru, Malta Çarşısı’nın alt ucundan, bir muhterem zat, elinde asâsı vakur adımlarla yokuşu çıkmaya başlıyordu. Bu sırada sağlı sollu bütün çarşı esnafı ona büyük bir saygı gösteriyordu. İşte bu zat iki yaşından beri gözlerini kaybetmiş olan şair, bestekâr, Mesnevihan, mutasavvıf Osman Kemali Efendi idi. Gözleri görmediği halde bütün esnafı selamlıyordu.

Fatih’in o zamanlar ilgi çeken ilim adamlarına, şairlerine ve tasavvuf erbabına ev sahipliği yapan tarihi mekânlarından biri de caminin hemen yanı başındaki Şekerci Han’ıydı. Osman Kemali Efendi’nin sık sık uğradığı Şekerci Han’ına Mehmet Âkif, Fatin Gökmen, Neyzen Tevfik, Celal Hoca, Said Nursi gibi şeker insanlar da devam ediyordu. Daha çok Rufai ve Bektaşi dervişlerinin şenlendirdiği bu yüz odalı han tam bir cazibe merkeziydi. Mehmet Âkif, Neyzen Tevfik’i içki iptilasından kurtarmak için bu hanın bir odasında çok uğraştı, fakat emeğinin boşa gittiğini görünce şu mısraları kaleme almıştı:

Bir ömürdür içiyorsun bırak artık şunu der

Derviş Ahmed bu celâdetle hemen tövbe eder

Böyle bir tövbe ki binlikleri çarpar duvara

Tas, çanak, testi, perişan serilir tahtalara

Mehmet Âkif, Mısır’dan dönmüş, Hidiv Palas’ta hasta yatıyordu. Âsım Sönmez, Osman Kemali Efendiye bu durumu bildiriyor. Efendi hazretleri son derece hüzünleniyor. Neyzen ve türbedar Halil Dede, Gelibolulu Neyzen İbrahim Edhem, Haydar Kokgil ile birlikte Akif’i ziyarete gidiyorlar. Bu sırada şairimizin hastalığı da hayli ilerlemiştir. Ayağa kalkarak:

- Vay hocam! Vay gözümün nûru Efendim, buyurun, hangi rüzgârdır atan sizleri? Lütfen oturun. Hasretinizi çekiyorduk efendim, ne inayet, ne kerem dedikten sonra şu iki mısraı terennüm ediyor:

Gel ey vürûdunu bir ömr içimde beklediğim

Bir âşinây-ı hayaliye ihtiyacım var

Misafirler birbirlerine sarılarak muhabbet gösterisinde bulunduktan sonra Osman Kemali Efendi, onları Âkif’e tanıtıyor. Dede efendiler Mevlevi âdâbınca kollarını çaprazlayarak niyazda bulunuyorlar. Daha önce ziyarete gelen Ali Emiri Efendi Kütüphanesi’nin müdürü Ebussuud Efendizade Suud Bey de oğlu Celal ile oradadır. Dedeler uzun latalarının iç cebinden şah neylerini çıkarmışlar, dudakları ile baş pârelerinde hafif gezintiler yapıyorlardı. Bu arada Osman Kemali Efendi, büyük divan şairi Fuzûli’nin

Penbe-i dâğ-i cünûn içre nihândır bedenim

Diri oldukça libâsım budur ölsem kefenim

Matlaı ile başlayan gazelini okumaya başlıyor, birkaç perde gösterdikten sonra makta’ beyit olan

İdemem terk Fuzûli ser-i kûyun yârin

Vatanımdır, vatanımdır, vatanımdır, vatanım

diyerek gazeli bitiriyor.

Bu manzara Âkif’i çok duygulandırdığından gözyaşlarına hâkim olamıyor, tabii ki meclistekiler de ağlıyorlar. Akif’in “Hazretim, bir şey daha lütfedin” demesi üzerine neylerle birlikte saba bûselik âyin-i şerif-i hep birlikte okunuyor.

Ben bilmez idim gizli ayân hep sen imişsin

Tenlerde vü canlarda nihân sen imişsin

Senden bu cihân içre nişân isterdim ben

Âhir bunu bildim ki, cihân hep sen imişsin

Bu güzideler meclisinin ikinci yüzük taşının Şerif Muhiddin Targan olduğu oradaki konuşmalardan anlaşılıyordu. Âkif Bey, onun üzerine Hazreti Peygamber’in emaneti diye titriyordu. Safahat’ın “Gölgeler” adını taşıyan kısmını ona ithaf etmişti. Ayrıca onu Şark’ın bir mûsıki dehası diye de selamlıyordu.

Yanık bağrımda yıllardır kanar mızrâbının yâdı

Gel ey biçâre Şark’ın Şark’a küsmüş gitmiş evlâdı

Zaman ıssız, mekân ıssız, görünmez kimse meydanda

Gel ey dâhi-i gâip sanatın pek bîkes meydanda

Gel ey Peygamber’in fevkalbeşer fıtratta evlâdı

Bugün bîçare san’at bekliyor, bir senden imdâdı

Bir ara Şerif Muhiddin Bey meşhur nezaketiyle:

- Kuzum, efendim, inşallah sağlığınıza kavuşursunuz da bizleri yeni ilhamlarınızla ihya edersiniz diyor. Âkif’in sönmeye yüz tutmuş gözleri bir anda parlıyor, sonra kısık âdeta mâverâi bir sesle şöyle sesleniyor:

- İyileşirsem, elim kalem tutmaya başlarsa üç yeni mevzu üzerinde çalışmak istiyorum. Birincisi İstanbul’un fethi, ikincisi Alparslan’ın İstanbul’un yolunu açışıdır. Akif, konuşmasına şöyle devam etti:

- Asıl üçüncü mevzudur ki, beni tekrar alıp, engin kumların sûzan (yakıcı ) sinesine götürecek. Efendimizin Veda Haccı’dır. Bu öyle uzaktan hayal edilerek, yazılacak şey değildir. Yeniden o kumlara yalınayak basabilmeliyim. Ruhumu yakan harareti vücudumda da hissetmeliyim!

Nâr-ı beyzâ mı nedir öğle zamanında güneş

Tepesinden dökülür beynine âfâkın ateş!

Yıldırım yağmuru şeklinde inen hüzmesine

Siper olmuş yanıyor çöldeki çıplak sîne

Gözleri dalan Âkif, tasavvur ettiği yolculuğun hayaline kendini iyice kaptırmıştı. Oradakilerin hepsi susuyordu. Heyhat, Âkif bundan sonra ancak ebediyet yolculuğuna çıkabilirdi. Asım Sönmez, sözünü şöyle bitiriyor:

- Ben köşemden onun geniş, bol çizgili alnında ecelin okunu görür gibi oldum ve kimsenin duyamayacağı kısık bir sesle şöyle mırıldandım:

Vurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor

Bir hilâl uğruna yâ Râb, ne güneşler batıyor

Veda Haccı’nı yazamadan hayata veda eden büyük şairimizi bu vefat yıldönümünde de yine hayırla, rahmetle anıyoruz.

Allah’ın rahmeti üzerine olsun!

 

Eski bakanlardan biri, şöyle anlatıyor:

Babam Posta ve Telgraf Nezareti’ndeki (bakanlığındaki) vazifesinin dışında mûsıki ile de ilgilenirdi. Ney çalardı. Ustası Mevlevi Hakkı Dede’ye, şimdi unuttum, Aksaray’dan kalkıp Üsküdar’a mı, yoksa daha uzak yerlere mi gider, ondan ney meşk ederdi. Dostlarıyla sık sık bizim evde de toplanırlardı. Bıkmadan, yorulmadan mesela meşhur Dede’nin Pençgâh peşrevini geçerler; bir haneyi bazen, bir hanenin bir cümlesini on kere, yirmi kere tekrarlayarak çalarlardı. Dinlenme duraklarında gelsin kahveler, çaylar, yazın şerbet, dondurma, ayran… Alkollü içki yoktu. O zaman hiç biri otuzunu geçmemiş bu akranlar grubu saydığım masum “meşrubat” ile keyiflenirler; gülerler, söylerler, kendilerini bahtiyar hissederlerdi.

Bu, mûsıki tarafı… Bir de bunun şiir ve edebiyat cephesi vardı. Seksenine varmış, derileri kemiklerine yapışmış, ak sakallı, sevimli ve yumuşak bir ihtiyar, Mesnevihan Esad Dede’nin Çayırlı Medrese’deki küçük odasında toplanılırdı. Babamın oraya beni de götürmesi için yalvarırdım. Bazı bazı götürdüğü de olurdu. Esad Dede, Hafız Divanı’nı okuturdu; not alırlar, ona tasavvuftan sualler sorarlar, okuma bitince hepsi birer birer üstadın elini öpüp giderlerdi. O ne saygı, ne ince terbiyeydi. Yumurta, elma, limon, portakal gibi kabuklu şeylerden başka hiçbir yiyeceği ağzına koymayan, uykularını oturduğu sedir üstüne büzülerek uyuyan bu münzevi ihtiyar Şarklı üslupta bir hakîm idi. Hayatından memnun ve mesut bir insandı. Bana hediye ettiği Nesâhiyü’l – Hükemâ (Filozofların Öğütleri) kitabından ilk felsefe dersini aldım diyebilirim.

Yenikapı Mevlevihanesi de ayrı bir âlemdi Kandil, Kadir ve bayram geceleri her taraf pırıl pırıl mumlarla ışıklanır, dedelerin hücreleri tatlı sohbetlerle dolar, kendisi tanbur üstadı olan Şeyh Celal Efendi’nin riyaset ettiği toplantılarda âyinler meşkedilir; herkes birbirine hürmetkâr, çoğu fakr içinde yaşadığı halde güler yüzlü, hayatından şikâyetsiz ömür sürerlerdi. Yangınlar, hastalıklar, ölümler bile bu iç saadeti bozmaz; sebep oldukları elem ve kederler, bu temiz çehreleri ancak hüzün bulutlarıyla örterdi. Abdülhamid devrinde şüpheli şahıslardan telakki edilen Şeyh Celal Efendi’yi ve çevresini kontrol etmek üzere civardan eksik olmayan kırmızı fesli hafiyeler, bu iç dünyalarını kurmuş insanları rahatsız edemezler, onların manevi huzurlarını bozamazlardı.

Bu gönül rahatından bizim nesle de hiç nasip olmadı değil. Birinci Cihan Harbi’nin ateşli dalgaları, Mütareke’nin çamurları, İstiklal Savaşı’nın istikbale ufuk açan savaşları dindikten sonra kavuştuğumuz emniyet devrinde biz de böyle candan sohbetlere, ilmi ve milli meseleler üstünde konuşmalara imkân bulurduk. Topkapı dışarısındaki köşkün anaç ceviz ağacının altında, her ikisi de rahmetli Şeyh Bâki ve Hoca Şerafeddin Efendilerle, Mevlânâ’nın Rubaileri’ni böyle okuduk, böyle tercüme ettik. İstanbul Lisesi’nde öğretmenken rahmetli Seyid Salih Efendi’nin Çarşamba’daki evinde toplanırdık. Fuzûlî Divanı’nı böyle hatmetmiştik. Bu fazıl insanların bilgilerinden, zevklerinden ettiğim istifadeyi onları rahmetle yâd ederek minnetle hatırlarım. Aziz arkadaşım felsefeci Servet, Taninci Muhiddin’le münakaşalarımızın sabahlara kadar sürdüğü olurdu. Bunları da hiç unutamam.

O zaman biz de “kendi âlemindeki”lerden idik. Yine de kendimize göre bir çevremiz var, vefalı dostlarımızla buluşup can sohbetleri ederek tamamıyla politika dışında kalıp ilimden, felsefeden, sanattan konuşuyoruz. Vazife dolayısıyla senelerce ayrı düştüğüm bu âleme dönüşü, hayatımın en bahtiyar lütuflarından sayıyorum ve fenalık ettiğini zanneden siyasi hasımlarımın bana ne büyük iyilik ettiğini onlara teşekkür vesilesi bilerek açıklamaktan zevk duyuyorum.

Kendi âlemindekilerin Batı’da pek çok olduğunu hep biliriz. Okumuş, duymuş veya görmüşüzdür. Bunlardan birini Fransızca dergilerden birinde gördüm ve pek imrendim. İtalya’nın Sienne şehrinde büyük, muhteşem mâlikânesini mûsıki akademisi haline koyan bir Kont. Chipi, bütün dünya müzik üstadlarını buraya çekerek her milletten genç müzisyenlere yükselme, ilerleme imkânlarını sağlamış Chigiana Musıki Akademisi, yani Kontun sarayı, yirmi bir yıldan beri her yaz, temmuzdan eylüle kadar dünyanın dört bucağından gelen genç müzisyenlere, sabahın dokuzundan gecenin on birine kadar açıktır. Bu gençler para yardımı görürler, evvelden tertiplenmiş evlerde yatıp kalkarlar. Hastalananlara her türlü yardım yapılır. Saz üstadları orada ders verirler. Frakla konser veren bu şöhretler, o haşmetli sarayın salonlarında kısa kollu, açık yakalı gömleklerle dolaşırlar. İşte kendi âlemindekilere bir servet

sahibinin temin ettiği sığınak!.

İngiltere’de de birçok kulüp bu kendi âlemindekilerin rahat ve huzur köşeleridir. Orada dostlar buluşur; konuşurlar, yerler, içerler; dertleşirler ve söyleşirler. Hatta buralara kadın bile almazlar. Onların toplanmaları başka yerde, başka şekilde olur. Fransız medeni hayatına istikamet vermiş büyük kadın salonları bu milletin ilim, sanat, hatta siyaset tarihinde başlı başına birer bahis vücuda getirmişlerdir. Âlemi kendisinde bulanlar, bu kendi âlemindekiler zümresine girebilirler. Param olsa ve bir parti kurma hevesinde bulunsam “kendi âlemindekiler”i bir araya getirmeye çalışırdım. Fakat gelmezler ki!.. Zira onlar herhangi bir kimsenin çağırmasıyla değil, birbirlerini canlarının istediği zaman aramak suretiyle birleşirler. Bir teşkilata kendilerini hapsedemezler. Başkanlı, asbaşkanlı, sekreterli, genel sekreterli topluluklara girmek istemezler. Hürriyetlerini, ne pahasına olursa olsun kimseye vermezler.

Dilimizde adını Çiçeron şekline soktuğumuz meşhur devlet, felsefe ve hukuk adamı Cicero, yirmi asır önce şöyle demişti:

“Zevk düşkünlüğüne, yükselme hırsına, başkalarını geçmek için didinmeye, düşmanlıklara, ihtirasların her türlüsüne sanki hizmetkârlık ettikten sonra

ruhun yapayalnız kalması, kendisiyle baş başa yaşaması

ne paha biçilmez bir zevktir!”

Yazık o zevkten kendini kendi arzularıyla mahrum edenlere… Fakat bu demek, kendi âleminde iken yalnız kendini düşünmeli demek değildir. Maharet, kendi âleminde bütün âlemi düşünebilmektir. Onun için bu türlü insanları yangeldilerle, vurdumduymazlarla karıştırmamalı. Yangeldiler alayı, sadece kendilerine ve kendi rahatlarına düşkün, elinin hamuruyla erkek işlerine karışmayanlardır. Bunlardan ne ferde, ne topluma bir iyilik gelemez. Vurdumduymazlar ise, hissetme istidatlarını büsbütün kaybetmiş, acı duymaz hale gelmiş becilerdir. Bunlardan da hayır beklememeli.

Halbuki kendi âlemindekiler vazife çağırdığı zaman evini ve işini bırakıp askere giden bir genç gibi, hangi yaşta ve hangi halde bulunurlarsa bulunsunlar, özel çevrelerinden koparlar ve etraflarına kudretleri nispetinde yaygın hizmetler eder, fedakârlıklar gösterirler. Onun için başkalarının âlemine faydası dokunacakları, kendi âlemindekilerden arayınız!..

Bu eski bakan, “Kendi Yılbaşımız” başlığıyla kaleme aldığı bir yazısında 1956’dan 1957’ye geçişi anlatırken şöyle bir cümle kullanmaktan da kendini alamıyor:

“İmkân olsa da bütün insanlık bizim Hicret’i yılbaşı olarak alsa… Çünkü Hicret Hz. Peygamber’in Mekke’den Medine’ye gelişini, yani düşmanlarından kurtulup emniyete erişini remzeder.”

Eski bakan, bu flaş cümleyi de düzgün bir mantık çerçevesinde izah ettikten sonra yazısını şu dua ile bitiriyor:

“Elimizden ne gelir hayır duadan gayrı!...”

Merakınızı hemen gidereyim. Kırklı, ellili yıllarda kaleme alınan bu yazıların tamamı devrin Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’e aittir ve 1960’ta Türk Tarih Kurumu tarafından “Hürriyet Gene Hürriyet” adıyla çıkarılan kitabın birinci cildinde neşredilmiştir

İbnülemin Mahmud Kemal Bey’in asıl büyük eserlerinin dışında bazı divanlara ve kitaplara yazdığı ciddi ve ayrıntılı mukaddimeler vardır ki, onlar için de biyografi tarzında kaleme alınmış mukaddimeler kültür dünyamız için büyük bir önem arz etmektedir. Üstadın Hersekli Ârif Hikmet Bey’in divanına 78 sayfa, Şeyhülislam Yahya Divanı’na 65 sayfa, Leskofçalı Galip Bey Divanı’na 47 sayfa, Mustafa Âli’nin “Menâkıb-ı Hünerveran”ına 133 sayfa tutan mukaddime yazdığını biliyoruz.

İbnülemin Mahmud Kemal Bey’in hayli uzun ve ayrıntılı bir mukaddime yazdığı diğer önemli bir eser ise, Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi’nin “Tuhfe-i Hattâtin” isimli mühim kitabıdır. Türk Tarih Encümeni Külliyatı arasında yayımlanan ve hat sanatıyla hattatları konu alan bu klasik eserin baş tarafındaki takdim yazısı da tam 85 sayfadır. Hattatların başucu kitabı kabul edilen “Tuhfe” mukaddimesinde İbnülemin, karşılaştığı bazı zorluklarla beraber, bir takım ilgi çekici anekdotları da şöyle anlatıyor:

“Hazreti müellif, her şeye ebced hesabıyla tarih söylemek merakında olduğundan müstensihler (kopya edenler) tarih beyitlerini ve cümlelerini, bahusus rakamlarını, Arabi ve Farisi ibarat ve eş’arı ekseren yanlış yazmışlardır. Bunları ıslah eylemek ve pek çok defa birinci mısraları kayıt edilmeyen ta’miyeli tarih mısralarını tetkik ile ta’miyelerini bulup tarihlerini hakikate takrib ve muamma şeklindeki tarihleri halletmek için pek çok zahmet çektim. Kitabın istinsah ve tab’ı (basımı) hususlarında giriftar olduğum mihen ve mezahim-i gûnâgûn da (türlü türlü mihnetler ve zahmetler de) bir bahs-i müellemdir (Elem verici bir konudur).”

İbnülemin, aynı yazısının devamında maruz kaldığı sıkıntıyı bir kere daha dile getirme ihtiyacı duyup şöyle diyor:

“Vücudumda bir ameliyye-i mühimme (önemli bir ameliyat) yapıldıktan sonra yatakta kemal-i meşakkatle tebyiz ettiğim (temize çektiğim) mukaddimenin müsveddelerini -matbaaya götürmek üzere- tevdi ettiğim adamın, yolda düşürdüğü andan, sokakta bir zat tarafından bulunup da bana teslim edildiği zamana kadar geçen müddette hissettiğim âlâm (elemler) ise kabil-i tarif değildir.”

Üstad, yine aynı mukaddimede, Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi hazretlerinin “Mecelletü’n-Nisab” isimli eseriyle ilgili diğer bir hatırasını da keza şöyle anlatıyor:

Vaktiyle kitap âşıklarının gezinti yeri olan Bedesten ağzındaki Sahaflar Çarşısı’nın müdavimlerindendim. Sabah akşam oradan geçtikçe sahaflar davet ederler, kitap yahut herhangi bir yazı gösterirlerdi. Tahminen yirmi beş yıl önce, bir akşam geç vakit görev yerimden döndüğüm sırada bütün dükkânların kapandığını, yalnız bir sahafın dükkânını henüz kapatmak üzere olduğunu gördüm. O sahaf beni davet ederek bir kitap göstereceğini söyledi. Dağınık ve perişan yüzlerce kitabın içinde aradığı kitabı bulmaya çalıştığı sırada ben de dükkânın önüne atılmış olan kitap ve kâğıt parçalarının bir kısmını karıştırmaya başladım. Bir kitabın parçalarından on dört sayfa buldum.

Ben, daha bu sayfaları incelemeden sahaf efendi, aradığı kitabı bulamadığını, yarın gelmem gerektiğini söyledi ve elimdeki kâğıtları sordu. Süprüntü içinde bulduğumu söyledim. Cahiller kafilesinin ileri gelenlerinden olduğu anlaşılan bu adam, kâğıtlara baktıktan sonra ben bunları nice zamandan beri arıyordum deyince hangi eserin parçası olduğunu sordum. Tabii, cevap veremediği için öfkelendim. İşi şakaya vurup benden birkaç kuruş aldıktan sonra kâğıtları verdi. O gece gözden geçirdim. Müstakimzâde’nin hattıyla yazılı “Mecelletü’n-Nisab”a ait müsveddeler olduğunu anladım. Diğer sayfaların da bulunma ihtimalini düşünerek çarşıya koştumsa da ortada bir şeyin kalmamış olduğunu gördüm.

Bu vak’a aklıma geldikçe üzülmekten kendimi alamam.

İbnülemin’in bu sözleri, Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi’nin kaleme aldığı kitapların çok önemli eserler olduğunu dile getiriyor.

Merhum Müstakimzâde’nin Tuhfe-i Hattatin ve Mecelletü’n-Nisab’ın yanı sıra Tefsir-i Sure-i Fatiha, Şerh-i Hilye-i Nebeviyye, Şerh-i Evrad-ı İmam-ı Süheyli, Şerh-i Sâlâvat-ı Kâdiriyye, Mektûbât-ı Kudsiyye, Âhidname, Risâle-i Tarikat-i Nakşibendiyye, Risâle-i İskender, Meşâyihnâme-i İslâm, Ayasofya Vaizleri isimleriyle daha birçok eser kaleme aldığı biliniyor. İbnülemin, bahsini ettiğimiz Tuhfe-i Hattatin mukaddimesinde sayıları hayli kabarık olan bütün bu kitapları bize haber veriyor.

Buraya kadar verilen îzâhattan sonra, şimdi kısacık da olsa bu büyük İslam âlimini, biraz daha yakından tanımaya çalışalım:

Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi, miladi 1718 yılında Hırka-i Şerif Camii’nin yakınındaki Kabakulak Muhtesip İskender Mahallesinde dünyaya geldi. İlk eğitimini ve öğretimini -çocukluk yıllarında- babasından aldıktan sonra İstanbul’un meşhur hocalarından okuyarak tahsilini tamamladı. Arapçayı mükemmel bir şekilde öğrendikten sonra başta fıkıh olmak üzere diğer dini ilimlerde de hayli mesafe kaydetti. Farsçayı da Şeyh Abbas Rasim Efendi’den öğrendi.

Fahreddin-i Râzi, İmam-ı Gazâli, Muhiddin-i Arabî gibi İslam büyüklerinin bütün eserlerini gözden geçirdi. Hat sanatına meraklı olduğu için, ünlü hattatlardan gerekli malzemeyi toplayıp yazı meşketti. Yukarıda bahsini ettiğimiz Tuhfe-i Hattati’ni bu merakın bir nişanesi olmak üzere hazırladı.

Tecessüs ve merak sâhâsı hayli geniş olduğu için hemen hemen her konuda çeşitli kitaplar yazdı. İlk zamanlar Halvetilik tarikatının önde gelen şeyhlerinden Muhammed Salih Sahvî isminde bir zata intisap ettiyse de, daha sonra Mehmet Emin Tokadi hazretlerinin ilim ve irfan halkasına dahil oldu ve ömür boyu bu bağlılığını devam ettirdi. Müstakimzâde’nin Mehmet Emin Tokadi hazretlerine duyduğu muhabbet her türlü takdirin üstündedir. Nitekim, vefatından sonra şeyhinin ayak ucuna gömülmeyi vasiyet etmek suretiyle bu muhabbetini de fiilen göstermiş oldu. Müstakimzâde, diğer bir eseri olan Hazreti Ali Divanı’nda yer alan bir şiirinde, bu muhabbetle, bu sıkı bağlılıkla ilgili olarak şu beyti söylemiştir:

Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi, şeyhinin, yirmi gün sonra da annesinin vefatı üzerine Bursa’ya gitti ve burada tarihi mekanları ziyaret ederek elemini ve kederini -bir parça da olsa- dindirmeye çalıştı. Emsali olan bazı âlimler gibi o da, ilim tahsiline engel teşkil edebilir düşüncesiyle evlenme gereği duymadı. Bu büyük âlim ikinci bir acıyı babasının vefatı üzerine yaşadı. Ne garip bir tecellidir ki, girdiği müderrislik imtihanında sakalının hafif ve seyrek oluşu bahanesiyle başarısız sayıldı. Bu durum onu çok sarstı. Dedelerinin mesleğine girmesi böyle tuhaf bir gerekçeyle engellendiği için büyük üzüntü yaşadı. Bütün bu olan bitenlerden sonra geçim sıkıntısı da baş gösterdiği için başkalarının kitaplarını istinsah etmeye başladı. Ömrünün son yıllarında Şeyhülislam Salihzade Muhammed Efendi tarafından Bolu’ya bağlı Çağa kasabasında bir göreve atanması kendisine teklif edildiyse de, buna gücünün yetmeyeceğini gerekçe göstererek kabul etmedi.

Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi, 12 Haziran 1788’de bu fani dünyayı terk etti. Cenaze namazı Fatih Camii’nde kılındıktan sonra Zeyrek Camii’nin yakınındaki küçük hazireye, yukarıda da belirtildiği üzere, şeyhi Mehmed Emin Tokadi hazretlerinin ayak ucuna defnedildi.

Rahmetullahi aleyh!..

Bir kere daha hatırlatmak gerekirse, merhumun hayat hikâyesi, eserleri ve daha birçok ilgi çekici konu İbnülemin Mahmud Kemal Bey’in güçlü kaleminden çıkan bu mukaddimede yer alıyor. Şu hususu da belirtmezsek bu yazı eksik kalır. Hat ve Hattatlar hakkında en sağlam ve en hacimli kaynak kabul edilen bu eser Prof. Dr. Mustafa Koç tarafından, büyük bir titizlikle Latin harflerine de aktarılıp yayımlandı. Güzel ve faydalı eserleri okumak suretiyle zamanlarını değerlendirmeyi arzu eden okuyucularımıza tavsiye ederiz.

 

Edebiyat tarihimizin beyaz sayfalarını göz yaşlarıyla ıslatan şiir türlerinden biri de mersiyelerdir. Bu içli manzumeler, kendilerine büyük bir muhabbet duyulan, can u gönülden sevilip sayılan değerli şahsiyetlerin vefatlarından sonra kaleme alındığı gibi, tarihi ihtişamını kaybedip münkariz olan İslâm ülkeleri için de yazılır. Şeyh Sadi’nin, Moğol istilasını ve İslâm medeniyetinin inkirazını anlatan mersiyesi ne kadar hüzünengiz ise, Mehmed Nizameddin’in tercüme ettiği “Endülüs Mersiyesi” de – göz yaşlarını sular seller gibi akıtmakta – o kadar etkileyicidir. Unutmayalım, mersiye yazan kalemin ucundan mürekkep değil, göz yaşı damlar.

Mersiye deyince akla ilk önce Kerbela Vak’ası ve şehitlerin efendisi Hz. Hüseyin geliyor. Gerçekten de en güzel ve en yakıcı şiirler Kerbela olayı ile Efendimiz’in gözünün nuru kabul edilen bu mazlum ve mağdur Peygamber torunu için kaleme alındı. Merhum tarihçimiz Mehmed Zeki Pakalın da “Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü” isimli eserinde mersiye deyince akla ilk önce Kerbela faciasının ve Hz. Hüseyin’in akla geldiğini ifade ediyor, ezcümle şunları söylüyor:

“Mersiye denilince hemen hatıra Kerbela şehidi Hüseyin-i Mazlum gelir. Hakikaten en yanık mersiyeler ona ve Kerbela vak’asına ait yazılanlardır. Gerçi dünya tarihinde bundan feci, bundan şeni’ hadiseler yok değildir. Lâkin Hz. Hüseyin’in Peygamberimiz’in torunu, Hz. Ali ile Hz. Fatıma’nın oğlu olmasından dolayı Kerbela vak’ası İslam âleminde en sûzişli (can yakıcı) bir facia kabul edilmiştir. Buna, siyasi cereyanların ve tekke edebiyatının da çok tesiri olmuştur. Türk yazarlarından da birçok mersiye yazan vardır.”

Ehl-i Beyt şairi diye bilinen Koniçalı Kâzım Paşa, mersiye konusunu işleyen en önemli Türk şairlerinden biridir. Onun “Mekâlid-i Aşk” isimli eseri tamamen mersiyelere tahsis edilmiştir. Fakirin de kütüphanesinde bulunan bu “Mekâlid-i Aşk”ın ilk sayfasında şu ibare bulunmaktadır:

“Şuarây-ı benâm ve ferikân-ı kirâmdan Saâdetlü Kâzım Paşa hazretlerinin vak’a-i dilsûz-ı Kerbela’yı mübeyyen nazım ve inşâd eyledikleri Mekâlid-i Aşk nâm eser-i âlü’l – âlileriyle sâir bil-cümle mersiye-i nefiseleridir.” Aynı şairimizin “Kerbela” adıyla ve Paris’de Arap harfleriyle basılan eseri de keza kütüphanemizi süslemektedir. Merhumun şu beytini bir örnek olmak üzere kaydediyorum:

“Düşdü Hüseyin atından sahrây-ı Kerbelâ’ya / Cibrîl, var haber ver Sultân-ı Enbiyâ’ya”

Sultan İkinci Mahmud devrine damgasını vuran Beşiktaş Ortaköy İlmiye Cemiyeti’nin en gözde üyelerinden olup da âlimliğiyle ve şairliğiyle iştihar eden Kethüdâzâde Ârif Efendi’nin şu mersiyesi de Hz. Hüseyin Efendimize duyulan büyük ve samimi muhabbeti dile getirmektedir:

Kurretü’l – Ayn-ı Habib-i Kibriyâsın yâ Hüseyn

Nûr-u çeşm-i Şâh-ı Merdân-ı Mürtezâsın yâ Hüseyn

Hem ciğerpâre-i Zehrâ Fâtıma Hayru’n – nisâ

Ehl-i Beyt-i Mustafa Âl-i abâsın yâ Hüseyn

Halkan ve hulkan müşâbihsin Resûlullah’a sen

Nâzenin-i enbiyâ ü evliyâsın yâ Hüseyn

Seyyid-i şübbân-ı cennet dendi şânında senin

Pişivây-ı etkiyâ vü asfiyâsın yâ Hüseyn

Vâlidin şânında dendi: “Lâ fetâ illâ Ali”

Mazhar-ı sırr-ı etemm-i “lâ fetâsın” yâ Hüseyn

Ehl-i mahşer dest-i Hayder’den içerken Kevseri

Sen susuzluktan şehîd-i Kerbelâ’sın yâ Hüseyn

Kıl şefâat “Ârif”e ceddin Muhammed aşkına

Arsa-i mahşerde makbûlü’r- ricâsın yâ Hüseyn

Yazımızın girişinde de belirttiğimiz üzere, mersiyeler diğer bir ifadesiyle ağıtlar şahıslar için olduğu kadar şehirler ve devletler için de kaleme alınır. Bunun en canlı örneklerinden biri -hiç şüphesiz- Endülüs için yazılan mersiyelerdir. Okuyanlara ve dinleyenlere göz yaşı döktüren ünlü Endülüs mersiyelerinden birini de Şam Birinci Türk Sultanisi’nin İkinci Müdürü Mehmed Nizameddin Bey nazmen Türkçe’ye çevirdi, rahmetli tarihçilerimizden Mehmet Zekâi Konrapa da 1964 tarihli “İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Dergisi”nin 2. sayısında yayımladı. İslam medeniyetini sekiz yüz yıl bütün haşmetiyle temsil eden Endülüs’ün hazin hikâyesini olanca hüznüyle dile getiren bu mersiyeyi geliniz birlikte okuyalım:

Hengâm-ı tamâmında gelir her şeye noksân

Ömründeki boşluklara aldanmasın insân

Her şey mütehavvil bu fenâ sence de meşhûd

Bir lâhza meserret göreni kahreder ezmân

Dünya denilen yer olamaz kimseye müşfik

Bir hâl-i muayyende devam eyleyemez ekvân

Tesirini göstermez ise seyf ile mızrak

Her zırhı yed-i dehr eder elbette perişân

Seyfin kını gımdan da eğer olsa da mahfuz

Her seyfi eder seyf-i zemân hâk ile yeksân

Fikret: Yemen’in nerde ekâlil-i zerrini?

Fikret ki: Bugün nerde o şâhân-ı cihânbân

Şeddad’ın İrem Bağı, İrem cenneti nerde?

Nerde bugün İran’daki Sâsân-ı hükümrân?

Kârûn’un o bitmez görünen serveti nerde?

Bak, nerde bugün Âd ile Adnan ile Kahtân?

Nâçâr kabul eyleyerek emr-i azimi

Onlar ki bugün oldu bir efsâne-i devrân

Rüyâda temâşâ edilen şey gibi hatta

Her mülk-i melik şimdi hayâlât ile siyyân

Dârâ’ya zaman çattı, zaman oldu mukâtil

Kisrâ’ya vefa etmedi iyvâ için eyvân

Her vâkıa bir gün bile sehl olmadı Şab’a

Fikret ki bekâ bulmadı âlemde Süleymân

Bin türlü musibetleri var dehr-i denînin

İmlâ eder ezmânı, meserret ile ahzân

Geçmekte teselli ile her hâdise, lâkin

İslam’a hulûl eyleyemez gaflet ü sülvân

Sehlân u Uhud üstümüze münhedim oldu

Düştü adâ bir derbeki yok sabrına dermân

Bir gün cuma namazını kılmak için Unkapanı’ndaki Zeyrek Camii ile Şebsefa Hatun Camii arasında yer alan Piri Mehmed Paşa Camii’ne gitmiştim. Bu küçük, fakat şirin mâbed aynı zamanda Mehmed Emin Tokadi hazretlerinin de içinde bulunduğu hazireye komşuydu. Hazretin türbesinde Kur’an okuyan, dua eden ziyaretçilerin çoğunu hanımlar oluşturmuştu.

Adı geçen camiye girince, sık sık şahit olduğum nâhoş manzaralardan biriyle burada da karşılaştım. Sağımda oturan, su şişesini de önüne yerleştirmeyi ihmal etmeyen bir vatandaş sürekli telefonuyla oynuyordu. Ne vaazı dinliyordu, ne de hutbeye kulak veriyordu.

Şimdi bütün bunları bir tarafa bırakıp, bu şirin caminin bânisini daha yakından tanımaya çalışalım.

Piri Mehmed Paşa, hem Yavuz Sultan Selim, hem de Kânûnî Sultan Süleyman devrinde sadrıâzamlık görevinde bulunan değerli bir devlet adamıdır.

Yavuz, Çaldıran seferine çıkınca İstanbul’u ona emanet etti. Padişahın güvenini kazanan Piri Paşa, 1517’de Yunus Paşa görevinden azledilince sadrıazamlığa getirildi. Kaynakların belirttiğine göre, Çaldıran seferinde zor günler yaşayan Yavuz Sultan Selim’e, düşman hakkında bilgi almak amacıyla istihbarat teşkilatı kurması için telkinde bulundu. Sadrıâzamlığı sırasında bu teşkilatı daha da geliştirip Osmanlı Devleti’ne hizmet etti.

Soyu Şeyh Cemaleddin Aksarayi hazretlerine dayanan Piri Paşa, aynı zamanda ilmiye mesleğine de mensuptu. İbrahim Alaaddin Gövsa, “Meşhur Adamlar”da onun, Mesnevi’nin bir kısmını, Şahidi manzumesinin tamamını “Tuhfe-i Mir” ismiyle şerh ettiğine dair bir not düşüyor. Merhum, Silivri’de yaptırdığı caminin haziresinde yatıyor. Bendeniz bu ilçemize davet edildiğim zaman hem camisini, hem türbesini ziyaret ettim. Rahmetullahi aleyh.

Bu değerli Osmanlı paşasının oğlu vasıtasıyla yaşadığı büyük felaketi, dehşetli faciayı merhum tarihçimiz Mithat Sertoğlu 24 Ocak 1957 tarihli Yirminci Asır Mecmuası’nda şöyle anlatıyor:

“Yavuz Sultan Selim birçok sadrıazamını idam ettirmiş olmakla meşhurdu. Elinden kurtulan pek azdı. Hatta, bunu telmihen şairlerden biri:

Rakîbin ölmesine çâre yoktur

Vezir ola meğer Sultan Selim’e

beytini söylemiştir.

Onun son sadrıazamı, bugün Hasköy’de namına bir mahalle bulunan meşhur Karamanlı Piri Mehmet Paşa’dır.

Son derece dikkatli ve dirayetli bir zat olan Piri Paşa, kendisini devlete mutlaka lazım bir hale getirerek canını çok asabi ve hiddetli bir hükümdar olan Yavuz’un elinden kurtarmaya çalışırdı. Halbuki Yavuz, haddi zatında gayet kadirşinastı. İdam kararlarını da zannedildiği gibi hiddet yüzünden vermezdi. Hiddeti, sadece bir bahaneden ibaretti. Zira, zamanında son derece hazımlı olmayı bilmiş ve kıymet verdiği kimselerin icabında pek sert ikaz ve tenkitlerine tahammül göstermiş olmakla maruftu. Aynı şekilde Piri Paşa’yı da sever ve takdir ederdi. İdam ettirmeye ise hiç niyeti yoktu. Hatta böyle bir şeyi aklından bile geçirmezdi. Lakin işin farkında olmayan sadrıazam, her gün ecel terleri dökerdi. Nihayet bundan bıkıp usanarak bir gün ona: ‘Padişahım dedi. Bilirim ki, evvel âhir beni katledeceksin! Bari bir gün evvel katleyle de her gün can korkusu çekmekten kurtulayım.’

Yavuz, bu sözlere bir hayli güldükten sonra şu latife ile cevap verdi:

‘Vallahi aklıma gelmez değil! Ancak henüz yerine koyacak bir kimse bulamadım!’

Yavuz vefat ettiği zaman Piri Paşa sadrıazam bulunuyordu. Bu suretle, onun son ve oğlu Kanuni Sultan Süleyman’ın ilk sadrıazamlığını ifa etmiş oldu. Genç hükümdar, kendisine babasından intikal eden ihtiyar vezire son derece hürmet gösterdi. Piri Paşa o derece vakur ve mehib idi ki, huzuruna girdikçe padişah âdeta ondan utanırdı.

Kanuni, daha şehzade iken İbrahim adlı bir dönme köle görerek, bilhassa keman çalmadaki ustalığına hayran kalıp, sahibi bulunan ihtiyar bir kadından satın almıştı. Köle aynı zamanda çok zeki ve kabiliyetliydi. Sür’atle şehzadenin gözüne girdi. Gece gündüz onun yanından ayrılmaz oldu. Kanuni, padişah olduktan sonra onu iç sarayın en büyük mevkii olan hasodabaşılığına yükseltmişti. Lakin bunu az görüyor, İbrahim’i sadrıazam yapmayı düşünüyordu. Bununla beraber Piri Paşa’yı azletmeye hiçbir sebep yoktu. Yegâne çare, ona hissettirerek istifasını temin etmekti.

Nihayet Kanuni, bir gün kendisiyle konuşurken: ‘Lâlâ dedi. Pek ziyade makbul bir kulum var. Ona en büyük mükâfatı vermek isterim. Ne edeyim?’ Zeki sadrıazam derhal vaziyeti anladığından şu cevabı verdi: ‘Saadetli hünkarım! En büyük mükafat sadarettir. Ona bu kulunuzun mansıbını verin.’ Bunun üzerine Piri Paşa gayet ağır haslar tahsisiyle tekaüd edildi (Emekliye sevkedildi) ve Edirne’de ikamet etmesi emrolundu.

Yeni sadrıazam İbrahim Paşa kısa bir zaman içinde devlet işlerini kavrayarak büyük muvaffakiyetler gösterdi. Bu makamın hakikaten ehli olduğunu isbat etti. Bu yüzden Kanuni onu çok sever ve takdir ederdi. Vezirine o kadar teveccüh gösterdi ki, onu herkes ‘Makbul İbrahim Paşa’ diye anmaya başladı. Nitekim ileride, Hürrem Sultan’ın ısrarı ve buna katılan diğer hadiseler dolayısıyla idam edildikten sonra da, ‘Maktul İbrahim Paşa’ diye anılmıştır.

İbrahim Paşa, sadrıazam olduktan sonra, bu makamı tekrar kaybetmekten korkmaya başladı. Kendisinin en büyük rakibi ise, eski sadrıazam Piri Mehmet Paşa idi. Kanuni’nin, onun hakkında hâlâ büyük bir hürmet ve teveccüh beslediğini biliyor ve buna hiç tahammül edemiyordu. Hükümdar o sırada Alman seferinde idi. Harpten muzaffer olarak dönerken Edirne’ye uğrayıp orada biraz konaklamaya karar vermişti. Bunu İbrahim Paşa’ya söylerken ‘Hem eski lâlâmı dahi görürüm. Çok ihtiyar olmuş derler. Kadimi emektardır. Gönlünü ve hayır duasını alırız!’ diye de ilave etmişti.

İbrahim Paşa, bu sözlerden fena halde kuşkulandı. Padişahın baba yâdigârı olan veziri tekrar sadrıazam yapmasından korkmaya başladı. Hemen, daha evvel sadık bir adamını Edirne’ye gönderdi. Bu adam, o sırada Edirne kadısı bulunan ve paşazade diye anılan Piri Paşa’nın öz oğlu Mehmet Efendi’yi buldu. Mehmet Efendi, para ve mevki uğrunda her şeyi yapmaya hazır bir herifti. Esasen daha evvel, bir gün lazım olur düşüncesiyle İbrahim Paşa, onu elde etmiş bulunuyordu. Mehmet Efendi, babasının rakibi tarafından idbara uğratılacağı korkusunu yaşar iken, ondan iltifat görünce, birçok vesilelerle minnettarlığını izhar etmiş ve daima hizmetine hazır bulunduğunu İbrahim Paşa’ya zaman zaman haber vermişti.

Edirne’ye gelen gizli ulak, Paşazadeyi buldu ve ona babasını zehirleyip öldürürse her muradına vesile olacağını bildirdi. Mehmet Efendi, bunu tereddütsüz kabul etti. Hemen zehirli bir macun hazırlayıp babasına koştu: ‘Saadetli hünkârımız Edirne’yi teşrif edeceklermiş. Kendilerine pir (yaşlı) ve amelmanda (güçsüz) görülmemek için şu mukavvi (kuvvetlendirici) macundan bir miktar tenavûl buyurun (yiyin)’dedi.

Piri Paşa, oğlunun sadrıazamla dostluğunu bilirdi. Lakin bu yüzden hayatına kastedeceği aklına bile gelmediği için oğlu gittikten sonra macundan bolca yedi. Aradan yarım saat geçince de, zehirlenme alametleri başladı. İhtiyar vezir başına gelenleri o zaman anlayarak: ‘Mehmet! Beni yaktın! Allahü Teâlâ dahi seni yaksın!’ diye bedduada bulundu.

Hadiseyi haber alan İbrahim Paşa ‘Babasına dahi kıyan hainden bize ne hayır gelir’ diyerek Mehmet Efendi’ye hiç yüz vermedi. Mükâfatta da bulunmadı. Lakin Allah’ın intikamı gecikmeyerek babasının âhı Paşazadeyi tuttu. Bu hadiseden iki sene sonra bir gece -her zamanki gibi- fazlaca şarap içerek sızıp kalmıştı. Yanar bıraktığı mum kıvrılarak yorganını tutuşturdu. Mehmet Efendi, biraz sonra can acısıyla uyandı. Yatağının yanmakta olduğunu görünce hemen uyku sersemliği ile su zannederek yanında duran şarap testilerinden birisini kapıp döktü. Lakin ateş bu yüzden büsbütün çoğaldı ve kadı efendi diri diri yanıp kül oldu.

Para ve mevki hırsı ile en büyük kötülüğü yapmış, lakin umduklarına kavuşmadıktan maada, eliyle öldürdüğü babasının ahına uğrayarak kendisi de en feci bir ölümle ölmüştü.”

Piri Mehmet Paşa’nın mekânı cennet olsun

İstanbul’da cemaati hayli kalabalık olan iki cami vardır ki, bunlardan biri Eyüp Sultan Camii, diğeri de Fatih Camii’dir. Bu iki mabedin beş vakitte dolup taşması tabii ki bânilerinden ve biraz da meskûn bölgelerde bulunmalarından kaynaklanıyor. Bilindiği üzere her iki cami de Fatih Sultan Mehmet’in eseridir. Ancak İstanbul’da meydana gelen büyük depremlerden birinde ikisi de yıkıldığı için daha sonra gelen iki padişah tarafından müceddeden yani yeniden yapılmıştır. Fatih Camii’nin bâni-i sânisi (ikinci kurucusu) Sultan Üçüncü Mustafa, Eyüp Sultanınki ise bu padişahın oğlu Üçüncü Selim’dir. Allah’ın rahmeti her ikisinin de üzerine olsun.

Eyüp Sultan’a her gidişimde, artık hangi vakte denk gelirse o vaktin namazını semte adını veren camide değil de, çevredeki cemaati çok az olan camilerden birinde kılıyorum. Bunun iki sebebi ise, bu tarihi mabedde görülen aşırı kalabalık ve bu kalabalıktan kaynaklanan izdiham. Bilmem ki belirtmeye gerek var mı, izdihamın olduğu yerde intizamdan söz edilemez ve insicam bozulur. Şurasını da hatırlatmak isterim; gerek iç avluda, gerekse şadırvanlı dış avluda görülen bu kargaşanın bir sebebi de lokum, çikolata vesaire dağıtmalarıdır.

Merak ettiğiniz ikinci sebebi de söyleyeyim. Eyüp Sultan Camii’nin mikrofonlarından yükselen aşırı ses dalgaları hem meydanda hem karşıdaki dükkânların camlarında ve duvarlarında dalgalar meydana getiriyor. Bu ses suikasti kulakları çok fazla rahatsız ettiği kadar hürmetsizliğe de sebep oluyor. Okunan Kur’an sesi - afvedersiniz - mabedin yakınındaki tuvaletlerde bile duyuluyor. Hani Kur’an’ı dinlemek farzdı! Neden fark edilmiyor? Dışarıdaki kalabalıklar Kelam-ı Kadim’i de, vaizin mikrofon çatlatan sözlerini de dinlemiyorlar. Sigaralarını tüttürmeyi, laklakaya devam etmeyi sürdürüyorlar. Bu konuda söylenecek daha çok söz var ama uzatırsam asıl mevzuya yer kalmayacak. Öyleyse esasa gelelim.

Geçen Pazar, Eyüp Sultan Camii’nin yakınında ve trafikten arındırılmış cadde üzerinde bulunan Bâli Baba Camii’ne gittim ve öğle namazını burada kıldım. Caminin içinde üzeri pûşideli bir de kabir bulunuyor. Mabedin tanıtım yazısı bozuk bir Türkçeyle yazılmış. Adı geçen camiye ben daha önce de gitmiş, çıkarken imam efendiye bu kabirde yatan zatın kim olduğunu sormuştum. Hocamız, kadı olduğunu belirtip daha fazla bilgi verme ihtiyacını duymamıştı.

Bâli Baba Camii, daha doğru ismiyle Bâli Hoca Mescidi hakkında kaynaklarda fazla bilgi yok. Mehmet Haskan merhumun, “Eyüp Sultan Tarihi” adındaki âbidevi kitabında kaydedildiğine göre, bu caminin bânisi Sultan Üçüncü Murat devrinde yaşamış olan Abdullah Bâli Efendi’dir. (1574-1595) Kendi de orada, camisinde medfundur. Mabed, Birinci Dünya savaşı yıllarında depo olarak kullanılmış. 1918 mütarekesinde boşaltılmış, ancak çok harap olduğundan ibadete açılamamış. Uzun süre dört duvar halinde kalmış. 1960’da mevcut şekliyle yeniden yapılmış ve yanına da bir bölüm ilave edilmiştir. Bundan dolayı iki mihrabı vardır. Minberi ahşaptır. Kitabesi ve haziresi yoktur. Eylül 1850 tarihinde Sultan Üçüncü Selim’in hanımı Refet Kadın Efendi mescide minber koyarak cami haline getirmiştir.

“Bâli” adıyla bilinen daha bir çok önemli şahsiyet var. Fatih’te bir de Bâli Paşa Camii bulunuyor. Ama biz “Bâli” adını duyunca hemen Malkoçoğullarından Gazi Bâli Bey’i hatırlıyoruz. Öyleyse sizi çok heyecanlandıracak ve tarih sevginizi bir kere daha galeyana getirecek bir mektubu, Cihan Hükümdarı Kânûnî Sultan Süleyman Han’ın Semendire Sancak Bey’i Gazi Bâli Bey’e yazdığı mektubu nakledeyim:

“İftihârü’l - havassi’l – mukarrebîn, mutemedü’l – mülûki ves-selâtîn, kâtitü’l - kefereti ve’l-müşrikin itibar sahibi Lâlam Gazi Bâli Bey;

Fermân-ı şerifim vâsıl olunca mâlum ola ki, tarafınızdan gönderilen mektubu alıp okuduktan sonra anlattıklarınız malumumuz olmuştur. On sekiz pâre kale fethetmişsin, otuz bin kızak Tersane-i Âmire’me gönderip, altmış bin baş göndermişsin. Berhüdâr olasın. İki cihanda yüzün ak, ekmeğim sana helal olsun. Bir tuğ rica etmişsin.

Yâ Gazi Bâli Bey, daha bir tuğ zamanı değildir. Gerçi sen bize bu hizmeti ve iyiliği eyledin. Biz dahi senin iyiliğin karşılığında sana üç iyilik ettik:

Birincisi sana ‘Emirü’l – Mü’minin’ hitabıyla hitap ettik; ikincisi sana hil’at-i fâhire gönderdik. Üçüncüsü ise, sana Hazret-i Resul-i Ekrem Sallallahü Aleyhi Vesellem Efendimizin tuğunu verdik.

Seni bu üç nesne ile tâzîm ve tekrim eyledik. Bunların üzerine asla bir ihsan olmaz. İmdi sen dahi bu iyiliklerin şükrünü yerine getirmeye gayret eyleyesin. Ve her işi Allah’tan bilesin ve zinhar nefsine gurur getirmeyesin. Kendi kılıcım ile ‘bu kadar memleket fetheyledim’ demeyesin. Memleket Allah’ındır. İkinci olarak Hazreti Peygamberindir. Üçüncü olarak Hakk’ın izni ile ben halifenindir.

Ve bey olmak iki kefeli bir terazidir. Bir kefesi cennet, bir kefesi cehennemdir. Şunlardan ola gör ki gözleri uyur ise, kalbleri uyanıktır. Her işin başı adalettir. Adaletli ol ki, her günün ibadete sayılsın. Hak Sübhânehû ve Teâlâ cümlemizi âdil kullarından eyleye.

Serasker olman ve beyliğin hasebiyle hükmünün geçtiği yerlerde olan zulüm için mahşer günü bize sual olunur ise senin yakana yapışırım. Ola ki, o günde mahcup olmayıp yakanı benden selametle kurtarasın.

Bir kişiyi hizmette kullanmak murad edersen zinhar o kişinin dış görünüşüne itimat eylemeyesin. Çok kimseler var ki elinde fırsat olmadığı zaman sevimli yüzünü gösterirler. Eline fırsat geçtiği anda Nemrut olurlar. Velhasıl insanları tecrübe edesin ve sonra aldanmayasın. Göz kulak açasın.

Eğer beyler ve vekiller iyi insan olsa halkın hakkı ve hali iyi olur. Halk beylerin çerağı (otlağı) gibidir. Her kim çerağına bakmazsa hâli yaman olur. Bazı kimseler vardır ki gündüz oruç tutar, gece namaz kılarlar. Amma putperest odur ki mala muhabbet edenlerdir. Halkı mal sevmekten başka hiçbir şey azdıramaz!

İmdi sen dahi fani olan şeye meyl ve muhabbet eylemeyesin. Nimetleri Allah’ın kulları üzerine harcayasın. Kerem elini açasın. Hased üzere olmaktan uzak durasın. Mal eksilir diye huzursuz olmayasın. İhtiyaç ve zaruret hâsıl olunca buraya bildiresin. Mevcut olan hazineden sana üç dört kese harçlık vermeye aczim yoktur.

Feth olunan kalelerin mal ve erzaklarının tamamını beytülmâl için almayasın. Zinhar rızây-ı hümâyunum yoktur. Beytülmâl için beşte birini alıp, gerisini İslam askerine dağıtasın.

İslam askerine riâyet eyleyesin. İhtiyarlarını baba bilesin. Daha küçüklerini kardeş bilesin. Daha küçüklerini oğul bilesin. Oğullarına merhamet ve şefkat edesin. Karındaşlarına ikram eyleyesin. Babalarına tâzim ve ihtirâm eyleyesin. İslam askerine hiçbir surette zorluk ve sıkıntı çekdirmeyesin.

O diyarlarda bulunan Allah’ın fakir kullarını gözleyesin. Sadakaya muhtaç bulunanları beytülmalden elbiselerini ve ihtiyaçlarını göresin. Fakirler Hak Teâlâ’nın kullarıdır. Beytülmâl-i Müslimin Allah’ın kullarının hakkıdır.

O diyarlarda seyyidlerden yaşayanlar var ise, ismi ve resmi ile tarafımıza arzedilip bildiresin. Devlet tarafından maaş tayin olunup Resulullah’ın evlatlarına bir veçhile sıkıntı çektirmeyesin.

Reâyâ fukarasının vergi olarak alınan zahirelerden başka yarım akçelik bir vergi ile dahi olsa rencide olmasına kat’iyyen rızam yoktur ki, bizim reâyâmızın rahat halini kâfirlerin reâyâsı görüp gıbta eylesinler. Meyl ve muhabbetleri bizim tarafımıza olsun.

Ve mümtaz kadılardan fazilet sahibi Mevlânâ Mustafa Efendi’yi ordu kadısı tâyin edip gönderdim. Vardığında en güzel şekilde Şer’i Şerif’e itaat edesin. ‘Ulemanın eti zehirlidir’ hadisi gereğince hatırını rencide eylemekten çokça sakınasın. Zira ‘Âlimler peygamberlerin vârisleridir’

Bazı köyler vakfetmeyi murad etmişsin. Allah’a yemin ederim ki feth olunan köylerin cümlesini vakfedersen makbulümdür. Vakfı arzu edilen köylerin müfredat defterlerini gönderesin. Senden sonra Osmanlı âilesinden gelen padişahlar ve vezirler ve beylerbeyiler ve sancak beyleri ve kadılar ve bilcümle ehl-i islamdan her kim senin evladına riayet eylemez ise Allah’ın laneti onların üzerine olsun! Mahşer günü dâvâcısı olup, düşmanlık ederim.

İmdi yâ Gazi Bâli Bey!

Sen dahi canla başla çalışıp din-i mübin uğrunda ve saltanat işlerine bağlılıkta gayret sarf edesin. Yiğitlerin bahadırlarını saklayasın. Atın sağlam ve kuvvetli olanını besleyesin. Ve kılıcını muhafaza edesin. Cömertlik kapısını açık tutasın.

Ni’me’l – Mevla ve ni’mennasîr, zikrini tekrardan hâli olmayıp zâhir ve bâtın erenlerinin himmetlerini yoldaş kılıp, ‘Üd’u rabbeküm tazarru’an..’ (Rabbinize yalvararak dua edin) âyetini boynuna hamail edip ve benim hayır duamı alasın. Hak Sübhânehû ve Teâlâ uğrunu açık, kılıcını keskin eylesin! Ve din düşmanları üzerine seni İslam askeri ilde daima muzaffer kılsın! İki cihanda yüzün ak olsun!

Şöyle bilip bu emr-i şerifimle âmil olasın! Sene 938 1532)”

Böyle bir padişahın duasına mazhar olan Gazi Bâli Bey’e, biz de dua edelim ve Allah ondan razı olsun diyelim.

Bizans’ın başkenti Konstantıniyye’den İstanbul’a intikal eden tarihi eserlerin en önemlilerinden biri de, Kariye Camii’dir. İstanbul’da yaşayanların büyük çoğunluğu ne yazık ki, bu şehirde böyle bir tarihi Bizans ve Osmanlı eserinin bulunduğunu bilmiyor. Adını duyanlar varsa da bir kere bile gidip ziyaret etme zahmetinde bulunmamışlardır. Kâriye Camii’ne, bu kadim mabede duyulan ilgisizlik eskiden de kendini gösteriyordu. Konuyla ilgili bir kitap yazan İhtifalci Mehmed Ziya Bey de eserinin başında bu hususa şöyle temas ediyor; Mercan İdadisi’nde (lisesinde) öğretmenlik yaparken talebelerimi Kâriye Camii’ne götürmek istedim. 7 Aralık 1909’da sınıfça gitmeye karar verdik. Talebelerin büyük bölümü Kâriye Camii’nin nerede olduğunu bilmedikleri için belli bir günde Mihrimah Sultan Camii’nde toplanmak üzere anlaştık diyor. Günümüzdeki bilmeyenlere de hatırlatalım; bu Mihrimah Sultan Camii Üsküdar’daki Mihrimah Sultan Camii değil, Edirnekapı’daki Mihrimah Sultan Camii’dir.

İşte yıllardan beri İstanbul’da yaşadıkları halde burayı bir kere olsun ziyaret etmeyi akıllarına getiremeyen iki arkadaşımla geçen gün Kâriye Camii’ne gittik, iki rekât “tahiyyetü’l- mescid” namazı kıldıktan sonra bu kadim Bizans mabedini yabancı turistlerin hayran hayran bakışları arasında biz de bir güzel gezdik. Tabii ki bu benim ilk ziyaretim değildi. İstanbul gezileri yaptırdığım yıllarda grubumla beraber buraya da defalarca girmiştim.

Kâriye Camii hakkında yerli ve yabancı yazarların bir takım kitaplar yazdıklarını biliyoruz. Bizde bu konuda en önemli iki kaynaktan biri, İhtifalci Mehmed Ziya Bey’in kitabı, diğeri de merhum Prof. Dr. Semavi Eyice’nin “Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”ne yazdığı makaledir.

Bir Bizans manastırı olan Kâriye, İstanbul’un fethinden sonra bir süre boş kaldı. 1511’de İkinci Bayezid’in sadrıazamı Atik Ali Paşa tarafından camiye çevrildi. Semavi Hoca’nın belirttiğine göre, 1546 yılındaki İstanbul vakıflarına ait tahrir defterlerinden Atik Ali Paşa’nın Çemberlitaş’taki evkafına Kenise (kilise) cami olarak bu mabed kayıtlıdır. Camiye çevrildikten sonra Kâriye’nin duvarlarındaki mozaikleri ve fresklerin bir kısmı ince sıva ile kapatıldığı gibi, bir bölümü de ahşap pencereler takılarak koruma altına alındı.

Namaz kılınan asıl bölümünde nispeten daha az mozaik ve süslemeler bulunuyordu. Güneybatı yönündeki çan kulesinin yerine bir minare inşa edildi. Ayrıca bir mihrap eklendi. Kâriye Camii’nin yanına Mimar Sinan da bir medrese yapmıştı. Dört odalı ahşap bir yapı olan bu medresenin 1914’te hayli harap bir halde olduğu biliniyor. Daha sonra tamamen yıkılan bu medreseden zamanımıza -maalesef - hiçbir iz kalmadı. 1766 depreminde zarar gördü ve Mimar İsmail Halife tarafından tamir edildi. 1878’de bir tamir daha gören Kâriye Camii’nin mozaiklerine dokunulmadı. 1894 depreminde yeniden zarar gördü ve minaresi de yıkıldı.

Semavi Eyice’nin makalesinde konuyla ilgili daha ayrıntılı malumat verildiği gibi, İhtifalci Mehmed Ziya Bey’in müstakilen kaleme aldığı eser de en sağlam kaynak olarak karşımıza çıkıyor. Mukaddimesini kısmen sadeleştirmek suretiyle sizlere takdim etmek istiyorum.

İhtifalci Mehmed Ziya Bey diyor ki:

İstanbul’un bir varoşu kabul edilen Edirnekapı’daki Mihrimah Sultan Camii’nin nisbeten dar bir sokağının solunda bulunan Kâriye Camii’nin adını duymayan yok gibidir. Fakat çoğumuz bilmez. Bu, şaşılacak bir durum olmakla beraber, mazur da görülebilir. Çünkü bu kadim mâbed hakkında hiç kimse herhangi bir kitap yazmayı, hatta beş on sayfalık bir risale hazırlamayı bile aklına getirmedi. Yalnız “Hadikatü’l- Cevami”deki dört beş satırlık bir malumat ile yetinildi. Buna sanat ve marifet nâmına üzülmek gerekir.

Fransızların Etudes Byzantine beş yüz sayfaya yakın resimli bir kitap yayımladılar. Bizans sanat eserlerini konu alan bu kitapta Kâriye ile ilgili ayrıntılı bilgiler yer almaktadır.

Bu önemli eserde birçok tarihi ve edebi bilgi mevcut olduğu gibi Kâriye Camii’ndeki mozaiklere, tarihi levhalara, bunların yapılış tarzına dair de bol miktarda bilgi bulunmaktadır.

Payitahta gelen ecnebiler, sanat eserlerine ilgi duyan her kesimden insanlar daha ayaklarının tozuyla çoğumuzun meçhulü olan bu ücra mahalleye koşuyorlar, bu mabedi büyük bir heyecanla derin bir merakla ziyaret ediyorlar. Ancak şurasını da itiraf etmek gerekir ki, onların ellerinde bulunan turist rehberlerinizdeki bilgiler yetersizdir. Bu rehberlerde sadece Kâriye Camii’nin kiliseden çevrildiği, içinde sanat değeri çok yüksek olan mozaiklerin bulunduğu bunların fetihten sonra badana ve boya ile sıvandığı belirtilmektedir. Asıl mabedin ne zaman inşa edildiğinden, ne zaman ve nasıl tezyin edildiğinden, kurucularının ve koruyucularının kimler olduğundan, mozaiklerinin sanat değerinden, bu mozaiklerin ve resimlerin kimler tarafından yapıldığından, çeşitli zamanlarda meydana gelen mimari değişikliklerden hiç bahsedilmiyor. Hele Osmanlı tarihine ve medeniyetine tamamen ilgisiz olan tercümanların yalan yanlış açıklamaları, kin ve nefret dolu ifadeleri ayrı bir facia olarak kendini gösteriyor.

Bu durum güzel sanatlar için büyük bir noksanlıktır.

Bu kadim mâbed, inşasından İstanbul’un fethine gelinceye kadar gerek depremlerden, gerekse Haçlıların işgalinden büyük zararlar gördü. Hele Latinler İstanbul’u korkunç bir şekilde tahrip ettiler. İçinde değerli eşya ne varsa hepsini aşırdılar. Kâriye, İstanbul’un fethi sırasında ilk hedef olan surların çok yakınında bulunması dolayısıyla tahribattan epeyce etkilendi. Bununla beraber ve ilk heyecanlar geçer geçmez Kâriye, Fatih’in verdiği emirle ilk güzelliğini ve itibarını yeniden elde etti.

Sultan İkinci Bayezid’in değerli vezirlerinden Atik Ali Paşa, yani Hadım Ali Paşa bu mabedi camiye çevirerek ön tarafına bir medrese yaptırdı. Ali Paşa 1512 tarihinde Anadolu’da meydana gelen Şeytan Kulu kargaşalığında, Gökhan denilen mevkide din ve vatan düşmanları tarafından atılan kurşunun isabetiyle şehit edildi.

Ashabı kiramdan Ebu Said el-Hudri hazretlerinin caminin yanında bulunan makamı herkese açık bir ziyaretgâhtır. Divan sahibi Mustafa Şâni-i Mevludi, bu güzel caminin imamlarından biriydi. 1744 tarihinde vefat eden ve hayır hasenat sahibi olan Darüssaade Ağası Beşir Ağa da Kâriye Camii’nin civarına bir mektep inşa ettirmiş, böylece ne kadar hayırsever ve memleket âşığı olduğunu

ispat etmişti.

Kitapta bütün ayrıntılarıyla beyan edildiği üzere, bu cami zaman zaman tamirden geçti. Şeriat-ı garraya göre, İslam mabedlerinde tasvir bulundurmak caiz olmadığından, resimlerin, mozaiklerin üzerlerine kısmen sıva ve badana sürüldü. Şu kadar ki, bütün dünyanın nazarında son derece kıymetli olan bu mabedin içinde bulundurduğu ve yüz yılların bize terk ettiği sanat eserlerinin bu suretle olsun, nisyan perdesinin arkasında kalması sanat açısından reva görülmediğinden yalnız namaz kılınan bölümdeki mozaiklerin üzerlerine açılıp kapanan kapaklar konuldu. Diğer taraftaki levhaların, tasvirlerin ve mozaiklerin üzerleri temizlenerek gerçek sanat değerleri ortaya çıkarıldı. Fakat caminin asıl merkez dairesini teşkil eden kısımdaki mermer kapıların söveleri üzerine nakşedilen kuş tasvirleri mabedin maruz kaldığı o heyecanlı günlerde kırıldığı için bunların ihyası mümkün olmadı.

Şunun da unutulmaması gerekir. Miladi sekizinci yüzyılda İstanbul’da ortaya çıkan Bütşikenler, yani put kırıcılar Iconeclastes ve özellikle bu mezhebe mensup İmparator Leon zamanında payitahttan diğer kiliselerde olduğu gibi bu mabeddeki azizlere ait tasvirlerde saldırıların hedefi olup yok edildi.

İhtifalci Mehmed Ziya Bey’in bahsini ettiğimiz bu kitabını baştan sona okuyanlar Kâriye Cami-i Şerifi'ni bütün özellikleriyle tanıyacaklardır.

Ayasofya’dan sonra, Kariye’yi de camiye çeviren Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan çok önemli bir icraata imza attığı için her türlü teşekkürü ve takdiri hak ediyor.

Yıllar önce aldığım bazı eski kitapların arasından yine o kitapla veya yazarıyla ilgili birtakım yazılar çıkıyor, ben de onları merakla okuyorum. Geçen gün, Türk Dil Kurumu’nun 1970’te yayımladığı “Behçet Kemal Çağlar” isimli eseri karıştırırken sayfalar arasında yine böyle bir yazıyla karşılaştım. Bir gazeteden kesilmiş olduğu anlaşılan bu yazının kim tarafından kaleme alındığı belli değildi. Ama ben “Öğretmenlere ve Maarife Dair” başlıklı bu yazıyı okuyunca merhum Mehmet Şevket Eygi tarafından yazıldığını anladım.

Önce bu kısa yazıyı iktibas edeyim, sonra ben de bazı ilavelerde bulunayım:

“Yapı dergisinde (s.127) Mimar Profesör Kemal Ahmet Arun’un hatıralarını okurken, onun Galatasaray’ın orta 1’inde okurken Türkçe hocasının Hasan Âli Yücel olduğunu öğrendim. Hasan Âli bilahare milli eğitim bakanlığına kadar yükselmiş bir kimsedir. Zamanında köy enstitüleri açıldığı, komünistler himaye edildiği için biz onu sevmeyiz. Fakat güçlü bir şahsiyettir. Mevlevi tarikatına mensuptu, sonra ayağı kaymış, şeriat dairesi dışına çıkmıştır. İnönü Cumhurbaşkanı iken Çankaya Köşkü’ne gittiğinde, cumhurreisinin merhum validesi Cevriye Hanım ona Kur’an-ı Kerim okuturmuş. İnönü’nün validesi dindar bir hanımdı. Benim okuduğum yıllarda Galatasaray Mektebi’nin başahçısı vaktiyle Çankaya Köşkü’nde de çalışmış bir ustaydı. Bir keresinde onun ağzından ‘İsmet Paşa’nın annesinin korkusundan Ramazan ayında alenen oruç yemediğini’ duymuştum.

Biz yine Hasan Âli’ye gelelim. Bu zat mükemmel Türkçe bilirdi. Edebiyata âşina idi. Arapçası, Farsçası ve Fransızcası da vardı. Birinci sınıf bir edip ve sanatkârdı. İşte otuzlu yıllarda bir orta okulda öğretmenlik yapan bu zatın kültür seviyesi böyleydi. Prof. Kemal Ahmet Bey, hatıralarında Galatasaray’daki deskriptif geometri hocalarının da Ernest Mamboury olduğunu belirtiyor. Bu zata ben de yetiştim, bize de orta okulda matematik dersine gelirdi. Büyük bir arkeolog ve tarihçiydi, hayli eseri vardır.

Elbette bütün öğretmenler Hasan Âli veya Mamboury gibi olamazlar. Ama yine de eğitim ve öğretim kadroları içinde böyle güçlü kişilerin bulunması gerekir. Maalasef rejimin bugünkü milli (gayr-ı milli) eğitim politikası öğretmenlik, maarifçilik mesleğinin kadr ü kıymetini çok düşürmüştür. Bundan elli altmış sene evvel çok az lise vardı, ama bunlar gerçek liseydi. Nice lise öğretmeni vardı ki, üniversite profesörlerinden güçlü ve üstündü. Galatasaray’da edebiyat öğretmenliği yapan Nihat Sami Banarlı’nın ‘Resimli Türk Edebiyatı Tarihi’ ayarında bir eseri üniversitelerimiz ortaya koyabilmiş midir?

Fransa’yı Fransa yapan müesseselerinin başında Paris’teki ‘Ecole Normale Supérieure’ gelir yani yüksek öğretmen okulu. Mezunları arasında büyük şahsiyetler çıkartmış olan bu mektep Fransa’nın medar-ı iftiharıdır ve oradan diploma alanlar tek bir unvan kullanırlar. ‘Ecole Normale Supérieure’un eski talebesi.’ Bunun diploması ve tahsili böylesine kıymetlidir.

En istidatlı, en değerli, en soylu gençlerimizden yeteri kadarını eğitim fakültelerinin sosyal ilimler bölümlerine göndermemiz, onlara dışarıdan paralel alternatif eğitim vererek çok muktedir, parlak, karizmatik şahsiyetli, idealist öğretmenler ve maarifçiler yetiştirmemiz gerekiyor.

Bugünün ve istikbalin savaşları eğitim alanında veriliyor ve verilecektir. Bundan haberiniz var mı?”

Şimdi sıra benim ilavelerime geldi.

Şevket Bey, yukarıdaki yazısının girişinde, Hasan Âli zamanında köy enstitüleri açıldığı, komünistler himaye edildiği için biz onu sevmeyiz, fakat güçlü bir şahsiyettir Mevlevi tarikatına mensuptu, sonra ayağı kaymış. Şeriat dairesinin dışına çıkmıştır, diyor. Evet, bu teşhis doğrudur. Fakat diğer bir doğru daha vardır ki, o da bizim camianın büyük şahsiyetlerine, onların üniversitelerde görev almalarına, eserlerinin basımına çok yardımcı olmuştur. İbnülemin Mahmut Kemal Bey’in kaleme aldığı ve içinde “Müslüman'ın vatanı şeriatın hâkim olduğu yerdir” gibi cümlelerin de bulunduğu Osmanlı Devrinde Son Sadrıâzamlar’ı işte şeriatın dışında kalan bu adam, Milli Eğitim bakanıyken yayımlamıştır. Sadece bu eser mi, diğer bütün kitaplarını da yine aynı bakan neşrettirmiştir. Üstadın “Hoş Sada” isimli musikişinaslar kitabı okunursa ne demek istediğimiz daha iyi anlaşılır.

Hasan Âli Yücel, sadece İbnülemin’e değil, büyük kitabiyat bilgimiz İsmail Saip Hoca’ya, divan edebiyatının pırlanta ismi Ömer Ferit Kam’a, destursuz bağa girenleri haşlayan Orhan Şaik Gökyay’a da aynı ilgiyi göstermiştir. Ahmet Güner Sayar, Mustafa Kara, İsmail Kara, Beşir Ayvazoğlu gibi yazarların bu konuda ilgi çekici yazılar yazdıklarını biliyoruz. Bu vesileyle şu hususu da hatırlatmak isterim. Sol Kemalist kesim, Hasan Âli Yücel'e bir nev’i sansür uygulayarak, onun bu yönünden hiç bahsetmemeyi kendilerine prensip haline getirmişlerdir.

Söz açılmışken şu anekdotu da nakledeyim. Hasan Âli Yücel'in de öğretmenlik yaptığı Galatasaray Lisesi’nin eski hocalarından biri de Ziyaettin Efendi’dir. Sarıklı, sakallı, âlim, fazıl, hatta şair olan Ziya Efendi, bu tarihi mektepte Farsça dersleri vermektedir. Bu muhterem hoca “Gencine-i Güftâr Ferhengi Ziyâ” adıyla 3 ciltlik bir Farsça sözlük hazırlıyor. Eserini bastırmak için Ankara’ya gidip Hasan Âli Yücel’e müracaat ediyor. Eserin hacimli olmasından ve o sırada tahsisat yetersizliğinden bakan bey olumsuz cevap veriyor. Ama hoca, işin peşini bırakmıyor. Bir gün Maarif Vekaleti Neşriyat Müdürlüğü’nden çıkarken düşüyor ve başından yaralanıyor. Bir eczahanede tedavisini yapıp mutlaka istirahat etmesini tavsiye ediyorlar. Fakat kim dinler? Hoca, bu kazayı gayesi uğrunda kullanmak üzere, başı sarılı olarak yine Hasan Âli Yücel’in kapısına gidiyor. Odacı bırakmayınca o anda bir kâğıda bir şeyler yazıyor ve Hasan Âli Bey’e gönderiyor. Bakan, kâğıttan şu beyti okuyor:

Neşriyatın önünde düştüm

Battı başıma o sivri taşlar

Ümit ederim vekil-i Âli

“Ferhengi Ziyâ”yı neşre başlar

Bakan, artık sebatkâr âlimin fedakarlığına dayanamıyor, kendisini içeri alıyor, -iltifattan sonra- lügatinizi bastıracağım, diyor. Hoca, teşekkürle beraber telefonla emir vermezse oradan ayrılmayacağını söylüyor. Nihayet telefon ediliyor ve böylece kütüphanelerimiz bu engin ve zengin eseri de kazanmış oluyor.

Şevket Bey merhum, yazısının sonuna doğru Galatasaray Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği yapan Nihat Sami Banarlı’nın meşhur eseri “Resimli Türk Edebiyatı Tarihi”ni hatırlatıp böyle bir çalışmayı üniversitelerimiz ortaya koyabilmiş midir diye soruyor. Unutmayalım, Banarlı, başta “Türkçe’nin Sırları” olmak üzere daha birçok kıymetli kitaba imza attı. Şunu da ilave etmek isterim. Eğer Nihat Sami Banarlı olmasaydı, Yahya Kemal’in bütün yazıları ve şiirleri kisve-i tab’a bürünemeyecekti, yani kitaplar halinde de neşredilmeyecekti. Biz de -tabii ki- bu hazinelerden mahrum kalacaktık. Merhum, Türkçenin sırları, âhengi, zenginliği, özelliği ve güzelliği konusunda tam bir vukufiyet sahibiydi ve kelimeleri telaffuz ederken yapılacak en küçük ve basit bir hataya bile tahammül edemiyordu. Mademki sırası geldi, bununla alakalı bir anekdotu da nakledelim.

Bir gün, kendisini ziyarete gelen bir üniversite talebesinin Nihat Bey siz misiniz diye sorması üzerine, hayır, ben “deli” Nihad’ım diye cevap veriyor. Yani adının sonundaki “d” harfinin “te” ile zikredilmesinden rahatsız olduğunu belirtip işi “deli”liğe vuruyor. Delikanlı da, “deli-kanlı” olmasına rağmen korkup derhal uzaklaşıyor.

Rahmetli bugün hayatta olsaydı da, Halit, Ferit, Hamit gibi “itli” telaffuzları duysaydı belki de gerçekten deli olurdu.

Esefle belirtmek isterim ki, bugün birçok vaizlerimiz, imamlarımız gibi, Türkçeyi en güzel şekilde konuşması gereken öğretmenlerimiz de telaffuz yanlışı yapmadan bir iki cümle bile söyleyemiyorlar. Halbuki dil, din, tarih denilen saç ayağı bir milleti millet yapan en önemli temeldir.

Kökü mâzide olan âtiyi sağlam temeller üzerine kurmak istiyorsak, Zâti’yi, Bâki’yi ve bilumum divan şairlerimizle birlikte şanlı ecdadımızın yetiştirdiği bütün kalem erbabının muhalled eserlerini anlayacak ve anlatacak nesiller yetiştirmemiz gerekiyor. Milli Eğitim’de başarılı olmak için akıllara ve gönüllere hitap etmek gerekiyor, bu da ancak lisan terbiyesiyle mümkündür, (olanaklı) değildir. “Tramvaylarda olacak, olası hırsızlıklara karşı dikkatli olun” anonsu ne güzel (!) değil mi?

Sevgili okuyucularım, bugün sizlere divan edebiyatının en seçkin isimlerinden olan Fuzûlî’ye yazılan bir mektuptan söz edeceğim. Bu mektup, Milli Eğitim tarihimizin ünlü isimlerinden biri tarafından kaleme alındı. Muhtevası itibarıyla önem arz ettiği için sizlerle paylaşmak istedim. Daha fazla söz söylemeyi fuzuli kabul ettiğim için hemen takdim edeyim:

Ey Fuzûlî! Niçin kendin kendine fuzuli dedin? Gün geçtikçe daha çok anlıyorum. Baban Süleyman sana Mehmed adını verdiği halde, sen “Fuzûlî” mahlasını neden seçtin? Yıllarım üst üste yığıldıkça daha iyi kavrıyorum.

Çün Fuzûlîdürür benim lâkabım Aceb olmaz ger olmasa edebim demene inanamam. Hiç bilmez olur muyum?

Aldanma ki şair sözü yalandır Doğrusunu yine sen söyledin. “Kötü adlılık beni kalabalığa karışmaktan uzak tuttu. Bu hüneri kazanmak için köşeme çekilmeye, yalnızlığım sebep oldu. Allah’a şükrolsun, fena sandığım iyi çıktı. Dikenim gül, toprağım altın, taşım elmas oldu.”

Gerçekten de sen dikenler arasında gül, taşlar içinde elmassın. Sanki herkesin kullandığı bir adla kendini lakablandırsaydın sözlerin onlara mı mal edilirdi? Sıradan bir şair olsaydın kimseye değil, kendine zulmetmiş olurdun ve unutulurdun. Sen “Fuzûlî” sözüne yeni bir mânâ kazandırdın. Onun münasebetsizlik anlatan kavramı seninle silinmiş; ‘fuzuli’ dilimizde bir şeref sözü olmuştur. Hem yalnız senin değil, bir milletin ve bütün insanlığın şerefi… Mehmed, inanıp övdüğün Peygamber’den alınmış ismin; Fuzûlî, fazlından ve irfanından kinâye sıfatındır. Sen nasıl Hz. Ali’ye “yegâne-i sânî” diyorsan, torunların da sana bir ihtiram nişanesi olarak “Fuzûlî!” diye hitap ediyorlar. Bunun için sen, irfan hayatımızda ikincisi olmayan birincisisin.

Bütün Türk âlemine dört asırdır birer söz incisi haline gelmiş gözyaşların sonbahar yağmurları gibi nasıl sinesine yağdı? Bunu bilmiyor olamazsın. Sende dert, sende hüzün, sende rikkat, şiir dolu feryad bazen bir inilti, bazen korkunç bir gazaptır. Çocukluğumdan beri seninle dertleşirim. Çok kere anlamadığım sözler söylersin. Fakat onların ne demek istediğini içim duyar. Hele sekiz on yılında sen olmasaydın ben ne yapardım? El ayak çekildikten sonra seninle halvet olup Divanına bir çömez gibi çekinerek hürmetle sokulduğum uzun gecelerde sen beni teselli etmeseydin, rüyalarıma girip beyaz sakalının çevrelediği sert, kemikli, fakat nurani yüzünü göstermeseydin iki iri siyah gözlerinin güleç bakışlarıyla gönlüme akmasaydın benim halim nice olurdu. Sen beni elemlerin en korkunçlarından kurtaransın. Söyleyenleri, silik bühtanların altında ezilirken beni bağrına basan, gözyaşlarımı silen tek insan sensin. Onun için dört yüz yıldan beri hiç kimse, benim kadar seninle beraber, benim kadar sana minnettar, benim kadar senden feyiz ve teselli alıcı olmamıştır.

Şikâyetname’n hakikatte bir “Zafername”dir. Bağdat’ın alınması dolayısıyla yazdığın ve Kânûnî Sultan Süleyman’a sunduğun kaside, Bağdat elimizden gittikten sonra tarihin elinde kalan tek “Fetihname” olduğu halde zamanında buna karşılık Vakıf kırıntılarından ihsan edilen bir iki pul için zahmet çekmek, yüz suyu dökmek senin gibi bir “gam serdarı”na ve “fakr u fena Sultanı”na yaraşır mıydı? İyi ki selamını rüşvet değildir diye almamışlar ve sana iltifat yüzü göstermemişler. Ya alsalardı ya seni alaka ile karşılaşalardı? Belki bir iki gün rahat yaşardın, fakat rüşveti sen almış olurdun. Daha kötüsü, edebiyatımızın şaheserlerinden birini bize kaybettirirdin. Büyüklerin mahrumiyetleri olmasaydı, milletler hiçbir manevi servet kazanamazlardı.

Memnun ol ki sen, ne sultanların riayetine mazhar olmuş, ne zevk sahibi ulularla düşüp kalkmış, ne cennet gibi bahçelerde gezip dolaşmış, ne tatlı şaraplar içerek keyiflenmiş, ne güzel nağmeler dinlemiş, ne de ay yüzlü güzellerle vakit geçirmişsin. Yaşadığın “Arab Irakı” “sultanların gölgesinden uzak, ahalisinin şuursuzluğu, idraksizliği yüzünden harap kalmış” bir yerdir. “Burası bir bahçedir ki salınan servileri, sam rüzgârlarının uğrağı, açılmamış goncaları mazlum şehit mezarlarının kubbeleridir. Burası bir zevk meclisidir ki, şarabı, parçalanmış ciğerlerin kanı, musıkisi âvâre gariplerin iniltileridir” Hayret onadır ki, sen böyle bir çile bahçesinde gönül goncanı açtırmış ve dil bülbülünü aşka getirip söyletmişsin. Kerbela toprağından hamurunu alan varlığın uzun ömründe sana dert ve bela âfetini şiir haline getirmiş. Gönlünde elem, ciğerinde yara olmasaydı şiirinin ne tadı olurdu? Istıraptan doğan şiirdeki tesir, seninkilerdeki gibi arka arkaya gelen nesillerin yüreğine işler.

Şii miydin, Sünni miydin? Bunu sana sormuyorum. Sormayı da edebe uygun bulmuyorum. O zaman da tıpkı bugünkü gibi iki ayrı itikad âlemi vardı ve her ikisinin dalgaları senin yurdunda birbirine çarpardı. İkisinin başında da kudreti, Türk elinde tutuyordu. Biri Sultan Selim gibi heyecanlı ve kuvvetli bir Osmanlı, öbürü Şah İsmail gibi duygulu ve kahraman bir Safevi. Şii’ye göre Sünni kâfir, Sünni’ye göre Şii zındıktı. Sen bu sert dalgaların arasında sadece Muhammedî kaldın. Ali’ye ve evladına fazla muhabbetin ve içinde uzun yıllar yaşadığın Şii çevrenin baskısı ile edinilmiş inançların, seni dalgalardan birine daha çok tutulduğun hissini vermiş olabilir. Fakat şu muhakkaktır ki Hakikat ve Sanat dışında hiçbir şey senin yürekten alakanı kazanamadı. Sen, bu geçici tesirlerin şüphe götürmez suretle üstünde ve yükseğindesin.

Sen, ömrünün bir ânında bile heva ü heves şairi olmadın. İlim, irfan ve edep elde etmek için durmadan çalıştın. Akli ve nakli meselelerle uğraştın. Kimse seni himayesine almadan, büyük âlimlerden hiçbiriyle temasa imkân bulmadan, vatanından bir gün uzaklaşabilip türlü diyarları görerek yeni hayat tecrübeleri kazanmadan, sırf gönlün ve kafanla bu muhteşem şüphe engellerini devirdin ve hakka hakikate o harabeler üstünden yol bulmaya baktın. Sen akıldan delalet istedin, aklın sana dalâlet gösterdi. Zamanının insanlarına uymadın, onlara benzemedin. Zaten bunun için değil midir ki, bir köşede kaldın? Tıpkı dağlar gibi… Dağlar da ıssız bir köşede kalmış yüceliklerdir. Fakat göz, onlara takılmaktan kendini alamaz; hayret ve tecessüs onlara bakmadan duramaz. Koskoca bir millet hâlâ seni hudutlarının ötesinde, başı ufukları delen bir yükseklik olarak saygıyla, hayranlıkla dört yüz yıl uzaktan seyrediyor.

Sen ki o millete mensup oluşunla daima iftihar ettin. Şimdi milletin de seninle iftihar ediyor. Arasından senin gibi bir insanın yetişmesini, senin gibi büyükleri yetiştirmenin imkânına delil tutuyorlar ve bununla avunuyor. “Âlemin terkibinde en büyük parça olan Türk azizleri” ve “Âdem oğullarının en büyük sınıfı” diye vasıflandırdığın milletin asırlardan beri sana mezarında eza verir hallerden kurtulmaya çalışıp seni içinde yaşatmaya uğraşıyor. Uğradığı haksızlıklar, yaptığı hatalardan kat kat üstün ve bu yüzden senin gibi dertli Türklük, bütün haksızlık dünyasına karşı kendini savunmaya çabalıyor. Her zaman namusluluğunun cezasını, saflığının ezasını çekmekten bıkıp senin de şikâyet ettiğin zulüm ve istibdada baş kaldırmış; ellerine, ayaklarına, kafasına ve gönlüne zincir vurmak isteyenlere direniyor.

Artık sabah rüzgârından başka kapımı açan yok diye sızlanma! Genç ihtiyar, bütün çocukların, ölümünün dört yüzüncü yılında senin kapındayız. Bu milyonlar tutan kalabalığın sıcak ve muhabbetli nefesi, hatıranın ve eserinin yeni bir sabaha ulaştığını göstermiyor mu?

Eski Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’in, Fuzûlî’ye 1956’da, yani bundan yaklaşık 70 yıl önce böyle bir mektup yazması, benim de onu neden sonra fark edip tekrar yayınlamak isteyişim inşallah fuzuli bir meşgale kabul edilmez. Sırf “Su Kasidesi” bile, Fuzûlî’ye muhabbet tazelemek için yeterlidir. Fuzûlî bahsini yine onun mesaj yüklü şu dörtlüğüyle bitirelim:

Geçen hafta pazar günü “Fuzûlî’ye Yazılan Mektup” başlığıyla neşredilen yazım büyük bir ilgi gördü. Okuyucularımın gösterdiği bu alakayı kadim dostum Cemal Aydın Bey de benimle paylaşma lütfunda bulundu, bu vesileyle kendisine teşekkür ediyorum.

Fuzûlî hayranı bir papazı konu alan aşağıdaki yazımın da sizleri hem şaşırtacağını hem düşündüreceğini tahmin ediyorum. “Muhabbet Ateşi” isimli kitabımda, “Fuzûlî Hayranı Bir Papaz-Kevork Terzibaşıyan” başlığıyla yer alan bu yazımı biraz kısaltmak suretiyle aşağıya alıyorum:

Edebiyat tarihimizin seçkin ismi bu büyük şairimize olağanüstü saygı duyan gayrimüslim araştırmacılardan biri de Kevork Terzibaşıyan adında bir Ermeni rahibiydi. 1862’de Ankara’da dünyaya gelen Terzibaşıyan, tam otuz yılını vererek Fuzûli hakkında 5 ciltlik bir eser kaleme alıyor. Kaynakların verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre, Birinci Dünya Savaşına tekaddüm eden günlerde -yaşlılığını ileri sürerek- fiili hizmetinden ayrılıyor. Kendisini tamamen ilmi ve edebi çalışmalara veriyor. Türk tarihi ve Türk edebiyatı hakkında nitelikli incelemeler ve araştırmalar yapıyor. Yukarıda da belirtildiği üzere, büyük bir hayranlık duyduğu Fuzûlî hakkında dört başı mamur bir eser yazmaya işte bu sırada karar veriyor.

Ermeni aydınlarından Tomas Terziyan ile Karabet Karakaş’ın teşviklerini dikkate alarak derhal harekete geçiyor. Kevork Terzibaşıyan, böyle ciddi ve zor bir işe nasıl başladığını eserinin baş tarafında bize naklediyor, “Mesela büyük bir karar vermekle kendimi ne kadar zor bir işkenceye mahkûm ettiğimin farkında değildim” diyor. “Çünkü Fuzûlî’nin eserini inceden inceye tetkik etmekten başka, Hz. Peygamber’in, halifelerin ve Arap devletlerinin, Arap medeniyetinin, Osmanlı Devleti’nin ayrıntılı tarihlerini incelemek, araştırmak mecburiyetinde kaldım” diyor. Bunların dışında Kur’an-ı Kerim’i, çok sayıdaki Arap, Acem, Latin şairlerinin eserlerini inceden inceye tetkik etmek zaruretiyle karşı karşıya geldiğini söylüyor. Bunlar kâfi değilmiş gibi, çalışma itibariyle öldürücü bir işe daha katlanarak, bütün bu şairlerin eserlerini satırı satırına Fuzûlî’nin şiirleriyle karşılaştırarak mukayese ettiğini anlatıyor. Bunun korkunç zorluklarını ve zahmetlerini kimse takdir edemeyecektir, diyerek âdeta dert yanıyor. Defalarca başladığı işi yarıda bırakıp geri dönmek istiyor. Fakat dostlarının “Yaz, yaz” sözleri gözlerinin önünde ateşten bir emir gibi canlanıyor ve kalemi eline alıyor. Yine diğer bir rivayete göre otuz yıl büyük bir çaba sarfederek 5 ciltlik Fuzûlî kitabını hazırlıyor.

Koca bir ömrü fuzuli işlerle geçirmeyip Fuzûlî’ye adayan Terzibaşıyan, Ocak 1929’da vefat edip Taksim’deki Meryem Ana Patrikhane Kilisesinde yapılan törenden sonra Şişli Ermeni Katolik Mezarlığındaki kabrine gömülüyor.

23 Mart 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Suren Şamlıyan imzasıyla yayımlanan makaleden öğrenildiğine göre, Terzibaşıyan’ın yazdığı bu muhteşem eser bazı Hıristiyan mahfillerinde hoşnutsuzluklara yol açıyor. Onu çekemeyenler dedikodulara başlıyorlar, ileri geri konuşuyorlar. Bir Hıristiyan papazının bir Müslüman şair hakkında kitap yazmasının din kurallarına aykırı olduğunu iddia ediyorlar. Terzibaşıyan papazların muhtemel hücumlarına cevap verip sözlerini şöyle tamamlıyor:

Fuzûlî’yi okuyan gençler ömürlerinin sonuna kadar kötülüklerden sakınacaklardır. Eserim, Çiçero’nun eseri kadar insanlığa hizmet edecektir!

Şârihü’l -Mesnevi Tâhirü’l- Mevlevi, Terzibaşıyan ve kitabıyla ilgili görüşlerini “Edebi Mektuplar”da, Hakkı Süha Gezgin’e gönderdiği bir mektupta şöyle dile getiriyor:

Değerli Üstad!

Kıymetli makalenizde ‘Fuzûlî’ye Dair’ risalesinin tahkikinden ve onu yazanın taltifinden başka edebiyat tarihimiz için ehemmiyetli olması lazım gelen bazı bahisler var. Ezcümle, müteveffa Terzibaşıyan’ın adı geçiyor ve Fuzûlî Divanı’nı Ermenice tercüme ettiği zikrediliyor. Bilmem, o âlim adamla görüşüldü müydü? Ben kendisiyle tanışmış ve müzakerede bulunmuş olduğum için ona dair bir parça malumat vereyim:

1338/ 1919 tarihlerinde epeyce bir hastalık geçirmiştim. Evde yatarken bir mektup aldım. ‘Ermeni Katolik Patrikhanesi Başkâtibi Terzibaşıyan’ imzasını hâvi bu mektubu gönderen, Fuzûlî Divanı’nı Ermeniceye tercüme etmekte olduğunu söylüyor, anlayamadığı bazı yerleri müzakere için vaktim olup olmadığını soruyordu. Adresi yazılmış ve pulu yapıştırılmış bir zarf da beraber gönderilmişti. ‘Şimdi hastayım, iyileşirsem müzakerede bulunabilirim’ diye cevap yazdım. İki gün sonra bu muhterem adam iyâdetime (geçmiş olsuna) geldi. Hatırımı sordu. Kendisinin Ankaralı olduğunu, Vatikan’dan mezun bulunduğunu, Avrupa lisanlarından birkaçını bildiğini, Arapça ile Farsçayı biraz anladığını söyledi.

Hele Türkçeyi pek iyi konuşuyordu. Bir iki saat konuştuk ve birbirimizden pek hoşlandık. İyileşince ziyaretine gittim. Şişli’de, Katolik mezarlığının üst tarafındaki sokakta oturuyordu. Ziyaretimden çok memnun oldu. Hemen Fuzûlî Divanı’nı çıkardı. Bazı gazellerini okudu. İnşâdındaki kusurdan aruz ile meşgul olmadığını anladım. Takti’ usulünü kısaca söyledim.

Çabucak kavradı, nispeten âhenkli okumaya başladı. Daha sonra kendince müşkül olan bazı beyitleri sordu. Hatırımda kaldığına göre, ilk sorduğu Fuzûlî Divanı’nın başındaki tevhide dair kasidenin matlâ’ında geçen ‘hülle’ kelimesi idi. Kim bilir, belki de onu mahut hülle meselesine âit bir şey sanmıştı.

Arapların peştamal gibi bele sardıkları beze ‘izâr’, silecek gibi omuza attıklarına da ‘ridâ’ denildiğini, ikisine birden – bir takım elbise olmak üzere – ‘hulle’ tabir edildiğini haber verdim. Fuzûlî ‘Bahar gülşene geydürdi hülle-i hadra’ mısrası ile bahçedeki çiçek ve ağaç yapraklarını, biri aşağı, diğeri yukarı örtünülüp iki parçadan ibaret bulunan yeşil bir hülleye benzetiyor, dedim.

Bu tevcihim pek hoşuna gitti. Böylece dokuz on defa müzakerede bulunduk. Fuzûlî ve Hâfız divanlarını gözden geçirdik. Muhtelif konular hakkında saatlerce konuştuk. Bu sohbetler arasında dini bahisler de oldu. Fakat ne o, beni Katolik olmaya teşvik etti, ne de ben onu Müslümanlığa davet ettim. İkimiz de terbiyeli ve medeni bir adamın yapacağı gibi, birbirimizin itikadına taarruzda bulunmadık. Ara sıra zarifane latifeler de oluyordu. Mesela yetmişi geçkin bir ihtiyar olduğu halde bana hürmet ve hizmet için bir gün eliyle çay pişirmişti. Bardaklar çok ufak olduklarından ben tek bir şeker atmakla yetindim. ‘Bir tane yeter mi, ben üç tane koydum’ dedi. Gülerek:

‘Bize bir tane kâfi, size üç tane lazım’ dedim. Nükteyi anladı. O da gülerek: ‘Siz kanaatkârsınız’ cevabını verdi.

Bu muhavere ile tevhid ve teslis îmâ edilmişti. Lâkin, Terzibaşıyan’ın teslis hakkındaki fikri de bambaşka idi. O, teslise bir mutasavvıf gözüyle bakıyordu. Yine bir gün, kütüphanesinden bir Mushaf çıkardı. ‘İnna…’ âyetini okuyup ne demek olduğunu sordu. Ben, kendimde Kur’an tefsirine salahiyet görmediğimi söylemekle beraber, ‘lillah’daki ‘Lâm’ın temellük ifade etmesi dolayısıyla âyetin ‘Biz Allah’ın mülkü ve memlûküyüz; yine O’nun nezdine gideceğiz’ mealinde bulunduğunu anlattım.

‘Yakışan mânâ bu. Fransızca tercümesi yanlış yapılmış. Çünkü orada ‘Biz Allah’ın oğullarıyız’ şeklinde çevrilmiş, dedi. Ben de, ‘O tabir Tevrat’taki ebnâullah terkibinin karşılığı olacak. Müslümanlar kendilerini Allah’ın oğlu bilmezler’ deyince, ‘Tevrat’ı okudunuz mu?’ diye sordu. ‘Evet, İncil’i de’ dedim.

Tahirü’l-Mevlevi’nin talebesi merhum Şefik Can da, bu konuyla ilgili olarak kaleme aldığı yazısının bir yerinde Terzibaşıyan’ın şöyle dediğini naklediyor.

“Allah’ım! Ben otuz senemi Fuzûlî’ye harcadım. Dünyanın bütün ölmez eserlerini gözden geçirdim. Ancak Fuzûlî’yi ruhuma en yakın, en uygun büyük bir şair olarak buldum. Yarın senin huzuruna geldiğim zaman ‘Ey Terzibaşıyan! Sen dünyada neler yaptın’ diye sorduğu zaman diyeceğim ki: ‘Allah’ım! Ben otuz senemi Fuzûlî’ye verdim.”

Fuzûlî ve Terzibaşıyan konusunda daha çarpıcı bilgilerle karşılaşmak istiyorsanız Peyami Safa’nın 10 Mayıs 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde neşredilen yazısını okumanız gerekiyor.

10 Mayıs 1922 tarihli Tevhid-i Efkâr gazetesinde “Saatler ve Manzaralar” başlığıyla neşrettiği yazıdan anlaşıldığına göre değerli şairimiz Yahya Kemal Beyatlı bir gün ikindiden sonra Ayasofya Camii’ne gidiyor. Dört kürsüde vaaz eden dört vâizi ayrı ayrı ve kalbinin bütün samimiyetiyle dinliyor. Lakin büyük bir hayal kırıklığına uğruyor. Çünkü onların sözleri, İslam’ı en güzel şekilde anlatan eski âlimlerin o ateşli ve heyecanlı sohbetleri yanında çok sönük kalmaktadır. Hatta bu vâizlerin konuşmaları o kor’un soğumuş külü kadar bile etkileyici değildir.

Dinin kuşatıcı rahmetine susamış olan bir cemaat bu kürsülerin etrafında toplanmıştı ve bütün iyi niyetleriyle bu vâizlerin bir şeyler söylemelerini bekliyorlardı. Bu cemaatin içinde memleketin irfanını temsil eden bazı simalar da vardı, onlar da tesbihlerini çekerek dinliyorlardı. Yahya Kemal, böyle bir manzara karşısında tabii ki rahatsız oluyor, bu seçkin dinleyicilerden birisi aynı kürsüye çıkıp vaaz etse de o vâizler de onu dinleseler daha isabetli olmaz mı demekten kendini alamıyor. Arkasından da böyle bir hareket dinimizin âdâbına aykırı olur mu diye sorma ihtiyacı duyuyor.

Büyük şairimiz içinde bulunduğu halet-i ruhiyeyi daha sonra şöyle dile getiriyor:

“Ayasofya’da dört kürsünün önünden de derin bir inkisar-ı hayalle (hayal kırıklığıyla) ayrıldım. Mihrabın sağ tarafında, dehliz gibi kuytu bir köşeye açılan bir kapı vardır. O kapıdan geçtim, o kuytu köşede bir nefer (asker) diz çökmüş, ellerini kavuşturmuş, gözlerini kapamış ağlar gibi, derin bir vecdle dua ediyordu. Bu nefer, mübarek bir günde Ayasofya’nın bu kimsenin uğramadığı kuytu köşesini niçin seçmiş? Acaba niçin bu kadar istiğrakla dua ediyor? Kürsülerin etrafındaki kalabalığa niçin karışmamış? Bütün bunları düşündüm, onun hüznü beni de sardı. Ben de ona yakın bir sütunun dibine oturdum. Gözlerim yalnız ondaydı. Uzun bir istiğraktan sonra elleriyle yüzünü kapadı, hıçkırıklarını zapteder gibi, dizlerinin üstüne düştü, uzun bir müddet de öyle kaldı. Oradan kalbim hüzünle dolu olarak ayrıldım. Cümle kapısına doğru yollanırken, yine bir sütunun karanlığında tıpkı onun gibi diğer bir nefer gördüm. Oturmuş, gözlerini kapamış, kendi başına herkesten uzak dua ediyordu.

Öyle zannediyorum ki, bu sütunları bunlar bekliyorlar.”

Özetle söylemek gerekirse, Yahya Kemal’in bahsi geçen vâizleri dinlerken uğradığı hayal kırıklığını, bu iki neferin dua samimiyetiyle tamir etmiş oluyor.

Devrindeki vâizlerden şikâyette bulunan, arkasından da onlara nasihat eden ünlü edebiyatçılarımızdan biri de Cenap Şahabeddin’dir. Merhum, “Vâizler ve Mev’izeler” başlığıyla kaleme aldığı bir yazıda konuyu şöyle dile getiriyor. Edibimizin ağdalı Osmanlıcasından kısmen sadeleştirmek suretiyle takdim ediyorum:

Genellikle, ancak Ramazanın hatırlattığı mütevazı bir sınıf vardır. Bunlar da vâizlerdir! Vâizler, oruçlu Müslümanlar tarafından büyük ilgi gören kimselerdir. Gerçi bugün, irfani dünyasının derinliğiyle, üslubunun güzelliğiyle cemaati kendinden geçiren bir Manastırlı İsmail Hakkı Efendi göremiyoruz. İlminin genişliğiyle ve tantanalı belagatiyle mabedlerin kubbelerini titreten bir Nasuh Efendizade Mustafa Âsım Efendiyi vaaz kürsüsünde bulamıyoruz. Birini ecel, ötekini siyaset aldı. Bununla beraber, hâlâ vâizlerin cazibesiyle camileri dolduran Müslümanların sayısı zannedildiğinden çok fazla bir yekûn teşkil ediyor.

Bu girizgâhtan sonra Cenap Şahabeddin iki büyük camide birkaç vâizi dinlediğini ve tabii ki beğenmediğini dile getirdikten sonra şu edebi cümleleri kullanıyor:

Gözlerimiz her camide mimari güzellikleri aradığı, kulaklarımız mûsıki nefasetini müezzinlerden beklediği gibi, dimağımız da istiyor ki her vaaz parlak bir hitabet nümunesi olsun. Halbuki vâizlerimizin çoğu dini hakikatleri o bozuk üsluplarıyla anlaşılmaz bir hale getiriyordu. İslami hükümleri bu kadar gölgeleyen bir vâiz aslında biraz günah işlemiş olur. Vaaz, üslubundaki haşmetle kalblere titretici bir huzur vermelidir. Dinsizliğin en velud nâşirleri, iktidarsız din âlimleridir.

Diğer taraftan, vâizlerimiz konu seçiminde de pek isabet edemezler. Çoğu minare gölgesinden mihrap yapmaya çalışıyor.

Cenab Şahabeddin, Allah’ın varlığından, zâti ve sübûti sıfatlarından bahseden bir vâizin “meşkuk ve mütezelzil” üslubuyla konuyu nasıl anlaşılmaz bir hale getirdiğini belirtiyor ve şunları söylüyor:

Ah hocacığım! Hâlık-ı Âzam kalb ile hissedilir, tasvir ile anlaşılmaz. Onu Büchner anlayamadığı için inkâr etti, köylü kadın anlayamadığı için tasdik etti, Voltaire anlayamadığı için düşüncelere daldı, derviş mutasavvıf anlayamadığı için ağladı, meczup anlayamadığı için güldü!.

Tabiatın sergilediği güzel manzaralar karşısında kör ne ise, Cenab-ı Hakk’ın varlığı karşısında da biz oyuz. Bulutlarda, çiçeklerde, kelebeklerde onun renk renk safhalarını görür, fakat anlamayız. Rüzgârlarda, kuşlarda, şehirlerde ve sahralarda anlamaksızın O’nun âhenkli seslerini dinleriz.

Allah’ı anlayamadıkları içindir ki, insanlar gâh yere taptılar, gâh göğe “mabud” dediler. Büyük ve korkunç her mevcut önünde secde ettiler. Onun için yıldızlar, hayvanlar, bitkiler, hatta cansız varlıklar beşeriyetin kıblesi oldu. Onun için kütüphaneleri dolduracak kadar hurafe ve masal kitapları yazıldı. Nil sahilinde Firavun, Himalaya üzerinde Buddha ve çöllerde yüzlerce sahte peygamber, sahte mehdi onun için doğdu. Kusurlu dilini boşa yordun hocam. Senin ve benim kırık dökük cümlelerimiz O’nu ne tarif edebilir, ne tahrif! Uçan kuş, açan gül, bakan göz, akan yaş, gülen dudak parlayan kemer, kopan fırtına, hepsi minaredeki müezzinle birlikte “Allah Allah” diyor.

İstersen minareyi yık, müezzini sustur, Kur’an’ı yak. Başımızın üstündeki gök kubbeye yıldızlar yine nurlu harflerle “kelimetullah”ı asacaklardır. Hiçbir dehri (maddeperest) ilhad (dinsizlik) kitabıyla mehtabı söndüremez. Hayatımız ne kadar geniş, ne kadar yüksek ve ne kadar parlak olursa olsun, mezarı unutamayız. Ve mezarı gören elbette bir gün nefsine soracaktır: “Bu toprak kapı nereye açılıyor?” Bu sualin karşısında ilelebet anlayamayacağımız bir İlah vardır ve yalnız O… “Vahdehu lâ şerike lehû” (O Allah birdir ve O’nun ortağı yoktur) Tek İlahı kaybeden bedbahtlar bile birkaç put bulmadıkça vicdanen müsterih olamazlar. O, dilimizde ve dimağımızda uful ettiği zamanlarda bile kalbimizden ayrılmaz. Fakat onu anlayamayız, hele hiç anlatamayız.

Cenab Şahabeddin merhum cemaati durmadan cehenneme postalayan vâize de şöyle sesleniyor:

Âh, vâiz efendi, bu çok kolaydır. Fakat ben bir camiyi her ziyaret edişimde, huzû ile ürpermiş saçlarımı okşayan şefkatli bir kanat hissetmeliyim. Cephemde korkuların getirdiği soğuk terle oradan çıkarken nasıl diyebilirim ki: “Girdiğim yer Allah’ın evi idi!” Biz cahiller için re’s-i hikmet (hikmetin başı) Allah’tan korkmaksa âhir-i hikmet de (hikmetin sonu da) Allah’ı sevmektir. Muhterem vâiz, senin gür ve belagatli sesinle isterim ki Rabbin sesi bana şöyle desin: “Sa’y ve ismet yolunun nihayetinde şefkatle kollarımı açtım, seni bekliyorum!”

Bil ki vâiz efendi, bütün insanlık o Rabb-i Müşfik’i arayan bir nev’i Diyojen’dir, fakat feneri sönük… Sen vaazlarınla ona bir parça aydınlık ver, işte o kadar! Ve lazımsa beni uyandır, fakat ateşin korkunç kızıllığıyla değil, beni irşad için deme ki: “Uyandığın zaman seni kucaklayacak bir kızgın ve ebedi kâbustur!” Kanı kanla yıkamak beşerin za’fına yakışır, Rabb-i Kadir, kanı Kevserle yıkar… Tebşir, tebşir; ıstırap çölünde beşeriyet buna susamıştır. Hem de “Erhamürrahimin” nâmına korkuluk sallamanın ne lüzumu var. Kat’i mevizeyi yarın hepimize topraktan dudaklarıyla mezar edecek, değil mi? O zamana kadar din, arasıra hayatın kapısını açarak, önünde düşünmek için altın anahtarımız olsun!..

Müstesna vâizlerimizden olduğu için Cenap Şahabeddin’in hasretini çektiği Manastırlı İsmail Hakkı Efendi’yi ve cana can katan vaazlarını da -inşallah- gelecek yazımızda anlatırız.

Eski İstanbul âlimlerinin ve vâizlerinin en önemlilerinden biri de Manastırlı İsmail Hakkı Efendi idi. Merhumun en önemli özelliği dört başı mamur bir hatip olmasıydı. İstanbul’un selatin camilerinde, özellikle Ayasofya’da yaptığı vaazlarla bu tarihi mâbedleri doldurup taşırıyor, cemaati âdeta galeyana getiriyordu. Bu hususiyetinden dolayı ona “Ayasofya Vâizi” ünvanı verilmişti. Ayasofya vâizlerine ayrıca “Kürsü Şeyhleri”de deniliyordu.

Merhum Eşref Edip Fergan, Şubat 1956 tarihli Sebilürreşad’da “Ebu’l – Ulâ Bey’le Beraber Nasıl Çalıştık, Sırat-ı Müstakim’i Nasıl Çıkardık?” başlığıyla neşrettiği yazısının bir yerinde Ayasofya Camii’ne devam ettiğini, Hoca Efendi’nin vaazlarını pürdikkat dinlediğini belirttikten sonra şunları söylüyor:

“Ben hukuku bitirdim. Doktora imtihanı veriyorum. Cuma günleri allame Manastırlı İsmail Efendi hocamızın meşhur Ayasofya kürsüsündeki derslerine devam ediyorum, not tutuyorum. Senelerce mektepte not tutmakla bu hususta oldukça meleke hasıl etmişiz. Her hafta tuttuğum notları topladığım zaman Ebu’l – Ulâ ve Faik Beylerle beraber okuyoruz, notlara çekidüzen veriyoruz. Sonra Manastırlı hocamızın Anadolu Hisarı’ndaki yalısına götürüyoruz. O da okuyor, tashih ediyor, daha sonra birer risale halinde bastırıyorum. Böylece daha mektebi bitirmeden muharrirliğe, eser neşrine başlamış oldum. (1324-1908)

Manastırlı hocamızın altmış kadar vaazını not ettim. Yedi dersini kitap halinde bastırdım. Bir kısmını da daha sonra çıkardığımız Sırat-ı Müstakim’in birinci cildinde neşreyledim.”

İlim ve irfan dünyamızın dört önemli ismi olan Ahmet Mithat Efendi, Mehmet Âkif Ersoy, Bediüzzaman Said Nursi ve Tahirü’l – Mevlevi benim bu büyük İslam âlimine duyduğum ilgiyi daha da artırdı.

Ahmet Mithat Efendiyle başlayacak olursak, bu zat bazı İslam klasiklerini önce sahibi olduğu Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika etti, sonra onların kitap halinde de yayımlanması için büyük bir çaba gösterdi. Mithat Efendi’nin eserlerinin neşredilmesi için destek verdiği müelliflerden biri de işte bu Manastırlı Hoca idi. Bu değerli bilginimiz aynı zamanda kuvvetli ve maharetli bir mütercimdi. Nitekim Suriye ulemasından meşhur Hüseyin el - Cisr’in “Risale-i Hamidiye” isimli önemli kitabını tercüme etti. Yaptığı şerhlerle kitabın değerini bir kat daha artırdı. O kadar ki Risale-i Hamidiye sanki kendi kaleminden çıkmış gibi ayrı bir özellik ve güzellik kazandı. Mütercimimiz, “Zaten tercümemizin şârihane olduğunu mütalaa erbabı elbette anlamıştır. Şârihlerin vazifesi ise, mücmel olanı tafsil ve muğlak olanı izah hususlarını da şamil olduğundan her sözü harfiyen tercüme etmeye mecbur değiliz” diyerek kendi tasarrufunu âşikar etti.

Mütercimimiz bu mukaddimesini takiben sözü Ahmet Mithat Efendi’ye getirip şöyle diyor:

“Bu kitabı mütâlâa eyledikçe müellifine muhabbetim, kârihasına hayretim ziyadeleşmekle beraber, muhterem Ahmet Mithat Efendi hazretlerine, kadirşinas himmetinden dolayı şükranlarımı arzetmekteyim. Efendi’nin ‘Müdafaa’ isimli kıymetli eseriyle İslam âlemine yâdigâr ettiği hizmetlerini takdir ile iftihar eylediğimiz gibi, ‘Fazilet öncekinindir’ fehvasınca Risale-i Hamidiyeyi de herkesten evvel nazar-ı mütalaasından geçirip, böyle kıymetli bir cevherden âlemi haberdar etmesi ve tercüme ve neşrine teşvik ve inayetle intişarına başlıca medar olmasından dolayı Habib-i Muhtar’ın şefaatine nâiliyet ile de bahtiyar olduğundan şüphe etmeyiz.”

Bediüzzaman Said Nursi merhum da, “Mektubat” isimli eserinde Manastırlı İsmail Hakkı Efendi’den bahsediyor ve onun tercüme ettiği işte bu Risale-i Hamidiye’nin ne kadar önemli bir kitap olduğunu dile getiriyor.

Edebiyat tarihine, şuara tezkirelerine ve şairlerin tercüme-i hallerine olan derin vukufiyetiyle tanınan ama daha çok “Mesnevi Şarihi” diye bilinen Tahirü’l – Mevlevi de, Aralık 1949 tarihli “İslam Yolu” mecmuasında, Ayasofya’yla ilgili olarak neşrettiği bir yazıda İsmail Hakkı Efendi’den şöyle söz ediyor:

“Benim yetiştiğim Ayasofya kürsü şeyhlerinin en değerlisi Manastırlı İsmail Efendi idi ki, hem âlimdi hem de muntazam söz söylerdi. Âyân âzalığına tayin olunduğu halde camideki vazifesine devam ederdi. Bir gün kürsüden inerken düşmüş ve bacağı kırılıp ölümüne sebep olmuştu. Halk ise bu kazayı İttihatçı oluşuna bir ceza diye yorumlamıştı.”

Manastırlı İsmail Hakkı Efendiyi, isterseniz biraz daha yakından tanıyalım:

Bu büyük İslam âlimi Miladi 1844’de Makedonya’nın güney batısındaki Manastır şehrinde dünyaya geldi. Aslen Konyalı bir aileye mensuptu. Asker kökenli olan bu ailenin, aynı zamanda ilim ve kültür bakımından da öne çıktığı kaynaklarda belirtiliyor. Dedesi Abdülvehhab Zâimi, Vak’a-i Hayriyye’de yeniçeri ocağının ortadan kaldırıldığı sırada kaçarak Manastır’a yerleşti. Babası asker emeklisi yüzbaşı Hacı İbrahim Efendi, annesi ise Hatice Hanım’dır.

İsmail Hakkı Efendi ilk tahsilini Manastır’da tamamladıktan sonra İstanbul’a geldi. Burada büyük âlimlerin ders halkasına dahil oldu. Huzur Dersleri’nin en seçkin hocalarından olup “Reisülulema” ünvanıyla büyük bir şöhret kazanan Tikveşli Yusuf Ziyaeddin Efendi’den (1829-1921) temel İslami ilimleri tahsil ederek icazet aldı.

İstanbul’daki tarihi camilerin kürsülerini şenlendirdi. Asıl şöhretini, Ayasofya’da yaptığı etkileyici vaazlarıyla kazandı. Halkın büyük ilgisine mazhar oldu. Ayrıca Osmanlı eğitim kurumlarında verdiği derslerle çok sayıda talebe yetiştirdi. Darülfünun’da Usûl-ü Fıkıh ve tefsir müderrisliği yaptı. Bu başarılarından dolayı dördüncü rütbeden Osmanlı nişanı ile ödüllendirildi. 16 Aralık 1908’de Meclis-i Â’yân üyeliğine seçildi ve devrin padişahı Sultan Reşad ile Rumeli seyahatine çıktı.

Manastırlı İsmail Hakkı Efendi, Aralık 1912’de Anadolu Hisarı’ndaki evinde vefat etti. Büyük bir cemaatin katılımıyla kılınan cenaze namazından sonra Fatih Camii haziresine defnedildi.

Şimdi de Mehmet Âkif Bey’e kulak verelim. Değerli şairimiz Hazret’in kaybından duyduğu büyük üzüntüyü şöyle dile getiriyor:

“Aman yâ Rabbi! Müslümanların çilesi dolmak bilmeyecek mi? Âlem-i İslam’ın başından musibet hiç eksilmeyecek mi? Bir yandan vatanın en kıymetli parçaları birer birer elimizden çıkıyor; öbür taraftan milletin en güzide evladı aramızdan çekilip gidiyor!

Hangi derdimize ağlayalım? Hangi felaketimizin mâtemini tutalım? Manastır’dan üç beş gün sonra, Manastırlı’yı da kaybeden vatan bugün de Ahmet Mithat’ın arkasından ağlıyor.

Manastırlı, müteahhirin-i ulemanın en büyük âlimlerindendi. Mevlânâ Hüseyin el – Cisr Suriye’nin, Şeyh Emin şark vilayetlerimizin en büyük hâkimi, en meşhur allamesi olduğu gibi Manastırlı da bu diyarın en mütebahhir bir âlim-i nihriri idi. Manastırlı altmış beş sene imtidad eden (uzayan) hayatının elli senesini İslami ilimlere vakfetmiş, bütün ömrünü okumakla, okutmakla geçirmiş bir vücud-u muhterem idi.

Manastırlı, irfanındaki azamet, hafızasındaki kudret, muhakemesindeki isabet, mesaisindeki ciddiyet, zekâsındaki faaliyet itibariyle pek nadir yetişen fıtratlardandır. Manastırlı kadar muntazam çalışmış, Manastırlı kadar çok okutmuş, Manastırlı kadar zamanını az israf etmiş ekâbiri (büyük zatları) biz, İslam’ın zaman-ı cahiliyeti olan bu devirde değil, edvâr-ı mâziye-i ma’rifetimizde bile o kadar mebzul (bol) göremiyoruz.

Manastırlı’nın hücre-i mesaisi pek zengin bir kütüphaneydi. Gecelerini hep orada okumakla, yazmakla geçirir, gündüzlerinin yarısını şehir kütüphanelerinde, yarısını da mekteplerde, tatil günlerini ise cami kürsülerinde imrâr ederdi.

Manastırlı, İslami ilimlerin her birinde ihâta-i külliye (tam bir ihata) sahibi olmakla beraber kendisinin en ziyade zevk aldığı, en ziyade uğraştığı ilim, fenn-i celil-i tefsir idi. Tâ İbn-i Abbas’tan zamanımıza gelinceye kadar kaç mâruf (tanınmış) müfessir yetişmiş ise, Manastırlı onların hepsini bilir, hepsini pek yakından tanır idi.

Manastırlı’nın büyük şöhret kazanmasına ise, Risale-i Hamidiye tercümesi sebep olmuştur. Bu tercüme de Ahmet Mithat Efendi’nin sayesindedir. Zira Manastırlı merhumu bu hayırlı işe sevk eden o zattır.”

Not: Âkif’imizin Manastırlı hakkındaki bu yazısının tamamını, ayrıca Ahmet Mithat Efendi’yle ilgili duygularını dile getiren yazısını da okumak için “Kur’an-ı Kerim’den Âyetler: Mehmet Âkif Ersoy” isimli kitabın sayfalarını çevirmeniz gerekiyor.

Fatih Camii avlusunda açılan kitap fuarına ben de gittim. Ketebe Yayınları arasında yeni çıkan “Dersaadet’te Ramazan Akşamları” isimli kitabımı imzaladıktan sonra bir de konuşma yaptım. Bu sohbetim esnasında bir Ramazan klasiği olan “Huzur Dersleri”nden de kısaca bahsettim. Gece geç vakit eve gelince TRT’nin kültür kanalını açtım. Baktım, değerli tarihçilerimizden Prof. Mehmet İpşirli Hoca da bu konuyu anlatıyordu. Programı sonuna kadar takip ettim. Unutmadan söyleyeyim; İpşirli Hoca’nın “Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”ne yazdığı “Huzur Dersleri” maddesi efradını câmi, ağyârını mâni bir üslupla kaleme alınmıştır ve bu özelliğinden dolayı takdire şâyândır. Kitap olarak da merhum Ord. Prof. Dr. Ebu’l-Ulâ Mardin’in üç ciltlik “Huzur Dersleri” tam bir şaheserdir. Böyle bir âbideyi yayına hazırladığı için Prof. İsmet Sungurbey’i de hayırla yâd etmek gerekiyor.

Huzur Dersleri hakkında verilecek mâlumat bu sütunun sınırlarını çok aşacağı için, özetin özeti kabilinden birkaç cümle söylemek istiyorum. Huzur dersleri bizzat padişahın huzurunda yapıldığı için bu ismi almıştır. Dersi yapan hoca efendiye “mukarrir”, dersi dinleyen, dinlemekle de yetinmeyip fikir beyan eden, sorular yönelten, münazara zemini hazırlayan hocalara da “muhataplar” deniliyordu. Şurasını da belirtmek gerekirse, padişahın riyaseti, ders esnasında her hususun açık açık dile getirilmesine bir engel teşkil etmiyordu. Yani tam bir fikir hürriyeti söz konusuydu. Hatta bazı padişahlar, arada sırada muğlak ve mürettep sorular yönelterek fikri tartışmalara germi veriyorlardı, yani sohbet ve münazara zeminini daha heyecan verici bir hale getiriyorlardı. Mesela Sultan İkinci Mahmud bunlardan biriydi.

Huzur Dersleri esnasında bazen ilgi çekici manzaralar da görülürdü. Mesela büyük hukuk otoritemiz Ebu’l-Ula Mardin, yukarıda bahsettiğimiz kitabında bunlardan birine şöyle yer veriyor:

“Birinci Abdülhamid ve Üçüncü Selim devirleri âlimlerinden asrının feylesofu ve hakâyikşinas, ulûm-u felsefiyede cümleye faik (üstün) ‘Palabıyık’ denilmekle meşhur Alâiyeli Müftizâde Muhammed Efendi, rintliği ve şuh meşrepliğiyle bütün halka, hatta padişaha bile kendisini sevdirmişti.

Palabıyık Hoca Muhammed Efendi’nin, mukarrirliği zamanında zeki ve istidatlı muhatapları vardı. Hatta Huzur Dersi’nde, Palabıyık Efendi’nin rindane takririne olan incizabından (cazibesinden) ders rahlesini oturduğu makama yakın bir mahalle (yere) koydurur, hayranlıkla takririni dinler ve takip ederdi. Bir yaz Ramazan uzun günlere tesadüf etmişti. Esasen Palabıyık Hoca’nın da enfiyeye olan tiryakiliği pek fazla idi. Takrir esnasında hazır bulunan muhataplar o gün fazlaca sual açtılar. Palabıyık’ı sarstılar; bu esnada Hoca Ramazan’ı unutur, cebindeki enfiye kutusuna saldırır, kutuyu çıkarır, sol eliyle kutuyu alıp sağ elinin iki parmağıyla kutunun kapağına vurur:

Haydi bakalım mollalar, daha sualleriniz varsa sorun diye kutuyu açar, iki parmağını kutunun içine salarken, padişah hemen elini tutar:

Aman Hoca Efendi, Ramazan-ı Şerif’i unutma der, derse nihayet verir, dua etmesini ister.”

Sultan Üçüncü Mustafa devrinde resmiyet kazanan ve 1924 yılına kadar devam eden Huzur Dersleri’nde Kadı Beyzavi Tefsiri kaynak olarak kabul ediliyordu, yani mukarrir efendi derslerini bu tefsiri esas kabul ederek yapıyordu. Bunca kıymetli tefsir içinde acaba neden Kadı Beyzavi tefsiri tercih ediliyor sorusu benim de zihnimi öteden beri meşgul ediyordu. Galiba içinde bulunduğumuz Ramazan’ın bereketiyle olacak; biri eski, diğeri yeni iki kaynakta bu sorunun cevabını buldum diyebilirim.

Sultan İkinci Mahmud devrinde icrayı faaliyet eden Beşiktaş- Ortaköy İlmiye Cemiyeti’nin en seçkin üyelerinden Kethüdazâde Mehmet Ârif Efendi bu konuda şunları söylüyor:

“İmam-ı Fahreddin-i Râzi hazretleri, yazmış olduğu Tefsir-i Kebir adlı eserinde hikmetler tarafını fazlasıyla öne çıkarmıştır. Büyük müfessirlerden Keşşaf Hazretleri ise, daha çok lügat, belagat ve fesahat tarafını öne çıkarmıştır. Daha sonra Beyzavi hazretleri, tefsir-i şerifini yazarken hikemiyât tarafını Tefsir-i Kebir’den, Arapça dil özellikleri yönünü Keşşaf’tan alıp, öyle bir tefsir-i şerif derlemiştir. İşte Tefsir-i Beyzavi’nin muteber olması, iki tarafı da bir araya getirmesindendir ve çok iyi bir tefsirdir.”

İkinci kaynağa gelince, bu da son devrin büyük İslam âlimlerinden Ömer Nasuhi Bilmen’in “Tabâkatü’l-Müfessirin/ Büyük Tefsir Tarihi” isimli eseridir. Kadı Beyzavi tefsirinin önemine dair en sağlam ve çarpıcı bilgilere bu eserde rastlıyoruz. Merhumun ifadesine göre, Şiraz’a bağlı Beyza’da doğan Abdullah Beyzavi, tam bir fazilet âbidesidir ve birçok ilim ile mücehhezdir. Özellikte tefsir, fıkıh, usul, kelam, mantık, nahiv, belâgat ve tarihte uzmandı. Ârif, salih ve ibadet düşkünü idi.

Kadı Beyzavi, tefsir sahasında büyük bir iktidar gösterdi. Kaleme aldığı bu âbidevi esere Envârü’t-Tenzil ve Esrârü’t- Te’vil adını verdi. Mukaddimesinde ise şunları söylemektedir: En önemli ilim tefsir ilmidir. Bu ilim, dini ilimlerin başı ve reisidir. Şer’î esasların binası ve esasıdır.

Bu hususta fikir beyan eden âlimlerimizden biri de meşhur Kâtip Çelebi’dir. O da yukarıda bahsettiğimiz Kethüdazade Mehmet Ârif Efendi ile ağız birliği edip, Kadı Beyzavi, bu kitabında irapla, meâni ve beyanla ilgili şeyleri Keşşaf’tan, hikmetle, kelamla alakalı hususları da Tefsir-i Kebir’den aldı, diyor. Tabii ki Kadı, sadece bu iktibaslarla yetinmiyor, kendi parlak fikrinin, keskin zekâsının ürünleri olan düşünceleri de ilave ediyor. Böylece ilgi çekici tasarruflarda bulunmuş oluyor.

Ömer Nasuhi Bilmen Hoca Efendi, Suyûti’den ve Kâtip Çelebi’den birkaç nakilde bulunduktan sonra şu hüküm cümlelerine yer veriyor:

“Kâtip Çelebi’nin bu mealdeki sözleri pek doğrudur. Kadı Tefsiri, binlerce ilim ehlinin tetkikinden geçerek, muhtelif tetebbular, tahliller neticesinde pek kıymettar bir tefsir olduğuna âmmece karar verilmiştir. En büyük âlimler tarafından üzerine iki yüz elliden fazla hâşiye ve talika yazılmış ve bu mübarek tefsir gerek Şark’ta, gerek Garp’ta asırlardan beri ilahiyat kürsülerini tezyin etmiştir. Bilmen Hoca, sadece bu cümlelerle yetinmiyor; Tabâkatü’l- Müfessirin’in ikinci cildinde bu tefsire haşiye yazan 75 âlim ile, ta’lika yazan, yani notlar ilave eden ulemanın isimlerini de sıralıyor.

Bu listede yer alan Ahmed Kazâbâdi ismini görünce biraz duygulandım ve “Rahmetullahi aleyh” deme ihtiyacını duydum. Sebebi şu ki, Ahmed Muid Kazâbâdi, Dördüncü Murat devrinin celalli şeyhülislamı olup memleketim Tokat’ın yetiştirdiği meşhur ulemadan biridir. Doğduğum kasabada, yani Üzümören’de bu şeyhülislamın adını taşıyan bir de cami bulunmaktadır. Osmanlı şeyhülislamlarını konu alan bazı kitaplarda adı geçen şeyhülislam eser yazmamıştır deniliyorsa da bu doğru değildir. Yukarıda sözü edilen haşiyenin dışında telifi de vardır. Bunlardan biri de “Hediyyetü’l-İhvan ve Atiyyetü’s-Sıbyan” adını taşımaktadır.

İlim erbabı müftülerimizden, benim de hemşehrim, merhum Rahmi Serin Hoca, “Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat” isimli sempozyum kitabında bu eserin adını kaydettikten sonra “Beş yüz büyük sayfa tutan bu kitap tarafımızdan basıma hazırlanmıştır. Diğer eserleriyle ilgili araştırma çalışmalarımız devam etmektedir” diyor. Bu eserin müellif nüshasını merhum hocamız Şile müftüsü iken bana da göstermiş, hatta latinize etme teklifinde de bulunmuştu.

“Hediyetü’l-İhvan”ın kitap katillerinin elinden nasıl kurtulduğu hazin bir hikâyedir ve tek parti devrinin çirkin icraatlarından birini yansıtmaktadır.

İstanbul’un güzelliğine güzellik katan tarihi eserlerden birini de -hiç şüpheniz olmasın- kitâbeler teşkil ediyor. Usta hattatların olanca maharetlerini göstermek suretiyle hazırladıkları bu yazı güzelleri, hem bakanların ve tabii ki görenlerin gözlerine sürme çekiyor hem de ait olduğu yapı hakkında gerekli bilgileri üzerlerinde taşıyor.

Başta camiler olmak üzere, hemen bütün tarihi binaların kapılarında yer alan bu kitâbeler hat sanatının şaheserleri olarak arz-ı endam ediyorlar. İlimle, sanatla iştigal eden herkesin bildiği bir gerçek vardır ki, ecdadımız hangi maksatla ve ne gibi bir bina yapmışsa, kitâbesini de ona uygun olarak hazırlattırmıştır. Mesela çeşme kitâbelerinde su ile ilgili âyet-i kerimeler görüldüğü gibi, kütüphanelerin giriş kapılarını tezyin eden kitâbelerde de kitaplarla ilgili âyet-i kerimeler yer almıştır. Diğer tarihi binaların kitâbelerinde de bu inceliğe riayet edilmiştir. Ayrıca âyetlerin dışında bazı kitâbelerin de şiirlerle, kelam-ı kibarlarla ve bir takım veciz ifadelerle yazıldığını biliyoruz.

Harf devriminden sonra kitâbelere de musallat olan hoyrat ellerin, kraldan çok kralcı geçinen işgüzarların bu vâdide yaptıkları tahribatı ve sanat düşmanlığını şimdilik erteleyerek asıl konumuzu anlatmaya devam edelim.

İşte İstanbul Üniversitesi’nin giriş kapısını süsleyen kitâbe de bu kadim şehrin harika sanat eserlerinden biridir. Eski adı “Harbiye Nezareti” olan bu tarihi binanın kapısının üstündeki “Dâire-i Umûr-ı Askeriyye” ibaresini Hattat Şefik Efendi celi sülüs hatla yazmıştır. Bunun sağında ve solunda ise Fetih Suresi’nin birinci ve üçüncü âyetleri görülmektedir. Yukarıda da belirttik; bina ile kitabe, mânâ ve mefhum itibariyle birbiriyle irtibatlıdır. Harbiye Nezareti’ne, yani Osmanlı Genelkurmay Başkanlığı’nın girişine Fetih Suresi’nden âyetler nakşedilmesi tabii ki isabetli olmuştur.

Aynı kapının ön ve arka cephelerinde de Sultan Abdülaziz Han’ın tuğraları bulunmaktadır. Arka cephede ve orta kemerin üzerinde yer alan tarih manzumesi de, Kazasker Mustafa İzzet Efendi tarafından yazılmıştır. Bu şiir, Nüzhet adında bir şair tarafından kaleme alınmış olup şöyledir:

Matla’ı envâr-ı şevket şems-i evc-i saltanat

Âsmân durdukça olsun mazhar-ı nasr-ı aziz

Askere Nüzhet kulu tebşir eder tarihini

Lütf-i Şah Abdülaziz açtı der-i nasr-ı aziz 1282

Bu bahse, ünlü kültür tarihçimiz merhum Osman Nuri Ergin de kaleme aldığı 748 sayfalık Muallim Cevdet kitabında bütün ayrıntılarıyla yer veriyor. Tam bir ayaklı kütüphane olan Muallim Cevdet ilgi çekici bu konuyu şöyle anlatıyor:

Sultan Abdülaziz Han yapılışı epeyce uzun sürmüş olan Dâire-i Umûr-ı Askeriyye’nin en fazla beş on gün içinde açılış töreninin gerçekleştirilmesi için emir veriyor. Bu âni emir inşaat heyetine bildirilince tabii ki apışıp kalıyorlar. Oysa binanın daha çok noksanı bulunmaktadır. Ayrıca kapısının üzerine konulacak yazılar da henüz yazılmamıştır.

En önemli noksan ise kapının üstüne yazılması gereken yazılardır. Bu kitâbelerin bir an önce hazırlanıp yerlerine yerleştirilmesi için, devrin en büyük hattatlarından biri olan Şefik Bey’i davet ediyorlar. Yapılacak işi ve bir an önce yapılmasını kendisine söylüyorlar. Yazının, en fazla üç dört gün içinde yazılıp bitirilmesini rica ediyorlar. Ne kadar para isterse derhal verileceğini de -tabii ki- kendisine hatırlatıyorlar.

Şefik Bey, altmış altın liraya bu işi yapabileceğini söylüyor, onlar da kabul ediyorlar. Bunun üzerine Şefik Bey, rahat çalışmak için kendisine geniş bir yer ve büyükçe bir masa verilmesini istiyor. Arzusu derhal yerine getiriliyor. Şefik Bey, masanın üstüne büyük büyük kâğıtlar seriyor. Eline de hemen orada bir yerden tedarik ettiği iki tahta parçasını alıyor. Bunları kalem şeklinde birbirine bağlamak suretiyle yazıyı yazmaya başlıyor. Bir yandan da beraberinde getirdiği çırakları, önce yazının aralarını doldurmaya, sonra taşa nakledip, hakk edilmesi için iğne ile delmeye başlıyorlar. Bu işlem nihayet altı saat içinde yani yarım günde bitiyor.

İnşaat heyetine dahil edilen genç bir erkân-ı harp yüzbaşısı Şefik Bey’le görüşmekle ve pazarlık yapmakla görevlidir. Yüzbaşı, yapılan işleri dikkatli bir şekilde takip ediyor ve heyete bilgi veriyormuş. Yazının böyle çok kısa bir zamanda bittiğini gören genç yüzbaşının kıskançlık ve tamahkârlık damarları kabarmaya başlamış. Kendisinin tam otuz gün çalışarak, sonunda ancak tayınla birlikte altı lira aldığı aklına gelmiş. Böyle beş altı saat çalışan bir adama altmış lira verilemeyeceğini söylemeye ve ödeme hususunda zorluk çıkarmaya başlamış. Durumu, işi takip eden çırakları hattata bildirmişler, o da yaşını ve yazıya harcamış olduğu bunca zamanı hatırlayarak:

- Yüzbaşı Bey’e söyleyiniz: Bu yazı altı saatte değil, altmış senede yazılmıştır. Kendilerine altı gün değil, altı hafta, altı ay da değil, tam altı sene mühlet veriyorum. Bu süre içinde bu yazının sadece bir harfini yazabilirse, istediğim paranın altı mislini kendilerine hediye olarak veririm, diye haber göndermiş.

Bereket versin ki, işe asıl tecrübeli ve kadir kıymet bilen inşaat heyeti karışmış; hattat Şefik Bey de emeğinin karşılığını ve yaptığı işin mükâfatını alabilmiştir.

Osman Nuri Ergin, bu bilgileri verdikten sonra Muallim Cevdet merhumun hiç değilse böyle tarihi bir vak’anın hatırı için olsun, bu kitabenin üstü örtülmemeliydi, dediğini naklediyor.

Bu vesileyle söylemek isterim ki, Muallim Cevdet, Ali Emiri, İbnülemin Mahmud Kemal İnal, İbrahim Hakkı Konyalı gibi tam anlamıyla sanat ve tarih şuuruna sahip zatlar, sanat eserlerimize yönelik tahrip hareketlerine, ellerinden geldiği kadarıyla engel olmaya çalıştılar. Mesela Ali Emiri Efendi, perişan vaziyetteki tarihi eserlerin ihya edilmesi için yetkililere vicdannameler adı altında mektuplar yazmayı kendine iş edindi. On beş binden fazla son derece kıymetli eserlerinin muhtemel bir yangında yok olmaması için o meşhur kütüphanesini kurdu. Muallim Cevdet, okkası on kuruştan Bulgarlara satılan o canım Osmanlı evrakının geri getirilmesi için, gözyaşlarıyla ıslatarak yazdığı mektubu İsmet Paşa’ya göndermekten çekinmedi. İbnülemin Mahmud Kemal Bey, tahrip ve imha selinin önünden kurtardığı, bazı tarih ve sanat yâdigârlarıyla Türk İslam Eserleri Müzesi’ni kurdu. İbrahim Hakkı Konyalı, yok edilen Osmanlı bakiyesi eserlerin -yoğun bir yayın hareketiyle- envanterini çıkardı. Hepsinin himmeti var olsun.

Yine bu vesileyle belirteyim. Tam bir tarih şuuruna sahip olmak için isimlerini sıraladığım bu zatların ve onlara peyrev olan diğer kalem erbabının eserlerini okumak ve okutmak en önemli görev olarak karşımıza çıkmaktadır.

“Tarih, kâinatın vicdanıdır!” diyen Ömer Hayyam doğru söylüyor. Öyleyse vicdanımızın sesine kulak verelim.

 

İçinde bulunduğumuz 2025 yılının mart ayı büyük kitabiyyat âlimi ve Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nin kırk yıllık hafız-ı kütübü İsmail Saib Sencer’in vefatının seksen beşinci yıl dönümüdür. Aynı kütüphanenin bugünkü müdürü aziz dostum Ramazan Minder, telefon edip merhumun Merkez Efendi Kabristanındaki mezarının başında yapılacak dua ve anma programına beni de davet etti. Ne yazık ki, o gün başka bir toplantım olduğu için bu davete icabet edemedim, halbuki daha önceki yıllarda hem kabrinde yapılan hem de kütüphanede gerçekleştirilen toplantıların hemen hepsine katılmıştım.

İsmail Saib Hoca, eskilerin “hallalü’l-müşkilat”, “ayaklı kütüphane”, “canlı kitap” gibi sıfatlarla tavsif ettikleri ulemanın, özellikle Arap edebiyatı tarihinin en büyük uzmanlarından biriydi. Bu sözlerimizin “kavl-i mücerred”den ibaret olmadığı, Efendi hazretlerinin rahle-i tedrisinde bulunan ilim erbabının, ünlü tarihçilerin ifşaatından ve itiraflarından da derhal anlaşılır. Ve bu minval üzere açıklamada bulunan zevatın verdikleri bilgiler -eğer- bir kitapta toplanmış olsaydı, ortaya muhakkak ki, önemli bir eser çıkardı. Öyleyse hemen bir örnek verelim:

Refi Cevad Ulunay, Milliyet’teki köşesinde şöyle anlatıyor:

“Bir tarihte Avrupa’da bulunduğum zaman elime bir vefk geçmiş ve halledilmesi için dünyanın en namlı kütüphanelerinden biri olan Paris’teki Milli Kütüphane’ye müracaat etmiştim. Oradaki hafız-ı kütüplerin her biri birer allamedir. Vefke baktılar ve bana:

- Bunu dünyada halledebilecek tek âlim İstanbul’daki Bayezid Kütüphanesi’nin müdürü İsmail Saib Efendi’dir, dediler. Fransa’nın tam bir ilim hazinesi olan böyle bir müessesesinde bir Türk allamesinin ismini duyunca gözlerim yaşardı. Muhatabım sordu:

- Ne var, ne oluyorsunuz?

- Hiç dedim, ben Türk’üm de…

Millî Eğitim Bakanlığı Dünya Klasiklerinden Tercümeler Teşekkülü kurulmadan önce Ziraat Vekâleti (bakanlığı) Bâbıâli’nin bahçelerinde ziraat sergisi açarmış. Sergiyi ziyaret eden İbrahim Hakkı Konyalı, bu sergiyi hazırlayanlara, beşeriyetin en eski ziraat kitabı olan ‘El-Felahatü’n-Nabtiyye’ adlı bir kitaptan bahsetmiş. ‘Nabt’, Keldanilerin eski adıdır. Eser, muhtelif Zuhal yılları fasılası ile ‘Gavsami, Digris, Yerbuşağ’ adlı üç Nabtlı âlim tarafından üç bininci Zuhal senesinde hazırlanmış. Nabt papazları, kitabı ilahi bir sır gibi kasalarında saklıyorlar.

İhtida ederek ‘İbn-i Vahşiye’ adını alan bir Nabt âlimi, bu kitabı papazlardan satın alarak Arapçaya tercüme etmiş. Hadiseyi kitabın mukaddimesinde şöyle anlatıyor:

- Bu, sizin düşündüğünüz gibi gökten inmiş dini bir kitap değildir. Bu, bir ziraat kitabıdır. Ziraatın ıslahı için Keldani dedelerimiz asırlarca çalışmışlar, bizlere güzel meyve ağaçları; sebze, buğday, arpa gibi şeyler sağlamışlar. Bunu bana veriniz, ben Keldaniceyi ve Arapçayı bilirim. Arapçaya tercüme edeyim, bütün dünya ecdadımızın insanlığın ziraatine nasıl hizmet ettiklerini öğrensin, dedim. Muvafakat ettiler. Kitabı aldım, tercüme ediyorum.

İbrahim Hakkı Konyalı, bu bahisleri ziraatçilere tercüme edince hadise Vekâlete (bakanlığa) kadar intikal ediyor.

Kitabın Türkçeye de tercüme edilmesi teklif ediliyor. O zaman en büyük Türk allamesi merhum ve mağfur İsmail Saib Efendi’ye müracaat ediyor. Ömer Rıza’dan (Doğrul) yardım etmesini rica edeceğini söylüyor. İsmail Saib Efendi:

- Ömer Rıza, Arapça konuşur ama, kitap Arapçasını iyi bilmez. Kilisli Rıfat Efendi’yi al, diyor.

Rıfat Efendi, o sırada Bayezid Kütüphanesi’nde imiş. Çağırıyorlar. O da şöyle diyor:

- Bunun tercümesini Ruslar da bana teklif etti, ama gözüme kestiremedim, çok zordur.

İsmail Saib Efendi:

- İbrahim, sen biraz tercüme et de görelim, diyor. Bir forma kadar tercüme ediliyor. İsmail Saib Efendi ile karşılaştırıyorlar. Tercüme beğeniliyor. Hoca efendi:

- Rıfat Efendi, İbrahim’in tercümesi iyi, buna ben de imzamı atarım. Alınacak parayı üçe ayırırız. Bizim kedilere de bir ciğer parası çıkar, diyor. Bu konudaki bütün yazma eserler kütüphanede toplanıyor. İşe başlıyorlar. Fakat Rıfat Efendi:

- Vekâlet parayı peşin versin, diye bir şart koşuyor. Formalite müsait olmadığı için para peşin verilemiyor. O sırada İsmail Saib Efendi de vefat ediyor ve insanlık tarihinin en eski ziraat kitabı da -ne yazık ki- dilimize çevrilemiyor.

Cezayir’in milli kurtuluş savaşının desteklenmesine katılmış olan büyük Müslüman ve Türk dostu rahmetli Profesör Massignon’un, Profesör Şerefeddin Yaltkaya’ya gönderdiği 24.4.1940 tarihli mektupta şöyle deniliyor:

Pek muhterem meslektaşım,

Pek aziz İsmail Efendi dostumuzun vefatını hüzün ve elemle duydum. 1909 senesinden beri Bayezid’de, onun yanında uzun müddet çalıştığımı hatırlıyorum. Her defa görüşümde onun ilminin ve irfanının genişliğine ve derin malumatından edilen istifadelere hayran olurdum. Akrabasına, kederlerine pek samimi surette iştirak ettiğimi söylemenizi rica ederim.

En dostane hissiyatımla…

(College de France profesörlerinden Louis Massignon.)”

Eski ünlü gazetecilerimizden Nusret Safa Coşkun da 29.3.1940 tarihli Son Posta gazetesinde neşrettiği yazısında, yine bu konuyla ilgili şu bilgileri veriyor:

Oxford Üniversitesi’nin Şark dilleri Profesörü Margoliouth, büyük âlim Fransız Profesör Massignon, Almanların meşhur profesörleri ve sayısı belirsiz beynelmilel otorite Türkiye’yi her ziyaret edişlerinde ‘esersiz’ denilen İsmail Saib Hoca’ya uğramadan edemiyorlar. İstanbul Üniversitesi’nin sâbık Arap Edebiyatı Profesörü Rescher, esersizlik ithamına karşı şöyle diyor:

- Onun sayısız eserleri var ama bunların hangileri olduğunu biz bilemiyoruz. Çünkü yazdığı eserlerin hemen hepsini bir takım zevatın isimleriyle neşrettirmişti. Mesela “İslâm Tabâbeti” isimli eser onundur. Yine Bursalı Tahir Bey’in “Osmanlı Müellifleri” (3 cilt) İsmail Saib’e aittir. Meşhur Arap âlimi İbn-i Nâbiga’nın “El- Ecvibetü’l-Müskite” adlı eserini Türkçeye çevirmiştir. Arap edebiyatında onunla yarışacak Avrupa’da hiçbir âlim yoktur, diyebilirim. Ben ondan sayısız eser okuyarak Almancaya tercüme etmiş bulunuyorum. Hiçbir ilmi mesele yoktur ki, İsmail Saib Hoca’nın önüne konulmuş olsun da, o ızhar-ı acz etsin yahut uzun boylu düşünsün!

Şöyle anlatılıyor: Ona, herhangi bir bahse ait nerede malumat bulunabileceği sorulduğu vakit, başka lisanlarda basılmış olanları bile söyler, hatta sayfanın neresinde bulunduğunu dahi ilave edermiş.

Profesör Rescher, İsmail Saib Hoca’nın o kadar tesiri altında kalmıştır ki, nihayet ona meftun olarak Müslümanlığı kabul etmiş ve Alman Rescher, Türk Osman Yaşar olmuştur.

Birçok müellif eserlerini yazmadan, hatta yazarlarken İsmail Saib’e baş vurmuşlar o hemen hepsine yazacaklarını birer birer dikte ettirmiş, fakat kendisinden bahsetmemelerini şart koşmuştur. Bugün üzerlerinde bir takım tanınmış zevatın imzasını taşıyan birçok ilmî kitabın hakiki müellifi İsmail Saib’dir. Onun ölümüyle koca bir âlim ve âlem kaybedildi. Hâlâ eserleri araştırılıyor. Böyle bir “müessir”in, yüzlerce “eser”e mukabil tutulması gerekmez mi?

Nusret Safa Coşkun’un merhum Hoca’nın vefatının 3. yıl dönümünde verdiği bu bilgileri ben de 85. yılında sizlerle paylaşma ihtiyacı duydum.

Allah’ın rahmeti üzerine olsun.

 

Merhum Mahir İz Hocamız hayat düsturunu şu veciz cümlelerle anlatıyor:

“İdrak ve iradeye kavuştuğum andan bugüne kadar beşer olmak hasebiyle dûçar olduğum zelleden, gafletten, mâsiyetten Kur’an-ı Kerim’de ‘İnsanoğlu zayıf yaratılmıştır’ buyuran kâinatın hâlikı Rabbim Teâlâ’ya iltica eder, afv u mağfiretini ve Resul-i Ekremi’nin şefaatini niyaz eylerim.

Hayatımda mümkün olduğu kadar bir şeye dikkat ettim. Bütün hissi hareketlerimde dahi başkasının maddi, manevi hakkının rencide olmamasını hayat prensibi olarak kabul ve tatbik ettim. Mukabele gördüğüm en kuvvetli hiss-i vedadımı içimde ezdim, yok etmeye çalıştım. Bununla beraber sinn-i rüşdümden bugüne kadar her kimde şahsıma ait bir hak mevcud ise, hayat-ı bakiyeye intikalime kadar müracaat etmelerini rica edeceğim. Hakkın rızası için yaptığım işleri, büyüklerime haddim değil, dostlarımdan ve talebemden küfrân-ı nimet etmeyenlere helal ediyorum:

Tövbe yâ Rabbi! Hata râhına gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime”

Ben, ilk defa bu beyitle Mahir İz’in yukarıya aldığım yazısında karşılaştım ve çok da hoşuma gittiği için sık sık tekrar etmeye başladım. Ancak kimin söylediğini ve daha başka hangi kaynaklarda bulunduğunu bilmiyordum. Sonraları iki eserde yer aldığını, o eserlerin sayfalarını çevirirken öğrendim. Süheyl Ünver merhum “En iyi iş, kitap karıştırmaktır” cümlesini boşuna söylememiş.

Sehl-i mümteni tarzında kaleme alınan bu beyit “Dini ve Felsefi Ahlak Lügatçesi” isimli kitapta da kayıtlıdır. Eski Diyanet İşleri başkanlarından Ömer Nasuhi Bilmen, tövbenin mânâsını kısaca anlattıktan sonra bu beyti de örnek olarak veriyor ve Nizameddin diye bir şaire ait olduğunu belirtiyor.

Bursalı Mehmet Tahir Efendi de üç ciltlik Osmanlı Müellifleri isimli eserinin birinci cildinde Abdurrahim “Nizameddin Efendi” başlığı altında bu zatla ilgili olarak şunları söylüyor:

“Çelebi Sultan Mehmed Han devri şeyhlerinin ulularından olup, tasavvuftan ‘İrşadü’l-Enam’ ismindeki eseriyle ‘Aşkname’si ve ‘Divançe-i İlahiyat’ı vardır. Zeyniye Tarikati’nin piri Zeyneddin Hafi hazretlerinden sülûkünü tamamlamıştır. Memleketine dönüşünde pek çok âşıkların gönüllerini perişan ederek vefat etti. Tasavvufi şiirlerinde ‘Rûmi’ mahlasını kullanmıştır. Mürşitleri kendisi hakkında ‘Bir Aşk Kütüğünü Yakıp, Diyar-ı Rum’a Attık!’ buyurmuşlardır. Şiirlerinden bulunabilen yalnız şu:

Tövbe yâ Rabbi! Hata yoluna gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime

beytidir ki sehl-i mümteni kabilindendir.”

Meğer bu zat hakkında bilmediğimiz daha birçok şey varmış. Onları da kendisiyle ilgili yazılan “Merzifonlu Şeyh Abdurrahim Efendi” isimli kitaptan öğrendik. 16. batından torunu olan Nizameddin Berin Taşan’ın kaleme aldığı bu eserde son derece ilgi çekici bilgilere rastlıyoruz. Kısaca bahsedelim:

Akşemseddin hazretleriyle de dostluğu olan Şeyh Abdurrahim Rumi’nin bu meşhur şiiri bazı ünlü edebiyatçılarımızı da çok etkilemiş, onlar da Hazretin bu beytini sık sık tekrarlayıp dururlarmış. Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Nurullah Ataç bu beyti dillerinden hiç düşürmezlermiş.

Aynı kitapta bu bilgilerin kaynağının Milliyet gazetesinin yazarlarından Hasan Pulur olduğu da belirtiliyor. Ben de iş başa düştü diyerek, bu kaynakları, daha doğrusu Milliyet’teki Hasan Pulur’un yazılarını bulup okudum. Pulur, 19 Mayıs 1967 tarihli köşesinde, Nurullah Ataç’ın ölümünün onuncu yılı dolayısıyla yayımladığı yazısını şöyle bitiriyor: “Ataç’ın hafızasında -pardon belleğinde- birçok beyit varmış. Sık sık söylediği beyitlerden biri de şuymuş:

Tövbe yâ Rabbi! Hata râhına gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime”

Bu yazıyı okuyan ve yukarıda adını verdiğimiz mutasavvıf şairin 16. batından torunu olan, aynı zamanda Sinop Cumhuriyet Savcı yardımcılığında da bulunan Berin Taşan, Pulur’a bir açıklama yazısı gönderiyor. Milliyet yazarı da 1 Haziran 1967 tarihli aynı gazetede bu yazıyı neşrediyor: “Beyitin Sahibi” başlıklı bu açıklama şöyle:

“Sayın Hasan Pulur;

Her gün, özellikle savcı ve hâkim meslektaşlardan aldığınız tekzip yazılarından sıkıldığınızı tahmin ettiğim için adresime bakıp mektubumu bir tekzip yahut tavzih yazısı olarak kabul etmemenizi rica ederim.

19 Mayıs 1967 tarihli sütununuzda, Nurullah Ataç’ın sevdiği, fakat hangi şaire ait olduğunu bilmediği bir beyitten bahsetmiştiniz. Yakup Kadri Karaosmanoğlu da Hayat Dergisi’nde yayınlanan hatıralarına, çok sevdiği fakat kime ait olduğunu bilmediği aynı beyitle başlamıştı. (Hayat: 1.1.1965)

Aslı,

Tövbe yârab hata yoluna gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime

olan beyit on beşinci asırda yaşamış Merzifonlu şair Şeyh Abdurrahim Rumi’ye aittir. (Kaynak: Bursalı Tahir Bey’in Osmanlı Müellifleri Sahife 11)

Bu bilgiyi nereden edindiğimize gelince Şair Abdurrahim Rumi’nin on altıncı batından torunuyum. Eski edebiyatçıların sehl-i mümteni dedikleri bu güzel beytin 500 sene önce söylendiği de düşünülürse, belki şairini başka okuyucuların da merak edeceğini tahmin ederek bu mektubu yazdım.

Bu vesileyle selamlar, saygılar.”

Berin Taşan’ın, büyük ceddi Merzifonlu Abdurrahim Rumi hakkında yazdığı kitapta, bahsini ettiğimiz bu beytin kıt’a şeklinde şöyle kaydedildiğini görüyoruz:

İbtida kıldık kitâbe fazl-ı Bismillah ile

Zikrolunsun hem dahi tevhid-i Zâtullah ile

Tövbe yârab hata yoluna gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime

Haydi diyelim ki ünlü romancımız Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu anladık. Peki ama dinle, imanla hiçbir ilgisi olmayan Nurullah Ataç’ın böyle bir dualı şiiri sık sık tekrarlaması çok garip, çok şaşırtıcı değil mi? Demek ki paslı kalplerin sahipleri ne kadar inkâr ederlerse etsinler derunlarında lemean eden iman kıvılcımlarını bir türlü söndüremiyorlar. İnkârdan bile ikrar çıkıyor.

Nerede, ne zaman aldığımı hatırlayamadığım bu kitapta şeyh Abdurrahim Rumi ile ilgili önemli mâlûmâta yer veriliyor. Yukarıda da belirtildiği üzere bu zat Fatih Sultan Mehmed’in hocası Akşemseddin’in yakın dostlarındandır. Bu dostlukları İstanbul’un fethinden sonra da devam ediyor. Ayasofya’da ve Edirne camilerinde yapılan dini ve ilmi sohbetlere birlikte katılıyorlar.

Bu yazıyı adı geçen kitaptan yapacağımız şu iktibasla bitirelim:

“Halk arasında dolaşan rivayetlere göre, Abdurrahim Rumi, İstanbul’un alındığı yıllarda ve Fatih’in daveti üzerine Akşemseddin’le birlikte Ayasofya’da Rum papazlarıyla dini münakaşalara girişiyorlar. Şekâik tercümesinde bu ve benzeri bilgilere yer veriliyor. Akşemseddin’in, Abdurrahim Rumi ile olan eski dostluğu dolayısıyla ondan Fatih’e bahsettiği ve istişare için Anadolu’dan davet edilen ulema arasında onun da bulunduğu anlaşılıyor.

1930-1938 yılları arasında Merzifon’da kaymakamlık yapan İbrahim Rüşdü Altıok, hiç gereği yokken Abdurrahim Rumi’ye ait mezarın yanından yol geçirme teşebbüsünde bulunuyor ve her teşebbüsü halkın direnmesiyle sonuçsuz kalıyor. Cumhuriyetin ilk yıllarında devrimciliği ve laikliği, tarihi anıtların üzerindeki eski yazıları kazımak, büyük zatların mezarlarını düzlemek zanneden bu kaymakam ve benzerleri, halkla devletin arasını açan bir takım üzücü olaylara sebep olmuşlardır.

Soyadı “Altıok” olan bir adamdan başka ne beklenir ki!...

 

Deprem haberleri verilirken spikerlerin sık sık kullandıkları “Beklenen İstanbul depremi” cümlesinden doğrusu ben biraz rahatsız oluyordum ve içimden ben beklemiyorum, diyordum. Unutmayalım, beklemek, kavuşmaktır. Kavuşmak ise insanı mutlu eder. Durum böyle olunca beklenen İstanbul depremi yerine, muhtemel İstanbul depremi dersek daha doğru bir ifade kullanmış oluruz.

Şimdilerde sol kesim gibi, sağ kesim de maalesef zevksiz bir Türkçeyle, Cemil Meriç’in ifadesiyle “uydurca”yla konuşuyor. Muhafazakâr camiaya ait televizyonların haber sunucuları bile “Olası İstanbul depremi” deyip duruyorlar. Ben, bu sefer de acaba bunlar depremin olmasını mı istiyorlar diye yine içimden geçiriyorum.

Allah’a şükürler olsun ki, iki gün önce 6,2 büyüklüğünde kendini gösteren ve İstanbul halkını sokaklara, parklara döken depremde can ve mal kaybı olmadı. Rabbim, hepimizi büyük küçük depremlerden ve diğer bütün âfetlerden muhafaza buyursun!

Eski metinlerde depremlerden “hareket-i arz” diye söz ediliyor. Vak’anüvis tarihlerinde de mesela Tâcü’t-Tevârih’te böyle geçiyor. Güneş gibi, ay gibi, yıldızlar gibi dünyamız da tabii ki yaratıldığı günden beri hareket ediyor. Hem kendi etrafında hem güneşin etrafında dönüyor. Bütün bu gök cisimleri de Mevlevi dervişleri gibi dönüp duruyorlar. Acaba bunun için mi ayakta icra edilen Mevlevi zikir merasimlerine “semâ töreni” denildi.

Orasını bilemiyoruz, bildiğimiz bir şey varsa, iki türlü dönen küre-i arzın üstünde hareket etmeyen hiçbir şey yoktur. Sadece üstünde mi, dünyamızın içi de fokur fokur kaynıyor. Yanardağlardan zaman zaman ve olanca öfkesiyle fışkıran lavlar içteki öfke hareketinin tezahüründen başka nedir ki? Özetle söyleyecek olursak, kâinatta hareket etmeyen hiçbir şey yoktur. Merhum Nureddin Topçu, belki de bundan dolayı eserlerinde “hareket felsefesi”ni öne çıkarmaktadır.

Lafı daha fazla uzatmadan asıl konumuza gelelim, tarih boyunca İstanbul’da vukû bulan büyük küçük “hareket-i arz”lardan -depremlerden canım- biraz olsun bahsedelim. Unuttuğumu sanmayın, bu korkunç yer titremesinin bir adı da “zelzele”dir. Zelzele de zaman zaman yer altından duyulan velveledir. Geçelim…

Tarihi İstanbul depremleri gerek yerli gerek yabancı yazarların bu konuda kaleme aldıkları eserlerde uzun uzun ve olanca dramatik sahneleriyle anlatılıyor. Ben ecnebi bir tarihçinin meşhur Joseph Von Hammer’in “İstanbul ve Boğaziçi” isimli kitabını kaynak alarak bazı İstanbul depremlerinden söz edeceğim. Daha doğrusu, adını verdiğim eserden nakilde bulunacağım.

Hammer, “İstanbul ve Boğaziçi”nde hem Bizanslılar hem de Osmanlılar zamanında meydana gelen depremleri anlatıyor. İsterseniz önce Konstantıniyye depremlerinden başlayalım:

Herakliyus’un hükümdarlığının ilk yılı, Acemlerin Suriye’ye saldırması ve bir zelzele tarihi olarak kayıtlanmıştır. Sekizinci yüzyılda, yani 732 yılında meydana gelen iki depremde kutsal İrene Kilisesi, İmparator Arcadius’un Xerolophus’daki yani bugünkü Avratpazarı’nın olduğu yerdeki heykeli ve 740 yılında İmparator Theodosius’un Altın Kapı’daki heykeli yıkıldı. Bütün bu depremler, 876 yılında İmparator Michael zamanında, Nil kıyılarından Boğaziçi kıyılarına kadar tüm Asya’yı şiddetli bir şekilde titreten büyük depremle karşılaştırılamaz.

Bu depremde Laodicea’nın dağ eteği yıkılıp, denize döküldü ve burada dört yüz binden fazla insan harabeler altında kaldı. Büyük Justinian zamanında yıkılan ve sonra büyük bir ihtişamla yeniden inşa edilen Ayasofya kubbesinin üçte biri, Basilius ve Constantin’in hükümdarlıkları esnasında 987 yılında meydana gelen depremde yıkıldı. Diğer başka depremler, kısa zamanda daha büyük yıkımlara sebep oldu. Fakat bunlardan hiçbiri İmparator Michael’in 1033 yılındaki hükümdarlığı zamanındaki kadar uzun sürmemiştir. Bu depremde yeryüzü 140 gün boyunca, ardı arkası kesilmeden titremiş ve İstanbul ile Kudüs’teki kiliselerin çökmesi esnasında birçok insan yıkıntılar altında kalarak ölmüştür.

Dört yıl sonra 1037’de, deprem müttefikleriyle, açlık ve veba ile birlikte -İstanbul’u mağlup etmek üzere- geri döndü. Bundan sonraki yıllarda, 1038 ve 1040 yıllarında tahribat Trakya ve İzmir’e kadar genişledi. Tekrar 1064 yılında İstanbul, Constantin Ducası’ın, hükümdarlığının beşinci yılında yeniden sallandı. Andronicus hükümdarlığının dördüncü yılında (1296) deprem, Paleolug’un kutsal Apostel Kilisesi’nin önüne diktiği Melek Michael (Mikail)’in heykelini yere devirdi. Bundan dokuz yıl sonra, 1035 yılında yeryüzü yedi ay aralıkla iki kere daha sallandı. Birincisinde sırf İstanbul, ikincisinde ise bütün takımadalar, Ege Denizi’nden Suriye’ye ve Mısır’a, Rodos, Kandiye ve İskenderiye’ye kadar…

Hammer, Osmanlı döneminde meydana gelen İstanbul depremlerinden de şu örnekleri veriyor:

Sultan Üçüncü Murad’ın hükümdarlığı döneminde 1592 yılında, Şevval ayının dördüncü günü, bir salı gecesi meydana gelen deprem, İkinci Mehmed Camii’nin (Fatih Camii) avlu üstündeki birçok kubbeyi ve Topkapı’dan yani Son Bizans hânedanının savaşarak öldüğü o zamanki Romanus Kapısı’ndan pek uzakta olmayan şehrin surlarını çatlatıverdi. Sarsıntılar ardı ardına birkaç gün devam etti.

Keza 1110 ve 1124 yılları (1698 ve 1712) da küçük depremlerle sarsıntılar geçirdi. Bunların en dikkat çekici olanı 1718 yılının 5 Recebinde çarşamba günü meydana gelen depremdir ki, Devlet-i Âli, utanılacak bir antlaşmayı Pasarofça Antlaşması’nı imzalamıştır. O gün üç dakika boyunca İstanbul’un binaları sallanmıştır. Bu sarsıntılarda Yalıköşk’teki saray duvarlarının önünde bulunan yalı evleri, Edirnekapı surları ve Yedikule yıkılmış, birçok caminin ve hamamın kubbeleri çatlamıştır. O kadar ki, sokaklar baca ve pencere harabeleriyle dolmuştur. Daha fenası, sarsıntılar bir saat sonra tekrar başlamış ve üç gün boyunca Avrupa ve Asya kıyıları tâ Akdeniz’den Karadeniz’e kadar titremiştir. İzmit’te gümrük, bütün gümrük tahsildarlarıyla birlikte denize düşmüş. Karamürsel’de mahkeme binası çökmüş ve kadılar altında kalarak ölmüştür. O esnada, diğer vezirlerle birlikte, Büyükdere’nin hemen karşısında bulunan Hünkâr İskelesi’nde bulunan Başvezir Raşid, kaleme aldığı imparatorluk tarihinde dışarıdaki her şeyin ve söğüt yapraklarının nasıl titrediğini anlatmaktadır.

Bunu takip eden üç yılda, 1727, 1728, 1729 yıllarında İstanbul’da üç deprem daha olmuş, ancak bunlardan sadece sonuncusu büyük ölçüde zarar vermiştir. Sultan Mahmud döneminde 1763 yılında Zilhicce ayının 15’i, salı gecesi yeryüzü iki dakika boyunca sallanmış, artçı sarsıntılar beş altı gün boyunca devam etmiştir. Bu depremde Sultan Mehmed ve Sultan Bayezid camilerinin kubbeleri kayda değer zarar görmüşlerdir. Devlet-i Âli Tarihi’nde tasvir edilen en büyük deprem 1765 yılında meydana gelen depremdir.

Hammer, son olarak kendinin de yaşadığı ilgi çekici bir hatırayı şöyle anlatıyor:

“Nihayet bu satırların yazarı, İstanbul’daki dört senelik ikameti esnasında bizzat iki hafif deprem yaşamıştır. Birincisi, şehirde posta günü telgraf yazmakta olduğum yazı masası ve kalem o yana, bu yana hareket ediyordu. (Dedik ya, aslında yer hareket ediyordu)

İkincisi ise, akşamüzeri Büyükdere’de gezinti yaparken refakat ettiğim hanımla kafalarımız birbirine çarpmış ve birbirimizi kabalıkla suçlamıştık. Tâ ki eve geldiğimizde yayılan haberlerden şehirde bir deprem olduğunu anlayınca durum aydınlandı.”

Not: Sayın Senâil Özkan tarafından tercüme edilen ve 2011’de Türk Tarih Kurumu’nca yayımlanan bu eserde İstanbul’la ilgili daha birçok önemli bilgilere yer veriliyor.

İstanbul’un tarihi eserlerinin başında padişahlar, valide sultanlar ve diğer Osmanlı devlet ricali tarafından yaptırılan camiler geliyor dersek, bir gerçeği dile getirmiş oluruz. Hayırla anılmaya layık bu zatlar, sadece İstanbul’u değil, başta şehzade şehirleri olmak üzere daha birçok vilayetimizi inşa ettirdikleri camilerle, mescitlerle süslediler.

Göz okşayan mimari özellikleriyle, göklere yükselen zarif minareleriyle yerli ve yabancı seyyahların, dikkat ve rikkat sahibi herkesin hayranlığını celbeden bütün bu ibadetgâhların elbette ki bir de yapılış hikâyeleri vardır ve bu hikâyeler tarihi ve mimari eserlerin birçoğunda anlatılmaktadır. Mabetler de insanlar gibidir. Onların da muhteşem devirler yaşadıkları, daha sonra da maruz kaldıkları tahribat hareketleri dolayısıyla hüzünlü yıllar geçirdikleri bilinmektedir. Bizans ve Osmanlı tarihçisi rahmetli Prof. Dr. Semavi Eyice’nin bu konuda ciddi yayınlar yaptığını biliyoruz. Merhum, “İstanbul” dergisinde neşrettiği seri yazılarında bu şehirdeki bazı Osmanlı camilerinin hoş hikâyelerini anlattığı gibi, “Tarih” mecmuasında yayımladığı çalışmalarıyla da -yine seri halde- yok edilen camiler hakkında da hayli neşriyat yapmıştır.

Sadece Semavi Hoca değil, başta İbrahim Hakkı Konyalı olmak üzere daha birçok kalem erbabının bu vadide ilgi çekici, bilgi verici yayınlar yaptıklarını biliyoruz. Mesela merhum Mehmet Şevket Eygi de 1960’lı yıllardan itibaren neşretmeye başladığı haftalık Yeni İstiklal Gazetesi’nde tek parti devrinde yıkılan, depo olarak kullanılan camilerin hazin hikâyeleriyle birlikte listelerini yayımladı. Ben de daha lise talebesiyken bu ifşaatı okuyordum. Şevket Bey, bütün bu yazıları “Yakın Tarihimizde Cami Kıyımı” altında kitaplaştırdı. Geçen gün bu eseri karıştırırken, eski gazetecilerimizden Kadircan Kaflı’nın “Camilerimiz Ne Halde?” başlıklı yazısını bir kere daha okudum. Sizin de okumanız için Mart 1955’te Yeni Sabah gazetesinde yayımlanan belge niteliğindeki yazıyı aşağıya alıyorum.

“Atalarımız kendi paralarıyla camiler, medreseler, okullar, çeşmeler yaptırmakta pek gayretliydiler. Yurdumuz böylece süslendi, kıymet kazandı ve Avrupalıların bize barbar demekte haksız olduklarını bu parlak medeniyet eserleriyle ispat ediyoruz. Şimdi bazı camiler yapıldı ve yapılıyor. Zarif bir eser olan Şişli Camii halkın hediyesidir. Levent’te, bir hanım pek güzel bir cami yaptırıyor, ne mutlu!.. Allah ondan razı olsun.

Türkiye Anıtlar Derneği de bilhassa eski camilerin ve mescitlerin imarıyla meşguldür; çok iş başarmıştır. Fakat birçok camiler ve mescitler kiraya verilmiş yahut işgal edilmiş olduğundan tamiri yapılamıyor.

Galata’da, Arap Camii’nin yanında Yeni Valide Camii yıkılmıştır. Arsası bir Yahudi’ye kiralanmış, o da, büyük kârla ve parça parça başkalarına kiraya vermiştir. Halk buraya yeni bir cami yaptırmaya hazırdır, fakat Vakıflar İdaresi mâni oluyor. Hahambaşına müracaat edilmesi düşünülüyor. Belki Yahudi’ye onun sözü geçer…

Süleymaniye’deki eski Huffaz Mektebi Halk Partisinin işgalindedir. Kur’an Kursu açmak üzere tamir edilmek isteniyor, fakat Halk Partisi boşaltmıyor. Sultanahmed’de Nakilbend Camii, eski kerestelerle dolu bir depo halindedir. Şehzadebaşı’nda Burmalı Mescid, bir müteahhidin kereste atölyesidir, tahliyesi istenmiştir. Vali bu hususta kaymakamlığa emir vermiştir, fakat faydası olmamıştır.

Bâbıâli karşısında minaresi kırık Fatma Sultan Camii, jandarma elbisesi deposudur, tamirine imkân bulunamıyor. Fatih’te Hafız Paşa Camii, kereste enkazı satan bir adama kiralanmıştır, bir seneden beri tahliye ettirilmesine çalışılıyor. Vakıflar İdaresi boşalttıramıyor. Uzunçarşı’daki Atik İbrahim Paşa Camii, muhtelif sanat sahipleri tarafından ve gecekondularla işgal edilmiştir. Mühim bir eser olmasına rağmen berbat bir haldedir. Aynı yerde Bayezid-i Cedit Camii, bir Ermeni ile bir Türk tarafından boya fabrikası olarak kullanılıyor, minaresine baca yapılmıştır.

Galata’da Necati Bey Caddesinde Bayezid-i Cedit Camii’nin önündeki musalla yeri, arkadaki bir sokakta bir kahveciye Vakıflar tarafından kiralanmıştır. İki seneden beri tahliyesi mümkün olmuyor. Kantarcılar’da Demirtaş Camii, Fatih devrinden kalan bir mabeddir. Vakıflar idaresi kiraya vermiştir, yumurta deposudur. Çarşıkapı’daki Hüseyin Ağa Camii, marangoz atölyesidir. İçindeki adam rızasıyla çıkacaktı, Vakıflar İdaresi mâni oldu. Vefa’da Mimar Ağa Camii, nalband atölyesidir, atlar nallanıyor.

Fatih’te Mimar Sinan’ın kendi adına yaptırdığı mescit yıkılmıştır. Minaresi var, gecekondularla kaplanmıştır. Tahliye edilse derhal yeniden yapılacaktır, projesi hazırdır. Küçüksu’da, iskele karşısında Mihrimah Valide Camii, Halk Partisi’nin işgali altındadır. İçinde pehlivan güreşleri yapılıyor, dans ediliyor, mihrabının önünde rakı içildiği de söyleniyor. Bebek’te Kayalar Mescidi bir kadının kirasındadır, ev olarak kullanılıyor.

İstanbul’da harap veya başka maksatla kullanılan bir tek havra ve kilise yoktur, fakat camilerimiz işte bu haldedir. Bu Vakıflar İdaresini hidayete getirecek bir kahraman yok mu?

İstanbul’da, Çarşıkapı’da, Hoca Piri Camii vardır. Bu camiyi yaptıranın mezarı da oradadır. Vakfiyesi kaybolmuştur. Fakat vakfının iki han ve on beş dükkân olduğu sabittir. Bu vakfı veren zat, İkinci Mustafa devrinin zenginlerinden Simkeşhane Emini Süruri Mustafa Ağa’dır. İmam ve hatip tayin etmiştir. Civardaki bir mahalle de aynı kişinin adını taşır. Bu mescit otuz sene önceye kadar mamurdu, Vakıflar İdaresi tarafından bir Ermeni’ye aylığı 18 liradan kiraya verilmiş, bu kira son zamanlarda 120 liraya çıkarılmış. Kiracı, bu mescidi kadın iskarpinlerine tahta ökçe yapan bir fabrika haline koymuş, minaresini yıktırmış ve dibine hela yaptırmış; yanındaki birkaç mezarın üstüne de bir gecekondu yerleştirilmiş. Türbe, kahvehane haline getirilmiş, rivayete göre bu kahvehaneyi devralmak için 7000 bin lira hava parası verenler varmış!

Senelerden beri Türkiye Anıtlar Derneği bu mescidi tamir ettirip ibadete açmak istiyordu, fakat tahliye ettiremiyordu. Bir müddet önce fabrikada biriken talaşlar tutuştu, mescit cayır cayır yandı. Artık kiracı ile yapılan mukavelenin hükmü kalmamıştır, hiçbir menfaat gözetmeksizin hayır işleriyle uğraşan derneğe teslim edilerek imar edilmesi ve ibadete açılması gerekir, fakat teslim edilmiyor. Vakıflar İdaresi ‘Kiraya verilmiştir, Milli Koruma Kanunu var, kiracıyı zorlayamam!’ diyor. Kiracı Ermeni ise, ‘Ben boşaltırım, fakat Vakıflar İdaresi emir versin!’ diyor. Vakıflar İdaresi her nedense bu emri vermiyor. İmalathane olarak kullanılmasına müsaade ederek yanmasına sebep olması yetmiyormuş gibi imarına da imkân bırakmıyor.

Anlattıklarına göre, kiracı Ermeni, bir Müslüman avukat tutmuş, bu avukat da şimdiki feci durumun devamına canla başla çalışıyormuş! Demokrat Partiye şikâyet edilmiş, parti tarafından yardım edilmiş, fakat buna rağmen netice alınamamış. Biraz daha zaman geçerse arsa haline gelecek ve Vakıflar İdaresi ya satacak yahut bir han yaptıracak! Böylece atalar yadigârı bir eser yok olacak!

Camiin şimdi damı açıktır, içi enkaz halindedir. Enkaz arasında birkaç makine parçası var, kiracı bu parçalara dayanarak kaypaklık ediyor. Vakıflar İdaresi de onu koruyor.

Bu cami kimindir? Ne Ermenin ne de Vakıflar İdaresi’nindir. Bu cami Müslüman Türk halkınındır. Allah aşkına bunu teslim ediniz de imar edilsin. Bu dernek ne Vakıflar İdaresi’nden ne de hükümetten beş kuruş istiyor. Tamir parası hazırdır, yetmezse mü’minler keselerini açacaklardır.”

Tek parti devrinde satılan, kiraya verilen camilerin hazin hikâyesi sadece bu anlatılanlardan ibaret değil. Kıyım listesi hayli uzun. Onlar da yukarıda adını verdiğimiz kaynaklarda uzun uzun ve olanca dramatik sahneleriyle anlatılıyor. Okunması temennisiyle….

Ziya Nur ismiyle ben ilk defa lise yıllarında, Tokat İmam Hatip Okulu’nda okurken karşılaşmıştım. “Tarihçe-i Hayat”ta gördüğüm bu isim, belli ki önemli bir şahsiyet olduğu için böyle bir esere alınmıştı. Onun hakkında bundan başka hiçbir bilgim yoktu. Hukuk Fakültesinde okuyan bu gencin Ziya Nur Aksun olduğunu yıllar sonra öğrendim. Yine aradan epey zaman geçince bizzat kendisiyle de tanışma imkânını buldum ve bu tanışıklığı Rahmet-i Rahman’a kavuşuncaya kadar sürdürmeye çalıştım.

Bu bilge tarihçimizin evine de ilk defa merhum Mehmet Niyazi Özdemir ağabeyimizle gittim. Her yıl hem Ramazan Bayramı’nda hem Kurban Bayramı’nda devam eden ziyaretlerimiz böyle başladı. Tabii bu arada eserlerini de büyük bir merakla okuyordum. Çok önemli ilaveler yapmak suretiyle daha mükemmel bir hale getirdiği Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi’nin “İslam Tarihi”ni defalarca hatmettim. Söylemeden geçemeyeceğim, “Müellif ve Eser Hakkında Birkaç Söz” başlığıyla kaleme aldığı mukaddime bu eserin tamamını bir an önce okumak için sizi adeta zorluyor. Müverrihimiz bu takdim yazısını şu iki cümleyle bitiriyor:

“Bu kitabın hazırlanmasında ve sadeleştirilmesinde emeği geçen, kıymetli idealist ve mütetebbi bir tetkikçi olan Ahmet Yücel Bey kardeşimizin hatırasını minnetle anar, ruh-i muazzezine Fatiha’lar göndeririz. Müellif hakkında yazdığımız bu kısımda bilhassa onun yaptığı tetkikten faydalandık.”

Yine belirtmek ihtiyacı duyuyorum; Ahmet E. Yücel, nâm-ı diğer Zaptiye Ahmet hakkında “Cumhuriyet Devrinde Bir Osmanlı Akıncısı” üst başlığıyla hazırladığım kitabın ilham kaynağı da işte bu Ziya Nur-Ahmet Yücel dostluğudur. Bu kıymetli tarihçimiz hakkında daha ayrıntılı bilgiler edinmek isteyen okuyucularımızın Marifet Yayınları arasında neşredilen “Bilge Tarihçi Ziya Nur Aksun” adlı kitabı okumaları gerekiyor.

Merhumun bahsini ettiğimiz kitabının dışında başka eserleri de bulunuyor. Altı ciltlik Osmanlı Tarihi ve Dündar Taşer’in Büyük Türkiye’si defalarca okunması icap eden önemli çalışmalardır. İsterseniz bu sonuncusundan, Dündar Taşer’in Büyük Türkiye’sinden bir nakilde bulunalım ve Osmanlı devlet adamlarından birçoğunun ne kadar vatansever ve hamiyetperver olduklarını gözler önüne sermiş olalım:

“Fena Fi’d-Devle tabirini, Osmanlı Tarihini okurken padişahların, vüzeranın ve rical-i devletin etvar ve hareketlerine hayranlığımın neticesi olarak ilk defa benim hatırıma gelmişti. Adamlar devletle o kadar haşır neşir olmuşlar; onu o kadar mukaddes görüyorlardı ki, onların bu hallerini ancak tasavvuftaki ‘fenâ fillah’ tabiriyle izah etmenin imkânı vardı. Bu sebeple onların ruhi hallerini ve fikri idraklerini “fenâ fi’d-Devle ve’l-Mille” tabiriyle tavsif etmiştim.

Sonra bazı Osmanlı müelliflerinin bu tabiri kullandıklarını görmüştüm. Mesela Cevdet Paşa, bir hususi mecliste Fuad Paşa’nın Âli Paşa’ya, ‘Sizin yanınızda Köprülü paşalar filan nedir?’ cinsinden müdahalelerde bulunmuş, buna dayanamayan vak’anüvis: “Köprülü fena fiddevle olmuş bir adamdı. Rükua varmış devleti ayağa kaldırmaya hasr-ı efkâr etti, muvaffak da oldu. Şimdi de böyle fedakâr bir vezir olsa bu devleti ihya eder. Siz ondan daha fazla malumatlısınız. Lakin bahçe tanzim etmek, yakınlarınızı kayırmak gibi işlerle meşgulsünüz” cevabını vermişti.

Bunu kendisine nakletmiştim. Bu mevzuda çok kafa yormuş, büyük ve üstün izah ve terkiplere varmış bir adam olduğu için, aradığı şeye bir cevap bulmuş gibi sevinmişti. Çok sür’atli çalışan muhakeme mekanizmasının imal ettiği fikirleri, en güzel kelime ve cümle kalıplarına dökmek için, gözlerini sabit bir noktaya dikerek konuşmaya başlamıştı. Düşünerek konuşurken daima böyle yapar; ya sigaradan bir nefes çekerek, mütefekkirâne bir eda ile üfler veya masaya iki dirseğini koyarak, öne eğilir; ellerini çene hizasında tutarak, müfekkiresinin imal ettiği fikirleri yakalamak ister gibi bir hal alırdı. Bu esnada kaşları hafifçe çatılır, dudakları kendine has, fakat tatlı ve hafif bir baş hareketiyle açılırdı. Ayası geniş ellerinin, oldukça kısa ve dolgun parmaklarını sanki fikri davet ediyormuş gibi, yukarı doğru açar ve arada bir bükerdi. Yine öyle yaptı.

‘Evet’ dedi. ‘Merzifonlu’nun idam emrini getiren Bostancıbaşı ile yanındaki cellada karşı tavrı nedir? Padişahın kendisini azlettiği hakkındaki hat geldiği zaman, Paşa, Belgrad Paşa Sarayında öğle namazını kılmaktadır. Mağlup olan her vezir gibi, âkıbetinin ne olacağını bilmektedir. Bostancıyı almış, kabul etmiş, sunduğu fermanı öpüp başına koymuş ve okumuştur. Haberciye, hakkında azilden başka bir emr-i padişahi bulunup bulunmadığını sormuş ve ‘Beli sultanım’ cevabını almıştır. Bunun üzerine abdest tazeleyerek iki rekât namaz kılmış; vücudunun toprağa düşmesini temin için yerdeki haliçeyi kaldırmış, kıbleye dönerek cellatlara ‘Şöyle bir hoşça tutun’ demiş, Kelime-i Şehadet getirerek ruhunu teslim etmiştir.

‘Onun sâkit ve sâmit, fakat dindârâne ve vakurâne bir huşu ile teslim-i can edişi, devlete ve padişaha karşı duyulan hudutsuz itaatin ne asil bir tezahürüdür. Osmanlı kudretinin o akıl almaz büyüklüğünün istinat ettiği manevi temel devlet idrakinde ulaştıkları, şu erişilmez merhaledir.’

‘Ya o Budin Beylerbeyi 80’lik vezir Uzun İbrahim Paşa’nın hareketine ne buyurulur? Kurulan Harp Divanı’nda Viyana Seferi’ne itiraz etmiş: ‘Evvela Yanık gibi etraf kaleleri düşürelim, bilahare ve gelecek sene muhasaraya girişelim; fakat yine siz bilirsiniz’ diye fikrini söylemiştir. Bilahare mağlup olununca, sadrazam onun idamına karar vermiştir. Buna bazı hataları da sebep olmuştur. İdam edilmeden Sultan’a bir mektup yazmış, bigünah olarak gittiğini, Sadrazamın kendisine gadrettiğini bildirmiş; fakat ‘Zinhar, padişahım, ona kıymayınız, devleti bu bâdireden kurtaracak yine odur, yeri doldurulamaz bir vezirdir’ demişti. Bu ne büyüklüktür… Adam gadren öldürüldüğünü söylüyor, Merzifonlu’ya düşman olması lazım. Belki de düşman. Fakat önce devleti düşünüyor; onu giriftar olduğu badireden kurtaracak adam ise ancak kendi düşmanı. Fakat onun için en büyük şey devlet… işte bunun için Padişah’a ‘Zinhar ona kıyma’ diyor.

Hammer, bu vak’a için ‘Roma’da bile görülmez’ diyor. Nerede görülür ki!.. Adamlar ölürken bile devleti düşünüyorlar, onunla dopdolular. Zaten devlete ne kadar canla, başla hizmet ederlerse, İlahi rızaya o kadar fazla nâil olacaklarına kâniler.

İşte ‘fenâ fi’d-devle’ denilen adamlar bunlar.

Ya Tiryaki Hasan Paşa! Altı ile sekiz bin kişilik bir kuvvetle Kanije’yi müdafaa ediyor. 80 bin kişilik Nemçe ordusunu türlü türlü hilelerle yeniyor. Büyük bir muvaffakiyet. Kendisini takdir eden Padişah, ona hatt-ı hümayunla vezirlik görevi veriyor. Adam, bu durum karşısında hüngür hüngür ağlıyor. Bunun da sebebi, an’anede böyle bir iş için Hatt-ı Hümayun’la vezaret tevcihi olmaması. ‘Bizim yaptığımız nedir? Haçlı donanmasını yenen Piyale Paşa’ya Hatt-ı Hümayun’la vezaret tevcih edilmedi. Biz kim oluyoruz ki, böyle bir tevcihe layık olalım. Halife-i İslam’ın Hatt-ı Hümayun’u cüz’i hizmetlere mükâfat olmaya başladı. Buna teessür etmeyeyim de ne edeyim. Devlet bu kadar düştü mü?’ diyor. Adamın üzülmesi ve ağlaması, devleti dünyadaki her şeyden çok daha aziz görmesi yüzünden. Nitekim Faizi Efendi: ‘Merhumun şân-ı saltanatta o derece riayeti var idi ki devletin taltiflerini kendi nefsinden bile kıskanırdı’ diyor.

Osmanlı tarihinde bu misaller o kadar çok ki nereye elini atsan böyle yüksek bir devlet şuuru görüyorsun. Bu vasıf; on sekizinci asra kadar gelen ricalde çok daha belirgin. Başta padişahlar olmak üzere sadrıazamlar, şeyhülislamlar gaza ile meşgul bütün ecdadımız, hemen hemen aynı telakkide, ‘devlette fani olmuş’ onda erimiş adamlar hüviyetinde. Mesela Murad Hüdavendigâr’ın, Allah’tan zafer ve şehadet isteyişi, Fatih’in, ayaklarında zahmet olduğu ve yürüyemediği halde, ölüm yolculuğu olan son seferine çıkışı, Kânûnî’nin, Allah’a ‘Yâ Rabbi, nezdinde husul bulmadık recam, kabul edilmedik duam olmadı, şehadet isterim’ diye yalvararak Zigetvar’a gidişi, İkinci Mustafa’nın Theiss suyunda ordunun mağlup oluşu üzerine âdeta şok geçirip birkaç gün konuşamaması, İkinci Süleyman’ın kımıldayamayacak derecede hasta olduğu halde, rical-i devletçe münasip görüldüğü için Edirne’ye ve mutlak bir ölüme gidişi, Birinci Abdülhamid’in Özi Kalesi’nin düşüşü üzerine nüzul isabetinden vefat etmesi…Hep böyle yüksek devlet idrakinin tezahürleri…’

Bu sözler onun çok yüksek olan tarih kültürüne ve buna istinad eden milli telakkisine ve üstün devlet şuuruna da ışık tutmaktadır.”

Allah’ın rahmeti Dündar Taşer’in, Ziya Nur’un ve bu yazıda isimleri geçen Osmanlı devlet ricalinin üzerine olsun

Eskiden, yazılarını okuyarak, konuşmalarını dinleyerek hatta hal ve tavırlarına bakarak kendilerine hayran olduğumuz bir hayli kalem ve kelam erbabı vardı. Bunlardan biri de genç yaşta ve hayatının en verimli devrinde vuku bulan vefatıyla bizleri hüzün deryasına gark eden merhum Erol Güngör’dü. O, kalem ustalığının yanı sıra ahlak ve karakter âbidesi olarak da dostları tarafından çok seviliyor ve hürmet ediliyordu. Nerede, ne zaman karşılaşsam, yanında daha fazla kalma ihtiyacı duyuyordum.

Geçenlerde “Türk Edebiyatı” dergisinin eski sayılarından birini, Haziran 1974 tarihli nüshasını gözden geçirirken onun “Bu Ülke Bir Acayip Ülkedir” başlıklı yazısıyla karşılaştım. Bu başlık bana hemen Cemil Meriç’in ilk yayınlandığında büyük yankı yapan “Bu Ülke” isimli eserini hatırlattı. Ciddi okuyucular gayet iyi bilirler Meriç’in yazılarında ve konuşmalarında sık sık kullandığı kelimelerden biri de “müstağrip”tir. Biliyor musunuz, bizde bu kelimeyi ilk kullanan kişi meşhur Ahmet Mithat Efendi’dir. Bunu da eski ünlü gazetecilerimizden Münir Süleyman Çapanoğlu’nun “Basın Tarihine Dair Bilgiler ve Hatıralar” isimli eserine düştüğü şu nottan öğrendim:

“Geçen sene Akşam’a yazdığım ‘Müstaşrik-Müstağrip’ makalesinde müstağrip kelimesini ‘galiba ben uydurdum’ demiştim. Mithat Efendi’nin Avrupa’da Bir Cevelan’ını okuyunca gördüm ki bu kelimeyi Mithat Efendi benden evvel kullanmıştır. Kim bilir, ondan evvel daha kimler kullanmıştır?”

Bu hesaba göre, Cemil Meriç, müstağrip kelimesini kullanan üçüncü kişi oluyor.

Bakınız, sözü nereye getireceğim. Temmuz 1975 tarihli Kubbealtı Akademi Mecmuası’nda Cemil Meriç imzasıyla ve “Müstağripler” başlığıyla neşredilen yazı beni o kadar etkiledi ki tekrar tekrar okuyarak neredeyse ezberledim. Ve birkaç yıl sonra, birkaç okul arkadaşımla merhum Cemil Meriç’i Göztepe’deki evinde ziyaret ettiğimde bu makaleden bazı paragrafları ezbere okudum. Üstadın çok hoşuna gitmiş olmalı ki beni rahle-i tedrisine davet etme lütfunda bulundu. Yani bu yazı hayatımda bir dönüm noktası oldu.

Tanzimat’ı ve Tanzimat hayranlarını konu alan bu yazı şu cümlelerle başlıyordu:

“Tanzimat uçuruma açılan dehliz. Bu tereddiler berzâhında da düşe kalka ilerleyen kervanın öncüsü, ulema değil artık; üç beş şair, bir iki gazeteci, yani bir avuç kalem efendisi. Hepsinin ortak vasfı: Batıcılık. Onlara bunun için müstağrip diyoruz.

Birer çocuktu ilk müstağripler, şımarık, hayalperest. Mefhumlar ve müesseselerle oynuyorlardı. Binbir yelken açtıkları küfür diyarından kanatları kırık, kalbleri yaralı döndüler,

İki ayrı dünyanın ilk şuurlu temasıydı bu. Bir yanda yaşlı ve yorgun bir medeniyet. Ötede bir tilki ‘uygarlık’ı. Elbette ki aldanacaktık.

Avrupa’nın dini bâtılları karşısında gösterdiğimiz dikkati, siyasi yalanları karşısında gösteremedik. Misyonerin karşısında ümmet vardı. Uyanık, tecrübeli bir ümmet. Siyasi misyonerin muhatabı aydındı, imanını kaybetmiş, köksüz ve ufuksuz bir aydın.

Osmanlı, kâfir çocuklarına kendi ruhunu nefhetmişti. Aydınlatarak dost yapmıştı düşmanı, aydınlatarak ve benimseyerek. Bir çağrıydı Yeniçeri; kardeşliğe, adalete, mutluluğa. Avrupa kelimelerle büyüledi intelijansıyamızı, kelimelerle, yani yalanla. Nassı mukaddesler dünyasından kovan intelisansiya, Avrupa’nın siyasi mitoslarına teslim oldu. ‘İzm’ler irfan kalemize sokulan tahta at. Jön Türkler, Avrupa’nın yeniçerileri.”

Şimdi sözü Cemil Meriç’in takdirkârlarından Erol Güngör’e bırakıyorum. Bakınız merhum, Meriç’in isrinden giderek nasıl bir değerlendirme yapıyor:

“Bir şark hikâyesinde bütün tarih şu üç kelime ile hülasa edilir. Doğdular, yaşadılar, öldüler. Bu hülasa bize nasıl ve niçin sualleriyle ilgili bilgi vermiyor ama bütün o suallerin arkasında yatan gerçeği en veciz şekilde ifade ediyor. Doğum ve ölüm hakkında da aynı kayıtsızlığı, miskin bir teslimiyetle de olsa, hepimiz gösteririz, ama hayatın hikâyesi üzerinde milyonlarca ton keçiboynuzuna benzer laf etmişizdir. Bütün bu yığının içinde bir damla bal bulacak insan pek nadir yetişiyor. İşte Cemil Meriç, bu ‘Bu Ülke’ adı altında neşredilen eserinde bize bu balı veriyor. Hacmi küçük, muhtevası büyük olan bu eseri gördükçe, sözü uzatarak ciltler dolusu kitap yazan, hatta her iki ayda bir yeni eser neşreden son devir allâmelerini hatırlayıp da topuna birden ‘Gılzetin fehmolunur hacmi kitabından senin’ dememek elde mi?

‘Bu Ülke’ bizim hâlâ devam eden Batılılaşma hareketlerimizin kat’i ve veciz bir icmalidir. Siyasi müesseseleriyle, kendine ait dertleriyle, batıl itikat ve hurafeleriyle, her türlü sapıklık ve saplantılarıyla Avrupa’yı benimseme gayretlerinin altına çizilen bir yekûn çizgisi. Çizginin altındaki hanede koskoca bir sıfır buluyor Cemil Meriç. Şimdiden sonra da aynı yolda devam etmek isteyenler bu sıfırın sağ tarafına -isterse soluna olsun- dizilmiş yeni sıfırlardan ibaret kalacaklardır.

Cemil Meriç, milli şahsiyetin iki ana unsurdan meydana geldiğini, bunlar gidince şahsiyet ve cemiyet diye bir şeyin kalmayacağını söylüyor. Dil ve din… Millet hayatında her türlü değişiklik; bu iki unsur muhafaza edilmek şartıyla, bir insanın geceleyin elbisesini çıkarıp pijama giymesi gibi ârızi bir hadisedir. Meriç’in ‘Müstağripler Kervanı’ dediği Türk intelijansiyası gelip geçici değişmeleri öz saymışlar, böylece elbise değiştirecek yerde elbisenin içine yeni bir insan -Avrupalı denilen bir Zümrüdüanka veya bir ucube- koymak istemişlerdir. Onlara bu tavrı âdeta bir kadına tasallut etmek için onun kocasına ait kıyafete bürünüp, gece karanlığından istifade ile yatak odasına sızan marazi bir âşıkın haline benziyor. Karanlık içinde gelen bu adam şehvani hırslarına mağlup olmuş bir akıl hastasından ibarettir. Ağzını açıp iki kelime konuştuğu zaman derhal anlaşılıyor ki, dili o dil değildir. Soyunup dökününce Müslüman olmadığı da açıkça görülür. Ne dili, dilimize benzer, ne dini dinimize. Karacaoğlan’ın Frengistan’da gördüğü tiptir bu.

Müstağripler bu kitapta sadece bir kısım teşkil ediyor ama bana kalırsa diğer bütün kısımlar bu fasla ait birer alt bölüm diye ele alınabilir. Bizi şu güzeli ve doğruyu kaybetmiş hayat içinde sefil ve perişan sürükleyen şey batılı olma illeti değil de nedir? Biz dilini de dinini de sanatını da kaybetmiş bir topluluk -cemiyet değil- haline gelmişiz. İçinde yaşadığımız şu dünya insanı ya yalnızlığa yahut yeni topluluğun henüz öldüremediği birkaç şahsiyetin evlerinde ilk Hıristiyanlar gibi halvet halinde konuşmaya itiyor. Çağın dışına çıkıp Cemil Meriç’i okumak, onunla konuşmak, daha doğrusu onu dinlemek ne kadar güzel! Fuzûlî: ‘Gelin ey ehl-i hakikat çıkalım dünyadan / Gayr yerler gezelim, özge safalar görelim’ diyor. ‘Reviş-i silsile-i dehr’ şairi melûl etmiş. Şimdi bizim görüp işittiklerimiz insanı dünyaya geldiğine pişman ediyor. Niçin bu çağın, yani şu zevksizlik, zorbalık ve hokkabazlıklar dünyasının dışına çıkmayalım?

Cemil Meriç bize bir şey daha öğretiyor ki, hiçbir zaman aklımızdan çıkarmayalım: Batı’nın bize açtığı belayı, kendi düştüğümüz çirkefi ve yerli medeniyetimizin yüceliğini anlamak için bir Cemil Meriç olmak, hiç değilse onun usulünü kullanmak şarttır. Batı’yı iyi bilmeyen bir insanın Batı’nın yüzüne tükürmeye hakkı yoktur. Kendi medeniyetimizle övünebilmek için de Osmanlı’yı her yönüyle tanımalıyız. Elbette ki herkes bu işi Cemil Meriç derecesinde yapacak bir zekâ ve bilgiye sahip olamaz, ama hiç kimsenin de ezbere konuşmaya hakkı yoktur. Cemil Meriç ile müstağrip münevverlerimiz arasındaki esas fark buradan ileri gelmiyor mu?

Aziz Cemil Meriç! ‘Bu Ülke’yi ben yazmak isterdim. Yazamayacağımı biliyorum ama hiç değilse bir ilim mensubu, bir psikolog olarak şu satırları ben yazmış olsam kendimle övünürdüm.

‘Hangi ilmi hakikat bir kabile dininin naslarından daha sıcak, daha doyurucu? İnanmayanların inananlara sataşmaları kıskançlıklarından. Mü’minlerin saadetini gölgeleyen tek ızdırap, inanmayanlara karşı duyulan merhamet olmalı.”

Esefle belirtmek gerekirse, Tanzimat’la ilgili yayımlanan koca koca kitapların, cilt cilt eserlerin hiçbirinde bu minval üzere bir değerlendirmeye rastlamıyoruz. Halbuki tarihimizde bir dönüm noktası olarak kabul edilen Tanzimat hareketinin sağlıklı bir değerlendirme süzgecinden geçirilmesi için medhiyelerin yanı sıra reddiyelerin de dikkate alınması gerekiyor. Takdir edenlerin yanı sıra tenkit edenlerin de sözlerine kulak verilmesi icap ediyor. Erol Güngör ve Cemil Meriç gibi mütefekkirlerimizden Allah razı olsun. Onlar ufuk açıcı yazılarıyla, haklı eleştirileriyle yolumuzu aydınlattılar.

Her ikisine ve aynı caddeden yürüyen diğer ulemamıza rahmet niyâzıyla!..

Şanlı Osmanlı Devleti’ni yüz yıllara hükmettiren uygulamalardan biri de kardeş katli ile ilgilidir. Bu konu ne zaman açılsa, bilir bilmez herkes fikir beyan eder, saçma sapan sözler söylemekten kendilerini alamazlar. Aynı konu anlı şanlı tarihçilerimizin eserlerinde de işlenir ama bu izahlar okuyucuyu tatmin etmekten uzaktır. Biz de kardeş katli meselesine tam bir açıklık getiren iki tarihçiden biri Ziya Nur Aksun, diğeri de onun yakın dostlarından olan merhum Mehmet Niyazi Özdemir’dir.

Zihinleri bulandıran bu meseleyle ilgili olarak ben de Niyazi Bey’le bir röportaj yapmış ve o zamanlar yazı işleri müdürlüğünde bulunduğum Tarih ve Düşünce dergisinde yayımlamıştım. İlgiyle okunan bu mülakatı, içinde bulunduğumuz mayıs ayının İstanbul’un fethinin yıldönümü olması dolayısıyla bir kere daha gündeme getirmek istiyorum.

Niyazi Bey’e ilk sorum şöyleydi:

- Osmanlı tarihiyle alakalı olup da en fazla tartışılan konulardan biri de -bilindiği üzere- kardeş katli meselesidir. Osmanlılardan önce eski Türk devletlerinde Kağan nasıl tayin ediliyordu?

Niyazi Bey şöyle cevap verdi:

- Kardeş katlini konu edinmekle, tarihimizde gerçekten de çok önemli olan bir meseleye parmak basıyorsunuz. Orta Asya Türk devletlerinde, baştaki Hakan ölünce, tahta oturmada hakkı bulunan Hakanın kardeşleri ve oğulları arasında mücadele başlıyordu. Hangisi diğerlerini bertaraf ederse, o tahta oturur, o sülalenin soyu kutsal kabul edildiği için amcalar veya kardeşler öldürülmezdi. Bunlar devletin değişik bölgelerine vali ve yabgu olarak tayin edilirlerdi. Bu usulün liyakate dayandığı kabul ediliyordu; çünkü ancak en kabiliyetlisinin diğerlerini yenmesi söz konusuydu. Dolayısıyla tahtın yolu ehliyetli olana açılırdı. Fakat bunun iki önemli sakıncası vardı. İlki, içlerinden birinin diğerlerini bertaraf edebilmesi için belki de yüzlerce insanın ölmesi gerekiyordu. İkincisi ise bölgelere tayin edilen valiler ve yabgular aynı soydan geldikleri için tahta, içten içe iddiaları devam ediyordu. Merkezi idarede ortaya çıkacak küçük bir zafiyet, bölge idarelerinin baş kaldırmasına sebep oluyordu. Tekrar iç savaş başlıyor, bu da tabii ki sayısız insanın ölümüne, zaman zaman da devletin parçalanmasına yol açıyordu.

Niyazi Bey’le aramızdaki soru cevap faslı müteakiben şöyle devam etti:

- Osmanlılarda görülen kardeş katli olayını nasıl buluyorsunuz? Devletin uzun ömürlü olmasında bunun etkisi gerçekten büyük bir rol oynadı mı?

- Osmanlı’da kardeş katlini bazıları çok vahşiyane bulurken, bu bana çok insancıl bir hareket gibi görünüyor. Osmanlı’ya kadar ve Osmanlı döneminde herkes, kurbanını halktan alırdı. Günümüzde bile bu durum farklı değil. Bir aile ortaya çıkıyor, kurbanı halktan almıyor, kendisi veriyor. Bir kere taht değişikliklerinde on binlerce, yüz binlerce insan ölmüyor, onun yerine bir aile kendisinden sınırlı sayıda kurban veriyor. Bu usulün ikinci sebebi ise, vatandaşın önemidir. Bazıları vatandaşın Osmanlı’da kul, köle olduğunu söylüyor. Bu, dildeki gelişmeleri bilmemekten kaynaklanan bir cehalettir. Osmanlı’da vatandaş “vediatullah”tır, yani Allah’ın emanetidir. Osmanlı, Allah’ın emanetine zarar vereceğine, kendi canına zarar veriyor. Bunun bir diğer İslami dayanağı da şudur: Hanefi fıkhında ‘Âmmenin hakları, ferde tekaddüm eder’ diye bir kaide bulunmaktadır.

Devletin uzun süre devam etmesinde bu gerekçeler elbette çok önemli bir rol oynadı. Osmanlı’nın bu konuda ne kadar akıllı ve şuurlu hareket ettiğini Sultan Birinci Mehmed’in Timur’un oğlu Şahruh’a verdiği cevapta buluyoruz. Timur, Anadolu’yu silindir gibi çiğnemiş, Yıldırım Bayezid’in oğullarını nifak tohumları olarak bırakmıştı. Çelebi Mehmed, tekrar birlik ve beraberliği sağlayınca Şahruh, kardeşlerini ifna etmesinin Turani geleneğe aykırı olduğunu bildirmesi üzerine cevabında mealen şunu ifade ediyor: Buranın şartları, Orta Asya’nın şartlarından çok farklıdır. Peder-i âlinizle peder-i âlim arasında cereyan eden vak’adan sonra, binlerce millet evladının kanıyla alınan Selanik, Sırpların eline geçti. Osmanlı kurulduğu günden beri tecrübeyi rehber edinmişti. Şeyh Sadi der ki: “On derviş bir çulun altında uyur. Hâkan olmak üzere bu fani âleme ayak basmış olan iki insan yedi iklime sığmaz.”

- Osmanlı padişahları saltanat için kardeşlerini boğazlatan sadist kimseler midir? Bu şekilde değerlendirmelere ne dersiniz?

- Osmanlı hâkanları padişahtan önce insandırlar. Onlar da yürek taşıyorlardı. Nasıl ki, bizlere kardeşimiz, evladımız sevgili geliyorsa, onlara da aynı şekilde geliyordu. Aklında zoru yoksa, binlerce insanı kılıçtan geçirme imkânı varken, sadistlikten dolayı evladını öldürtür mü? Sadistlik kanla tatmin olduğuna göre, sadist insan daha çok insanın boğazlanmasını ister. Halbuki işin böyle olmadığını ölüm döşeğindeki Birinci Mehmed’in şu feryadından çarpıcı bir şekilde öğreniyoruz. “Hod ben ölürken, ulu oğlum Murad’a haber verin. Mülke (devlete) sahip olsun. Yoksa millet birbiriyle tokuşur.” Ölüm döşeğindeki koca sultan açıkça şunu söylüyor. Büyük oğlum Murad tahta geçip, devletin ve milletin remzi olsun, dirliği sağlasın. İcap ediyorsa ki mutlaka edebilir, kardeşlerini, yani kendi evlatlarını öldürtsün, aksi takdirde iç savaş çıkar, binlerce vatan evladı telef olur. Hangi sadist, milletin tokuşmaması, kan akmaması için, icap ediyorsa, kendi öz evlatlarının öldürülmesi pahasına feryat eder?

Onları sadist olarak değerlendirilenler ya tarihi hiç bilmiyorlar ya da Osmanlı’yı kötülemek pirim yaptığı için bazı mahfillere hulus çakıyorlar. Veyahut da sadistliğin ne olduğundan haberdar değildirler.

- Hânedanın yaşlı üyesinin tahta çıkması prensibi çözüm olmuş mudur? Başlangıçtan itibaren bu usul takip edilmez miydi?

- Hânedanın yaşlı üyesinin tahta çıkması prensibine, bir meseleyi çözmekten ziyade, zaruretten geçilmiştir. Tahta geçenin çocuğu yoktu, bir tek kardeşi vardı. Ekber evladın tahta geçmesi, Osmanlı’nın kuruluşunda istenseydi bile tatbik edilemezdi. Çünkü, Osmanlı kurulurken eski Türk devlet geleneği hakimdi. Osman Gazi, tahta hak iddia ettiği için amcası Dündar Bey’le mücadele etmek mecburiyetinde kaldı. Çok uzun geçmişe dayanan, tecrübelerin ışığında gün yüzüne çıkan devlet geleneğini değiştirmek, sanıldığı gibi kolay değildir.

- Ekber evlad meselesi padişahlık kalitesini düşürdü mü? Veya öncesiyle mukayesesini yaptığımızda ne gibi farklar ortaya çıkar?

- Eski Türk devletlerinde ekber evlat ilkesinin benimsenmemesi, tahtın bütün vârislere açık tutulması, önce de belirtildiği üzere liyakatli olanın tahta geçmesini sağlamak içindi. Elbette bu usul bize daha insani görünmektedir, ama pek çok liyakatli insanın da önünü kapattığı tarihi bir gerçektir. Fakat bizde çok güçlü bir devlet geleneği vardı; doğabilecek zaruretlere göre devletimiz şekil aldı. Liyakatlinin tahta geçmesi tesadüfe kalınca, devlet başkanının yetkileri azaltılmakla, doğabilecek mahzurların önüne geçilmeye çalışıldı.

- Çağdaş Avrupa ülkelerinde de benzer uygulamalar var mıydı? Yahut onlar ne gibi usuller takip ediyordu?

- Çağdaş Avrupa ülkelerinde de tahta geçişler, gidişler olaysız değildi; bize benzer kardeş, amca katlinin değişik Avrupa ülkelerinde cereyan ettiğini biliyoruz. Ama onlar da bu bir devlet geleneği değil, ihtirastan doğan bir taht kavgalarıydı. “Kral hata yapmaz, kral masumdur” ilkeleri onun hayatına kıyılmaması için konmuş prensipler değil midir? Sonra Avrupa’da krallık yapabilecek, soylu hanedan, (Habsburglar) gibi çok azdı. Devletini kuran milletler, genellikle kralını onlardan alırdı; yine de saray entrikaları sürüp giderdi. Yirmi birinci yüzyılda bile devlet başkanlığına gelişler ve gidişler sıkıntısız olmuyor. En demokratik ülkelerde bile perdenin ardında neler cereyan ediyor. İnsan melek değildir, nerede insan, nerede dünyalık varsa orada rekabet vardır.

- Bugün Ortadoğu devletlerinde uygulanan oğula geçme sistemi ile Osmanlı Devleti arasındaki fark nedir?

- Günümüzde Ortadoğu devletlerinde kimin pazusu kuvvetliyse o hanedanını kuruyor. Güçten başka Suudiler neye dayanıyorlar? Esat yeterli gücü sülalesinde bulamayınca, mezhebe dayanan bir hanedan kurmanın yollarını aradı. Kral Hüseyin Haşimidir; eski saygı duyulan sülaleye mensuptur; ama köklü bir devlet geleneğine sahip olmadıkları için, ekber evlat prensibini bir çırpıda değiştirdi, yerine kardeşinin değil, oğlunun geçmesini sağladı. Diğer Arap prensliklerinde, krallıklarında da durum aynıdır.

Bizde, yani bütün Turani kavimlerde tarihin karanlıklarından beri devlet başkanlığı Açınaoğulları’na aittir. Bildiğime göre, bugüne kadar irili ufaklı yüz otuz yedi devlet kurduk; bunların başında hakan olanların, yanlış veya doğru Oğuz Han’a uzanan nesep cetvelleri vardı. Millet onların Oğuz Han soyundan geldiklerine inanıyordu. Sonradan güçlenmiş Çandarlı gibi sülalelerin devlet başkanlığına geçmesini millet hazmedemezdi. Niçin devlet başkanlığının Açınaoğulları’na ait olduğunun cevabı bir Türk Devlet felsefesine göredir; bunu da kısa bir röportajın çerçevesinde ele almamıza imkân yok. Kral Hüseyin’in yaptığı gibi, bizde devlet başkanı kuralı değiştiremezdi. Bizde gelenekler milletin içinde tekevvün eder, devlet başkanları da onlara uyarlardı. Kural koymak, günümüzde Ortadoğu devletlerinde olduğu gibi, devlet başkanının iki dudağı arasında değildi.

- İktidarı güçten başka elde etme metotları var mıdır?

- Bizde iktidar güçle el değiştirmezdi. Timur dünyanın ünlü kumandanlarından biridir; ona yapılan türbe de halkı tarafından ne kadar sevildiğini ve sayıldığını göstermektedir. Ama Timur hakan değil, Emir Timur’dur; Çünkü Timur Açınaoğulları’na mensup değildir. Yanında devamlı hakanını gezdirir, ona saygıda kusur etmezdi. Bu da devlet başkanlığının sadece güce dayanmadığını bizlere göstermektedir.

- Bugünkü bakışla kardeş katlini değerlendirmenin ne gibi mahzurları olabilir?

- Bir defa tarihi olaylar, bugünkü şartlara göre ele alınmaz; o günün şartlarına göre değerlendirilirler. Kardeş katlinde problem, o günün veya bugünün şartlarından doğmuyor, idraksizlikten, değerlendirme kısırlığından veya karalama maksadından doğuyor. Elbette suçsuz bir insanın öldürülmesi bütün insanlığın öldürülmesi gibidir. Ama bunu millet ve hanedan olarak ele almak ona göre değerlendirmek gerekir.

- Bu meseleyi sağlıklı bir şekilde yorumlayan eserlerden ve makalelerden örnekler verebilirsiniz misiniz?

- Kardeş katline dair Ahmet Mumcu’dan amatör tarih yazarlarına kadar pek çok kimse eser kaleme almıştır. Genel Osmanlı tarihlerinde de bu konu çok işlenmiştir. Ama meseleyi bir tek Ziya Nur Aksun görmüştür. Çok sevdiği Dündar Taşer’in ardından yazdığı kitapta bu konudaki fikirlerini bulabiliriz. Ecdat sevgisine sahip olan Ali Himmet Berki gibi kıymetli ilim adamları yeterince değerlendiremedikleri için Fatih’in kanunnamesini inkâr yoluna gitmişlerdir. Osmanlıyı anlamak için sadece tarihçi olmak yetmez; gerçek bir kültür adamı ve fazıl olmayı, aynı zamanda İslam felsefesine tam hâkim bulunmayı gerektirir. Bütün bunlara sahip olunmadan yazılan tarihin hiçbir değeri yoktur.

Osmanlı tarihinin, belki de İslam tarihinin en önemli ve neticesi itibariyle en dikkat çekici hadiselerinden biri de İstanbul’un fethidir. Bizde her yılın 29 Mayıs’ında fetih kutlamaları ve bir takım kültürel faaliyetlerin yapılması gelenek haline gelmiştir. 1953 yılı bu şanlı fethin 500. yıl dönemi olması dolayısıyla en gösterişli ve şâşaalı törenlerin o tarihte yapılması gerekiyordu. Heyhat! Böyle anlı şanlı kutlama merasimleri maalesef gerçekleştirilemedi. Komşumuz (!) Yunanistan’ı gücendirmemek için göstermelik birkaç merasimle yetinildi. Devrin Cumhurbaşkanı ve Başbakanı bile böyle son derece önemli bir günde Ankara dışına çıkma, kimselere görünmeme ihtiyacı duydular. Niçin söylemeyelim, bu ricat hareketi ve pısırıklık o devrin rical-i devletine doğrusu hiç ama hiç yakışmamıştı.

Asıl sevindirici olan husus şu ki, bazı özel kuruluşlar ve günlük gazeteler İstanbul’un fethinin beş yüzüncü yıl dönümüne büyük bir önem verdiler. Mesela bunlardan biri olan Fetih Cemiyeti, Fatih’le ve fetihle ilgili çok değerli eserler neşretti. Bu kitaplar ve risaleler kaynak eserler olarak büyük bir boşluğu doldurdu. Fetih Cemiyeti ve ilgili diğer birtakım müesseselerin neşriyatını anlatmak bir makalenin hacmine sığmayacağı için bundan vazgeçip, sözü günlük gazetelerin yayınlarına getirmek istiyorum.

İsterseniz Cumhuriyet gazetesiyle başlayalım. Bu gazetenin 29 Mayıs tarihli nüshasına şöyle bir göz gezdirdim. Fatih’e ve fetih olayına dair tek bir cümle bile göremedim. Halbuki 29 Mayıs 1953 tarihli nüshası âdeta fetih özel sayısı gibi yayınlanmıştı. Mesela Fatih’i at üstünde gösteren renkli bir tablo birinci sayfayı bir güzel süslemişti. Yine birinci sayfada yer alan başyazı şu cümlelerle başlıyordu:

“Beş yüz yıl önce bugün, dünya çapında muazzam bir hadise vuku bulmuş, Türk Osmanlı Devleti’nin yedinci Hâkânı İkinci Sultan Mehmed İstanbul’u almış ve tarih kendisine ‘Fatih’ ünvanını vermişti.

Feth-i Mübin diye andığımız bu büyük zafer Avrupa ile Asya’nın birbirine el uzattığı bir mevkide kâin bulunan İstanbul’u Osmanlı İmparatorluğu’nun merkezi yapmış ve bu hadise, 150 yıl önce kurulmuş olan genç Türk Devleti’nin bir anda dünya ölçüsünde mühim ve muhteşem bir devlet mertebesine yükseltmişti.”

Aynı başyazı şu satırlarla son buluyor:

“Bugün İstanbul’un beş yüzüncü fetih yılını kutluyoruz. Bu kutlama, tören bakımından, İstanbul fethinin muazzam tarihi ehemmiyeti ile mütenasip bir şekilde olmadığı gibi, Türk İstanbul’un büyük ve eşsiz kıymetine de uygun değildir. Fakat törenlerin sönük ve zayıf olmasına mukabil, bütün Türklüğün ruhunda İstanbul aşkı alev alev yanmaktadır. Her Türk, yüreğinin tâ içinden Feth-i Mübin’i kutlamakta, her Türk Fatih Sultan Mehmed’in manevi huzurunda tâziz ve tekrim duyguları, minnet ve şükran hisleriyle eğilmektedir. Kahraman Fatih’i, ‘Türbendir en azimi fethettiğin diyarın’ diye hürmetle anarken onun yüce mertebesine layık bir kutlama yapamadığımız için üzülüyor, teessür duyuyoruz ve aziz hatırasından, büyük ruhundan özür dileyerek Abdülhak Hâmid gibi, ‘Affeyle bu kusûrun sen ol günehkârın’ diye niyaz ediyoruz..”

Hatırlatalım, Şair-i Âzam Abdülhak Hamid’in Fatih’in ve Fethin ihtişamını, manevi azametini dile getiren bu şiiri altın harflerle yazılmaya lâyık bir edebiyat âbidesidir. Esefle ifade edelim ki, Hazreti Fatih’in türbesini süsleyen tablo halindeki bu şiiri türbe ziyaretçileri ne okuyabiliyorlar, hatta ne de farkında olabiliyorlar! Yazık, çok yazık.

Cumhuriyet’in ikinci sayfasını da Fetih ve Fatih yazıları kaplamış. Yahya Kemal’in “İstanbul Fethinin En Esaslı Eseri” başlıklı yazısı zevkle okunuyor. Eski Milli Eğitim Bakanlarından Hasan Âli Yücel de, “Fethin Önemi” başlığı ile kaleme aldığı yazısının bir yerinde okuyucularını şu cümlelerle heyecanlandırıyor:

“Topkapı’dan İstanbul’a, beyaz atının üstünde, başında tuğlu tulgası, sağ elinde pırıl pırıl kılıcı, Müslümanlığın ve Türklüğün muhteşem timsali Fatih, vezirleri, uleması ve kahraman askerleriyle girdi. Fatih kimdi? İstanbul’a giren bu yiğit delikanlı hükümdarı kendisinden dinleyelim:

‘Ben ki, Emir-i Âzam Sultan Murad Bey’in oğlu Padişah-ı Muazzam ve Emir-i Âzam Sultan Mehmed Bey’im. Yeri ve göğü yaratan namına, büyük Peygamberimiz Muhammed Mustafa (s.a.v) namına, biz Müslümanların inandığımız Yedi Âyet namına, Allah’ın yüz yirmi dört bin peygamberi namına, büyük babamın ve babamın ruhuna, oğullarımın namına, kuşandığım kılıç aşkına yemin ederim ki…”

Sadece Cumhuriyet mi, devrin diğer bütün gazetelerinin de aynı fetih heyecanını yaşadıklarını, bir bakıma fetih özel sayısı olarak çıktıklarını görüyoruz. Hürriyet’in birinci sayfasında Fatih’in resmiyle türbesinin yan yana yer aldığı görülüyor. Resmin hemen altına ise meşhur fetih hadisi yerleştirilmiş. Yine aynı gazetenin, ana sayfasını Nihat Sami Banarlı’nın “İstanbul’un Fethi İçin Mısralar” başlıklı şiiri süslüyor.

Falih Rıfkı Atay’ın yazarlığını yaptığı Dünya gazetesi de özel bir fetih ilavesi yayınlamış. Bu ilavede yer alan fetih yazılarının ve Fatih’le ilgili makalelerin sayısı çok kabarık. Prof. Dr. A. Süheyl Ünver’in, “Fatih Devrinde İlim ve Sanat Çalışmalarının Felsefesi” tam bir sayfayı doldurmuş. Meşhur ressamlarımızdan Nurullah Berk’in “Fatih Sultan Mehmet ile Ressam Gentli Bellini” başlıklı makalesi bu konuyu yeteri kadar aydınlatıyor. “Fatih’in Çocukluk Hayatı” başlıklı ve Şahap Tayfur imzalı yazı da bu büyük hükümdarın çocukluk yıllarına ışık tutuyor. Meşhur sanat tarihçilerimizden Celal Esat Arseven’in, “Fetih Esnasında Galata” başlıklı yazısıyla da önemli bir araştırma olarak karşımıza çıkıyor.

Milliyet gazetesi de diğer refiklerinden geri kalmıyor. Başyazının başlığı “Fetih ve Neticeleri.” Refi Cevat Ulunay, “Fatih’in Türbesini Ziyaret” başlıklı yazısıyla Şair-i Âzam’ın yukarıda temas ettiğimiz şiirini konu alarak almış. Kemal Samancıgil’in “Fatih’in Donanmaya Verdiği Önem” unvanlı yazısı da bir sayfanın dörtte üçüne yayılmış, kalan kısım da “Fetih ve Fatih’e Âit Menkıbeler”e tahsis edilmiş.

Beşinci sayfadaki makalelerin yazarları ve başlıkları şöyle: Fatih Devri İlim Devridir: Refi Cevat Ulunay, İstanbul Fethi’nin Dünyadaki Tesirleri: Sâmih Nafiz Tansu, Sultan Mehmed’in Başarısındaki Sır: General H. E. Erkilet…

Meşhur Ulus gazetesinin birinci sayfasına, tam olarak bu cihan hükümdarının portresi yerleştirilmiş. İkinci sayfadaki iki yazı ise büyük önem arzediyor. Birincisinde Faik Reşid Unat, Fatih ve Devri’ni anlatıyor. İkincisinde Prof. Enver Ziya Karal Fetih hadisesine parlak bir ışık tutuyor. Ünlü tarihçimiz Reşat Ekrem Koçu’ya gelince, o da, “Büyük Adam Siyasi Bir Suikaste mi Kurban Olmuştu”, sorusunu yönelterek Fatih’in ölümünü hüzün dolu cümlelerle anlatıyor. Ayrıca İstanbul’la ilgili şiirlere ve bazı fıkralara yer veriliyor. Prof. Bekir Sıtkı Baykal imzalı makalede İstanbul Fatihi’nin kuvvetli bir cephesi olan “Fatih ve İlim” bahsi mercek altına alınıyor. Fatih’in topçularını ise, emekli generallerden Vehbi Kocagüney yazmış.

Ahmed Emin Yalman’ın Vatan gazetesine gelince, o da ilk sayfasını Ebû’l - Feth’in resmiyle güzelleştirmiş. Süheyl Ünver Hoca, ikinci sayfadaki yazısına şu başlığı atmış: “Şeyhülislam İbn-i Kemal’e Göre İstanbul’un Fethi.” Bu ünlü şeyhülislam, fetih olayını öyle nev’i şahsına münhasır bir üslupla hikâye ediyor ki, okurken heyecanlanmamak mümkün değildir.

Bahsini ettiğimiz fetih nüshaları sadece bu naklettiklerimizden ibaret değil, daha bir çok süreli yayının sayfalarını fetih coşkusuyla ve Fatih güzellemeleriyle süslediklerini biliyoruz. Onları da inşallah ileride anlatırız.

İbnülemin Mahmud Kemal Bey, ünlü tarihçimiz Ahmet Cevdet Paşa hakkında şöyle bir değerlendirmede bulunuyor:

Cevdet Paşa, medrese tahsilini Fatih Camii’nde tamamladı. Aynı zamanda Çarşamba’da irşadla meşgul olan Kuşadalı İbrahim Efendi’nin yanına gidiyor ve tarikatinden hissedar olmak istiyordu. Dolayısıyla Kuşadalı’nın meclisine yıllarca devam etti, fakat hiçbir feyze ve fütuhata nail olamazdı.

Bir gün Kuşadalı İbrahim Efendi hazretlerine şöyle dedi:

- Canım efendim! Bu kadar yıldır manevi huzurunuzda bulunuyorum. Feyzinizden biraz da bu fakiri müstefid etseniz.

İbrahim Efendi şu cevabı vermiş:

- Ahmed Efendi! Senin tarik-i ilahiden nasibin yok. Sen ilmiye tarikinde ilerleyecek, büyük âlim, büyük adam olacaksın. Halk senden bu hususta çok istifade edecek!

İbnülemin, naklini şu soru cümlesiyle bitiriyor:

Hakikaten de öyle olmuş değil midir? Tarihinden, fıkhından, Mecelle’sinden istifade etmeyen kimse kalmış mıdır?

Biz de hemen cevap verelim: Kalmamıştır. Cevdet Paşa hem üzerine aldığı bütün görevleri hakkıyla yerine getiren değerli bir devlet adamıdır, hem de te’lif ettiği muhalled (kalıcı) eserlerle ilmi otoritesini ispat etmiştir. Âlim, edip, şair, müverrih, vak’anüvis gibi sıfatlar taşıyan ve bütün bu unvanlara layık olan paşa merhumun en önemli iki eseri hangileridir denilirse, “Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevarih-i Hulefa” ile “Tarih-i Cevdet” derim. İsterseniz Kısas-ı Enbiya’dan başlayalım.

Sade bir üslupla kaleme alınan bu kıymetli eser 12 cüzdür ve öğretici mahiyettedir. Hz. Âdem’den itibaren bütün peygamberlerin, İslam halifelerinin ve İkinci Murad’a kadar Osmanlı padişahlarının tarihinden bahseder. Basılmasında ve yayılmasında merhumun kerimesi Fatma Âliye Hanım’ın büyük katkısı olmuştur. Latin harfleriyle de çeşitli yayınevlerince defalarca da neşredildi. Benim kütüphanemde Bedir Yayınevinden çıkan iki ciltlik nüshası bulunuyor. Bu nüshanın başında yer alan iki mukaddime de Cevdet Paşa’yı bütün yönleriyle tanımamız bakımından büyük önem arzediyor. Edebi üslubuna çarpıcı bir örnek olmak üzere birinci ciltten bir nakilde bulunmak istiyorum.

Ahmet Cevdet Paşa diyor ki:

“Hâtemü’l – Enbiya’nın geleceğini evvelce haber vermiş olanlardan biri de İyâd kabilelerinin ulusu olan Kuss bin Saide’dir ki, pek çok muammer olmuş (yaşamış) ve fesahat ile pek ziyade şöhret bulmuş bir zattır.

Hatta pir-i fani iken (yaşlıyken) Ukaz Panayırı’nda, bir kızıl deve üzerinde olduğu ve büleğay-ı Arap, (Arap beliğleri) orada hazır bulunduğu halde bir hutbe-i beliğane okumuştu.

O vakit Fahr-i Âlem Hazretleri dahi Sûk-u Ukaz’da bulunup onun bu hutbesini dinlemişti. Fakat henüz insanları davete memur olmamıştı.

Kuss bin Saide’nin bu hutbesi, Arap edipleri arasında pek ziyade şöhret bulmuş ve dillerde destan olmuştur. Biz dahi hülasa veçhile tercümesini buraya derç ile ilave edelim.

‘Ey nâs geliniz, dinleyiniz, belleyiniz, ibret alınız. Yaşayan ölür, ölen fena bulur, olacak olur. Yağmur yağar, otlar biter. Çocuklar doğar, analarının babalarının yerini tutar, sonra hepsi mahvolup gider. Vukuatın ardı arası kesilmez. Hemen birbirini takip eder. Kulak tutunuz, dikkat ediniz! Gökde haber var, yerde ibret alacak şeyler var. Yeryüzü bir ferş-i eyvan, gökyüzü bir yüksek tavan. Yıldızlar yürür, denizler durur. Gelen kalmaz, giden gelmez. Acaba vardıkları yerden hoşnud olup da mı kalıyorlar, yoksa orada bırakılıp da uykuya mı dalıyorlar? Yemin ederim, Allah’ın indinde bir din vardır ki, şimdi bulunduğunuz dinden daha sevgilidir ve Allah’ın bir gelecek Peygamberi vardır ki, gelmesi pek yakın oldu. Gölgesi başınızın üstüne geldi. Ne mutlu o kimseye ki, ona iman edip de o dahi ona hidayet eyleye. Vay o bedbahta ki, ona isyan ve muhalefet eyleye! Yazıklar olsun ömürleri gaflet ile geçen ümmetlere!

Ey cemaat-i iyâd! Hani âbâ ve ecdad, hani müzeyyen kâşâneler ve taştan hâneler yapan Âd ve Semûd! Hani dünya varlığına mağrur olup da kavmine: ‘Ben sizin en büyük rabbinizim’ diyen Firavun ve Nemrud? Onlar size nisbetle daha zengin, kuvvet ve kudretçe sizden efzun (çok fazla) değil miydiler? Bu yer onları değirmeninde öğüttü, toz etti, dağıttı. Kemikleri bile çürüyüp dağıldı. Evleri yıkılıp ıssız kaldı. Yerlerini, yurtlarını şimdi köpekler şenlendiriyor. Sakın onlar gibi gaflet etmeyin, onların yoluna gitmeyin. Her şey fanidir, bâki ancak Cenab-ı Hakk'tır ki, birdir, şeriki ve naziri yoktur. Tapılacak ancak O’dur. Doğmamış ve doğurmamıştır. Evvel gelip geçenlerde bize ibret alacak şey çoktur. Ölüm ırmağının girecek yerleri var amma çıkacak yeri yoktur. Büyük küçük hep göçüp gidiyor. Giden geri gelmiyor. Kat’i hüküm verdim ki, âmmeye olan bana da olacaktır.

Hâtemü’l – Enbiya Hazretleri dâhi, ‘Me’mul ederim ki, (ümit ederim ki), Cenab-ı Hakk, rûz-i kıyamette (kıyamet gününde) Kuss bin Saide’yi ayrıca bir ümmet olarak ba’s eyleye (dirilte) diye buyurdu.”

Tek kişilik ümmet!!! Aman Allahım!!!

Kuss bin Saide’nin şu edebi cümlelerini okuyup da duygulanmamak mümkün mü?

Vak’anüvis Cevdet Paşa’nın “Tarih-i Cevdet”ine gelince, bu şaheser tam on iki cilttir. Osmanlı Devleti’nin 1774-1826 seneleri arasındaki tarihinden bahsetmektedir. Tenkidi ve tahlili bir tarih anlayışı ile hadiselerin gerçek sebeplerini, illetlerini araştırmıştır. İbn-i Haldun’dan etkilendiği bilinmektedir. Cevdet Paşa’nın tam otuz yılda hazırladığı bu dev külliyat Osmanlı kroniklerinin en önemlilerinden biridir. Yıllar önce Sahaflar Çarşısı’ndan almıştım. Şimdiler de Latin harflerine de aktarılıyor.

Şu ilaveyi de yapmazsak bu bahis eksik kalır. Böyle hacimli bir eseri en mükemmel şekilde hazırlama görevi Cevdet Paşa’ya Encümen-i Dâniş tarafından verildi. Mustafa Reşid Paşa, kaynak konusunda kendisine yardımcı oldu. Mesela Şeyhülislam Ârif Hikmet Bey’in o zengin kütüphanesinden yararlanması konusunda destek verdi. Bu konuyu ve Cevdet Paşayla ilgili diğer hususları Tanpınar, yayımladığı üç makalede uzun uzun anlatmaktadır. Tanpınar’ın Cevdet Paşa değerlendirmesi hakikaten son derece önemlidir. Merhum hakkında diğer sağlam ve ilgi çekici bir kaynak da kızı Fatma Âliye Hanım’ın kaleminden çıkan “Cevdet Paşa ve Zamanı” isimli eserdir.

Cevdet Paşa’nın en önemli hizmetlerinden biri de, İslam hukukunun anıt eserlerinden olan Mecelle’yi hazırlayan cemiyete başkanlık etmesidir. Peyami Safa’nın “Mecelle Bir Şaheserdir” diye övdüğü bu hukuk âbidesi bir ulema heyeti tarafından hazırlanmıştır ve yanlış bilmiyorsam 58 yıl uygulamada kalmıştır. Bu heyet arasında öyle âlimler vardır ki Cevdet Paşa bile onlara hayrandır. Mesela Kârinabadlı Ömer Hilmi Efendi bunlardan biridir. Cevdet Paşa, kendisine soru yöneltenlerin gittikçe çoğaldığını görünce bir gün, “Asrımızın İmam-ı Azamı Kârinabadlı varken ne diye hep bana soruyorsunuz?” deme ihtiyacını duymuştur. Bu konuda daha ayrıntılı bilgiler edinmek isteyenlerin merhum Prof. İsmet Sungurbey’in hacimli kitabını okumak gerekiyor. 47 yaşında vefat eden Ömer Hilmi Efendi Fatih haziresine defnedildi.

Cevdet Paşa da, Mayıs 1895’de irtihal-i dâr-ı bekâ edince aynı hazirede sırlandı. Kabir taşındaki nefis şiir, “Asrımızın İbn-i Kemal’i idi” diye başlıyor. Ne yazık, vefatının 130. yıl dönümünde pek hatırlayan olmadı, hiçbir kültürel faaliyet yapılmadı. Halbuki 1945’de yani vefatının ellinci yılında hakkında bir çok anma toplantıları yapıldığı gibi, bir de çok değerli bir kitap hazırlandı. Ord. Prof. Dr. Ebu’l Ulâ Mardin’in “Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa” isimli bu kitabın yazılma emrini veren de devrin Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel’dir.

Şaşırdınız değil mi?